Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ TORIURR anuzIlana / AcArya zrI kundakundadeva munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva 'AdhyAtmika satpuruSa zrI kaanjiisvaamii| -DaoN. hukamacandadhArillA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana bhAga-2 lekhana evaM gAthA va kalazoM kA padyAnuvAda DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI., DI.liT prakAzaka paNDita ToDaramala sarvodaya TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302 015 phona : 0141-2707458, 2705581 E-mail : ptstjaipur@yahoo.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9hajAra 600 prathama saMskaraNa hindI : 5 hajAra (14 navambara 2010 I.) vItarAga-vijJAna (hindI-marAThI) ke sampAdakIyoM ke rUpa meM kula : 14 hajAra 600 kSayopazama bahuta hai paNDita hukamacanda ke bAre meM to hamane kahA thA ki usakA kSayopazama bahuta hai, bahuta hai / vartamAna tattva kI prabhAvanA meM usakA bar3A hAtha hai, svabhAva kA bhI sarala hai| acchA mila mUlya : 20 rupaye gayA, ToDaramala smAraka ko bahuta acchA mila gyaa| godIkA ke bhAgya se mila gyaa| godIkA puNyazAlI hai na, so mila gyaa| tattva kI bArIka se bArIka bAta pakar3a letA hai, paNDita hukamacanda bahuta hI acchA hai| ___- AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI samayasAra kA zikhara puruSa samayasAra vAcanA meM Apake samayasAra vyAkhyAna sunakara hRdaya bahuta hI gadgad ho gayA aura usase bahuta dharmalAbha bhI prApta huaa| mujhe to aisA lagatA hai ki jainadarzana kA marma TAipasaiTiMga : | 'samayasAra' meM bharA hai aura samayasAra' kA vyAkhyAtA Aja trimUrti kampyUTarsa, | Apase baDhakara dUsarA nahIM hai| / Apako isakA bahuta gUDha-gambhIra jJAna bhI hai aura usake pratipAdana kI sundara zailI bhI Apake pAsa hai| yadi Apako 'samayasAra kA zikhara puruSa' bhI Aja kI | tithi meM ghoSita kiyA jAye to koI atizayokti nahIM hai| Aja ke samaya meM jaba eka-do baccoM ko bhI pAlanA (saMskArita karanA) bahuta kaThina hai, Apane saikar3oM bAlakoM ko jainadarzana kA vidvAna banAkara samAja kI mahatI sevA kI| hai, jo itihAsa meM sadaiva svarNAkSaroM meM likhI jAtI rhegii| __ Apa cirAyu hoM, svastha raheM aura jainadharma kI mahAna prabhAvanA mudraka : karate raheM tathA sampUrNa samAja bhI ekajuTa hokara Apake pravacanoM prinTa 'o' laiNDa ko bar3I sadbhAvanA se sunakara lAbhAnvita hotI rahe - yaha merI hArdika abhilASA hai| AzIrvAda / - AcArya vidyAnaMda muni bAIsa godAma, jayapura 8
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya adhyAtmajagata ke bahuzruta vidvAna DaoN. hukamacandajI bhArilla ikkIsavIM zatAbdI ke mUrdhanya vidvAnoM meM agraNI haiN| san 1976 se jayapura se prakAzita Atmadharma aura phira usake pazcAt vItarAga-vijJAna ke sampAdakIya lekhoM ke rUpa meM Apake dvArA Ajataka jo kucha bhI likhA gayA, vaha saba jinaadhyAtma kI amUlya nidhi bana gayA hai, lagabhaga sabhI pustakAkAra rUpa meM prakAzita hokara sthAyI sAhitya ke rUpa meM pratiSThita ho cukA hai| DaoN. bhArilla jitane kuzala pravaktA haiM, lekhana ke kSetra meM bhI unakA koI sAnI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki Aja unake sAhitya kI deza kI pramukha ATha bhASAoM meM lagabhaga 44 lAkha pratiyA~ prakAzita hokara jana-jana taka pahu~ca cukI haiN| Apane abataka 76 kRtiyoM ke mAdhyama se sAr3he bAraha hajAra (12,500) paSTha likhe haiM aura lagabhaga 15 hajAra pRSThoM kA sampAdana kiyA hai, jo sabhI prakAzita haiN| ApakI prakAzita kRtiyoM kI sUcI isa kRti ke anta meM dI gaI hai| . prAtaHsmaraNIya AcArya kundakunda ke paMca paramAgama-samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya aura aSTapAhur3a Adi graMthoM para ApakA vizeSAdhikAra hai| Apake dvArA likhita aura pA~ca bhAgoM meM 2261 pRSThoM meM prakAzita samayasAra anuzIlana ke atirikta 400 pRSThoM kA samayasAra kA sAra va 638 pRSThoM kI samayasAra kI jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA jana-jana taka pahuMca cukI hai| isIprakAra 1253 pRSThoM kA pravacanasAra anuzIlana tIna bhAgoM meM, 407 pRSThoM kA pravacanasAra kA sAra evaM 572 pRSThoM kI pravacanasAra kI jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA bhI prakAzita hokara AtmArthI jagata meM dhUma macA cukI haiN| 340 pRSThoM meM niyamasAra anuzIlana bhAga-1 bhI gatavarSa chapa cukA hai aura aba yaha niyamasAra anuzIlana bhAga-2 bhI 258 pRSThoM meM prakAzita ho rahA hai| ___ isaprakAra sarvazreSTha digaMbarAcArya kuMdakuMda kI amarakRti samayasAra, pravacanasAra aura niyamasAra para hI Apa kula milAkara 5789 pRSTha likha cuke haiN| sAtha meM niyamasAra para TIkA bhI likhI jA rahI hai, jo yathAsamaya prakAzita hogii| samayasAra tathA pravacanasAra kI bhA~ti yaha niyamasAra bhI gUDha, gambhIra evaM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSma viSayoM kA pratipAdaka graMthAdhirAja hai| AcArya kundakunda ke ina graMthoM ko samajhane ke lie bauddhika pAtratA kI AvazyakatA to adhika hai hI, vizeSa ruci evaM khAsa lagana ke binA ina grathoM ke hArda ko samajha pAnA saMbhava nahIM hai / pAThakoM ko adhika dhairya rakhate hue ina graMthoM kA svAdhyAya gaharAI se karanA cAhie / ataH yaha to sarvavidita hI hai ki DaoN. hukamacanda bhArilla : vyaktitva evaM kartRtva nAmaka zodhaprabaMdha para sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura ne DaoN. mahAvIraprasAda jaina, Tokara (udayapura) ko pIeca. DI. kI upAdhi pradAna kI hai| DaoN. bhArilla ke sAhitya ko AdhAra banAkara aneka chAtroM ne hindI ema.e. ke nibaMdha ke pepara ke badale meM likhe jAnevAle laghu zodha prabaMdha bhI likhe haiM, jo rAjasthAna vizvavidyAlaya meM svIkRta ho cuke haiN| aruNakumAra jaina bar3AmalaharA dvArA likhita DaoN. bhArilla kA kathA sAhitya nAmaka laghu zodha prabaMdha prakAzita bhI ho cukA hai evaM aneka zodhArthI abhI bhI DaoN. bhArilla ke sAhitya para zodhakArya kara rahe haiN| abhI-abhI 28 akTUbara 2009 ko maMgalAyatana vizvavidyAlaya, alIgaDha ne Apako DI.liT kI mAnada upAdhi se alaMkRta kara svayaM ko gauravAnvita kiyA hai / Apake dvArA vigata 28 varSoM se dharmapracArArtha lagAtAra videza yAtrAyeM kI jA rahI haiM, jinake mAdhyama se ve vizva ke kone-kone meM tattvajJAna kA alakha jagA rahe haiM / isa pustaka kI TAipasaiTiMga zrI dineza zAstrI ne manoyogapUrvaka kI hai tathA AkarSaka kalevara meM mudraNa karAne kA zreya prakAzana vibhAga ke prabaMdhaka zrI akhila baMsala ko jAtA hai / ata: donoM mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiN| prastuta saMskaraNa kI prakAzana vyavasthA aura mUlya kama karane meM jina dAtAroM ne Arthika sahayoga pradAna kiyA hai, unakI sUcI isI graMtha meM anyatra prakAzita hai; unheM bhI TrasTa kI ora se hArdika dhanyavAda / sabhI AtmArthI jijJAsu pAThaka isa anuzIlana kA paThana-pAThana kara AtmakalyANa kA mArga prazasta kareM - isI maMgala bhAvanA ke sAtha di. 10 navambara 2010 I. - bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzanamaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 62 72 77 79 80 84 88 5. paramArthapratikramaNAdhikAra kalaza 108 gAthA 77-81 kalaza 109 gAthA 82 kalaza 110 gAthA83 kalaza 111 gAthA84 kalaza 112 gAthA 85 kalaza 113 kalaza 114 gAthA 86 kalaza 115 gAthA87 kalaza 116 kalaza 117 gAthA 88 kalaza 118 gAthA 89 kalaza 119-120 gAthA 90 kalaza 121 gAthA 91 kalaza 122 gAthA 92 kalaza 123 gAthA 93 kalaza 124 gAthA 94 kalaza 125 kalaza 126 6. nizcayapratyAkhyAnAdhikAra gAthA 95 63 kalaza 127 gAthA 96 kalaza 128 gAthA 97 kalaza 130-131 kalaza 132 gAthA 98 kalaza 133 gAthA 99 kalaza 134 86 gAthA 100 kalaza 135 94 kalaza 136 gAthA 101 kalaza 137 102 gAthA 102 104 kalaza 138 106 gAthA 103 108 kalaza 139 112 gAthA 104 114 kalaza 140 118 kalaza 141 120 gAthA 105 122 kalaza 142 124 gAthA 106 126 kalaza 143 127 kalaza 144 128
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 189 133 208 150 211 kalaza 145 129 kalaza 146 130 kalaza 147 131 kalaza 148 132 kalaza 149 kalaza 150 134 kalaza 151 136 7. paramAlocanAdhikAra gAthA 107 138 kalaza 152 142 gAthA 108 144 kalaza 153 145 gAthA 109 147 kalaza 154 148 gAthA 155 kalaza 156 152 kalaza 157 154 kalaza 158 155 kalaza 159 157 gAthA 110 158 kalaza 160 162 kalaza 161 163 gAthA 111 165 kalaza 162-163 166 kalaza 164-165 170 kalaza 166-167 172 kalaza 168-169-170 174 gAthA 112 177 kalaza 172 180 kalaza 173 180 kalaza 174 182 kalaza 175 184 kalaza 176-177 185 kalaza 178-179 187 8. zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra gAthA 113 kalaza 180 gAthA 114 kalaza 181 gAthA 115 197 kalaza 182 203 gAthA 116 204 kalaza 183 205 gAthA 117 207 kalaza 184 kalaza 185 210 kalaza 186 kalaza 187 213 kalaza 188 214 gAthA 118 216 kalaza 189 gAthA 119 219 kalaza 190 221 gAthA 120 222 kalaza 191 kalaza 192 225 kalaza 193-194 gAthA 121 228 kalaza 195 230 kalaza 196-197 232 kalaza 198 kalaza 199 234 gAthA padyAnuvAda 237-240 kalaza padyAnuvAda 241-258 224 226 234 -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana maMgalAcaraNa ( aDilla ) samyagdarzana - jJAna - caraNamaya bhAva jo / zivamaga ke AdhAra jinAgama meM kahe / / karane ke haiM yogya niyama se kArya ve / niyamasAra ke ekamAtra pratipAdya ve / / 1 / padravyoM se bhinna jJAnamaya AtamA / rAgAdika se bhinna jJAnamaya AtamA / / paryAyoM se pAra jJAnamaya AtamA / bhedabhAva se bhinna sahaja paramAtamA // 2 // yaha kAraNa paramAtama isake jJAna se / isameM apanepana se isake dhyAna se / / bane kArya paramAtama haiM jo ve sabhI / siddhazilA meM thita anaMta akSaya sukhI // 3 // unheM namana kara unasA banane ke liye / aja anaMta avinAzI akSaya bhAva meM / / apanApana kara thApita usameM hI rahU~ / ratnatrayamaya sAmyabhAva dhAraNa karU~ // 4 // ekamAtra zraddheya dhyeya nija AtamA / - ekamAtra hai paramajJeya nija AtamA / / jJAna-dhyAna- zraddhAna isI kA dharma hai / zivasukha kAraNa yahI dharma kA marma hai // 5 // bhavyajanoM kA mAnasa isake pATha se / parabhAvoM meM apanepana se mukta ho / / apane meM A jAya yahI hai bhAvanA | merA mana bhI nitya isI meM rata rahe / / 6 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNa adhikAra ( gAthA 77 se gAthA 94 taka ) niyamasAra anuzIlana bhAga-1 meM abataka jIvAdhikAra, ajIvAdhikAra, zuddhabhAvAdhikAra aura vyavahAracAritrAdhikAra meM varNita viSayavastu kI carcA huI aura aba isa niyamasAra anuzIlana bhAga-2 meM paramArthapratikramaNAdhikAra meM samAgata viSayavastu kI carcA AraMbha karate haiN| isa adhikAra kI TIkA AraMbha karate samaya munirAja padmaprabhamaladhArideva maMgalAcaraNa ke rUpa meM AcArya mAdhavasena ko namaskAra karate haiM; jo isaprakAra hai - ( vaMzastha ) namo'stu te saMyamabodhamUrtaye smarebhakumbhasthalabhedanAya vai / vineyapaMkejavikAzabhAnave virAjate mAdhavasenasUraye / / 108 / / ( harigIta ) kAmagaja ke kuMbhathala kA kiyA mardana jinhoMne / vikasita kareM jo ziSyagaNa ke hRdayapaMkaja nitya hI / / parama saMyama aura samyakbodha kI haiM mUrti jo / ho namana bArambAra aise sUri mAdhavasena ko // 108 // saMyama aura jJAna kI mUrti, kAmarUpI hAthI ke kuMbhasthala ko bhedanevAle tathA ziSyarUpI kamaloM ko vikasita karane meM sUrya ke samAna suzobhita he mAdhavasena sUri ! Apako namaskAra ho /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 77-81 : paramArthapratikramaNAdhikAra jina mAdhavasena sUri ko niyamasAra paramAgama ke TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva smaraNa kara rahe haiM, namaskAra kara rahe haiM, saMyama aura jJAna kI mUrti batA rahe haiM, kAmagaja ke kuMbhasthala ko bhedanevAle kaha rahe haiM aura ziSyarUpI kamaloM ko khilAnevAle batA rahe haiM; yadyapi ve mAdhavasena AcArya koI sAdhAraNa vyakti to ho nahIM sakate, koI prabhAvazAlI AcArya hI hone cAhie; tathApi unake saMbaMdha meM na to vizeSa jAnakArI upalabdha hai aura na unakI koI kRti hI prApta hotI hai| __ unake bAre meM jainendrasiddhAntakoza meM mAtra itanA hI likhA hai ki ve mAthura saMgha kI gurvAvalI ke anusAra nemiSeNa ke ziSya aura zrAvakAcAra ke kartA amitagati ke guru the aura unakA samaya vikrama saMvat 1025 se 1075 ke bIca kA thaa| DaoN. nemIcandajI jyotiSAcArya ke bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA nAmaka grantha meM bhI unake saMdarbha meM kucha nahIM likhA gyaa| jo bhI ho, para ve aise prabhAvaka AcArya avazya rahe hoMge, jinheM padmaprabhamaladhArideva jaise adhyAtmarasiyA munirAja niyamasAra kI TIkA jaise graMtha meM smaraNa kareM aura zraddhApUrvaka unheM namaskAra kareM / / 108 / / . jisa AtmA ko jAnA hai, mAnA hai; usI meM rama jAnA, samA jAnA hI vastutaH cAritra hai| svayaM meM lIna ho jAnA hI vAstavika cAritra hai| jisake antara meM yaha vAstavika cAritra prakaTa ho jAtA hai, usakI bAhya pariNati bhI sahaja hI zuddha hone lagatI hai| phira usase anargala pravRtti nahIM hotI, ho hI nahIM sakatI / yadi anargala pravRtti ho to samajhanA cAhie ki use abhI antara meM vAstavika cAritra prakaTa hI nahIM huA hai| antara meM vAstavika cAritra prakaTa ho jAve aura bAhya pravRtti anargala banI rahe, yaha sambhava hI nahIM hai| ___ - satya kI khoja, pRSTha 85
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 77 se 81 ukta gAthAoM kI utthAnikA likhate hue padmaprabhamaladhArideva vigata aura Agata - donoM adhikAroM kI saMdhi bhI batAte haiN| kahate haiM ki vigata adhikAra meM nirUpita sampUrNa vyavahAracAritra aura usake phala kI prApti se pratipakSa jo zuddhanizcayaparamacAritra hai, usakA pratipAdana karanevAle paramArthapratikramaNa adhikAra kI carcA AraMbha karate haiN| tAtparya yaha hai ki vigata vyavahAracAritrAdhikAra meM mukhyarUpa se puNyabaMdha ke kAraNarUpa vyavahAracAritra kA svarUpa batAyA gayA hai| aba isa adhikAra meM sarvaprakAra ke puNya-pApa ke baMdha se mukta hone kA kAraNabhUta nizcayacAritra kA nirUpaNa kreNge| sabase pahale paMcaratna kA svarUpa kahate haiN| isaprakAra aba yahA~ pA~ca ratnoM kA avataraNa hotA hai| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM - NAhaM NArayabhAvo tiriyattho mnnuvdevpjjaao| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM / / 77 / / NAhaM maggaNaThANo NAhaM guNaThANa jIvaThANo nn| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM / / 78 / / NAhaM bAlo vuDDo Na ceva taruNo Na kAraNaM tesiN| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM // 79 // NAhaM rAgo doso Na ceva moho Na kAraNaM tesiN| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM / / 8 / / NAhaM koho mANo Na ceva mAyA Na homi loho hN| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM / / 81 / / (harigIta ) maiM nahIM nAraka deva mAnava aura tiryaga maiM nhiiN| kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI nahIM |77||
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 77-81 : paramArthapratikramaNAdhikAra nahIM / nahIM // 79 // nahIM / mArgaNAsthAna jIvasthAna guNathAnaka kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI nahIM // 78 // bAlaka taruNa bUDhA nahIM ina sabhI kA kAraNa nahIM / kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI maiM moha rAga dveSa na ina sabhI kA kAraNa kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI maiM mAna mAyA lobha evaM krodha bhI maiM hU~ nahIM / kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI nahIM // 81 // narakaparyAya, tiryaMcaparyAya, manuSyaparyAya aura devaparyAyarUpa maiM nahIM hU~ / ina paryAyoM kA karanevAlA, karAnevAlA aura karane - karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM hU~ / nahIM // 80 // mArgaNAsthAna, guNasthAna aura jIvasthAna bhI maiM nahIM huuN| inakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM hU~ / maiM bAlaka, vRddha yA javAna bhI nahIM hU~ aura ina tInoM kA kAraNa bhI nahIM hU~ / una tInoM avasthAoM kA karanevAlA, karAnevAlA aura karanekarAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM hU~ / maiM moha, rAga aura dveSa nahIM hU~, inakA kAraNa bhI nahIM hU~ / inakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane - karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM hU~ / 5 maiM krodha, mAna, mAyA aura lobha bhI nahIM hU~ / inakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane - karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM hU~ / isaprakAra ina gAthAoM meM yahI batAyA gayA hai ki nara-nArakAdi paryAyoM; mArgaNA, guNasthAna aura jIvasthAna Adi bhAvoM; bAlaka, taruNa, vRddha Adi avasthAoM, moha-rAga-dveSa Adi vikArI pariNAmoM aura krodhAdi kaSAyoMrUpa AtmA nahIM hai / ina sabakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI AtmA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki inase trikAlI dhruva AtmA kA koI saMbaMdha nahIM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 niyamasAra anuzIlana hai aura vaha trikAlI dhruva AtmA maiM hI huuN| merA apanApana bhI ekamAtra isI meM hai| ukta gAthAoM kA bhAva tAtparyavRttikAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "aba yahA~ zuddhAtmA ko sakala kartRtva kA abhAva dikhAte haiM / bahuta AraMbha aura bahuta parigraha kA abhAva hone ke kAraNa maiM nArakaparyAya rUpa nahIM huuN| saMsArI jIvoM ke bahuta AraMbha aura parigraha vyavahAra se hotA hai; isalie use narakAyu ke hetubhUta sabhI prakAra ke moha-rAga-dveSa hote haiM, parantu ve mujhe nahIM haiM; kyoMki zuddhanizcayanaya ke bala se arthAt zuddhanizcayanaya kI apekSA zuddhajIvAstikAya meM ve nahIM hote / - tiryaMcaparyAya ke yogya mAyAmizrita azubhakarma kA abhAva hone se maiM tiryaMcaparyAya ke kartRtva se rahita hU~ / manuSyanAmakarma ke yogya dravyakarma aura bhAvakarmoM kA abhAva hone se mujhe zuddhanizcayanaya se manuSyaparyAya nahIM hai / 'deva' isa nAmavAlI devaparyAya ke yogya surasasugaMdhasvabhAvavAle pudgaladravya kA abhAva hone se nizcaya se mujhe devaparyAya nahIM hai| caudaha-caudaha bhedavAle mArgaNAsthAna, jIvasthAna aura guNasthAna zuddhanizcayanaya se paramabhAva svabhAvavAle AtmA ko ( mujhe ) nahIM hai / manuSya aura tiryaMcaparyAya kI kAyA ke vayakRta vikAra se utpanna honevAle bAla, yuvA, prauDha aura vRddha Adi avasthArUpa unake sthUla, kRza Adi aneka prakAra ke bheda zuddhanizcayanaya ke abhiprAya se mere nahIM haiN| sattA, avabodha, paramacaitanya aura sukha kI anubhUti meM lIna - aise viziSTa Atmatattva ko grahaNa karanevAle zuddhadravyArthikanaya ke bala se mujhe sabhI prakAra ke moha-rAga-dveSa nahIM haiM / sahajanizcayanaya se sadA nirAvaraNasvarUpa, zuddhajJAnarUpa, sahaja
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 77-81 : paramArthapratikramaNAdhikAra citzaktimaya, sahajadarzana ke sphuraNa se paripUrNa mUrti aura svarUpa meM avicala sthitirUpa sahaja yathAkhyAtacAritravAle mujhe samasta saMsArakleza ke hetu krodha, mAna, mAyA aura lobha nahIM haiN| aba ina vividha vikalpoM se Akulita vibhAvaparyAyoM kA nizcaya se maiM kartA nahIM hU~, kArayitA nahIM hU~ aura pudgala karmarUpa kartA kA anumodaka nahIM huuN| ____ maiM nArakaparyAya ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA (cetatA) huuN| maiM tiryaMcaparyAya ko nahIM karato; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| maiM manuSyaparyAya ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| maiM devaparyAya ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA haiN| maiM caudahamArgaNA ke bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| ____ maiM mithyAdRSTi Adi guNasthAna bhedoM ko nahIM bhAtA; maiM to sahaja caitanya vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| ___maiM ekendriyAdi jIvasthAna bhedoM ko nahIM bhAtA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| ___ maiM zarIrasaMbaMdhI bAlakAdi avasthA bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| ___ maiM rAgAdi bhedarUpa bhAvakarma ke bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| maiM to bhAvakarmAtmaka cAra kaSAyoM ke bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| isaprakAra pA~ca ratnoM ke zobhita kathanavistAra ke dvArA sampUrNa vibhAva paryAyoM ke saMnyAsa kA vidhAna khaa|"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "AtmA ke bhAnasahita ekAgratA karanA, vaha pratikramaNa hai| koI tiryaMca samyagdRSTi ho, tathApi vaha samajhatA hai ki maiM pazu kI avasthArUpa nahIM hU~; vaha zarIra ko jar3a kI paryAya samajhatA hai, apanA svarUpa nahIM mAnatA / isIprakAra dharmIjIva manuSya ho yA deva ho, to bhI vaha samajhatA hai ki maiM tIna kAla ke bhavarahita hU~ - maiM to jJAtA caitanyasvarUpa huuN|' __samyagdRSTi jIva samajhatA hai ki maiM to akhaNDa jJAyakasvabhAvI huuN| gati Adi mArgaNAsthAna ke bheda, eka se lagAkara caudaha guNasthAna taka ke bheda, paMcendriya Adi jIvasthAna ke bheda maiM nahIM hU~; una bhedoM kA kartA, preraka yA anumodaka nahIM huuN| ve bheda to vyavahAranaya ke viSaya haiM, nizcayadRSTi una bhedoM ko nahIM sviikaartii| ___ ATha varSa ke bAlaka-bAlikA bhI samyaktvAdhikArI haiN| ve mAnate haiM ki maiM bAlaka nahIM huuN| zarIra jar3a hai| usakI avasthA jar3a ke kAraNa hotI hai, mere kAraNa nahIM hotii| maiM to jJAnasvabhAvI huuN| dharmIjIva mAnatA hai ki zarIra kI kisI bhI avasthA kA maiM kartA nahIM, karAnevAlA nahIM, anumodaka nahIM huuN| yuvAvasthA ho to dharma ho aura vRddhAvasthA meM dharma na ho, yaha bAta use svIkAra nahIM, vaha mAnatA hai ki merI dharmadazA to mere caitanyasvabhAva ke AdhAra se hai| ___ yahA~ koI zaMkA kare ki zAstroM meM aisA kathana AtA hai ki jabataka 'indriyA~ zithila na par3eM, vRddhAvasthA na Ave, roga-vyAdhi na ghere; taba taka dharma kara lenA cAhie' - isakA kyA artha hai ? samAdhAna - bhAI ! upadeza ke vacana aise hI hote haiN| unameM chupA huA rahasya kucha bhinna hI hotA hai| yadi vaha rahasya na samajhe to ghoTAlA ho jAtA hai / ve saba nimitta ke kathana haiM, jIva kA puruSArtha jAgRta karAne 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 639 2. vahI, pRSTha 640
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 77-81 : paramArthapratikramaNAdhikAra ke lie upadeza ke vacana haiN| dharma zarIra se nahIM hotA, kintu zuddhacaitanyasvabhAva ke Azraya se hotA hai| paMcamahAvratAdi kA athavA dvAdazavrata kA rAga ho yA azubhabhAva kA rAga ho; vaha saba eka samaya kI paryAya meM hai, zuddhasvabhAva meM nhiiN| samyaktvIjIva rAga ko apanA svarUpa nahIM mAnatA, yuddha ke samaya meM dveSa ke pariNAma hone para bhI usa dveSa ko apanA svarUpa nahIM mAnatA; para meM sAvadhAnI kA bhAva moha hai, usako dharmIjIva apanA svarUpa nahIM maantaa| krodha, mAna, mAyA, lobha ke pariNAma paryAya meM hote haiM, svabhAva meM nahIM; ataH dharmIjIva una pariNAmoM kA kartA nahIM hai, karAnevAlA nahIM hai, anumodanA karanevAlA bhI nahIM hai| / paryAya meM honevAle rAga-dveSAdi pariNAma ko gauNa karake svabhAvadRSTi karAne ke lie zuddha AtmA meM unakA abhAva kahA hai|' vikAra ke pariNAma eka samaya kI paryAya meM hote haiM, tathApi bheda kA Azraya chur3Akara tathA rAga ko gauNa karake vyavahAra kahakara abhUtArtha kahA hai aura zuddhasvabhAva ko bhUtArtha kahA hai| .. ___ yahA~ TIkA meM jaise kartA ke viSaya meM varNana kiyA hai, vaise hI AtmA bhedoM kA karAnevAlA tathA yaha bheda par3e to ThIka, isaprakAra anumodana karanevAlA bhI nahIM hai| kisI bhI bheda ko karanA, karAnA yA anumodana karanA vastusvabhAva meM hai hI nahIM, isalie dharmIjIva svabhAva kI ekAgratA ko bhAtA hai| isaprakAra pA~ca ratnoM ke zobhita kathana-vistAra dvArA sakala vibhAvaparyAyoM ke tyAga kA vidhAna kahA hai / yaha pratikramaNa kI bAta hai, 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 641 2. vahI, pRSTha 641 4. vahI, pRSTha 642 3. vahI, pRSTha 642 5. vahI, pRSTha 643
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 isalie vibhAva ke tyAga kI bAta kI hai / vAstava meM to lInatA karane para vibhAva utpanna hI nahIM hotA / " gAthAoM, unakI TIkA aura svAmIjI ke spaSTIkaraNa kA sAra yaha hai ki paramazuddhanizcayanaya aura dRSTi ke viSayabhUta dhyAna ke dhyeyarUpa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM, jo ki svayaM maiM hI hU~, na to narakAdi paryAyeM haiM, na mArgaNAsthAna, jIvasthAna aura guNasthAna hI haiM, na vaha bAlaka, javAna aura vRddha hI hotA hai, na usameM moha-rAga-dveSa haiM aura na krodhAdi kaSAyeM haiN| niyamasAra anuzIlana 'zuddhasvabhAva meM ukta sabhI prakAra kI avasthAoM aura bhAvoM kA yaha bhagavAna AtmA svAmI aura kartA - bhoktA bhI nahIM hai / tAtparya yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA arthAt maiM svayaM na to inheM karatA hU~, na karAtA hU~ aura na karanekarAne kA anumodaka hI huuN| isaprakAra maiM inase kRta, kArita aura anumodanA se bhI atyanta dUra huuN| pratikramaNa meM isaprakAra kA cintana-manana kiyA jAtA hai / isaprakAra kA cintana karate hue yaha AtmA inase saMnyAsa letA hai / / 77-81 / / isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka kalaza likhate haiM, jisameM ukta pratikramaNa aura saMnyAsa kA phala batAyA gayA hai / vaha mUlata: isaprakAra hai( vasaMtatilakA ) bhavyaH samastaviSayAgrahamuktacintaH svadravyaparyayaguNAtmani dattacittaH / muktvA vibhAvamakhilaM nijabhAvabhinnaM prApnoti muktimacirAditi paMcaratnAt / / 109 / / ( harigIta ) sampUrNa viSayoM ke grahaNa kI bhAvanA se mukta hoM / nija dravya guNa paryAya meM jo ho gaye anurakta hoM / chor3akara saba vibhAvoM ko nitya nija meM hI rmeN| ati zIghra hI ve bhavya muktIramA kI prApti kareM / / 109 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 647-648
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 77-81 : paramArthapratikramaNAdhikAre isaprakAra ukta paMcaratnoM ke mAdhyama meM jisane sabhIprakAra ke viSayoM ke grahaNa kI cintA ko chor3A hai aura apane dravya-guNa-paryAya ke svarUpa meM citta ko ekAgra kiyA hai; vaha bhavyajIva nijabhAva se bhinna sampUrNa vibhAvoM ko chor3akara atizIghra hI mukti ko prApta karatA hai| isaprakAra isa kalaza meM niSkarSa ke rUpa meM mAtra itanA hI kahA hai ki jo AtmArthI ukta pA~ca gAthAoM aura unakI TIkA meM samajhAye gaye bhAva ko gaharAI se grahaNa kara, paMcendriya viSayoM ke grahaNa saMbaMdhI vikalpoM se virakta ho, unakI cintA ko chor3akara apane AtmA meM upayoga ko sthira karatA hai, use hI nijarUpa jAnatA hai, mAnatA hai aura usI meM jamatA-ramatA hai; vaha AtmArthI alpakAla meM hI samasta vibhAvabhAvoM se mukta ho mukti sundarI kA varaNa karatA hai||109|| para se bhinna nija ko jAnane se kyA matalaba ? kyA para ko nahIM jAnanA hai; mAtra para se bhinna nija ko jAnanA hai ? - para ko jAnanA hai, para use mAtra jAnanA - usameM jamanA nahIM, ramanA nahIM, usameM DaTanA nahIM; usase haTanA hai| jabaki nija ko jAnakara usameM jamanA bhI hai; ramanA bhI hai, usI meM samA jAnA hai| apane meM hI samA jAnA bheda-vijJAna kA phala hai| para ko bhI jAnanA hai, para usakI gaharAI meM nahIM jAnA hai| nija ko jAnanA bhI hai aura usakI gaharAI meM bhI jAnA hai| kyoM ? kyoMki para ko jAnanA hamArA mUla prayojana nahIM hai| nija ko jAnanA, mAnanA, nija meM hI jamanA, ramanA AtmArthI kA mUla prayojana hai| para ko to mAtra isalie jAnanA hai ki para ko nija na mAna liyA jaae| ata: nija ko to, nija ko jAnane ke lie jAnanA hI hai, parantu para ko bhI nija ko jAnane ke lie jAnanA hai| nija ko jAnanA mUla prayojana hai, kyoMki nija ko jAnane meM hI apanA hita hai / para ko, jAno to ThIka, na jAno to ThIka, jaba AtmA kA 'jAnanA' svabhAva hai to para bhI jAnane meM A hI jAtA hai| - satya kI khoja, pRSTha 95-96 |
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 82 paMcaratna saMbaMdhI vigata gAthAoM kI carcA ke uparAnta aba 82vIM gAthA meM paramArthapratikramaNAdi ke bAre meM carcA karane kA saMkalpa vyakta karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - erisabhedabbhAse majjhattho hodi teNa cAritaM / taM diDhakaraNaNimittaM paDikkamaNAdI pavakkhAmi / / 82 / / ( harigIta ) isa bheda ke abhyAsa se madhyastha ho cAritra ho / cAra dRDhatA ke lie pratikramaNa kI carcA karU~ // 82 // isaprakAra kA bhedAbhyAsa (parapadArthoM se bhinnatA kA abhyAsa) hone para jIva madhyastha hotA hai aura usase cAritra hotA hai / usa cAritra ko dRDha karane ke lie aba maiM pratikramaNAdi kI carcA karU~gA / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - " bhedavijJAna se kramazaH nizcayacAritra hotA hai - yahA~ aisA kahA hai| pUrvokta paMcaratnoM se zobhita arthaparijJAna se honevAle paMcamagati kI prApti kA hetubhUta jIva aura karmapudgaloM kA bhedAbhyAsa hone para usI meM sthita rahanevAle mumukSu madhyastha ho jAte haiM / isI madhyasthatA ke kAraNa parama saMyamiyoM ke vAstavika cAritra hotA hai / 1 ukta cAritra meM avicalarUpa se sthiti rahe, isalie yahA~ pratikramaNAdi kI nizcayakriyA kahI jA rahI hai / bhUtakAla ke doSoM kA parihAra karane ke lie jo prAyazcitta kiyA jAtA hai; vaha pratikramaNa hai / Adi zabda meM pratyAkhyAnAdi kA samAveza bhI saMbhava hotA hai|" AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA aura TIkA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "AtmA jJAtA zuddhajIva haiM, tathA parapadArtha apane se para haiM - aisA -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 82 : paramArthapratikramaNAdhikAra bhedAbhyAsa karake apane zuddhasvabhAva meM ekAgra honA mokSagati kA hetu , hai| isataraha jo mokSAbhilASI jIva AtmA ke zraddhA-jJAna meM lIna rahate haiM, ve bhedAbhyAsa se madhyastha rahate haiN| dRSTi to akhaNDa svabhAva para hI hai, parantu svabhAva meM jitanI sthiratA hotI jAtI hai, utanA rAga aura bheda kA Azraya chUTatA jAtA hai| mujhe rAga TAlanA hai aura mokSa karanA hai - aisA vikalpa bhI nahIM hotaa| isaprakAra saMsAraparyAya aura mokSaparyAya ke prati madhyastha hone ke kAraNa paramasaMyamI muniyoM kI vAstavika vItarAgIdazA hotI hai| sahaja sthiratA bar3hane para bheda kA bhI lakSa chUTa jAtA hai|2 / apane zuddhasvabhAva ke Azraya se vItarAgIdazA pragaTa hone para bhUtakAla ke doSoM se haTanA pratikramaNa kahA jAtA hai| vartamAnakAla meM zubhAzubhabhAva meM nahIM jur3akara svabhAva meM ThaharanA AlocanA aura saMvara hai| yahA~ Adi zabda se pratyAkhyAnAdi samajhanA caahie| apane zuddhasvabhAva meM Thaharane para bhaviSya kA rAga utpanna hI na hone denA pratyAkhyAna hai| isaprakAra eka vItarAgIdazA hI mokSa kA kAraNa hai, aura jitane vikalpa haiM, ve saba baMdha ke kAraNa haiN|" __gAthA, TIkA aura svAmIjI ke spaSTIkaraNa kA sAra yaha hai ki paMcaratna saMbaMdhI vigata pA~ca gAthAoM meM nara-nArakAdi paryAyoM; mArgaNA, guNasthAna aura jIvasthAna Adi bhAvoM; bAlakAdi avasthAoM aura krodhAdi kaSAyoM se bhagavAna AtmA kA jo bhedavijJAna karAyA gayA hai; usase mAdhyastha bhAva pragaTa hotA hai| ukta mAdhyasthabhAva se nizcayacAritra pragaTa hotA hai aura nizcayacAritra ke dhAraka santoM ke jIvana meM nizcaya pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna pragaTa hote haiN| prAyazcittapUrvaka bhUtakAla ke doSoM kA parimArjana karanA pratikramaNa hai, vartamAna doSoM kA parimArjana AlocanA hai aura bhaviSya meM koI doSa na ho- isaprakAra kA saMkalpa karanA pratyAkhyAna hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 652 2. vahI, pRSTha 652 3. vahI, pRSTha 652-653
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana tAtparya yaha hai ki jIvana ko saMyamita karane ke lie, saMyamita jIvana meM dRDhatA lAne ke lie; pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna atyanta Avazyaka hai / ataH yahA~ pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna kA svarUpa samajhAte haiM / / 82 / isake uparAnta TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva tathA AcArya amRtacandra ne bhI kahA hai - kahakara eka chanda uddhRta karate haiM, jo isaprakAra hai 14 -- ( anuSTubh ) bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana / / 37 / / ' (rolA ) abataka jo bhI hue siddha yA Age hoNge| mahimA jAno ekamAtra saba bhedajJAna kI // aura jIva jo bhaTaka rahe haiM bhavasAgara meM / bhedajJAna ke hI abhAva se bhaTaka rahe haiM ||37|| Ajataka jo koI bhI siddha hue haiM; ve saba bhedavijJAna se hI siddha hue aura koI ba~dhe haiM; ve saba usa bhedavijJAna ke abhAva se hI ba~dhe haiM / bhedavijJAna kI mahimA isase adhika aura kyA batAI jA sakatI hai ki Ajataka jitane bhI jIva mokSa gaye haiM, ve saba bhedavijJAna se gaye haiM aura jo jIva karmoM se ba~dhe haiM, saMsAra meM anAdi se ananta duHkha uThA rahe haiM; ve saba bhedavijJAna ke abhAva se hI uThA rahe haiM / / 37 / / isake bAda munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai - ( mAlinI ) iti sati muninAthasyoccakairbhedabhAve svayamayamupayogAdrAjate muktamohaH / zamajalanidhipUrakSAlitAMha: kalaMka: sa khalu samayasArasyAsya bhedaH ka eSaH / / 110 / / 1. samayasAra, kalaza 131
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 82 : paramArthapratikramaNAdhikAra 15 ( rolA ) isaprakAra kI thiti meM munivara bhedajJAna se / pApapaMka ko dhokara samatArUpI jala se // jJAnarUpa hone se Atama mohamukta ho / zobhita hotA samayasAra kI kaisI mahimA ||110 || aisA hone para jaba munirAja ko atyanta bhedavijJAna pariNAma hotA hai, taba yaha samayasArarUpa bhagavAna AtmA svayaM upayogarUpa hone se moha se mukta hotA huA upazamarUpI jalanidhi ke jvAra se pAparUpI kalaMka ko dhokara zobhAyamAna hotA hai| yaha samayasAra kA kaisA bheda (rahasya) hai ? isa kalaza ke bhAva ko spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM - - 66 " isaprakAra antara meM ekAgratA hone se asthiratA se chUTa jAtA hai aura upazamarasa se pApa ko dho DAlatA hai / jaise samudra meM tUphAna Ave, taba usa pAnI ke pUra se kinAre para sthita maila dhula jAtA hai, vaise hI zuddha caitanya meM antara - ekAgratA karane para puNya-pAparUpI maila dhula jAtA hai| 'rAga, puNya athavA eka samaya kI paryAya vaha maiM nahIM, maiM to AtmA jJAyaka zuddha hU~' - aisA antarabhAna hone para jo zakti antara meM thI, vaha pragaTa huii| upazamarasa se paripUrNa AtmA kI paryAya meM zAnti kA pravAha AyA, usake kAraNa sArA pApa-kalaMka dhula gayA / isaprakAra upazamarasa se pUrNa AtmA paryAya meM bhI upazamarasa se virAjatA hai / atyanta bhedabhAva honA, svayaM upayogasvarUpa honA, muktamoha honA, upazamatA kA pravAha honA, pApa-kalaMka dhula jAnA, ityAdi samajhAne meM to krama par3atA hai; parantu ye saba haiM to eka hI samaya meM hI / " isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki pratikramaNAdi meM saMlagna bhAvaliMgI saMtoM kA AtmA svayaM upayogasvarUpa honese bhedajJAna ke bala se mohamukta hotA huA upazamarUpI sAgara ke jvAra se puNya-pAparUpa karmakalaMka dhokara atyanta pavitra bhAva se zobhita hotA hai / yaha samayasArarUpa bhagavAna AtmA kA adbhuta mAhAtmya hai / / 110 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 656
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 83 aba isa gAthA meM nizcaya pratikramaNa kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - mottUNa vayaNarayaNaM rAgAdIbhAvavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi tassa du hodi tti paDikamaNaM / / 83 / / (harigIta ) vacana racanA chor3akara rAgAdi kA kara prihrnn| dhyAte sadA jo AtamA hotA unhIM ko pratikramaNa ||8|| vacana racanA ko chor3akara, rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake jo AtmA kA dhyAna karatA hai, use pratikramaNa hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "mumukSujanoM dvArA pratidina bole jAnevAlA samasta pApakSaya kA hetubhUta jo vacanAtmaka pratikramaNa hai; yahA~ usakA nirAkaraNa karate haiN| paramatapa kA kAraNabhUta jo sahaja vairAgya hai, usa vairAgyarUpa amRta ke samudra meM jvAra lAne ke lie, uchAlane ke lie pUrNamAsI ke candramA ke samAna jo jIva haiM; unake aprazasta vacana racanA se mukta hone para bhI jaba ve pratikramaNa sUtra kI viSama (vividha) vacana racanA ko chor3akara, saMsArarUpI bela kI jar3a jo moha-rAga-dveSa haiM, unakA bhI nivAraNa karake akhaNDAnandamaya nija kAraNa paramAtmA ko dhyAte haiM; taba paramatattva ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAna ke sanmukha una jIvoM ko vacana saMbaMdhI sampUrNa vyApAra rahita nizcaya pratikramaNa hotA hai|" __isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "munirAja prAtaH va sAyaM pratikramaNa karate haiN| muni jaba apane zuddhasvabhAva meM sthira nahIM raha sakate, taba ve pratikramaNa kI vidhi kA pATha bolate haiM; usa pariNAma meM azubha kA nAza hotA hai, vaha zubhabhAvarUpa
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 83 : paramArthapratikramaNAdhikAra vyavahAra pratikramaNa hai| usakA yahA~ khaNDana karate hue AcArya kahate haiM ki vacanaracanA aura zubhabhAva ke Upara kA lakSa chor3a denA, paramArthapratikramaNa hai / jo munirAja apane kAraNa paramAtmA ko dhyAte haiM, unako nizcayapratikramaNa hotA hai|' ___ aise vairAgyavanta muni azubhabhAva se chUTe hue haiN| svabhAva meM jabataka pUrNarUpeNa sthira nahIM raha pAte, tabataka zubhabhAva hote haiM aura zAstrakAra ne jo pratikramaNa kI vidhi kahI hai tathA vividha vacanaracanA kI hai, usake Upara lakSa jAtA hai aura use savinaya par3hate haiM / zabdoccAraNa kI zuddhatA kA dhyAna rakhate hue paThita sUtroM para zubharAga ke samaya lakSa jAtA hai, usa lakSa ko bhI chor3akara jaba muni apane zuddhasvabhAva meM ekAgra hote haiM; taba saMsAra kI mUlagranthi kA arthAt samasta rAga-dveSa kA nAza karate haiN| muni saMsAra kA mUla rAga-dveSa-moha kA nivAraNa karake apane akhaNDa Anandamaya nijakAraNaparamAtmA meM ekAgra hote haiM, unako yathArtha pratikramaNa hotA hai aura vItarAgIdazA prakaTa hotI hai|" azubha vArtAlApa se virakta hokara jinAgama ullikhita pratikramaNa pATha ko bolakara jo pratikramaNa munirAjoM dvArA kiyA jAtA hai; use vyavahAra pratikramaNa kahate haiN| usameM bhUtakAla meM hue doSoM kA ullekha karate hue prAyazcitta pUrvaka unakA parimArjana kiyA jAtA hai| yaha vyavahAra pratikramaNa zubhabhAva rUpa hotA hai, zubha vacanAtmaka hotA hai| isameM azubhabhAva aura azubhavacanoM kI nivRtti to hotI hai; zubhabhAva aura zubhavacana se nivRtti nahIM hotI; kintu paramArtha pratikramaNa meM, nizcaya pratikramaNa meM zubhavacana aura zubhabhAvoM se bhI nivRtti ho jAtI hai| yaha paramArtha pratikramaNa akhaNDAnandamaya nijakAraNaparamAtmA ke dhyAnarUpahotA hai| dhyAna rahe isa adhikAra kA nAma hI paramArthapratikramaNa adhikAra hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ paramArtha pratikramaNa para vizeSa jora diyA jA rahA hai||83|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 658 2. vahI, pRSTha 658-659 3. vahI, pRSTha 659
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana isake bAda munirAja padmaprabhamaladhArideva AcArya amRtacandra kRta AtmakhyAti kA eka chanda uddhRta karate haiM; jo isaprakAra hai - (mAlinI) alamalamatijalpairduvikalpairanalpai rayamiha paramArthazcetyatAM nityamekaH / svarasavisarapUrNajJAnavisphUrtimAtrA nakhalu samayasArAduttaraM kiMcidasti / / 38 // ' . (harigIta) kyA lAbha hai aise analpa vikalpoM ke jAla se| basa eka hI hai bAta yaha paramArtha kA anubhava kro|| kyoMki nijarasabharita paramAnanda ke AdhAra se| kucha bhI nahIM hai adhika sunaloisa samaya ke sArase||38|| adhika kahane se kyA lAbha hai, adhika durvikalpa karane se bhI kyA lAbha hai? yahA~ to mAtra itanA hI kahanA paryApta hai ki isa ekaparamArthasvarUpa AtmA kA hI nitya anubhava kro| nijarasa ke prasAra se paripUrNa jJAna ke sphurAyamAna honerUpa samayasAra se mahAna isa jagata meM kucha bhI nahIM hai / / 38 / / isake uparAnta TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM, jo isaprakAra hai ( AryA ) atitIvramohasaMbhavapUrvArjitaM tatpratikramya / AtmanisadvodhAtmani nityaMvarte'hamAtmanA tasmin / / 111 // (dohA) tIvra mohavazajIva jo kiye azubhatama kRty| unakA kara pratikramaNa maiM rahu~Atama meM nity||111|| atyanta tIvramoha kI utpatti se jo karma pahale upArjita kiye the; unakA pratikramaNa karake maiM samyagjJAnamayI AtmA meM nitya vartatA huuN| tAtparyayahahai kitIvramohavazakiye gayekarmoM se virata hokara apane nija bhagavAna AtmA meM apanepana pUrvaka sthira honA hI paramArthapratikramaNa hai||111|| 1.samayasAra, kalaza 244
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 84 aba AgAmI gAthA meM yaha kahate haiM ki AtmA kI ArAdhanA hI pratikramaNa hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - ArAhaNAi vaTTai mottUNa virAhaNaM visesenn| so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 84 // (harigIta ) virAdhanA ko chor3a jo ArAdhanA meM nita rhe| pratikramaNamaya hai isalie vaha svayaM hI pratikramaNa hai||84|| jo jIva vizeSarUpa se virAdhanA chor3akara ArAdhanA meM vartatA hai, vaha jIva hI pratikramaNa hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~AtmA kI ArAdhanA meM vartate hue jIva ko hI pratikramaNa kahA gayA hai| jo paramatattvajJAnI jIva niraMtara dhArAvAhIrUpa se AtmAbhimukha hokara pariNAmoM dvArA sAkSAt svabhAva meM sthita hokara AtmArAdhanA meM rata rahate haiM; ve niraparAdha haiM / jo jIva AtmArAdhanA rahita haiM, ve aparAdhI haiN| isIlie sampUrNatayA virAdhanA chor3akara - aisA kahA hai| jo pariNAma rAdha arthAt ArAdhanA rahita haiM, ve pariNAma hI virAdhanA haiN| virAdhanA rahita jIva hI nizcayapratikramaNamaya hai; isIlie use pratikramaNasvarUpa kahA hai| yaha bAta samayasAra meM kahI hai - saMsiddhirAdhasiddhaM sAdhiyamArAdhiya ca eyttuN| avagadarAdhojokhalu cedAsohodi avraadho||39|| (harigIta) sAdhita arAdhita rAdha ara saMsiddhi siddhi eka hai| basa rAdha se jo rahita hai vaha AtamA aparAdha hai||39|| saMsiddhi, rAdha, siddha, sAdhita aura ArAdhita - yaha saba ekArthavAcI 1. samayasAra, gAthA 304
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana haiN| jo AtmA apagatarAdha arthAt rAdha se rahita hai, vaha AtmA aparAdha isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ AtmA kI ArAdhanA meM vartate hue jIva ko hI pratikramaNa kahA hai| jo paramatattvajJAnI jIva nirantara apane svabhAva meM ekAgra rahate haiM, ve niraparAdha haiN| unheM yahA~ paramatattvajJAnI kahA hai| jo Atmasanmukha rahate haiM aura rAga-dveSa ko para samajhakara nirantara apane svabhAva kI ekAgratA meM rahakara usa pariNAma kI santati ko TUTane nahIM dete; eka samaya bhI svabhAva kI mukhyatA na chUTe aura puNya-pApa kI mukhyatA na ho- aisI jinakI dazA hai, ve jIva niraparAdha haiN| samyagdRSTi jIva ko puNya-pApa ke pariNAma aura saMyoga hone para bhI svabhAva kI mukhyatA vartatI hai, isaliye ve niraparAdha haiN| yahA~ to dRSTi-uparAnta vizeSapane sthiratA karake svabhAva kI ArAdhanA karanevAle muni ko hI pratikramaNa hai - aisA kahA hai|' jo pariNAma ArAdhanArahita hai, vaha virAdhanA hai| apane zuddhasvabhAva kI ArAdhanA karanA, niraparAdhabhAva hai aura puNya-pApa kI ArAdhanA karanA, aparAdhabhAva hai| caitanyasvabhAva kI prasannatA niraparAdha hai aura nimitta tathA puNya kI prasannatA aparAdha hai| caitanyasvabhAva kI kRpA niraparAdha hai aura nimitta va puNya kI kRpA se kalyANa mAnanA, aparAdha hai| caitanya se siddhi mAnanA, niraparAdha hai aura puNya se siddhi mAnanA, aparAdha hai| jJAnasvabhAva se pUrNatA mAnanA, niraparAdha hai aura puNya yA apUrNatA se lAbha mAnanA, aparAdha hai| AtmA ke AdhAra se AtmA siddha karanA, niraparAdha hai aura rAga se AtmA siddha karanA, aparAdha hai| isaprakAra virAdhanArahita jIva nizcaya pratikramaNamaya hai / jo AtmA apane svabhAva meM ekAgratA karatA hai, vaha pratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai| vahA~ pratikramaNa karanevAlA aura pratikramaNa kI vidhi - aise bheda nahIM rhte| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 665 2. vahI, pRSTha 669
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 84 : paramArthapratikramaNAdhikAra svayaM jJAnasvabhAvI AtmA hai - aisA samyak prakAra se siddha karanA saMsiddhi hai; apane svarUpa kA sevana karanA rAdha hai; apane svabhAva kA nizcaya karanA siddhi hai; svabhAva ko sAdhanA sAdhita hai aura svabhAva kA vizeSa sevana karanA ArAdhita hai - ye sabhI zabda ekArtha haiN| jo AtmA AtmA kI ArAdhanA se rahita hai, vaha aparAdha hai| apane zuddhasvabhAva ke Azraya se dharma nahIM mAnakara, puNya aura nimitta se dharma mAne to nizcaya kA nAza hotA hai; vaha aparAdha hai|" __isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki abhedarUpa se dekhane para pratikramaNamaya hone se pratikramaNa karanevAlA AtmA hI pratikramaNa hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI ArAdhanA hI pratikramaNa hai aura AtmA kI virAdhanA hI apratikramaNa hai||84|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva uktaM hi samayasAra vyAkhyAyAM ca - samayasAra kI vyAkhyA AtmakhyAti TIkA meM bhI kahA hai - kahakara eka chanda uddhRta karate haiM; jo isaprakAra hai - (mAlinI) anavaratamanaMtairbadhyate sAparAdhaH spRzati niraparAdho baMdhanaM naiva jaatu| niyatamayamazuddhaM svaM bhajansAparAdho bhavati nirpraadhHsaadhushuddhaatmsevii||40|| (harigIta) jo sAparAdhI nirantara ve karmabaMdhana kara rhe| jo niraparAdhI ve kabhI bhI karmabaMdhana nA kreN| azuddha jAne AtamA ko sAparAdhI jana sdaa| zuddhAtmasevI niraparAdhI zAnti seveM srvdaa||40|| aparAdhI AtmA ananta paudgalika karmoM se baMdhana ko prApta hotA hai aura niraparAdhI AtmA baMdhana ko kabhI sparza bhI nahIM krtaa| ajJAnI AtmA to niyama se svayaM ko azuddha jAnatA huA, azuddha mAnatA huA aura azuddha bhAvarUpa pariNamita hotA huA sadA aparAdhI hI hai; kintu 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 670 2. samayasAra, kalaza 187
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana niraparAdhI AtmA tosadAzuddhAtmA kAsevana karanevAlAhI hotA hai / / 40 / / isake bAda TIkAkAra eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai - (mAlinI) apagataparamAtmadhyAnasaMbhAvanAtmA niyatamiha bhvaartHsaapraadhHsmRtHsH| anavaratamakhaMDAdvaitacidbhAvayukto bhavati niraparAdhaH krmsNnyaasdkssH||112 / / (harigIta) paramAtmA ke dhyAna kI saMbhAvanA se rahita jo| . saMsAra pIr3ita ajJajana ve sAparAdhI jIva haiN| akhaNDa ara advaita cetanabhAva se saMyukta jo| nipuNa haiM saMnyAsa meM ve niraparAdhI jIva haiN||112|| isa loka meM jo jIva paramAtmadhyAna kI bhAvanA se rahita haiM; paramAtma dhyAnarUpa pariNamita nahIM hue haiM; sAMsArika duHkhoM se duHkhI una jIvoM ko niyama se aparAdhI mAnA gayA hai| kintu jo jIva akhaNDa-advaita caitanya bhAva se niraMtara yukta haiM; karmoM se saMnyAsa lene meM nipuNa ve jIva niraparAdhI haiN| __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "ekatarapha caitanyasvarUpa AtmA virAjatA hai aura dUsarI tarapha sArA jagata hai / caitanyasvarUpa ko apanA mAne, vaha jIva niraparAdha hai aura para tathA vikAra ko apanA mAne, vaha jIva aparAdhI hai|" isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki sAMsArika duHkhoM se duHkhI ajJAnI jIva apane zuddha trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna kI bhAvanA se rahita hone se, AtmA kI ArAdhanA se rahita hone se aparAdhI haiM aura jJAnAdi ananta guNoM kA akhaNDa piNDa nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karanevAle, use jAnanevAle, usakA zraddhAna karanevAle aura usake hI dhyAna meM magna rahanevAle jIva niraparAdhI haiN||112|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 672
