Book Title: Atma Siddhi Shastra Vivechan Part 2
Author(s): Shrimad Rajchandra, Rakeshbhai Zaveri
Publisher: Shrimad Rajchandra Ashram
View full book text
________________
ઉપર
‘શ્રી આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર’ - વિવેચન ઇન્દ્રિયોને ગ્રાહક કહેવામાં આવે તો તેમાં કોઈ દોષ નથી.
આત્માનો જ્ઞાનોપયોગ જે ઇન્દ્રિય સાથે જોડાયો હોય તે ઇન્દ્રિય તેના વિષયને રહણ કરે છે. ઇન્દ્રિય તેના વિષયના સંપર્કમાં આવે છે ત્યારે આ નિમિત્ત મળતાં જ્ઞાનોપયોગ તે સમયે તે ઇન્દ્રિયવ્યાપારમાં જોડાય છે અને પછી તે વિષયનું - વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે. બે માણસની જીભના ટેરવા ઉપર સફેદ ચળકતી જુદી જુદી જાતની બે કણીઓ મૂકવામાં આવી, તો એકે કહ્યું કે “આ ગળી છે' અને બીજાએ કહ્યું કે “આ તૂરી છે', કેમ કે એક કણી સાકરની હતી અને બીજી કણી ફટકડીની હતી. પહેલી કણી સાકરની હતી, જે ગળી લાગી અને બીજી કણી ફટકડીની હતી જે તૂરી લાગી. આ ગળપણ અને તૂરાશ જાણનાર કોણ? સામાન્યપણે એમ કહેવાશે કે જીભે તે વસ્તુના સ્વાદનું જ્ઞાન કર્યું, પરંતુ કેવળ એમ નથી. જીભ કાંઈ એકલી એ કામ કરી શકતી નથી. જાણવાની શક્તિ ઇન્દ્રિયમાં નથી, તેને માત્ર આત્મા જ જાણી શકે છે. જીભ ઉપર સાકરની કે ફટકડીની કણી મૂકવામાં આવે છે ત્યારે તેમાં રહેલો ગળ્યો કે તૂરો રસ આત્માની જ્ઞાનશક્તિ દ્વારા જણાય છે. જીભની અંદર અસ્ત્રાની ધાર જેવા આકારના સૂક્ષ્મ જ્ઞાનતંતુઓ છે. તેની સાથે જીભ ઉપર મૂકાયેલી સાકરનો કે ફટકડીનો સંબંધ થાય છે, તે જ વખતે ગળ્યો કે તૂરો રસ જાણવાની આત્મામાં રહેલી જ્ઞાનશક્તિ જાગૃત થઈને તરત તેને જાણી લે છે. આ કણી ગળી છે', ‘આ કણી તૂરી છે' એમ નક્કી કરનાર આત્માની જ્ઞાનશક્તિ છે.
આત્મામાં રહેલી જ્ઞાનશક્તિને ભાવ ઇન્દ્રિય કહેવાય છે. પૌદ્ગલિક બાહ્ય ઇન્દ્રિય તે દ્રવ્ય ઇન્દ્રિય કહેવાય છે. દ્રવ્ય ઇન્દ્રિય અને ભાવ ઇન્દ્રિયનો ભેદ સમજાવતાં સિદ્ધાંતચક્રવર્તી શ્રી નેમિચંદ્રજી ‘ગોમ્મટયાર'માં લખે છે કે મતિજ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમથી ઉલ્થ વિશુદ્ધિ અથવા તજ્જન્ય બોધ તે ભાવેન્દ્રિય. દેહઉદયજન્ય દેહચિહ્ન તે દ્રવ્યન્દ્રિય.૧ દરેક ઇન્દ્રિયના દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકાર છે, જેમ કે દ્રવ્ય સ્પર્શેન્દ્રિય અને ભાવ સ્પર્શેન્દ્રિય, દ્રવ્ય રસનેન્દ્રિય અને ભાવ રસનેન્દ્રિય ઇત્યાદિ.
જીભ ઉપર સાકરનો કણ મૂકતાં ‘આ ગળ્યું છે' એમ જણાય છે. આમાં બે કાર્ય થયાં, એક શરીરનું કાર્ય અને બીજું આત્માનું. જીભ અને તેની અંદરનો સૂક્ષ્મ આકારનો અવયવ એ બન્ને શરીરનાં તત્ત્વોમાંથી બનેલ છે, અર્થાત્ પૌગલિક છે અને આત્માનો જે ઉપયોગ જોડાય છે, એ આત્માનું જ્ઞાનતત્ત્વ છે. આમાં જીભ અને તેની અંદરનો અવયવ તે 'નિવૃત્તિ દ્રવ્ય ઇન્દ્રિય કહેવાય છે અને તેમાં પોતાનો જ વિષય ૧- જુઓ : સિદ્ધાંતચક્રવર્તી શ્રી નેમિચંદ્રજીકૃત, ‘ગોમટસાર', જીવકાંડ, ગાથા ૧૬૫
'मदिआबरणखओवसमुत्थविसुद्धी हु तज्जबोहो वा । भाविंदियं तु दव्वं देहुदयजदेहचिण्हं तु ।।'
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