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 85 aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki nizcayacAritra ke dhAraka santoM ko hI nizcayapratikramaNa hotA hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai - - mottUNa aNAyAraM AyAre jo du kuNadi thirabhAvaM / so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 85 / / ( harigIta ) jo jIva chor3a anAcaraNa AcAra meM thiratA dhare / pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM use // 85 // jo jIva anAcAra chor3akara AcAra meM sthiratA karatA hai, vaha jIva pratikramaNa kahA jAtA hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM. - "yahA~ nizcayacAritrAtmaka paramopekSA saMyama dhAraNa karanevAle ko nizcayapratikramaNa hotA hai - aisA kahA hai| paramopekSA saMyama dhAraNa karanevAle ke lie athavA usakI apekSA zuddha AtmA kI ArAdhanA ke atirikta sabhI kArya anAcAra haiM / isaprakAra ke sabhI anAcAra chor3akara sahaja cidvilAsa lakSaNa niraMjana nija paramAtmatattva kI bhAvanAsvarUpa AcaraNa meM jo paramatapodhana sahaja vairAgyabhAvanArUpa se pariNamita hotA huA sthirabhAva ko dhAraNa karatA hai; vaha paramatapodhana hI pratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai; kyoMki vaha paramasamarasI bhAvanArUpa se pariNamita hotA huA sahaja nizcayapratikramaNamaya hai / " AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - - "azubhabhAva se bacane ko zubhabhAva Ave, vaha bAta bhinna hai; parantu hai vaha anAcAra hI / zuddha svabhAva meM ramaNatA karanA yaha eka hI -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana AcAra hai| atikrama-AtmA se dUra vasanA, vyatikrama - vizeSa dUra vasanA, aticAra - nirbalatA kA doSa, asthiratA kA doSa aura anAcAra - aise cAra bheda haiM; ve saba anAcAra ke bheda haiN| muni kI svabhAva meM na Thahara sakanevAlI nirbalatA bhI anAcAra meM jAtI hai / ' 24 yahA~ muni kI bAta hai / dRSTi apekSA se anAcAra chor3ane ke uparAnta, asthiratA kA anAcAra arthAt puNya-pApa kI asthiratA ko chor3akara muni apane svabhAva meM sthira hote haiM - unheM pratikramaNasvarUpa kahate haiM / ' nija paramAtma tattva kI bhAvanA bhAnA hI AcAra hai, zeSa sabhI anAcAra haiM / AtmA ke svabhAva meM sahaja sthira honevAlA hI tapodhana hai| prathama svalakSapUrvaka satsamAgama se vastusvarUpa sunanA cAhie, kyoMki sune binA lakSya svatarapha nahIM hotA, lakSya binA samyagdarzana nahIM hotA, samyagdarzana binA cAritra nahIM, cAritra binA pratikramaNa nahIM, pratikramaNa binA vItarAgatA aura zAnti nahIM aura vItarAgatA binA kevalajJAna va mukti nahIM ho sakatI; isalie sarvaprathama yathArtha vastusvarUpa samajhanA cAhie / AtmA zuddha caitanyasvabhAvI hai - yaha mUla prayojanabhUta bAta svIkAra kie binA jIva mithyAtva se vimukha nahIM hotA / " isa gAthA aura usakI TIkA meM mUla rUpa se yahI kahA gayA hai ki paramopekSA saMyama ko dhAraNa karanevAle ke lie to ekamAtra nija zuddhAtmA kI ArAdhanA hI saMyama hai, sadAcAra hai; isase sabhI zubhAzubhabhAva aura zubhAzubha kriyAyeM anAcAra hI haiM, kadAcAra hI haiM, heya hI haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki sahaja vairAgyabhAvanA se sampanna aura samarasIbhAva se pariNamita santa svayaM nizcayapratikramaNa haiM, pratikramaNa rUpa haiM / / 85 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM; unameM se pahalA chanda isaprakAra hai - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 685 3. vahI, pRSTha 687 2. vahI, pRSTha 686 4. vahI, pRSTha 688
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 85 : paramArthapratikramaNAdhikAra ( mAlinI ) atha nijaparamAnandaikapIyUSasAndraM sphuritasahajabodhAtmAnamAtmAnamAtmA / nijazamamayavArbhirnirbharAnaMdabhaktyA 25 snapayatu bahubhiH kiM laukikaalaapjaalaiH||113|| ( harigIta ) re svayaM se utpanna paramAnanda ke pIyUSa se / re bharA hai jo labAlaba jJAyakasvabhAvI AtamA / / aba use jala se nahAo prazama bhaktipUrvaka / soco jarA kyA lAbha hai isa vyartha ke AlApa se // 113 // he Atman ! aba apane AtmA ke Azraya se utpanna hue paramAnandarUpI amRta se bhare hue sphurita sahaja jJAnasvarUpa AtmA ko nirbharAnanda bhakti pUrvaka svayaM se utpanna samatArUpI jala dvArA snAna karAo; anya bahuta se AlApajAloM se kyA lAbha hai, anya laukika vacana vikalpoM se kyA lAbha hai ? isa kalaza ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM -- "AtmA nija parama AnandarUpI ajor3a amRta se bharA huA hai| zarIra, karma Adi paravastu haiM, AtmA meM unakA abhAva hai| puNya-pApa ke bhAva AkulatA haiM, unase rahita AtmA amRtakuNDa se bharA hai / paMcendriya ke viSayoM meM sukha hai aura dayA- dAna se kalyANa hogAaisI mAnyatA mithyAtvarUpI mahAna pApa hai| puNya-pApa ke bhAvoM meM sukha nahIM, una sabase rahita AtmA Anandakanda hai - aisI prathama hI pahicAna karanI cAhie / isa pahicAna ke binA apane jJAnasvabhAva se viparIta mAnyatA vaha mithyAtva hai / dyUtakarma, mAMsa bhakSaNa, surA-pAna, vezyAgamana Adi jo saptavyasana kahe haiM, unase anantagunA pApa mithyAtva meM hai; ataH isa jIva ko sarvaprathama isa mahAna pApa kA tyAga karanA cAhie / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 689 -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ___ mahAna pApa ko na tyAge aura anya pApoM se bacane kA upAya kare to kucha bhI kArya siddha nahIM hogaa|' AtmA jJAna aura Ananda se bharA hai - aisI zraddhA-jJAna karanA hI saccI bhakti hai| isaprakAra puNya-pApa kI ruci chor3akara tathA zarIra kA svAmIpanA chor3akara AtmA Anandakanda hai - aisI zraddhA-jJAna aura ramaNatA karane para apanI paryAya meM zAnti prakaTa hotI hai| usa zAnti ke bhaktiyukta vItarAgabhAvarUpa jala se bhagavAna AtmA ko snAna karAo ki jisase mithyAtva aura avrata ke pariNAma utpanna hI na hoN| ___ jJAna aura Anandazakti andara bharI hai, usameM ekAgra hone se pratikramaNa hotA hai| bhASA athavA rAgAdi bAhya laukika AlApajAloM se prayojana nahIM sdhtaa|" ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki zubhabhAvapUrvaka zubha vacanoM rUpa vyavahArapratikramaNa se koI vizeSa lAbha honevAlA nahIM hai; isalie Atma-zraddhAna-jJAnapUrvaka AtmadhyAna meM magna honerUpa paramArthapratikramaNa rUpa hI pariNamana karo / ekamAtra yahI karane yogya kArya hai, isase hI yaha AtmA paramAtmapada ko prApta kregaa||113 / / dUsarA kalaza isaprakAra hai - (sragdharA) muktvAnAcAramuccairjananamRtakaraM sarvadoSaprasaMgaM sthitvAtmanyAtmanAtmA nirUpamasahajAnaMdadRgjJaptizaktau / bAhyAcArapramuktaH zamajalanidhivArbindusaMdohapUtaH so'yaM puNyaH purANaH kSapitamalakalirbhAti lokoddhsaakssii||114|| (rolA) janma-maraNa ke janaka sarva doSoM ko tjkr| anupama sahajAnandajJAnadarzanavIrajamaya / / Atama meM thita hokara samatAjala samUha se kara kalimalakSaya jIva jagata ke sAkSI hote||114|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 690-691
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 85 : paramArthapratikramaNAdhikAra - janma-maraNa ke janaka sarva doSoM se yukta anAcAra ko sampUrNata: chor3akara, anupama sahaja Ananda-darzana-jJAna-vIryavAle apane AtmA meM svayaM sthita hokara, sampUrNa bAhyAcAra se mukta hotA huA samatArUpI samudra ke jalabinduoM ke samUha se pavitra vaha sanAtana pavitra AtmA, malarUpI kleza kA kSaya karake loka kA utkRSTa sAkSI hotA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "janma-maraNa ke kAraNarUpa anAcAra chor3akara dharmI jIva anantacatuSTayarUpa AtmA meM sthira hokara vItarAgI zamarasa se pavitra hotA hai| dharmIjIva samajhate haiM ki hama to vItarAga ke bhakta haiM, apane svabhAva ko cUkakara puNya-pApa ke sAtha hameM maitrI nahIM karanA hai; isalie ve apanI zuddhadRSTi chor3akara puNya-pApa ke sAtha lAbha mAnane kI buddhi kA sevana nahIM krte| aise anAcAra ko pUrNataH chor3akara ve apane zuddhAtmA meM sthita hote haiN| yahA~ to dRSTi uparAnta sthiratA kI bAta hai| jo apane zAntasvabhAva meM lIna hai - aisA pavitra purANa AtmA rAgarUpI kleza kA kSaya karake, vItarAgatA pragaTa karake, kevalajJAna pragaTa karatA hai, vahI loka kA utkRSTa sAkSI hotA hai|" * ukta kalaza meM sabakucha milAkara mAtra itanA hI kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA janma-maraNarUpa bhava-bhramaNa karAnevAle sampUrNa doSoM se yukta anAcAra ko pUrNataH chor3akara apane AtmA meM sthira hokara sampUrNa bAhyAcAra arthAt bAhyapratikramaNa ko chor3akara antara meM lInatArUpa paramArthapratikramaNa karatA huA jagata kA sAkSIrUpa pariNamita hotA hai| yahI kAraNa hai ki yaha kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA svayaM pratikramaNa hai, pratikramaNamaya hai / / 114 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 693 2. vahI, pRSTha 694
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 86 aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki jo unmArga ko chor3akara jinamArga meM sthira hotA hai, vaha svayaM pratikramaNasvarUpa hI hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - ummaggaM paricattA jiNamagge jo du kuNadi thirbhaavN| so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 86 / / (harigIta ) chor3akara unmArga jo jinamArga meM thiratA ghre| pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM use ||86|| jo jIva unmArga ko chor3akara jinamArga meM sthirabhAva karatA hai, vaha jIva hI pratikramaNa kahA jAtA hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ unmArga ke tyAga aura sarvajJa vItarAga dvArA praNIta jinamArga kI svIkRti kA nirUpaNa hai| ___ zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTi prazaMsA aura anyadRSTi saMstava' rUpa malakalaMkarUpI kIcar3a se rahita jo zuddhanizcayasamyagdRSTi jIva; buddhAdipraNIta mithyAdarzana-jJAna-cAritrAtmaka mArgAbhAsarUpa unmArga ko chor3akara; vyavahAra se mahAdevAdhideva, paramezvara, sarvajJavItarAgapraNIta mArga meM pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, pA~ca indriyoM kA nirodha, chaha Avazyaka ityAdi aTThAIsa mUlaguNasvarUpa vyavahAramArga meM sthira pariNAma karatA hai aura zuddhanizcayanaya se sahajajJAnAdi zuddha guNoM se alaMkRta sahaja paramacaitanyasAmAnya tathA caitanyavizeSa jisakA prakAza hai - aise nijAtmadravya meM zuddhacAritramaya sthirabhAva 1. mana meM mithyAdRSTi kI mahimA honA anyadRSTi prazaMsA hai| 2. vacanoM meM mithyAdRSTi kI mahimA karanA'anyadRSTi saMstava hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 86 : paramArthapratikramaNAdhikAra karatA hai; vaha muni nizcaya pratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai; kyoMki use paramatattvagata nizcaya-pratikramaNa hai; isalie vaha tapodhana sadA zuddha hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - __ "vItarAga-sarvajJakathita mArga ke atirikta saba mArga unmArga haiN| una unmArgoM ko tyAga kara jo sarvajJa ke kahe hue AtmA ke svarUpa meM Thaharate haiM, ve pratikramaNasvarUpa haiN|' pahale to samyagdarzana ke uparAnta zubha kI bAta kI thI; aba yahA~ zubharahita zuddha kI bAta karate haiN| aTThAIsa mUlaguNa kA pAlana, vaha zubharAga hai; usase rahita hokara jo munirAja zuddhabhAva meM Thaharate haiM, unheM nizcayacAritra hotA hai aura pratikramaNa bhI hotA hai| samyagdarzana binA inameM se eka bhI nahIM hotaa| ___dharmI jIva ko AtmA ke sacce bhAnasahita viparIta mAnyatA kA tyAga, vaha mithyAtva kA pratikramaNa hai aura svabhAva meM lInatA karane para avrata kA tyAga, vaha avrata kA pratikramaNa hai| prathama ke binA dvitIya nahIM ho sktaa| isaprakAra samyagdRSTi jIva vyavahAra se aTThAIsa mUlaguNAtmaka mArga meM aura nizcaya se darzana-jJAna-cAritrasvarUpa apane AtmA meM sthirabhAva karate haiM, ataH ve muni nizcayapratikramaNasvarUpa kahe jAte haiN| prathama vastusvarUpa kI pahacAna karanA cAhie; usake upadezaka AptapuruSa kI pahicAna binA samyagdarzana nahIM hotA, samyagdarzana ke binA cAritra nahIM hotA, cAritra ke binA kevalajJAna nahIM hotA aura kevalajJAna ke binA mukti nahIM hotii| ataH jaisA hai, vaisA yathArtha jJAna karanA caahie|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 696 2. vahI, pRSTha 700 3. vahI, pRSTha 701
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 niyamasAra anuzIlana __ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki unmArga ko chor3akara vItarAgIsarvajJa dvArA praNIta jinamArga ko dhAraNa karanA hI pratikramaNa hai| tAtparya yaha hai ki zaMkA-kAMkSA Adi doSoM se rahita nizcaya samyagdRSTi jIva jaba jinendrakathita mahAvratAdi dhAraNa karanerUpa vyavahAramArga aura apane bhagavAna AtmA ke zraddhAna, jJAna aura ramaNatArUpa nizcayamArga ko dhAraNa karatA hai, taba munidazA ko prApta vaha nizcaya samyagdRSTi svayaM hI pratikramaNasvarUpa hotA hai / / 86 / / ___ isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA coktaM pravacanasAra vyAkhyAyAM - tathA pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM bhI kahA hai - aisA kahakara eka chanda uddhRta karate haiM; jo isaprakAra hai - ( zArdUlavikrIDitam ) ityevaM caraNaM purANapuruSairjuSTaM viziSTAdarairutsargAdapavAdatazca vicaradbahvIH pRthagbhUmikAH / Akramya kramato nivRttimatulAM kRtvA yatiH sarvatazcitsAmAnyavizeSabhAsini nijadravye karotu sthitim / / 41 // (manaharaNa kavitta ) / utasarga aura apavAda ke vibheda dvaaraa| bhinna-bhinna bhUmikA meM vyApta jo caritra hai|| purANapuruSoM ke dvArA sAdara hai sevita jo| use prApta kara saMta hue jo pavitra haiN| citsAmAnya aura caitanyavizeSa ruup| .. jisakA prakAza aise nija Atmadravya meN| kramazaH para se pUrNataH nivRtti krke| sabhI ora se sadA vAsa karo nija meN||4|| he munivaro! isaprakAra vizeSa AdarapUrvaka purANa puruSoM ke dvArA sevita, utsarga aura apavAda dvArA pRthak-pRthak aneka bhUmikAoM meM vyApta cAritra ko prApta karake, kramaza: atulanivRtti karake, caitanyasAmAnya aura 1. pravacanasAra, kalaza 15
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 86 : paramArthapratikramaNAdhikAra caitanyavizeSarUpa se prakAzita nijadravya meM cAroM ora se sthiti kro| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "isaprakAra apane svarUpa meM sAvadhAnI rakhanevAle puruSoM ne utsarga tathA apavAda mArga dvArA cAritra kA sevana kiyA hai| . apane zuddhasvabhAva meM nirvikalparUpa se Thahara jAnA utsargamArga hai aura jaba usa rUpase Thahara na sake; taba aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana kare, upadeza de, upadeza sune, zAstra racanA kare - yaha saba apavAdamArga hai|' ___ isaprakAra kA cAritra utsarga aura apavAda mArga dvArA prApta karake, kramazaH aTThAIsa mUlaguNa ke pAlana Adi ke zubharAga se atyanta nivRtta hokara caitanyasAmAnya aura vizeSarUpa prakAzavAle apane AtmA meM nirvikalpapane sthiti karo / svarUpa meM aise Thahara jAo ki phira aTThAIsa mUlaguNa kA vikalpa utpanna hI na ho - isaprakAra zubharAga kA niSedha kraayaa|" isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki utsarga aura apavAda mArga kI maitrIvAle isa muktimArga ko purANapuruSoM ne vizeSa AdarapUrvaka apanAkara mukti prApta kI hai; isalie he munijano! tuma bhI unhIM ke samAna jagata se pUrNa nivRtti lekara sAmAnya-vizeSAtmaka nijadravya meM sthiti karo, lIna ho jaao| ekamAtra isameM hI sAra hai, zeSa saba asAra saMsAra hai / / 41 / / isake bAda eka chanda munirAja padmaprabhamaladhArideva svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai (mAlinI ) viSayasukhaviraktAH zuddhatattvAnuraktAH tapasi niratacittA:zAstrasaMghAtamattAH / guNamaNigaNayuktA:sarvasaMkalpamuktAH ___ kathamatavadhUTIvallabhA na syurete / / 115 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 702 2. vahI, pRSTha 702
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana (harigIta) jo mukta saba saMkalpa zudha nijatattva meM anurakta hoN| tapa magna jinakA citta nita svAdhyAya meM jo matta hoN|| dhanya haiM jo santa guNamaNi yukta viSaya virakta hoN| ve muktirUpI sundarI ke parama vallabha kyoM na hoN||115|| jo munirAja viSayasukha se virakta haiM, zuddhatattva meM anurakta haiM, tapa meM jinakA citta lavalIna hai, zAstroM meM jo matta (masta) haiM, guNarUpI maNiyoM ke samUha se yukta haiM aura sarvasaMkalpoM se mukta haiM; ve muktisundarI ke vallabha kyoM na hoMge ? hoMge hI hoMge, avazya hoNge| __isa kalaza meM vItarAgI santoM kA svarUpa spaSTa karate hue kahA gayA hai ki vItarAgI santa pA~ca indriyoM ke viSaya sevana se pUrNata: virakta rahate haiM, unake citta meM paMcendriya viSayoM ke lie koI sthAna nahIM hai / ve to unheM madhura viSa ke samAna mAnate haiM / ve munirAja zuddhAtmatattva meM lIna rahate haiM, unakA citta AtmadhyAnarUpa tapa meM lagA rahatA hai / guNarUpI maNiyoM se AkaNThapUrita ve munirAja zAstroM ke hI paThana-pAThana, adhyayana meM masta rahate haiN| sabhIprakAra ke saMkalpa-vikalpoM se mukta ve munirAja muktirUpI sundarI ke atyanta priya kyoM na hoMge? ___tAtparya yaha hai ki ukta guNoM se yukta santoM kA saMsAra-baMdhana se mukta honA aura mukta avasthA ko prApta honA dUra nahIM hai, atyanta nikaTa hI hai / / 115 / / asaphalatA ke samAna saphalatA kA pacA pAnA bhI hara eka kA kAma nahIM hai| jahA~ asaphalatA vyakti ko, samAja ko hatAza, nirAza, udAsa kara detI hai, utsAha ko bhaMga kara detI hai| vahIM saphalatA bhI saMtulana ko kAyama nahIM rahane detii| vaha ahaMkAra puSTa karatI hai, vijaya ke pradarzana ko protsAhita karatI hai| kabhI-kabhI to vipakSa kA tiraskAra karane ko bhI ukasAtI najara AtI hai| para saphalatA-asaphalatA kI ye saba pratikriyAe~ janasAmAnya para hI hotI haiM, gaMbhIra vyaktitva vAle mahApuruSoM para inakA koI prabhAva lakSita nahIM hotA / ve donoM hI sthitiyoM meM saMtulita rahate haiM, aDiga rahate haiN| -satya kI khoja, pRSTha 233
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 87 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki mAyA, mithyAtva aura nidAna - ina zalyoM se rahita munirAja svayaM pratikramaNasvarUpa hI haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - mottUNa sallabhAvaM Nissalle jo dusAhu prinnmdi| so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 87 / / (harigIta ) chor3akara trizalya jo niHzalya hokara prinnme| pratikramaNamaya hai isalie vaha svayaM hI pratikramaNa hai||87|| jo sAdhu zalyabhAva ko chor3akara niHzalyabhAva se pariNamita hotA hai, usa sAdhu ko pratikramaNa kahA jAtA hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ niHzalyabhAva se pariNamita mahAtapodhana ko hI nizcayapratikramaNasvarUpa kahA hai| niHzalyasvarUpa paramAtmA ke yadyapi vyavahAranaya ke bala se karmarUpI kIcar3a ke sAtha saMbaMdha hone se mithyAtva, mAyA aura nidAna nAmaka zalya vartate haiM - aisA upacAra se kahA jAtA hai; tathApi aisA hone se hI jo paramayogI tIna zalyoM kA parihAra karake paramaniHzalyasvarUpa meM rahatA hai| use nizcayapratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai| kyoMki use svarUpagata vAstavika pratikramaNa to hai hii|" isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "para kA maiM kara sakatA hU~, zubharAga se dharma hotA hai - aisI viparIta mAnyatA mithyAtvazalya hai, kArya kA phala bhogUM - yaha nidAnazalya hai, kapaTa sevana karanA mAyA zalya hai| isaprakAra tIna bhA~ti kI zalyoM ko
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana chor3akara muni apane svabhAva meM jJAnadazArUpa pariNamate haiM, ataH ve pratikramaNamaya haiN| yahA~ maiM pratikramaNa karanevAlA aura yaha pratikramaNa kI paryAya - aisA kartA-karma kA bheda nahIM, abhedasvabhAva meM Thahara gayA hai; isalie pratikramaNamaya hai - aisA kahA hai|' zalya kA parityAga karane jAya to zalya kA parityAga nahIM hotA, kintu 'AtmA cidAnanda dhruvasvarUpa hai' - aisI zraddhA-jJAna karane para mithyAtvazalya utpanna hI nahIM hotI aura antara sthiratA karane para asthiratArUpa mAyA aura vA~chA utpanna nahIM hotI, isalie unhoMne tInoM zalyoM kA parityAga kiyA - aisA kathana karane meM AtA hai| isaprakAra tIna zalyoM ko tyAga kara, jo paramayogI paramaniHzalyasvarUpa AtmA meM nizcala hote haiM, unheM nizcayapratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki mithyAtva, mAyA aura nidAna - ina tIna zalyoM ko chor3akara jo jJAnI dharmAtmA yA munirAja paramaniHzalyasvabhAva meM hI Thaharate haiM, ni:zalyabhAvarUpa pariNamita hote haiM; ve svayaM hI nizcayapratikramaNasvarUpa haiM; kyoMki unheM svarUpagata paramArthapratikramaNa to hai hI / / 87 / / isa gAthA kI TIkA ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM, jinameM pahalA chanda isaprakAra hai - (anuSTubh ) zalyatrayaM parityajya niHzalye paramAtmani / sthitvA vidvAnsadAzuddhamAtmAnaM bhAvayetsphuTam // 116 / / (dohA) zalya rahita paramAtma meM tIna zalya ko chodd'| sthita raha zuddhAtma ko bhA paMDita loga / / 116|| tIna zalyoM ko chor3akara, niHzalya paramAtmA meM sthira rahakara, vidvAnoM ko zuddhAtmA ko sadA sphuTarUpa se bhAnA caahie| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 705-709 2. vahI, pRSTha 709
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 gAthA 87 : paramArthapratikramaNAdhikAra isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jJAnI dharmAtmA vidvAnoM aura vItarAgI santoM ko to nirantara zuddhAtma bhAvanArUpa hI pariNamita honA cAhie / tAtparya yaha hai ki jJAnI dharmAtmA vidvAna aura santa to nirantara zuddhAtmabhAvanArUpa hI pariNamita hote haiM / / 116 / / dUsarA chanda isaprakAra hai - (pRthvI) kaSAyakaliraMjitaM tyajatu cittamuccairbhavAn bhavabhramaNakAraNaM smarazarAgnidagdhaM muhuH / svabhAvaniyataMsukhaM vidhivazAdanAsAditaM bhaja tvamalinaM yate prabalasaMsRteItitaH / / 117 / / (kuNDaliyA ) are kaSAyoM se raMgA bhava kA hetu ajodd'| kAmabANa kI Aga se dagdha citta ko chodd'| dagdha citta ko chor3a bhAgyavaza jo na prApta hai| aisA sukha jo nija Atama meM sadA vyApta hai| nijasvabhAva meM niyata Atmarasa mA~hi pagA hai| use bhajo jo nA~hi kaSAyoM mA~hi raMgA hai||117|| bhavabhramaNa ke kAraNa, kAmabANa kI agni se dagdha evaM kAyakleza se raMge hue citta ko he yatijano ! tuma pUrNata: chor3a do aura bhAgyavaza aprApta, nirmala svabhAvaniyata sukha ko tuma saMsAra ke prabala Dara se bhjo| isa kalaza meM yatijanoM ko saMbodhita karate hue kahA gayA hai ki kAmabANa kI agni se dagdha arthAt kAmavAsanA meM saMlipta aura kAyakleza se raMjita arthAt zArIrika kriyAkANDa meM ulajhe hue svayaM ke citta ko dUra se hI chor3a denA cAhie; kyoMki isaprakAra kI vRtti saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai / tAtparya yaha hai ki kAmavAsanArUpa azubhabhAva aura kriyAkANDa meM saMlagna zubhabhAvarUpa azuddhabhAva sAMsArika baMdhana ke kAraNa haiN| inase bacanA caahie| tathA durbhAgyavaza jo abataka aprApta rahA hai, aisA jo nirmala svabhAvajanya sukha hai, prabala saMsAra ke bhaya se bhayabhIta ho, use bhajanA cAhie, use prApta karane kA prayAsa karanA caahie||117|| .
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 88 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki triguptidhArI sAdhu hI pratikramaNa haiM; kyoMki ve pratikramaNamaya haiM / gAthA mUlataH isaprakAra hai - cattA aguttibhAvaM tiguttigutto havei jo saahuu| so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 88 // (harigIta ) taja aguptibhAva jo nita gupta guptI meM rheN| pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM unheN||88|| jo sAdhu aguptibhAva ko chor3akara trigupti meM gupta rahate haiM; ve sAdhu pratikramaNa kahe jAte haiM; kyoMki ve pratikramaNamaya hI haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "triguptigupta lakSaNavAle paramatapodhana santoM ko nizcayacAritra hone kA yaha kathana hai| ___ paramatapazcaraNarUpI sarovara ke kamalasamUha ko khilAne ke lie jo pracaMDa sUrya samAna haiM; aise ati Asannabhavya munIzvara; bAhya prapaMcarUpa aguptibhAva chor3akara, triguptirUpa nirvikalpa paramasamAdhilakSaNa se lakSita ati-apUrva AtmA ko dhyAte haiM, ve munirAja pratikramaNamaya paramasaMyamI hone se nizcaya pratikramaNasvarUpa hI haiN|" __ isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___"mana-vacana-kAya ke lakSya se honevAle zubhAzubhabhAva aguptabhAva haiN| pA~ca mahAvrata ke bhAva aguptabhAva haiM, unako chor3akara zuddhacaitanya meM AnA, vaha guptibhAva hai, dharmabhAva hai| svabhAva meM se bAhara nikalanA, vaha saMsArabhAva haiM / jo apane svabhAva meM gupta rahatA hai - aise paramataparUpI lakSmI ke svAmI muni ko nizcayacAritra hone kA kathana hai|' pratikramaNa ke pATha bolane ko athavA zubharAga ko pratikramaNa mAnanevAlA to mithyAtva kA hI sevana karanevAlA hai| zabda to jar3a haiM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 gAthA 88 : paramArthapratikramaNAdhikAra aura zubharAga Asrava haiM; unase bhinna caitanyasvabhAva dhruva jJAyakavastu hai, usakA zraddhAna-jJAna karake, mithyAtva aura zubhAzubharAga se vimukha hokara antarmukha ekAgra honA - vaha samAdhisvarUpa pratikramaNa hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki tIna guptiyoM ke dhanI, nirvikalpa samAdhi meM samAdhistha, AtmadhyAnI mahAmunirAja paramasaMyamI hone se pratikramaNasvarUpa hI haiN| tAtparya yaha hai ki vAstavika pratikramaNa AtmadhyAnI santoM ke hI hotA hai||8|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jo isaprakAra hai (hariNI) atha tanumanovAcAMtyaktvAsadA vikRtimuniH sahajaparamAM guptiM saMjJAnapuMjamayImimAm / bhajatu paramAM bhavyaH zuddhAtmabhAvanayA samaM bhavati vizadaMzIlaM tasya triguptimayasya tat / / 118 / / (harigIta) sadjJAnamaya zuddhAtmA para hai na koI aavrnn| triguptidhArI munivaroM kA parama nirmala aacrnn|| mana-vacana-tana kI vikRtiko chor3akarahebhavyajana! zuddhAtmA kI bhAvanA se parama guptI ko bhajo // 118|| he Asannabhavya munijana ! mana-vacana-kAya kI vikRti ko chor3akara samyagjJAnamayI sahaja parama gupti ko zuddhAtmA kI bhAvanA sahita utkRSTarUpa ko bhajo; kyoMki triguptidhArI aise munirAjoM kA cAritra nirmala hotA hai| - isa kalaza meM mAtra yahI kahA gayA hai ki he Asannabhavya munijano! mana-vacana-kAya ke mAdhyama se vyakta honevAlI vikRtiyoM ko chor3akara samyagjJAnamayI sahaja parama gupti ko zuddhAtmA kI bhAvanA meM ekAgra hokara utkRSTarUpa se bhajo; kyoMki tIna guptiyoM ke dhArI saMtoM kA caritra atyaMta nirmala hotA hai| isalie ve svayaM pratikramaNa haiM, pratikramaNamaya haiN||118||. 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 713 2. vahI, pRSTha 715
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 89 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki dharmadhyAna aura zukladhyAna hI pratikramaNa hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - mottUNa aTTarudaM jhANaM jo jhAdi dhammasukkaM vaa| so paDikamaNaM uccai jiNavaraNihiTThasuttesu / / 89 / / (harigIta ) taja Arta evaM raudra dhyAve dharama evaM zukala ko| paramArtha se vaha pratikramaNa yaha kahA jinavara sUtra meN||89|| jo jIva Arta aura raudra - ina do dhyAnoM ko chor3akara dharma yA zukla - dhyAna ko dhyAtA hai; vaha jIva jinavarakathita sUtroM meM pratikramaNa kahA jAtA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha dhyAna ke bhedoM ke svarUpa kA kathana hai| svadeza ke tyAga se, dravya ke nAza se, mitrajanoM ke videza jAne se evaM kamanIya kAminI ke viyoga se iSTaviyogaja aura aniSTasaMyogoM se utpanna honevAlA aniSTasaMyogaja nAmaka ArtadhyAna tathA cora-jAra, zatrujanoM ke badha-baMdhana saMbaMdhI mahAdveSa se utpanna honevAlA raudradhyAna - ye Arta aura raudra - donoM dhyAna svarga aura mokSa ke aparimita sukha se pratipakSa saMsAra du:kha ke mUla kAraNa hone ke kAraNa, una donoM dhyAnoM ko pUrNata: chor3akara; svarga aura mokSa ke asIma sukha ke mUla - aise jo svAtmAzrita nizcaya paramadharmadhyAna tathA dhyAna aura dhyeya ke vikalpoM se rahita, antarmukhAkAra, indriyAtIta aura abheda paramakalA sahita nizcaya zukladhyAna - ina dharma aura zukla dhyAnoM ko dhyAkara jo bhavyottama paramabhAva kI bhAvanArUpa se pariNamita hotA hai; vaha nizcaya
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 89 : paramArthapratikramaNAdhikAra pratikramaNasvarUpa hai| - aisA jinendra bhagavAna ke mukhakamala meM se nikale dravyazruta meM kahA hai| __ukta cAra dhyAnoM meM AraMbha ke Arta aura raudra - ye do dhyAna heya haiM, dharmadhyAna nAmaka tIsarA dhyAna upAdeya hai aura zukladhyAna nAmaka cauthA dhyAna sarvadA upAdeya hai|" isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - Arta aura raudra - donoM dhyAna saMsAra duHkha ke mUla haiM, svarga aura mokSa ke aparimita sukha ke pratipakSI haiN| ina dhyAnoM se mokSa kA sukha to milatA hI nahIM, kintu svarga kA sukha bhI nahIM miltaa| raudradhyAna paMcama guNasthAna taka tathA ArtadhyAna chaThaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| yaha jitanA bhI hai, vaha saba baMdha kA kAraNa hai, saMsAra duHkha kA mUla hai; ataH sarvathA tyAjya hI hai| ___ apanA AtmA jJAyakasvabhAvI hai, puNya-pAparahita hai| aise apane AtmA ke Azraya se jo vItarAgI dhyAna pragaTa hotA hai, vaha dharmadhyAna hai| jitanI ekAgratA hai, vaha zAnti aura mokSa kA kAraNa hai aura jitanA rAga (vrata kA athavA deva-guru-zAstra kA) varttatA hai, usase puNya baMdhatA hai tathA usake phala meM svarga kA sukha milatA hai| paMcendriya ke lakSa se bhinna hokara zuddha caitanya svabhAva kI tarapha lakSa karane para nirbheda paramakalAsahita nizcaya zukladhyAna hotA hai| isaprakAra dharmadhyAna aura zukladhyAna ko dhyAkara jo bhavyapuruSa pAriNAmikabhAvanArUpa se pariNamA hai, jisako nimitta kI athavA nimitta ke abhAva kI apekSA nahIM- aise svabhAvabhAva meM ekAgratArUpa jisakA pariNamana hai, vaha nizcaya pratikramaNasvarUpa hai| isaprakAra devAdhideva zrI tIrthaMkara bhagavAna ke mukhakamala meM se nirgata dravyazruta meM kahA hai| yahA~ isa kAla meM zukladhyAna nahIM hai, dharmadhyAna hai| sAdhakajIva 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 720 2. vahI, pRSTha 720
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 niyamasAra anuzIlana ekAvatArI hokara svarga meM jAvegA, tathApi bhAna hai ki nirbalatA ke kAraNa agrimabhava dhAraNa karanA pdd'egaa| puruSArtha meM jitanI kacAsa raha gaI, usake kAraNa svarga milaa| rAga kA phala svarga hai - aisA jJAnI jAnatA hai| dharmI jIva rAga kA svAmI nahIM hotA, vaha to usakA abhAva karake manuSya hokara kevalajJAna prApta kregaa|' cAra dhyAnoM meM se prathama ke do dhyAna - Arta va raudra chor3ane yogya haiM; unameM vikAra kI ekAgratA hai, jabaki dharma aura zukladhyAna meM svabhAva kI ekAgratA hai / dharmadhyAna prathama bhUmikA meM upAdeya hai aura zukladhyAna sarvadA upAdeya hai / zukladhyAna bhI yadyapi paryAya hai, tathApi vikAra kA nAza karake mokSa pragaTa karAtA hai; ataH sarvadA upAdeya kahA hai, paryAya apekSA se upAdeya kahA hai| vAstava meM dekhA jAve to dharmI jIva ko eka zuddha AtmA hI upAdeya hai| dRSTi to kisI bheda yA vikAra ko svIkAratI hI nahIM, kintu dharmadhyAna aura zukladhyAna kI paryAyeM bhI samyagdarzana kA viSaya nahIM haiM, kAraNa ki ve donoM dhyAna yadyapi vItarAgI haiM, parantu haiM to ekasamaya kI paryAya hii| __paryAya ke Upara lakSa jAne se bheda par3atA hai aura rAga hotA hai, isalie abheda dravyasvabhAva kI dRSTi karAne ke lie zukladhyAna kI paryAya ko gauNa karake vyavahAra kahakara abhUtArtha kahA hai| bhUtArtha trikAlI svabhAva meM vaha nahIM hai, ataH dRSTi ke viSaya meM to zuddhasvabhAva eka hI upAdeya hai| parantu yahA~ to dhyAna ke bhedoM kA jJAna karAnA hai, isalie Arta aura raudradhyAna se bhinna karane ke lie vItarAgI paryAyasvarUpa dharmadhyAna aura zukladhyAna ko upAdeya kahA hai| zukladhyAna mokSa kA nizcita kAraNa hai, isalie sarvadA upAdeya kahA hai - aisI apekSA smjhnaa|" yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki TIkAkAra munirAja ne ArtadhyAna meM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 721 2. vahI, pRSTha 722 . ..
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 89 : paramArthapratikramaNAdhikAra iSTaviyogaja aura aniSTasaMyogaja ArtadhyAna kI carcA to kI, para vedanAjanya aura nidAna nAmaka ArtadhyAna kI carcA nahIM kii| isIprakAra raudradhyAna ke bhedoM kI bhI carcA na karake mAtra itanA hI kaha diyA ki dveSabhAva se utpanna honevAlA raudradhyAna / .41 are bhAI ! yaha koI bAta nahIM hai; kyoMki yahA~ dhyAnoM ke bhedaprabhedoM kI carcA karanA iSTa nahIM hai| yadi hotA to phira dharmadhyAna aura zukladhyAnoM ke bhedoM kI bhI carcA hotii| yahA~ to mAtra yaha batAnA abhISTa hai ki dharmadhyAna aura zukladhyAna hI pratikramaNasvarUpa haiM, upAdeya haiN| - isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki AraMbha ke Arta aura raudra - ye do dhyAna narakAdi azubha gatiyoM ke kAraNa haiM, duHkharUpa haiM; ataH heya haiM, chor3ane yogya haiM aura dharmadhyAna upAdeya hai tathA zukladhyAna parama upAdeya hai / ye upAdeya dhyAna hI pratikramaNarUpa haiM; isa kAraNa inake dhArakoM ko gAthA meM abhedanaya se pratikramaNasvarUpa hI kahA hai / / 89 / / I isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA coktam - tathA kahA bhI hai - likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai(anuSTubh ) niSkriyaM karaNAtItaM dhyAnadhyeyavivarjitam / antarmukhaM tu yaddhyAnaM tacchuklaM yogino viduH / / 42 / / (rolA ) are indriyoM se atIta antarmukha niSkriya / dhyAna - dhyeya ke jalpajAla se pAra dhyAna jo / are vikalpAtIta AtamA kI anubhUti / hI hai zukladhyAna yogijana aisA kahate // 42 // jo dhyAna niSkriya hai, indriyAtIta hai, dhyAna aura dhyeya ke vikalpoM se rahita hai aura antarmukha hai; usa dhyAna ko yogIjana zukladhyAna kahate haiM / ukta kalaza meM zukladhyAna ko yogiyoM kI sAkSIpUrvaka rAga aura
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana bheda kI kriyA se rahita, indriyoM se atIta, dhyAna aura dhyeya ke vikalpoM se rahita tathA antarmukha kahA hai||42|| isake uparAnta TIkAkAra munirAja do chanda svayaM likhate haiM, jo isaprakAra haiM - (vasaMtatilakA) dhyAnAvalImapi cazuddhanayo na vakti vyaktaM sadAzivamaye paramAtmatattve / sAstItyuvAca satataM vyavahAramArga stattvaM jinendra tadaho mahadindrajAlam / / 119 // sadbodhamaMDanamidaM paramAtmatattvaM muktaM vikalpanikarairakhilaiH samantAt / nAstyeSa sarvanayajAtagataprapaMco dhyAnAvalI kathaya sA kathamatra jaataa||120|| . (rolA) sadA pragaTa kalyANarUpa paramAtmatattva meN| dhyAnAvali hai kabhI kahe na prmshddhny|| aisA to vyavahAramArga meM hI kahate haiN| he jinavara yaha to saba adbhuta indrajAla hai||119|| jJAnatattva kA AbhUSaNa paramAtmatattva yh| are vikalpoM ke samUha se sadA mukta hai| naya samUhagata yaha prapaMca na Atmatattva meN| taba dhyAnAvali kaise AI kaho jinezvara ||120 // pragaTarUpa sadA kalyANasvarUpa paramAtmatattva meM dhyAnAvalI (dhyAna paraMparA-dhyAnapaMkti) kA honA bhI zuddhanaya nahIM kahatA; kyoMki dhyAnAvalI AtmA meM hai - aisA to hamezA vyavahAra mArga meM hI kahA jAtA hai| he jinendradeva ! Apake dvArA kahA gayA yaha vastusvarUpa aho mahA (bahuta bar3A) indrajAla jaisA hI lagatA hai|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 gAthA 89 : paramArthapratikramaNAdhikAra samyagjJAna kA AbhUSaNa yaha paramAtmatattva samasta vikalpasamUhoM se sarvataH mukta hai / sarvanayasamUha saMbaMdhI yaha prapaMca paramAtmatattva meM nahIM hai to phira yaha dhyAnAvalI isameM kisaprakAra utpanna huI ? kRpA kara yaha btaaiye| ukta chandoM kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "he jinendra! nayoM dvArA kathita vastusvarUpa indrajAla mahAna hai| 'kathaMcit hai' aura 'kathaMcit nahIM hai' - aisI ApakI kathanazailI adbhuta hai| nayoM ke viSaya samajhanA kaThina hai| dhyAna vyavahAra se to hai aura nizcaya se nahIM hai| aho ! yaha bAta Azcaryajanaka hai| Apake dvArA kahA huA vastusvarUpa samajhanA kaThina hai| aisA paramAtmatattva saba vikalpoM se mukta hai| rAga ke bheda, vyavahAra ke bheda svabhAva meM nahIM hai / yaha nizcayanaya hai aura yaha vyavahAranaya hai - aise nayoM ke bheda vastusvarUpa meM nahIM haiN| paramAtmatattva ekarUpa abheda hai to phira vaha dhyAnAvalI isa paramAtmatattva meM kaise ho sakatI hai, so kaho? dhyAna kI paramparA to navIna paryAya hai aura vyavahAranaya kA viSaya hai| jaba nayoM ke bheda hI vastu meM nahIM haiM to phira vyavahAranaya kI viSaya dhyAnAvalI vastusvabhAva meM kisaprakAra ho sakatI hai? arthAt svabhAva meM vaha dhyAnAvalI nahIM hai|" __ina chandoM meM yaha kahA gayA hai ki jaba dhyAna ke dhyeyarUpa paramAtmatattva meM dhyAnAvalI - dhyAna kI zreNI hai hI nahIM - aisA zuddhanaya kahatA hai; taba yaha dhyAnAvalI ukta paramAtmatattva meM kaise ho sakatI hai ? yadyapi yaha satya hai ki vyavahAranaya se aisA kahA jAtA hai ki dhyAnAvalI AtmA meM hai; tathApi paramArtha to yahI hai ki dhyeyatattva meM dhyAnAvalI kA honA saMbhava nahIM hai / / 119-120 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 726 2. vahI, pRSTha 729
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 90 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki isa jIva ne mithyAtvAdi bhAvoM ko to anAdi se bhAyA hai; para samyaktvAdi bhAvoM ko Ajataka nahIM bhAyA / gAthA mUlataH isaprakAra hai - micchattapahudibhAvA puvvaM jIveNa bhAviyA suiraM / sammattapahudibhAvA abhAviyA hoMti jIveNa / / 10 / / (harigIta ) mithyAtva Adika bhAva to bhAye sucira isa jIva ne| samyaktva Adika bhAva para bhAye nahIM isa jIva ne ||10|| mithyAtva Adi bhAva to isa jIva ne bahuta lambe kAla se bhAye haiM; parantu samyaktvAdi bhAvoM ko kabhI nahIM bhaayaa| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha Asannabhavya (nikaTabhavya) aura anAsannabhavya (jisakA mokSa dUra hai - aise bhavya) jIvoM ke pUrvApara pariNAmoM ke svarUpa kA kathana hai| mithyAtva, avrata, kaSAya aura yogarUpa pariNAma sAmAnya pratyaya (AsravabhAva) haiN| unake teraha bheda haiM; kyoMki micchAdiTThI Adi jAva sajogissa caramaMte - aisA zAstra kA vacana hai aura isakA artha aisA hai ki mithyAdRSTi guNasthAna se lekara sayogakevalI guNasthAna ke antima samaya taka - kula milAkara teraha vizeSa pratyaya haiN| niraMjana nija paramAtmatattva ke zraddhAna rahita dUrabhavya jIva ne sAmAnya pratyayoM ko sucirakAla taka bhAyA hai; kintu paramanaiSkarmacAritra se rahita ukta svarUpazUnya bahirAtmA ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko nahIM bhaayaa| isa mithyAdRSTi jIva ke viparIta guNasamudAyavAlA ati Asannabhavya jIva hotA hai|" isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jJAnasvabhAva kI ruci na karake puNya aura nimitta kI ruci karane
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 90 : paramArthapratikramaNAdhikAra ko mithyAtva kahate haiN| Asakti ke bhAvoM ko avrata kahate haiN| krodhamAna-mAyA-lobha ke pariNAmoM ko kaSAya kahate haiN| AtmA ke pradezoM ke kampana ko yoga kahate haiN| - isaprakAra ye cAra sAmAnya Asrava haiM aura inake teraha bhedarUpa guNasthAna haiN| caudahaveM guNasthAna meM Asrava nahIM hotA, isaliye terahaveM guNasthAna taka Asrava kahA hai|' dravyaliMgI muni navameM graiveyaka taka jAtA hai, usane bhI mithyAtva Adi Asrava kI bhAvanA kA sevana kiyA hai; kintu samyagdarzana prApta nahIM kiyA; isaliye vAstavika cAritradazA bhI prApta nahIM huii| jisane samyagdarzanapUrvaka vItarAgatArUpI cAritra prApta nahIM kiyA - aise svarUpazUnya bahirdRSTijIva ne samyagdarzana-jJAna-cAritra kabhI bhAyA nhiiN| isa mithyAdRSTi se viparIta guNasamudAyavAle zuddhAtmA kA zraddhAna aura jJAna karane vAlA jIva ati Asannabhavya hai, usakI mukti samIpa hai|" ukta gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga - sAmAnyarUpa se ukta cAra pratyaya hI baMdha ke kAraNa haiM, AsravabhAva haiM / ye bhAva pahale guNasthAna se lekara, terahaveM guNasthAna taka pAye jAte haiN| yahI kAraNa hai ki AraMbha ke teraha guNasthAnoM ko vizeSa pratyaya kahA gayA hai| dUrabhavya jIvoM ne anAdikAla se ukta sAmAnya-vizeSa pratyayoM arthAt AsravabhAvoM kI hI bhAvanA bhAyI hai; samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa muktimArga kI bhAvanA hI nahIM bhaayii| isake viparIta jIva yAni ina samyagdarzanAdi kI bhAvanA bhAnevAlA jIva Asannabhavya hotA hai / / 90 / / / isa atinikaTabhavya jIva ko samyagjJAna kI bhAvanA kaisI hotI hai? isaprakAra ke prazna ke uttara meM TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva, tathA coktaM zrI guNabhadrasvAmibhiH - tathA guNabhadrasvAmI ne bhI kahA hai - aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 722 2. vahI, pRSTha 722
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 niyamasAra anuzIlana ( anuSTubh ) bhAvayAmi bhavAvarte bhAvanA: prAgabhAvitAH / bhAvaye bhAvitA neti bhavAbhAvAya bhAvanAH / / 43 / / 1 ( dohA ) pahale kabhI na bhAyI jo bhavAvartta ke mA~hi / bhavAbhAva ke lie aba maiM bhAtA hU~ tAhi // 43 // isa saMsAra ke bha~varajAla meM ulajhA huA maiM ; bhava kA abhAva karane ke lie, aba pahale kabhI na bhAyI gaI bhAvanA ko bhAtA hU~ / ukta chanda meM to mAtra yahI kahA gayA hai ki isa saMsAra sAgara se pAra utAranevAlI samyagdarzanAdi kI bhAvanA maiMne Ajataka nahIM bhAyI; kyoMki abataka to maiM isa saMsAra ke bhaMvarajAla meM ulajhA rahA hU~ / aba mujhe kucha samajha AI hai; isalie aba maiM bhava kA abhAva karane ke lie, saMsAra sAgara se pAra utarane ke lie ukta samyagdarzanAdirUpa dharma kI bhAvanA bhAtA hU~ // 43 // isake bAda TIkAkAra eka chaMda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai( mAlinI ) atha bhavajalarAzau magnajIvena pUrvaM kimapi vacanamAtraM nirvRteH kAraNaM yat / tadapi bhavabhaveSu zrUyate bAhyate vA na ca na ca bata kaSTaM sarvadA jJAnamekam / / 121 / / ( harigIta ) saMsAra sAgara meM magana isa AtmaghAtI jIva ne / re mAtra kahane ke dharma kI vArtA bhava-bhava sunI // dhAraNa kiyA para kheda hai ki are re isa jIva ne / jJAyakasvabhAvI AtmA kI bAta bhI na kabhI sunI // 121 // jo mokSa kA thor3A-bahuta kathanamAtra kAraNa hai; usa vyavahAraratnatraya 1. AtmAnuzAsana, zloka 238
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 90 : paramArthapratikramaNAdhikAra ko to isa saMsAra samudra meM DUbe jIva ne aneka bhavoM meM sunA hai aura dhAraNa bhI kiyA hai; kintu are re ! kheda hai ki jo hamezA eka jJAnarUpa hI hai, aise paramAtmatattva ko kabhI sunA hI nahIM hai aura na kabhI tadanusAra AcaraNa hI kiyA hai| isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "sacce deva-guru kI zraddhA, pA~ca mahAvrata athavA dvAdaza vrata ke pariNAma Adi aneka prakAra ke vyavahAraratnatraya ke pariNAma kathanamAtra mokSa ke kAraNa haiM, una pariNAmoM se mokSadazA prakaTa nahIM hotI, unako mAtra upacAra se mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| __aise vyavahAraratnatraya ke pariNAma ko bhavasAgara meM DUbe hue jIvoM ne pahale aneka bhavoM meM sunA hai aura prayoga bhI kiyA hai / caitanyasvabhAva meM DubakI mArane ke badale puNya-pApa aura deha kI kriyA meM DubakI mArI hai| caitanyasvabhAva kI ruci chor3akara puNya-pApa kI ruci karake lAbha mAnA aura bhavasAgara meM DUbA / 2 aho! jJAna hI jisakA sarvasva hai - aise paramAtmatattva kI bAta jIva ne sunI nahIM, aura usakA AcaraNa bhI nahIM kiyaa| yaha paramAtmatattva hI caitanyajyotisvarUpa hai, jJAna hI usakA sarvasva hai|" isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki yadyapi vyavahAraratnatraya ko mukti kA kAraNa vyavahAranaya se kahA gayA hai; tathApi vaha kathanamAtra kAraNa hai; kyoMki zubharAgarUpa aura zubhakriyArUpa hone se vaha puNyabaMdha kA hI kAraNa hai, mokSa kA kAraNa nahIM / saMsArasamudra meM DUbe hue jIvoM ne ukta vyavahAra dharma kI carcA to aneka bAra sunI hai, usakA yathAzakti pAlana bhI kiyA hai; kintu jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA kI bAta kabhI nahIM sunI aura tadanusAra AcaraNa bhI kabhI nahIM huaa| pratyeka AtmArthI bhAI-bahina ko ukta tathya kI ora vizeSa dhyAna denA cAhie / / 121 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 725 2. vahI, pRSTha 726 3. vahI, pRSTha 727
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 91 aba isa gAthA meM kahate haiM ki ratnatrayarUpa se pariNamita jJAnI jIva svayaM hI pratikramaNa hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - micchAdasaNaNANacarittaM caiUNa NiravaseseNa / sammattaNANacaraNaM jo bhAvai so paDikkamaNaM / / 91 / / (harigIta ) jJAnadarzanacaraNa mithyA pUrNata: parityAga kr| ratanatraya bhAve sadA vaha svayaM hI hai pratikramaNa ||91|| mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ko pUrNataH chor3akara jo samyagdarzana, jJAna, cAritra ko bhAtA hai, vaha jIva svayaM pratikramaNa hI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ samyagdarzana-jJAna-cAritra ko sampUrNataH svIkAra karane evaM mithyAdarzana-jJAna-cAritra kA sampUrNata: tyAga karane se parama mumukSu ko nizcayapratikramaNa hotA hai - aisA kahA hai| ___ bhagavAna arihaMta paramezvara ke mArga se pratikUla mArgAbhAsa meM mArga kA zraddhAna mithyAdarzana hai, usI meM kahI gaI avastu meM vastubuddhi mithyAjJAna hai aura usa mArga kA AcaraNa mithyAcAritra hai / ina tInoM ko sampUrNataH chor3akara athavA nijAtmA ke zraddhAna, jJAna evaM anuSThAna ke rUpa se vimukhatA hI mithyAdarzana-jJAna-cAritrAtmaka mithyA ratnatraya hai; ise bhI pUrNataH chor3akara; trikAla nirAvaraNa, nityAnanda lakSaNavAlA, niraMjana, nija paramapAriNAmikabhAvasvarUpa kAraNa paramAtmArUpa AtmA ke svarUpa ke zraddhAna-jJAna-AcaraNa kA rUpa hI vastutaH nizcayaratnatraya hai / isaprakAra bhagavAna paramAtmA ke sukha kA abhilASI jo paramapuruSArthaparAyaNa puruSa zuddharatnatrayAtmaka AtmA ko bhAtA hai; usa paramatapodhana ko hI zAstroM meM nizcayapratikramaNa kahA hai|" isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "caitanyasvabhAva ko svIkAra karake arthAt usake Azraya se pragaTa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 91 : paramArthapratikramaNAdhikAra honevAlI samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa nirmalaparyAya ko sampUrNarUpeNa svIkAra karane se aura mithyAdarzana-jJAna-cAritra ko samasta prakAra se chor3ane se munijanoM ko nizcayapratikramaNa hotA hai - aisA kahA hai| svabhAva ke svIkAra meM mithyAdarzana-jJAna-cAritra chUTa jAtA hai|' bhagavAna arahantadeva ne jo mArga kahA hai, usase viparIta mArga kI zraddhA mithyAdarzana hai| sarvajJa bhagavAna anAdi se jo mArga kahate Aye haiM, usase viparIta mArga kahanevAle bhI anAdi se hI haiM, unakI zraddhA mithyAzraddhA hai; usa viparIta mArga meM kahI huI avastu meM vastubuddhi karanA mithyAjJAna hai, aura usase viparItamArga kA AcaraNa mithyAcAritra hai - ina tInoM ke tyAga se hI pratikramaNa hotA hai|" ___ isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki mithyAdarzana-jJAna-cAritra ke tyAgI aura nizcayaratnatraya ke dhAraka santa hI nizcayapratikramaNa haiN| yahA~ mithyAdarzana-jJAna-cAritra aura samyagdarzana-jJAna-cAritra ke svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki arihaMta bhagavAna dvArA pratipAdita mArga se viparIta mArga ke zraddhAna kA nAma mithyAdarzana hai| avastu meM vastupane kI mAnyatA mithyAjJAna aura arahaMta ke virodhiyoM dvArA nirUpita cAritra mithyAcAritra hai| inheM chor3akara arahaMtoM dvArA pratipAdita apane trikAlI dhruva AtmA kA zraddhAna, jJAna aura AcaraNa nizcayacAritra hai| aise nizcayaratnatraya ke dhAraka zramaNa sAkSAt pratikramaNa haiM / / 91 / / isake uparAMta TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jo isaprakAra hai (vasaMtatilakA) tyaktvA vibhAvamakhilaMvyavahAramArga - ratnatrayaM ca mtimaannijtttvvedii| zuddhAtmatattvaniyataM nijabodhamekaM / zraddhAnamanyadaparaM caraNaM prapede / / 122 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 732 2. vahI, pRSTha 733
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 niyamasAra anuzIlana (dohA) jAnakAra nijatattva ke taja vibhAva vyavahAra AtmajJAna zraddhAnamaya dhareM vimala AcAra ||122 / / vyavahAraratnatraya aura samasta vibhAvabhAvoM ko chor3akara nijAtmA kA anubhavI tattvoM kA jAnakAra buddhimAna puruSa; zuddhAtmatattva ke jJAna, zraddhAna evaM AcaraNarUpa pariNamita hotA hai| isa chanda ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - - "yahA~ samasta vibhAva chor3ane ke liye kahA hai, usameM vyavahAraratnatraya bhI A jAtA hai| jo buddhimAna nija paramatattva ke jAnanevAle haiM, ve samasta vibhAva ke sAtha vyavahAraratnatraya ko bhI chor3akara zuddhAtmatattva meM hI niyata aisA jJAna, usakI paramazraddhA aura usameM hI AcaraNa kA Azraya karate haiN| - aisA pratikramaNa dharmAtmA ko sadA caubIsa ghanTe hotA hai, pratikramaNa subaha-zAma hI hotA ho - aisA nahIM hai| ___yahA~ to kahate haiM ki jisane caitanyasvabhAva meM zraddhA-jJAna-ekAgratA kI, usako sadA pratikramaNa hai, use pratikramaNa meM eka samaya kA bhI viraha nahIM hotaa| trikAlazuddha caitanyamUrti AtmA meM darzana-jJAna aura ekAgratA hI nizcayadhyAna hai, vahI nizcayapratikramaNa hai, vahI nizcayasAmAyika hai| nijatattva ke avalambana meM sAmAyika, pratikramaNa, AlocanA Adi saba samA jAte haiN| ___ muni ko nidrAvasthA meM bhI caitanya ke Azraya se jitanI vItarAgI pariNati hai, utanA pratikramaNa hai| unheM caitanya ke Azraya se jo pariNati jitanI pragaTa huI hai, utanA nizcayapratikramaNa sadA vartatA hai|" isa chanda meM mAtra yahI kahA gayA hai ki krodhAdi vibhAva bhAvoM ke samAna vyavahAraratnatraya saMbaMdhI zubharAga bhI heya hai, chor3ane yogya hai; kyoMki use chor3e binA nizcayapratikramaNa saMbhava nahIM hai| ukta vibhAva bhAvoM aura vyavahAraratnatraya saMbaMdhI vikalpoM ko chor3akara jo munirAja zuddhAtmatattva ke zraddhAna, jJAna aura AcaraNarUpapariNamita hote haiM; ve santa svayaM hI pratikramaNasvarUpa haiN||122|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 738
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 92 aba isa gAthA meM kahate haiM ki AtmadhyAna hI pratikramaNa hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - uttamaaTuM AdA tamhi ThidA haNadi muNivarA kmm| tamhA du jhANameva hi uttamaaTThassa paDikamaNaM / / 92 / / (harigIta ) uttama padAratha AtamA meM lIna munivara karma ko| ghAtate haiM isalie nija dhyAna hI hai prtikrmnn||92|| AtmA uttama padArtha hai / uttama padArtharUpa AtmA meM sthita munirAja karmoM kA nAza karate haiN| isalie AtmadhyAna hI uttamArtha pratikramaNa hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ nizcaya uttamArtha pratikramaNa kA svarUpa kahA gayA hai| jinezvara ke mArga meM muniyoM kI sallekhanA ke samaya byAlIsa AcAryoM ke dvArA uttamArtha pratikramaNa nAmaka pratikramaNa diye jAne ke kAraNa honevAlA dehatyAga vyavahAra se dharma hai| nizcayanaya se nau padArthoM meM uttama padArtha AtmA hai / saccidAnandamaya kAraNasamayasArasvarUpa AtmA meM jo tapodhana sthita rahate haiM, ve sadA maraNabhIru hote haiM; isIlie ve karmoM kA nAza karate haiN| isalie adhyAtmabhASA meM bhedasaMbaMdhI aura dhyAna-dhyeyasaMbaMdhI vikalpoM se rahita, sampUrNata: antarmukha, sabhI indriyoM se agocara nizcaya paramazukladhyAna hI nizcaya uttamArtha pratikramaNa hai- aisA jAnanA caahie| dUsarI bAta yaha hai ki nizcaya uttamArtha pratikramaNa; svAtmAzrita nizcayadharmadhyAna tathA nizcaya zukladhyAnamaya hone se amRtakuMbhasvarUpa hai aura vyavahAra uttamArtha pratikramaNa vyavahAradhyAnamaya hone se viSakuMbha svarUpa hai|"
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "caitanya ke bhAna binA AhArAdi chor3akara dehatyAga kara denA, paramArtha se pratikramaNa nahIM hai; kintu uttamArtha apane AtmA ke Azraya meM rahanA hI saccA uttamArtha pratikramaNa hai|' apanA kalyANa to apane AtmA ke Azraya se hI hai, isaliye he jIva! tere liye to terA AtmA hI uttamottama padArtha hai / aise uttama padArtha kA zraddhAna-jJAna karake usameM sthira rahanevAle munigaNa karmanAza karate haiM; ataH una muniyoM ko apane uttama AtmapadArtha kA dhyAna hI uttamArtha pratikramaNa hai| biyAlIsa AcAryoM ke pAsa jAkara AjJA mA~gate haiN| yaha to usa uttama cauthe kAla kI bAta hai, Ajakala to biyAlIsa AcArya haiM hI kahA~? biyAlIsa AcArya na ho to kama se kama do AcAryoM se pUchakara sallekhanA kare - aisI bhI bAta AtI hai / biyAlIsa AcAryoM se pUchane meM vAstava meM apane pariNAmoM kI dRr3hatA sUcita hotI hai arthAt sallekhanA karane kA bhAva tabataka barAbara TikA rahatA hai; 'niHzaMkapane maiM samAdhidhAraNa karU~gA' - aisA bhAva dRr3harUpa se banA rahatA hai|' jisako deha ke saMyoga se bhinnatA kA bhAna nahIM hai, use deha ke viyogakAla meM ghabar3AhaTa hue binA rahegI nhiiN| jise caitanya kI nityatA kA bhAna hai, deha ke saMyogakAla meM bhI usake viyoga kA bhAna hone se deha se prIti nahIM hai, ve hI nityamaraNabhIru muni haiN|' ___muni kahate haiM ki hamane to caitanya ko aMgIkAra kiyA hai aura isa deha ke saMyoga ko to chor3ane baiThe hI haiM, ataH maraNakAla meM deha kA viyoga honA, hamAre liye navIna nahIM hai - isaprakAra jinheM jIvana ke samaya hI maraNa kA bhAna hai, saMyoga ke kAla meM hI usase viyoga hone kA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 740 2. vahI, pRSTha 740 3. vahI, pRSTha 740-741 4. vahI, pRSTha 743-744
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 92 : paramArthapratikramaNAdhikAra 53 bhAna hai - aise muniyoM ko yahA~ 'nityamaraNabhIru' kahA hai| unheM zarIra ke saMyoga-viyoga meM ThIka-aThIkapanA bhAsita nahIM hotaa| muni 'nitya maraNabhIru' haiM - isakA artha aisA nahIM hai ki unheM sadA maraNa kA bhaya hai, balki usakA artha aisA hai ki unheM sadA deha se bhinnatA kA bhAna hai / caitanya ke bhAna meM unakA eka-eka kSaNa karma aura zarIra ke abhAvapane hI pariNamana kara rahA hai| ___ vyavahAradharmadhyAna bhI rAga hai, ataH nizcaya se use bhI viSakumbha kahA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mukhyarUpa se yahI kahA gayA hai ki maraNakAla upasthita hone para AcAryoM kI anumatipUrvaka jo sallekhanA lI jAtI hai, jisameM AhArAdi ke kramaza: tyAgAdirUpa zubhakriyA aura tatsaMbaMdhI zubhabhAva hote haiM, vaha vyavahArapratikramaNa hai aura sabhI prakAra ke vikalpoM se atIta hokara nija bhagavAna AtmA kA dhyAna karanA nizcayapratikramaNa hai| inameM se vyavahArapratikramaNa zubhabhAva aura zubhakriyArUpa hone se puNyabaMdha kA kAraNa hai aura nizcayapratikramaNa zuddhabhAvarUpa hone se baMdha ke abhAva kA kAraNa hai| baMdha kA kAraNa hone se vyavahArapratikramaNa viSakuMbha hai aura baMdha ke abhAva kA kAraNa hone se nizcayapratikramaNa amRtakuMbha hai / / 12 / / __isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA coktaM samayasAre tathA samayasAra meM bhI kahA hai - likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai - paDikamaNaM paDisaraNaM parihAro dhAraNA NiyattI y| jiMdA garahA sohI aTThaviho hodi viskuNbho||44|| (harigIta) pratikramaNa ara pratisaraNa parihAra nivRtti dhaarnnaa| nindA garahA aura zuddhi aSTavidha viSakuMbha haiN||44|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 744-745 2. vahI, pRSTha 745 3. vahI, pRSTha 747 4. samayasAra, gAthA 306
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana - pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, nindA, garhA aura zuddhi- ye ATha prakAra ke viSakuMbha haiM; kyoMki inameM kartRtvabuddhi saMbhavita hai| __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "vikalpa TUTakara caitanya ke amRtasvarUpa meM lIna honA hI amRta hai aura usameM rAga kA vikalpa uThanA hI viSa hai; kyoMki rAga caitanyAnanda ko lUTanevAlA hai| ajJAnI kI to bAta hI nahIM hai| are! muni ko caitanya kA bhAna hone para bhI jo prAyazcitta Adi kA vikalpa AtA hai, usako yahA~ nizcaya se viSa kahA hai| doSarahita caitanyasvabhAva meM lInatA hI amRtamaya pratikramaNa hai| bIca meM jo zubharAga AtA hai, use munirAja nizcaya se viSa samajhate haiM, ajJAnI usa vikalpa ko dharma kA kAraNa mAnate haiN|" __ pratikramaNa aura apratikramaNa ke viSakuMbha aura amRtakuMbha ke saMdarbha meM vizeSa jAnakArI ke lie samayasAra gAthA 306 va 307 evaM unakI AtmakhyAti TIkA va usameM samAgata kalazoM kA adhyayana sUkSmatA se kiyA jAnA cAhie / ukta prakaraNa saMbaMdhI anuzIlana kA adhyayana bhI upayogI rhegaa||44|| isake bAda tathA coktaM samayasAravyAkhyAyAm - tathA samayasAra kI AtmakhyAti nAmaka TIkA meM kahA hai - likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai - (vasaMtatilakA) yatra pratikramaNameva viSaM praNItaM tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / tatkiM pramAdyati janaH prapatannadho'dhaH kiM nordhvamUrdhvamadhirohati nissprmaadH||45|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 747-748 2. samayasAra, zloka 189
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 92 : paramArthapratikramaNAdhikAra (rolA) pratikramaNa bhI are jahA~ viSa-jahara kahA ho| amRta kaise kaheM vahA~ apratikramaNa ko|| are pramAdI loga adho'dha: kyoM jAte haiM ? isa pramAda ko tyAga Urdhva meM kyoM nahIM jAte ?||45|| jahA~ pratikramaNa ko bhI viSa kahA ho; vahA~ apratikramaNa amRta kahA~ se ho sakatA hai, kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki pramAdadazArUpa apratikramaNa amRta nahIM hai / Azcarya kI bAta to yaha hai ki aisI sthiti hone para bhI loga nIce-nIce hI girate hue pramAdI kyoM hote haiM; niSpramAdI hokara Upara-Upara hI kyoM nahIM car3hate ? ___ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "jo zAstra brahmacarya ke zubhabhAva ko bhI dharma na kaheM, ve zAdI Adi ke azubhabhAva kI AjJA to de hI kaise sakate haiM? zubha ko bhI jo viSa kahe, vaha azubha ko to amRta kahA~ se kahegA?' ___ jaba hama nizcaya se zubha ko bhI viSa kahakara chor3ane ke lie kahate haiM, taba hiMsAdika pApabhAva to Adara yogya hoMge hI kaise? zubha ko bhI chor3akara zuddhasvarUpa meM jAne ke lie hI hamane zubha ko viSa kahA hai| zubha bhI pramAda hai, use chor3akara apramAdI hokara zuddhasvarUpa meM lIna hone ke lie hama kahate haiM; ataH zubhAzubha se rahita svabhAva kI dRSTi karake usameM lInatApUrvaka zarIra chUTane ko bhagavAna ne uttamArtha-pratikramaNa kahA hai| jisane aisI samAdhipUrvaka dehatyAga kiyA, use punaH deha dhAraNa karanA nahIM pdd'taa|" ukta kathana kA sAra yaha hai ki azubhabhAvarUpa jo apratikramaNa hai, pApa pravRtti karake bhI pazcAttApa nahIM karane rUpajo vRtti hai; vaha to mahA jahara hai aura sarvathA tyAjya hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 749 2. vahI, pRSTha 749
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana pramAdavaza honevAle aparAdhoM ke prati pazcAttApa ke bhAva hone rUpa jo pratikramaNAdi haiM; ve pApa kI apekSA vyavahAra se amRtakuMbha haiM, kathaMcit karane yogya haiM / 56 zubhAzubhabhAva se rahita zuddhopayogarUpa jo nizcayapratikramaNa yA apratikramaNAdi haiM, ve sAkSAt amRtakuMbha haiM, sarvathA grahaNa karane yogya haiM; mukti ke sAkSAt kAraNa haiM // 45 // isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai - ( maMdAkrAMtA ) AtmadhyAnAdaparamakhilaM ghorasaMsAramUlaM dhyAnadhyeyapramukhasutapaH kalpanAmAtraramyam / buddhvA dhImAn sahajaparamAnandapIyUSapUre nirmajjantaM sahajaparamAtmAnamekaM prapede / / 123 / / ( harigIta ) re dhyAna - dhyeya vikalpa bhI saba kalpanA meM ramya haiN| ika AtamA ke dhyAna bina saba bhAva bhava ke mUla haiM / / yaha jAnakara zudha sahaja paramAnanda amRta bADha meM / DubakI lagAkara santajana hoM magana paramAnanda meM ||123|| AtmadhyAna ke atirikta anya sabhI bhAva ghora saMsAra ke mUla haiM, dhyeya-dhyAna ke vikalpoM kI pramukhatA vAlA zubhabhAva aura zubhakriyArUpa tapa mAtra kalpanA meM hI ramaNIya lagatA hai / aisA jAnakara buddhimAna puruSa sahaja paramAnandarUpI amRta kI bADha meM DUbate hue ekamAtra sahaja paramAtmA kA Azraya karate haiM / AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "jJAnAnandasvarUpa AtmA kI zraddhA bhI dhyAna hai; usakA jJAna bhI dhyAna hai, aura usameM ekAgratA bhI dhyAna hai / samyak zraddhAna-jJAnacAritra - yaha tInoM hI dhyAna meM samA jAte haiN| dhyAna kaho yA mokSa kA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 92 : paramArthapratikramaNAdhikAra mArga kaho - eka hI bAta hai| zuddhacaitanya vastu ke dhyAna ke alAvA anya koI mokSamArga nahIM hai| isa AtmadhyAna se anya jo kucha bhI hai, vaha saba ghora saMsAra kA mUla hai| dhyeya aura dhyAna ke bhedarUpa jo vyavahAratapa arthAt vyavahAra munipanA hai, vaha bhI kalpanAmAtra ramya hai, vyavahAraratnatraya kA zubharAga bhI kathanamAtra ramya hai| bheda ke vikalpa kA rAga vAstava meM AtmazAnti kA kAraNa nahIM hai / caraNAnuyoga meM zubharAgarUpa vyavahAratapa kI bAta AtI hai, vaha kalpanAmAtra ramya hai| paramArtha se to zubharAgarUpa vyavahAraratnatraya bhI saMsAra kA hI kAraNa hai / dhyAna-dhyeya ke bhedavikalparahita zuddhacaitanya meM ekAgratArUpa dhyAna hI mukti kA kAraNa hai|" ukta chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki AtmadhyAna ko chor3akara dharma ke nAma para calanevAlA jo bhI kriyAkANDa hai, jo bhI zubhabhAva haiM; ve sabhI saMsAra ke kAraNa haiN| ___ adhika kahA~ taka kahe ki jaba dhyAna-dhyeya saMbaMdhI vikalpa bhI ramya nahIM hai, karane yogya nahIM hai; taba anya vikalpoM kI to bAta hI kyA kareM? ___anta meM buddhimAna vyakti kI vRtti aura pravRtti kI carcA karate hue kahA gayA hai ki buddhimAna vyakti to atIndriya AnandarUpI amRta ke sAgara meM DubakI lagAte haiM, ekamAtra nija AtmA ke zraddhAna, jJAna aura dhyAna meM hI lIna rahate haiN| yadi hameM apanA kalyANa karanA hai to hameM bhI svayaM meM samA jAnA caahie||123|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 750 2. vahI, pRSTha 750-751 kauna kisakA virodhI hai ? koI kisI kA zAzvata virodhI aura mitra nahIM hotaa| jo Aja virodhI lagatA hai, kala vahI mitra ho jAtA hai| jo mitra hai, use virodhI hote kyA dera lagatI hai ? yaha saba to rAga-dveSa kA khela hai, mithyAtva kI mahimA hai; vaise to sabhI AtmA bhagavAnasvarUpa haiN| yaha kyoM kahate ho ki virodhI kamajora ho gae haiM, yaha kaho na ki unakA virodha kamajora ho gayA hai, ataH aba ve hamAre mitra bana rahe haiN| hameM virodhiyoM ko nahIM, virodha ko miTAnA hai / jaba virodha miTa jAvegA to virodhI hI mitra bana jaaveNge| - satya kI khoja, pRSTha 235
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 93 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki ekamAtra dhyAna hI upAdeya hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai - jhANaNilINo sAhU paricAgaM kuNai svvdosaannN| tamhA du jhANameva hi savvadicArassa paDikamaNaM / / 13 / / (harigIta) nijadhyAna meM lavalIna sAdhu sarva doSoM ko tje| ~g Bg {b E'h U na hrg drey Mrar a {VH&_U 1883|| dhyAna meM lIna sAdhu saba doSoM kA parityAga karate haiN| isalie vastutaH dhyAna hI sabhI aticAroM kA pratikramaNa hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ ekamAtra dhyAna hI upAdeya hai - yaha kahA gayA hai| koI ati Asananabhavya paramajina yogIzvara sAdhu, adhyAtmabhASA meM pUrvokta svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna meM lIna hotA huA abhedarUpa se sthita rahatA hai, athavA sabhIprakAra ke kriyAkANDa ke ADambara se rahita, vyavahAranayAtmaka bheda saMbaMdhI aura dhyAna-dhyeya saMbaMdhI vikalpoM se rahita, sabhI indriyoM ke agocara paramatattva - zuddha anta:tattva saMbaMdhI bhedakalpanA se nirapekSa nizcaya zukladhyAna meM sthita rahatA hai; vaha sAdhu sampUrNataH antarmukha hone se prazasta-aprazasta samasta moha-rAga-dveSa kA parityAga karatA hai| isase yaha sahaja hI siddha hotA hai ki apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAna aura nizcaya zukladhyAna - ye do dhyAna hI sabhIprakAra ke aticAroM ke pratikramaNa haiN|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM -
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 93 : paramArthapratikramaNAdhikAra ___ "yahA~ munidazA kI mukhyatA se kathana hai, isaliye dhyAna meM lInatA kI bAta kI hai / samyagdarzana aura samyagjJAna bhI zuddhAtmA ke dhyAna se hI hote haiM / caitanyasvabhAva ke zraddhAjJAnapUrvaka usameM vizeSa lInatA ho jAne para rAgAdi doSoM kI utpatti hI nahIM hotI; isalie caitanya ke dhyAna meM lInatA hI samasta aticAroM kA pratikramaNa hai| caitanya ke dhyAna kI asti meM samasta doSoM kI nAsti hai, isaliye isI kA nAma pratikramaNa hai|" isa gAthA aura isakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki ekamAtra dhyAna hI dharma hai; kyoMki nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna meM dharma ke sabhI aMga samAhita ho jAte haiN| yahI kAraNa hai ki yahA~ kahA gayA hai ki dhyAna meM sabhI aticAroM kA pratikramaNa ho jAtA hai, sabhI aticAroM kA nirAkaraNa ho jAtA hai||93|| ___ isake bAda munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai - ( anuSTubh ) zukladhyAnapradIpo'yaM yasya cittAlaye babhau / sayogI tasyazuddhAtmA pratyakSobhavati svayam / / 124 // (harimIta ) cittamaMdira meM sadA dIpaka jale zukladhyAna kaa| usa yogi ko zuddhAtamA pratyakSa hotA hai sdaa||124|| .. yaha zukladhyAnarUpI dIpaka jinake manamaMdira meM jalatA hai, usa yogI ko sadA zuddhAtmA pratyakSa hotA hai| isa kalaza meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki jina yogiyoM ke cittarUpI caityAlaya meM zukladhyAnarUpI dIpaka jalatA hai; usa yogI ke zuddhAtmA kA pratyakSa anubhava nirantara rahatA hI hai| isameM raMcamAtra bhI saMdeha kI guMjAiza nahIM hai / / 124 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 753
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 94 paramArthapratikramaNa adhikAra kI isa antima gAthA meM vyavahArapratikramaNa kI carcA karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - -- paDikamaNaNAmadheye sutte jaha vaNNidaM paDikkamaNaM / taha NaccA jo bhAvai tassa tadA hodi paDikkamaNaM / / 94 / / ( harigIta ) pratikramaNa nAmaka sUtra meM varNana kiyA jisarUpa meM / pratikramaNa hotA use jo bhAve use usa rUpa meM ||14|| pratikramaNa nAmaka sUtra meM pratikramaNa kA svarUpa jisaprakAra batAyA gayA hai, use jaba munirAja tadanusAra bhAte haiM; taba unheM pratikramaNa hotA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM. "yahA~ vyavahArapratikramaNa kI saphalatA kI bAta kI hai / - samasta Agama ke sAra aura asAra kA vicAra karane meM ati catura tathA aneka guNoM ke dhAraka niryApakAcAryoM ne jisaprakAra dravyazrutarUpa pratikramaNa nAmaka sUtra meM pratikramaNa kA ati vistRta varNana kiyA hai; tadanusAra jAnakara jinanIti kA ullaMghana na karate hue ye cAru cAritra kI mUrtirUpa jo mahAmunirAja sakala saMyama kI bhAvanA karate haiM, bAhya prapaMcoM se vimukha, paMcendriya vistAra se rahita, dehamAtra parigrahadhArI aura paramaguru ke caraNoM meM smaraNa meM Asakta cittavAle una munirAjoM ko pratikramaNa hotA hai / " svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - - " isameM donoM bAteM A gaI ki sakalasaMyama kI bhAvanA se svarUpa meM Thaharate haiM aura jaba vikalpa uThatA hai, taba paramaguru ke prati bhakti kA zubhabhAva bhI AtA hai - aisI dazAvAle cAritramUrti munirAjoM ko hI pratikramaNa hotA hai|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 757-758
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 94 : paramArthapratikramaNAdhikAra 61 isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki niryApakAcAryoM dvArA dravyazruta meM samAgata pratikramaNa meM nirUpita pratikramaNa ke svarUpa sUtra ko jAnakara jinanIti kA ullaMghana na karanevAle aura saMyama ke dhAraNa karane kI bhAvanA rakhanevAle munirAjoM ke pratikramaNa hotA hai / / 94 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM; jinameM pahalA chanda isaprakAra hai - - ( indravajrA ) niryApakAcAryaniruktiyuktAmuktiM sadAkarNya ca yasya cittam / samastacAritraniketanaM syAt tasmai namaH saMyamadhAriNe'smai / / 125 / / ( dohA ) niryApaka AcArya ke sunakara vacana sayukti / jinakA citta cAritra ghara vandU~ unako nitya // 125|| niryApakAcAryoM ke nirukti sahita kathana sunakara jinakA citta cAritra kA niketana (ghara) banatA hai; aise saMyama dhAriyoM ko namaskAra ho / isa chanda kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM. "niryApakAcAryoM ne bhI yaha bAta sunAI thI ki pratikramaNa kA zubha vikalpa nizcaya se viSakumbha hai, aura zubhAzubharahita hokara svarUpa meM lInatA honA hI amRtakumbhamaya pratikramaNa hai / ' - caraNAnuyoga meM kathita pratikramaNa kA sAra bhI yahI hai ki caitanya meM ThaharanA / jitanI caitanya meM lInatA hai, utanA hI pratikramaNa hai / 2 prathama caitanya kA bhAna karake mithyAtva kA pratikramaNa hotA hai, tatpazcAt caitanya meM lInatA hone para munidazArUpa pratikramaNa hotA hai|" dUsarA chanda isaprakAra hai - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 759 2. vahI, pRSTha 759 3. vahI, pRSTha 760
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 niyamasAra anuzIlana ( vasaMtatilakA ) yasya pratikramaNameva sadA mumukSo styiprtikrmnnmpynnumaatrmuccaiH| tasmai namaH sakalasaMyamabhUSaNAya zrIvIranandimuninAmadharAya nityam / / 126 / / (vasaMtatilakA ) are jinheM pratikramaNa hI nitya vrte| aNumAtra apratikramaNa jinake nahIM hai| jo sakala saMyama bhUSaNa nitya dhaareN| una vIranandi muni ko nita hI nameM hama // 126|| mokSa kI icchA rakhanevAle vIranandI munirAja ko sadA pratikramaNa hI hai, aNumAtra bhI apratikramaNa nahIM hai; una sakala saMyamarUpI AbhUSaNa ko dhAraNa karanevAle vIranandi munirAja ko sadA namaskAra ho| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "muniyoM ko yahA~ 'mumukSu' kahA hai| unheM caitanya meM lInatA se sadA zuddhi kI vRddhi hI huA karatI hai aura rAga kA abhAva hotA jAtA hai| isaliye unakesadA pratikramaNa hai aura aNumAtra bhI apratikramaNa nahIM hai|" ___ isa chanda meM una vIranandi munirAja ko namaskAra kiyA gayA hai; jo sakala saMyamarUpI AbhUSaNoM ke dhAraNa karanevAle haiM aura jinheM sadA pratikramaNa hai tathA aNumAtra bhI apratikramaNa nahIM hai| dhyAna rahe, ina vIranandimunirAja ko tAtparyavRtti TIkA ke AraMbhika maMgalAcaraNa ke tIsare chanda meM bhI yAda kiyA gayA hai aura vahA~ inheM siddhAMta, tarka aura vyAkaraNa - ina tInoM vidhAoM se samRddha batAyA gayA hai| ye padmaprabhamaladhArideva ke sAkSAt guru haiN||125-126 / / adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramArthapratikramaNAdhikAra nAmaka pA~cavA~ zrutaskandha samApta huaa| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 760
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra (gAthA 95 se gAthA 106 taka) niyamasAra gAthA 95 niyamasAra anuzIlana bhAga-2 meM abataka paramArthapratikramaNa adhikAra kI carcA 18 gAthAoM meM samApta huii| aba nizcayapratyAkhyAna adhikAra AraMbha hotA hai| * niyamasAra kI 95vIM gAthA aura nizcayapratyAkhyAnAdhikAra kI pahalI isa gAthA meM nizcayapratyAkhyAna ke svarUpa ko samajhAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - mottUNa sayalajappamaNAgayasuhamasuhavAraNaM kiccA / appANaM jo jhAyadi paccakkhANaM have tassa / / 15 / / (harigIta ) saba taraha ke jalpa taja bhAvI zubhAzubha bhAva ko| jo nivAraNa kara Atma dhyAve use pratyAkhyAna hai||95|| sampUrNa jalpa arthAt sampUrNa vacana vistAra ko chor3akara aura bhAvI zubha-azubha bhAvoM kA nivAraNa karake jo munirAja AtmA ko dhyAte haiM, taba una munirAjoM ko pratyAkhyAna hotA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha nizcayanaya se kahe gaye pratyAkhyAna ke svarUpa kA AkhyAna hai| yahA~ vyavahAranaya kI apekSA munirAja dina-dina meM bhojana karake phira yogyakAla taka ke lie anna, pIne yogya padArtha, khAdya aura lehya kI ruci chor3ate haiM - yaha vyavahArapratyAkhyAna kA svarUpa hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 niyamasAra anuzIlana nizcayanaya se prazasta-aprazasta vacana racanA ke prapaMca (vistAra) ke parihAra ke dvArA zuddhajJAnabhAvanA kI sevA ke prasAda se naye zubhAzubha dravyakarmoM aura bhAvakarmoM kA saMvara honA nizcayapratyAkhyAna hai| jo aMtarmukha pariNati ke dvArA paramakalA ke AdhArarUpa ati apUrva AtmA ko sadA dhyAtA hai, use nityapratyAkhyAna hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "aisA kahA ki vyavahAranaya ke kathana se, munirAja pratidina bhojana karake yogya kAla paryanta anna, pAna, khAdya, lehya kI ruci chor3a dete haiM - yaha vyavahArapratyAkhyAna kA svarUpa hai| jisane antara meM caitanya ke Azraya se nizcayapratyAkhyAna pragaTa kiyA hai, usI muni ko aisA vyavahArapratyAkhyAna hotA hai| nizcayanaya se samasta prazasta-aprazasta vacanaracanA ke prapaMca ke parihAra dvArA zuddhajJAnabhAvanA kI sevA ke prasAda se jo navIna zubhAzubha dravyakarmoM kA saMvara huA, vaha pratyAkhyAna hai| AtmA kA zuddhajJAna trikAla hai; usakI bhAvanA ke prasAda se jo vItarAgadazA pragaTa huI, vahI nizcaya se pratyAkhyAna hai| __AtmA ke svabhAva meM antarmukha hokara usakA dhyAna karane se hI vItarAgadazArUpa paramakalA pragaTa hotI hai| zuddhapariNamana meM AtmA ke atirikta anya kisI kA AdhAra nahIM hotaa|" isa gAthA aura isakI TIkA meM atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki AtmA kA dhyAna hI pratyAkhyAna hai; kyoMki dhyAna avasthA meM nizcayavyavahAra pratyAkhyAna (tyAga) sahaja hI pragaTa ho jAte haiN| ___ yahA~ eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki TIkA meM dine-dine zabda kA prayoga kiyA hai, jisakA artha svAmIjI pratidina karate haiM / / 95 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 763 2. vahI, pRSTha 763-764 3. vahI, pRSTha 764
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 95 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra isake bAda TIkAkAra munirAja tathA coktaM samayasAre-tathA samayasAra meM bhI kahA hai - aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai savve bhAve jamhA paccakkhAI paretti nnaaduunnN| tamhA paccakkhANaM NANaM NiyamA muNeyavvaM // 46 / / ' (harigIta) parabhAva ko para jAnakara parityAga unakA jaba kre| taba tyAga ho basa isalie hI jJAna pratyAkhyAna hai||46|| jisakAraNa yaha AtmA apane AtmA se bhinna samasta para-padArthoM kA 've para haiM' - aisA jAnakara pratyAkhyAna karatA hai, tyAga karatA hai; usI kAraNa pratyAkhyAna jJAna hI hai| - aisA niyama se jAnanA caahie| tAtparya yaha hai ki apane jJAna meM tyAgarUpa avasthA honA hI pratyAkhyAna hai, tyAga hai; anya kucha nhiiN| isa gAthA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI pravacanaratnAkara meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "paradravya ko pararUpa se jAnA to parabhAva kA grahaNa nahIM huA, vahI usakA tyAga hai| rAga kI ora upayoga ke jur3Ana se jo asthiratA thI; usa jJAnopayoga ke jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA meM sthira hone para asthiratA utpanna hI nahIM huI, basa ise hI pratyAkhyAna kahate haiM / isalie sthira huA jJAna hI pratyAkhyAna hai / jJAna ke sivAya dUsarA koI bhAva pratyAkhyAna nahIM hai| jJAyaka caitanyasUrya meM jJAna kA sthira hojAnA hI pratyAkhyAna hai|" __ AtmA ko jAnanA jJAna hai aura AtmA ko hI lagAtAra jAnate rahanA pratyAkhyAna hai, tyAga hai, dhyAna hai / pratyAkhyAna, tyAga aura dhyAna - ye sabhI cAritraguNa ke hI nirmala pariNamana haiM; jo jJAna kI sthiratArUpa hI haiN| ata: yaha ThIka hI kahA hai ki sthira huA jJAna hI pratyAkhyAna hai / / 46 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA samayasAravyAkhyAyAM- tathA samayasAra kI vyAkhyA AtmakhyAti TIkA meM bhI kahA hai - aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai1. samayasAra, gAthA 34 2. pravacanaratnAkara (hindI), bhAga-2, pRSTha 83
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 niyamasAra anuzIlana ( AryA ) pratyAkhyAya bhaviSyatkarma samastaM nirastasaMmohaH / AtmanicaitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanAvarte // 47 // (rolA) naSTa ho gayA mohabhAva jisakA aisA maiM / karake pratyAkhyAna bhAvikarmoM kA aba to|| varta rahA hU~ are nirantara svayaM svayaM ke| zuddha buddha caitanya parama niSkarma Atma meM ||47|| jisakA moha naSTa ho gayA hai - aisA maiM aba bhaviSya ke samasta karmoM kA pratyAkhyAna karake caitanyasvarUpa niSkarma AtmA meM AtmA se hI nirantara varta rahA huuN| 'isa kalaza meM to yaha bAta spaSTarUpa se sAmane A jAtI hai ki AtmadhyAna hI vAstavika pratyAkhyAna hai; kyoMki isameM to sApha-sApha zabdoM meM kahA gayA hai ki pratyAkhyAna karake aba maiM to AtmA meM hI vartarahA huuN||47|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathAhi - likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai - __(maMdAkrAMtA) samyagdRSTistyajati sakalaM karmanokarmajAtaM pratyAkhyAnaM bhavati niyataMtasya sNjnyaanmuurteH| saccAritrANyaghakulaharANyasya tAnisyuruccaiH .taM vaMdehaM bhavaparibhavaklezanAzAya nityam // 127 / / (harigIta) jo jJAni chor3e karma ara nokarma ke samudAya ko| usa jJAnamUrti vijJajana ko sadA pratyAkhyAna hai| aura sat cAritra bhI hai kyoMki nAze pApa saba / vandana karU~ nita bhavadukhoM se mukta honeke lie||127|| jo samyagdRSTi samasta karma-nokarma ke samUha ko chor3atA hai; usa 1. samayasAra, kalaza 228
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 95 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 67 samyagjJAna kI mUrti ko sadA pratyAkhyAna hai / use pApasamUha kA nAza karanevAlA samyak cAritra bhI atizayarUpa hotA hai| bhava-bhava meM honevAle klezoM kA nAza karane ke lie use maiM nitya vaMdana karatA hU~ / isa kalaza kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisa samyagdRSTi ko karma-nokarma se bhinna caitanyavastu kA bhAna ho gayA; vaha karma - nokarma ke samUha ko chor3akara jaba caitanya meM lIna hotA hai, taba use sadA pratyAkhyAna hai / jo apanA mUlasvarUpa na ho, usakA hI tyAga hotA hai; kyoMki jo apanA mUlasvarUpa ho, usakA tyAga ho hI nahIM sakatA / jo samyagdRSTi apane jJAnAnandasvarUpa ko jAnatA huA usameM lIna hotA hai, vaha samyagdRSTi samyagjJAna kI mUrti hai aura use sadA hI rAga kA tyAga vartatA hai / yahA~ to pratyAkhyAna siddha karanA hai, isaliye rAga ke tyAga karane kI bAta kI hai; dRSTi ke viSaya meM to AtmA ko rAgAdi kA grahaNa - tyAga hai hI nahIM / " isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki samyagdarzana - jJAna sahita cAritra dhAraNa karanevAle santoM ke to pratyAkhyAna (tyAga) sadA vartatA hai| bhava kA abhAva karanevAle pratyAkhyAna kI maiM sadA vaMdanA karatA hU~ / / 127 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 766 sabhI AtmA svayaM paramAtmA haiM, paramAtmA koI alaga nahIM hote / svabhAva se to sabhI AtmAyeM svayaM paramAtmA hI haiM, para apane paramAtmasvabhAva ko bhUla dIna-hIna bana rahe haiN| jo apane ko jAnate haiM, pahicAnate haiM, aura apane meM hI jama jAte haiM, rama jAte haiM, samA jAte haiM; ve paryAya meM bhI paramAtmA bana jAte haiM 1 - Apa kucha bhI kaho, pRSTha 13
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 96 aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki jJAnI yaha vicArate haiM ki maiM anantacatuSTayasvarUpa hU~ / gAthA mUlataH isaprakAra hai - kevalaNANasahAvo kevaladaMsaNasahAvasuhamaio / kevalasattisahAvo so haM idi ciMtae NANI / / 96 / / ( harigIta ) jJAnI vicAreM isataraha yaha cintavana unakA sadA / kevalyadarzana - jJAna - sukha- zaktisvabhAvI hU~ sadA // 96 // jJAnI isaprakAra cintavana karate haiM ki maiM kevalajJAnasvabhAvI hU~; kevaladarzanasvabhAvI hU~, maiM sukhamaya (kevalasukhasvabhAvI) hU~ aura kevala - zaktisvabhAvI huuN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM -- "yaha anantacatuSTayAtmaka nija AtmA ke dhyAna ke upadeza kA kathana hai| yahA~ samasta bAhya prapaMca kI vAsanA se vimukta, sampUrNata: antarmukha, paramatattvajJAnI jIva ko zikSA dI gaI hai| kisaprakAra kI zikSA dI gaI ? - aisA prazna hone para kahate haiM ki sAdi - ananta, amUrta, atIndriya svabhAvavAle zuddhasadbhUtavyavahAranaya se zuddha sparza-rasa-gaMdha-varNa ke AdhArabhUta zuddha pudgala paramANu bhA~ti; maiM kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha tathA kevalazaktiyukta paramAtmA hU~ - jJAnI ko aisI bhAvanA karanA cAhie aura nizcayanaya se maiM sahajadarzanasvarUpa hU~, maiM sahajacAritrasvarUpa hU~ tathA maiM sahaja citzaktisvarUpa hU~ - aisI bhAvanA karanA cAhie / ' 97 -- AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "kevalajJAna-darzana-sukha aura zaktisampanna paramAtmA hI maiM hU~ /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 96 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 69 trikAlI bhagavAna AtmA nizcaya hai aura usa svabhAva ke Azraya se jo kevalajJAnAdi pragaTa huye, ve zuddhasadbhUtavyavahAra haiM; maiM unakA hI AdhAra hU~; apUrNatA kA, vikAra kA maiM AdhAra nahIM hU~ / jaise paramANu apanI varNa, gaMdha, rasa, sparza kI zuddhaparyAya kA AdhAra hai; vaise hI merA AtmA bhI zuddha kevalajJAnAdi catuSTaya kA AdhAra hai| jaise kevalI paramAtmA haiM, vaisA hI maiM hU~ - aise apane svabhAva kI bhAvanA karanA arthAt alpajJatA athavA vikAra kA lakSa chor3akara pUrNasvabhAva kA hI Azraya karake usameM ekAgra honA / alpajJatA ke samaya bhI pUrNatA ke AdhArarUpa apane svabhAva ko hI dekha, usI ke AdhAra se pUrNa paryAya vikasita hogI / pratyAkhyAna to vItarAgatA hai aura vaha svabhAva ke Azraya se hotI hai, isalie pUrNa svabhAva kA Azraya karanevAle ko hI saccA pratyAkhyAna hotA hai / vyavahAranaya se maiM zuddhaparyAyoM se yukta paramAtmA hU~ - aisI bhAvanA karanA aura nizcaya se maiM sahajajJAnasvarUpa hU~, sahajadarzanasvarUpa hU~, sahajacAritrasvarUpa hU~, aura sahajacitzaktisvarUpa hU~ - aisI bhAvanA krnaa| isameM paryAya kI bAta nahIM hai, kintu trikAlI svarUpa kI bAta hai, isameM sahajajJAna - darzana Adi bhedoM kA bhI vikalpa nahIM hai / cAra bhedoM ke Upara dRSTi jAye taba to vikalpa uThatA hai / abhedarUpa sahajasvarUpa nizcaya hai aura usakI bhAvanA karane para jo kevalajJAnAdi paryAyeM pragaTa ho jAtI haiM, vaha zuddhavyavahAra hai| dharma kI vizeSatA bAhara meM nahIM hotI; dharma to AtmA meM hotA hai, bAhara meM nahIM / jJAna ko antarmukha karake ekAgra karanA hI dharmI kI vizeSatA hai / dharmI to svabhAva kA Azraya lie hue par3A hai, isalie usake svabhAva kI khAna meM se nirmala-nirmala paryAyeM pragaTa hotI jAtI haiN| apane svabhAva kI bhAvanA karake usameM ekAgra honA pratyAkhyAna kI kriyA hai / " isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jJAnI aisA socate haiM ki maiM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 769-770
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana anantacatuSTayasvarUpa hU~; para TIkAkAra kahate haiM ki jJAnI ko aisA socanA cAhie ki maiM anantacatuSTayasvarUpa hU~ / Apa kaha sakate haiM ki isameM kyA antara hai, eka hI bAta to hai; para bhAIsAhaba ! gAthA meM kahA hai ki jJAnI aisA socate haiM aura TIkA meM kahate haiM ki socanA cAhie - yaha sAdhAraNa antara nahIM hai; kyoMki jaba jJAnI sadA aisA socate hI haiM to phira yaha kahane kI kyA AvazyakatA hai ki unheM aisA socanA cAhie ? are, bhAI ! upayoga bAra-bAra bAhara calA jAtA hai; isalie AcAryadeva apane ziSyoM ko aisA upadeza dete haiM ki sadA isIprakAra ke cintana meM rata raho ||16|| isake uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA coktamekatvasaptatau - tathA ekatva saptati meM bhI kahA hai - aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai - ( anuSTubh ) kevalajJAnadRksaukhyasvabhAvaM tatparaM mahaH / tatra jJAtena kiM jJAtaM dRSTe dRSTaM zrute zrutam // 48 // ( rolA ) kevaladarzanajJAnasauravyamaya paramateja vaha / 70 use dekhate kise na dekhA kahanA muzkila // use jAnate kise na jAnA kahanA muzkila / use sunA to kise na sunA kahanA muzkila // 48 // vaha paramateja kevalajJAna, kevaladarzana aura kevalasaukhyasvabhAvI 1 hai / use jAnate hue kyA nahIM jAnA, use dekhate hue kyA nahIM dekhA aura usakA zravaNa karate hue kyA nahIM sunA ? isa chanda ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM "aho ! apanA AtmA paramateja kevalajJAna darzana - sukhasvabhAvI hai / aise apane AtmA ko jAna lene para kyA nahIM jAna liyA? jisane AtmA ko jAna liyA, usane sabakucha jAna liyA / jisane AtmA ko 1.padmanandipaMcaviMzati, ekatvasaptati adhikAra, chanda 20 -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 96 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra dekhA usane kyA nahIM dekhA? tIna loka ke dRSTA ko jisane dekha liyA, usane saba dekha liyaa| jisane aise AtmA kA zravaNa kiyA, usane kyA nahIM zravaNa kiyA? bhagavAna AtmA kI bAta jisane sunI, usane cAroM anuyogoM kA sAra suna liyA / yahA~ bA~cane kI bAta na lekara zravaNa kI bAta lI hai, arthAt pAtra hokara gurugama se sunanA caahiye|'' isa chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki anantacatuSTaya svabhAvI jo apanA AtmA hai; use jAna lene para, dekha lene para, suna lene para; kucha jAnanA-dekhanA-sunanA zeSa nahIM rhtaa| ata: eka AtmA ko hI suno, dekho, jAno; anyatra bhaTakane kI kyA AvazyakatA hai?||48|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jo isaprakAra hai (mAlinI) jayati sa paramAtmA kevalajJAnamUrtiH sakalavimaladRSTiH zAzvatAnaMdarUpaH / sahajaparamacicchaktyAtmakaH zAzvatoyaM nikhilamunijanAnAM cittapaMkejahaMsaH / / 128 / / (aDilla) munirAjoM ke hRdayakamala kA haMsa jo| nirmala jisakI dRSTi jJAna kI mUrti jo|| sahaja parama caitanya zaktimaya jaaniye| sukhamaya paramAtamA sadA jayavaMta hai||128|| sabhI munirAjoM ke hRdayakamala kA haMsa, kevalajJAna kI mUrti, sampUrNa nirmaladRSTi se sampanna, zAzvata AnandarUpa, sahajaparamacaitanyazaktimaya yaha zAzvata paramAtmA jayavaMta varta rahA hai| ___ isa chanda meM atyanta bhaktibhAva se zAzvata paramAtmA kI stuti kI gaI hai| unheM munirAjoM ke hRdayakamala kA haMsa batAyA gayA hai, kevalajJAna kI mUrti kahA gayA hai, nirmaladRSTi se sampanna, zAzvata Anandamaya aura caitanya kI zaktimaya kahA gayA hai / / 128 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 771
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 97 aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jJAnI jIva sadA kisaprakAra kA cintavana karate rahate haiM / gAthA mUlata: isaprakAra hai - NiyabhAvaM Navi muccai parabhAva Neva geNhae kei| jANadi passadi savvaM so haM idi ciMtae nnaannii||97 / / (harigIta ) jJAnI vicAreM dekhe-jAne jo sabhI ko maiM vhii| jo nA grahe parabhAva ko nija bhAva ko chor3e nhiiN||97|| jJAnI isaprakAra cintavana karatA hai ki yaha bhagavAna AtmA arthAt maiM nijabhAva ko chor3atA nahIM aura kisI bhI parabhAva ko grahaNa nahIM karatA; mAtra sabako jAnatA-dekhatA huuN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ paramabhAvanA ke sammukha jJAnI ko zikSA dI gaI hai| jo kAraNaparamAtmA; samasta pAparUpI bahAdura zatrusenA kI vijayadhvajA ko lUTanevAle, trikAla nirAvaraNa, niraMjana, nijaparamabhAva ko kabhI nahIM chor3atA; pA~ca prakAra ke saMsAra kI vRddhi ke kAraNabhUta, vibhAvarUpa pudgaladravya ke saMyoga se utpanna rAgAdirUpa parabhAvoM ko grahaNa nahIM karatA aura nizcaya se svayaM ke nirAvaraNa paramabodha se niraMjana sahajajJAna, sahajadRSTi, sahajacAritra svabhAva dharmoM ke AdhAra-Adheya saMbaMdhI vikalpoM se rahita, sadA mukta tathA sahaja muktirUpI strI ke saMbhoga se utpanna honevAle saukhya ke sthAnabhUta kAraNaparamAtmA ko nija nirAvaraNa paramajJAna dvArA jAnatA hai aura usIprakAra ke sahaja avalokana dvArA dekhatA hai; vaha kAraNasamayasAra maiM hU~ - aisI bhAvanA samyagjJAniyoM ko sadA karanA caahie|" svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 gAthA 97 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra ___ "nijabhAva arthAt apane trikAlI dravyasvabhAva ko AtmA kabhI nahIM chodd'taa| vastu kA svabhAva kabhI nahIM chuutttaa| jaise gur3a apane miThAsa ko kabhI nahIM chor3atA, vaise hI AtmA kabhI apane sahajasvarUpa ko nahIM chodd'taa| __vastu ke svabhAva meM eka samaya kA vikAra kabhI huA hI nahIM, trikAlI dravyasvabhAva ne kabhI vikAra ko pakar3A hI nahIM, vaha to trikAla sabakA jJAyaka-darzaka hai aura vaha aisA AtmA hI maiM hU~ - isaprakAra jJAnI apane AtmA kA cintavana karake usameM ekAgra hotA hai| AcAryadeva preraNA dete hue kahate haiM ki paryAyabuddhi ko chor3akara svabhAvabuddhi karake apane AtmA kA Azraya kara! pUrNasvabhAva to jaise kA taisA zAzvata hai, usakI bhAvanA aura ekAgratA karane se hI rAga kA pratyAkhyAna hotA hai| bhagavAna paramAtmA trikAla samasta vikAra ke abhAvasvarUpa hI hai, usakA Azraya lene para mithyAtvAdi pApoM kI utpatti nahIM hotI; isalie vaha kAraNaparamAtmA samasta pAparUpI senA ko lUTanevAlA hai- aisA khaa| usa kAraNaparamAtmA ke Azraya se hI mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya kA pratyAkhyAna ho jAtA hai arthAt una bhAvoM kI utpatti hI nahIM hotii| vaha kAraNaparamAtmA apane paramabhAva ko kabhI chor3atA nhiiN| __eka chUTe hue pudgalaparamANu ko svabhAvapudgala kahate haiM aura skaMdha ko vibhAvapudgala kahate haiN| AtmA ko vikAra utpanna karane meM eka chUTA paramANu nimitta nahIM hotA, kintu vibhAvapudgala hI nimitta hotA hai; tathApi usa pudgalakarma ke nimitta se honevAle parabhAva ko bhagavAna kAraNaparamAtmA kabhI grahaNa nahIM krtaa| paryAya meM kSaNika rAgAdi parabhAva hote haiM, unheM AtmA apane svabhAva meM kabhI grahaNa nahIM krtaa| vastu to trikAla ekarUpa jaisI kI taisI hai / usa vastusvarUpa kI zraddhA, 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 774 2. vahI, pRSTha 774 3. vahI, pRSTha 775
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 74 jJAna aura ramaNatA karanA hI pratyAkhyAna hai / vastusvabhAva meM rAga kA grahaNa hI nahIM hai; ataH vAstava meM rAga kA tyAga karanA bhI nahIM hai / sacamuca bAta to yaha hai ki vastusvabhAva ko lakSa meM lekara usameM ekAgra hone para jo nirmalaparyAya utpanna hotI hai, usa paryAya meM rAga kA abhAva hai; isalie usakA nAma pratyAkhyAna hai / "" isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA apane svabhAva bhAva ko kabhI chor3atA nahIM hai aura rAgAdibhAvoM sahita sampUrNa parabhAvoM kA kabhI grahaNa nahIM karatA; kyoMki isameM eka tyAgopAdAnazUnyatvazakti hai, jisake kAraNa yaha para ke grahaNa - tyAga se pUrNataH zUnya hai / yaha to sabhI sva-para padArthoM ko mAtra jAnatA-dekhatA hai, unameM kucha karatA nahIM hai| aisA yaha bhagavAna AtmA maiM svayaM hI hU~ / jJAnI jIva sadA aisA cintavana karate haiM / / 97 / / isake bAda TIkAkAra munirAja tathA coktaM zrI pUjyapAdasvAmibhiH - tathA pUjyapAda svAmI ne bhI kahA hai - kahakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai - ( anuSTubh ) yadagrAhyaM na gRhNAti gRhItaM nApi muMcati / jAnAti sarvathA sarvaM tatsvasaMvedyamasmyaham / / 49 // ( harigIta ) jo gRhIta ko chor3e nahIM para na grahe agrAhya ko / jAne sabhI ko maiM vahI hai svAnubhUti gamya jo || 49|| jo agrAhya ko grahaNa nahIM karatA, gRhIta ko arthAt zAzvata zuddha svabhAva ko chor3atA nahIM hai aura sabhI ko sabhI prakAra se jAnatA hai; vaha svasaMvedya tattva maiM svayaM hI huuN| isa chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki jo rAgAdi vikArI bhAva agrAhya haiM, grahaNa karane yogya nahIM; unheM jo grahaNa nahIM karatA aura jise anAdikAla se grahaNa kiyA huA hai - aisA jo apanA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 775-776 2. samAdhizataka, chanda 20
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 97 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra jJAtA-dRSTA svabhAva hai, use jo chor3atA nahIM hai tathA jo sabhI padArthoM ko dekhatA-jAnatA hai, vaha svasaMvedya padArtha, vaha svAnubhUtigamya padArtha maiM huuN| - jJAnI aisA cintavana karate haiN| isI ko dharmadhyAna kahate haiM, pratyAkhyAna kahate haiN| sAdharmI bhAIbahinoM ko karane yogya ekamAtra kArya yahI hai / / 49 / / ___ isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva cAra chanda svayaM likhate haiM; jisameM pahalA chanda isaprakAra hai - (vasaMtatilakA ) AtmAnamAtmani nijAtmaguNADhyamAtmA jAnAti pazyati ca paMcamabhAvamekam / tatyAja naiva sahajaM parabhAvamanyaM gRhNAti naiva khalu paudgalikaM vikAram / / 129 // (harigIta ) AtamA meM AtamA ko jAnatA hai dekhtaa| basa eka paMcamabhAva hai jo naMtaguNamaya AtamA / / usa AtamA ne Ajataka chor3A na paMcamabhAva ko| aura jo na grahaNa karatA pudgalika parabhAva ko||129|| yaha AtmA, AtmA meM apane AtmA saMbaMdhI guNoM se samRddha AtmA ko arthAt eka paMcamabhAva ko jAnatA-dekhatA hai; kyoMki isane usa sahaja paMcamabhAva ko kabhI chor3A hI nahIM hai aura yaha paudgalika vikAra rUpa parabhAvoM ko kabhI grahaNa bhI nahIM krtaa| . svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "caitanyamUrti paMcamabhAvasvarUpa AtmA ko AtmA jAnatA hai| paMcamabhAva ko jAnanevAlI to paryAya hai, parantu vaha paryAya AtmA meM abheda hai| dravya-paryAya kA bheda nahIM, isalie 'AtmA AtmA ko jAnatA hai' - aisA kahA hai / vAstava meM jAnane kA kArya to paryAya hI karatI hai, dhruvatattva jAnane kA kArya nahIM karatA / vahA~ usa paryAya kA lakSa dhruvatattva ke Upara hai; tathApi vaha paryAya svayaM andhI rahakara dravya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 76 ko nahIM jAnatI, vaha dravya ko jAnane ke sAtha-sAtha apane ko bhI barAbara jAnatI hai / pragaTa hotI huI paryAya svayaM apane ko svasaMvedana se jAnatI huI pragaTa hotI hai / ' yahA~ 'AtmA AtmA ko jAnatA hai' - aisA kahakara paryAya samayasamaya AtmA se abheda hotI jAtI hai - aisA batalAyA hai / audayikAdi paryAyoM ke Upara lakSa nahIM hai, lakSa to dhruva pAriNAmika bhAva para hai; isalie aisA kahA ki AtmA eka paMcamabhAva ko jAnatA hai, parantu vahA~ aisA mata samajhanA ki akele sAmAnya kA hI jJAna hai aura vizeSa kA jJAna hai hI nahIM / dravya aura paryAya donoM kA jJAna sAtha hI hotA hai| vartamAna paryAya AtmA ke sAtha abheda hokara AtmA ko jAnatI hai| paryAyarUpa pariName binA akelA dravya dravya ko jAnatA hai - aisA nahIM hai / AtmA AtmA meM eka paMcamabhAva ko jAnatA hai - aisA kahA; parantu isakA artha aisA nahIM hai ki anya cAra bhAvoM kA jJAna hI nahIM hotA / unakA bhI jJAna to hotA hai, kintu dRSTi meM abheda AtmA kI hI mukhyatA hai; isalie aisA kahA ki AtmA eka paMcamabhAva ko jAnatA- - dekhatA hai / jisane apane sahaja eka paMcamabhAva ko kabhI chor3A hI nahIM aura anya parabhAvoM ko kabhI grahaNa kiyA hI nahIM - aise AtmA kA bhAna hone ke pazcAt hI usameM ekAgra hone para rAga kA tyAga ho jAtA hai aura usI kA nAma pratyAkhyAna hai| jisane caitanya jJAyakabhAva ko kabhI chor3A nahIM aura vikAra ko apane meM grahaNa kiyA nahIM - aisA jo paramapAriNAmika bhAva hai, usakI pratIti karake usameM ekAgra honA hI pratyAkhyAna hai / 2" ukta kalaza meM yaha kahA gayA hai ki yaha AtmA, anaMta guNoM se samRddha paMcamabhAvarUpa apane AtmA ko apane AtmA meM hI jAnatAdekhatA hai| isa AtmA ne ukta paramapAriNAmikabhAvarUpa paMcamabhAva ko 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 779 2. vahI, pRSTha 779-780 -
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 97 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 77 kabhI chor3A nahIM hai aura vikArarUpa paudgalika vibhAvabhAvoM ko kabhI grahaNa nahIM kiyA / / 129 / / / dUsarA va tIsarA chanda isaprakAra hai - (zArdUlavikrIDita ) matsvAntaMmayi lagnametadanizaMcinmAtraciMtAmaNAvanyadravyakRtAgrahodbhavamimaM muktvAdhunA vigraham / taccitraM na vizuddhapUrNasahajajJAnAtmane shrmnne| devAnAmamRtAzanodbhavaruciM jJAtvA kimanyAzane // 130 // nirdvandvaM nirupadravaM nirupamaM nityaM nijAtmodbhavaM nAnyadravyavibhAvanodbhavamidaM zarmAmRtaM nirmalam / pItvA yaH sukRtAtmakaH sukRtamapyetadvihAyAdhunA prApnoti sphuTamadvitIyamatulaM cinmAtraciMtAmaNim / / 131 / (rolA) anya dravya ke Agraha se jo paidA hotaa| __ usa tana ko taja pUrNa sahaja jJAnAtmaka sukha kii| prApti hetu nita lagA huA hai nija Atama meN| . amRtabhojI deva lage kyoM anya asana meN||130|| anya dravya ke kAraNa se utpanna nahIM jo| nija Atama ke Azraya se jo paidA hotaa|| usa amRtamaya sukha ko pI jo sukRta chodd'e| pragaTarUpa se ve cit cintAmaNi ko pAveM ||131 / / aba anya dravya kA Agraha (ekatva) karane se utpanna honevAle isa vigraha (zarIra-rAga-dveSa-kalaha) ko chor3akara; vizuddha, pUrNa, sahaja jJAnAtmaka sukha kI prApti ke lie merA yaha antara caitanyacintAmaNirUpa AtmA nirantara mujhameM hI lagA hai to isameM koI Azcarya nahIM hai; kyoMki amRtabhojana janita svAda ko cakhanevAle devoM ko anya bhojana se kyA prayojana hai ?
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ___ jo jIva abataka puNyakArya meM lagA huA hai; aba isa sukRta (puNyakArya) ko chor3akara dvandvarahita, upadravarahita, upamArahita, nitya nija AtmA se utpanna honevAle, anya dravyoM kI vibhAvanA se utpanna na honevAle isa nirmala sukhAmRta ko pIkara advitIya, atula, caitanyabhAvarUpa cintAmaNi ko pragaTarUpa se prApta karatA hai| ina chandoM ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "dekho! AtmA kA svAda Ae binA viSayoM ko chor3anA cAhe to ve chUTa nahIM skte| AtmA ke sahaja Ananda kA bhAna hone para viSayoM meM sukhabuddhi niyama se chUTa jAtI hai, rahatI hI nhiiN| jahA~ caitanya ke sahaja Ananda kA svAda AyA, vahA~ viSayoM kI icchA nahIM hotii| aho! TIkAkAra kahate haiM ki hamArA mana to sukhanidhAna caitanyasvarUpa AtmA meM hI lagA hai arthAt anya saba bhAvoM kA hamAre pratyAkhyAna ho gayA hai| jaise devoM ko amRta kA bhojana milane para anya dUdhapAka, halavA Adi ke bhojana sahaja hI chUTa gaye hote haiM; vaise hI hameM caitanya ke sahajAnanda ke svAda ke milane para zubhAzubhabhAvoM kA pratyAkhyAna ho gayA hai, hamArA antara to nirantara caitanyasvarUpa meM hI lagA hai| ___ jaise agni IMdhana se zAnta nahIM hotI, vaise hI viSaya-vAsanA viSayoM ko bhogane se nahIM miTatI; kintu caitanya ke Ananda kA bhoga hone para vaha svayaM hI Tala jAtI hai| caitanyasukha ke anubhava ke samakSa jJAnI ko zubha aura azubha meM se kisI kI bhI icchA nahIM hai / caitanyasukha meM lIna hokara para se virakta honA - yaha eka hI nirbhayatA kA sthAna hai, isake atirikta anya koI sthAna nirbhaya nahIM hai| caitanya ke Azraya se jo sukha pragaTa huA; vaha sthAyI rahatA hai, usameM koI upadrava nahIM hai, vaha anupama hai| saMsAra kA sukha kalpita hai, upadravayukta hai, kSaNika hai; jabaki caitanyabhAvanA se utpanna sukha upamArahita, upadravarahita aura nitya hai / aise caitanyasukha ke sAmane zubhakarma bhI duHkharUpa 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 782
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 97 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 79 hai; ataH use bhI chor3akara jJAnI apane caitanya cintAmaNi ko sphuTapane prApta karate haiN| muniyoM ne duSkRtya kA pariNAma to chor3A hI hai, tathA mahAvratAdi kA zubha pariNAma bhI chor3akara ve atula caitanyasvarUpa meM sthira hote haiM - yahI nizcaya se pratyAkhyAna hai|" __ina chandoM meM pragaTa kiye bhAva kA sAra yaha hai ki jisaprakAra amRta bhojana kA svAda lenevAle devoM kA mana anya bhojana meM nahIM lagatA; usIprakAra jJAnAtmaka sahaja sukha ko bhoganevAle jJAnIjanoM-munirAjoM kA mana sukha ke nidhAna caitanya cintAmaNi ke atirikta anya kahIM nahIM lgtaa| ___anya dravyoM se arthAt anya dravyoM saMbaMdhI vikalpa karane se utpanna na honevAle tathA anupama nijAtmA ke Azraya se utpanna honevAle atIndriya sukha kA svAda cakha lene ke bAda puNyodaya se prApta honevAlA paMcendriya viSayoMvAlA sukha duHkharUpa hI hai| usakA to mAtra nAma hI sukha hai, vastuta: vaha sukha nahIM, duHkha hI hai| jJAnI jIva usa laukika sukha ko chor3akara jJAnAnandasvabhAvI apane AtmA ko prApta karate haiN||130-131|| - cauthA chanda isaprakAra hai - (AryA ) ko nAma vakti vidvAn mama ca paradravyametadeva syAt / nijamahimAnaMjAnan gurucaraNasamarcanAsamudbhUtam / / 132 / / (dohA) gurucaraNoM kI bhakti se jAne nija maahaatmy| aisA budha kaise kahe merA yaha paradravya ||132 / / guru caraNoM kI bhakti ke prasAda se utpanna huI apane AtmA kI mahimA ko jAnanevAlA kauna vidvAna yaha kahegA ki yaha paradravya merA hai| tAtparya yaha hai ki koI bhI jJAnI samajhadAra vyakti yaha nahIM kaha sakatA hai ki yaha paradravya merA hai / / 132 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 782-783 2. vahI, pRSTha 784
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 98 aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki abaMdhasvabhAvI AtmA kA dhyAna karanA hI dharma hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai payaDiTThidiaNubhAgappadesabaMdhehiM vajjido appA / sohaM idi ciMtijjo tattheva ya kuNadi thirabhAvaM / / 98 / / ( harigIta ) - jo prakRti thiti anubhAga aura pradeza baMdha bina AtamA / maiM hU~ vahI - yaha socatA jJAnI kare thiratA vahA~ ||18|| prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgabaMdha se rahita jo AtmA hai; maiM vahI hU~ / - aisA cintavana karatA huA jJAnI usI meM sthira bhAva karatA hai / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ baMdha rahita AtmA ko bhAnA cAhie - aisI zikSA bhavyoM ko dI gaI hai| zubhAzubha mana-vacana-kAya saMbaMdhI karmoM se prakRti aura pradeza baMdha hote haiM aura cAra kaSAyoM se sthiti aura anubhAga baMdha hote haiN| ina cAra baMdhoM se rahita sadA nirupadhisvabhAvI AtmA hI maiM hU~ - aisI bhAvanA samyagjJAnI jIva ko sadA bhAnA cAhie / " 66 svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM 'AtmA kA svabhAva cAroM prakAra ke bandhana se rahita jJAnasvarUpa hai, use pahicAnakara usameM ekAgratArUpa bhAvanA karane para rAga kA tyAga ho jAtA hai - yaha pratyAkhyAna hai / AtmA cAra prakAra ke pudgalakarma ke bandha se to rahita hai hI, sAtha hI karma ke kAraNarUpa vikArI bhAvoM se bhI rahita hai / bandha aura bandha ke bhAvoM se rahita zuddhAtmA kA zraddhAna- jJAna --
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 98 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 81 karake usameM ekAgra honA hI saccA pratyAkhyAna hai; isalie yahA~ 'bandha rahita AtmA kI bhAvanA karo' - aisI zikSA dI hai / bandhana meM cAra prakAra haiM / unameM se prakRti aura pradeza kA kAraNa to yoga kA kampana hai tathA sthiti aura anubhAga kA kAraNa cAroM kaSAya haiN| solahakAraNa bhAvanA kA jo zubharAga hai, usase bhI AtmA kI zAnti pragaTa nahIM hotI, apitu karma kA bandha hotA hai; isalie zubhAzubha bhAva athavA mana-vacana-kAya kI kriyA AtmA ke saMvara yA pratyAkhyAna kA kAraNa nahIM haiM, pratyAkhyAna kA kAraNa to karmasambandha rahita caitanya kI bhAvanA karanA hI hai / akele yoga meM zubha-azubhapanA nahIM hotA, usameM zubha-azubhapanA to kaSAya milane para kahA jAtA hai aura usase karmabandha hotA hai / jisa bhAva se karma ba~dhatA hai, usa bhAva se pratyAkhyAna nahIM ho sakatA / AtmA ke bhAna binA saccA sAmAyika athavA saccA pratyAkhyAna hotA hI nahIM / eka samaya kI sAmAyika athavA saMvara alpakAla meM mukti pradAna karatA hai, parantu aisI sAmAyika ajJAnI ke nahIM hotI / 3" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki baMdha cAra prakAra kA hotA hai / unameM prakRti aura pradeza baMdha to yoga se aura sthiti tathA anubhAga baMdha kaSAya se hote haiM / yahA~ kaSAya zabda meM mithyAtva, avirati aura pramAda bhI zAmila samajhane cAhie; kyoMki mahAzAstra tattvArthasUtra meM baMdha ke kAraNa pA~ca batAye haiM; jo isaprakAra haiM - mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / inameM se yoga prakRti- pradeza baMdha kA kAraNa hai, zeSa cAra sthitianubhAga baMdha ke kAraNa haiM / ataH yahA~ kaSAya zabda se kaSAyAnta kA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 786 2. vahI, pRSTha 786 - 787 3. vahI, pRSTha 787 -
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana bhAva lenA caahie| kaSAya haiM anta meM jisake use kaSAyAnta kahate haiN| isa nyAya se kaSAya meM mithyAtvAdi bhI zAmila haiN| isa gAthA meM yaha bhAvanA bhAI gaI hai ki maiM cAroM prakAra ke baMdhoM se rahita huuN| - aisI bhAvanA vAle ke hI saccA pratyAkhyAna hotA hai / / 98 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai (maMdAkrAMtA) prekSAvadbhiH sahajaparamAnandacidrUpamekaM saMgrAhyaM tairnirupamamidaM muktisAmrAjyamUlam / tasmAduccastvamapicasakhemadvacaHsAramasmin zrutvAzIghraM kuru tava matiM ciccmtkaarmaatre||133|| (harigIta ) . jo mUla ziva sAmrAjya paramAnandamaya cidrUpa hai| basa grahaNa karanA yogya hai isa eka anupama bhAva ko|| isalie he mitra suna mere vacana ke sAra ko| isameM ramo ati ugra ho Ananda aparampAra ho||133|| buddhimAna vyaktiyoM ke dvArA; muktirUpI sAmrAjya kA mUla kAraNa, nirupama, sahaja paramAnandavAle eka caitanyarUpa bhagavAna AtmA ko; bhalI prakAra grahaNa kiyA jAnA caahie| isalie he mitra ! mere vacanoM ke sAra ko sunakara tU bhI ati zIghra ugrarUpa se isa caitanya camatkAra meM apanI buddhi ko lgaa| __ukta chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa prakAra spaSTa karate haiM - __ "dekho! TIkAkAra munirAja prema se kahate haiM ki he sakhA! he bandhu! tU mere upadeza kA sAra sunakara caitanyasvarUpa kI ora apanA lakSa kr| caitanyasvarUpa ko lakSa meM lenA hI upadeza kA sAra hai / catura puruSoM ko to eka sahaja paramAnandamaya cidrUpa AtmA ko hI samyak prakAra se grahaNa karanA caahie| AtmA kA svarUpa hI muktisAmrAjya kA mUla hai
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 gAthA 98 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra nirupama aura sahaja paramAnandavAlA cidAnandasvarUpI bhagavAna AtmA hI mokSasAmrAjya kA mUla hai; usakI bhAvanA se hI mokSa hotA hai| jo jIva aise cidrUpa AtmA ko eka ko hI samyak prakAra se grahaNa karate haiM, ve hI vAstava meM catura puruSa haiN| ___ yahA~ 'he sakhA!' - aisA kahakara sambodhana kiyA hai arthAt hameM to caitanya ke grahaNa se pratyAkhyAna vartatA hai aura hamArA upadeza sunakara tuma bhI apanA lakSa caitanya meM karo; aisA karane para hama aura tuma samAna ho jaayeNge|" ukta chanda ke mAdhyama se TIkAkAra munirAja apane ziSyoM ko, apane pAThakoM ko athavA hama sabhI ko preraNA de rahe haiM ki mukti ko prApta karane kA upAya ekamAtra jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA kA anubhava karanA hai, dhyAna karanA hai| isalie mere kahane kA sAra yaha hai ki tuma bhI mere samAna apanI buddhi ko isa caitanyacamatkArarUpa bhagavAna AtmA meM lgaao| isase tumhArA kalyANa avazya hogA / / 133 / / . 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 788 2. vahI, pRSTha 788-789 AtmA kA svabhAva jaisA hai vaisA na mAnakara anyathA mAnanA, anyathA hI pariNamana karanA cAhanA hI ananta vakratA hai / jo jisakA kartA-dhartAhartA nahIM hai, use usakA kartA-dhartA-hartA mAnanA hI ananta kuTilatA hai| rAgAdi AsravabhAva duHkharUpa evaM du:khoM ke kAraNa haiM, unheM sukhasvarUpa evaM sukha kA kAraNa mAnanA; tadrUpa pariNamana kara sukha cAhanA; saMsAra meM raMcamAtra bhI sukha nahIM hai, phira bhI usameM sukha mAnanA evaM tadrUpa pariNamana kara sukha cAhanA hI vastutaH kuTilatA hai, vakratA hai / isIprakAra vastu kA svarUpa jaisA hai vaisA na mAnakara, usake viruddha mAnanA evaM vaisA hI pariNamana karanA cAhanA virUpatA hai| -dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 50-51
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 99 aba isa gAthA meM sabhI vibhAvabhAvoM se saMnyAsa kI vidhi samajhAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - mamattiM parivajjAmi nnimmmttimuvtttthido| AlaMbaNaM ca me AdA avasesaM ca vosare / / 99 / / (harigIta ) chor3akara mamabhAva nirmamabhAva meM maiM thira rhuuN| basa svayaM kA avalamba le avazeSa saba maiM pariharU~||99|| maiM mamatva ko chor3atA hU~ aura nirmamatva meM sthita rahatA huuN| merA avalambana to ekamAtra AtmA hai, isalie zeSa sabhI ko visarjita karatA hU~, chor3atA huuN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ sakala vibhAva ke saMnyAsa kI vidhi kahI hai| maiM sundara kAminI aura kaMcana (sonA) Adi sabhI paradravya, unake guNa aura paryAyoM ke prati mamatva ko chor3atA huuN| paramopekSA lakSaNa se lakSita nirmamatva AtmA meM sthita hokara tathA AtmA kA avalambana lekara saMsArarUpI strI ke saMyoga se utpanna sukha-duHkhAdi aneka vibhAva rUpa pariNati ko chor3atA huuN|" svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "jagata meM strI aura kaMcana ko mukhya parigraha mAnA jAtA hai, ataH yahA~ usI kI mukhyatA se bAta kI hai| vAstava meM to sammedazikhara Adi tIrtha athavA deva-zAstra-guru bhI paradravya haiM, ataH maiM unakI bhI mamatA chor3atA hU~; kyoMki paradravya ke prati mamatA rahane para rAga kA pratyAkhyAna nahIM hotaa| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 792
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 99 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 85 para se atyanta upekSita hone ko kahA aura sAtha hI AtmA kA avalambana lene ko kahA - isaprakAra asti - nAsti se bAta kI hai / caitanya kA avalambana lekara sthira hone para vibhAvapariNati utpanna hI nahIM hotI, taba 'maiM usako chor3atA hU~' - aisA kahA jAtA hai / A kA avalambana lene para vItarAgI pariNati hotI hai aura rAgAdi kI utpatti hI nahIM hotI - isI kA nAma pratyAkhyAna hai / 2" ukta gAthA aura usakI TIkA meM sampUrNa vibhAvabhAvoM se saMnyAsa ne kI vidhi batAI gaI hai / sArA jagata kaMcana - kAminI Adi paradravyoM meM hI ulajhA huA hai| yahA~ jJAnI saMkalpa karatA hai ki maiM ina kaMcana - kAminI Adi sabhI paradravyoM se, unake guNoM aura paryAyoM se mamatA tor3atA hU~ aura nirmamatva hokara apane AtmA meM hI apanApana sthApita karake usI meM samA jAne ko taiyAra hU~ / / 99 / / - isake bAda tathA coktaM zrImadmRtacandrasUribhi: - tathA amRtacandrasUri ne bhI kahA hai - kahakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai( zikhariNI ) niSiddhe sarvasmin sukRtadurite karmaNi kila pravRtte naiSkarmye na khalu munayaH saMtyazaraNAH / tadA jJAne jJAnaM praticaritameSAM hi zaraNaM svayaM viMdaMtyete paramamamRtaM tatra niratAH / / 50 / / ( rolA ) sabhI zubhAzubhabhAvoM ke niSedha hone se| azaraNa hoMge nahIM rameMge nija svabhAva meM / / are munIzvara to nizadina nija meM hI rahate / nijAnanda ke paramAmRta meM hI nita ramate // 50 // sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) - sabhI prakAra ke karmoM kA niSedha kiye jAne para niSkarma avasthA meM pravartamAna nivRttimaya jIvana jInevAle 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 792 2. vahI, pRSTha 792 3. samayasAra, kalaza 104
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana munijana kahIM azaraNa nahIM ho jAte; kyoMki niSkarma avasthA meM jJAna meM AcaraNa karatA huA, ramaNa karatA haA, pariNamana karatA haA jJAna hI una munirAjoM kI parama zaraNa hai / ve munirAja svayaM hI usa jJAnasvabhAva meM lIna rahate hue paramAmRta kA pAna karate haiM, atIndriyAnanda kA anubhava karate haiM, svAda lete haiN| zubhabhAva ko hI dharma mAnanevAloM ko yaha cintA satAtI hai ki yadi zubhabhAva kA bhI niSedha kareMge to munirAja azaraNa ho jAveMge, unheM karane ke lie koI kAma nahIM rhegaa| AtmA ke jJAna, dhyAna aura zraddhAnamaya vItarAgabhAva kI khabara na hone se hI ajJAniyoM ko aise vikalpa uThate haiM; kintu zubhabhAva honA koI apUrva upalabdhi nahIM hai, kyoMki zubhabhAvato isa jIva ko aneka bAra hue haiM, para unase bhava kA anta nahIM aayaa| __yadi zubhabhAva nahIM hue hote to yaha manuSya bhava hI nahIM milatA / yaha manuSya bhava aura ye anukUla saMyoga hI yaha bAta batAte haiM ki hamane pUrva meM aneka prakAra ke zubhabhAva kiye haiM; para duHkhoM kA anta nahIM AyA hai| ata: eka bAra gaMbhIratA se vicAra karake yaha nirNaya kareM ki zubhabhAva meM dharma nahIM hai, zubhabhAva kartavya nahIM hai; dharma to vItarAgabhAvarUpa hI hai aura ekamAtra kartavya bhI vahI hai| vevItarAgabhAva AtmA ke Azraya se hote haiM; ata: apanA AtmA hI paramazaraNa hai| jina munirAjoM ko nija bhagavAna AtmA kA paramazaraNa prApta hai, unheM azaraNasamajhanA hamAre ajJAna kohI pradarzita karatA hai||50|| isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai ( mAlinI) atha niyatamanovAkkAyakRtsnendriyeccho bhavajaladhisamutthaM mohayAdaHsamUham / kanakayuvativAMcchAmapyahaMsarvazaktyA prabalataravizuddhadhyAnamayyA tyajAmi / / 134 / /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 99 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra (harigIta ) mana-vacana-tana va iMdriyoM kI vAsanA kA dmkmaiN| bhava udadhi saMbhava mohajalacara aura kaMcana kaaminii|| kI cAha ko maiM dhyAnabala se cAhatA hU~ chodd'naa| nija AtamA meM AtamA ko cAhatA hU~ jor3anA / / 134|| mana-vacana-kAya saMbaMdhI va samasta indriyoM saMbaMdhI icchA ko niyaMtraNa karanevAlA maiM aba bhavasAgara meM utpanna honevAle moharUpI jalacara prANiyoM ke samUha ko tathA kanaka aura kAminI kI icchA ko ati prabala vizuddha dhyAnamayI sarvazakti se chor3atA huuN| svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ to jise AtmA kA bhAna huA hai, vaha jIva pratyAkhyAna karate hue kahatA hai ki maiMne mana-vacana-kAya aura indriyoM sambandhI samasta icchAoM para vijaya prApta kara lI hai arthAt unakI ora kA lakSya chor3a diyA hai / aisA maiM aba bhavasAgara meM utpanna honevAle rAga-dveSa-moharUpI jalacara prANiyoM ko AtmadhyAna ke bala se chor3atA hU~ tathA ativizuddha AtmadhyAna ke bala se kanaka aura kAminiyoM kI vAMchA ko bhI chor3atA huuN| caitanyasvarUpa meM ekAgra hone para samasta paradravya kI vAMchA chUTa jAtI hai, usI kA nAma pratyAkhyAna hai|" isa kalaza meM pratikramaNa karane vAle vItarAgI santoM kI bhAvanA ko prastuta kiyA gayA hai| pratikramaNa karanevAlA bar3e hI AtmavizvAsa se kaha rahA hai ki maiMne mana-vacana-kAya saMbaMdhI va pA~ca indriyoM saMbaMdhI icchA para niyaMtraNa kara liyA hai aura aba maiM saMsAra samudra meM utpanna moharUpI khUkhAra jalacara prANiyoM ke samUha ko tathA kaMcana-kAminI kI icchA ko atyanta prabala dhyAna ke sampUrNa bala se chor3atA huuN| ___ yahA~ khUkhAra jalacara dveSa ke aura kaMcana-kAminI kI icchA rAga kI pratIka hai| mithyAtva kA to ve nAza kara hI cuke haiM; aba jo thor3e-bahuta rAga-dveSa bace haiM, unakA nAza karane kI taiyArI hai / / 134 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 794
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 100 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki sarvatra ekamAtra AtmA hI upAdeya hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - AdA khu majjha NANe AdA me daMsaNe caritte ya / AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge / / 100 / / ( harigIta ) mama jJAna meM hai AtamA darzana carita meM AtamA / ara yoga saMvara aura pratyAkhyAna meM bhI AtamA ||100 || vastutaH mere jJAna meM AtmA hai, darzana meM AtmA hai tathA cAritra meM AtmA hai, mere pratyAkhyAna meM AtmA hai, mere saMvara meM AtmA hai aura mere yoga (zuddhopayoga ) meM AtmA hai / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - " isa gAthA meM 'sarvatra AtmA upAdeya hai' aisA kahA gayA hai| vastutaH AtmA anAdi-anaMta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAlA, zuddha, sahaja saukhyAtmaka hai / sahajacetanArUpa se pariNamita mujhameM aura mere samyagjJAna meM vaha AtmA hai / pUjitaparamapaMcamagati kI prApti ke hetubhUta paMcamabhAva (paramapAriNAmikabhAva ) kI bhAvanArUpa se pariNamita mujhameM aura mere sahaja samyagdarzana meM vaha AtmA hai| sAkSAt nirvANa prApti ke upAyabhUta nijasvarUpa meM avicala sthiti rUpa sahaja paramacAritra pariNativAle mujhameM aura mere sahaja cAritra meM bhI vaha paramAtmA sadA sannihita hai / sadA sannihita zubha-azubha, puNya-pApa aura sukha-duHkha - ina chaha bhAvoM se saMpUrNa saMnyAsAtmaka, paradravya se parAMgamukha, paMcendriya vistAra se rahita, bhedavijJAnI aura dehamAtra parigrahavAle mujhameM aura mere nizcaya pratyAkhyAna meM vaha AtmA sadA nikaTa hI vidyamAna hai / 1
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 100 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra sahaja vairAgya ke mahala ke zikhara kA ziromaNi, svarUpagupta aura pAparUpI aTavI ko jalAne ke lie agni samAna jo maiM; usameM aura mere zubhAzubha saMvara meM vaha AtmA hai| __ azubhopayoga se parAMgamukha aura zubhopayoga ke prati udAsIna aura sAkSAt zuddhopayoga ke sanmukha jo maiM, jisake mukha se paramAgamarUpI makaraMda sadA jharatA hai-aise padmaprabha (padmaprabhamaladhArideva) ke zuddhopayoga meM bhI vaha paramAtmA vidyamAna hai; kyoMki vaha paramAtmA sanAtana svabhAvavAlA hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "jJAnI kahatA hai ki vAstava meM mere jJAna meM AtmA hai arthAt merA jJAna AtmA ke Azraya se hI hotA hai| samyagdarzana meM bhI AtmA hai arthAt samyagdarzana kA dhyeya AtmA hI hai| cAritra meM bhI AtmA hI hai, AtmA ke Azraya binA cAritra nahIM hotaa| isIprakAra pratyAkhyAna, saMvara, zuddhopayoga Adi sabhI meM zuddhAtmA kA hI Azraya hai; isalie AtmA hI sarvatra upAdeya hai| ___ prathama samyagdarzana-jJAna-cAritra kI bAta karake phira pratyAkhyAna kI bAta kI; kyoMki una tInoM ke sahita hI pratyAkhyAna hotA hai / yahA~ muni ke pratyAkhyAna kI bAta hai| dekho to sahI! muni svayaM apane ko lakSa karake kahate haiM ki maiM sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara kA zikhAmaNi hU~, svarUpagupta hU~ aura pAparUpI vana ko jalAne ke lie pracaNDa agni ke samAna huuN| mere zubhAzubha ke saMvara meM bhI paramAtmA hI hai| aho! eka paramazuddha AtmA hI mere samyagdarzana-jJAna-cAritra, pratyAkhyAna va saMvara meM hai| zubha aura azubha bhAva ke saMvara meM AtmA hai arthAt AtmA ke Azraya meM ekAgra hone para zubhAzubhabhAva kI utpatti hI nahIM hotI, usakA nAma saMvara hai|' 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 796 2. vahI, pRSTha 799 3. vahI, pRSTha 801
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana - azubha se to maiM parAGmukha hU~; zAstraracanA Adi kA zubhavikalpa vartatA hai, usase bhI maiM udAsIna hU~ aura sAkSAt zuddhopayoga ke sanmukha hU~ tathA paramAgamarUpI amRtarasa jisake mukhakamala meM se jharatA hai - aisA hU~ maiM padmaprabha, usake zuddhopayoga meM bhI paramAtmA hI vartatA hai| hamAre mukha meM se jo vANI nikalI, vahI paramAgamarUpI puSpa kA rasa hai| dekho to muni ke AtmA kA jora! kevalajJAna nahIM hai, matizrutajJAna hai; usake jora se kahate haiM ki hamAre mukha meM se jo vANI jharatI hai, vaha paramAgama hai| jo bAta TIkA meM hai, vahI bAta kevalI bhagavAna kI vANI meM aura kundakundAcArya ke hRdaya meM rahatI hai| muni svayaM AtmA kI sAkSI se kahate haiM ki hamArI vANI hI paramAgama hai, vaha trikAla meM bhI phiranevAlI nahIM hai| aisA jo maiM padmaprabha muni hU~, usake zuddhopayoga meM bhI vaha paramAtmA rahatA hai| zuddhopayogaparyAya AtmA ke sAtha abheda ho jAtI hai, ataH usameM AtmA hI hai; kyoMki vaha paramAtmA sanAtana-svabhAvavAlA hai| dhruva caitanyadala trikAla par3A hai; vahI upAdeya hai| usake Azraya se hI samyagdarzana hai, samyagjJAna hai aura samyakcAritra hai tathA saccA pratyAkhyAna hai| usake Azraya se hI saMvara aura saccA yoga hai| aise AtmA ke bhAna binA ye samyagdarzanAdi eka bhI nahIM hote|" ___ yaha gAthA aura usakI TIkA atyanta mahattvapUrNa hai| inameM kahA gayA hai ki santoM ko to sarvatra eka AtmA hI upAdeya hai| AcArya kuMdakuMda aura TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva uttama puruSa meM bAta karake aisA kaha rahe haiM ki mujhameM aura mere darzana, jJAna, cAritra aura tapa meM; tathA pratyAkhyAna aura zuddhopayoga meM ekamAtra AtmA hI hai, usI kI mukhyatA hai| __yadyapi padmaprabhamaladhArideva kA yaha kathana ki hamAre mukha se paramAgama kA makaraMda jharatA hai, kucha garvokti jaisA lagatA hai; tathApi yaha unakA . AtmavizvAsa hI hai; jo unake AdhyAtmikarasa ko vyakta karatA hai||100|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathA coktamekatvasaptatau - tathA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 801-802
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 100 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra ekatvasaptati meM bhI kahA hai - aisA kahakara tIna chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra haiM - ( anuSTubh ) tadekaM paramaM jJAnaM tadekaM zuci darzanam / cAritraMca tadekaM syAt tadekaM nirmalaM tapaH / / 51 // namasyaM ca tadevaikaM tadevaikaM ca maMgalam / uttamaM ca tadevaikaM tadeva zaraNaM satAm / / 52 / / AcArazca tadevaikaM tdaivaavshykkriyaa| svAdhyAyastu tadevaikamapramattasya yoginaH / / 53 / / (dohA) vahI eka mere lie paramajJAna cAritra / pAvana darzana tapa vahI nirmala parama pavitra / / 51 / / satpuruSoM ke lie vaha ekamAtra sNyog| maMgala uttama zaraNa ara namaskAra ke yogya |52 // yogI jo apramatta haiM unheM eka aacaar| svAdhyAya bhI hai vahI. Avazyaka vyvhaar||53|| vahI (caitanyajyoti) eka paramajJAna hai, vahI eka pavitra darzana hai, vahI eka cAritra hai tathA vahI eka nirmala tapa hai| ___ satpuruSoM ko vahI eka namaskAra karane yogya hai, vahI eka maMgala hai, vahI eka uttama hai tathA vahI eka zaraNa hai| ___ apramatta yogiyoM ke lie vahI eka AcAra, vahI eka Avazyaka kriyA hai aura vahI eka svAdhyAya hai| svAmIjI ina chandoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "jJAnAnandasvarUpa caitanyajyoti meM antardRSTi karane se hI samyagjJAna hai; ataH vahI eka paramajJAna hai| zAstra yA puNya ke Azraya se samyagjJAna 1. padmanaMdipaMcaviMzatikA, ekatvasaptati adhikAra, zloka 39 2. vahI, zloka 40 3. vahI, zloka 41
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana nahIM hai, samyagjJAna kA avalambana to antara meM vidyamAna dhruva caitanyatattva hI hai; isalie vaha caitanyajyoti hI eka paramajJAna hai, vahI eka pavitradarzana hai| antara meM caitanya kI pratIti honA hI samyagdarzana hai, isake alAvA bAhyapadArthoM ke Azraya se samyagdarzana nahIM hai| paramacaitanyatattva hI samyagdarzana hai aura usameM lInatA hI cAritra hai arthAt abhedapane vahI eka cAritra hai, rAgAdibhAva cAritra nahIM haiM tathA vaha caitanyajyoti hI eka nirmala tapa hai / jJAnAnanda meM lInatA hone para icchA kA abhAva ho jAtA hai, vahI tapa hai / vaha tapa AtmA ke AdhAra se hai| para ko namaskAra karanA to puNya hai| puNya-pApa se haTakara AtmA ke cidAnandasvarUpa meM rama jAnA - Dhala jAnA - lIna ho jAnA paramArtha namaskAra hai arthAt namaskAra karane yogya to sahaja cidAnandasvarUpa hI hai| jainadarzana meM vyavahAra se namaskAra karane yogya to zrI arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ye paMcaparameSThI hI haiM aura paramArtha se apanA AtmA hI namaskAra karane yogya hai| usakI zraddhA-jJAna karake usameM lIna honA hI namaskAra hai| ___ caitanya hI eka maMgala hai| arihanta, siddha, sAdhu aura kevalIpraNIta dharma ko maMgalarUpa kahanA vyavahAra hai| apane lie to apanA caitanyamUrti AtmA hI mAMgalika hai, usakA Azraya karane para pApa gala jAtA hai aura pavitratA pragaTa hotI hai| AtmA ke Azraya se samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa maMgaladazA pragaTa hotI hai| bhagavAna AtmA hI eka uttama hai| arihanta, siddha, sAdhu aura kevalIpraNIta dharma - ina cAra ko uttama kahanA to vyavahAra hai, usameM zubharAga hai| vAstava meM paradravya apane lie uttama nahIM, apane lie to sabase uttama apanA AtmA hI hai; kyoMki AtmA ke hI Azraya se samyagdarzana-jJAna-cAritra Adi pragaTa hote haiM, para ke Azraya se nhiiN| loka meM Atmadravya hI uttama hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 802-803 2. vahI, pRSTha 803-804 3. vahI, pRSTha 804 4. vahI, pRSTha 804-805
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 100 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra vaha caitanya hI eka zaraNa hai| 'arihante zaraNaM' Adi kahanA to zubhabhAva hai, vAstava meM caitanya ko para kI zaraNa nahIM hai| loga kahate haiM ki tumako arihanta kA zaraNa hove, siddha kA zaraNa hove; parantu yahA~ to kahate haiM ki hAjirahajUra caitanyabhagavAna hI vAstavika zaraNa hai, use sa~bhAla! isake atirikta bAhara koI zaraNa nahIM hai / caitanya kI zaraNa meM Ane para hI dharma hogaa| arihanta ke lakSya se zubhabhAva hogA, dharma nahIM aura vaha zubhabhAva AtmA ko zaraNabhUta nahIM hai| ___ caitanya meM jo sthira huA hai - aise apramatta yogI ko AtmA hI eka AcAra hai| muniyoM ko paMcamahAvratAdi to vyavahAra se AcAra hai, vAstava meM caitanya meM lInatA hI eka AcAra hai| __ AtmA meM sthira honA hI nizcaya se Avazyaka kriyA hai, avazya karane yogya hai| vahI eka svAdhyAya hai / sva arthAt caitanyasvarUpa nijAtmA, usakI zraddhA-jJAna karake lInatA karanA hI paramArtha se svAdhyAya hai| zAstra kA vA~cana Adi vyavahAra svAdhyAya hai, zubharAga hai / paramArtha se to AtmA hI svAdhyAya hai / kula gyAraha bola huye :___ AtmA hI samyagdarzana hai, samyagjJAna hai, samyakcAritra hai, tapa hai; AtmA hI namaskAra yogya hai, maMgala hai, uttama hai, zaraNa hai, AtmA hI AcAra hai, SaDAvazyaka kriyA hai aura svAdhyAya hai| inameM Avazyaka ke chaha bola alaga gineM to kula solaha bola hote haiN| ye sabhI bola nizcaya se eka AtmA meM hI samA jAte haiN|" ___ukta tInoM chandoM meM yaha to kahA hI gayA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa - ye saba eka AtmA hI haiM; sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki namaskAra karane yogya bhI eka AtmA hI hai; maMgala, uttama aura zaraNa bhI eka AtmA hI hai; SaT Avazyaka, AcAra 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 805 2. vahI, pRSTha 806 3. vahI, pRSTha 806 4. vahI, pRSTha 807
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 94 aura svAdhyAya bhI eka AtmA hI hai / yaha sampUrNa kathana zuddha nizcayanaya kA kathana hai| ise isI dRSTi se dekhA jAnA cAhie / / 51-53 / / isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda svayaM likhate haiM, jinameM pahalA chanda isaprakAra hai 1 ( mAlinI ) mama sahajasudRSTau zuddhabodhe caritre sukRtaduritakarmadvandasaMnyAsakAle / bhavati sa paramAtmA saMvare zuddhayoge na ca na ca bhuvi ko'pyanyosti muktyai padArthaH / / 135 / / ( harigIta ) ika AtamA hI basa rahA mama sahaja darzana - jJAna meM / saMvara meM zudha upayoga meM cAritra pratyAkhyAna meM // duSkarma ara satkarma - ina saba karma ke saMnyAsa meM / mukti pAne ke lie ana koI sAdhana hai nahIM / / 135 / / mere sahaja samyagdarzana meM, zuddha jJAna meM, cAritra meM, sukRta aura duSkRta rUpI karmadvandva ke saMnyAsa kAla meM arthAt pratyAkhyAna meM, saMvara meM aura zuddha yoga arthAt zuddhopayoga meM ekamAtra vaha paramAtmA hI hai, kyoMki ye saba eka nija zuddhAtmA ke Azraya se hI pragaTa hote haiM / mukti kI prApti ke lie jagata meM apane AtmA ke atirikta anya koI padArtha nahIM hai, nahIM hai / svAmIjI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - 1 "mere caitanya ke atirikta anya koI bhI mujhe merI mukti ke lie zaraNabhUta nahIM hai / sahaja samyagdarzana kA viSayabhUta jo paramAtmA hai, vahI eka merI mukti kA kAraNa hai / usI ke avalambana se zuddha jJAna, cAritra, pratyAkhyAna, saMvara aura yoga hai / isaprakAra samyagdarzana, jJAna, cAritra, zuddhopayogAdi meM paramAtmA kA hI Azraya hai / " 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 808
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 100 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra isa chanda meM bhI mUla gAthA, usakI TIkA aura uddhRta chandoM meM jo bAta kahI gaI hai, usI ko duharAyA gayA hai| anta meM kahA gayA hai ki mukti prApta karane ke lie eka bhagavAna AtmA hI ekamAtra AdhAra hai; anya koI padArtha nhiiN| nahIM hai, nahIM hai; do bAra likhakara apanI dRDhatA ko pradarzita kiyA hai| sAtha meM jagata ko bhI cetAyA hai ki yahA~-vahA~ bhaTakane se kyA hogA, ekamAtra nija bhagavAna AtmA kI zaraNa meM Ao, usameM apanApana sthApita karo; use hI nijarUpa jAno, usameM hI jama jAvo, rama jAvo / / 135 / / dUsarA chanda isaprakAra hai - (pRthvI) kvacillasati nirmalaMkvacana nirmalAnirmalaM kvacitpunaranirmalaM gahanamevamajJasya yat / tadeva nijabodhadIpanihatAghabhUchAyakaM satAM hRdayapadmasadmani ca saMsthitaM nizcalam / / 136 / / (bhujaMgaprayAta) kiyA naSTa jisane hai aghatimira ko, rahatA sadA satpuruSa ke hRdaya meN| kabhI vijJajana ko nirmala anirmala, nirmala-anirmala detA dikhaaii|| jo naSTa karatA hai agha timira ko, vaha jJAnadIpaka bhagavAna aatm| ajJAniyoM ke lie to gahana hai, . para jJAniyoM ko detA dikhaaii||136 / / jisane pApatimira ko naSTa kiyA hai aura jo satpuruSoM ke hRdayakamala rUpI ghara meM sthita hai; vaha nijajJAnarUpI dIpaka arthAt bhagavAna AtmA kabhI nirmala dikhAI detA hai, kabhI anirmala dikhAI detA hai aura kabhI nirmalAnirmala dikhAI detA hai| isakAraNa ajJAniyoM ke lie gahana hai| svAmIjI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 - niyamasAra anuzIlana ___ "svabhAva kI tarapha dekhane para nirmala hai, svabhAva aura paryAya donoM ko sAtha meM dekhane para nirmala-anirmala donoM eka sAtha dikhAI par3ate haiM aura paryAya ko dekhane para vikArI dikhAI par3atA hai| __aise tIna prakAra huye - dravyadRSTi se nirmala, pramANa se nirmalaanirmala donoM eka sAtha aura paryAya meM anirmala / inameM se nirmalasvabhAva ke Upara jisakI dRSTi huI, usI ko pratyAkhyAna hotA hai; parantu abhI sAdhakadazA hone se paryAya meM malinatA bhI hai| ___ aisA Atmatattva ajJAniyoM ke lie gahana hai / jise aise AtmA kA bhAna nahIM hai, use pratyAkhyAna nahIM hotaa| paryAya meM malinatA aura usIsamaya svabhAva se nirmala - aisA Atmatattva samajhanA ajJAniyoM ke lie kaThina hai, kintu jJAniyoM ke hRdayakamalarUpI gRha meM vaha nijajJAnarUpI dIpaka nizcalapane saMsthita hai| jJAniyoM ke hRdaya meM bhagavAna AtmA basatA hai| jJAna dIpaka sthira ho, puNya-pApa kI vRtti se kampAyamAna na ho; usakA nAma pratyAkhyAna hai| hAtha jor3ane se pratyAkhyAna nahIM hotaa| deha to acetana hai, jJAnadIpaka deha se bhinna hai| deha se bhinna kevala caitanya kA jisako bhAna vartatA hai, usa satpuruSa ko usameM lInatA hone para pratyAkhyAna hotA hai|" isa kalaza meM yaha batAyA gayA hai ki paramazuddhanizcayanaya yA paramabhAvagrAhI zuddhadravyArthikanaya se yaha bhagavAna AtmA ekAkAra arthAt atyanta nirmala hI hai aura vyavahAranaya yA paryAyArthikanaya se yaha AtmA anekAkAra arthAt malina hI hai| pramANa kI apekSA ekAkAra bhI hai aura anekAkAra bhI hai, nirmala bhI hai aura malina bhI hai| ukta naya kathanoM se aparicita ajJAnI janoM ko anekAntasvabhAvI AtmA kA svarUpa khyAla meM hI nahIM hai; para nayapakSoM se bhalIbhA~ti paricita AtmAnubhavI jJAnI jana ukta bhagavAna AtmA ke svarUpa se bhalIbhA~ti paricita haiM aura isakI ArAdhanA meM niraMtara saMlagna rahate haiM / / 136 / / . 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 810 . 2. vahI, pRSTha 810
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 101 aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki yaha AtmA saMsAra aura mukta - donoM avasthAoM meM asahAya hI hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai - ego ya maradi jIvo ego ya jIvadi syN| egassa jAdi maraNaM ego sijjhadi nniiro||101|| (harigIta ) akelA hI mare evaM jIva janme akelA| maraNa hotA akele kA mukta bhI ho akelA ||101|| jIva akelA maratA hai aura akelA hI janmatA hai tathA akele kA maraNa hotA hai aura rajarahita hotA huA akelA siddhadazA ko prApta karatA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ isa gAthA meM aisA kahate haiM ki saMsArAvasthA meM aura mukti meM jIva niHsahAya hai| nityamaraNa meM arthAt pratisamaya honevAle Ayukarma ke niSekoM ke kSaya meM aura usa bhava saMbaMdhI maraNa meM anya kisI kI sahAyatA binA vyavahAra se akelA hI maratA hai| sAdi-sAnta mUrtika vijAtIya vibhAvavyaMjanaparyAyarUpa naranArakAdi paryAyoM kI utpatti meM Asanna anupacarita asadbhUta vyavahAranaya ke kathana se jIva akelA svayaM hI janmatA hai| sarva bandhujanoM ke dvArA surakSA kiye jAne para bhI mahAbala parAkramavAle jIva kA akele hI, anicchita hone para bhI svayameva maraNa hotA hai| akelA hI paramaguru ke prasAda se prApta svAtmAzrita nizcaya zukladhyAna ke bala se nija AtmA ko dhyAkara rajarahita hotA huA zIghra hI nirvANa prApta karatA hai|" isa gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ___"yahA~ pahale hI maraNa kI bAta karake usake do prakAra kahe :- eka nityamaraNa jo kSaNa-kSaNa sarva jIvoM ke ho rahA hai aura dUsarA bhavasambandhI maraNa arthAt deha kA saMyoga chUTa jAnA - donoM meM jIva akelA hI hai| ___ maraNa ke bistara para par3A ho, cAroM tarapha kuTumbIjana khar3e hoM; tathApi jIva ko maraNa se koI bacA nahIM sktaa| zarIra kI paryAya jisa samaya chUTanevAlI hai, usa samaya meM AgA-pIchA nahIM ho sakatA / cakravartI ke zarIrarakSaka solaha hajAra deva sevA meM khar3e hoM to bhI AyuSya pUrNa hone para jIva akelA hI maratA hai| ___jIva svayaM hI mahAbala-parAkramavAlA hai, yadi puruSArtha kare to kSaNa meM kevalajJAna leve - aisA parAkramI hone para bhI tathA cAroM tarapha se bandhujanoM dvArA rakSita hone para bhI aura jIva kI icchA na hone para bhI jIva kA akele hI svayameva maraNa hotA hai| indra A jAve to bhI usakI sahAyatA karane meM samartha nahIM hai| aho! trikAlI caitanyasvabhAva ke sAtha hI terA ekatA kA sambandha hai, vaha kabhI chUTanevAlA nahIM hai; isalie usakI pahicAna kara / yaha zarIra to terI caitanyajAti se bhinna hai, usakA saMyoga kSaNa meM chUTa jaayegaa| caitanya ko sa~bhAla, vahI sadA zaraNa hai; usI ke Azraya se cAritra aura mukti hone para janma-maraNa rahegA nahIM, isalie para kI upekSA karake svasvabhAva ke sanmukha hone kA prayatna kr| dharma prApta karane kI jisakI yogyatA huI, usake Upara paramaguruoM kI prasannatA huii| dharma pAnevAle ko jJAnI guru mile binA nahIM rhtaa| ___muniyoM ko saMthArA meM dUsare muni sahAyatA karate haiM - aisA nimitta se kathana hotA hai; parantu ve muni svayaM apane Atmabala se samAdhi kareM to samAdhi hotI hai, anyathA nahIM hotii| bhale hI anya munigaNa upasthita hoM, tathApi samAdhimaraNa karane meM to jIva akelA hI hai| ___aisA siddhAnta samajhe to parasahAya kI apekSA na rakhate hue, para se 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 813 2. vahI, pRSTha 814-815 3. vahI, pRSTha 815
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 101 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra bhinna akele AtmA ko jAnakara, usameM ekAgra hone para pratyAkhyAna ho aura janma-maraNa kA duHkha miTa jAya / AtmA svayaM hI janma-maraNa karatA hai aura svayaM hI nirvANa pAtA hai|'' isa gAthA aura usakI TIkA ke saMdarbha meM vicAraNIya bindu ye haiM ki gAthA meM jIvadi pada kA prayoga hai, jisakA sIdhA-saccA artha jItA hai hotA hai, jindA rahanA hotA hai; para yahA~ isakA artha janmanA - janma lenA kiyA hai| yadi jIvadi kA artha jindA rahanA mAne to yahA~ jIvanamaraNa - aisI jor3I banatI hai; parantu jIvadi kA janmatA hai - yaha artha karane se janma-maraNa - aisI jor3I bnii| ___ gAthA kI Upara kI paMkti meM maradi pada kA prayoga hai aura nIce kI paMkti meM maraNaM jAdi kahA gayA hai| maradi kA artha maratA hai hotA hai aura maraNaM jAdi kA artha maraNa hotA hai yA maraNa ko prApta hotA hai hotA hai| yadyapi bAta lagabhaga eka hI hai; tathApi yahA~ do jor3e banAye gaye haiN| pahalA janma-maraNa kA aura dUsarA maraNa hone va mukta hone kaa| isaprakAra gAthA kA artha yaha hotA hai ki jIva janma-maraNa meM akelA hai aura maraNa tathA mukti meM bhI akelA hI hai| TIkA meM maraNa pada ke bhI do prakAra batAye gaye haiN| pahalA maraNa aura dUsarA nityamaraNa / eka deha ko chor3akara dUsarI deha dhAraNa karane ko maraNa aura pratisamaya Ayukarma ke niSekoM ke khirane ko, pratisamaya Ayu ke kSINa hone ko nityamaraNa kahA hai| ____ maraNa aura mukti meM yaha antara hai ki eka deha ko chor3akara dUsarI deha ko dhAraNa karane ko maraNa aura deha ke baMdhana se sadA ke lie mukta ho jAne ko mukti kahate haiN| __isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva yahI hai ki yaha AtmA janma se lekara maraNa taka ke sabhI prasaMgoM meM tathA saMsArabhramaNa aura mukti prApta karane meM sarvatra akelA hI hai; kahIM bhI kisI kA kisI 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 816
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 niyamasAra anuzIlana bhI prakAra kA koI sahayoga saMbhava nahIM hai| ata: hameM para kI ora dekhane kA bhAva chor3akara svayaM hI apane hita meM sAvadhAna honA caahie||101|| - isake bAda TIkAkAra munirAja tathA coktam - tathA kahA bhI hai - aisA likhakara eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai - (anuSTubh ) svayaM karma karotyAtmAsvayaM tatphalamaznute / svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAdvimucyate // 54 // (dohA) svayaM kare bhoge svayaM yaha Atama jaga maaNhi| svayaM rule saMsAra meM svayaM mukta ho jA~hi / / 54 // yaha AtmA svayaM hI karma karatA hai aura usakA phala bhI svayaM hI bhogatA hai| svayaM saMsAra meM ghUmatA hai aura svayaM hI saMsAra se mukta ho jAtA hai| isa chanda kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jIva kA na to koI virodhI hai aura na koI sahAyaka hai| karma kA udaya jIva ko rAgAdi karAtA ho - aisA bhI nahIM hai| jIva akelA hI rAgAdika karatA hai aura svayaM hI usakA phala bhI bhogatA hai| ___ jisaprakAra saMsAra meM akelA hI bhaTakatA hai, usIprakAra AtmabhAna karake mukta bhI akelA hI hotA hai| ___ hajAroM manuSyoM ke bIca meM ho; tathApi jo bhAva karatA hai, vaha svayaM akelA hI karatA hai aura usakA phala bhI svayaM akelA hI bhogatA hai| aise svabhAva ke bhAna binA pratyAkhyAna nahIM hotaa|" isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki yaha AtmA apane pariNAmoM ko svayaM akelA hI karatA hai aura unake sukha-duHkharUpa phala ko svayaM hI bhogatA hai| svayaM kI galatI se saMsAra meM akelA bhaTakatA hai aura svayaM apanI galatI sudhAra kara mukta bhI ho jAtA hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 816
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 gAthA 101 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra isalie para se sahayoga kI AkAMkSA chor3akara hameM svayaM apane kalyANa ke mArga meM laganA caahie||54|| isake bAda TIkAkAra munirAja uktaM ca zrI somadevapaMDitadevai: - paNDita somadeva ke dvArA bhI kahA gayA hai - aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai - ( vasaMtatilakA ) ekastvamAvizasi janmani saMkSaye ca bhoktuM svayaMsvakRtakarmaphalAnubandham / anyonajAtu sukhaduHkhavidhau sahAyaH / svAjIvanAya militaM viTapeTakaM te||55|| (vIra) janama-maraNa ke sukha-dukha tumane svayaM akele bhoge haiN| mAta-pitA suta-sutA bandhujana koI sAtha na dete haiN| yaha saba TolI dhUrtajanoM kI apane-apane svAratha se| lagI huI hai sAtha tumhAre para na koI tumhAre haiM / / 5 / / svayaM kiye gaye karma ke phalAnubaMdha ko svayaM bhogane ke lie tU akelA hI janma aura mRtyu meM praveza karatA hai| anya koI strI-putramitrAdi sukha-duHkha meM sahAyaka nahIM hote, sAthI nahIM hote| ye saba ThagoM kI TolI mAtra apanI AjIvikA ke lie tujhe milI hai| svAmIjI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - _ "aho! yahA~ AtmA kA ekatvasvarUpa batAte hue vairAgyavarNana karate haiN| svayaM jaisA zubhAzubha karma kiyA, usake phala ko bhogane ke lie jIva akelA hI janma aura maraNa meM praveza karatA hai| ___ saikar3oM hariNoM kI TolI meM siMha Akara eka ko pakar3e, vahA~ anya sabhI kyA kareM? usIprakAra AtmA ko bhI janma-maraNa meM koI mAtApitA, strI-putra Adi bilkula sahAyabhUta nahIM hote| yaha to saba 1. yazastilakacaMpUkAvya, dvitIya adhikAra, zloka 119 2. niyamasAra pravacana, pRSTha 818
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 niyamasAra anuzIlana apanI-apanI AjIvikA Adi ko sAdhane ke lie tujhe dhUrtoM kI TolI milI hai arthAt yadi tU unake moha meM rukegA to terA AtmA ThagA jAyegA, isalie tU apane ekatvasvarUpI AtmA ko jAna / __ isake binA pratyAkhyAna nahIM ho sakatA / apane AtmA ke atirikta yadi tU anyatra ruka jAyegA to terI svarUpalakSmI luTa jAyegI, isalie nimittarUpa meM strI-putrAdi ko dhUrtoM kI TolI kahA hai| terA AtmA anAdikAla se svarUpa ko cUkakara saMsAra meM janmamaraNa kara rahA hai, usameM koI tujhe zaraNabhUta nahIM hai|' yahA~ jo kuTumbIjanoM ko dhUrtoM kI TolI kahA hai; vaha unase dveSa karAne ke lie nahIM kahA hai; unase ekatva-mamatva tor3ane ke lie kahA hai| vastuta: bAta to yaha hai ki ve terA sahayoga kara nahIM skte| yadi ve terA sahayoga karanA cAheM, taba bhI nahIM kara sakate; kyoMki pratyeka jIva ko apane kiye karmoM kA phala svayaM hI bhoganA par3atA hai| koI jIva kisI dUsare kA bhalA-burA kara hI nahIM sktaa| __ kisI dUsare ke bharose baiThe rahanA samajhadArI kA kAma nahIM hai| isalie apanI madada Apa karo - yahI kahanA cAhate haiM aacaarydev||55|| isake bAda eka chanda TIkAkAra svayaM likhate haiM, jo isaprakAra hai - ( maMdAkrAMtA) eko yAti prabaladuraghAJjanma mRtyuMca jIvaH karmadvandvodbhavaphalamayaMcArusaukhyaMcaduHkham / bhUyobhuMktesvasukhavimukhaHsansadA tIvramohAdekaMtattvaM kimapi gurutaHprApya tiSThatyamuSmin / / 137 / / (vIra) jIva akelA karma ghanere unane isako gherA hai| tIvra mohavaza isane nija se apanA mukhar3A pherA hai| janama-maraNa ke duHkha anaMte isane abataka prApta kiye| guru prasAda se tattva prApta kara nija meM kiyA vaserA hai||137|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 818-819
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 gAthA 101 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra jIva akelA hI prabala duSTakarmoM ke phala janma aura maraNa ko prApta karatA hai| tIvra moha ke kAraNa AtmIya sukha se vimukha hotA huA karmadvandva se utpanna sukha-duHkha ko yaha jIva svayaM bAraMbAra akelA hI bhogatA hai tathA kisI bhI prakAra se sadguru dvArA eka Atmatattva prApta karake akelA hI usameM sthita hotA hai| svAmIjI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "caitanya ke sahaja sukha ko cUkakara jIva akelA hI puNya-pApa ke phalarUpa sukha-duHkha ko bhogatA hai| caitanyasukha se vimukha honevAle ko hI puNyaphala miSTa lagatA hai| caitanya ko cUkakara svargasukha aura narakaduHkha ko punaH punaH jIva akelA hI bhogatA hai| jIva akelA hI gurugama dvArA apanI pAtratA se jisa-tisa prakAra eka caitanyatattva ko pAkara usameM lIna hotA hai / tujhe tU akelA hI ruce, jaise bhI bane aisA karake caitanyatattva ko prApta kara / jagata se tujhe kyA kAma hai? gurugama se caitanyatattva ke pAne meM tU akelA hai aura usameM sthira rahakara pratyAkhyAna karane meM bhI akelA hai|'' ___ isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki yaha AtmA anAdikAlIna tIvra moha ke kAraNa AtmA ke Azraya se utpanna honevAle atIndriya sukha se vimukha hokara karmajanya sukha-duHkhoM ko akelA hI bhoga rahA hai| yadi ise sadguru ke satsamAgama se Atmatattva kI prApti ho jAve to yaha jIva akelA hI usameM sthApita ho sakatA hai| svayaM meM sthApita honA nizcayapratyAkhyAna hai| isa nizcayapratyAkhyAna kA kArya isa jIva ko svayaM hI karanA hogA; kyoMki jaba janma-maraNa meM jIva akelA hI rahatA hai, saMsAra paribhramaNa aura mukti prApta karane meM bhI akelA hI rahatA hai to phira nizcayapratyAkhyAna meM kisI kA sAtha honA kaise saMbhava hai ? / / 137 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 820 2. vahI, pRSTha 820
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 102 aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki merA to ekamAtra bhagavAna AtmA hI hai, anya kucha bhI merA nahIM hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai - ego me sAsado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me vAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA / / 102 / / (harigIta) jJAna-darzanamayI merA eka zAzvata aatmaa| zeSa saba saMyogalakSaNa bhAva Atama bAhya haiN||102|| merA to jJAna-darzana lakSaNavAlA eka zAzvata AtmA hI hai, zeSa saba saMyoga lakSaNavAle bhAva mujhase bAhya haiM, pRthak haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha ekatvabhAvanA se pariNata samyagjJAnI ke lakSaNa kA nirUpaNa hai| ___ samasta saMsArarUpI naMdanavana ke vRkSoM kI jar3a ke AsapAsa kyAriyoM meM pAnI bharane ke lie jalapravAha se paripUrNa nAlI ke samAna vartatA huA jo zarIra, usakI utpatti meM hetabhUta dravyakarma va bhAvakarma se rahita hone se jo AtmA eka hai, vaha trikAla nirupAdhika svabhAvavAlA hone se nirAvaraNa jJAna-darzanalakSaNa se lakSita kAraNaparamAtmA hai| ___ vaha kAraNaparamAtmA samasta kriyAkANDa ke ADambara ke vividha vikalparUpa kolAhala se rahita, sahaja zuddha jJAnacetanA ko atIndriyarUpa se bhogatA huA zAzvata rahakara mere lie upAdeyarUpa rahatA hai| aura jo zubhAzubha karma ke saMyoga se utpanna honevAle zeSa sabhI bAhya va abhyantara parigraha haiM, ve saba apane AtmA se bAhya haiM - aisA merA nizcaya hai|" __ isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 gAthA 101 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra "jaise nandanavana sadA harA-bharA rahatA hai; vaise hI jise zarIra kI mamatA hai, use to saMsAra meM janma-maraNa hotA hI rahegA; kyoMki usakI zarIrarUpI jalanAlI saMsAra ko nandanavana jaisA harA-bharA banAye rkhegii| jo zarIra kA poSaNa karegA, vaha sadA zarIra meM rahegA aura azarIrI siddha kabhI bhI nahIM ho skegaa| eka tarapha kAraNaparamAtmA batalAyA aura dUsarI tarapha zarIra btlaayaa| zarIra ke kAraNabhUta dravyakarma aura bhAvakarma se rahita kAraNaparamAtmA hai; ataH AtmA eka hai| anantAntakAla se zarIra kI mamatA kara rahA hai, parantu zarIra ke una ananta rajakaNoM meM se eka bhI paramANu Aja taka apanA nahIM huaa| cAhe jitanA parizrama kare, tInakAla ke parizrama ko ekatra kare; tathApi eka bhI paramANu apanA honevAlA nahIM hai| ___ hA~, yadi AtmA kI ruci karake AtmA kI prApti kA puruSArtha kare to alpakAla meM hI mukti hue binA rahe nhiiN| ____ aho ! 'maiM deha se atyanta bhinna kAraNaparamAtmA hU~' - aisA bhAna yadi na kare to saMsArarUpI nandanavana bhI sUkhanevAlA nahIM hai / jaise azarIrI siddha bhagavAna haiM, vaisA hI merA AtmA hai; merA AtmA zarIra se to bhinna hai aura zarIra ke hetubhUta dravyakarma aura bhAvakarma se bhI bhinna hai; isalie maiM to eka hU~, trikAla ekarUpa kAraNaparamAtmA hI hU~; zarIra aura puNyapApa to aneka haiM aura maiM unase rahita eka hU~ - aise AtmA kI pahacAna karanA mukti kA upAya hai| caitanyasvarUpa ke alAvA bAhara ke lakSa se jitane zubhAzubhabhAva hote haiM, ve saba kriyAkANDa ke ADambara haiN| bAhara ke lakSa se to aneka prakAra ke vikalpa kA kolAhala hotA hai / caitanya meM koI kolAhala hai nahIM, vaha to upazamarasa kA kanda zAnta zAnta hai, usameM bAhara kA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 823 2. vahI, pRSTha 823 3. vahI, pRSTha 823
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 niyamasAra anuzIlana koI ADambara nahIM hai / merA AtmA to usa saba kolAhala se rahita sahaja zuddha jJAna-cetanA ko atIndriyapane bhogatA huA zAzvatarUpa se mere lie upAdeyapane rahatA hai| rAga-dveSa bhAva abhyantara parigraha haiM aura bAhya meM lakSmI-nirdhanatA roga - niroga - ye saba bAhya parigraha haiM / ve sabhI antaraMga - bahiraMga parigraha merA svarUpa nahIM hai, maiM to zAzvata jJAna - darzanalakSaNa se lakSita trikAlI kAraNaparamAtmA hU~ / - aisA merA nizcaya hai / aisA nizcaya kiye binA pratyAkhyAna nahIM hotA hai| " isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki maiM jJAnadarzanasvabhAvI eka AtmA hU~, zeSa jo zarIrAdi saMyoga haiM; ve sabhI mujhase bhinna haiM / merA unase koI saMbaMdha nahIM hai / I TIkA meM alaMkArika bhASA meM batAyA gayA hai ki yaha zarIra saMsAra rUpI bAga ko harA-bharA rakhanevAlA hai| eka jJAnadarzanalakSaNa se pahicAnane meM AnevAlA AtmA - kAraNaparamAtmA hI maiM hU~ / ataH ina zarIrAdika saMyogoM aura rAgAdibhAvarUpa saMyogI bhAvoM se bhinna kAraNaparamAtmArUpa apane AtmA kI ArAdhanA meM hI rata rahatA hU~ // 102 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jo isaprakAra hai( mAlinI ) atha mama paramAtmA zAzvataH kazcidekaH / sahajaparamaciccintAmaNirnityazuddhaH / / niravadhinijadivyajJAnadRgbhyAM samRddhaH / kimiha bahuvikalpairme phalaM bAhyabhAvaiH / / 138 / / ( vIra ) sadA zuddha zAzvata paramAtama merA tattva anerA hai| sahaja parama cid cintAmaNi caitanya guNoM kA baserA hai / are kathaMcit eka divya nija darzana-jJAna bharelA hai / anya bhAva jo bahu prakAra ke unameM koI na merA hai // 138 // 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 824 2. vahI, pRSTha 825
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 102 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 107 merA paramAtmA zAzvata hai, kathaMcit eka hai, sahaja parama caitanyacintAmaNi hai, sadA zuddha hai aura anaMta nija divya jJAna-darzana se samRddha hai| yadi merA AtmA aisA hai to phira mujhe bahuta prakAra ke bAhyabhAvoM se kyA lAbha hai, kyA prayojana hai, unase kaunasA phala prApta honevAlA hai ? tAtparya yaha hai ki apane AtmA se bhinna padArthoM se koI lAbha nahIM hai| svAmIjI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "merA AtmA hI caitanyacintAmaNi hai, to phira bAhya nimittoM se athavA vikalpoM se mujhe kyA prayojana hai? maiM apane caitanyacintAmaNi ko lakSa meM lekara usameM ekAgra ho jaauuN| arihanta paramAtmA bhI mere lie bAhya haiM, mere lie to merA AtmA hI zAzvata hai aura usI ke Azraya se mujhe lAbha hai| __bAhya samRddhi ko dharmI apanI nahIM mAnatA tathA puNya ke bhAvoM ko bhI vaha apane svarUpa kI samRddhi nahIM mAnatA, yahI pratyAkhyAna hai|' cintAmaNi ke samakSa cintavana karane se to jar3a sAmagrI milatI hai; parantu dharmI kahate haiM ki mere hAtha meM jo cintAmaNi hai, usameM se vaha saba -mile, jo maiM cintavana karU~ / isake alAvA bAhara kA koI padArtha merA nahIM hai, sArA padArthasamUha mere se bAhya hai, isalie maiM to nija cintAmaNi kA cintavana karatA huuN|" isa kalaza meM bhI yahI kahA gayA hai ki jaba merA bhagavAna AtmA hI caitanyacintAmaNi hai, sabhI cintAoM ko samApta karanevAlA hai to phira maiM bAhya saMyogoM se kucha cAhane kI bhAvanA kyoM karU~ ? merA yaha bhagavAna AtmA na kevala caitanya cintAmaNi hai, apitu zAzvata hai,sadA rahanevAlA hai; ina saMyoga kA viyoga honA to sunizcita hI hai, inase mujhe kyA lenA-denA hai ? merA bhagavAna AtmA sadA zuddha hai, usameM azuddhi kA praveza hI nahIM hai| azuddhi to saMyogajanya hai, saMyogabhAvarUpa hai; usase bhI merA koI saMbaMdha nahIM hai||138|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 827 2. vahI, pRSTha 827
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 103 aba isa gAthA meM apane doSoM ke nirAkaraNa kI bAta karate haiM / gAthA mUlataH isaprakAra hai - jaM kiMci me duccaritaM savvaM tiviheNa bosare / sAmAiyaM tu tivihaM karemi savvaM NirAyAraM / / 103 / / ( harigIta ) maiM trividha mana-vaca-kAya se saba duzcarita ko chor3atA / ara trividha cAritra se aba maiM svayaM ko jor3atA || 103 || merA jo kucha bhI duzcaritra hai; usa sabhI ko maiM mana-vacana-kAya se chor3atA hU~ aura trividha sAmAyika arthAt cAritra ko nirAkAra karatA hU~, nirvikalpa karatA hU~ / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - * "yaha anAgata doSoM se mukta hone ke upAya kA kathana hai / bhedavijJAnI hone para bhI mujha tapodhana ko pUrva saMcita karmoM ke udaya ke bala se cAritramoha kA udaya hone para yadi kucha duzcaritra huA ho to : usa sabhI ko maiM mana-vacana-kAya kI saMzuddhi se chor3atA hU~ / yahA~ sAmAyika zabda cAritra ke artha meM prayukta huA hai aura vaha cAritra tIna prakAra kA hotA hai - sAmAyika cAritra, chedopasthApanA cAritra aura parihAravizuddhi cAritra / maiM usa cAritra ko nirAkAra karatA hU~ athavA maiM jaghanyaratnatraya ko utkRSTa karatA huuN| nava padArtharUpa paradravya ke zraddhAna-jJAna-AcaNarUpa ratanatraya sAkAra arthAt savikalpa hai; use nijasvarUpa ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAnarUpa svabhAvaratnatraya ke svIkAra dvArA nirAkAra arthAt zuddha karatA hU~ / - aisA artha hai / t
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 103 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 109 dUsare prakAra se kaheM to maiM bhedocAra cAritra ko abhedopacAra karatA hU~ tathA abhedopacAra cAritra ko abhedAnupacAra karatA hU~ / isaprakAra trividha sAmAyika ( cAritra) ko uttarottara svIkRta karane se sahaja paramatattva meM avicala sthitirUpa sahaja nizcayacAritra hotA hai / vaha nizcayacAritra nirAkAratattva meM lIna hone se nirAkAracAritra hai / " isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - 1 "maiM caitanyacintAmaNi paramAtmA hU~, rAgAdibhAva maiM nahIM hU~ - aisA prathama jisane nirNaya kiyA ho, usako hI rAgAdi kA pratyAkhyAna hotA hai| caitanya meM lIna hone para vItarAgatA pragaTa hotI hai aura rAgAdi doSoM kA pratyAkhyAna hotA hai / zubhavikalpa uThe, usakA nAma sAkAracAritra hai aura vikalpa chor3akara svarUpa meM lIna honA nirAkAracAritra hai / ' malinaparyAya bhI trikAlItattva kI apekSA se paradravya hai aura samyagdarzana - jJAna - cAritra kI paryAya bhI trikAlItattva kI apekSA se paradravya hai, inameM se kisI ke bhI Azraya se kalyANa nahIM hotA; kalyANa to trikAlI dhruvatattva ke Azraya se hI hotA hai / prathama aise tattva kA nirNaya karake pazcAt usameM ekAgra hone para munidazA pragaTa hotI hai| yahA~ munirAja kahate haiM ki maiM nijaparamAtmatattva ke zraddhAna- jJAna aura ekAgratA dvArA vyavahAra zraddhAna - jJAna aura cAritra ke vikalpa ko chor3atA hU~ arthAt rAga ko chor3akara ratnatraya ko zuddha karatA hU~ sAkAraratnatraya ko nirAkAra karatA hU~ - isakA artha aisA samajhanA ki sAkAraratnatraya meM jo rAga hai, use chor3akara svabhAva ke Azraya se vItarAgaratnatrayaM pragaTa karatA huuN| dekho ! isakA nAma pratyAkhyAna hai aura aisA pratyAkhyAna nijasvabhAva ke Azraya se pragaTa hotA hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 829 3. vahI, pRSTha 830 - 831 2. vahI, pRSTha 830 4. vahI, pRSTha 832
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 niyamasAra anuzIlana ___anya rIti se kaheM to maiM bhedopacAracAritra ko abhedopacAra karatA huuN| bhedopacAra kA artha hai rAgavAlA cAritra, usako TAlakara abhedopacAra cAritra pragaTa karatA huuN| abhI abheda kI bhAvanA hai, isaliye usako bhI upacAra kahA aura usa abhedacAritra kI bhAvanA kA vikalpa bhI chor3akara svarUpa meM nizcala honA abheda-anupacAracAritra hai| maiM apane cAritra ko abheda-anupacAra karatA huuN| ___ isataraha tIna prakAra ke cAritra ke uttarottara aMgIkAra karane se sahajaparamatattva meM avicala sthiratArUpa nizcayacAritra hotA hai| vaha cAritra nirAkAratattva meM sthita hone se nirAkAracAritra kahA jAtA hai| usameM rAga kA vikalpa nahIM hai; ataH vaha mukti kA kAraNa hai| bhedarahita jo trikAlI caitanyatattva hai, usako yahA~ nirAkAra kahA hai aura usameM lInatArUpa cAritra bhI nirAkAra hai| isaprakAra dravya aura paryAya donoM ko nirAkAra kahA hai| aisA nirAkAra vItarAgIcAritra hI mokSa kA kAraNa hai|" ___ isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki maiM zuddhopayogarUpa cAritra meM sthita hotA huuN| isase cAritra kI kamajorI ke kAraNa jo asthiratArUpa doSa rahA hai, vaha bhI samApta ho jaavegaa| yaha to sunizcita hI hai ki AcArya kundakundadeva aura munirAja padmaprabhamaladhArideva zraddhAna ke doSa se to mukta hI the; kyoMki ve samyagdRSTi dharmAtmA munirAja the| cAritra meM bhI tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhi vidyamAna thI; kintu saMjvalana kaSAya ke udaya ke kAraNa jo thor3I-bahuta asthiratA raha gaI thI, ve usakA bhI pratyAkhyAna karake paryAya meM bhI pUrNa zuddha honA cAhate the| isalie isaprakAra ke cintana meM rata the ki maiM to jJAnadarzanasvabhAvI AtmA hU~, bAhyabhAvoM meM se koI bhI merA nahIM hai / / 103 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 833-834
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 103 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra isake bAda TIkAkAra munirAja tathA coktaM pravacanasAra vyAkhyAyAm tathA pravacanasAra kI vyAkhyA tattvapradIpikA TIkA meM bhI kahA hai aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai ( vasaMtatilakA ) 111 dravyAnusAri caraNaM caraNAnusAri dravyaM mitho dvayamidaM nanu savyapekSam / tasmAnmumukSudhirohatu mokSamArgaM - dravyaM pratItya yadi vA caraNaM pratItya / / 56 / / ' (dohA) caraNa dravya anusAra ho dravya caraNa anusAra / zivapathagAmI bano tuma donoM ke anusAra || 56 // caraNa dravyAnusAra hotA hai aura dravya caraNAnusAra hotA hai - isaprakAra ve donoM paraspara sApekSa haiM; isalie yA to dravya kA Azraya lekara athavA to caraNa kA Azraya lekara mumukSu arthAt jJAnI zrAvaka aura munirAja mokSamArga meM ArohaNa karo / isa chanda para pravacana karate hue svAmIjI apane bhAvoM ko isaprakAra prastuta karate haiM - " bhAI ! caraNa dravya ke anusAra hotA hai / dravya kI zraddhA - jJAna karake yathAzakti sthiratA hote hI rAga saMhaja hI nikala jAtA hai aura dravya ke jJAna binA rAga yathArtha rIti se maMda bhI nahIM hotA hai / - AtmA kA jJAna caraNa anusAra hotA hai| jo jIva mA~sa bhakSaNa karatA ho, zarAba pItA ho, laMpaTa ho, kAle dhaMdhe karatA ho, hajAroM logoM ke nukasAna kA bhAva rakhatA ho, anIti karatA ho, niMdya kArya karatA ho; use to kabhI bhI AtmA kA bhAna nahIM ho sakatA, mumukSupane ke lAyaka hI nahIM hai; parantu maiM apanA hita kara sakatA hU~aise vairAgyabhAvavAle jIva ko jitane pramANa meM rAga ghaTA hai, utane pramANa 1. pravacanasAra, zloka 12 vaha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 niyamasAra anuzIlana meM antara svarUpa sthiratA huI hai| jo jIva yathArtha bhAnapUrvaka rAga ko kama karatA hai, use kudeva - kuguru-kuzAstra ko mAnane kA pariNAma nahIM rahatA hai| 1 isaprakAra ukta donoM bhAva eka dUsare kI apekSA sahita hai / isaliye AtmA kA saccA jJAna karake mokSamArga meM ArohaNa karo athavA AtmA bhAna sahita rAga ko kama karake mokSamArga meM ArohaNa karo 1 jo jIva saccA zraddhAna- jJAna karatA hai; vaha rAga ko ghaTAkara dhIredhIre zuddhatA kI ora bar3hegA aura pUrNa vItarAgI dazA pragaTa karegA, isaliye he mumukSuo ! mokSamArga meM ArohaNa kro| " isaprakAra isa kalaza meM kahate haiM ki dravyAnuyoga ke anusAra samyagdarzana-jJAna prApta karake caraNAnuyogAnusAra cAritra dhAraNa karanA caahie| yahI dravyAnusAra caraNa hai| AtmajJAna ke pahale jIvana meM sadAcAra atyanta Avazyaka hai| aSTa mUlaguNoM kA pAlana aura sapta vyasanoM kA tyAga hue binA AtmajJAna honA asaMbhava nahIM duHsAdhya avazya hai, atyanta durlabha hai| isI ko caraNAnuyogAnusAra dravya kahate haiN| prazna : sadAcArI jIvana binA AtmajJAna saMbhava nahIM - yaha kahane meM Apako saMkoca kyoM ho rahA haiM ? uttara : isalie ki bhagavAna mahAvIra ke jIva ko zera kI paryAya meM aisA ho gayA thA; para yaha rAjamArga nahIM hai / rAjamArga to yahI hai ki sadAcArI ko hI AtmajJAna hotA hai // 56 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM, jo isaprakAra hai - - (anuSTubh ) cittattvabhAvanAsaktamatayo yatayo yamam / yataMte yAtanAzIlayamanAzanakAraNam / / 139 // 1. divyadhvanisAra bhAga-4, pRSTha-470
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 103 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra ___ (dohA) jinakA citta Asakta hai nija Atama ke maaNhi| sAvadhAnI saMyama virSe unheM maraNabhaya nA~hi / / 139 / / jinakI buddhi caitanyatattva kI bhAvanA meM Asakta hai - aise yati yama meM prayatnazIla rahate haiM; saMyama meM sAvadhAna rahate haiN| vaha yama (saMyama) yAtanAzIla yama arthAt mRtyu ke nAza kA kAraNa hai| ___ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "are jIva! yadi tU zAnti kA icchuka hai, janma-maraNa kI yAtanA se chUTanA cAhatA hai; to aisI munidazA prApta karanA hI pdd'egii| yatigaNa apane saMyama meM prayatnazIla vartate hue yAtanAmaya yama kA nAza karate haiN| jo aisA vItarAgI saMyama pragaTa karate haiM, unako punaH mAtRkukSi meM avatarita nahIM honA par3atA, unake duHkhamaya maraNa kA nAza ho jAtA hai| aho jIvo! eka caitanya hI zaraNa hai !! ___maraNa se bacanA ho to usakA upAya yaha saMyama hai aura yaha saMyama caitanyamUrti AtmA ke bhAna binA pragaTa nahIM hotA; isalie AtmA ko pahacAno, vahI eka zaraNa hai|" ___isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki jinakI buddhi AtmAnubhava meM Asakta hai; aise AtmAnubhavI munirAja cAritra ke nirdoSa pAlana meM sadA sAvadhAna rahate haiN| yahI kAraNa hai ki unheM mRtyu kA bhaya nahIM satAtA ||139|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 836 - vastutaH loka meM jo kucha bhI hai vaha saba sat hai, asat kucha bhI nahIM hai; kintu logoM kA kahanA hai ki hameM jagata meM asatya kA hI sAmrAjya dikhAI detA hai, satya kahIM najara hI nahIM aataa| para bhAI ! yaha terI dRSTi kI kharAbI hai, vastusvarUpa kI nhiiN| satya kahate hI use haiM, jisakI loka meM sattA ho| -dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 76
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 104 aba isa gAthA meM aMturmakha santoM kI bhAvazuddhi kA kathana karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra haisammaM me savvabhUdesu ve majjhaM Na kennvi| AsAe vosarittA NaM samAhi pddivjje||104|| (harigIta) sabhI se samabhAva merA nA kisI se vaira hai| chor3a AzAbhAva saba maiM samAdhi dhAraNa karU~ // 104 / / sabhI jIvoM ke prati mujhe samatAbhAva hai, merA kisI ke sAtha baira nahIM hai| vastuta: maiM AzA ko chor3akara samAdhi ko prApta karatA huuN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "isa gAthA meM aMtarmukha parama tapodhana kI bhAvazuddhi kA kathana hai| samasta indriyoM ke vyApAra se mukta mujhe bhedajJAniyoM tathA ajJAniyoM ke prati samatAbhAva hai, bhinna-abhinnarUpa pariNati ke abhAva ke kAraNa mujhe kisI bhI prANI se baira-virodha nahIM hai, sahaja vairAgyapariNati ke kAraNa mujhe koI bhI AzA nahIM hai, parama samarasIbhAva se saMyukta parama samAdhi kA maiM Azraya karatA huuN|" svAmIjI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "aho! maiM jJAnasvabhAvI caitanyavastu huuN| maiM kisI kA mitra yA zatru nahIM aura na koI dUsarA merA mitra yA zatru hai, isaliye mujhe kisI ke prati AzA nahIM hai aura na kisI ke prati vaira hai / maiM to sarvaprakAra kI AzA chor3akara caitanya meM lIna hotA hU~-rAga-dveSarahita paramasamAdhi pragaTa karatA huuN| he jagata ke jIvo! hamane jaisA kiyA hai vaisA tuma bhI kro|' 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 837
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 104 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 115 __ AcAryadeva svayaM kahate haiM ki jisane zraddhA aura sthiratA - ina donoM apekSAoM se indriyoM ke vyApAra ko chor3A hai - aise mujhe sarvajIvoM ke prati samatA hai| hama to jJAtAdRSTA haiN| tattva kA svIkAra karanevAle jJAnI hoM athavA satya kI nindA karanevAle ajJAnI hoM - donoM ke prati hameM rAga-dveSa nahIM hai / jinheM puNya-pApa ke vikAra se rahita zuddha jJAnAnanda AtmA kA sAkSAtkAra huA hai - aise hamAre jaise dharmAtmA ke prati bhI hameM rAga nahIM hai| tattva kA virodhI ho to usake prati bhI yaha aisA kyoM? isaprakAra kA vikalpa bhI hamAre mana meM nahIM utthtaa| ve apanI yogyatA se cAhe jaise pariName, usase hameM koI rAga-dveSa nahIM hai| prazna :- anya sabhI ke prati to samatA ho, parantu kisI eka vyakti ke prati yadi kucha khaTaka raha jAve to? uttara :- jise eka vyakti ke kAraNa khaTakA hai, use sabake sAtha khaTakA hai / jJAnI ko jo kucha asthiratA ke kAraNa dveSa hotA hai, vaha apane aparAdha se hai, sAmanevAle vyakti ke kAraNa se nhiiN| asthiratA kA aparAdha kisI anya vyakti ke kAraNa banatA hai - yaha mAnyatA yathArtha nahIM hai / yadi aisA ho to usakA lakSa chUTakara AtmA meM kabhI bhI sthira nahIM huA jA sktaa| trilokInAtha tIrthaMkaradeva ke darzana hoM to unake kAraNa hameM bhakti kA rAga nahIM hotA aura koI sara phor3anevAlA vairI ho to usake prati hameM dveSa nahIM AtA / hama to hamAre jJAnasvabhAva meM - zAnta upazamarasasvarUpa samatA meM haiM - ise bhagavAna ne pratyAkhyAna kahA hai| dekho ! AcAryadeva DaMke kI coTa kahate haiM ki he bhavyajIvo ! tuma bhI hamAre jaise hI ho| tumhAre meM bhI andara jJAnAnanda caitanya kI samatA zakti meM par3I hai, usakA tuma nirNaya kro| ___cAhe jaise saMyoga hoM, tathApi hameM unake prati anukUlatApratikUlatA kA bhAva nahIM aataa| hama to Adhi-vyAdhi-upAdhirahita 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 840 2. vahI, pRSTha 842
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 niyamasAra anuzIlana paramasamAdhi kA Azraya karate haiM / strI, putra, makAna, lakSmI Adi bAhya padArtha ke lakSa se honevAle bhAva ko upAdhi kahate haiM, zarIra meM roga hone para usakI tarapha lakSa jAnevAle bhAva ko vyAdhi kahate haiM tathA andara meM puNya-pApa ke aneka prakAra ke honevAle vikalpoM ko Adhi kahate haiN| una Adhi-vyAdhi-upAdhi ke bhAvoM se rahita saccidAnanda AtmA kA bhAna karake usameM ekAgra hokara Thaharane ko samAdhi kahate haiM / isa samAdhi kA nAma cAritra hai| __ laukikajana prANAyAmAdi jar3a kI kriyA ko samAdhi mAnate haiM, parantu vaha to jar3a ho jAne kA mArga hai, vaha AtmA kI saccI samAdhi nahIM hai, usase AtmA kI zAnti raMcamAtra bhI pragaTa nahIM hotii| vAstava meM to Adhi-vyAdhi-upAdhi se rahita jJAnAnanda zAntasvabhAvI maiM hU~ - aise AtmA kA yathArtha bhAna karake usameM ekAgratA karanA hI parama samAdhi hai|" isa gAthA meM AcAryadeva dvArA atyanta sarala va sIdhI-sapATa bhASA meM yaha kahA gayA hai ki merA to sabhI jIvoM ke prati samatAbhAva hai| merA kisI se koI vaira-virodha nahIM hai| merI bhAvanA to yahI hai ki maiM sabhI prakAra kI AzA-AkAMkSA ko chor3akara samAdhi ko prApta kruuN| yaha AcAryadeva ne uttamapuruSa meM sabhI bhAvaliMgI santoM kI ora se kahA hai| yaha na kevala unakI bAta hai, apitu sabhI santoM kI yahI bhAvanA hotI hai| mAnasika vikalpoM ko Adhi, zArIrika vikalpoM ko vyAdhi aura parapadArthoM saMbaMdhI vikalpoM ko upAdhi kahate haiN| ukta tInoM prakAra ke vikalpoM se mukta hokara nirvikalpadazA ko prApta karanA hI samAdhi hai| sabhI santoM kI yaha samAdhistha hone kI bhAvanA hI nizcayapratyAkhyAna hai||104|| isake bAda tathA coktaM zrI yogIndradevaiH - tathA zrI yogIndradeva ne bhI kahA hai - aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai1. niyamasAra pravacana, pRSTha 843 2. vahI, pRSTha 844
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 104 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra ( vasaMtatilakA ) muktvAlasatvamadhisattvabalopapannaH smRtvA parAM ca samatAM kuladevatAM tvam / saMjJAnacakramidamaMga gRhANa tUrNamajJAnamantriyutamoharipUpamardi / / 57 / / ' (rolA ) he bhAI! tuma mahAsabala taja kara pramAda aba / samatArUpI kuladevI ko yAda karo tuma / / ajJa saciva yuta moha zatru kA nAzaka hai jo / 117 aise samyagjJAna cakra ko grahaNa karo tuma // 57 // he bhAI ! svAbhAvika bala sampanna tuma pramAda ko chor3akara utkRSTa samatArUpI kuladevI kA smaraNa karake ajJAnamaMtrI sahita moharAjArUpa zatru kA nAza karanevAle samyagjJAnarUpI cakra ko zIghra grahaNa karo / AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM. - " AtmA kA bala bAhara se nahIM lAnA par3atA, vaha to svayaM hI svAbhAvika bala kA piNDa hai / he bhAI! aise ananta svAbhAvika balavAlA tU hai, isaliye Alasya tyaag| aba avasara A gayA hai, ataH svabhAva ke bhAna sahita ramaNatAsvarUpa apanI utkRSTa samatArUpI kuladevI ko yAda karake zAnta upazama bhAva kA raTana karake, ajJAna maMtrI sahita moharAjA ko nAza karanevAle isa samyagjJAnarUpI cakra ko grahaNa kara, arthAt svabhAva meM ekAgra hokara ajJAnamaMtrI aura moharAjA kA nAza kara / loga bAhara meM kuladevI ko mAnate haiM, vaha saccI kuladevI nahIM hai| aise bhrama ko poSaNa karake jIva saMsAra meM bhaTaka bhaTaka kara maratA hai / saccI kuladevI to caitanya AtmA kI samatA hai, anya koI kuladevI 1. amRtAzIti, zloka 21 2. niyamasAra pravacanaM, pRSTha 844 -
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 118 nahIM hai| caitanya trikAlI svabhAva hI AtmA kA saccA kula hai aura usakI samatA kuladevI hai| he nAtha! maiM caitanyasvabhAvI AtmA hU~, puNya-pApa kI kRtrima upAdhirahita merA svarUpa hai - aise AtmA kA bhAna karake usameM ThaharanA, vaha hamAre kula kI rIti hai - ananta tIrthaMkaroM ke kula kI rIti hai| " isa chanda meM rUpaka alaMkAra ke mAdhyama se yaha kahA gayA hai ki hai Atman ! tujhameM moha kA nAza karane ke lie svAbhAvika bala hai| isalie tU pramAda chor3akara usa bala se moha rAjA ko jItane ke lie samyagjJAnarUpI cakraratna ko prApta kara aura usakA prayoga kara, isase hI moha rAjA apane ajJAnamaMtrI ke sAtha nAza ko prApta hogA // 57 // isake bAda TIkAkAra munirAja svayaM do chanda likhate haiM; jinameM pahalA chanda isaprakAra hai - ( vasaMtatilakA ) muktyaMganAlimapunarbhavasaukhyamUlaM durbhAvanAtimirasaMhaticandrakIrtim / saMbhAvayAmi samatAmahamuccakaistAM yA saMmatA bhavati saMyaminAmajasram / / 140 / / ( harigIta ) muktyAMganA kA bhramara ara jo mokSasurava kA mUla hai| durbhAvanAtamavinAzaka dinakaraprabhA samatUla hai / saMyamIjana sadA saMmata raheM samatAbhAva se / maiM bhAU~ samatAbhAva ko atyanta bhaktibhAva se || 140 || jo samatAbhAva; muktirUpI strI ke prati bhramara ke samAna hai, mokSa ke sukha kA mUla hai, durbhAvanArUpI aMdhakAra ke nAza ke lie candramA ke prakAza ke samAna hai aura saMyamiyoM ko niraMtara saMmata hai; TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki maiM usa samatAbhAva ko atyaMta bhaktibhAva bhAtA hU~ / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 844-845
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 104 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 199 isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "cidAnandasvarUpa AtmA kI pratItipUrvaka ramaNatA karake pUrNa nirmala zuddhadazA pragaTa karanA mukti hai / he bhavya ! yadi tujhe vaha mukta dazA pragaTa karanI ho to svabhAva meM ramaNatArUpa antara samatA pragaTa kara; vaha samatA muktirUpI strI arthAt AtmA kI paripUrNa zuddhadazA ke prati bhramara samAna hai| jaise padminI strI ke pIche bhramara phirate haiM, vaise hI mukti aMganA ( muktidazA) prApta karane ke liye samatA, bhramara ke samAna usake pIchepIche phiratI hai arthAt samatA bhramara samAna mukti ke prati rata hai / rAjya ke liye, deza ke lie, loka ke liye sahana karanA samA nahIM hai| maiM zuddha saccidAnanda jJAnamUrti hU~ - aisA bhAna karake svarUpa meM - parama upazamarasa meM Thaharane para puNya-pApa kI vRtti kA utthAna hI na honA saccI samatA hai, vahI mokSasukha kA mUla hai / svabhAva meM lInatArUpa yaha samatA puNya-pAparUpI - durbhAvanArUpI aMdhakAra ko nAza karane ke liye candra ke prakAza samAna hai / yaha merA hitakAraka aura yaha merA burA karanevAlA hai - aisI kalpanA durbhAvanA hai / vAstava meM to bhalA-burA karanevAlA dUsarA koI hai hI nahIM / viparIta mAnyatA terA burA karanevAlI hai aura samyak mAnyatA terA bhalA karane vAlI hai| " isa chanda meM saMtoM ko sadA saMmata samatAbhAva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai, usakI mahimA se paricita karAyA gayA hai, use mokSasukha kA mUla kAraNa kahA gayA hai / usakI upamA sundara striyoM ke Upara maMDarAnevAle bhauroM se aura andhakAra ko naSTa karanevAle candraprakAza se dI gaI hai; kyoMki isa samatA se muktirUpI strI se samAgama hotA hai aura durbhAvanArUpI aMdhakAra naSTa ho jAtA hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 846
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana vastuta: aisA samatAbhAva hI nizcayapratyAkhyAna hai / ata: TIkAkAra munirAja kahate haiM ki maiM isaprakAra ke samatAbhAva ko dhAraNa karatA hU~, usakI bhAvanA karatA huuN|| 140 // - dUsarA chanda isaprakAra hai. ( hariNI ) jayati samatA nityaM yA yoginAmapi durlabhA nijamukhasukhavArdhiprasphArapUrNazaziprabhA / paramayaminAM pravrajyAstrImanaH priyamaitrikA munivaragaNasyoccaiH sAlaMkriyA jagatAmapi / / 141 / / ( harigIta ) jo yogiyoM ko mahAdurlabha bhAva aparaMpAra hai / trailokyajana ara munivaroM kA anokhAlaMkAra hai / / sukhodadhi ke jvAra ko jo pUrNimA kA candra hai| dIkSAMganA kI sarakhI yaha samatA sadA jayavaMta hai // 141 // jo yogiyoM ko bhI durlabha hai, AtmAbhimukha sukha ke sAgara meM jvAra lAne ke pUrNamAsI ke candramA ke samAna hai, parama saMyamI puruSoM kI dIkSArUpI strI ke mana ko lubhAne ke lie sakhI ke samAna hai aura munivaroM / tathA tInaloka kA atizayakArI AbhUSaNa hai; vaha samatAbhAva sadA jayavaMta hai / svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM " rAga-dveSa, puNya-pApa kI viSamatArahita svabhAva meM ramaNatArUpa samatA muni ko bhI durlabha hai to phira ajJAnI ko saccI samatA kaise ho sakatI hai ? 120 jisaprakAra samudra ke jvAra meM candramA nimitta hai, usIprakAra AtmA ke jo caitanya jJAnAnandazakti antarasvabhAva meM bharI par3I hai, use vyakta paryAya meM pragaTa karane ke liye samatAbhAvarUpI candramA ke samAna hai / ' 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 850
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 104 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 121 usa muniyoM ne apane AtmA kA bhAna karake dIkSA pragaTa kI hai, dIkSArUpI vItarAgI - pariNati ko abhyantara samatA ati priya hai / vaha abhyaMtara samatA munivaroM ke samUha ko hI nahIM, apitu tIna loka ko bhI atizayapane AbhUSaNasvarUpa hai / vaha samatA sadA jayavanta ho / ' munivara kahate haiM ki vaha samatA jayavanta vartatI hai arthAt aisI samatAvAle nirgrantha munivaroM kA viraha kabhI par3atA nahIM - isaliye vaha jayavanta vartatI hai / 2" isa chanda meM bhI samatAbhAva ke hI gIta gAye haiN| yogiyoM ko durlabha yaha samatAbhAva atIndriya Ananda ke sAgara meM jvAra lAne ke lie pUrNamAsI ke candramA ke samAna hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki pUrNamAsI ke dina sAgara meM jvAra AtA hai aura amAvasyA ke dina bhATA hotA hai / tAtparya yaha hai ki jisaprakAra pUrNamAsI ke candramA ko dekhakara samudra umar3atA hai, usameM pAnI kI bADha AtI hai aura amAvasyA ke dina candramA ke viyoga meM sAgara zAnta ho jAtA hai, udAsa ho jAtA hai, pAnI kinAre se dUra calA jAtA hai; usIprakAra AtmArUpI sAgara meM samatArUpI pUrNacandra ke udaya hone para atIndriya AnandarUpI jala kI bIDha A jAtI hai / yaha samatA dIkSArUpI patnI kI sakhI hai tathA santoM aura sabhI logoM kA AbhUSaNa hai| ataH AtmArthI bhAI-bahinoM ko samatA kI zaraNa meM jAnA cAhie; kyoMki yaha samatA hI nizcayapratyAkhyAna hai / / 141 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 851 2 . vahI, pRSTha 851 antara meM vidyamAna jJAnAnandasvabhAvI traikAlika dhruva Atmatattva hI paramasatya hai / usake Azraya se utpanna huA jJAna, zraddhAna evaM vItarAga * pariNati hI uttamasatyadharma hai / -dharma ke dazalakSaNa, pRSTha- 80 -
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 105 aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki nizcayapratyAkhyAna karanevAle santa kaise hote haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - NikkasAyassa dAntassa sUrassa vvsaayinno| saMsArabhayabhIdassa paccakkhANaM suhaM hve||105|| (harigIta) jo niSkaSAyI dAnta hai bhayabhIta hai saMsAra se| vyavasAyayuta usa zUra ko sukhamayI pratyAkhyAna hai||105|| jo niSkaSAya hai, dAnta (indriyoM ko jItanevAlA) hai, zUravIra hai, vyavasAyI hai aura saMsAra se bhayabhIta hai; use sukhamaya pratyAkhyAna hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "jo jIva nizcayapratyAkhyAna ke yogya hoM; una jIvoM ke svarUpa kA yaha kathana hai / jo samasta kaSAyarUpI kalaMka ke kIcar3a se mukta haiM; sabhI indriyoM ke vyApAra para vijaya prApta kara lene se, jinhoMne paramadAntatA (jiteMdriyapanA) prApta kI hai; sabhI parISaharUpI mahAsubhaToM ko jIta lene se, jinhoMne apanI zUravIratA prApta kI hai; nizcaya parama tapazcaraNa meM nirata - aisA zuddhabhAva jinheM vartatA hai aura jo saMsAraduHkha se bhayabhIta hai; aise santoM ko yathocita zuddhatA sahita vyavahAra se cAra prakAra ke AhAra ke tyAgarUpa vyavahArapratyAkhyAna hai| dUsarI bAta yaha hai ki zuddhatArahita vyavahArapratyAkhyAna to mithyAdRSTi puruSoM ko bhI cAritramoha ke udaya ke hetubhUta dravyakarma aura bhAvakarma ke kSayopazama dvArA kvacit kadAcit saMbhavita hai| isIlie nizcayapratyAkhyAna hI AsannabhavyajIvoM ke lie hitarUpa hai| jisaprakAra suvarNapASANa upAdeya hai, andhapASANa nahIM; usIprakAra nizcayapratyAkhyAna hI upAdeya hai, vyavahArapratyAkhyAna nhiiN|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 105 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 123 isalie yathocita zuddhatA sahita saMsAra tathA zarIra saMbaMdhI bhogoM kI nirvegatA nizcayavyAkhyAna kA kAraNa hai aura bhaviSyakAla meM honevAle samasta moha-rAga-dveSAdi vividha vibhAvoM kA parihAra paramArthapratyAkhyAna hai athavA anAgatakAla meM utpanna honevAle vividha vikalpoM kA parityAga zuddhanizcayapratyAkhyAna hai / " yahA~ prazna saMbhava hai ki yahA~ jo yaha kahA gayA hai ki 'mithyAdRSTi ke bhI cAritramoha ke udaya ke hetubhUta dravyakarma aura bhAvakarma ke kSayopazama dvArA' - isameM prazna yaha hai ki mithyAdRSTi ko cAritramoha kA kSayopazama kaise ho sakatA hai ? - ukta saMdarbha meM gurudevazrI kAnajI svAmI kA kathana isaprakAra hai "zuddhatArahita vyavahArapratyAkhyAna to kudRSTi-mithyAtvI puruSoM ko bhI cAritramoha ke udaya ke hetubhUta dravyakarma-bhAvakarma ke kSayopazama dvArA kvacit kadAcit saMbhavita hai| ajJAnI ke bhI puNya ke bhAvarUpa pratyAkhyAna kA pariNAma hotA hai; parantu vaha saccA pratyAkhyAna nahIM hai / mithyAdRSTi ko kaSAya kI kiMcit maMdatA hone para puNyabhAva hotA hai| ataH use svarga milatA hai, puNya phalatA hai; tathApi usase AtmA kA kalyANa to raMcamAtra bhI nahIM hotA / ajJAnI ko honevAlI mandakaSAya to vAstava meM cAritramoha kA udaya hai, kSayopazama nahIM / nizcaya se to vaha udaya hai; kintu vyavahAra se kucha kaSAya maMda hone se kSayopazama kahane meM AtA hai / ' jaisA svarNapASANa upAdeya hai, vaisA aMdhapASANa upAdeya nahIM hai / jJAyakamUrti AtmA ke Azraya se pragaTa huA vItarAgI pratyAkhyAna hI upAdeya hai, rAgAdibhAva upAdeya nahIM haiN| jisaprakAra jisa patthara meM se sonA nikalatA hai, use jagata svIkAra karatA hai aura jisa patthara meM se sonA nahIM nikalatA hai, use jagata svIkAra nahIM karatA; usIprakAra saMsAra - zarIra ke prati bhoga kA bhAva to 2. vahI, pRSTha 855. 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 855
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 124 patthara jaisA hai, unase virakta hokara caitanya kA Azraya lenA; vaha pratyAkhyAna hai / aisA pratyAkhyAna bhavyajIvoM ko upAdeya hai| ajJAnI ko jo AhAra Adi ke tyAga kA zubhabhAva hotA hai, vaha vAstavika pratyAkhyAna nahIM hai; kyoMki zuddhatArahita akelA zubhabhAva to aMdhapASANa samAna hai| jise saMsAra - zarIra ke prati prema hai, use to mithyAtva kI bhI pahicAna nahIM hai| 2" svAmIjI ke ukta kathana se yaha bAta spaSTa hI hai ki mithyAtva ke kSayopazama, upazama yA kSaya binA cAritramoha ke kSayopazama kI bAta aupacArika vyavahAra kathana hI hai, paramArtha se to aisA saMbhava hI nahIM hai| nizcayapratyAkhyAna aura nizcayapUrvaka honevAlA vyavahArapratyAkhyAna to mithyAtva aura tIna kaSAya caukar3I ke abhAva meM munirAjoM ke hI hotA hai| caturtha aura paMcama guNasthAna ke zrAvakoM ko bhI bhUmikAnusAra yathAsaMbhava pratyAkhyAna ho sakatA hai, para mithyAdRSTiyoM kA pratyAkhyAna to kathanamAtra hai / / 105 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jo isaprakAra hai( hariNI ) jayati satataM pratyAkhyAnaM jinendramatodbhavaM paramayaminAmetannirvvANasaukhyakaraM param / sahajasamatAdevIsatkarNabhUSaNamuccakaiH munipa zRNute dIkSAkAntAtiyauvanakAraNam / / 142 / / ( harigIta ) are samatAsundarI ke karNa kA bhUSaNa kahA / aura dIkSA sundarI kI javAnI kA hetu jo // are pratyAkhyAna vaha jinadeva ne jaisA kahA / nirvANa sukha dAtAra vaha to sadA hI jayavaMta hai // 142 // he munivara ! dhyAna se suno| jinendradeva ke mana meM utpanna honevAlA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 859 2. vahI, pRSTha 860
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 105 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 125 yaha pratyAkhyAna nirantara jayavaMta hai| yaha pratyAkhyAna; utkRSTa saMyama ko dhAraNa karanevAle vItarAgI munirAjoM ko muktisukha ko prApta karAnevAlA hai, sahaja samatAdevI ke sundara kAnoM kA utkRSTa AbhUSaNa hai aura terI dIkSArUpI priya strI ke atizaya yauvana kA kAraNa hai| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "sarvajJadeva ke dvArA kahe hue zuddha caitanya tattva kA bhAna karake, jo usameM sthira hote haiM; una munivaroM ko nizcayapratyAkhyAna hotA hai| una paramasaMyamI munivaroM ko vaha pratyAkhyAna mokSa kA kAraNa hai| vahI pratyAkhyAna samatAdevI ke karNa kA sundara AbhUSaNa hai| laukika anukUlatA evaM pratikUlatA sabhI ke prati munirAjoM ko samatA hai| muniyoM kI sahaja samatA kA AbhUSaNa yaha nizcayapratyAkhyAna hai| he muni! jo tere svarUpa ke Ananda meM jhUlatI huI dIkSArUpI priya strI, usake atizaya yauvana kA kAraNa yaha pratyAkhyAna hai arthAt svarUpa meM lInatArUpa vItarAga cAritra se terI dIkSA kI zobhA hai| ___muni ko priya meM bhI priya to dIkSA-vItarAgIcAritra hai| usa dIkSA meM vRddhi lAne ke liye kAraNarUpa yaha nizcayapratyAkhyAna hai| zAMtabhAva hokara svarUpa meM Thahara jAya - aisI munirAjoM kI dazA hotI hai aura unheM hI aisA pratyAkhyAna hotA hai|" __isa chanda meM nizcayapratyAkhyAna ke mahattva ko darzAyA gayA hai, usake gIta gAye haiN| kahA gayA hai ki vaha niraMtara jayavaMta vartatA hai|| ___ yaha nizcayapratyAkhyAna vItarAgI santoM ko atIndriya Ananda prApta karAne vAlA hai, samatAdevI ke kAnoM kA utkRSTa AbhUSaNa hai aura terI dIkSArUpI patnI ko sadA yuvA rakhane kA kAraNa hai| isalie he munijano! tuma isa nizcayapratyAkhyAna ko atyanta bhaktibhAva se dhAraNa karo / / 142 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 862
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 106 niyamasAra zAstra ke isa nizcayapratyAkhyAnAdhikAra kI yaha aMtima gAthA hai, isameM adhikAra kA upasaMhAra kiyA gayA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai - evaM bhedabbhAsaM jo kuvvai jIvakammaNo NiccaM / paccakkhANaM sakkadi dhari, so saMjado NiyamA / / 106 / / (harigIta) jo jIva evaM karama ke nita kare bhedAbhyAsa ko| vaha saMyamI dhAraNa kare re nitya pratyAkhyAna ko||106|| isaprakAra jo sadA jIva aura karma ke bheda kA abhyAsa karatA hai, vaha saMyamI niyama se pratyAkhyAna dhAraNa karane meM samartha hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM"yaha nizcayapratyAkhyAna adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| zrImad arahaMta bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue paramAgama ke artha kA vicAra karane meM samartha jo paramasaMyamI; anAdi bandhanarUpa azuddha anta:tattva aura karma pudgala kA bheda, bhedAbhyAsa ke bala se karatA hai; vaha paramasaMyamI nizcayapratyAkhyAna aura vyavahArapratyAkhyAna ko svIkAra karatA hai|" ___ ukta gAthA aura TIkA meM nizcayapratyAkhyAnAdhikAra kA upasaMhAra karate hue mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jinendrakathita Agama ke marmI munirAja to bhagavAna AtmA aura paudgalika karma ke bIca jo bheda hai, use bhalIbhA~ti jAnakara nirantara usI ke abhyAsa meM rahate haiM; kyoMki ve nizcaya aura vyavahArapratyAkhyAna ko svIkAra karanevAle saMta haiM / / 106|| isake bAda TIkAkAra munirAja pUre adhikAra ke upasaMhAra meM nau chanda likhate haiM; jinameM pahalA chanda isaprakAra hai -
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 106 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra ( rathoddhatA ) bhAvikAlabhavabhAvanivRtta: sohamityanudinaM muninAthaH / bhAvayedakhilasaukhyanidhAnaM svasvarUpamamalaM malamuktyai / / 143 / / ( rolA ) 127 bhAvikAla ke bhAvoM se to maiM nivRtta hU~ / isaprakAra ke bhAvoM ko tuma nita prati bhAvo // nija svarUpa jo sukha nidhAna usako he bhAI! yadi chUTanA karmaphaloM se pratidina bhAvo || 143 || 'jo bhaviSyakAla ke sAMsArika bhAvoM se nivRtta hai, vaha maiM huuN|' isaprakAra ke bhAvoM ko, karmaphala se mukta hone ke lie, pUrNa sukha ke nidhAna nirmala nijasvarUpa ko sabhI munirAjoM ko nitya bhAnA caahie| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "bhAvaliMgI vItarAgI munirAja kahate haiM ki maiM to bhava ke bhAva se rahita hU~ aura bhaviSya meM bhI mujhe bhava kA bhAva nahIM hogA / puNya-pApa ityAdi sabhI vibhAva bhAva malina haiM; inase mukta hone ke lie paripUrNa Ananda ke nidhAna nijasvarUpa bhagavAna AtmA kI pratidina bhAvanA bhAnA caahie| maiM to caitanya jJAyaka hU~ - aisA nirNaya karake usameM jitanI ekAgratA hogI, utanA pratyAkhyAna hai / bhUtakAla ke doSoM kA pratikramaNa hotA hai| vartamAnakAla kI AlocanA aura bhaviSyakAla kA pratyAkhyAna hotA hai; parantu cidAnanda svarUpa nijAtmA trikAla doSarahita zuddha hai, usakI dRSTi karake usameM ekAgra hone se trikAla ke doSoM kA pratikramaNa, pratyAkhyAna aura AlocanA ho jAtI hai - isalie kahA hai ki nija paramAtmatattva kI pratidina bhAvanA bhAnA - yahI mukti kA kAraNa hai / " 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 866-867
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 niyamasAra anuzIlana isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki pratyeka munirAja ko karmamala se mukta hone ke lie jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA kI bhAvanA bhAnI cAhie tathA isaprakAra socanA cAhie ki maiM to vaha hU~, jo bhaviSyakAla ke sAMsArika bhAvoM se nivRtta hai| cU~ki yahA~ pratyAkhyAna kI carcA cala rahI hai| isalie yahA~ bhaviSya kAla ke saMsArika bhAvoM se nivRtta hone kI bAta kahI hai||143|| dUsarA chanda isaprakAra hai - (svAgatA) ghorasaMsRtimahArNavabhAsvadyAnapAtramidamAha jinendrH| tattvata: paramatattvamajasaMbhAvayAmyahamatojitamohaH // 144 // (rolA) paramatattva to are bhayaMkara bhava sAgara kii| naukA hai- yaha bAta kahI hai paramezvara ne|| isIlie to maiM bhAtA hU~ paramatattva ko| are nirantara antaratama se bhaktibhAva se ||144|| 'yaha paramatattva bhagavAna AtmA bhayaMkara saMsAra sAgara kI daidIpyamAna nAva hai' - aisA jinendradeva kahate haiN| isalie maiM moha ko jItakara nirantara paramatattva ko tattvata: bhAtA huuN| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "yaha paramacaitanya tattva saMsAra samudra se pAra hone ke lie sundara naukA ke samAna hai| isa caitanya naukA kA Azraya lene se AtmA ghora saMsAra samudra se pAra ho sakatA hai| cidAnanda Atmatattva ko jAne binA puNya-pApa meM ulajha jAve to saMsAra se nahIM tira sakatA; parantu yahA~ parama caitanyatattva to aisI nAva hai ki usakI zraddhA-jJAna aura usameM ekAgratA karane se ghora saMsAra samudra kA kinArA A jAtA hai| ekamAtra nija paramAtmatattva; apane ko saMsAra se tArane ke lie naukA samAna hai - aisA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 gAthA 106 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra jinendra bhagavAna ne kahA hai| isalie maiM moha ko jItakara nirantara usa paramAtmatattva kI bhAvanA bhAtA hU~- aisI bhAvanA, vaha pratyAkhyAna hai|" isa kalaza meM paramatattva kI bhAvanA bhAne kI preraNA dI hai; kyoMki yaha paramatattva saMsArasAgara se pAra utArane ke lie naukA ke samAna hai| jisaprakAra nAva ke sahAre se vizAla samudra se bhI pAra pA sakate haiM; usIprakAra paramatattva kI bhAvanA se bhI saMsArasamudra kA kinArA pAyA jA sakatA hai||144|| tIsarA chanda isaprakAra hai - ( maMdAkrAMtA ) pratyAkhyAnaM bhavati satataM zuddhacAritramUrteH bhrAntidhvaMsAtsahajaparamAnaMdaciniSTabuddheH / nAstyanyeSAmaparasamaye yoginAmAspadAnAM bhUyo bhUyo bhavati bhavinAM saMsRtirghorarUpA / / 145 / / (rolA) bhrAnti nAza se jinakI mati caitanyatattva meN| niSThita hai ve saMta niraMtara pratyAkhyAna meN|| anya matoM meM jinakI niSThA ve yogiijn| bhrame ghora saMsAra nahIM ve pratyAkhyAna meM ||145|| bhrAnti ke nAza se jisakI buddhi sahaja paramAnandamayI cetanatattva meM niSThita hai; aise zuddhacAritramUrti ko nirantara pratyAkhyAna hai / parasamaya meM arthAt anya darzana meM jinakI niSThA hai; una yogiyoM ko pratyAkhyAna nahIM hotA hai; kyoMki unheM to bAraMbAra ghora saMsAra meM paribhramaNa karanA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "zuddha caitanyatattva kA bhAna karake jisane bhrAnti kA nAza kiyA hai, aura jisakI buddhi trikAla sahaja paramAnandayukta caitanya meM ekAgra hai - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 867
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 niyamasAra anuzIlana isaprakAra ke zuddha cAritramUrti muniyoM ko satat pratyAkhyAna hotA hai|' jo zuddhAtmasvarUpa caitanya meM lIna hue, unheM to zuddha cAritramUrti kahA; aura jinheM AtmabhAna nahIM hai, unheM parasamaya mithyAdRSTi khaa| unakA punaH punaH ghora saMsAra meM bhramaNa hotA hai aura dhruva caitanya kI bhAvanA se saMsAra bhramaNa miTatA hai|" isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki jinakI buddhi apane bhagavAna AtmA meM niSThita hai; ve to niraMtara pratyAkhyAna meM hI haiM; kintu jinakI buddhi anya mithyAmAnyatAoM meM niSThita hai; ve anaMtakAla taka saMsArasAgara meM hI gote lagAte raheMge; kyoMki unake pratyAkhyAna nahIM hai / / 145 / / cauthA chanda isaprakAra hai - (zikhariNI) mahAnaMdAnaMdojagati viditaH zAzvatamayaH sa siddhaatmnyuccairniytvstirnirmlgunne| amI vidvAnsopismaranizitazastrairabhihatAH kathaM kAMkSatyenaM btklihtaastejdddhiyH||146|| (rolA) jo zAzvata Ananda jagatajana meM prasiddha hai| vaha rahatA hai sadA anUpama siddha puruSa meN| aisI thiti meM jar3abuddhi budhajana kyoM re re| kAmabANa se ghAyala ho usako kyoM cAhe ?||146|| jo jagata prasiddha zAzvata mahAnanda hai; vaha nirmala guNavAle siddhAtmA meM atizayarUpa se rahatA hai| aisI sthiti hone para bhI are re ! vidvAna loga bhI kAma ke tIkSNa bANoM se ghAyala hote hue bhI usI kI icchA kyoM karate haiM ? AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 868 2. vahI, pRSTha 868
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 106 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 131 ___ "aho! AnandamUrti sukha kA nidhAna to AtmA hai aura vahI sukha siddhabhagavantoM kI paryAya meM pragaTa huA hai - isa bAta kI jise khabara nahIM hai, vaha to viSayoM kI icchA se duHkhI hokara bhI viSayoM ko cAhatA hI hai; parantu jina vidvAnoM ne isa bAta ko jAnA hai, ve bhI isa caitanya kI bhAvanA kyoM nahIM bhAte aura bhogoM kI hI bhAvanA kyoM bhAte haiM ?" ___ isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki jo jagata meM prasiddha atIndriya Ananda hai, vaha to nirmala guNavAle siddhapuruSoM meM hI pAyA jAtA hai| aisI sthiti hone para bhI vidvajjana na mAlUma kyoM kAmabANa se ghAyala hokara bhI, usI kI vAMchA karate haiM? yaha bar3e Azcarya kI bAta hai / / 146 / / pA~cavA~ chanda isaprakAra hai - ( maMdAkrAMtA) pratyAkhyAnAdbhavati yamiSu prasphuTaM zuddhazuddhaM saccAritraM duraghatarusAMdrATavIvahnirUpam / tattvaM zIghraM kuru tava matau bhavyazArdUla nityaM yatkiMbhUtaM sahajasukhadaMzIlamUlaM munInAm / / 147 / / (rolA) agha vRkSoM kI aTavI ko vahni samAna hai| aisA sat cAritra sadA hai pratyakhyAna meM || isIlie he bhavya svayaM kI buddhi ko tuu| Atmatattva meM lagA sahaja sukha dene vAle // 147 / / jo duSTa pAparUpI vRkSoM kI ghanI aTavI ko jalAne ke lie agnirUpa haiM - aisA pragaTa zuddha-buddha satcAritra saMyamiyoM ko pratyAkhyAna se hotA hai; isalie he bhavyazArdUla tU zIghra apanI buddhi meM Atmatattva ko dhAraNa kara; kyoMki vaha tattva sahajasukha ko denevAlA aura munivaroM ke cAritra kA mUla hai| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 870
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 niyamasAra anuzIlana ___ "munirAja ko zuddha cAritrasvarUpa agni pragaTa huI, vaha pAparUpI jaMgala ko bhasma kara degii| saMyamiyoM ko pratyAkhyAna se arthAt svarUpa meM rAgarahita ekAgratA se zuddha cAritra pragaTa hotA hai, isalie AcAryadeva kahate haiM ki he bhavyazArdUla! tU apane hRdaya meM jaldI hI sahajatattva ko dhAraNa kara, yaha tattva sahajasukha ko denevAlA hai aura munirAja ko cAritra kA mUla hai - aise tattva meM ekAgra hone se pratyAkhyAna arthAt cAritra hotA hai|" isa chanda meM kahA gayA hai ki pAparUpI vRkSoM ke ghane jaMgala ko jalAne ke lie jo agni ke samAna hai; aisA zuddha-buddha cAritra saMyamIjanoM ko pratyAkhyAna se hotA hai| isalie he bhavyajIvo ! tuma zIghra hI apanI buddhi ko Atmatattva meM lagAo; kyoMki vaha Atmatattva sahajasukha denevAlA hai aura munijanoM ke cAritra kA mUla hai / / 147 / / chaThavA~ chanda isaprakAra hai - ( mAlinI) jayati sahajatattvaM tattvaniSNAtabuddheH hRdayasarasijAtAbhyantare saMsthitaM yat / tadapi sahajatejaH prAstamohAndhakAraM svarasavisarabhAsvadbodhavisphUrtimAtram / / 148 // (rolA) jo susthita hai dhImAnoM ke hRdaya kamala meN| ara jisane mohAndhakAra kA nAza kiyA hai| sahajatattva nija ke prakAzasejyotita hokr| are prakAzana mAtra aura jayavaMta sadA hai||148|| tattva meM niSNAta buddhivAle jIvoM ke hRdayakamalarUpa abhyantara meM jo sahaja Atmatattva sthita hai; vaha sahaja Atmatattva jayavaMta hai| usa sahaja teja ne mohAndhakAra kA nAza kiyA hai aura vaha sahajateja nija rasa 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 870-871
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 gAthA 106 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra ke vistAra se prakAzita jJAna ke prakAzana mAtra hai| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - _ "caitanyazakti kI pratIti karake usakI bhAvanA meM ekAgra ho to, moha kA nAza hokara paramAtmadazA pragaTa hotI hai| sahajatattva trikAla nijarasa ke phailAva se prakAzita hotA huA jJAna kA prakAzana mAtra karatA hai| yaha saba trikAlItattva kI mahimA hai| usakI mahimA pUrvaka usameM ekAgra hone se paryAya meM sahaja jJAnAnandadazA pragaTa hotI hai| jo tattva meM niSNAta hai, use hI yaha paramAtmatattva pratIti meM AtA hai aura pazcAt usameM lIna hone se cAritra hotA hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa chanda meM trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA ko sahajatattva se abhihita kiyA hai aura usa trikAlI dhruva AtmarUpa sahajatattva ke gIta gAye haiN| kahA hai ki usa sahajateja ne mohAndhakAra kA nAza kara diyA hai, vaha sahajatattva jJAna ke prakAzana ke atirikta kucha nahIM hai aura vaha sadA jayavaMta vartatA hai| tAtparya yaha hai ki usakA sarvathA lopa kabhI nahIM hotA / / 148 / / sAtavA~ chanda isaprakAra hai - ( pRthvI) akhaMDitamanArataM sakaladoSadUraM paraM bhvaaNbunidhimgnjiivttiyaanpaatropmm| atha prabaladurgavargadavavahnikIlAlakaM namAmi satataM punaH sahajameva tattvaM mudA / / 149 / / (rolA) sakala doSa se dUra akhaNDita zAzvata hai jo| bhavasAgara meM iboM ko naukA samAna hai| * saMkaTarUpI dAvAnala ko jala samAna jo| bhaktibhAva se namaskAra usa sahajatattva ko||149|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 871-872
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 niyamasAra anuzIlana jo sahajatattva akhaNDita hai, zAzvata hai, sabhI doSoM se dUra hai, utkRSTa hai, bhavasAgara meM DUbe hue jIvoM ko nAva ke samAna hai tathA prabala saMkaToM ke samUharUpI dAvAnala ko bujhAne ke lie jala samAna hai; usa sahajatattva ko maiM pramoda bhAva se namaskAra karatA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "vaha sahajatattva bhavasAgara meM DUbate jIvoM ke lie tairatI huI naukA ke samAna hai aura saMkaToM ke samUharUpI dAvAnala ko zAnta karane ke lie jalasamAna hai| usa sahajatattva kI tarapha Dhalate hI saMsAra kA dAvAnala zAnta ho jAtA hai - aise usa sahajatattva ko maiM pramoda pUrvaka satat namaskAra karatA huuN| dekho! aise sahajatattva ke bahumAna binA vAstavika cAritra athavA pratyAkhyAna nahIM hotA hai; isalie isa sahajatattva kI mahimA batAI hai|" jisa sahajatattva ke gIta vigata chanda meM gAye gaye haiM; usI kI mahimA isa chanda meM bhI batA rahe haiN| kahA jA rahA hai ki vaha sahajatattvarUpa bhagavAna AtmA akhaNDita hai, zAzvata hai, nirdoSa hai, utkRSTa hai, saMsArasamudra meM DUbate logoM ko bacAne ke lie nAva ke samAna hai aura saMkaTarUpI dAvAnala ko zAnta karane ke lie jala samAna hai; isalie maiM usa sahajatattva ko pramodabhAva se namaskAra karatA huuN||149|| AThavA~ chanda isaprakAra hai - (pRthvI) jinaprabhumukhAravindaviditaM svarUpasthitaM munIzvaramanogRhAntarasuratnadIpaprabham / namasyamiha yogibhirvijitadRSTimohAdibhiH namAmi sukhamaMdiraMsahajatattvamuccairadaH / / 150 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 872-873
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 106 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 135 ( rolA ) jinamukha se hai vidita aura thita hai svarUpa meM / ratnadIpa sA jagamagAta hai munimana ghaTa meM || mohakarma vijayI munivara se namana yogya hai / usa sukhamaMdira sahajatattva ko merA vaMdana || 150|| jo sahajatattva jinendra bhagavAna ke mukhakamala se prasiddha huA hai, jo apane svarUpa meM sthita hai, jo munirAjoM ke manarUpI ghaTa meM sundara ratnadIpaka ke samAna prakAzita ho rahA hai, jo isa loka meM darzanamoha Adi karmoM para vijaya prApta kiye hue yogiyoM ke dvArA namaskAra karane yogya hai tathA jo sukha kA maMdira hai; usa sahajatattva ko maiM sadA atyanta bhaktibhAva se namaskAra karatA hU~ / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM -- "yahA~ sahajatattva ko namaskAra kiyA gayA hai / sahajatattva arthAt apanA zAzvat zuddhasvarUpa, vahI AdaraNIya hai / vaha sahajatattva zrI jinendra bhagavAna ke mukhAravinda se prasiddha huA hai| bhagavAna kI vANI meM puNya-pAparUpa vibhAvoM se pAra aura zarIrAdi se bhinna svAbhAvika sahaja Atmatattva hI upAdeya batAyA gayA hai / isakA nirNaya kie binA saccA tyAga aura cAritra nahIM hotA / " I isa chanda meM bhI usI sahajatattva kI vizeSatAyeM batAte hue vaMdana kiyA gayA hai / apane svarUpa meM sthita aura jinendrabhagavAna kI vANI meM samAgata vaha sahajatattva muniyoM ke manarUpI ghaTa meM ratnadIpaka ke samAna jagamagA rahA hai| jo atIndriya sukha kA maMdira hai; usa sahajatattva ko namaskAra ho - aisA kahA gayA hai || 150 // nauvA~ chanda isaprakAra hai - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 873-874
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 niyamasAra anuzIlana ( pRthvI ) pranaSTaduritotkaraM prahatapuNyakarmavrajaM pradhUtamadanAdikaM prabalabodhasaudhAlayam / praNAmakRtatattvavit prakaraNapraNAzAtmakaM prabRddhaguNamaMdiraM prahRtamoharAtriM numaH / / 151 / / (rolA) puNya-pApa ko nAza kAma ko khirA diyA hai| mahala jJAna kA are kAma nA zeSa rahA hai| puSTa guNo kA dhAma moha rajanI kA nAzakA tattvavedijana nameM usI ko hama bhI nmte||151|| jisane pApapuMja ko naSTa kiyA hai, puNyakarma ke puMja ko naSTa kiyA hai, jisane kAmadeva ko dho DAlA hai, jo prabala jJAna kA mahala hai, jise tattvavettA bhI praNAma karate haiM, jise koI kArya karanA zeSa nahIM hai, jo kRtakRtya hai, jo puSTa guNoM kA dhAma hai aura jisane moharAtri kA nAza kiyA hai; usa sahajatattva ko hama namaskAra karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "AtmA sahajatattva hai, usane puNya-pApa samUha kA nAza kara diyA hai| puNya-pApa naye-naye utpanna hote haiM aura AtmA to anUtana arthAt utpAda-vinAza se rahita jyoM kA tyoM hai| usameM puNya-pApa kA abhAva hai, isalie aisA kahA jAtA hai ki sahajatattva ne puNya-pApa kA nAza kiyA hai, vAstava meM to trikAlI sahajAtmatattva meM puNya-pApa kA abhAva hI hai / usa trikAlI sahajatattva ne kAma, krodha, hAsyAdi kI vAsanAoM ko bhI khader3a DAlA hai arthAt sahajatattva meM trikAla kAmavAsanAoM kA abhAva hI hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 876-877
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 106 : nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 137 aho! aise sahajatattva kA bhAna jisa paryAya meM huA ho, vaha paryAya bhI dhanya hai - aisI mahimApUrvaka tattvavettA usa sahajatattva ko hI namaskAra karate haiM / he jIva ! aise sahajatattva kI mahimA karo, ruci karo aura usakI hI bhAvanA karo, kyoMki usakI bhAvanA se hI pratyAkhyAna hotA hai| jo jIva aise tattva kI mahimApUrvaka ruci karatA hai, vaha mokSamArga meM ArUr3ha ho jAtA hai; isalie aise sahajatattva ko yathArtha jAnakara usakI hI bhAvanA karanA cAhie / 2" ina sabhI chandoM meM sahajatattvarUpa bhagavAna AtmA kI mahimA hI batAI jA rahI hai| isa chanda meM yaha kahA jA rahA hai ki isa bhagavAna AtmA ne puNya aura pApa - donoM hI bhAvoM kA nAza kiyA hai| tAtparya yaha hai ki isa sahajatattvarUpa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM puNya-pApa vahIM isakA svabhAva hI puNya-pApa ke bhAvoM ke abhAvarUpa hai / isa sthiti ko hI yahA~ nAza kahA hai| yaha bhagavAna AtmA jJAna kA mahala hai, ise tattvavettA bhI praNAma karate haiN| yaha kRtakRtya hai; kyoMki ise koI kAma karanA zeSa nahIM hai| yaha svabhAva se hI kRtakRtya hai / yaha anaMtaguNoM kA dhAma hai aura isameM moharUpI rAtri kA abhAva kara diyA hai, yaha nirmoha hai / aise sahajatattva ko hama sabhI bAraMbAra namaskAra karate haiM / / 151 / / adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra ( AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM nizcayapratyAkhyAnAdhikAra nAmaka chaThavA~ zrutaskandha samApta huA / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 877 2 . vahI, pRSTha 878
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra (gAthA 107 se gAthA 112 taka) niyamasAra gAthA 107 aba AlocanA adhikAra kahA jAtA hai| AlocanA adhikAra kI pahalI aura niyamasAra kI 107vIM gAthA isaprakAra hai - NokammakammarahiyaM vihAvaguNapajaehiM vadirittaM / appANaM jo jhAyadi samaNassAloyaNaM hodi||107 / / (harigIta) jo karma se nokarma se ara vibhAvaguNaparyAya se| bhI rahita dhyAve AtamA AlocanA usa zramaNa ke||107|| jo zramaNa karma, nokarma aura vibhAvaguNaparyAya se bhI rahita AtmA kA dhyAna karatA hai; usa zramaNa ko AlocanA hotI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha nizcaya AlocanA ke svarUpa kA kathana hai| audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra hI nokarma haiM aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya, mohanIya, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra - ye ATha karma hI dravyakarma haiN| karmopAdhi se nirapekSa zuddha sattA ke grAhaka zuddhanizcayadravyArthikanaya se AtmA ina dravyakarmoM aura nokarmoM se rahita hai| ____ matijJAnAdika vibhAva guNa haiM aura nara-nArakAdi vyaMjanaparyAyeM vibhAvaparyAyeM haiM; kyoMki guNa sahabhAvI hote haiM; aura paryAyeM kramabhAvI hotI haiN| AtmA ina saba guNa-paryAyoM se bhinna hai aura svabhAvaguNaparyAyoM se saMyukta hai|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 107 : paramAlocanAdhikAra 139 isaprakAra ina karma-nokarma evaM vibhAvaguNaparyAyoM se bhinna evaM svabhAva guNaparyAyoM se saMyukta; trikAla nirAvaraNa, niraMjana AtmA ko, tIna guptiyoM se gupta paramasamAdhi dvArA jo paramazramaNa anuSThAnasamaya meM vacanaracanA ke prapaMca (vistAra) se parAGmukha rahatA huA nitya dhyAtA hai; usa bhAvazramaNa ko nirantara nizcaya AlocanA hotI hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "prazna - pratikramaNa, pratyAkhyAna aura AlocanA nava tattva meM se kisa tattva meM Ate haiM? uttara - nizcayapratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna cAritra ke bheda haiM, isalie mokSa ke upAya hone se saMvara-nirjarAtattva meM Ate haiN| tathA jo zubhAzubhabhAvarUpa vyavahAra pratikramaNa Adi haiM; ve AsravarUpa hone se Asravatattva meM Ate haiN| ___ pahale zuddhAtmA ko jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura zarIrAdi nokarmarUpa paradravya se bhinna batAyA, aba apanI vikArI paryAya se bhinna batAte haiM :___ matizrutajJAnaparyAya vibhAvaguNa haiM, kyoMki inake Azraya se nirmaladazA pragaTa nahIM hotii| AtmA kA svarUpa matizrutajJAnaparyAya mAtra nahIM hai, isalie paryAyabuddhi chur3Ane ke lie unheM vibhAvaguNa kahA hai aura nara-nArakAdiparyAya vibhAva vyaMjanaparyAya haiN| __ zarIra kA AkAra to bhinna hai hI, lekina zarIrAkAra AtmapradezoM kA jo arUpI AkAra hai, vaha vibhAvavyaMjanaparyAya hai, zuddhAtmA usase bhI bhinna hai| zarIra se, karma se, rAgAdi se aura matijJAnAdika vibhAvaparyAyoM se to AtmA bhinna hai hI; tathA AtmA ke pradezoM kI jo vibhAvarUpa AkRti, usase bhI bhagavAna AtmA bhinna hai| ___ yahA~ matijJAnAdika ko trikAlIguNa ke rUpa meM nahIM kahA hai, balki 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 880
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 niyamasAra anuzIlana matijJAna, zrutajJAna kI paryAya ko eka sAtha rahane kI apekSA unheM sahabhAvI guNa kahA hai; parantu vAstava meM to ve vibhAvaparyAyeM hI haiN| yahA~ to paryAya buddhi chur3Akara dravyadRSTi karAnA hai, kyoMki usake binA saMvara nahIM hotaa|' trikAlI tattva svabhAvaguNaparyAyoM se paripUrNa hai - aise AtmA ko lakSya meM lekara jo usameM ekAgra hotA hai, vaha bhAvazramaNa hai aura use hI vAstavika AlocanA hotI hai| caitanyatattva kI jAnakArI binA pratikramaNa, sAmAyika, AlocanA Adi koI bhI dharma pragaTa nahIM hotaa| dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita zuddhAtmA kA jo antaraMga meM sthiratApUrvaka avalokana karatA hai, use bhAvazramaNa kahA hai| isake alAvA paMcamahAvrata pAlane se yA digambara hokara jaMgala meM rahane se bhAvazramaNa nahIM khlaataa| ___ munirAja caitanya kI paramasamAdhi meM aise gupta ho jAte haiM ki andara kyA karate haiM? - isakI anya jIvoM ko khabara hI nahIM pdd'tii| munirAja zarIra kA lakSya chor3akara andara caitanya ke dhyAna meM lIna hokara zarIramana-vANI kI gupti se gupta ho gaye haiM - aise muniyoM ko hI nizcaya AlocanA hotI hai|" ___ isaprakAra isa gAthA aura isakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki audArikAdi zarIrarUpa nokarma aura jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarmoM se tathA matijJAnAdi vibhAvaguNa aura naranArakAdi vyaMjanaparyAyoM se bhinna tathA svabhAvaguNaparyAyoM se saMyukta AtmA ko jo munirAja paramasamAdhi dvArA dhyAte haiM; una munirAjoM ko nizcaya AlocanA hotI hai||107|| isake uparAnta TIkAkAra munirAja tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH - tathA AcArya amRtacandra ke dvArA bhI kahA gayA hai - aisA kahakara eka chanda prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 882-883 2. vahI, pRSTha 884 3. vahI, pRSTha 884
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 107 : paramAlocanAdhikAra ( AryA ) mohavilAsavijRmbhitamidamudayatkarma sakalamAlocya / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte / / 58 / / 1 (rolA ) mohabhAva se vartamAna meM karma kiye jo / una sabakA Alocana karake hI aba maiM to // varta rahA hU~ are nirantara svayaM svayaM ke / 141 zuddha buddha caitanya parama niSkarma Atma meM // 58 // moha ke vilAsa se phaile hue ina udayamAna karmoM kI AlocanA karake aba maiM caitanyasvarUpa niSkarma AtmA meM AtmA se hI varta rahA hU~ / isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki mohakarma ke udaya meM honevAle bhAvakarmoM kI AlocanA karake aba maiM svayaM meM arthAt svayaM ke zuddha-buddha niraMjana nirAkAra AtmA meM hI varta rahA hU~, lIna hotA hU~, lIna hU~ // 58 // isake bAda TIkAkAra munirAja uktaM copAsakAdhyayane upAsakAdhyayana meM bhI kahA hai - aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai . -- ( AryA ) Alocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niH zeSam / / 59 / / (rolA ) kiye karAye anumodita pApoM kA aba to / Alocana karatA hU~ maiM niSkapaTa bhAva se || are pUrNataH unheM chor3ane kA abhilASI / - dhAraNa karatA yaha mahAna vrata are AmaraNa ||59|| aba maiM kRtakAritAnumodita arthAt kiye hue, karAye hue aura anumodanA kiye hue sabhI pApoM kI niSkapaTabhAva se AlocanA karake maraNaparyanta rahanevAle paripUrNa mahAvrata dhAraNa karatA huuN| 1. samayasAra, kalaza 227 2. AcArya samantabhadra : ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 125
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 niyamasAra anuzIlana isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki mere dvArA abataka kiye gaye, karAye gaye aura anumodanA kiye gaye sabhI prakAra ke pApabhAvoM kI niSkapaTabhAva se AlocanA karake, maraNaparyanta ke lie unake tyAga kA mahAvrata letA hU~, saMkalpa karatA huuN||59|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathAhi likhakara eka chanda svayaM likhate haiM, jo isaprakAra hai - (sragdharA) AlocyAlocya nityaM sukRtamasukRtaM ghorasaMsAramUlaM zuddhAtmAnaM nirupadhiguNaM cAtmanaivAvalambe / pazcAduccaiH prakRtimakhilAM dravyakarmasvarUpAM nItvA nAzaM sahajavilasadbodhalakSmI vrajAmi // 152 / / (rolA) puNya-pApa ke bhAva ghora saMsAra mUla haiN| bAra-bAra una sabakA Alocana karake maiM / / zuddha AtamA kA avalambana lekara vidhivt| dravyakarma ko nAza jJAnalakSmI ko pAU~ / / 152 / / ghora saMsAra ke mUla sabhI puNya-pAparUpa sabhI zubhAzubha karmoM kI bAraMbAra AlocanA karake aba maiM nirupAdhika guNavAle zuddha AtmA kA svayaM avalambana karake dravyakarmarUpa samasta karma prakRtiyoM ko naSTa karake sahaja vilasatI jJAnalakSmI ko prApta karatA huuN| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo jIva caitanya ko bhUlakara puNya-pApa meM rucivAna hote haiM, ve jIva cAra gatirUpa saMsAra meM rakhar3ate haiM / yahA~ zarIra kI kriyA kI bAta nahIM hai, parantu dayA-dAna pUjAdirUpa zubhabhAva sukRta haiM aura hiMsA, jhUTha, corI, kuzIlAdirUpa azubhabhAva duSkRta hai - yaha sukRta tathA duSkRta donoM hI ghora saMsAra ke kAraNa haiM; kyoMki puNya karake svarga meM jAve to vaha bhI saMsAra hI hai - isaprakAra jo puNya aura pApa donoM ko
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 107 : paramAlocanAdhikAra apane se bhinna samajhakara apanI zuddhAtmA kA avalambana lete haiM, unheM saMvara hotA hai| jisaprakAra babUla kI jar3a ko pAnI dene se babUla kA phala prApta hotA hai aura Ama kI jar3a ko pAnI dene se Ama kA phala prApta hotA hai| usIprakAra caitanyamUrti AtmA dharma kA mUla hai| usakI ruci kA poSaNa karane se mokSa prApta hotA hai aura puNya-pApa bhAva saMsAra ke mUla haiM, unakI ruci kA poSaNa karane se cAra gatirUpa ghora saMsAra meM paribhramaNa hotA hai| puNya ke phala meM prApta seThAI yA svarga bhI ghora saMsAra hai, usameM caitanya kA sukha nahIM hai| jisaprakAra mora aNDe ke chilake meM se utpanna nahIM hotA, balki usake andara rasa meM se utpanna hotA hai; usIprakAra caitanyamUrti AtmA meM mokSa kI zakti bharI hai, usa zakti meM se mokSa pragaTa hotA hai / puNya-pApa to chilake ke samAna haiM, usameM se mokSadazA pragaTa nahIM hotii| ___ jisaprakAra chilake ko tor3akara mora pragaTa hotA hai, usIprakAra puNya pApa ke bhAvoM ko bhedakara AtmA dekhane se arthAt AtmA meM sthira hone se mokSa pragaTa hotA hai| usI kA nAma AlocanA evaM munipanA hai| ___ munirAja kahate haiM ki maiM apane zuddhAtmA kA avalambana karatA hU~, pazcAt apane meM hI ekAgra hokara karma kA nAza karake sahaja vilasatI kevalajJAna lakSmI ko prApta kruuNgaa|" isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki puNya-pAparUpa zubhAzubha bhAva saMsAra ke mUla (jar3a) haiM aura zuddhAtmA ke AzrayarUpa zuddhabhAva mokSa kA mUla hai| isalie aba maiM zuddhabhAvarUpa AtmA kA Azraya lekara karmoM kA nAzakara kevalajJAnarUpa lakSmI ko prApta kruuNgaa| svAmIjI bhI aneka udAharaNa dekara isI bAta ko spaSTa karate hue puNya-pApa kA heyatva aura zuddhAtmA kA upAdeyatva siddha karate haiM / / 152 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 886 2. vahI, pRSTha 887 3. vahI, pRSTha 887
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 108 aba AgAmI gAthA meM AlocanA ke svarUpa ke bhedoM kI carcA karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - AloyaNamAluMchaNaM viyaDIkaraNaMca bhAvasuddhI y| cauvihamiha parikahiyaM AloyaNalakkhaNaM samae / / 108 / / (harigIta) AlocanaM AlUchanaM ara bhAvazuddhi avikRtikrnn| AlocanA ke cAra lakSaNa bheda Agama meM kahe / / 108|| Alocana, AluMchana, avikRtikaraNa aura bhAvazuddhi - aise cAra prakAra AlocanA ke lakSaNa zAstroM meM kahe gaye haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha AlocanA ke lakSaNa ke bhedoM kA kathana hai| arahaMta bhagavAna ke mukhAravinda se nikalI huI, sabhI janasamUha ke saubhAgya kA kAraNabhUta, sundara AnandamayI anakSarAtmaka divyadhvani ko samajhane meM kuzala mana:paryayajJAnadhArI gautama maharSi ke mukhakamala se nikalI huI jo catura vacana racanA, usake bhItara vidyamAna samasta zAstroM ke arthasamUha ke sAra sarvasvarUpa zuddha nizcaya parama AlocanA ke cAra bheda haiM; jo Age kahe jAnevAle cAra sUtroM (gAthAoM) meM kahe jaayeNge|" isa gAthA evaM TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "svabhAvako svabhAvarUpa jAne aura doSa ko doSarUpa jAne to apane doSoM kI AlocanA karake doSoM kA tyAga kare; parantu jo jIva doSoM ko hI guNa mAnatA ho, vaha doSoM kI AlocanA kaise kara sakatA hai ? svayaM apane doSoM ko sUkSmatA se dekha lenA yA guru ke samakSa pragaTa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 108 : paramAlocanAdhikAra 145 karanA Alocana hai / pUrva meM kiye huye puNya-pAparUpI doSa mere svarUpa meM nahIM haiM - aisA samajhakara apane svarUpa meM lIna hokara puNya-pApa ko ukhAr3a pheMkanA AluMchana hai / puNya-pAparUpI vikRti kA abhAva karake AtmA ko vikArarahita pragaTa karanA avikRtikaraNa hai aura caitanyasvarUpa AtmA ke avalambana se bhAvoM kI zuddhatA honA bhAvazuddhi hai| .. yaha cAra bheda vyavahAra se haiM, vAstava meM to eka caitanya ke avalambana meM hI yaha cAroM bheda A jAte haiN| bhagavAna kI divyadhvani se grahaNa karake gaNadharadeva ne jo zAstroM kI racanA kI hai, unameM AlocanA ke cAra bheda kahe haiN|' bhagavAna kI divyadhvani kA evaM gaNadharadeva dvArA racita samasta siddhAntAdi zAstroM kA sAra to eka paramAnandamUrti AtmA ko dekhanA aura usake Ananda meM lIna honA hai, isake alAvA puNya-pApa Asrava Adi sArabhUta nahIM hai / antarmukha hokara zuddhAtmA kA anubhava karanA hI sAra hai / bArambAra caitanya kI ruci karanA hI sArabhUta hai|" ___ isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki Agama meM AlocanA ke cAra bheda batAye gaye haiM; jo isaprakAra haiM - Alocana, Aluchana, avikRtikaraNa aura bhAvazuddhi / ina cAroM ke svarUpa ko AgAmI cAra gAthAoM ke mAdhyama se AcArya kundakundadeva svayaM hI spaSTa kara rahe haiN| ata: unake bAre meM yahA~ kucha kahane kI AvazyakatA nahIM hai / / 108 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai (indravajrA) AlocanAbhedamamuM viditvA muktyaMganAsaMgamahetubhUtam / svAtmasthitiM yAti hi bhavyajIvaH tasmai namaH svAtmani niSThitAya / / 153 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 890 2. vahI, pRSTha 891
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) muktirUpI aMganA ke samAgama ke hetu jo / bheda haiM AlocanA ke unheM jo bhavi jAnakara || nija AtamA meM lIna ho nita AtmaniSThita hI rheN| ho namana bAraMbAra unako jo sadA nijarata raheM / / 153 || muktirUpI aMganA ( ramaNI) ke saMgama ke hetubhUta AlocanA ke ina cAra bhedoM ko jAnakara jo bhavyajIva nija AtmA meM sthiti ko prApta karatA hai; usa svAtmA meM lIna bhavyajIva ko namaskAra ho / AdhyAtmikasatpuruSa zvI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ AlocanA paryAya ko vyavahAra se mukti kA kAraNa kahA hai| vAstava meM to AlocanA zuddha dravya ke Azraya se pragaTa hotI hai, isalie mokSa kA mUla kAraNa to zuddha Atmadravya hai - aise AtmA meM jo lIna rahate haiM, una santoM ke lie hamArA namaskAra ho / " - isaprakAra isa chanda meM to mAtra una bhAvaliMgI munirAjoM ko namaskAra kiyA gayA hai; jo bhagavAna AtmA ke Azraya se mukti ke kAraNarUpa AlocanA ke ina cAra bhedoM ko jAnakara samabhAvapUrvaka nija AtmA meM sthApita hote haiM / / 153 // 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 892 meM asatya yA to vANI meM hotA hai yA jJAna meM; vastu meM nahIM / vastu asatya kI sattA hI nahIM hai / vastu ko apane jJAna aura vANI ke anurUpa nahIM banAyA jA sakatA aura banAne kI AvazyakatA bhI nahIM hai| AvazyakatA apane jJAna aura vANI ko vastusvarUpa ke anurUpa banAne kI hai| jaba jJAna aura vANI vastu ke anurUpa hoMge taba ve satya hoNge| jaba AtmA satsvabhAvI AtmA ke Azraya se vItarAga pariNAti prApta karegA, taba satyadharma kA dhanI hogA / jitane aMza meM prApta karegA, utane aMza meM satyadharma kA dhanI hogA / - dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 78
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 109 aba AlocanA kA svarUpa kahate haiM / gAthA mUlata: isaprakAra hai - jo passadi appANaM samabhAve saMThavittu prinnaam| AloyaNamidi jANaha paramajiNaMdassa uvaesaM / / 109 / / (harigIta) upadeza yaha jinadeva kA pariNAma ko samabhAva meN| sthApa kara nija AtamA ko dekhanA Alocanam / / 109|| jo jIva pariNAmoM ko samabhAva meM sthApita kara nija AtmA ko dekhatA hai; vaha Alocana hai - aisA jinadeva kA upadeza jaano| . isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ AlocanA ke svIkAramAtra se paramasamatAbhAvanA kahI gaI hai| sahaja vairAgyarUpI amRtasAgara ke phenasamUha ke sapheda zobhAmaMDala kI vRddhi ke hetubhUta pUrNamAsI ke candramA samAna jo jIva sadA antarmukhAkAra, ati apUrva, niraMjana, nijabodha ke sthAnabhUta kAraNaparamAtmA ko sampUrNatayA antarmukha karake nijasvabhAvanirata sahaja avalokana dvArA apane pariNAmoM ko samatA meM rakhakara, paramasaMyamIrUpa se sthita rahakara dekhatA hai; yahI Alocana kA svarUpa hai| aisA, he ziSya tU parama jinanAtha ke upadeza se jaan| isaprakAra yaha AlocanA ke bhedoM meM pahalA bheda huaa|" isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "pahale tU yaha jAna ki vItarAgadeva AlocanA kise kahate haiM ? yaha jAnakara tU apane vItarAga pariNAma ko AtmA meM sthApita kara / vartamAna pariNAma svasanmukha hone para jo svabhAva kI svIkRti hotI hai,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 niyamasAra anuzIlana vahI Alocana hai aura usameM hI paramasamatA bhAva pragaTa hotA hai / jo apane antaraGga meM apane kAraNa paramAtmA ko dekhatA hai, use Alocana hotA hai|' mujhe jagata kA koI padArtha anukUla-pratikUla nahIM, maiM to nirvikalpa jJAyaka mUrti hU~ - aisI paramasamatA zraddhA meM pragaTa karanA samyagdarzana dharma hai| jo jIva apane pariNAma ko samabhAva meM sthApita karake paramasamatA ke Alambana pUrvaka apane antaraGga meM virAjamAna kAraNaparamAtmA ko dekhatA hai, use nizcaya Alocana hotA hai|" dhyAna rahe, yaha AlocanA ke prathama bhedarUpa Alocana kA svarUpa spaSTa karane vAlI gAthA hai| ata: isameM AlocanA kA nahIM, Alocana kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| isa gAthA meM mukhyarUpa se yahI kahA gayA hai ki jaba yaha AtmA antaronmukha hokara kAraNaparamAtmArUpa apane AtmA kA avalokana karatA hai, AtmA kA anubhava karatA hai; taba usakA yaha avalokana hI nizcaya Alocana hai||109|| isake bAda TIkAkAra munirAja chaha chanda likhate haiM, jinameM se pahalA chanda isaprakAra hai (sragdharA) AtmA hyAtmAnamAtmanyavicalanilayaM cAtmanA pazyatItthaM / yo muktizrIvilAsAnatanusukhamayAn stokakAlena yAti / / so'yaM vaMdyaH surezairyamadharatatibhiH khecarairbhUcarairvA / taM vaMde sarvavaMdyaM sakalaguNanidhiM tadguNApekSayAham / / 154 / / (harigIta) jo AtamA ko svayaM meM avicalanilaya hI dekhtaa| vaha AtamA Anandamaya zivasaMganI sukha bhogtaa|| saMyatoM se indra cakrI aura vidyAdharoM se| bhI vaMdya guNabhaMDAra AtamarAma ko vaMdana kruuN||154|| isaprakAra jo AtmA AtmA ko AtmA dvArA AtmA meM avicala 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 894 2. vahI, pRSTha 895
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 gAthA 109 : paramAlocanAdhikAra AvAsavAlA dekhatA hai; vaha AtmA atIndriya Anandamaya muktilakSmI ke vilAsoM ko alpakAla meM prApta karatA hai / vaha AtmA devatAoM ke indroM se, vidyAdharoM se, bhUmigocariyoM aura saMyama dhAraNa karanevAloM kI paMktiyoM se vaMdanIya hotA hai| sabake dvArA vaMdanIya, sampUrNa guNoM ke bhaMDAra usa AtmA ko usameM vidyamAna guNoM kI apekSA se, abhilASA se maiM vaMdana karatA huuN| isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "yahA~ indriyoM se, mana se athavA rAga se dekhane kI bAta nahIM kahI / yahA~ to yaha kahA hai ki jo antarmukha hokara AtmA ko AtmA meM AtmA se dekhatA hai, vaha atIndriya Anandamaya muktisukha ko prApta karatA hai| paryAya ke avalambana se bhI Atmadarzana nahIM hotA; balki abheda AtmA ke avalambana se AtmA kA avalokana hotA hai| ___ jo jIva abheda AtmA ke avalambana se AtmA ko dekhatA hai, vaha alpakAla meM muktisukha prApta karatA hai| ___ yahA~ mAtra AtmA kI hI bAta hai| jo jIva antarmukha hokara AtmA kI pratIti, AtmA kA vedana aura AtmA kA anubhava karatA hai; vaha zIghra mokSa sukha prApta karatA hai - yahI mokSasukha prApta karane kA upAya hai| mokSasukha trikAlI dravya ke Azraya se pragaTa hotA hai, vartamAna pariNAma ke Azraya se mokSasukha pragaTa nahIM hotaa| - vAstavika dharma to antarmukha AtmA kI pratIti, jJAna aura ramaNatA hone para hI hotA hai / jo jIva aise caitanyasvarUpa AtmA kA avalambana lete haiM, ve alpakAla meM muktilakSmI ko prApta karate haiM aura muniyoM, devendroM, vidyAdharoM aura rAjAoM se vandanIya hote haiN| - aise usa sarvavaMdya sakala guNanidhi AtmA kI maiM usake guNoM kI apekSA se vandanA karatA hU~, namaskAra karatA huuN|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 896 2. vahI, pRSTha 897
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 niyamasAra anuzIlana isa chanda meM atyanta bhaktibhAva se siddha bhagavAna kI stuti kI gaI hai / kahA gayA hai ki jo bhagavAna AtmA AtmA ke dvArA AtmA ko AtmA meM hI rahanevAlA jAnatA hai, dekhatA hai; vaha AtmA alpakAla meM hI mukti kI prApti karatA hai, vahA~ prApta honevAle atIndriya Ananda ko bhogatA hai| atIndriya Ananda kA upabhoktA vaha bhagavAna AtmA indroM, narendroM, vidyAdharoM, bhUmigocarI rAjAoM; yahA~ taka ki saMyamI santoM ke saMghoM se bhI pUjA jAtA hai| sabhI se vaMdita una siddha bhagavAna ko maiM bhI siddhoM meM prApta honevAle guNoM ko prApta karane kI abhilASA se vaMdana karatA huuN||154|| dUsarA chanda isaprakAra hai - (maMdAkrAMtA) AtmA spaSTaH paramayaminAM cittapaMkejamadhye jJAnajyotiHprahataduritadhvAntapuMjaH purANaH / so'tikrAnto bhavati bhavinAMvAGmanomArgamasminArAtIye paramapuruSe ko vidhi: ko niSedhaH / / 155 / / . (harigIta) jagatajana ke mana-vacana se agocara jo aatmaa| vaha jJAnajyoti pApatama nAzaka purAtana AtamA / / jo parama saMyamijanoM ke nita citta paMkaja meM bse| usakI kathA kyA kareM kyA na kareM hama nahiM jaante||155|| jo purANa puruSa bhagavAna AtmA utkRSTa saMyamI santoM ke cittakamala meM spaSTa hai aura jisane jJAnajyoti dvArA pApAndhakAra ke puMja kA nAza kiyA hai; vaha AtmA saMsArI jIvoM ke mana va vacana mArga se pAra hai, agocara hai| isa atyanta nikaTa paramapuruSa ke saMbaMdha meM hama kyA vidhi aura kyA niSedha kareM ? AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra sUrya meM aMdhakAra kA abhAva hai, usIprakAra caitanyasUrya pikara !
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 109 : paramAlocanAdhikAra 151 kI jJAnajyoti meM puNya-pAparUpI aMdhakAra kA abhAva hai; isalie caitanyasUrya dvArA puNya-pApa kA nAza kiyA jAtA hai - aisA kahA hai| ___ mUla sUtra (gAthA 109) meM AcArya kundakundadeva ne samatAbhAva kI bAta kI, jisameM se padmaprabhamaladhArideva siddha karate haiM ki bhagavAna AtmA meM vidhi-niSedha ke vikalpa kA kyA kAma? kyoMki vidhi aura niSedha ke vikalpa viSamabhAva haiM aura jJAyakamUrti anAdi-ananta AtmA samabhAvarUpa hai / jo aise samabhAvasvarUpa AtmA kA anubhava karatA hai use 'yaha karU~' aura 'yaha choDUM' - aise vidhi-niSedharUpa rAga-dveSa nahIM hote|?" __isa chanda meM purANa puruSa bhagavAna AtmA kI stuti kI gaI hai / kahA gayA hai ki vaha trikAlI dhruva bhagavAna AtmA santoM ke citta kamala meM atyanta spaSTa hai / tAtparya yaha hai ki saMtagaNa usake svarUpa ko bhalIbhA~ti jAnate haiN| vaha apane jJAnasvabhAva se mohAndhakArakA nAzaka hai, ajJAnI janoM ke mana aura vacana ke jAla meM nahIM AtA, unake lie agocara hai| isaprakAra atyanta nikaTavartI paramapuruSa nijAtmA ke bAre meM hama kyA kaheM, kyA na kaheM; kucha samajha meM nahIM AtA; kyoMki vaha vidhiniSedha ke vikalpoM se pAra hai / tAtparya yaha hai ki vaha kaisA hai aura kaisA nahIM hai; yaha vANI se kahe jAne yogya nahIM hai; apitu anubhavagamya hai| isa chanda ke bAda TIkAkAra munirAja eka paMkti likhate haiM, jisakA bhAva yaha hai - "isaprakAra isa padya ke dvArA paramajinayogIzvara ne ekaprakAra se vyavahAra AlocanA ke vistAra kA upahAsa kiyA hai, ha~sI ur3AI hai, nirarthakatA batAI hai|" isa paMkti kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "isaprakAra isa padya dvArA parama jinayogIzvara ne vAstava meM vyavahAra 1. niyamasAra pravacana. pRSTha 898 2. vahI, pRSTha 899
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 niyamasAra anuzIlana AlocanA ke prapaMca kA upahAsa kiyA hai| are ! caitanya ke A~gana meM zubhavikalpoM kA kyA kAma? hameM to paramArtha svarUpa caitanya ke Azraya meM hI vizuddhatA hotI hai; isalie vahI paramArtha Alocana hai| ___ mUla sUtra meM nizcaya Alocana kA svarUpa kahakara aisA kahA ki he ziSya! tU parama jinanAtha ke upadeza dvArA nizcaya Alocana ke svarUpa ko jAna / isameM se TIkAkAra AcArya ne yaha artha nikAlA ki aho! bhagavAna kundakundAcArya ne caitanya ke avalokana ko hI Alocana kahA hai aura vyavahAra Alocana ke vikalpoM kI upekSA kI hai| ___ ajJAnI kahatA hai ki are! tuma vyavahAra ko DhIlA karake usakI upekSA karate ho aura nizcaya kA Adara karate ho, parantu bhAI! yaha to AcArya bhagavAna kA kathana hai| nizcaya svabhAva ke avalambana se hI saMvara hotA hai-vyavahAra aura vikalpoM se nahIM, aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| aisA kahakara vyavahAra AlocanarUpa vidhi-niSedha ke vikalpoM kA niSedha kiyA hai / vyavahAra ke vikalpa Ate haiM, para unake avalambana se mokSamArga pragaTa nahIM hotaa|" | ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki AtmAvalokana (AtmAnubhava) rUpa nizcaya AlocanA meM saba kucha samAhita hai; kyoMki mokSa kA hetu to vahI hai, vyavahAra AlocanA to zubhabhAvarUpa hone se baMdha kA hI kAraNa hai| ata: vaha upekSA karane yogya hI hai / / 155 / / tIsarA chanda isaprakAra hai - __ (pRthvI) jayatyanaghacinmayaM sahajatattvamuccairidaM vimuktsklendriyprkrjaatkolaahlm| nayAnayanikAyadUramapi yoginAM gocaraM sadA zivamayaM paraM paramadUramajJAninAm / / 156 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 899-900 2. vahI, pRSTha 900 3. vahI, pRSTha 900
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 109 : paramAlocanAdhikAra 153 ( harigIta ) indriyarava se mukta ara ajJAniyoM se dUra hai / anaya- anaya se dUra phira bhI yogiyoM ko gamya hai / sadA maMgalamaya sadA utkRSTa Atamatattva jo / vaha pApabhAvoM se rahita cetana sadA jayavaMta hai / / 156 / / ajJAniyoM se atyanta dUra, sabhI indriyoM ke samUha se utpanna kolAhala se vimukta, sadA zivamaya jo utkRSTa Atmatattva hai; vaha naya - anaya ke samUha se dUra hone para bhI yogiyoM se gocara hai / pApoM se rahita caitanyamaya vaha sahajAtmatattva atyanta jayavaMta hai / AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - 1 " caitanyamaya sahaja zuddhAtmatattva jar3a dravyendriyoM se to bhinna hai hI, antaraMga meM khaNDa-khaNDarUpa bhAvendriyoM se utpanna saMkalpa-vikalparUpa kolAhala se bhI rahita hai / indriyoM ke Upara lakSya karane se vikalpoM kA kolAhala utpanna hotA hai, antarmukha caitanya vastu meM indriyoM ke samUha se utpanna honevAlI azAnti nahIM hai arthAt caitanya ke avalambana meM hI zAnti kI utpatti aura azAnti kA abhAva hotA hai - isakA nAma dharma hai| caitanya ke jJAnadarzanopayoga kA vyApAra bAhya indriyaviSayoM meM hotA hai, vaha azAntirUpa hai, cAhe vaha zubharUpa ho athavA azubharUpa; kyoMki bhagavAna AtmA to zubha-azubhabhAva ke vikalpoM se rahita sadA dhruvatvarUpa se jayavanta vartatA hai| aise dhruvatvarUpa caitanya ke avalambana se hI dharma prakaTa hotA hai / jisaprakAra leMDIpIpara bahuta kAla taka rakhI rahe, to bhI usakI causaThapuTI tikhAsa kI zakti jyoM kI tyoM rahatI hai, nAza nahIM hotI; usI prakAra AtmA pUrva meM anantabAra naraka - nigoda meM rakhar3A, to bhI 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 902
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 niyamasAra anuzIlana abhI jyoM kA tyoM pUrNa jayavanta vartatA hai| trikAlI zakti abhI bhI apanI sampUrNa zaktipane vidyamAna hai aura munirAjoM ko antaraMga meM usa paripUrNa cidAnaMda zakti kA anubhava hotA hai; isalie kahate haiM ki aho? yaha sahajatatva atyanta jayavanta vartatA hai| aise sahajatattva kI dRSTi aura mahimA karake usameM sthira honA hI Alocana aura saMvara hai|" ___ isa chanda meM caitanyamaya sahajatattva ke jayavaMta hone kI ghoSaNA kI gaI hai| kahA gayA hai ki ajJAniyoM kI pakar3a se atyanta dUra, indriyoM ke kolAhala se mukta aura naya-anaya ke vikalpajAla meM na Ane para bhI yogiyoM ke anubhavajJAna meM sadA vidyamAna yaha anagha cinmaya sahajatattva sadA jayavaMta vartatA hai||156|| cauthA chanda isaprakAra hai - (maMdAkrAMtA) zuddhAtmAnaM nijasukhasudhAvArdhimaJjantamenaM buddhvA bhavyaH paramagurutaHzAzvataMzaMprayAti / tasmAduccairahamapi sadA bhAvayAmyatyapUrva bhedAbhAve kimapisahajaM siddhibhUsaukhyazuddham / / 157 / / (harigIta) zrIparamaguruoM kI kRpA se bhavyajana isa loka meN| nijasukha sudhAsAgara nimajjita AtamA ko jaankr|| nita prApta karate sahajasukha nirbheda dRSTivaMta ho| usa apUraba tattva ko maiM bhA rahA ati prIti se||157|| nijAtmA ke Azraya se utpanna sukharUpI amRta ke sAgara meM DubakI lagAte hue isa zuddhAtmA ko jAnakara bhavyajIva paramaguru ke sahayoga se zAzvata sukha ko prApta karate haiM; isalie bheda ke abhAva kI dRSTi se jo siddhi se utpanna sukha se zuddha hai - aise sahaja tattva ko maiM bhI atyapUrva rIti se atyanta bhAtA huuN| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 904
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 109 : paramAlocanAdhikAra 155 AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "paramaguru se prasAda se aura svayaM kI pAtratA se bhavyajIva sahaja zuddhAtmatattva kA anubhava karake, usameM hI sthira hokara mokSa sukha prApta karate haiM / vaha sahajatattva hI parama upAdeya hai / isalie TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhAri deva kahate haiM ki 'bheda ke abhAva kI dRSTi se jo siddhi huI hai, usase utpanna saukhya ke dvArA jo zuddha hai - aise kisI adbhuta sahajatattva ko maiM sadA ati apUrva rIti se bhAtA huuN|' dekho, muniyoM kI aisI bhAvanA hotI hai| jise vyavahAra kI, bheda kI bhAvanA hotI hai tathA usake Azraya meM sukha dikhAI detA hai, use mokSa sukha prApta nahIM hotA, aura jo bhavyajIva zuddhAtmA ko jAnakara usakI bhedarahita bhAvanA karate haiM, usameM hI ekAgra hote haiM; ve jIva mukti sukha prApta karate haiN|" __isa chanda meM sahajatattva arthAt nija zuddhAtmA kI bhAvanA bhAI gaI hai| kahA gayA hai ki Ananda ke kanda, jJAna ke ghanapiNDa nija zuddhAtmA ke jJAna, zraddhAna evaM anuSThAna se ananta atIndriya Ananda kI prApti hotI hai; isalie maiM ukta sahajatattva kI anubhUti karane kI bhAvanA bhAtA hU~, kAmanA karatA huuN||157|| pA~cavA~ chanda isaprakAra hai - (vasaMtatilakA) nirmuktasaMganikaraM paramAtmatattvaM ___nirmoharUpamanaghaM parabhAvamuktam / saMbhAvayAmyahamidaM praNamAmi nityaM nirvANayoSidatanUdbhavasaMmadAya / / 158 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 906
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) saba grantha se nirgrantha zudha parabhAvadala se mukta hai| nirmoha hai niSpApa hai vaha parama Atamatattva hai| nirvANavanitAjanyasukha ko prApta karane ke lie| usa tattva ko karatA namana nita bhAvanA bhI usI kii||158|| sabhI prakAra ke parigrahoM se mukta, nirmoharUpa, pApoM se rahita aura parabhAvoM se mukta paramAtmatattva ko; muktirUpI strI se utpanna honevAle atIndriyasukha kI prApti ke lie nitya namana karatA hU~, sambhAvanA karatA hU~, samyakpa se bhAtA huuN| ____ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "caitanya zuddhAtmatattva, samasta paradravyoM ke saMga se rahita asaMga hai; usameM kisI paradravya kA saMga nahIM hai / tathA vaha kisI paradravya ke saMyoga se prApta nahIM hotA / deva-zAstra-guru kA saMga bhI caitanya vastu meM nahIM hai| svarUpa kI sAvadhAnI ke alAvA kisI bhI paradravya kI sAvadhAnI karanA moha hai, aura caitanyasvabhAva moha se rahita nirmoha hai| samasta puNya-pApa se pAra tathA samasta parabhAvoM se mukta (rahita) - aise paramAtmatattva kI bhAvanA hI mokSa ke atIndriya sukha kI kAraNa hai| isaliye maiM azarIrI sukha ke lie sadA samyakpane paramAtmatattva ko bhAtA hU~, praNAma karatA hU~ aura usameM hI sthira hotA huuN|" ___ isa chanda meM mukti prApta karane kI bhAvanA se paramAtmatattva kI saMbhAvanA kI gaI hai, use namana kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki aMtaraMga aura bahiraMga - sabhI 24 parigrahoM se mukta, pApabhAvoM se rahita, parabhAvoM se bhinna, nirmohI paramAtmatattva ko; zivaramaNI ke ramaNa se prApta honevAle atIndriya Ananda kI bhAvanA se namana karatA hU~ aura unakI bhalI prakAra saMbhAvanA karatA huuN||158|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 906-907
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 109 : paramAlocanAdhikAra 157 chaThavA~ chanda isaprakAra hai - (vasaMtatilakA) tyaktvA vibhAvamakhilaM nijabhAvabhinnaM cinmAtramekamamalaM paribhAvayAmi / saMsArasAgarasamuttaraNAya nityaM nirmuktimArgamapi naumyavibhedamuktam / / 159 / / (harigIta) bhinna jo nijabhAva se una vibhAvoM ko chodd'kr| maiM karU~ nita cinmAtra nirmala AtamA kI bhAvanA / / kara jor3akara maiM namana karatA mukti mAraga ko sdaa| isa dukhamayI bhava-udadhi se basa pAra pAne ke lie||159|| nijabhAva se bhinna sabhIprakAra ke vibhAva bhAvoM ko chor3akara eka nirmala cinmAtra bhAva ko bhAtA huuN| saMsAra sAgara se pAra utarane ke lie jinAgama meM bheda se rahita kahe gaye muktimArga ko bhI maiM nitya namana karatA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "pahale abheda Atmatattva ko namaskAra kiyA aura aba usake Azraya se pragaTa honevAle vItarAga muktimArga ko namaskAra karatA huuN| isake alAvA rAgAdi ko yA bheda kI bhAvanA ko thor3A bhI namaskAra nahIM karatA arthAt unheM kiMcit bhI upAdeya nahIM maantaa|" ___ isa chanda meM nijabhAvarUpa cinmAtrabhAva kI bhAvanApUrvaka muktimArga ko namana kiyA gayA hai / kahA gayA hai ki maiM nijabhAva se bhinna sabhIprakAra ke vibhAvabhAvoM se rahita nirmala cinmAtrabhAva kI bhAvanA bhAtA hU~ aura saMsArasAgara se pAra utarane ke lie abhedarUpa muktimArga ko bAraMbAra namana karatA huuN||159|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 909
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 110 vigata gAthA meM parama-AlocanA ke prathama bheda Alocana kI carcA kI gaI aura aba isa gAthA meM parama - AlocanA ke dUsare bheda AluMchana kI carcA karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - kammamahIruhamUlacchedasamattho sakIyapariNAmo / sAhINo samabhAvo AluMchaNamidi samuddinaM / / 110 / / ( harigIta ) karmataru kA mUla chedaka jIva kA pariNAma jo / samabhAva hai basa isalie hI use AluMchana kahA ||110|| karmarUpI vRkSa ke mUla (jar3a) ko chedane meM samartha samabhAvarUpa pariNAma ko AluMchana kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha paramabhAva ke svarUpa kA kathana hai / bhavyajIvoM kA paramapAriNAmikabhAvarUpa svabhAva hone se jo paramasvabhAva hai; vaha paramasvabhAva audayikAdi cAra vibhAvasvabhAvoM se agocara hone se paMcamabhAva kahA jAtA hai| vaha paMcamabhAva udaya, udIraNA, kSaya, kSayopazama - ina vividha vikAroM se rahita hai / isakAraNa se isa eka paMcamabhAva ko hI paramapanA hai, zeSa cAra vibhAvabhAva aparamabhAva haiN| samasta karmarUpI viSavRkSa ko mUla se ukhAr3a dene meM samartha vaha paramabhAva; trikAla nirAvaraNa nija kAraNaparamAtmA ke svarUpa kI zraddhA se pratipakSa (viruddha) tIvra mithyAtvakarma ke udaya ke kAraNa kudRSTiyoM ko, sadA vidyamAna hone para bhI nizcayanaya se avidyamAna hI hai / nityanigoda ke jIvoM ko bhI, vaha paramabhAva zuddhanizcayanaya se abhavyatvapAriNAmika nAma se saMbhava nahIM hai / jisaprakAra sumeru parvata ke adhobhAga meM sthita suvarNarAzi ko bhI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 gAthA 110 : paramAlocanAdhikAra svarNapanA hai; usIprakAra abhavyoM ko bhI paramasvabhAvapanA hai| dhyAna rahe vaha paramasvabhAva vastuniSTha hai, vyavahArayogya nahIM hai| ___ tAtparya yaha hai ki jisaprakAra sumeru kI talahaTI meM vidyamAna sonA yadyapi vidyamAna hai, tathApi vaha kabhI upayoga meM nahIM lAyA jA sakatA; usIprakAra yadyapi abhavya ke bhI paramasvabhAva vidyamAna hai; tathApi usake AzrayaM se paryAya meM mukti prApta nahIM kI jA sktii| sudRSTiyoM ko arthAt ati Asanna bhavyajIvoM ko yaha paramasvabhAva sadA niraMjanapane ke kAraNa arthAt niraMjanarUpa se pratibhAsita hone ke kAraNa saphala huA hai; isakAraNa isa paramapaMcamabhAva dvArA ati-Asanna bhavyajIva ko nizcaya parama-AlocanA ke bhedarUpa utpanna honevAlA AluMchana nAma siddha hotA hai; kyoMki vaha paramabhAva samasta karmarUpI viSama viSavRkSa ke vizAla mUla (moTI jar3a) ko ukhAr3a dene meM samartha hai|" - isa gAthA aura usakI TIkA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "paramazuddha caitanyasvabhAva ke avalambana se samasta vikArI bhAvoM ko ukhAr3a pheMkane kA nAma AluMchana hai| ____ AtmA meM ekAgratA karanA dharma hai| isalie jinheM dharma karanA ho, unheM nijAtmA meM ekAgratA karanI caahie| AtmA meM ekAgra hone kA guNa to hai, para vaha anAdikAla se para meM ekAgra ho rahA hai, apanI viparIta mAnyatA ke kAraNa puNya-pApa meM ekAgra ho rahA hai| AtmasvabhAva meM ekAgra hone ke lie usake paramapAriNAmika bhAva kA yathArtha svarUpa batAte haiN| yaha gAthA bahuta hI alokika hai| isameM trikAlIdhruva paramapAriNAmikabhAva kI alaukika mahimA batAI hai| isa gAthA meM trikAlIdhruva AtmA kA hI paramabhAva ke rUpa meM varNana kiyA hai| jisameM ananta guNoM kI nirmalatA pragaTa karane kI zakti 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 911
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 niyamasAra anuzIlana trikAla hotI hai, use paramabhAva kahate haiM aura usake Azraya se dharma pragaTa hotA hai| samayasAra meM jise jJAyakabhAva kahA hai, use hI yahA~ paramapAriNAmika bhAva kahA hai| paramapAriNAmika bhAva trikAlI svabhAva hai, dhruvarUpa rahanevAlA bhAva hai, sadA ekarUpa rahanevAlA bhAva hai|' karmavRkSa kI jar3a ukhAr3anA paryAya hai, lekina vaha paryAya paramasvabhAva ke Azraya se hI pragaTa hotI hai, isalie paramasvabhAva ko hI karmarUpI vRkSa kI jar3a ukhAr3anevAlA kahA hai / vAstava meM paramasvabhAva meM karma kA trikAla abhAva hI hai| samasta jIvoM ko yaha paramasvabhAva nizcaya se vidyamAna hote hue bhI, jise isakA bhAna nahIM hai - aise kudRSTi mithyAdRSTi ko to avidyamAna hI hai| ___ jaba paryAya antarmukha hokara paramAtmatattva kA Azraya karatI hai, taba AsannabhavyajIva ke puNya-pAparUpa vikAra kI jar3eM ukhar3a jAtI hai| isakA nAma AluMchana hai| svabhAva ke Azraya se rAga-dveSa-moha kI jar3eM ukhAr3a pheMkane kA nAma AluMchana hai aura yahI saMvara hai| zarIrAdi aura puNya-pApa to dUravartI bAhyatattva haiM aura saMvaranirjarArUpa nirmalaparyAya nikaTavartI bAhyatattva haiN| ___ saMvara-nirjarA AtmA kI zuddhaparyAyeM haiM, phira bhI trikAlI zakti kI apekSA ina pragaTa paryAyoM ko bAhyatattva kahA hai| trikAlI dhruvazakti antaHtattva hai aura usake Azraya se pragaTa huI nirmalaparyAya bAhyatattva hai; kyoMki paryAya ke Azraya se nirmalatA yA dharma nahIM hotaa| trikAlI dhruva aMtastattva paramapAriNAmikabhAva trikAla siddhasvarUpa hai| usake hI Azraya se AsannabhavyajIva ko nizcaya AlocanA utpanna hotI hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 913 3. vahI, pRSTha 916 2. vahI, pRSTha 914 4. vahI, pRSTha 917
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 110 : paramAlocanAdhikAra 161 yaha Aluchana nizcaya parama-AlocanA kA prakAra hai, vItarAgI bhAva hai| yaha nirmalaparyAyarUpa bAhyatattva paralakSya karane se pragaTa nahIM hotA, yaha to aMtaraMgasvabhAva ke Azraya se pragaTa hotA hai| ___ samasta karma viSama viSavRkSa hai / pApa to viSama viSa hai hI, parantu puNya bhAva bhI viSama viSa kA jhAr3a hai| usa viSavRkSa kI jar3a mithyAtva hai| paramapAriNAmikasvabhAva kA Azraya karane para hI isa viSavRkSa kI jar3eM ukhar3atI haiN| caitanyasvarUpa sahaja paramabhAva caurAsI ke janamamaraNa ke viSavRkSa ko jar3a se ukhAr3a pheMkatA hai| samyagdRSTi ko aise paramabhAva kI dRSTi hotI hai, use paryAyabuddhi nahIM hotii|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha batAyA gayA hai ki paramapAriNAmikabhAva ke Azraya se utpanna huA AtmAvalokana (AtmAnubhUti) rUpa paryAya hI AluMchana nAmaka AlocanA hai| yaha nizcaya AluMchanarUpa AlocanA kA svarUpa hai| paramapAriNAmikabhAvarUpa paramabhAva puNya-pAparUpa samasta karmarUpI viSavRkSa ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane meM samartha hai| yadyapi yaha paramabhAva mithyAdRSTiyoM ke bhI vidyamAna hai; tathApi avidyamAna jaisA hI hai, kyoMki usake hone kA lAbha unheM prApta nahIM hotaa| isa bAta ko yahA~ sumeru parvata kI talahaTI meM vidyamAna svarNarAzi ke udAharaNa ke mAdhyama se samajhAyA gayA hai| vidyamAna hone para bhI jisaprakAra ukta svarNa kA upayoga saMbhava nahIM hai; usIprakAra mithyAdRSTiyoM ke lie ukta paramabhAva kA upayoga saMbhava nahIM hai| ___ yahA~ eka prazna saMbhava hai ki nityanigoda ke jIvoM ko bhI, vaha paramabhAva zuddhanizcayanaya se abhavyatvapAriNAmikabhAva nAma se saMbhava nahIM hai - TIkA meM samAgata isa kathana kA bhAva khyAla meM nahIM aayaa| isa prakaraNa kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "nizcaya kI dRSTi se to samasta jIvoM kA paramasvabhAva jyoM kA 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 921-922 2. vahI, pRSTha 922
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana tyoM trikAla ekarUpa hI hai, zuddhanizcayanaya se vaha paramapAriNAmikabhAva nityanigoda ke jIvoM ke bhI pAyA jAtA hai; kyoMki zuddhanizcaya meM to samasta jIvoM ko paramasvabhAva hI hai| abhavyatvapAriNAmikabhAva vyavahAra naya kA viSaya hai| abhavyajIva ke mokSa prApta karane kI yogyatA nahIM hai| - yaha bhI zuddhanizcayanaya meM lAgU nahIM par3atA, zuddhanizcayanaya se to samasta jIva paramapAriNAmikabhAva svarUpa hI hai|" ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki yadyapi paramabhAva sabhI jIvoM ke pAyA jAtA hai aura vaha paramabhAva paramazuddhanizcayanaya kA viSaya hai| isakAraNa paramazaddhanizcayanaya se vyavahAranaya ke viSayabhUta abhavyatvapAriNAmikabhAva ko paramabhAva nahIM kahA jA sakatA; kyoMki abhavyatvarUpa pAriNAmikabhAva ke Azraya se samyagdarzanAdi kI utpatti saMbhava nahIM hai||110|| . isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM, jinameM se pahalA chanda isaprakAra hai (maMdAkrAMtA) eko bhAvaH sa jayati sadA paMcama: zuddhazuddhaH karmArAtisphuTitasahajAvasthayA sNsthitoyH| mUlaM mukternikhilayaminAmAtmaniSThAparANAM ekAkAraH svarasavisarApUrNapuNyaH purANaH // 160 / / (harigIta) haiM AtmaniSThA parAyaNa jo mUla unakI mukti kaa| jo sahajavasthArUpa puNya-pApa ekAkAra hai| jo zuddha hai nita zuddha evaM svarasa se bharapUra hai| jayavaMta paMcamabhAva vaha jo AtmA kA nUra hai||160|| jo karma se dUrI ke kAraNa pragaTa sahajAvasthArUpa vidyamAna hai, AtmaniSTha sabhI munirAjoM kI mukti kA mUla hai, ekAkAra hai, nijarasa ke vistAra se bharapUra hone ke kAraNa pavitra hai, sanAtana purANa puruSa hai; vaha zuddha-zuddha eka paMcamabhAva sadA jayavaMta hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 917-918
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 110 : paramAlocanAdhikAra 163 isa chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "Asannabhavya samyagdRSTi jIva apane paramazuddha kAraNaparamAtmA ke Azraya se saMsAra ke mUla (jar3a) ko ukhAr3a DAlatA hai, isakA nAma hI AluMchana hai aura yaha nizcaya AlocanA kA eka prakAra hai| ___anAdi saMsAra se jIva ne eka kSaNa mAtra bhI aisI AlocanA nahIM kI hai; kyoMki aisI AlocanA karanevAle ko zuddhabhAva pragaTa hokara mukti prApta hue binA nahIM rhtii| nizcaya AlocanA kaho, saMvara kaho, dharma kaho- yaha anAdikAla se pragaTa kyoM nahIM huA aura aba kaise pragaTa hogA? - yaha donoM bAteM isa chanda meM batAI gaI haiN|" isa chanda meM sadA jayavanta paMcamabhAva kA mAhAtmya batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki yaha paramapAriNAmikabhAvarUpa paMcamabhAva AtmaniSTha munirAjoM kI mukti kA mUla hai, paramapavitra hai, ekAkAra hai, anAdiananta sanAtana satya hai| aisA yaha eka zuddha-zuddha paMcamaparamabhAva sadA jayavaMta hai| dhyAna rahe yahA~ paramapaMcamabhAva kI zuddhatA para vizeSa vajana DAlane ke lie zuddha pada kA prayoga do bAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki yaha paramabhAva svabhAva se to zuddha hai hI, paryAya kI zuddhatA kA bhI ekamAtra AzrayabhUta kAraNa hai||160|| dUsarA chanda isaprakAra hai - (maMdAkrAMtA) AsaMsArAdakhilajanatAtIvramohodayAtsA mattA nityaM smaravazagatA svaatmkaaryprmugdhaa| jJAnajyotirdhavalitakakumbhamaMDalaM zuddhabhAvaM mohAbhAvAtsphuTitasahajAvasthameSA prayAti / / 161 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 923-924
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 niyamasAra anuzIlana ( harigIta ) isa jagatajana kI jJAnajyoti are kAla anAdi se / re mohavaza madamatta evaM mUDha hai nijakArya meM | nirmoha to vaha jJAnajyoti prApta kara zudhabhAva ko / ujjvala kare saba ora se taba sahajavasthA prApta ho / / 161 / / anAdi saMsAra se samasta janasamUha kI tIvra moha ke udaya ke kAraNa jo jJAnajyoti niraMtara matta hai, kAma ke vaza hai aura nijakArya meM vizeSarUpa se mugdha hai, mUDha hai; vahI jJAnajyoti moha ke abhAva se usa zuddhabhAva ko prApta karatI hai ki jisa zuddhabhAva ne sabhI dizAoM ko ujjvala kiyA hai aura sahajAvasthA prApta kI hai| ukta chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "apane zuddha svabhAva kA bhAna hote hI moha kA abhAva hokara jJAnajyoti zuddhabhAva ko prApta karatI hai| jo pahale kAma ke vaza thI, aba usake badale vahI jJAnajyoti zuddhabhAva se dizAmaMDala ko prakAzita karatI hai arthAt vaha jJAnajyoti cAroM tarapha se ujjvala ho gaI hai, sahaja avasthA ko pragaTa ho gaI hai| aisI jJAnajyoti kA pragaTa honA hI dharma hai, saMvara hai, AlocanA hai| " ukta chanda meM jJAnajyoti kI mahimA batAI gaI hai| kahA gayA hai ki moha ke sadbhAva meM anAdikAla se samasta saMsArIjIvoM kI jo jJAnajyoti matta ho rahI thI, kAma ke vaza ho rahI thI; vahI jyoti moha ke abhAva meM zuddhabhAva ko pragaTa karatI huI sabhI dizAoM ko ujjvala karatI hai aura sahajAvasthA ko prApta karatI hai| jJAnajyoti kA samyagjJAna ke rUpa sphurAyamAna honA hI AluMchana hai, AluMchana nAma kI AlocanA hai, nizcaya AlocanA hai / / 161 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 924
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 111 vigata do gAthAoM meM paramAlocanA ke AraMbhika do bheda Alocana evaM AluMchana kI kramaza: carcA kii| aba isa gAthA meM tIsare bheda avikRtikaraNa kI carcA karate haiM / gAthA mUlata: isaprakAra hai - kammAdo appANaM bhiNNaMbhAvei vimlgunnnnilyN| majjhatthabhAvaNAe viyaDIkaraNaM ti viNNeyaM // 111 / / (harigIta) nirmalaguNoM kA nilaya Atama karma se bhina jIva ko| bhAtA sadA jo AtamA avikRtikaraNa vaha jAnanA // 111|| jo madhyasthabhAvanA meM karma se bhinna, vimalaguNoM ke AvAsarUpa apane AtmA ko bhAtA hai; usa jIva ko avikRtikaraNa jAnanA caahie| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ zuddhopayogI jIva kI pariNati vizeSa kA kathana hai| pAparUpI aTavI ko jalAne ke lie agni ke samAna jo jIva; dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se bhinna; sahajaguNoM ke AvAsa nija AtmA ko mAdhyasthabhAva se bhAtA hai; usa jIva ko avikRtikaraNa nAmaka parama-AlocanA kA svarUpa vartatA hI hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "Atmadravya dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita sahaja guNoM kA nidhAna hai / jo jIva usakA dhyAna karatA hai, usake vikAra kA nAza hokara sahaja guNa pragaTa hote haiN| sarvaprathama yaha bAta sunakara isakA vicAra aura dhAraNA karake bAra-bAra isI kA ciMtana honA cAhie, pazcAt andara meM usakA pariNamana hote hI avikArI dazA pragaTa hotI
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 niyamasAra anuzIlana hai| jo paryAya caitanyasvarUpa AtmA ko viSaya banAtI hai, usa paryAya ko parama AlocanA hotI hai|" __parama-AlocanA ke avikRtikaraNa nAmaka bheda kI carcA karanevAlI isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki pAparUpI bhayAnaka jaMgala ko jalAne meM samartha yaha AtmA; jaba dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se bhinna evaM sahaja guNoM ke AvAsa isa bhagavAna AtmA ko madhyastha bhAva se bhAtA hai, usakI ArAdhanA karatA hai; taba vaha ArAdhaka AtmA avikRtikaraNasvarUpa hI hai- aisA jAnanA caahie| ___ tAtparya yaha hai ki ukta AtmA avikRtikaraNa nAmaka AlocanA karanevAlA hai, paramAlocaka hai||111|| ___ isake bAda TIkAkAra munirAja nau chanda likhate haiM; jisameM pahalA aura dUsarA chanda isaprakAra hai - (maMdAkrAMtA) AtmA bhinno bhavati saMtataM dravyanokarmarAzerantaHzuddhaH shmdmgunnaambhojiniiraajhNsH| mohAbhAvAdaparamakhilaM naiva gRhNAti so'yaM nityAnaMdAdyanupamaguNazciccamatkAramUrtiH / / 162 / / akSayyAntarguNamaNigaNaHzuddhabhAvAmRtAmbhorAzau nityaM vizadavizade kSAlitAMhaH klNkH| zuddhAtmA ya: prahatakaraNagrAmakolAhalAtmA jnyaanjyotiHprtihttmovRttiruccaishckaasti||163|| (harigIta) are anta:zuddha zama-damaguNakamalanI haMsa jo| Ananda guNa bharapUra karmoM se sadA hai bhinna jo|| caitanyamUrti anUpa nita chor3e na jJAnasvabhAva ko| vaha AtmA na grahe kiMcit kisI bhI parabhAva ko||16|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 927
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 111 : paramAlocanAdhikAra 167 are nirmalabhAva amRta udadhi meM DubakI lgaa| dhoye haiM pApakalaMka evaM zAnta kolAhala kiyaa| indriyoM se janya akSaya alakha guNamaya aatmaa| re svayaM antaryoti se tama nAza jagamaga ho rhaa||163|| dravyakarma aura nokarma ke samUha se sadA bhinna, anta:zuddha, zama-dama Adi guNarUpI kamalaniyoM kA rAjahaMsa, nityAnaMdAdi anupama guNoMvAlA aura caitanyacamatkAra kI mUrti - aisA yaha AtmA moha ke abhAva ke kAraNa sabhI prakAra ke sabhI parabhAvoM ko grahaNa hI nahIM krtaa| ___ jisane atyanta nirmala zuddhabhAvarUpI amRta ke samudra meM pApakalaMkoM ko dho DAlA hai aura indriyasamUha ke kolAhala ko naSTa kara diyA hai tathA jo akSaya antaraMga guNa maNiyoM kA samUha hai; vaha zuddha AtmA jJAna jyoti dvArA aMdhakAradazA kA nAza karake atyanta prakAzamAna ho rahA hai| ina chandoM ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "dekho! andara se AlocanA kA utsAha uchalatA hone se TIkAkAra AcAryadeva ne nau-nau chanda likha diye haiN| sAdhAraNa jIvoM ko to bhAvaliMgI saMtoM kA hRdaya pahicAnanA hI kaThina hai| ___andara meM svasvabhAva kA jaura AyA hai, AtmadhyAna kI mastI meM jhUlate-jhUlate sahaja chandoM kI racanA ho gayI hai| andara meM cidAnanda caitanya kI dhuna jamI hai, usa svabhAva kI dhuna meM rAga ko bhUla gaye haiM - isalie sahajapane jo upamA dhyAna meM A gaI, usa upamA ko dekara varNana kiyA hai| strI Adi kI upamA dI, usameM rAga nahIM hai, parantu svabhAva kI dhuna hai, svabhAva kI mastI meM rAga ko to bhUla gaye haiN|' AcAryadeva kahate haiM ki svabhAva kI dRSTi kara aura paryAya meM vikAra hone para bhI usakI dRSTi chodd'| trikAlI ekarUpa svabhAva meM keli karanevAlA AtmA moha kA abhAva hone se samasta paradravya aura parabhAva 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 928
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 niyamasAra anuzIlana ko grahaNa nahIM karatA arthAt vaha svabhAva se avikRta hI rahatA hai| vikArI bhAvoM ko grahaNa nahIM krtaa| trikAlI svabhAva meM to vikAra kA grahaNa hai hI nahIM aura usa svabhAva kA Azraya karanevAlI paryAya meM bhI vikAra kA saMvara ho jAtA hai|' ___ AcArya padmaprabhamaladhArideva yahA~ AtmA ke zuddha svarUpa kA varNana karate hue kahate haiM ki AtmA sadA antaraMga meM akSaya guNamaNiyoM kA samUha hai| jisane sadA hI sahaja svabhAvarUpI amRta ke samudra meM pAparUpI kalaMka ko dho DAlA hai| caitanyasamudra meM pApakalaMka to hai hI nhiiN| are jIva! aise caitanya-samudra bhagavAna AtmA kA pahale vizvAsa to kara! vizvAsa to kara!!, kyoMki usa caitanyasvarUpa meM koI kalaMka nahIM hai| trikAlI nirmala svabhAvazakti kI pratIti karane para arthAt usakA Azraya karane para nirmala paryAya pragaTa ho jAtI hai aura sadaiva hI siddhapane pariNamana hotA rahatA hai| eka zuddhatA nayI pragaTa hotI hai aura dUsarI zuddhatA anAdi kI hai arthAt svabhAva kI zuddhatA anAdi kI hotI hai aura paryAya meM zuddhatA navIna utpanna huI hai| jaise siddha bhagavAna anAdi se hI haiM; usIprakAra AtmA kA svabhAva bhI anAdi se siddha samAna hI hai| jaise svarUpa kA Azraya lene para navIna siddhadazA pragaTa hotI hai; usIprakAra AtmA kI paryAya meM bhI navIna zuddhabhAva pragaTa hotA hai|" ukta donoM chandoM meM bhagavAna AtmA ke hI gIta gAye gaye haiN| pahale chanda meM AtmA ko zama-dama Adi guNarUpI kamalaniyoM kA rAjahaMsa kahA gayA hai| jisaprakAra mAnasarovara jaise sarovaroM meM khilanevAlI kamalaniyoM ke sAtha vahA~ rahanevAlA rAjahaMsa krIr3AyeM karatA rahatA hai; 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 929 2. vahI, pRSTha 929-930 3. vahI, pRSTha 930
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 111 : paramAlocanAdhikAra 169 usIprakAra yaha bhagavAna AtmA svayaM meM hI jo zama-dama Adi guNarUpI kamalanI haiM; unake sAtha krIr3A karatA hai| yahA~ AtmA ke dravyasvabhAva ko sarovara, usameM rahanevAle guNoM ko kamalanI aura vartamAna nirmala paryAya ko rAjahaMsa ke sthAna para rakhA gayA hai| tAtparya yaha hai ki nirmala paryAya ke dhanI jJAnIjana apane AtmA meM vidyamAna guNoM ke sAtha hI keli kiyA karate haiN| unheM bAhara nikalane kI AvazyakatA hI nahIM pdd'tii| ___ yahA~ maiM ApakA dhyAna eka bAta kI ora vizeSa khIMcanA cAhatA hU~ ki yahA~ 'zamadamaguNAmbhojanI' pada hai, jisakA artha zama-dama guNarUpI kamalanI hI ho sakatA hai, kamala nhiiN| haMsa kA kamala ke sAtha krIr3A karane ke sthAna para kamalanI ke sAtha krIr3A kI bAta hI adhika upayukta lagatI hai| pahale chanda meM bAhara nikalane kI AvazyakatA nahIM par3atI; kyoMki atIndriya Ananda kI sabhI sAmagrI andara vidyamAna hai - yaha kahA hai aura dUsare chanda meM svayaM svayaM meM hI prakAzita hotA rahatA hai - yaha kahA hai / tAtparya yaha hai ki use prakAzita hone ke lie bhI para kI AvazyakatA nahIM hai| ___ isaprakAra yaha bhagavAna AtmA svayaM meM hI paripUrNa hai, use anya kI koI AvazyakatA nhiiN| yahA~ prazna ho sakatA hai ki jaba Apane kamalanI artha kiyA hI hai to phira isa spaSTIkaraNa kI kyA AvazyakatA hai ? ___ are bhAI! abataka zamadamaguNAmbhojani kA artha zama-damaguNarUpI kamala kiyA jAtA rahA hai| ambhoja kA artha hotA hai kml| jisakI utpatti aMbha mAne jala meM ho, vaha ambhoja / ambhoja kA strI liMga ambhojani huaa| isaprakAra ambhojani kA artha kamalanI hotA hai||162-163||
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 tIsarA aura cauthA chanda isaprakAra hai - - niyamasAra anuzIlana ( vasaMtatilakA) saMsAraghorasahajAdibhireva raudraiduHkhAdibhi: pratidinaM paritapyamAne / loke zamAmRtamayImiha tAM himAnIM yAyAdayaM munipatiH samatAprasAdAt / / 164 / / muktaH kadApi na hi yAti vibhAvakAryaM taddhetubhUtasukRtAsukRtapraNAzAt / tasmAdahaM sukRtaduSkRtakarmajAlaM muktvA mumukSupathamekamiha vrajAmi / / 165 / / ( rolA ) are sahaja hI ghora duHkha saMsAra ghora meM pratidina tapate jIva anaMte ghora duHkhoM se / kintu munijana to nita samatA ke prasAda se / are zamAmRta hima kI zItalatA pAte haiM / / 164|| re vibhAvatana mukta jIva to kabhI na pAte / kyoMki unhoMne sukRta- duSkRta nAza kiye haiM / isIlie to sukRta- duSkRta karmajAla taja / are jA rahA hU~ mumukSuoM ke mAraga meM || 165 || ghora saMsAra meM sahaja hI honevAle bhayaMkara duHkhoM se pratidina paritapta honevAle isa loka meM munirAja samatAbhAva ke prasAda se samatArUpI amRtamayI barpha ke Dhera jaisI ThaMDaka arthAt zAnti prApta karate haiM / muktajIva vibhAvarUpa kAya (zarIra) ko kabhI prApta nahIM hote; kyoMki unhoMne zarIra saMyoga ke hetubhUta sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) kA nAza kara diyA hai / isalie aba maiM sukRta aura duSkRta karmA ko chor3akara eka mumukSumArga meM jAtA hU~ / ina chandoM ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI -
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 111 : paramAlocanAdhikAra 171 isaprakAra spaSTa karate haiM - "trikAlI AtmA trikAla sahaja sukhamaya hai aura isase viruddha ukta vikArabhAva saMsAra hai, vaha sahaja duHkhamaya hI hai| vikAra svayaM to duHkharUpa hai hI aura usameM bhI asAtA ke vedana se ghora duHkhamaya hai| para kA Azraya duHkha hI hai| cidAnaMdasvabhAva ke alAvA isa jagata meM dUsarA koI bhI sukhamaya athavA sukhakArI nahIM hai| sAtA ke vedana kA bhAva bhI duHkharUpa hI hai - aisA nakkI karake caitanyasanmukha hone para hI duHkha kA abhAva hokara sahaja zAnti pragaTa hotI hai| jitanA para ke Azraya kA bhAva hai, vaha sabhI jamazedapura kI bhaTTI jaisA duHkha se sulagA huA saMsAra hai aura isase viruddha caitanyamUrti AtmA parama zItalasvarUpa sukhazAMti kA piNDa hai| usake Azraya se munirAja akaSAyI vItarAgI himarAzi ko prApta karate haiN| dekho, isa saMsAra ke duHkha se chUTane kA upAya! antaraMga meM upazama rasa ke kaMdasvarUpa bhagavAna AtmA meM sthira honA hI duHkha se chUTane kA upAya hai; kyoMki vahA~ zAnti hai| munirAja samatA ke prasAda se usa paramasukhamaya zAnti ko prApta karate haiN| __ aba AcArya kahate haiM ki mukta jIvoM kI taraha maiM bhI samasta sukRta aura duSkRta karmajAla ko chor3akara mokSamArga para ArUr3ha hotA huuN|2 __ jisa mArga para mumukSu cale haiM, usI mArga para maiM bhI jAtA hU~; kyoMki jitane jIva siddha hue haiM, una sabhI ne sukRta tathA duSkRta ke abhAvapUrvaka caitanyasvabhAva meM sthira hokara muktadazA prApta kI hai| yahI eka mArga hai| __sabhI mumukSuoM ke lie mukti kA mArga eka hI hai / bAhya padArthoM para lakSya karanA muktimArga nahIM hai| antarasvabhAva ke nirNayapUrvaka, usameM ekAgra honA hI muktimArga hai|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 931 2. vahI, pRSTha 932 3. vahI, pRSTha 933
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 niyamasAra anuzIlana __ukta donoM chandoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki yadyapi isa apAra ghora saMsAra meM ananta jIva AkulatArUpI bhaTTI meM niraMtara jala rahe haiM, ananta duHkha bhoga rahe haiM; tathApi munijana to samatAbhAva ke prasAda se samatArUpI amRta ke barphIle giri para virAjamAna haiM aura anaMta zItalatA kA anubhava kara rahe haiM, sukha-zAnti meM lIna haiN| sabhI prakAra ke sukRta aura duSkRtoM se mukta siddha jIva kabhI bhI vibhAvabhAvarUpa kAyA meM praveza nahIM karate, isalie maiM bhI aba sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) ke karmajAla ko chor3akara mumukSu mArga meM jAtA huuN| jisa niSkarma vItarAgI mArga para mumukSu loga calate haiM; maiM bhI usI mArga ko aMgIkAra karatA huuN| - pA~cavA~ aura chaThavA~ chanda isaprakAra hai - (anuSTubh ) prapadye'haM sadAzuddhamAtmAnaM bodhavigraham / bhavamUrtimimAMtyaktvA pudgalaskandhabandhurAm / / 166 / / anAdi mama saMsArarogasyAgadamuttamam / zubhAzubhavinirmuktazuddhacaitanyabhAvanA / / 167 / / (dohA) asthira pudgalakhaMdha tana taja bhavamUrata jAna / sadA zuddha jo jJAnatana pAyA Atama rAma ||166 / / zudha cetana kI bhAvanA rahita shubhaashubhbhaav| auSadhi hai bhava roga kI vItarAgamaya bhAva ||167|| paudgalika skaMdhoM se nirmita yaha asthira zarIra bhava kI mUrti hai, mUrtimAna saMsAra hai / ise chor3akara maiM jJAnazarIrI sadA zuddha bhagavAna AtmA kA Azraya grahaNa karatA huuN| zubhAzubhabhAvoM se rahita zuddhacaitanya kI bhAvanA mere anAdi saMsAra roga kI utkRSTa auSadhi hai| svAmIjI ina chandoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM -
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 111 : paramAlocanAdhikAra 173 "yaha zarIra ananta pudgala paramANuoM ke saMyoga se banA huA hai| isameM pratikSaNa ananta rajakaNa Ate-jAte rahate haiM; isalie yaha zarIra asthira hai| aura isase viparIta cidAnanda AtmA sadaiva sthira rahanevAlA hai / zarIra to saMsAra kI mUrti hai aura AtmA caitanya kI mUrti hai / caitanyasvarUpa AtmA ko chor3akara zarIra kA Azraya karane para to bhava kI bhAvanA kI hI utpatti hotI hai / isalie maiM zarIra kA Azraya chor3akara sadA ekarUpa rahanevAle jJAnazarIrI AtmA kA hI Azraya karatA hU~; kyoMki isake Azraya karane se hI saMvara tathA mukti hotI hai| zarIra to saMsAramUrti hai, rogoM kA ghara hai, azuci hai; aisI deha meM bhI caitanyamUrti bhagavAna AtmA sadA zuddha virAjamAna hai / usa AtmA ke Azraya se hI dharma prakaTa hotA hai / yadi zarIra ke Azraya se dharma hotA. ho, taba to zarIra meM roga ke samaya dharma nahIM honA cAhie, parantu aisA to hai nahIM / " isalie munirAja kahate haiM ki isa asthira kSaNabhaMgura zarIra kA Azraya chor3akara maiM to ekarUpa jJAyaka zarIra kA hI zaraNa grahaNa karatA / tathA anya jina jIvoM ko bhI AtmA kI zAnti prApta karanI ho, ve bhI apane jJAnazarIrI AtmA kA hI zaraNa grahaNa kareM / 2 AcArya kahate haiM ki caitanyasvabhAva kI bhrAnti hI mahAroga hai aura caitanyasvabhAva kI bhAvanA karanA hI isa mahAroga kA nAza karane kI auSadhi hai / ' caitanyasvarUpa ko jAnakara usakI vItarAgI bhAvanA kare to bhavabhramaNa ke roga kA abhAva ho, isake alAvA zubhAzubha bhAva ityAdi koI bhI bhavabhramaNa ko miTAnevAlA nahIM hai| " ukta chandoM meM atyanta spaSTa zabdoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 934 3. vahI, pRSTha 935 2. vahI, pRSTha 934 4. vahI, pRSTha 935
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 niyamasAra anuzIlana saMsAra kI sAkSAt mUrti yaha zarIra paudgalika skandhoM se banA huA hai, isalie asthira hai; ise chor3akara maiM jJAnazarIrI sadA zuddha bhagavAna AtmA kI zaraNa meM jAtA hU~; kyoMki mere isa anAdi saMsAra roga kI ekamAtra acUka auSadhi zubhAzubhabhAvoM se rahita eka zuddha caitanya bhAvanA hI hai| sAtavA~, AThavA~ aura nauvA~ chanda isaprakAra hai - (mAlinI) atha vividhavikalpaM paMcasaMsAramUlaM zubhamazubhasukarma prasphuTaM tadviditvA / bhavamaraNavimuktaM paMcamuktipradaM yaM tamahamabhinamAmi pratyahaM bhAvayAmi / / 168 / / atha sulalitavAcAM satyavAcAmapItthaM naviSayamidamAtmajyotirAdyantazUnyam / tadapi guruvacobhiH prApya yaH zuddhadRSTiH sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 169 / / jayati sahajateja:prAstarAgAndhakAro ___ manasi munivarANAM gocaraH zuddhazuddhaH / viSayasukharatAnAM durlabhaH sarvadAyaM paramasukhasamudraH zuddhabodho'stanidraH / / 170 / / (rolA) are paMcaparivartanavAle bhava ke kaarnn| vividha vikalpoMvAle zubha ara azubha karma haiN| are jAnakara aisA janama-maraNa se virhit| mukti pradAtA zuddhAtama ko namana karU~ maiM ||168|| yadyapi Adi-anta se virahita aatmjyoti| satya aura sumadhura vANI kA viSaya nahIM hai| phira bhI guruvacanoM se Atamajyoti prApta kr| samyagdRSTi jIva muktivadhu vallabha hote / / 169 / /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 gAthA 111 : paramAlocanAdhikAra are rAgatama sahajateja se nAza kiyA hai| munimanagocara zuddha zuddha unake mana bstaa| viSayI jIvoM ko durlabha jo sukha samudra hai| zuddha jJAnamaya zuddhAtama jayavaMta vrttaa||170|| vividha vikalpoM vAlA zubhAzubha karma; dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva - ina pA~ca parivartanoMvAle saMsAra kA mUla kAraNa hai - aisA jAnakara janma-maraNa se rahita aura pA~ca prakAra kI mukti denevAle zuddhAtmA ko maiM namana karatA hU~ aura pratidina use bhAtA hU~, usakI bhAvanA karatA huuN| isaprakAra Adi-anta se rahita yaha Atmajyoti; sumadhura aura satya vANI kA bhI viSaya nahIM hai; tathApi guru ke vacanoM dvArA usa Atmajyoti ko prApta karake jo zuddhadRSTivAlA hotA hai, vaha paramazrIrUpI kAminI kA vallabha hotA hai| jisane sahaja teja se rAgarUpI aMdhakAra kA nAza kiyA hai, jo zuddhazuddha hai, jo munivaroM ko gocara hai, unake mana meM vAsa karatA hai, jo viSayasukha meM lIna jIvoM ko sarvadA durlabha hai, jo paramasukha kA samudra hai, jo zuddhajJAna hai tathA jisane nidrA kA nAza kiyA hai; vaha zuddhAtmA jayavaMta hai| gurudevazrI kAnajI svAmI ina chaMdoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "zubhAzubha karma saMsAraparibhramaNa kA mUla kAraNa hai - aisA kahA, isase aisA nahIM samajhanA cAhie ki jar3akarma jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAte haiN| parantu aisA samajhanA cAhie ki AtmA ke jisa bhAva se zubhAzubha karma baMdhate haiM, usa bhAva ko paribhramaNa kA mUla kAraNa kahA hai| ___ tathA svayaM apane svabhAva kI dRSTi karake svabhAva meM lIna hone para vikAra chUTa jAtA hai aura paMcaprakAra ke paribhramaNa se mukti mila jAtI hai| isaprakAra jAnanA arthAt anubhava karanA dharma ke AraMbha kI rIti hai; kyoMki isaprakAra zuddhAtmA kA svarUpa jAne binA kisakI bhAvanA karegA aura kisameM sthira hovegA? isalie sarvaprathama vikAra tathA svabhAva donoM ko barAbara yathArtha 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 936 2. vahI, pRSTha 937
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 niyamasAra anuzIlana jAnanA pazcAt zuddha caitanyasvarUpa AtmasvarUpa meM namanA, pariNamanA, usakI bhAvanA karanA - yahI mukti kA mArga hai|' pahale to yaha batAyA ki bhagavAna AtmA satyavANI kA bhI viSaya nahIM hai| - aisA batAne ke bAda nimitta kA jJAna karAne ke lie kahA ki zrIguru ke vacana prasAda se zuddhAtmA ko pAkara pAtra jIva zuddhadRSTivAlA hotA huA, muktirUpI paramazrI ko prApta karatA hai| - aisA kahakara zuddhadRSTi ke Upara vajana diyA hai aura usa samaya nimitta kauna hotA hai| isakA jJAna karAyA hai| - AlocanA kisaprakAra hotI hai - isakI yaha bAta hai| AtmA ke svabhAva-sanmukha hokara zuddhAtmA kA avalokana karanA saMvara hai, AlocanA hai|shuddhaatmaa ne apane sahaja caitanyaprakAza se rAgarUpI aMdhakAra kA nAza kiyA hai| dhruva caitanyasvabhAva meM rAga-dveSa Adi vikAra hai hI nahIM, vikAra to paryAya meM hai; parantu jo paryAya dhruvasvarUpa ke sanmukha hotI hai, usa paryAya meM se bhI vikAra kA nAza ho jAtA hai| trikAlI caitanya dravya caitanyaprakAzamaya hai, ise svIkAra nahIM karanA hI ghora aMdhakAra hai / dhruvasvabhAva ko svIkAra karate hI isa mohAndhakAra kA nAza hotA hai|" ukta tInoM chandoM meM zuddhAtmA aura usakI ArAdhanA karanevAloM ke gIta gAye haiN| prathama chanda meM kahA gayA hai ki saMsAra ke mUla kAraNa zubhAzubhabhAva haiN| isalie maiM janma-maraNa kA abhAva karane ke lie zuddhAtmA kI ArAdhanA karatA hU~, usakI bhAvanA bhAtA hU~, usakA dhyAna karatA huuN| dUsare chanda meM kahA gayA hai ki yadyapi yaha bhagavAna AtmA vANI kI pakar3a meM nahIM AtA; tathApi gurUpadeza se Atmajyoti ko prApta karanevAlA muktiramA kA varaNa karatA hai| isIprakAra tIsare chanda meM rAgAndhakAra kA nAzaka, munijanoM ke mana kA vAsI, paramasukha ke sAgara AtmA ke jayavaMta hone kI bhAvanA bhAI hai||168-170|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 938-939
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 112 vigata gAthAoM meM parama-AlocanA ke Alocana, AluMchana aura avikRtikaraNa - ina bhedoM kI carcA kI gaI hai; aba isa gAthA meM cauthA bheda bhAvazuddhi kI carcA karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - madamANamAyalohavivajjiyabhAvo dubhAvasuddhi tti| parikahiyaM bhavvANaM loyAloyappadarisIhiM / / 112 / / __(harigIta ) . madamAnamAyAlobha virahita bhAva ko jinamArga meN| bhAvazuddhi kahA loka-alokadarzI deva ne // 112 / / mada, mAna, mAyA aura lobha rahita bhAva bhAvazuddhi hai - aisA bhavyoM se lokAloka ko dekhanevAloM ne kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha bhAvazuddhi nAmaka parama-AlocanA ke svarUpa dvArA zuddhanizcaya AlocanA adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| tIvra cAritramoha ke udaya ke kAraNa puruSaveda nAmaka nokaSAya kA vilAsa mada hai| yahA~ mada kA artha madana arthAt kAmavilAsa hai| vaidarbhI rIti meM kiye gaye caturavacanaracanAvAle kavitva ke kAraNa, Adeya nAmaka nAmakarma kA udaya hone para samasta janoM dvArA pUjyatvapane se; mAtA-pitA saMbaMdhI kula-jAti kI vizuddhi se; brahmacarya vrata dvArA upArjita zatasahastrakoTibhaTa' subhaTa samAna nirupama bala se; dAnAdi zubhakarma dvArA upArjita sampatti kI vRddhi ke vilAsa se; buddhi, bala, vikriyA, auSadhi, rasa, bala aura akSINa - ina sAta RddhiyoM se athavA sundara kAmaniyoM ke locana ko Ananda prApta karAnevAle zarIra 1.zata sahastra mAne eka lAkha aura koTi mAne karor3a - isaprakAra eka lAkha karor3a yoddhAoM ke barAbara bala dhAraNa karanevAle ko zatasahastrakoTibhaTa kahate haiN|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 178 lAvaNya rasa ke vistAra se honevAlA Atma- ahaMkAra mAna hai / 1 gupta pApa se mAyA hotI hai| yogya sthAna para dhana vyaya nahIM karanA lobha hai| nizcaya se samasta parigraha kA parityAga jisakA lakSaNa hai aise niraMjana nija paramAtmatattva ke parigraha se anya paramANumAtra dravya kA svIkAra lobha hai / ina cAroM bhAvoM se rahita zuddhabhAva hI bhAvazuddhi hai - aisA bhavyajIvoM ko; lokAlokadarzI paramavItarAga sukharUpI amRta ke pIne se tRpta arahaMta bhagavAnoM ne kahA hai / " AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - - "trilokInAtha arahaMta paramAtmA kahate haiM ki he bhavya ! tumhArA AtmA svabhAva se hI mada, mAna, mAyA, lobha ityAdi samasta vikArarahita jJAnamUrti hai / - aise jJAnamUrti AtmasvabhAva kI dRSTipUrvaka - usameM sthira bhAvazuddhi hai / bhAvazuddhi kA artha - caitanya svabhAva ke Azraya se mada, mAna, mAyA, lobha ityAdi vikArIbhAvoM kA nAza karanA hai / ' caitanyadravya paradravya se bhinna svayaM pratApavaMta hai / AtmA meM icchAoM kA aMza bhI nahIM hai / - aise caitanyatattva kI dRSTi aura lInatA se pragaTa huA vikAra rahita nirvikArIbhAva hI bhAvazuddhi hai| lokAloka ko eka sAtha jAnanevAle sarvajJa paramAtmA arahaMtadeva kI divyadhvani meM bhavyajIvoM ke hitArtha yaha bhAvazuddhi kI bAta AI hai| aisI bhAvazuddhi antaraMga nija paramAtmatattva ke Azraya se pragaTa hotI hai tathA yahI saMvara evaM AlocanA hai / 2" mAyA isa gAthA aura isakI TIkA meM bhAvazuddhi nAmaka parama-AlocanA kA svarUpa spaSTa karate hue mAtra yahI kahA gayA hai ki mada, mAna, aura lobha rahita pariNAma hI bhAvazuddhi hai / TIkA meM mada, mAna, 1 mAyA aura lobha kA svarUpa ukta prakaraNa ke saMdarbha meM spaSTa kiyA gayA hai / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 941 2. vahI, pRSTha 946
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 112 : paramAlocanAdhikAra 179 yahA~ kAma-vAsanA ko mada kahA gayA hai| mAna kA svarUpa spaSTa karate hue chaha bindu rakhe gaye haiN| pUjyatva, kula-jAti saMbaMdhI vizuddhi, subhaTapanA, sampatti, RddhiyA~ aura zArIrika sundaratA ke kAraNa honevAle abhimAna ko mAna kahA hai| isIprakAra vyavahAranaya se yogyasthAna meM dhana vyaya ke abhAva ko aura nizcayanaya se nija zuddhAtmA ko chor3akara anya paramANumAtra paradravya ke svIkAra ko lobha kahA gayA hai||112|| __ isa parama-AlocanA adhikAra kI antima gAthA kI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAra munirAja nau chanda likhate haiM, jinameM pahalA chanda isaprakAra hai - (mAlinI) atha jinapatimArgAlocanAbhedajAlaM parihataparabhAvo bhavyalokaH samantAt / tadakhilamavalokya svasvarUpaMca buddhvA sa bhavati prmshriikaaminiikaamruupH||171|| (harigIta ) jinavara kathita AlocanA ke bheda saba pahicAna kr| bhavya ke zraddheya jJAyakabhAva ko bhI jaankr|| jo bhavya chor3e sarvataH parabhAva ko para jaankr| ho vahI vallabha paramazrI kA paramapada ko prApta kr||171|| jo bhavyaloka jinendra bhagavAna ke mArga meM kahe gaye AlocanA ke samasta bhedajAla ko dekhakara tathA nijasvarUpa ko jAnakara sarva ora se parabhAvoM ko chor3atA hU~; vaha paramazrIrUpI kAminI kA vallabha hotA hai| isa chanda meM samyak AlocanA kA phala mukti kI prApti honA batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki jo bhavyajIva jainamArga meM batAye gaye AlocanA kA svarUpa bhalIbhA~ti jAnatA hai aura tadanusAra parabhAvoM ko chor3atA hai; vaha mukti prApta karatA hai||171||
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 dUsarA chanda isaprakAra hai -- niyamasAra anuzIlana ( vasaMtatilakA) AlocanA satatazuddhanayAtmikA yA nirmuktimArgaphaladA yaminAmajasram / zuddhAtmatattvaniyatAcaraNAnurUpA syAtsaMyatasya mama sA kila kAmadhenuH / / 172 / / (rolA ) saMyamadhArI santoM ko phala muktimArga kA / jo detI hai aura svayaM ke Atmatattva meM | niyata AcaraNa ke anurUpa AcaraNavAlI | vaha AlocanA mere mana ko kAmadhenu ho / / 172 || AlocanA saMyamI santoM ko nirantara mokSamArga kA phala denevAlI hai, zuddha Atmatattva meM niyata AcaraNa ke anurUpa hai, nirantara zuddhanayAtmaka hai; vaha AlocanA mujha saMyamI ko vastutaH kAmadhenurUpa ho / isa chanda meM TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva yaha bhAvanA. vyakta karate haiM ki jo AlocanA Atmatattva ke anurUpa AcaraNavAlI hai, mokSamArga kA phala denevAlI hai; vaha zuddhanayAtmaka AlocanA mujha saMyamI ko kAmadhenu jaisI phala denevAlI ho / dhyAna rahe jisaprakAra loka meM cintAmaNiratna ko cintAoM ko haranevAlA, kalpavRkSa ko icchAnusAra phala denevAlA mAnA jAtA hai; usI prakAra kAmadhenu gAya ko sabhI kAmanAyeM pUrI karanevAlA mAnA gayA hai / / 172 // tIsarA chanda isaprakAra hai - ( zAlinI ) zuddhaM tattvaM buddhalokatrayaM yad buddhvA buddhvA nirvikalpaM mumukSuH / tatsiddhyarthaM zuddhazIlaM caritvA siddhiM yAyAt siddhisImantinIzaH / / 173 / /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 112 : paramAlocanAdhikAra (rolA) tIna loka ke jJAyaka nirvikalpa tattva ko| __ jo mumukSujana jAna usI kI siddhi ke lie|| zuddha zIla Acare rame nija Atama meM nit| siddhi prApta kara muktivadhu ke svAmI hote||173|| mumukSu jIva tIna loka ko jAnanevAle zuddha nirvikalpatattva ko bhalIbhA~ti bAraMbAra jAnakara, usakI siddhi ke lie zuddha zIla kA AcaraNa karake siddhirUpI strI kA svAmI hotA hai, siddhi ko prApta. karatA hai| ukta chanda kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "siddha samAna zuddha nijAtmA kI bhAvanA tathA anubhava karanevAlA jIva vAstavika mumukSu hai| puNya kI bhAvanA karanevAle ko vAstavika mumukSu nahIM kahate haiN| avirata samyagdRSTi, dezavirati zrAvaka, mahAvratI munirAja tInoM mumukSu haiN|' ___ yahA~ para paryAya ko gauNa karake trikAlI dravyadRSTi kI apekSA aisA kahA hai ki jJAnI mumukSu jIva tIna loka ko jAnanevAle aise nirvikalpa zuddhAtmatattva ko yathArthapane jAnatA hai aura pazcAt usI meM lIna hokara mukti prApta karatA hai| isameM jJAna tathA cAritra donoM kI bAta kahI hai| apane zuddhAtmA kA jJAna aura usameM lInatA - isake alAvA dUsarA koI siddhi kA upAya mumukSuoM ko hai hI nhiiN| sabhI jIva isI rIti se siddhi prApta karate haiN|" isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki sarvajJasvabhAvI bhagavAna AtmA kA jJAna, zraddhAna aura usI meM lInatArUpa cAritra hI mukti kA mArga hai, mokSa prApta karane kA saccA upAya hai||173|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 949 2. vahI, pRSTha 950-951
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 niyamasAra anuzIlana cauthA chanda isaprakAra hai - . (sragdharA) sAnandaM tattvamaJjaJjinamunihRdayAmbhojakiMjalkamadhye nirvyAbAdhaM vizuddhaM smarazaragahanAnIkadAvAgnirUpam / zuddhajJAnapradIpaprahatayamimanogehaghorAndhakAraM tadvande sAdhuvandyaMjananajalanidhaulaMghane yAnapAtram // 174 / / (rolA) Atmatattva meM magna munijanoM ke mana meM jo| vaha vizuddha nirbAdha jJAnadIpaka nija aatm|| munimanatama kA nAzaka naukA bhavasAgara kii| sAdhujanoM se vaMdya tattva ko vaMdana karatA / / 174 / / jo Atmatattva Atmatattva meM magna munirAjoM ke hRdayakamala kI kezara meM Ananda sahita virAjamAna hai, bAdhA rahita hai, vizuddha hai, kAmabANoM kI gahana senA ko jalA dene meM dAvAgni ke samAna hai aura jisane zuddha jJAnarUpa dIpaka dvArA muniyoM ke manarUpI ghara ke ghora aMdhakAra kA nAza kiyA hai; jo sAdhuoM dvArA vaMdanIya aura janma-maraNarUpI bhavasAgara ko pAra karane meM nAva ke samAna hai; usa zuddha Atmatattva ko maiM vaMdana karatA huuN| gurudevazrI ukta chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "anantakAla se isa ajJAnI jIva ne apane zuddha antaHtattva kA kabhI anubhava nahIM kiyaa| AcAryadeva kahate haiM ki antaHtattva ko jAnakara usakI ruci kiye binA usameM lInatA nahIM hotI aura lInatA binA mukti nahIM hotI; isalie sarvaprathama apane antara meM apane nijasvarUpa paramAtmazakti kA vizvAsa karanA caahie| nijasvarUpa ke vizvAsa ke jora se bhavasamudra tirA jA sakatA hai| nijaparamAtmatattva bhavasamudra ko tairane ke lie naukA samAna hai - aise paramAtmatattva kI yahA~ vaMdanA kI gaI hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 952
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 gAthA 112 : paramAlocanAdhikAra jisaprakAra kamala ke madhya bhAga meM kezara kA tantu hotA hai, vaha kezara kA tantu hI kamala kA sAra hai; usIprakAra muniyoM ke hRdayarUpI kamala meM bhagavAna cidAnanda AtmA Ananda sahita virAjamAna hai| yahA~ muniyoM kI ugra pariNati batAne ke lie unake hRdaya ko kamala ke kezara kI upamA dI hai| trikAlI tattva to sadaiva bAdhArahita zuddha hai| kAmadeva kI senA ko bhasma karane ke lie dAvAnala samAna hai, arthAt zuddhAtmatattva meM kAmadeva kI utpatti to hai hI nahIM, balki usake Azraya se viSaya-kaSAya kA nAza ho jAtA hai| usa sahajatattva ke zuddha jJAnarUpa dIpaka ke prakAza ne muniyoM ke manogRha meM se ghora aMdhakAra kA nAza kiyA hai| samasta AtmAoM meM aisA sahajatattva jayavaMta hai| pratyeka AtmA svayaM aisI mahimA vAlA hai| yaha svabhAva hI samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra tathA kevalajJAna aura siddhadazA kA AdhAra hai| isalie isakI hI ruci karanA caahie| vastu trikAla apane svabhAva kI mahimA meM lIna hai, usakI mahimA ko jAnakara usakA Azraya karanevAle ko samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa saMvara pragaTa hotA hai, jo dharma hai|" isaprakAra Atmatattva kI mahimA ke pratipAdaka isa chanda meM munijanoM ke hRdayakamala meM virAjamAna usa Atmatattva ko vizuddha aura bAdhArahita batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki vaha Atmatattva kAmabANoM kI gahana senA ko jalA dene meM dAvAgni ke samAna hai| muniyoM ke mana ke aMdhakAra ko nAza karanevAlA vaha tattva sAdhujanoM se bhI vaMdanIya hai, abhinandanIya hai, saMsAra samudra se pAra hone ke lie nAva ke samAna hai| ___TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki maiM bhI usa zuddha Atmatattva kI vaMdanA karatA huuN||174|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 952 2. vahI, pRSTha 952-953 3. vahI, pRSTha 955
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 niyamasAra anuzIlana pA~cavA~ chanda isaprakAra hai - (hariNI) abhinavamidaM pApaM yAyAH samagradhiyo'pi ye vidadhati paraM brUmaH kiM te tapasvina eva hi| hRdi vilasitaM zuddhaM jJAnaM ca piMDamanuttamaM padamidamaho jJAtvA bhUyo'piyAnti sarAgatAm / / 175 / / (rolA) buddhimAna hone para bhI kyA koI tpsvii| aisA kaha sakatA ki karo tuma naye pApa ko| are kheda Azcarya zuddha Atama ko jaane| phira bhI aisA kahe samajha ke bAhara hai yh||175|| .. hama pUchate haiM ki kyA ve vAstava meM tapasvI haiM; jo samagrarUpa se buddhimAna hone para bhI dUsaroM se yaha kahate haiM ki tuma isa naye pApa ko kro| Azcarya hai, kheda hai ki ve hRdaya meM vilasita zuddhajJAnarUpa aura sarvottama piNDarUpa isa pada ko jAnate hue bhI sarAgatA ko prApta hote haiN| ukta chanda ke saMbaMdha meM svAmIjI ne kucha bhI nahIM khaa| unheM isameM kucha kahane jaisA nahIM lagAkyoMki kyA jagata meM koI tapasvI aisA bhI kaha sakatA hai ki isa naye pApa ko karo? pApa karane kI preraNA kI bAta to pratyakSarUpa se laukikajana bhI nahIM karate; phira sAdhujana aisI bAta kaise kara sakate haiM ? ___TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva bhI isa bAta para Azcarya hI vyakta kara rahe haiM, kheda pragaTa kara rahe haiN| ho sakatA hai ki unake samaya meM kucha aise loga rahe hoM; jo isaprakAra kI anargala bAteM karate hoN| __kabhI-kabhI aura kahIM-kahIM aisA kahate loga to Aja bhI mila jAte haiM ki yadi tuma pApa ke samAna puNya ko tyAgane yogya kahoge to phira hama yA to puNya kArya karanA bhI chor3a deMge yA phira jisaprakAra puNya kA upadeza karate haiM, usIprakAra pApa kA upadeza karane lgeNge| unase kahate haiM ki upadeza to sadA hI Upara caDhane kA hI diyA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 gAthA 112 : paramAlocanAdhikAra jAtA hai, nIce girane kA nhiiN| ata: puNya ko chor3ane ke upadeza se pApa karane kA upadeza dene kA bhAva grahaNa karanA to ThIka nahIM hai| ho sakatA hai ki isIprakAra kI koI pravRtti usa samaya rahI ho, jisake kAraNa TIkAkAra munirAja ko isaprakAra kA chanda likhane kA bhAva AyA ho| jo bhI ho, para zuddhajJAnaghana sarvottama Atmatattva ke jAnakAra to isaprakAra kI sarAgatA ko prApta nahIM ho sakate / / 175 / / chaThavA~ aura sAtavA~ chanda isaprakAra hai - (hariNI) jayati sahajaM tattvaM tattveSu nityamanAkulaM satatasulabhaM bhAsvatsamyagdRzAM samatAlayam / paramakalayA sArdhaM vRddhaM prvRddhgunnairnijaiH| sphuTitasahajAvasthaM lInaM mahimni nije'nizam / / 176 / / sahajaparamaM tattvaM tattveSu saptasu nirmalaM sakalavimalajJAnAvAsaM nirAvaraNaM zivam / vizadavizadaM nityaM bAhyaprapaMcaparAGmukhaM kimapi manasAM vAcAM dUraM munerapi tannumaH / / 177 / / (rolA) saba tattvoM meM sahaja tattva nija Atama hI hai| sadA anAkula satat sulabha nija Atama hI hai| paramakalA sampanna pragaTa ghara samatA kA jo| nija mahimArata Atmatattva jayavaMta sadA hai||176|| sAta tattva meM pramukha sahaja sampUrNa vimala hai| nirAvaraNa ziva vizada nitya atyanta amala hai| use namana jo ati dUra muni-mana-vacanoM se| parapaMcoM se vilaga Atma Ananda magana hai||177|| tattvoM meM vaha sahaja Atmatattva sadA jayavanta hai; jo sadA anAkula hai, nirantara sulabha hai, prakAzamAna hai, samyagdRSTiyoM ko samatA kA ghara
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 niyamasAra anuzIlana hai, paramakalA sahita vikasita, nijaguNoM se praphullita hai aura jisakI sahaja avasthA sphuTita hai, pragaTa hai aura jo nirantara nija mahimA meM lIna hai| ___sAta tattvoM meM vaha sahaja paramatattva nirmala hai, sampUrNata: vimala jJAna kA ghara hai, nirAvaraNa hai, ziva hai, vizada-vizada hai arthAt atyanta spaSTa hai, nitya hai, bAhya prapaMcoM se parAGmukha hai aura munijanoM ko bhI mana va vANI se ati dUra hai; use hama namana karate haiN| ina chandoM ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jagata meM sAta tattva haiN| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa - ina sAta tattvoM meM jIvatattva kA svabhAva trikAla nirmala hai, sahaja hai tathA utkRSTa hai| sarvathA pavitra samyagjJAna kA nivAsasthAna hai arthAt jJAna sahajAtmasvabhAva meM hI rahatA hai, AvaraNa rahita hai| - aise AtmA ke avalambana binA trikAla meM bhI dharma pragaTa honA sambhava nahIM hai| AtmA trikAla ziva arthAt kalyANa kI mUrti hai, trikAla pratyakSa hai, spaSTa hai, dhruvapane nitya hai| ___ yaha sahajatattva bAhya prapaMca se to parAGmukha hai hI, muniyoM ko bhI manavANI dvArA prApta nahIM hotA / muniyoM ke antaraMga anubhava meM nirantara varta rahA hai, rAga se pAra hai| - aise sahajatattva ko hamArA namaskAra ho|" isaprakAra ina do chaMdoM meM bhagavAna AtmA ko satata jayavaMta batAte hue namaskAra kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki apanA yaha bhagavAna AtmA sadA anAkula hai, niraMtara sulabha hai, prakAzamAna hai, samatA kA ghara hai, paramakalA sahita vikasita hai, pragaTa hai aura nija mahimArata hai| yaha paramatattva atyanta nirmala hai, nirAvaraNa hai, ziva hai, vizada hai, nitya hai, bAhya prapaMcoM se parAGgamukha hai aura munijanoM kI vANI aura mana se bhI ati dUra hai| aise jayavaMta paramatattva ko hama namana karate haiM / / 176-177 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 956
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 gAthA 112 : paramAlocanAdhikAra AThavA~ aura nauvA~ chanda isaprakAra hai - (drutavilaMbita ) jayati zAMtarasAmRtavAridhi pratidinodayacAruhimadyutiH / atulabodhadivAkaradIdhiti prahatamohatamassamitirjinaH / / 178 / / vijitajanmajarAmRtisaMcayaH prhtdaarunnraagkdmbkH| aghamahAtimiravrajabhAnumAn jayati yaH paramAtmapadasthitaH / / 179 / / (rolA) are zAntarasarUpI amRta ke sAgara ko| nitya ullasita karane ko tuma pUrNacanda ho| mohatimira ke nAzaka dinakara bhI to tuma ho| he jina nija meM lIna sadA jayavaMta jagata meM ||178|| ve jinendra jayavanta paramapada meM sthita jo| jinane jarA janama-maraNa ko jIta liyA hai| are pApatama ke nAzaka ne rAga-dveSa kaa| nirmUlana kara pUrNa mUla se hanana kiyA hai||179|| jo zAntarasarUpI amRta ke sAgara ko uchAlane ke lie pratidina udita honevAle sundara candramA ke samAna haiM aura jinhoMne atulanIya jJAnarUpI sUrya kI kiraNoM se mohAndhakAra ko nAza kiyA hai; ve jinendra bhagavAna jayavaMta haiN| jisane janma-jarA-mRtyu ke samUha ko jIta liyA hai, dAruNa rAga ke samUha kA hanana kara diyA hai, jo pAparUpI mahAndhakAra ke samUha ko nAza karane ke lie sUrya ke samAna haiM aura paramAtmapada meM sthita haiM; ve jinendra jayavaMta haiN|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 niyamasAra anuzIlana ukta chandoM kA bhAva AdhyAtmikasatparuSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra pUrNamAsI kA candramA samudra ko uchAlatA hai arthAt jaba sampUrNa kalAoM sahita candramA AsamAna meM prakAzamAna hotA hai, taba samudra apanI caMcala laharoM se uchalane lagatA hai| __usIprakAra caitanyasvarUpa bhagavAna AtmA meM bhare hue zAntarasa samudra ko uchAlane ke lie arthAt paryAya meM pragaTa karane ke lie zrI majjinendraparamAtmA sampUrNa kalAoM sahita udita candramA samAna hai| unhoMne apane kevalajJAnarUpI sUrya ke teja se moharUpI aMdhakAra kA nAza kiyA hai| trikAlI dravyasvabhAva to jayavaMta hai hI, parantu usake Azraya se pragaTa honevAlI sarvajJatA bhI jayavaMta vartatI hai| sarvajJa bhagavAna kI paryAya meM sadA zAntarasa uchala rahA hai - aise sarvajJadeva sadA jayavaMta vrte|' ___ aho ! kevalajJAna jayavaMta varta rahA hai| - aisA kahakara munirAja ne svayaM svayaM ke lie kevalajJAna kI bhAvanA pragaTa kI hai|" ukta donoM chandoM meM se prathama chanda meM jinendra bhagavAna kI upamA candramA aura sUrya se dI hai| kahA gayA hai ki he bhagavan ! Apa zAnta rasarUpI amRta ke sAgarako ullasita karane ke lie candramA ke samAna ho aura mohAndhakAra ke nAza ke lie jJAnarUpI sUrya ho| dUsare chanda meM kahA gayA hai ki janma, jarA aura mRtyu ko jItanevAle, bhayaMkara rAga-dveSa ke nAzaka, pAparUpI aMdhakAra ke nAzaka sUrya aura paramapada meM sthita jinendradeva jayavaMta haiM / / 178-179 / / adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramAlocanAdhikAra nAmaka sAtavA~ zrutaskandha samApta huaa| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 957-958 2. vahI, pRSTha 958-959
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra ( gAthA 113 se gAthA 121 taka) niyamasAra gAthA 113 vigata sAta adhikAroM meM kramazaH jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna aura paramaAlocanA kI carcA huii| aba isa AThaveM adhikAra meM zuddhanizcayaprAyazcitta kI carcA karate haiM / isa adhikAra kI pahalI aura niyamasAra kI 113vIM gAthA kI utthAnikA likhate hue tAtparyavRtti TIkA meM likhate haiM - 66 'aba samasta dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarma ke saMnyAsa ke hetubhUta zuddhanizcayaprAyazcitta adhikAra kahA jAtA hai|" gAthA mUlataH isaprakAra hai vadasamidisIlasaMjamapariNAmo karaNaNiggaho bhAvo / so havadi pAyachittaM aNavarayaM ceva kAyavvo / / 113 / / ( harigIta ) jo zIla saMyama vrata samiti ara karaNa nigrahabhAva haiN| satat karane yogya ve saba bhAva hI prAyazcitta haiM / / 113 || vrata, samiti, zIla aura saMyamarUpa pariNAma tathA indriyanigraharUpa bhAva prAyazcitta hai aura vaha prAyazcitta niraMtara kartavya hai, karane yogya kArya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - - "yaha nizcayaprAyazcitta ke svarUpa kA kathana hai /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, zIla aura sabhI indriyoM ke tathA mana-vacana-kAya ke saMyamarUpa pariNAma evaM paMcendriya ke nirodharUpa pariNati vizeSa prAyazcitta hai / prAya: pracurarUpa se nirvikAra citta hI prAyazcitta hai / 190 antarmukhAkAra paramasamAdhi se yukta, paramajinayogIzvara, pAparUpI aTavI (bhayaMkara jaMgala) ko jalAne ke lie agni ke samAna, pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita, dehamAtra parigraha ke dhArI, sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi samAna aura paramAgamarUpI makaraMda (puSpa rasa) jharate hue mukhavAle padmaprabha ko yaha nirantara karane yogya hai, karttavya hai / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - 99 " isa gAthA meM kathita vratAdika ke pariNAma rAgarahita jAnanA cAhie, kyoMki yaha nizcaya prAyazcitta kA kathana hai / trikAlI zuddhAtmasvabhAva ke avalambanapUrvaka rAgAdibhAva kI utpatti hI na honA nizcaya se ahiMsAvrata hai / satsvarUpa dhruvasvabhAva ke Azraya se utpanna vItarAgabhAva hI paramArtha se satyavrata hai / akhaNDa AtmasvabhAva se prApta vItarAgI paraNati ke alAvA anya rAgAdibhAva kA grahaNa nahIM karanA hI nizcaya se acauryavrata hai / brahmasvarUpa AtmA meM caranA hI vAstavika brahmacaryavrata hai aura usI cidAnandasvarUpa meM lIna hokara rAga ke eka aMza ko bhI grahaNa nahIM karanA nizcaya se aparigrahavrata hai / - aise vItarAgI paMcamahAvratarUpa pariNAma svayaM hI nizcaya se prAyazcita svarUpa haiM / isIprakAra IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa tathA pratiSThApanA - ye pA~coM samiti bhI nizcaya se AtmA ke avalambanasvarUpa vItarAgabhAva hI haiM aura isakA nAma hI nizcaya prAyazcitta hai / ' 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 961
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 113 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 191 svabhAva ke avalambana se utpanna vizeSa nirvikArI paraNati kA nAma prAyazcitta hai| aba kahate haiM ki aisA zuddha prAyazcitta vItarAgI munirAjoM ko niraMtara karttavyasvarUpa hai / aho ! munirAjoM kI antarapariNati meM pracura vItarAgatA pragaTa huI hai, isalie unake mukha meM se jo vANI nikalatI hai, vaha paramAgama hai| rAga-dveSa rahita vItarAgI puruSa kI vANI paramAgama hai / ' yahA~ TIkA meM apanI munidazA kA varNana karake munidazA kA vAstavika svarUpa batAyA gayA hai / 3" ukta gAthA aura usakI TIkA meM paMca mahAvrata, pA~ca samiti, zIla aura indriyoM ke tathA mana-vacana-kAya ke saMyamarUpa pariNAmoM tathA paMcendriyoM ke nirodharUpa pariNati ko prAyazcitta kahA hai| ukta saMdarbha meM svAmIjI kA kahanA hai ki yahA~ mahAvratAdi meM zubhabhAvarUpa mahAvratAdi kona lekara vItarAgabhAvarUpa mahAvratAdi ko lenA cAhie; kyoMki nizcayaprAyazcitta vItarAgabhAvarUpa hI hotA hai| TIkA ke uttarArddha meM TIkAkAra, munirAja ne nizcayaprAyazcittadhArI munirAja kI jo prazaMsA kI hai, vaha paramavItarAgI munirAjoM ke samyak svarUpa kA hI nirUpaNa hai| usake sAtha svayaM ke nAma ko jor3a dene se aisA lagatA hai ki munirAja svayaM kI prazaMsA kara rahe haiM; parantu ve apane bahAne parama vItarAgI bhAvaliMgI sacce munirAjoM ke svarUpa kA hI varNana kara rahe haiN| unake ukta kathana ko AtmazlAghA ke rUpa meM na dekhakara AtmavizvAsa ke rUpa meM hI dekhA jAnA cAhie / 'mere mukha se paramAgama kA makaraMda jharatA hai' - yaha kathana na kevala unake adhyAtmaprema ko pradarzita karatA hai; apitu unake adhyAtma ke prati samarpaNa bhAva ko bhI siddha karatA hai / / 113 / / 3. vahI, pRSTha 962 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 961 2. vahI, pRSTha 962
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 niyamasAra anuzIlana isake uparAnta TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jo isa prakAra hai - (maMdAkrAMtA) prAyazcittaM bhavati satataM svAtmaciMtA munInAM muktiM yAnti svasukharatayastena nirdhUtapApAH / anyA ciMtA yadi cayaminAMte vimUDhAH smarArtAH pApA: pApaM vidadhati muhuH kiM punazcitrametat / / 180 / / a (harigIta) munijanoM ke citta meM jo svAtmA kA nirantara ho rahA hai cintavana basa yahI prAyazcitta hai / / ve santa pAveM mukti para jo anya-cintAmUDha hoN| kAmAta ve munirAja bA~dhe pApa kyA Azcarya hai ? ||180|| munirAjoM ke citta meM nirantara honevAlA svAtmA kA cintavana hI prAyazcitta hai / nijasukha meM rativAle ve munirAja ukta prAyazcitta ke dvArA pApoM ko dhokara mukti prApta karate haiN| yadi munirAjoM ko apane AtmA ke atirikta anya cintA ho, anya padArthoM kA hI cintavana ho; to ve vimUDha, kAmAta evaM pApI munirAja punaH pApa ko utpanna karate haiM - isameM kyA Azcarya hai ? ____ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "jitane AsravabhAva haiM, ve sabhI AtmA ke svabhAva se viruddha haiM; isalie ve pApa haiN| jo nijasvabhAva sukha ke AnaMdAnubhava meM lIna hue haiM, ve munibhagavanta vItarAgI paraNati rUpa prAyazcitta dvArA puNya-pApa rahita muktadazA prApta karate haiM arthAt sAdi anantakAla taka apane svarUpamahala meM virAjamAna rahate haiN| jo apane svabhAva kI bhAvanA chor3akara apane svabhAva se viparIta 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 963
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 193 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 193 puNya-pApa kI bhAvanA bhAte haiM, ve mUr3ha haiM, viSayoM meM kAmArta haiM, pApI haiM; ve punaH punaH pApa ko utpanna karate haiM to isameM kyA Azcarya hai ? 1 yaha bAta Aja kI nahIM hai, ise hama nahIM kaha rahe haiM; yaha to anAdi kAla se calI A rahI bAta hai aura ise anantakAla se anantAnanta tIrthaMkara bhagavanta kahate A rahe haiM aura pAtra jIva jhelate A rahe haiN| yahA~ to AcArya kahate haiM ki bhale dravyaliMgI muni huA ho, parantu usake bhI yadi svabhAva kI bhAvanA cUkakara rAga kI bhAvanA kI mukhyatA hai, to vaha mUr3ha hai, pApI hai - isameM Azcarya nahIM hai|" isa chanda meM atyanta sarala bhASA meM yaha bAta hI kahI gaI hai ki santoM ke citta meM nirantara honevAlA AtmaciMtana hI prAyazcitta hai aura ve munirAja ukta prAyazcitta ke bala para puNya-pAparUpa vikArI bhAvoM ko dhokara mukti prApta karate haiN| isase viparIta bAta yaha hai ki munipada dhAraNa karake bhI yadi koI munirAja Atmacintana chor3akara anya cintAoM meM hI ulajhe rahe to ve tattva ke saMbaMdha meM mUDha hI haiM, laukika vAcchAoM se dukhI haiM, isaprakAra eka taraha se puNya-pAparUpa vikAroM meM lipta hone se pApa kA hI baMdha karate haiM; ata: saMsAra meM hI bhaTakeMge, unheM mukti kI prApti honA saMbhava nahIM hai| yadi aisA hotA hai to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai| yahA~ citta meM eka bAta AtI hai ki bhale hI kucha bhI kyoM na ho, para munirAjoM ke lie vimUDha, kAmArtta aura pApI kahanA kucha ThIka nahIM lagatA; para kyA kareM, mUla chanda meM hI ukta zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| ata: anuvAda karanevAle isameM kyA kara sakate haiM ? hamArA kahanA to yahI hai ki mUla bAta to yahI hai ki jo loga Atmacintana chor3akara para kI cintA meM magna rahate haiM, ve muktimArga se cyuta haiM; unheM mukti kI prApti saMbhava nahIM hai / / 180 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 963 2. vahI, pRSTha 964
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 114 vigata gAthA meM nizcaya prAyazcitta kI carcA karake aba isa gAthA meM usI bAta ko Age baDhAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - kohAdisagabbhAvakkhayapahudibhAvaNAe NiggahaNaM / pAyacchittaM bhaNidaM NiyaguNaciMtA ya nnicchydo||114 / / (harigIta ) prAyazcitta krodhAdi ke kSaya Adi kI sdbhaavnaa| aranijaguNoM kA cintavana yaha niyatanaya kA hai kathana ||114|| krodha Adi svakIya vikArI bhAvoM ke kSayAdika kI bhAvanA meM rahanA aura nijaguNoM kA cintavana karate rahanA hI nizcaya se prAyazcitta kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ sampUrNa karmoM ko jar3a se ukhAr3a dene meM samartha nizcayaprAyazcitta kA svarUpa kahA gayA hai| krodhAdika samasta moha-rAga-dveSarUpa vibhAvabhAvoM ke kSaya ke kAraNabhUta nijakAraNaparamAtmA ke svabhAva kI bhAvanA hone para sahajapariNati ke hone ke kAraNa prAyazcitta kahA gayA hai athavA paramAtmA ke guNAtmaka zuddha anta:tattvarUpa svarUpa ke sahaja jJAnAdika sahaja guNa kA cintavana honA prAyazcitta hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "ahA ! isa gAthA meM to kSAyikabhAva kI bhAvanA jagAI hai| svabhAva ke Azraya se moha ke mUla ko ukhAr3a pheMkanA hI kSAyikabhAva kI bhAvanA hai|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 114 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 195 yahA~ krodhAdi bhAvoM ko svakIya kahA hai, kyoMki yadi krodhAdibhAva karmajanita hoM to svayaM ko prAyazcitta lene kA prasaMga hI nahIM AtA / jo bhAva apane dvArA kiye gaye hoM, apanI bhUla ke kAraNa apane meM utpanna hue hoM, unakA kSaya karanA hI prAyazcitta hai / krodhAdi samasta vibhAva bhAvoM ke kSaya kI bhAvanA meM tatpara rahanA aura nijaguNa kA citavana karanA hI nizcaya se prAyazcitta hai / doSoM kA prAyazcitta 1 karane ke sAtha nijaguNoM kA cintana karanA kahA hai, isalie sarvaprathama to kSaNika doSa aura trikAlI guNoM kA yathArtha svarUpa jAnanA hai / bAda meM svabhAva ke avalambana se rAgAdibhAvoM kA kSaya karanA nizcaya se prAyazcitta hai / nija kAraNaparamAtmA kA avalambana lete hI sahaja vItarAgI paraNati rAga-dveSAdi vibhAva bhAvoM kI utpatti hI nahIM hotI, isalie usakA nAma nizcaya prAyazcitta hai / zraddhA - jJAna meM svabhAva kI pahicAna karanA mithyAtva ke doSa kA prAyazcitta hai aura svabhAva meM lInatA hone para vItarAgI munidazA pragaTa honA asthiratA ke doSa kA prAyazcitta hai| aisA nizcaya prAyazcitta mukti kA kAraNa hai / antara meM svatattva kI pahicAna karanerUpa vidyA hI saccI vidyA haiM aura yahI mokSa kA kAraNa hai| jo vidyamAna tattva ko jAne, usakA nAma vidyA hai| vidyamAna aisA jo apanA trikAla svabhAva, trikAla guNa aura inake Azraya se utpanna vItarAgI paryAya / trikAlI ke Azraya se utpanna I paryAya kA kabhI abhAva nahIM hotA aura isakA nAma hI saccI vidyA hai / yahI mokSa kI kAraNa hai aura isI kA nAma prAyazcitta hai / 3" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki nija guNoM kA citavana aura krodhAdi vikArI bhAvoM ke kSaya, kSayopazama aura upazama 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 965-966 2. vahI, pRSTha 966 3. vahI, pRSTha 968- 969
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 niyamasAra anuzIlana karane kI bhAvanA rakhanA athavA krodhAdi bhAvoM ke kSaya, kSayopazama upazamarUpa se pariNamita honA hI nizcaya prAyazcitta hai||114|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jo isaprakAra hai (zAlinI) prAyazcittamuktamuccairmunInAM kAmakrodhAdyAnyabhAvakSaye c| kiM ca svasya jJAnasaMbhAvanA vA santo jAnantyedAtmapravAde / / 181 / / (rolA) kAmakrodha Adika jitane bhI anya bhAva haiN| unake kSaya kI athavA apane jJAnabhAva kii|| prabala bhAvanA hI hai prAyazcitta kahA hai| - jJAnapravAda pUrva ke jJAyaka saMtagaNoM ne // 181|| santoM ne AtmapravAda nAmaka pUrva ke AdhAra se aisA jAnA hai aura kahA bhI hai ki munirAjoM ko kAmakrodhAdi anya bhAvoM ke kSaya kI athavA apane jJAna kI ugra saMbhAvanA, samyakbhAvanA hI prAyazcitta hai| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "puNya-pApa kI bhAvanA chor3akara sahaja svabhAva kI bhAvanA karane se vibhAvoM kA kSaya ho jAtA hai| - aisI bhAvanA ko bhagavAna ne ugra prAyazcitta kahA hai - yaha tapa, caritra tathA dharma hai - aisA santoM ne jAnA hai aura kahA hai|" ukta chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki AtmapravAda nAmaka pUrva meM samAgata prAyazcitta kI carcA meM yaha kahA gayA hai ki kAma, krodha Adi vikArIbhAvoM ke kSaya, kSayopazama aura upazama karane kI ugra bhAvanA ke sAtha-sAtha jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA kA samyak jJAna, zraddhAna aura dhyAna hI nizcaya prAyazcitta hai||181|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 969
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 115 vigata gAthA meM kahA gayA hai ki kAmakrodhAdi bhAvoM ke kSaya karane saMbaMdhI jJAna bhAvanA hI prAyazcitta hai aura aba isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki ve krodhAdi kaise jIte jAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - kohaM khamayA mANaM samaddaveNajjaveNa mAyaM ca / saMtoseNa ya lohaM jayadi khu e chuvihksaae||115 / / (harigIta) ve kaSAyoM ko jItate uttamakSamA se krodha ko| mAna mAyA lobha jIte mRdu sarala saMtoSa se / / 115|| krodha ko kSamA se, mAna ko svayaM ke mArdava se, mAyA ko Arjava se aura lobha ko saMtoSa se -cAra prakAra kI kaSAyoM ko yogIjana isaprakAra jItate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha cAra kaSAyoM ko jItane ke upAya ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| jaghanya, madhyama aura uttama ke bheda se kSamA tIna prakAra kI hotI hai| akAraNa apriya bolanevAle mithyAdRSTiyoM ke dvArA akAraNa hI mujhe takalIpha pahu~cAne kA jo prayAsa huA hai; vaha mere puNyodaya se dUra huA hai - aisA socakara kSamA karanA prathama (jaghanya) kSamA hai| akAraNa trAsa denevAle ko mujhe tAr3ana karane yA merA vadha (hatyA) karane kA jo bhAva vartatA hai, vaha mere sukRta (puNya) se dUra huA hai - aisA socakara kSamA karanA dvitIya (madhyama) kSamA hai| __merA vadha hone se amUrta paramabrahmarUpa mujhe kucha bhI hAni nahIM hotI - aisA samajhakara paramasamarasIbhAva meM sthita rahanA uttama kSamA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 niyamasAra anuzIlana ina tIna prakAroM dvArA krodha ko jItakara, mArdavabhAva dvArA mAna kaSAya ko, ArjavabhAva se mAyA kaSAya ko aura paramatattva kI prAptirUpa saMtoSa se lobha kaSAya ko yogIjana jItate haiN|" svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha samyagjJAna sahita jIva kI kSamA kI bAta hai| andara meM bhAna hai ki merA svabhAva to zAMta hai, isameM jo krodha kI vRtti hai, vaha duHkhadAyaka hai; vaha merA svarUpa nahIM hai| - aise bhAnasahita jIva kI kSamA kI yaha bAta hai| bAhara meM koI niMdA kare, to vicAre ki niMdAvAcaka zabda to jar3a haiM, unase mere AtmA kA nukasAna nahIM hotaa| merA aparAdha hue binA hI mithyAdRSTi jIva binA kAraNa hI mujhe trAsa dene, dukhI karane kA udyama . karatA hai, so vaha to mere puNya se dUra hogA - aisA vicAra kara krodha bhAva ko utpanna hI na hone denA jaghanyakSamA hai| ___'maiM ise mAra ke phaiMka dUMgA' pApI jIva ke aisA pariNAma hote hue bhI mere puNyodaya hone se vaha mujhe mAra nahIM sakA - aisA vicAra kara kSamA dhAraNa karanA madhyamakSamA hai| ___ jar3a zarIra ko siMha, bAgha khAtA ho, koI talavAra se chedatA ho, cIratA ho, ghAnI meM pelatA ho; to dharmAtmA jJAnI jIva aisA vicAra karate haiM ki maiM to amUrta caitanyabrahma hU~, merA vadha yA ghAta hotA hI nahIM hai| merA vinAza to indra ke vajra se bhI nahIM hotA - aisA jAnakara apane antara upazama rasa meM sthira rahanA uttamakSamA hai| jJAnAnaMdasvabhAva ke Azraya se krodha, mAna, mAyA aura lobha ko jItanA prAyazcitta hai|" ukta gAthA kI TIkA meM TIkAkAra munirAja kSamA ko tIna rUpoM meM 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 971 2. vahI, pRSTha 971 4. vahI, pRSTha 972 3. vahI, pRSTha 972 . 5. vahI, pRSTha 974
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 gAthA 115 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra prastuta karate haiM - jaghanya, madhyama aura uttama / yadyapi ukta tInoM prakAra kI kSamA samyagdRSTi jJAniyoM meM hI pAI jAtI hai; tathApi unameM jo antara spaSTa kiyA gayA hai; usa para jaba dhyAna dete haiM to yaha bAta spaSTa hotI hai ki yaha antara mAtra isa bAta kA hai ki kina paristhitiyoM meM kisa prakAra ke cintana se ukta kSamAbhAva pragaTa huA hai| ___ jaba koI ajJAnI kisI jJAnI ko akAraNa trAsa dene lagatA hai to jJAnI socatA hai ki yaha trAsa to mere puNyodaya se dUra huA hai yA hogaa| isaprakAra ke cintana ke AdhAra para jo kSamA bhAva pragaTa hotA hai; vaha jaghanya uttamakSamA hai| ___ isIprakAra jaba vaha trAsa akAraNa hI tAr3ana-mArana kI sImA taka pahu~ca jAtA hai, taba bhI jaba jJAnI usIprakAra ke cintana se zAnta rahatA hai, kSamAbhAva dhAraNa kiye rahatA hai to vaha kSamA madhyama kSamA hai| kintu jaba usIprakAra kI paristhitiyoM meM vaha yaha socatA hai ki jAna se mAra dene para bhI paramabrahmasvarUpa amUrta AtmA kI arthAt merI koI hAni nahIM hotii| jo jJAnI isaprakAra ke cintana ke AdhAra para samatAbhAva banAye rakhatA hai, samarasI bhAva meM sthita rahatA hai; taba usa jJAnI ke uttama kSamA hotI hai||115|| ___ isake bAda tathA coktaM zrI guNabhadrasvAmibhiH - tathA zrI guNabhadra svAmI bhI kahate haiM - aisA likhakara cAra chanda prastuta karate haiM, jinameM krodha se utpanna honevAlI hAni ko pradarzita karanevAlA pahalA chanda isaprakAra hai ( vasaMtatilakA) cittasthamapyanabuddhya hareNa jADyAt kruddhvA bahiH kimapi dgdhmnNgbuddhyaa| ghorAmavApa sa hi tena kRtAmavasthAM krodhodayAdbhavati kasya na hAryahAniH / / 60 // ' 1. AtmAnuzAsana, chanda 216
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 niyamasAra anuzIlana ( rolA ) are hRdaya meM kAmabhAva ke hone para bhI / krodhita hokara kisI puruSa ko kAma samajhakara // jalA diyA ho mahAdeva ne phira bhI vihvala / krodhabhAva se nahIM huI hai kisakI hAni ? // 60 // kAmavAsanA apane citta meM vidyamAna hone para bhI apanI jar3abuddhi ke kAraNa use na pahicAna kara zaMkara ne kruddha hokara bAhya meM kisI vyakti ko kAmadeva samajha kara jalA diyA aura hRdaya meM sthita kAmavAsanA se vihvala ho utthe| isIlie kahA hai ki krodha ke udaya se kise kAryahAni nahIM hotI ? tAtparya yaha hai ki krodhiyoM ke kAma to bigar3ate hI haiM / ukta chanda meM krodha kaSAya se honevAlI hAni kI carcA karake krodha na karane kI preraNA dI gaI hai| apanI bAta ko bala pradAna karane ke lie mahAdeva dvArA kAmadeva ko jalAne saMbaMdhI lokaprasiddha ghaTanA kA udAharaNa diyA gayA hai| loka meM yaha bAta prasiddha hai ki kAmadeva kI kuceSTA se krodhita hokara zaMkara mahAdeva ne apane mAthe para tIsarA netra kholakara usase nikalI huI bhayaMkara jvAlA se kAmadeva ko bhasma kara diyA thA / aisA hone para bhI usake bAda mahAdeva ko kAmabhAva se vihvala hote dekhA gayA / ataH yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki jaba svayaM kAmabhAva se pIr3ita rahe to phira kAma ko jalAne se kyA lAbha huA ? krodhita hone kA kyA pariNAma huA ? are bhAI krodha se to sabhI kI hAni hI hotI hai, lAbha nahIM // 60 // mAna kaSAya se honevAle doSoM kA nirUpaka dUsarA chanda isaprakAra hai( vasaMtatilakA ) cakraM vihAya nijadakSiNabAhusaMsthaM yatprAvrajannanu tadaiva sa tena mucyet / klezaM tamApa kila bAhubalI cirAya mAno manAgapi hatiM mahatIM karoti / / 61 // ' 1. AtmAnuzAsana, chanda 217
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 115 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 201 (vIra) are hastagata cakraratna ko bAhubalI ne tyAga diyaa| yadi na hotA mAna unheM to muktiramA tatkSaNa vrte|| kintu mAna ke kAraNa hI ve eka barasa taka khar3e rhe| isase hotA siddha tanika sA mAna aparimita dukha detaa||61|| apane dAhine hAtha meM samAgata cakra ko chor3akara jaba bAhubalI ne dIkSA lI thI, yadi mAna kaSAya nahIM hotI to ve usI samaya mukti prApta kara lete; kintu ve mAna kaSAya ke kAraNa cirakAla taka kleza ko prApta hue| isase siddha hotA hai ki thor3A bhI mAna bahuta hAni karatA hai| __ukta chanda meM bAhubalI munirAja ke udAharaNa ke mAdhyama se yaha siddha kiyA gayA hai ki thor3A-sA bhI mAna cirakAla taka duHkha bhogane ko bAdhya kara detA hai||61|| mAyA kaSAya se honevAle doSoM kA nirUpaka tIsarA chaMda isaprakAra hai (anuSTubh ) bheyaM mAyAmahAganmithyAghanatamomayAt / yasmin lInA na lakSyante krodhaadivissmaahyH||62 / ' (vIra) are dekhanA sahaja nahIM krodhAdi bhayaMkara sAMpoM ko| kyoMki ve saba chipe hue haiM mAyArUpI gauM meN|| mithyAtama hai ghora bhayaMkara Darate rahanA hI smucit| yaha saba mAyA kI mahimA hai bacake rahanA hI smucit||62|| jisa mAyArUpI gaDDhe meM chipe krodhAdi bhayaMkara sAMpoM ko dekhanA sahaja nahIM hai; mithyAtvarUpI ghora aMdhakAravAle usa mAyArUpI mahAna gaDDhe se Darate rahanA yogya hai| isa chanda meM mAyA kaSAya ko mithyAtvarUpI ghora aMdhakAravAlA gaDDhA (gata) batAyA gayA hai aura sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki usa mAyArUpI gaDDhe meM krodhAdi kaSAyarUpI bhayaMkara viSaile sAMpa chupe rahate 1. AtmAnuzAsana, chanda 221
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 niyamasAra anuzIlana haiN| vaha mAyA krodhAdika kaSAyoMrUpI sAMpoM kA ghara hai; ata: mAyA kaSAya se sAvadhAna rahanA atyanta Avazyaka hai||63|| lobha kaSAya ke doSoM kA nirUpaka cauthA chanda isaprakAra hai - (hariNI) vanacarabhayAddhAvan daivAllatAkulavAladhiH kila jaDatayA lolovAlavraje'vicalaM sthitH| bata sa camarastena prANairapi praviyojitaH pariNatatRSAM prAyeNaivaMvidhA hi vipattayaH / / 3 / / (vIra) vanacara bhaya se bhAga rahI para ulajhI pU~cha latAoM meN| daivayoga se camara gAya vaha mugdha pU~cha ke bAloM meN| khar3I rahI vaha vahIM mAra DAlA vanacara ne use vhiiN| isaprakAra kI vikaTa vipatti milatI sabhI lobhiyoM ko||63|| vana meM rahanevAle zikArI bhIla Adi manuSya aura zera Adi mAMsAhArI pazuoM ke bhaya se bhAgatI huI gAya kI pUMcha durbhAgya se kAMToMvAlI latA meM ulajha jAne para jar3atA ke kAraNa bAloM ke gucche ke prati lobha ke vaza vaha gAya vahIM khar3I raha gaI aura are re usa gAya ko vanacara dvArA mAra DAlA gyaa| tAtparya yaha hai ki bAloM ke gucche ke lobha meM gAya ne prANa gaMvA diye| jo loga lobha, lAlaca aura tRSNA ke vaza haiM, unakI aisI hI durdazA hotI hai, una para aisI hI vipattiyA~ AtI rahatI haiN| __vana meM rahanevAlI nIla gAyoM meM kucha gAyoM kI pU~cha ca~varoM jaisI hotI hai, unakI pU~cha meM sundaratama bAloM ke gucche hote haiN| bAloM ke una gucchoM se ca~vara banAye jAte haiN| isIkAraNa una gAyoM ko camarI gAya kahA jAtA hai| mAMsAhArI jaMgalI jAnavara aura bhIla Adi zikArI unake pIche par3e rahate haiN| ve becArI unake bhaya se Akula-vyAkula hokara yahA~-vahA~ bhAgatI rahatI haiN| aisI hI eka gAya, jisake pIche vanacara zikArI lage 1. AtmAnuzAsana, chanda 223
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 115 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 203 hue the; jAna bacAkara bhAga rahI thii| usakI pU~cha ke bAla kisI jhAr3I meM ulajha gye| ___ yadi vaha cAhatI to una bAloM kI paravAha kiye binA bhAga sakatI thI; kintu apane sundaratama bAloM ke moha meM vaha vahIM khar3I rahI aura zikAriyoM kI zikAra ho gii| vanavAsI santoM ko aisI ghaTanAyeM dekhane ko prAyaH pratidina milatI rahatI haiN| ata: AcAryadeva ne ukta ghaTanA ke mAdhyama se lobha kaSAya kI dukhamayatA ko spaSTa kiyA hai / unakA kahanA yaha hai ki yaha bAta kisI eka gAya kI nahIM hai| sabhI lobhiyoM kI prAyaH aisI hI durdazA hotI hai| ata: lobha kaSAya jitanI jaldI chor3a dI jAve, utanA hI acchA hai| isaprakAra yahA~ TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva ne AcArya guNabhadra ke AtmAnuzAsana meM samAgata cAra kaSAyoM kI nirarthakatA batAnevAle chandoM meM se cAra kaSAya saMbaMdhI cAra chanda prastuta kara diye haiM; jo atyanta upayogI aura prasaMgAnurUpa haiN||63|| __isake bAda TIkAkAra munirAMja tathAhi likhakara eka chanda svayaM bhI likhate haiM; jo isaprakAra hai - (AryA) kSamayA krodhakaSAyaM mAnakaSAyaM ca maardvenaiv| mAyAmArjavalAbhAllobhakaSAyaMca zaucato jayatu / / 182 / / (soraThA) kSamAbhAva se krodha, mAna mArdava bhAva se| jIto mAyA-lobha Arjava evaM zauca se / / 182 / / - krodha kaSAya ko kSamA se, mAna kaSAya ko mArdava se, mAyA kaSAya ko Arjava se aura lobha kaSAya ko zauca se jiito| isa chanda meM cAroM kaSAyoM ke jItane kI bAta kahI hai| kahA hai ki krodha ko kSamA se, mAna ko mArdava se, mAyA ko Arjava se aura lobha ko zaucadharma se jItanA cAhie / / 182 / /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 116 vigata gAthA meM cAroM kaSAyoM ko jItane kA upAya batAkara aba isa gAthA meM kahate haiM ki zuddhajJAna ko svIkAra karanevAle ko prAyazcitta hotA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai - ukkiTTho jo boho NANaM tasseva appaNo cittaM / jo dharai muNI NiccaM pAyacchittaM have tassa / / 116 / / ( harigIta ) utkRSTa nija avabodha athavA jJAna athavA citta jo / vaha citta jo dhAraNa kare vaha saMta hI prAyazcitta hai ||116|| jo munirAja anaMtadharmavAle usa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA kA utkRSTabodha, jJAna athavA citta ko nitya dhAraNa karate haiM; una munirAja ko prAyazcitta hotA hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ zuddhajJAna ko svIkAra karanevAle ko prAyazcitta hai - aisA kahA hai| jo vizeSa dharma utkRSTa hai, vastutaH vahI paramabodha hai - aisA artha hai / bodha, jJAna aura citta alaga-alaga padArtha nahIM haiM, eka hI haiN| aisA hone se hI usa paramadharmI jIva ko prAyazcitta hai arthAt utkRSTarUpa se citta hai, jJAna hai / jo paramasaMyamI isaprakAra ke citta ko dhAraNa karatA hai, use vastutaH nizcayaprAyazcitta hotA hai|" 1 AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "trikAlI sahaja jJAnasvabhAva hI dharmIjanoM ke lie nizcaya se prAyazcitta hai / vastu to trikAla prAyazcittarUpa hI hai aura use svIkAra karane para paryAya meM prAyazcitta hotA hai / yahA~ prAyazcitta hone kI bAta
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 116 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 205 kahakara usake kAraNarUpa trikAlI prAyazcittasvarUpa AtmA ko batAyA hai| AtmA tInoM kAla prAyazcitta svarUpa hai| usI meM se paryAya meM prAyazcitta pragaTa hotA hai / yadi dravya prAyazcitta svarUpa na ho, to paryAya meM prAyazcitta kahA~ se pragaTa hotA hai| isaprakAra yahA~ dravya-paryAya kI saMdhipUrvaka kathana kiyA hai| jaise AtmA meM sarvajJazakti trikAla hai, to paryAya meM sarvajJatA pragaTa hotI hai; usIprakAra vastu trikAla vItarAgI prAyazcittasvarUpa hai, to usameM se paryAya meM vItarAgI prAyazcitta pragaTa hotA hai| basa, dharmI ko to antarmukha hokara svabhAva meM DhalanA hai, prAyazcitta sahaja hI pragaTa hotA hai| nimitta yA vikalpa kA Alambana vAstavika prAyazcitta nahIM hai| trikAla prAyazcittasvarUpa paramadharmI ko apane AtmA ke avalambana se hI nizcayaprAyazcitta pragaTa hotA hai aura vahI mukti kA kAraNa hai| isalie jo nityasvabhAva ko nitya dhAraNa karate haiM arthAt pratisamaya usakA avalambana karate haiM, aise paramasaMyamI sAdhu ko nizciyaprAyazcitta hotA hai|" ukta gAthA meM yaha kahA gayA hai ki utkRSTa jJAna kA nAma hI citta hai; kyoMki jJAna, bodha aura citta ekArthavAcI hI haiN| prAyaH zabda utkRSTatA kA sUcaka hai; isaprakAra utkRSTa jJAna hI prAyazcitta hai| yahI kAraNa hai ki utkRSTajJAna ko dhAraNa karanevAle paramasaMyamI santoM ke hI nizcayaprAyazcitta hotA hai||116|| isake bAda TIkAkAra eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai - (zAlinI) yaH zuddhAtmajJAnasaMbhAvanAtmA prAyazcittamatra cAstyeva tsy| nirdhUtAMhaHsaMhatiM taM munIndraM vande nityaM tadguNaprAptaye'ham / / 183 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 977 2. vahI, pRSTha 978
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 niyamasAra anuzIlana . (harigIta) zuddhAtmA ke jJAna kI saMbhAvanA jisa saMta meN| Atmarata usa santa ko to nitya prAyazcitta hai| dho diye saba pApa ara nija meM rame jo saMta nit| maiM namUM unako una guNoM ko prApta karane ke lie||183|| isa loka meM jo munirAja zuddhAtmajJAna kI samyak bhAvanA rakhate haiM; una munirAja ko prAyazcitta hai hii| jinhoMne pApasamUha ko dho DAlA hai, una munirAja ko unameM upalabdha guNoM kI prApti hetu maiM unheM namaskAra karatA huuN| svAmIjI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "trikAlI zuddhAtmajJAna kI samyakbhAvanA bhAnevAle muniyoM ko hI vAstava meM prAyazcitta hotA hai| aho! lAkhoM, karor3oM kathana karake bhI aMta meM to dravyasvabhAva meM antarmukha hone kA hI upadeza dete haiN| : prAyazcitta to nirmalaparyAya hai, parantu usakA AdhAra kauna hai? / usakA AdhAra to zuddha jJAnasvabhAvI dhruva kAraNarUpa vastu hI hai| use svIkAra karane se aura usakI bhAvanA se hI prAyazcitta hotA hai| usa svabhAva kI bhAvanA karane se puNya-pApa kI utpatti nahIM hotii| isalie kahA hai ki jinhoMne svabhAva kI samyakbhAvanA se samasta pApasamUha ko naSTa kara diyA hai. - una munIndroM ko unake guNoM kI prApti ke lie maiM nitya vaMdana karatA huuN| ...... dekho, yaha prAyazcitta kisI dUsare se lenA nahIM par3atA; parantuM antara meM sthita dravya kI bhAvanA dvArA hI pragaTa hotA hai|" ... ___ isa kalaza meM do bAteM kahI gaI haiN| prathama to yaha ki jo vItarAgI saMta zuddhAtmajJAna kI samyak bhAvanA rakhate haiM; unake prAyazcitta sadA hI hai aura dUsarI bAta yaha ki una jaise muNa mujhe bhI prApta ho jAveM - isa bhAvanA se sampUrNa pApa bhAvoM se rahita bhAvaliMgI santoM ko maiM namaskAra karatA huuN||183|| ... 1. niyamasAra pravacana, pRSTa 978-979
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 117 vigata gAthA meM AtmajJAna evaM AtmadhyAna hI prAyazcitta hai - yaha kahane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki muniyoM kA tapazcaraNa hI prAyazcitta hai / gAthA mUlata: isaprakAra hai - kiM bahuNA bhaNieNa duvaratavacaraNaM mahesiNaM savvaM / pAyacchittaM jANaha aNeyakammANa khyheuu||117|| (harigIta ) karmakSaya kA hetu jo hai RSigaNoM kA tapacaraNa / vaha pUrNa prAyazcitta hai isase adhika hama kyA kheN||117|| adhika kahane se kyA lAbha hai ? itanA kahanA hI paryApta hai ki aneka karmoM ke kSaya kA hetu jo maharSiyoM kA tapazcaraNa hai, usa sabhI ko prAyazcitta jaano| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ paramatapazcaraNa meM lIna paramajinayogIzvaroM ko nizcayaprAyazcitta hai| isaprakAra nizcayaprAyazcitta hI samasta AcaraNoM meM parama AcaraNa hai - aisA kahA hai| bahuta asat pralApoM se basa hoo, basa hoo| nizcaya-vyavahAra svarUpa paramatapazcaraNAtmaka, paramajinayogiyoM ko anAdi saMsAra se baMdhe hue dravya-bhAvakoM ke sampUrNa vinAza kA kAraNa, ekamAtra zuddhanizcayaprAyazcitta hai - isaprakAra he ziSya tU jaan|" ___ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo svabhAva kI bhAvanA bhAkara parama tapazcaraNa meM lIna hue haiM - aise vItarAgI muniyoM ko nizcayaprAyazcitta hotA hai| unakI dazA hI prAyazcitta svarUpa hai| dravyasvabhAva meM DhalI huI paryAya meM pratikSaNa
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 niyamasAra anuzIlana vItarAgatA bar3hatI jAtI hai| isalie vahI sabhI AcaraNoM meM uttama AcaraNa hai aura vahI prAyazcitta hai / svabhAvasanmukha hokara usakI bhAvanA meM lIna honA hI sabhI AcaraNoM meM zreSTha AcaraNa hai| isake sivAya rAga yA paMca mahAvrata kI bAhya kriyAyeM vAstava meM parama AcaraNa nahIM haiN| munirAja ko zubha vikalpoM ke samaya bhI svabhAva meM jitanI sthiratA vartatI hai, utanA nizcayaprAyazcitta hotA hai aura vaha karmakSaya kAraNa hai| vyavahAra tapa ke kAla meM bhI karmoM kA abhAva hokara jo vItarAgatA huI hai, vahI karmakSaya kA kAraNa hai aura vahI nizcayaprAyazcitta hai| jitanI vItarAgatA hai, utanA nizcayaprAyazcitta hai| munirAja ko pratikSaNa honevAlI svabhAva kI bhAvanA se karmoM kA kSaya ho jAtA hai| paryAya jaba aMtara meM DhalatI hai, tabhI bhAvakarma aura dravyakarma kA anAdikAlIna pravAha TUTa jAtA hai, isalie usa paryAya ko hI prAyazcitta jAnanA caahie|" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki adhika vistAra meM jAne se kyA lAbha hai aura eka hI bAta bAra-bAra duharAne se bhI kyA upalabdha honevAlA hai ? samajhane kI bAta to ekamAtra yahI hai ki muniavasthA meM honevAlI tIna kaSAya ke abhAvarUpa vItarAgapariNati aura zuddhopayogarUpa dharma hI nizcayaprAyazcitta hai||117|| isake bAda TIkAkAra munirAja pA~ca chanda likhate haiN| unameM se pahalA chanda isaprakAra hai (drutavilaMbita) anazanAditapazcaraNAtmakaM sahajazuddhacidAtmavidAmidam / sahajabodhakalAparigocaraM sahajatattvamaghakSayakAraNam / / 184 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 980 2. vahI, pRSTha 980
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 gAthA 117 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra (dohA) anazanAdi tapacaraNamaya aura jJAna se gmy| aghakSayakAraNa tattvanija shjshuddhcaitny||184|| - anazanAdi tapazcaraNAtmaka sahaja zuddha caitanyasvarUpa ko jAnane vAloM ko sahaja jJAnakalA ke gocara sahajatattvarUpa bhagavAna AtmA puNya-pApa ke kSaya kA kAraNa hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - ___"jaba vartamAna nirmalaparyAya trikAlI tattva meM Dhalakara, use anubhavagocara karatI hai; taba puNya-pApa kA kSaya ho jAtA hai - yahI prAyazcitta hai| nirdoSa trikAlI AtmasvabhAva ke Azraya se jo nirvikalpa jJAna pragaTa hotA hai, vaha prAyazcitta hai| apane sahaja zuddhAtma tattva ko jAnanA hI saccI kalA hai| samyagjJAna dvArA jAnA gayA trikAlI sahajatattva vikAra ke kSaya kA kAraNa hai|" ___ dhyAna rahe yahA~ agha zabda kA prayoga puNya aura pApa-donoM ke artha meM kiyA gayA hai; kyoMki zuddhAtmA ke dhyAnarUpa nizcayaprAyazcitta puNya aura pApa- donoM kA nAza karanevAlA hai| __ jisaprakAra ka kA artha pRthvI, kha kA artha AkAza hotA hai; usIprakAra gha kA artha bhagavAna AtmA hotA hai| gha arthAt bhagavAna AtmA kI virAdhanA kA jo bhI kAraNa bane, vaha sabhI agha haiN| cUMki puNya aura pApa donoM hI AtmA ke virAdhaka bhAva haiM; ataH ve agha haiN| __yadyapi sAmAnya loka meM agha zabda kA artha pApa kiyA jAtA hai; tathApi adhyAtmaloka meM agha kA artha aura puNya aura pApa donoM hotA hai||184|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 982
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 niyamasAra anuzIlana dUsarA chanda isaprakAra hai - (zAlinI) prAyazcittaM hyuttamAnAmidaMsyAt svadravye'smin cintanaM dharmazuklam / karmavrAtadhvAntasadbodhatejo lInaMsvasminnirvikAre mahimni / / 185 / / . (rolA) are prAyazcitta uttama puruSoM ko jo hotaa| dharmadhyAnamaya zukladhyAnamaya cintana haivh|| karmAndhakAra kA nAzaka yaha sadbodha teja hai| . nirvikAra apanI mahimA meM lIna sadA hai||185|| uttama puruSoM ko honevAlA yaha prAyazcitta vastutaH svadravya kA dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa cintana hai, karmasamUha ke aMdhakAra ko naSTa karane ke lie samyagjJAnarUpI teja hai aura apanI nirvikAra mahimA meM lInatArUpa hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "jo svadravya kA dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa cintana hai, karmasamUha ke aMdhakAra ko naSTa karane ke lie jo samyagjJAnarUpI sUrya hai aura apanI nirvikAra mahimA meM lIna hai - aisA yaha prAyazcitta vAstava meM uttama puruSoM ko hotA hai| para ke lakSya se utpanna honevAle puNya-pApa bhAva doSa haiM tathA svadravya ke cintana se pragaTa honevAlI nirmalaparyAya prAyazcitta hai| caitanya meM hI cetanA kI ekAgratA honA svadravya kA cintana hai| isameM rAga nahIM hai, isalie yaha prAyazcittasvarUpa hai tathA yahI prAyazcitta samyagdarzana sahita cAritra hai, jo ki uttama puruSoM ko hotA hai|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 982-983 2. vahI, pRSTha 983 3. vahI, pRSTha 983
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 117 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra ukta chanda meM svadravya ke cintanAtmaka dharmadhyAna aura zukladhyAna ko prAyazcitta kahA hai; jabaki mahAzAstra tattvArthasUtra meM cintana ke nirodha dhyAna kahA hai| yadyapi dharmadhyAna ke sabhI bheda cintanAtmaka hI haiM, tathApi zukladhyAna to mA ciMtaha' - cintavana mata karo ke rUpa meM pratiSThita hai / eka bAta aura bhI hai ki yahA~ prAyazcitta ko cintanarUpa kahakara bhI nija mahimA meM lInatArUpa bhI kahA hai / yaha prAyazcitta kI mahimA vAcaka chanda hai; ataH nizcaya - vyavahAra prAyazcitta kI saMdhi biThAkara yathAyogya samajha lenA cAhie / / 185 / / tIsarA chanda isaprakAra hai - 211 ( maMdAkrAMtA ) AtmajJAnAdbhavati yaminAmAtmalabdhiH krameNa jJAnajyotirnihatakaraNagrAmaghorAndhakArA / karmAraNyodbhavadavazikhAjAlakAnAmajasraM pradhvaMse'smin zamajalamayImAzu dhArAM vamantI / / 186 / / ( harigIta ) Atma kI upalabdhi hotI AtamA ke jJAna se / munijanoM ke karaNarUpI ghoratama ko nAzakara // karmavana udbhava bhavAnala nAza karane ke lie / vaha jJAnajyoti satat zamajaladhAra ko hai chor3atI / / 186 / / saMyamI janoM ko AtmajJAna se kramazaH Atmopalabdhi hotI hai / usa Atmopalabdhi ne jJAnajyoti dvArA indriyasamUha ke ghora aMdhakAra kA nAza kiyA hai aura vaha Atmopalabdhi karmavana se utpanna bhavarUpI dAvAnala kI zikhAoM ke samUha kA nAza karane ke lie usa para niraMtara samatArUpI jala kI dhArA ko tejI se chor3atI hai, barasAtI hai| 1. mA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiM vi jeNa hoi thiro / appA appammirao iNameva paraM have jhANaM / / 56 / / bola nahIM soco nahIM ara ceSTA bhI mata karo / utkRSTatama yaha dhyAna hai nija AtamA meM rata raho / / 56 - dravyasaMgraha, gAthA 56
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 niyamasAra anuzIlana isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo AtmopalabdhirUpa jJAnajyoti indriya samUha ke ghora andhakAra kA nAza karanevAlI hai, karmavana se utpanna dAvAnala ke zikhAjAla kA nAza karane ke lie samatArUpI jala kI dhArA barasAtI hai| - aisI Atmopalabdhi yamiyoM, saMyamiyoM ko kramazaH AtmajJAna se hotI hai| jaise jaba bar3e-bar3e jaMgaloM meM Aga laga jAtI hai, taba unakI Aga sAdhAraNa pAnI se nahIM bujhatI, use bujhAne ke lie mUsalAdhAra varSA cAhie; usIprakAra isa saMsAra meM AkulatArUpI agni jala rahI hai, use bujhAne ke lie AtmA kI zuddha pariNati rUpI zAnta jala kI joradAra varSA caahie| ___ munirAja ke antara meM aisI zAnta nirAkula upazamarasa jharatI huI pariNati pragaTa hotI hai, jisase unakI kaSAya agni bujha jAtI hai| isI Atma-upalabdhi kA nAma prAyazcitta hai|" __ukta chanda kA sAra yaha hai ki nizcayaprAyazcitta AtmopalabdhirUpa hai aura Atmopalabdhi trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke zraddhAna, jJAna aura anubhavarUpa hai| yaha Atmopalabdhi arthAt nizcayaprAyazcitta paMcendriya bhogoM saMbaMdhI ghora aMdhakAra kA nAzaka hai aura karmarUpI bhayaMkara jaMgala meM lage hue saMsArarUpI dAvAnala kI zikhAoM ko zAnta karanevAlA hai tathA ukta dAvAnala arthAt bhayaMkara Aga ko bujhAne ke lie mUsalAdhAra barasAta hai; kyoMki jaMgala meM lagI Aga ko mUsalAdhAra barasAta ke alAvA kauna bujhA sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki nizcayaprAyazcittarUpa Atmopalabdhi hI viSayakaSAya kI Aga ko bujhA sakatI hai, anya koI nahIM / / 186 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 983-984 2. vahI, pRSTha 984
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 117 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 213 cauthA chanda isaprakAra hai - (upajAti) adhyAtmazAstrAmRtavArirAze rmayoddhRtA sNymrtnmaalaa| babhUva yA tattvavidAMsukaNThe ____sAlaMkRtirmuktivadhUdhavAnAm / / 187 / / (bhujaMgaprayAta ) jinazAstrarUpI amRta udadhi se| __ bAhara huI saMyama ratnamAlA / / muktivadhU vallabha tttvjnyaanii| ke kaNTha kI vaha zobhA banI hai||187|| adhyAtmazAstrarUpI amRtasAgara meM se mere dvArA jo saMyamarUpI ratnamAlA nikAlI gaI hai, vaha ratnamAlA muktivadhU ke vallabha tattvajJAniyoM ke sundara kaNTha kA AbhUSaNa banI hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "adhyAtmazAstra amRtasamudra hai| AcAryadeva ne usameM se yaha saMyamarUpI ratnamAlA bAhara nikAlI hai| saMyama arthAt vItarAgatA hI samasta zAstroM kA tAtparya hai| vItarAgI saMyama dazA meM hI pratikramaNa, prAyazcitta Adi sabhI samA jAte haiN| parapadArtha ke lakSya se rahita aura svadravya meM ekAgratArUpa vItarAgatA hI sarva zAstroM kA sAra hai| yaha ratnamAlA tattvajJAniyoM ke kaMTha kA AbhUSaNa hai| tattvajJAnI jIva muktivadhU ke vallabha haiM tathA unakA AbhUSaNa vItarAgI saMyama hai| unakI bhAvanA meM bhI vItarAgatA kA hI gholana hotA hai aura kaMTha meM se dhvani bhI vItarAgatA kI hI uThatI hai|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 985 2. vahI, pRSTha 985
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 niyamasAra anuzIlana isa chanda meM AcAryadeva kaha rahe haiM ki adhyAtmazAstroM ke gaMbhIra adhyayana se, usameM pratipAdita bhagavAna AtmA ke svarUpa ko jAnakara jo loga usameM hI apanApana sthApita karate haiM; ve tattvajJAnI jIva nizcayarUpa se paramasaMyama ko dhAraNa kara mukti ko prApta kara anaMtakAla taka anaMta atIndriya Ananda kA upabhoga karate haiN||187|| pA~cavA~ chanda isaprakAra hai - (upendravajrA) namAmi nityaM paramAtmatattvaM munIndracittAmbujagarbhavAsam / vimuktikAMtAratasaukhyamUlaM vinaSTasaMsAradrumamUlametat / / 188 / / (bhujaMgaprayAta) bhavarUpa pAdapa jar3a kA vinaashk| munIrAja ke cita kamala meM rahe nit|| ara muktikAMtAratijanya sukha kaa| mUla jo Atama usako namana ho||188|| munirAjoM ke cittakamala ke bhItara jisakA AvAsa hai, jo muktirUpI kAntA kI rati ke sukha kA mUla hai aura jisane saMsArarUpI vRkSa ke mUla (jar3a) kA nAza kiyA hai; aise isa paramAtmatattva ko maiM nitya namana karatA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "jaise caMdana ke vRkSa meM zItalatA ke kAraNa sarpa usase lipaTe rahate haiM; usIprakAra munirAja caitanyarUpI caMdanavRkSa kI zItalatA ke kAraNa usase lipaTe rahate haiM arthAt usI meM lIna rahate haiN| unakI pariNati meM eka paramAtmatattva hI basa rahA hai| vaha paramAtmatattva sAdi-ananta paramAnandamaya mukti kA mUla hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 gAthA 117 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra mukti pariNati isa paramAtmatva meM se hI pragaTa hotI hai / yaha paramAtmatatva saMsAravRkSa ke mUla kA nAza karanevAlA hai / tathA isakA Azraya karane se saMsAravRkSa kA samUla nAza hokara mukti kI utpatti hotI hai| isaprakAra yahA~ saMsAra ke mUla aura mukti ke mUla - ina do mUloM kI carcA kI hai| saMsAra kA mUla ukhAr3ane vAle paramAtmatattva ko maiM namana karatA huuN| paramAtmatattva svayaM trikAlI dhruva hai tathA mukti ke utpAda kA mUla hai aura saMsAra kA vyaya karanevAlA hai|' yahA~ siddha bhagavAna ko paramAtmatattva nahIM kahA; kyoMki siddhadazA to paryAya hai| usa siddhadazA kA mUla kAraNa bhI yaha paramAtmatattva hI hai| ataH aise paramAtmatattva ko maiM namana karatA hU~ tathA usI kI pariNati ko ekAgra karatA huuN|" ukta chanda meM; jisakA AvAsa munirAjoM ke cittakamala hai; usa nijAtmArUpa paramAtmatattva ko namaskAra kiyA gayA hai; kyoMki sabhI munirAja nirantara usakA hI dhyAna karate haiN| unake dhyAna kA ekamAtra dhyeya vaha bhagavAna AtmA hI hai| .. ... vaha paramAtmatattva muktikAntA kI rati ke sukha kA mUla hai| tAtparya yaha hai ki usameM apanApana sthApita karane se, usake jJAna-zraddhAnapUrvaka usakA dhyAna karane se mukti meM prApta honevAle atIndriya Ananda kI prApti hotI hai| ukta paramAtmatattva ke zraddhAna, jJAna aura dhyAna se saMsArarUpI vRkSa kI to jar3a hI ukhar3a jAtI hai; ata: ekamAtra vahI zraddheya hai, paramajJAna kA jJeya aura dhyAna kA dhyeya bhI vahI hai / / 188 / / . 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 986 ... 2. vahI, pRSTha 986::
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 118 vigata gAthA meM tapazcaraNa ko prAyazcitta kahA thaa| usI bAta ko isa gAthA meM bhI kaha rahe haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - NaMtANaMtabhaveNa smjiysuhasuhkmmsNdoho| tavacaraNeNa viNassadi pAyacchittaM tavaM tamhA / / 118 / / .. (harigIta) anaMta bhava meM upArjita saba karmarAzi shubhaashubh| bhasama ho tapacaraNa se ataeva tapa prAyazcitta hai||118|| vigata anantAnanta bhavoM meM upArjita zubhAzubha karmarAzi tapazcaraNa se naSTa hotI hai; isalie tapa hI prAyazcitta hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ yaha kahA gayA hai ki prasiddha zuddhakAraNaparamAtmatattva meM sadA antarmukha rahakara jo pratapana hotA hai, vaha tapa hai aura vaha tapa hI prAyazcitta hai| bhAvazuddhi lakSaNavAle paramatapazcaraNa se paMcaparAvartanarUpa pA~ca prakAra ke saMsAra kA saMvardhana karane meM samartha anAdi saMsAra se hI upArjita dravya-bhAvAtmaka zubhAzubha karmoM kA samUha vilaya ko prApta hotA hai| isalie svAtmAnuSThAnaniSTha (nija AtmA ke AcaraNa meM lIna) paramatapazcaraNa hI zuddhanizcayaprAyazcitta hai- aisA kahA gayA hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ niyamasAra meM prAyazcitta, pratikramaNa, AlocanA, tapa, kAyotsarga, sAmAyika ityAdisabhI kriyAyeM zuddha caitanya ke avalambana se hI hotI haiN| - yaha kahA gayA hai / ye prAyazcittAdi kriyAyeM vyavahAra kriyAoM se athavA zubharAga se hotI haiM - yaha nahIM khaa|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 118 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 217 caitanyasvabhAva meM ekAgratA se jo vItarAga pariNati pragaTa hotI hai, vahI samasta dharmakriyA hai aura vahI mukti kA kAraNa hai| ___ yahA~, prasiddha zuddhakAraNaparamAtmatattva meM sadA antarmukha rahakara pratapana karanA tapa hai - aisA kahA hai| . zubhAzubha bhAvakarma tathA dravyakarma anAdi saMsAra se cale A rahe haiM; isakAraNa jIva ko dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAva paMcaparAvartanarUpa paribhramaNa hotA hai / AtmA ke zuddhabhAvarUpI tapa dvArA usa paribhramaNa kA nAza kiyA jAtA hai| isalie AtmA ke svabhAva meM ekAgratA karanerUpa jo tapa hai, vahI nizcaya se prAyazcitta hai|" yahA~ mAtra yahI kahA gayA hai ki tapa se zubhAzubha karmoM kA nAza hotA hai aura zuddhAtmA kI prApti hotI hai| isalie paramatapa hI nizcayaprAyazcitta hai||118|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jo isaprakAra hai (maMdAkrAMtA) prAyazcittaM na punaraparaM karma karmakSayArtha prAhuH santastapa iti cidAnaMdapIyUSapUrNam / AsaMsArAdupacitamahatkarmakAntAravahni jvAlAjAlaM zamasukhamayaM prAbhRtaM mokSalakSmyAH // 189 / / (bhujaMgaprayAta) / ... re re anAdi saMsAra se jo samaddha karmoM kA vana bhyNkr| use bhasma karane meM hai sabala jo ara mokSalakSmI kI bheMTa hai jo|| zamasukhamayI caitanya amRta AnandadhArA se jo lbaalb| aisA jo tapa hai use saMtagaNa saba prAyazcita kahate haiM nirntr||189|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 988 2. vahI, pRSTha 989
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana jo tapa anAdi saMsAra se samRddha karmoM kI mahA aTavI ko jalA dene ke lie agni kI jvAlA ke samUha samAna haiM, samatArUpI sukha se sampanna hai aura mokSalakSmI ke lie bheMTasvarUpa hai; usa cidAnandarUpI amRta se bhare hue tapa ko saMta karmakSaya karanevAlA prAyazcitta kahate haiM; anya kisI kArya ko prAyazcitta nahIM kahate / 218 AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - - " AhAra kA tyAga karanA yA sAdhAraNa AhAra karanA isakA nAma tapa nahIM hai| svarUpasthitipUrvaka AhAra kA tyAga ho to vahA~ bhI svarUpasthiratA hI tapa hai, AhAra kA tyAga tapa nahIM hai / cidAnanda svarUpa AtmA kA bhAna karake usameM sthiratA karane meM hI tapa, prAyazcitta Adi samasta dharma kriyAe~ A jAtI haiN| isake alAvA bAhara kI kisI bhI zubhAzubha kriyAoM meM zubhAzubha bhAva meM tapa athavA prAyazcitta nahIM hotA / 11 - anantakAla ke paribhramaNa ke nAza karane meM samartha - aisA zuddhAtmA meM ekAgratArUpa tapa hI prAyazcitta hai| yaha munidazA kI bAta hai, muni hue binA mukti nahIM hotI / isalie gRhasthoM ko munidazA kA svarUpa jAnakara samyagdarzana tathA samyagjJAnapUrvaka usako prApta karane kI bhAvanA bhAnA caahie| isake binA munidazA nahIM hotI aura munidazA hue binA mukti nahIM hotI / " isa chanda meM bhI gAthA kI bAta duharAte hue yahI kahA gayA hai ki cidAnandarUpI amRta se bharA huA tapa hI nizcayaprAyazcitta hai; kyoMki vaha karmoM kA nAzaka hai, samatAsukha aura mokSarUpI lakSmI ko denevAlA hai // 189 // 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 990-991
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 199 vigata gAthAoM meM tapa ko prAyazcitta sthApita karane ke uparAnta aba isa gAthA meM dhyAnarUpa tapa ko hI prAyazcitta kaha rahe haiM / gAthA mUlata: isaprakAra hai appasarUvAlaMbaNabhAveNa d savvabhAvaparihAraM / sakkadi kAduM jIvo tamhA jhANaM have savvaM / / 119 / / ( harigIta ) nija AtamA ke dhyAna se saba bhAva ke parihAra kI / isa jIva meM sAmarthya hai nijadhyAna hI sarvasva hai || 199|| nijAtmasvarUpa ke avalambana se yaha AtmA sabhI anya bhAvoM kA parihAra kara sakatA hai; isalie dhyAna hI sarvasva (sabakucha) hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM"yahA~ svAtmA ke AzrayarUpa nizcayadharmadhyAna hI sabhI bhAvoM kA abhAva karane meM samartha hai - aisA kahA hai / samasta paradravyoM ke parityAgarUpa lakSaNa se lakSita, akhaNDa, nitya, nirAvaraNa, sahaja, paramapAriNAmikabhAva kI bhAvanA se; audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina cAra bhAvAntaroM kA parihAra karane meM samartha ati- Asanna bhavyajIva ko pAparUpI aTavI ko jalAnevAlI agni kahA hai / aisA hone se yaha sahaja siddha hai ki pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, prAyazcitta, AlocanA Adi saba dhyAna hI haiM / " - -- svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "dekho, yahA~ upazama, kSayopazama aura kSAyikabhAva ko bhI parabhAva kahA hai| vyavahAraratnatrayarUpa zubhabhAva, vaha udayabhAva hai / cAroM bhAva trikAlI parama pAriNAmikabhAva se anya haiM / - isa apekSA unheM parabhAva kahA hai aura unakA avalambana chur3Ane ke lie unakA parihAra karane ke
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana 220 lie kahA hai| kSAyikabhAva ke parihAra kA artha kSAyikabhAva kA Azraya chor3akara ekarUpa paramapAriNAmika svabhAva kA avalambana lenA hai / zuddha pAriNAmikabhAva trikAlI dhruva hai, aMzI hai; usake Azraya se nirmala paryAyeM pragaTa hotI / kSAyikabhAva jo svayaM aMza hai, paryAya haiM, usake Azraya se nirmalatA pragaTa nahIM hotI / 1 isaprakAra zuddhAtmA ke dhyAna se hI samasta parabhAvoM kA parihAra ho jAtA hai| tathA aisA hone se pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, prAyazcitta, pratyAkhyAna, AlocanA ityAdi sabhI zuddhAtmA ke dhyAna meM samAhita ho jAte haiM / AtmasvarUpa ke sanmukha honA hI dharma hai / yaha jIva jitanAjitanA svarUpasanmukha hotA hai, utanI utanI vItarAgatA bar3hatI jAtI hai / ise hI sAmAyika, pratikramaNa yA mokSamArga kucha bhI kaho, saba eka hI bAta hai / AtmasvarUpa kA dhyAna karanA hI mokSamArga hai, AtmasvarUpa kA dhyAna karane ke lie sarvaprathama AtmA kA svarUpa jAnanA cAhie / AtmasvarUpa meM ekAgra honA hI mokSamArga hai, samyagdarzana bhI AtmasvarUpa dhyAna se hI hotA hai / 4" paramapAriNAmikabhAvarUpa nija bhagavAna AtmA ke samyak jJAna aura usameM hI apanepana ke zraddhAnapUrvaka honevAle dharmadhyAnarUpa zuddhabhAva hI nizcayaprAyazcitta haiM / isa gAthA kI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki ekamAtra paramapAriNAmikabhAva ko chor3akara zeSa sabhI bhAva parabhAva haiN| audayikabhAva to parabhAva haiM hI, kintu dharmarUpa aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamikabhAva bhI parabhAva haiM; kyoMki unake Azraya se, unameM apanApana sthApita karane se, unakA dhyAna karane se samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa mokSamArga kI prApti nahIM hotI; ataH 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 993-994 3. vahI, pRSTha 996 - 997 - 2. vahI, pRSTha 995 4. vahI, pRSTha 997
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 119 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 221 unake Azraya se mokSa kI bhI prApti nahIM hotii| yadyapi ve prApta karane kI apekSA se to upAdeya haiM, para dhyAna ke dhyeya nahIM haiN| isa saba kathana kA sAra yaha hai ki ukta paramabhAvarUpa nijakAraNaparamAtmA ke dhyAna meM sabhI dharma samA jAte haiM; ataH ukta dhyAna hI nizcayaprAyazcitta hai | | 119|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jo isaprakAra hai(maMdAkrAMtA ) yaH zuddhAtmanyavicalamanAH zuddhamAtmAnamekaM nityajyoti: pratihatatamaH puMjamAdyantazUnyam / dhyAtvAjasraM paramakalayA sArdhamAnandamUrti jIvanmukto bhavati tarasA so'yamAcArarAziH / / 190 / ( rolA ) paramakalA yuta zuddha eka AnandamUrti hai| tamanAzaka jo nityajyoti Adyanta zUnya hai | usa Ama ko jo bhavijana avicala manavAlA / ke dhyAve to vaha zIghra mokSa padavI ko pAtA ||190|| Adi - aMta rahita aura paramakalA sahita, nityajyoti dvArA aMdhakAra samUha kA nAzaka, eka, zuddha aura AnandamUrti AtmA ko jo jIva zuddha AtmA meM avicala manavAlA hokara niraMtara dhyAtA hai; vaha cAritravAna jIva zIghra jIvanmukta hotA hai| isa chanda ke bhAva ko spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM'AtmadhyAna meM sthira honA hI asalI cAritra hai - aisA asalI cAritra dhAraNa karanevAlA jIva alpakAla meM pUrNa muktadazA prApta kara letA hai - aisA hI vastusvarUpa hai / " - isa chanda meM mAtra itanA hI kahA hai ki jo bhavyajIva zuddha AtmA meM aTUTa zraddhA rakhanevAlA hai; vaha bhavyajIva jaba Adi - aMtarahita, Ananda mUrti eka AtmA kA dhyAna karatA hai to nizcitarUpa se ati zIghra muktipada prApta karatA hai || 190 // 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 998
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 120 vigata gAthA meM yaha kahA thA ki dhyAna hI prAyazcitta hai aura aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki AtmA kA dhyAna karanevAle ke niyama se niyama (cAritra) hotA hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai - suhaasuhavayaNarayaNaM rAyAdIbhAvavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi tassa duNiyama have NiyamA / / 120 / / (harigIta) zubha-azubha racanA vacana vArAgAdibhAva nivaarike| jo kareM Atama dhyAna nara unake niyama se niyama hai||120|| zubhAzubhavacanaracanA aura rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake jo bhavyajIva AtmA ko dhyAtA hai, use niyama se niyama hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha zuddhanizcayanaya ke svarUpa kA kathana hai| jo paramatattvarUpI mahAtapodhana sadA saMcita sUkSma karmoM ko mUla se ukhAr3a dene meM samartha nizcayaprAyazcitta meM parAyaNa rahatA huA manavacana-kAya ko saMyamita kiyA hone se saMsArarUpI bela ke mUlakaMdAtmaka zubhAzubhasvarUpa samasta prazasta-aprazasta vacana racanAoM kA nivAraNa karatA hai; kevala usa vacanaracanA kA hI tiraskAra nahIM karatA; kintu samasta moha-rAga-dveSAdi bhAvoM kA nivAraNa karatA hai aura anavaratarUpa se akhaNDa, advaita, jharate hue sundara AnandavAle, anupama, niraMjana nijakAraNaparamAtmatattva kI sadA zuddhopayoga ke bala se saMbhAvanA karatA hai, samyak bhAvanA karatA hai; usa mahAtapodhana ko niyama se zuddhanizcayaniyama hai - aisA bhagavAna sUtrakAra kA abhiprAya hai|" ___ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 120 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 223 ___ "dekho, yaha niyamasAra kA niyama! caitanyasvarUpa AtmA kA dhyAna karane para jo rAgAdibhAvoM kA abhAva hotA hai, vAstava meM use hI mokSa kA niyama kahA hai| isa zuddhAtmA ke Azraya meM hI mokSamArga kA zuddha (yathArtha) niyama pragaTa hotA hai| aho! AcAryadeva ko niyamasAra meM cidAnanda AtmA ke avalambana meM hI samasta kriyAyeM samAhita dikhAI detI haiN| zuddhajJAyaka vastu kA Azraya hI nizcaya se - niyama se mokSamArga hai| AtmasanmukhatA ke binA kucha bhI kare use niyama saMjJA prApta nahIM hotii| ___ yahA~ mAtra vacanaracanA ko chor3ane ke lie hI nahIM kahA hai, balki moha-rAga-dveSa Adi samasta parabhAvoM ko bhI chor3ane ke lie kahA hai|" ___ grantha ke Arambha meM hI niyama ke svarUpa ko spaSTa karate hue tIsarI gAthA meM kahA gayA thA ki niyama se karane yogya jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra haiM, ve hI niyama haiN| yahA~ isa gAthA meM kahA jA rahA hai ki zubhAzubhavacanaracanA kA aura rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake apane bhagavAna AtmA kA dhyAna karanA hI niyama hai| ukta donoM bAtoM meM koI vizeSa antara nahIM hai; kyoMki nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA kA nAma hI samyakdarzana-jJAna-cAritra hai aura AtmA kA dhyAna bhI to vItarAgabhAvarUpa hai, cAritrarUpa hai, cAritraguNa kI paryAya hai, svAtmA meM jJAna kI sthiratArUpa hai| ___ yahA~ prAyazcittAdhikAra hone se dhyAna ko hI nizcayaprAyazcitta batAyA jA rahA hai aura niyama kI carcA bhI ukta saMdarbha meM hI hai| ata: jisaprakAra AtmadhyAna nizcayaprAyazcitta hai; usIprakAra nizcaya samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa niyama bhI nizcayaprAyazcitta hai||120|| ___ isake bAda TIkAkAra munirAja cAra chanda likhate haiM, jinameM pahalA chanda isaprakAra hai - 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1000 2. vahI, pRSTha 1000
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 niyamasAra anuzIlana (hariNI) vacanaracanAM tyaktvA bhavyaH zubhAzubhalakSaNAM sahajaparamAtmAnaM nityaM subhAvayati sphuTam / paramayaminastasya jJAnAtmano niyamAdayaM bhavati niyamaHzuddho muktyaMganAsukhakAraNam / / 191 / / (harigIta ) jo bhavya bhAveM sahaja samyak bhAva se prmaatmaa| jJAnAtmaka usa parama saMyamavaMta ko aanndmy|| zivasundarI ke sukkha kA kAraNa prmprmaatmaa| ke lakSya se sadbhAvamaya zudhaniyama hotA niyama se||191|| jo bhavyajIva zubhAzubhavacanaracanA ko chor3akara sadA sphuTarUpa se sahaja paramAtmA ko samyak prakAra se bhAtA hai; usa jJAnAtmaka paramasaMyamI ko mukti sundarI ke sukha kA kAraNarUpa yaha zuddhaniyama niyama se hotA hai| ___ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "zubhAzubha vacana racanA ke vikalpa ko chor3akara jo bhavyajIva antara meM nitya pragaTapane sahajaparamAtmA kI samyakprakAra se bhAvanA bhAtA hai, vaha apane jJAnasvarUpa meM sthita ho jAtA hai| aise parama munirAja ko muktirUpI strI ke sukha kI prApti kA kAraNa zuddha niyama pragaTa hotA hai| jagata meM jisa strI kA saMyoga hotA hai, usakA to viyoga ho jAtA hai; parantu AtmA kI zuddha paraNatIrUpI strI kA sAdi anaMtakAla meM kabhI bhI viraha nahIM hotaa|" __isa chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki jo bhavyajIva vacana vikalpoM se virakta ho nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karatA hai; usa paramasaMyamI saMta ko mukti prApta karAnevAlA zuddhaniyama arthAt nizcayaprAyazcitta yA dhyAna niyama se hotA hai| / 191 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1002
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 gAthA 120 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra dUsarA chanda isaprakAra hai - (mAlinI) anavaratamakhaMDAdvaitacinirvikAre / nikhilanayavilAsona sphuratyeva kiMcit / apagata iha yasmin bhedavAdassamastaH tamahamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi / / 192 / / (harigIta) jo anavarata advaita cetana nirvikArI hai sdaa| usa Atma ko naya kI taraMgeM sphurita hotI nhiiN| vikalpoM se pAra eka abheda jo zuddhAtamA / ho namana, vaMdana, stavana ara bhAvanA ho bhavyatama / / 192 / / jo anavaratarUpa se arthAt nirantara akhaNDa, advaita caitanya ke kAraNa nirvikAra hai; usa bhagavAna AtmA ko nayoM kA vilAsa kiMcit mAtra bhI sphurita nahIM hotA; jisameM samasta bhedavAda arthAt naya saMbaMdhI vikalpa dUra hue haiM; usa paramapadArtha ko maiM namana karatA hU~, maiM usakA stavana karatA hU~ aura maiM use bhalIprakAra se bhAtA huuN| __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "dravya vastu to akhaNDa hai, usameM bhedavAda nahIM hai tathA aisI akhaNDa vastu hI dRSTi kA viSaya hai| padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki jisa akhaNDa paramAtmatattva meM zuddha-azuddhanaya ke vikalpoM kA abhAva hai - aise nija paramAtmatattva ko maiM namana karatA huuN| __ aise paramAtmatattva ko prApta karane kI, anubhava karane kI bhAvanA karane meM hI namaskAra, stavana, sAmAyika, bhakti, samAdhi ityAdi sabhI A jAte haiN| ___ jo apane andara virAjamAna paramAtma svarUpa meM ekAgra huA hai, usane hI paramAtmA kA vAstavika stavana kiyA hai, usane hI paramAtmA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 niyamasAra anuzIlana ko saccA namaskAra kiyA hai, usane hI paramAtmA kI bhAvanA kI hai| apane svarUpa se akhaNDa paramAtmatattva ke zraddhAna-jJAnapUrvaka usameM hI ekAgratA karanA, vahI niyama, stavana aura vaMdana hai|" ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki akhaNDa, advaita aura nirvikArI cetanatattvarUpa bhagavAna AtmA meM nayoM kA vilAsa raMcamAtra bhI nahIM hai| kyoMki vaha to naya vikalpoM se pAra hai| aise bhagavAna AtmA ko maiM namana karatA hU~, usakA stavana karatA hU~ aura usakI bhAvanA bhAtA huuN| __tAtparya yaha hai ki namana karane yogya, stavana karane yogya evaM bhAvanA bhAne yogya ekamAtra nija bhagavAna AtmA hI hai; kyoMki usake Azraya se hI baMdha kA abhAva hotA hai; anya kisI ko namana karane se, usakI vaMdanA karane se, usakI bhAvanA bhAne se baMdha kA abhAva nahIM hotA, apitu baMdha hI hotA hai||192|| tIsarA va cauthA chanda isaprakAra hai - (anuSTubh ) idaM dhyAnamidaM dhyeyamayaMdhyAtA phalaMca tt| ebhirvikalpajAlairyannirmuktaM tannamAmyaham / / 193 / / bhedavAdAH kadAcitsyuryasmin yogpraaynne| tasya muktirbhavenno vA kojAnAtyArhate mate / / 194 / / (harigIta) yaha dhyAna hai yaha dhyeya hai aura yaha dhyAtA are| yaha dhyAna kA phala isataraha ke vikalpoM ke jaalse|| jo mukta hai zraddheya hai ara dhyeya evaM dhyAna hai| usa parama Atamatattva ko mama namana bAraMbAra hai||193|| trividha yogoM meM parAyaNa yogiyoM ko kdaacit| ho bheda kI ulajhana are bahu vikalpoM kA jAla ho|| una yogiyoM kI mukti hogI yA nahIM kaise kheN| kauna jAne kyA kahe - yaha samajha meM AtA nhiiN||194|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1002-1003
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 120 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 227 yaha dhyAna hai, yaha dhyeya hai, yaha dhyAtA hai aura yaha dhyAna kA phala hai - aise vikalpajAloM se jo mukta hai, usa paramAtmatattva ko maiM namana karatA huuN| - jisa yogaparAyaNa yogI ko kadAcit bhedavAda utpanna hotA hai; usakI Arhatamata mukti hogI yA nahIM hogI - yaha kauna jAnatA hai ? AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina chandoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "yaha merA paramAtmatattva hI dhyeya hai, merA AtmA hI dhyAtA hai, maiM hI dhyAna karatA hU~ tathA pUrNa mukta dazA pragaTa honA hI dhyAna kA phala hai|" - aisA bhedarUpI vikalpoM kA jAla bhI jisa paramAtmatattva meM nahIM hai - aise usa sahaja paramAtmatattva ko maiM namaskAra karatA huuN| jo bheda se - vyavahAra ke Azraya se mukti mAnatA hai, vaha jinendra bhagavAna ke mata meM nahIM hai, mithyAdRSTi hai| samyagjJAnI to bheda ko mukti kA kAraNa jAnatA hI nahIM hai| isalie yaha kahA ki "bheda ke Azraya se arahanta ke mata meM mukti hotI hai yA nahIM" - yaha "kauna jAne?' ukta chandoM meM yaha kahA gayA hai ki dhyAna, dhyAtA aura dhyeya aura dhyAna kA phala - ina vikalpoM se AtmadhyAna nahIM hotA, nizcayaprAyazcitta bhI nahIM hotA; kyoMki nizcayaprAyazcitta yA nizcayadharmadhyAna to nirvikalpadazA kA nAma hai| isalie aba ukta vikalpajAla se mukta paramAtmatattva ko maiM namaskAra karatA hU~, use hI dhyAna kA dhyeya jAnatA hU~, mAnatA huuN| dUsare chanda meM bhedavikalpoM meM ulajhe santoM ko mukti hogI yA nahIMyaha kahakara yaha nahIM kahA ki hama nahIM jAnate kyA hogA ? apitu yahI kahA hai ki yaha to spaSTa hI hai ki bhedavAda meM ulajhe logoM ko mukti honevAlI nahIM; kyoMki mukti kA mArga to nirvikalpadazArUpa AtmadhyAna hI hai|||193-194|| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1003 2. vahI, pRSTha 1004
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gAthA 121 yadyapi sampUrNa adhikAra meM nizcayaprAyazcitta kA svarUpa hI spaSTa kiyA gayA hai; tathApi isa adhikAra kI isa antima gAthA meM upasaMhAra ke rUpa meM eka bAra phira nizcayaprAyazcitta kA svarUpa spaSTa karate haiM / gAthA mUlataH isaprakAra hai - - kAyAI paradavve thirabhAvaM pariharantu appANaM / tassa have taNusaggaM jo jhAyai NivviyappeNa / / 121 / / ( harigIta ) jo jIva sthirabhAva taja kara tanAdi paradravya meM / kare AtamadhyAna kAyotsarga hotA hai use / / 121 / / zarIrAdi paradravya meM sthirabhAva ko chor3akara jo AtmA ko nirvikalparUpa se dhyAtA hai; use kAyotsarga hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha nizcayakAyotsarga ke svarUpa kA kathana hai / sAdi - sAnta, mUrta, vijAtIya vibhAvavyaMjanaparyAyAtmaka apanA AkAra hI kAya (zarIra ) hai / Adi zabda se kSetra, ghara, sonA, 1 strI Adi lenA cAhie / zarIra, strI, putra, kheta, makAna aura sonA, cA~dI Adi sabhI paradravyoM meM sthirabhAva chor3akara; vyAvahArika kriyAkANDa saMbaMdhI ADambara aura vividha vikalparUpa kolAhala se rahita hokara; sahaja paramayoga ke bala se; sahajatapazcaraNarUpI kSIrasAgara kA candramArUpa jo jIva; nitya ramaNIya, niraMjana nijakAraNaparamAtmA ko nitya dhyAtA hai; vaha sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara kA ziromaNirUpa jIva vastutaH nizcayakAyotsarga hai / " isa gAthA aura TIkA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 gAthA 121 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - - "yahA~ zarIrAdi paradravyoM meM apanApana chur3Akara nija AtmA meM nirvikalpapane apanatva sthApita karane kI preraNA dI jA rahI hai / athavA nizcaya kAyotsarga kA svarUpa samajhAyA jA rahA hai| kAyA Adi paradravya sthira nahIM hai, nitya nahIM haiM; anitya haiM, asthira haiN| nitya, sthira to merA sahaja svabhAva hai - aisA samajhakara jo apane AtmA ko hI nirvikalpapane dhyAtA hai, use kAyotsarga hotA hai| dekhiye, yahA~ kAyA ke utsarga (tyAga) ke sAtha-sAtha kSetra-ghara Adi samasta paradravya ke tyAga kI bAta bhI sammilita kara lI hai| kAyA caitanya ke svabhAva se viparIta jAti kI hai, jaise - AtmA anAdi-anaMta hai aura zarIra sAdi-sAMta hai, AtmA amUrtika hai aura zarIra mUrtika hai, AtmA caitanya hai aura zarIra jar3amaya hai, AtmA sahajajJAna svarUpa hai aura zarIra vibhAva vyaJjanaparyAyarUpa jar3a AkAravAlA hai| AtmA sthira hai aura zarIra asthira hai; - isaprakAra zarIra mere se atyanta bhinna hai| dekho to sahI! vyavahAra kriyAkANDa ko ADambara kahA aura usake vividha vikalpoM ko kolAhala kahA - aisA kahakara samasta heyavRttiyoM kA tiraskAra kiyA hai| arthAt chor3ane yogya samasta vibhAvavRttiyoM ko dUra pheMka diyA hai| ____ aba kahate haiM ki jo jIva ina vikalpoM ke kolAhala se rahita hotA huA AtmA kA dhyAna karatA hai, vaha jIva kaisA hai? ' sahaja taparUpI samudra ko uchAlane ke lie jo candramA samAna hai, vaha jIva sahaja kAraNaparamAtmA ko vikalpoM ke kolAhala se rahita hokara nitya dhyAtA hai tathA vaha sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara kA zikhAmaNi hai| - aise jIva ko hI vAstava meM nizcaya kAyotsarga hai| 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1005-1006 2. vahI, pRSTha 1006 3. vahI, pRSTha 1006-1007
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana yaha jIva jaba sahaja kAraNaparamAtmA meM ekAgra huA, taba sahaja parama vairAgya huA tathA tabhI taparUpI samudra uchalA aura use yathArtha kAyotsarga huA / vAstava meM to zarIra kA tyAga jJAnazarIrI AtmA ke avalambana se hI hotA hai / khar3e rahane kA athavA baiThane kA nAma utsarga nahIM hai / sahaja caitanya meM lInatA kA nAma hI utsarga hai / " 1 1 230 yadyapi isa zuddhanizcayaprAyazcitta adhikAra meM Adi se arthAt gAthA 113 se lekara gAthA 118 taka nizcayaprAyazcitta kI hI carcA calatI rahI hai; tathApi antima tIna gAthAoM meM kramazaH dhyAna, zuddhanizcayaniyama aura nizcayakAyotsarga kI carcA huI hai| isase pratIta hotA hai ki zuddhanizcayanaya se dhyAna, nizcayaniyama aura nizcayakAyotsarga eka prakAra se zuddhanizcayaprAyazcitta ke hI rUpAntara haiN| isa gAthA aura usakI TIkA meM nizcayakAyotsarga kA svarUpa samajhAte hue kahA gayA hai ki zarIra, strI- putrAdi, makAnAdi evaM svarNAdi parapadArthoM meM sthirabhAva (kAyAdi sthira haiM - isaprakAra kI mAnyatA) chor3akara, vyavahArika kriyAkANDa evaM vikalpoM ke kolAhala se rahita hokara, paramayoga ke bala se, jo jIva nijakAraNaparamAtmA ko dhyAtA hai; vaha jIva hI nizcayakAyotsarga hai || 121 // isake bAda TIkAkAra munirAja pA~ca chanda likhate haiM; unameM se pahalA chanda isaprakAra hai - ( maMdAkrAMtA ) kAyotsargo bhavati satataM nizcayAtsaMyatAnAM kAyodbhUtaprabalataratatkarmamukteH sakAzAt / vAcAM jalpaprakaraviratermAnasAnAM nivRtteH svAtmadhyAnAdapi ca niyataM svAtmaniSThAparANAm / / 195 / / 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1007
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 121 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 231 - (harigIta ) resabhI kAraja kAyakRta mana ke vikalpa analpa jo| ara jalpavANI ke sabhI ko chor3ane ke hetu se|| nija AtmA ke dhyAna se jo svaatmnisstthaapraaynn| he bhavyajana una saMyamI ke satat kAyotsarga hai||195|| jo svAtmaniSThAparAyaNa haiM; una saMyamiyoM ko kAyA se utpanna honevAle ati prabala kAryoM ke tyAga ke kAraNa, vANI ke jalpasamUha kI virati ke kAraNa aura mAnasika vikalpoM kI nivRtti ke kAraNa tathA nija AtmA kA dhyAna ke kAraNa nizcaya se satat kAyotsarga hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa chanda kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - ____ "jo apane AtmA meM lIna ho gaye haiM - aise saMtoM ko - munirAjoM ko caubIsa ghaNTe arthAt pratikSaNa kAyotsarga hotA hai; kyoMki jo jIva AtmA meM lIna ho gayA hai, usake deha sambandhI samasta vikalpoM se sahaja hI virakti ho jAtI hai| arthAt usake deha kI kriyAoM meM apanatva TUTa jAtA hai, vANI ke jalpasamUha se virakti ho jAtI hai tathA mana ke vikalpoM se bhI mukti mila jAtI hai| - isaprakAra mana-vacanakAya tInoM kI ora valaNa na hokara eka Atma-sammukha hI valaNa hotA hai| isalie AtmadhyAna meM lIna munirAja ke nizcaya satat kAyotsarga hotA hai| kAyotsarga arthAt kAyA kA tyAga / kAyA ke tyAga se tAtparya hai kAyA ke prati anurAga chor3anA, ekAgratA chor3anA aura caitanya ke prati ekAgratA karanA / caitanyatattva meM ekAgra hone para kAyAdi ke prati valaNa nahIM rahatA - ise hI kAyotsarga kahate haiN|" ukta chanda meM atyanta sarala zabdoM meM yaha bAta kahI gaI hai ki apane AtmA meM salaMgna saMyamIjanoM ke na to kAyAsaMbaMdhI ati prabala 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1008 2. vahI, pRSTha 1008
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 niyamasAra anuzIlana kArya hote haiM; na vacanasaMbaMdhI anargala pralApa hotA hai aura na mana meM vikalpoM kA aMbAra hotA hai / isaprakAra mana-vacana-kAya saMbaMdhI vikRti ke abhAva ke kAraNa aura AtmA ke satat dhyAna ke kAraNa nizcayanayAzrita vItarAgI santoM ke niraMtara nizcayakAyotsarga hotA hai / / 195 / / dUsarA va tIsarA chanda isaprakAra hai - (mAlinI) jayati sahajateja:puMjanirmagnabhAsvat sahajaparamatattvaM muktamohAndhakAram / sahajaparamadRSTyA nisstthitnmoghjaatN| bhavabhavaparitApaiH kalpanAbhizca muktam / / 196 / / bhavabhavasukhamalpaM kalpanAmAtraramyaM tadakhilamapi nityaM sNtyjaamyaatmshktyaa| sahajaparamasaukhyaM ciccamatkAramAtraM sphuTitanijavilAsaM sarvadA cetayeham / / 197 / / . (harigIta) mohatama se mukta Atamateja se abhiSikta hai| dRSTi se paripUrNa sukhamaya sahaja Atamatattva hai| saMsAra meM paritApa kI parikalpanA se mukta hai| are jyotirmAna nija paramAtamA jayavaMta hai||196|| saMsArasukha ati alpa kevala kalpanA meM ramya hai| maiM chor3atA haiM use samyaka rIti Atamazakti se| maiM cetatA hU~ sarvadA caitanya ke sadajJAna meN| sphurita hU~ maiM paramasukhamaya AtamA ke dhyAna meM ||197|| sahajatejapuMja meM nimagna, mohAndhakAra se mukta, sahaja prakAzamAna paramatattva sadA jayavaMta hai| vaha paramatattva sahaja paramadRSTi se paripUrNa hai aura vRthA utpanna bhava-bhava ke paritApa se kalpanAoM se mukta hai| kalpanAmAtra ramaNIya tuccha sAMsArika sukha ko maiM Atmazakti se
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 121 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 233 bhalIprakAra chor3atA huuN| tathA sphurAyamAna svayaM ke vilAsa se sahaja paramasukhavaMta caitanyacamatkAramAtra Atmatattva kA maiM sarvadA anubhava karatA huuN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina chandoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "yahA~ TIkAkAra munirAja kahate haiM ki he jIva! yadi tujhe kAyotsarga karanA ho to yaha jayavaMta vartate hue sahajatattva meM A jaa| AtmA ke sivAya anya dehAdi padArtha jayavaMta nahIM vartate / sahaja jJAnapuMja svarUpa vastusvabhAva meM sahajatattva nimagna hai arthAt sahajatattva svayaM apane svabhAva meM hI nimagna hai| _____ saMsAra meM svarga ke bhava kA, bhogabhUmi ke jugaliyoM ke bhava kA sukha to kalpanAmAtra ramya hai aura hIna hai; unameM kahIM bhI vAstavika sukha nahIM hai| isalie aise bhava-bhava ke kalpita sukha ko maiM Atmazakti se chor3atA huuN| kisI para kI zakti se bhava ke bhAva kA abhAva nahIM hotA; parantu svabhAva kI zakti se hI bhava-bhava ke kalpita sukha kA tyAga hotA hai| ___ maiM antarmukha Atmazakti meM ekAgra hokara indriyoM ke prati honevAle anurAga ko chor3atA huuN| aura apane caitanya camatkAra mAtra svabhAva kA hI anubhava karatA hU~; kyoMki merA AtmA sahaja-svAbhAvika paramasukhamaya hai, caitanyacamatkAra mAtra hai tathA bhava-bhava kA sukha kalpita hai| AtmA kA nija vilAsa pragaTa huA hai| ataH maiM aise AtmA kA hI sarvadA anubhava karatA huuN| dekho, isakA nAma bhava-bhava kA prAyazcitta hai|" ukta chandoM meM AtmA ke zAzvata svarUpa kA udghATana karate hue viSaya-kaSAyoM se virakta ho AtmArAdhanA karane kA saMkalpa vyakta kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA sahajateja kA puMja, mohAndhakAra se mukta, sahajaprakAzanamAtra paripUrNa paramatattva hai| yaha 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1009 2. vahI, pRSTha 1011
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana paramAtmatattva maiM svayaM hI hU~ / ata: aba maiM kalpanAmAtra ramaNIka saMsArasukhoM ko tilAMjali dekara paramasukhamaya AtmA kI ArAdhanA meM saMlagna hotA huuN||196-197 / / cauthA va pA~cavA~ chanda isaprakAra hai - 234 (pRthvI) nijAtmaguNasaMpadaM mama hRdi sphurantImimAM samAdhiviSayAmaho kSaNamahaM na jAne purA / jagattritayavaibhavapralayahetuduH karmaNAM prabhutvaguNazaktitaH khalu hatosmi hA saMsRtau / / 198 / / ( harigIta ) samAdhi kI hai viSaya jo mere hRdaya meM sphurita / svAtama guNoM kI saMpadA ko eka kSaNa jAnA nahIM / trailokya vaibhava vinAzaka duSkarma kI guNazakti ke / nimitta se re hAya maiM saMsAra meM mArA gayA || 198 || mere hRdaya meM sphurAyamAna, samAdhi kI viSayabhUta apane AtmA ke guNoM kI saMpadA ko maiMne pahale eka kSaNa ko bhI nahIM jAnA / tIna loka ke vaibhava ko nAza karane meM nimittarUpa duSTa karmoM kI prabhutvaguNazakti se maiM saMsAra meM mArA gayA hU~, hairAna ho gayA huuN| ( AryA ) bhavasaMbhavaviSabhUruhaphalamakhilaM duHkhakAraNaM buddhvA / Atmani caitanyAtmani saMjAtavizuddhasaukhyamanubhuMje / / 199 / / (dohA) sAMsArika viSavRkSaphala dukha ke kAraNa jAna | AtmA se utpanna sukha bhogU~ maiM bhagavAna || 199|| saMsAra meM utpanna honevAle viSavRkSa ke samasta phala ko duHkha kA kAraNa jAnakara maiM caitanyAtmaka AtmA meM utpanna vizuddha sukha kA anubhava karatA hU~ /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 121 : zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina chandoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - __"dekho, yaha prAyazcitta kI vidhi! mere AtmA meM pragaTa jo nijAtmaguNa sampadA hai, jo samAdhi kA viSaya hai, maiMne use pUrva meM kabhI eka kSaNa bhI nahIM jAnA hai / caitanyasvabhAva kI sampadA ko apane zraddhAjJAna kA viSaya nahIM banAyA hai| are re! aisI caitanyaprabhutA ko bhUlakara maiM duSTakarmoM kI prabhutA se hairAna ho gayA hU~ - mArA gayA huuN| ____ maiMne apanI caitanyaprabhutA ko nahIM jAnA, isalie duSkarmoM kI prabhutA pragaTa huii| mujhe merI caitanya sampadA kA mahattva bhAsita nahIM huA aura vikAra kA mahattva lagA; isalie hI maiM saMsAra meM rakhar3A gayA; yadi caitanya kI prabhuttA kA mahattva bhAsita huA hotA to vikAra kA, puNyapApa kA mahattva bhAsita nahIM hotaa| . caitanya sampadA ko bhUlakara karmodayajanya prabhutA se jur3ane para hI, tIna loka ko yugapata jAnanevAlA - aisA Antarika nijavaibhava tathA indra bhI jise namaskAra kareM - aisA tIrthaMkara kI vibhUtirUpa bAhya vaibhava mujhase china gayA hai| - aisA jAnakara aba caitanya zakti kI prabhutA kA Azraya karake prAyazcitta kiyA hai arthAt caitanyazakti ko saMbhAla liyA hai, aba saMsAra meM paribhramaNa nahIM hogaa| ___pahale apanI prabhutA ko svayaM bhUlA, taba bAda meM jar3a ne prabhutA pragaTa kii| yahA~ yaha nahIM batAyA ki karma kI prabhutA ke kAraNa maiM apanI prabhutA ko bhUlA hai|' ___ AtmA kI prabhutA ko bhUlakara para meM Atmabuddhi se svayaM para kA samAgama kiyA, isalie saMsAra meM rakhar3A gyaa| are re! maiM merI prabhutA ko pUrva meM bhUla gayA thA - aisA kauna kahe? jise apanI prabhutA kA vartamAna meM bhAna huA ho, vahI kahatA hai ki caitanya kI prabhutA ke Azraya se prAyazcita karane ke kAraNa aba maiM saMsAra meM hairAna nahIM houuNgaa|" 1. niyamasAra pravacana, pRSTha 1011-1012 2. vahI, pRSTha 1012
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anuzIlana ___ ukta chandoM meM adhikAra kA samApana karate hue apane AtmA ko nahIM jAnane se Aja taka huI apanI durdazA kA citraNa kiyA gayA hai| sAtha meM isa sthiti se ubarane ke lie AtmA se utpanna vizuddha sukha kA anubhava karane kI bAta bhI kahI gaI hai| .. ukta do chandoM meM se pahale chanda meM isa bAta para kheda vyakta kiyA gayA hai ki jo mujhe ananta sukhasamAdhi ko prApta karAne meM samartha hai, samAdhirUpa dhyAna kA dhyeya hai; aise bhagavAna AtmA aura usakI saMpadA ko maiMne Ajataka eka kSaNa ko bhI nahIM jaanaa| ___ yahI kAraNa hai ki tIna loka ke vaibhava kA nAza karane meM hetubhUta duSTa karmoM kI prabhutvaguNazakti se maiM saMsAra meM mArA gayA hU~, mArA-mArA bhaTaka rahA hU~, anaMta duHkha uThA rahA huuN| dUsare aura isa adhikAra ke antima chanda meM saMsAra meM utpanna honevAla paMcendriya ke viSaya aura kaSAyarUpa viSavRkSa ke phaloM ko duHravarUpa aura duHkha kA kAraNa jAnakarasantoM dvArA jJAnAnandasvabhAvI AtmA meM utpanna vizuddha atIndriya Ananda ke bhogane kI, anubhava karane kI bAta kahI gaI hai| isaprakara nizcayaprAyazcitta kA svarUpa spaSTa karanevAlA yaha zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra samApta hotA hai| adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra nAmaka AThavA~ zrutaskandha samApta huaa| . bhagavAna ne yadi bhavya' kahA to isase mahAna abhinaMdana aura kyA hogA? bhagavAna kI vANI meM bhavya' AyA to mokSa prApta karane kI gAraMTI ho gii| para isa mUrkha jagata ne yadi 'bhagavAna' bhI kaha diyA to usakI kyA kImata? svabhAva se to sabhI bhagavAna haiM, para jo paryAya se bhI vartamAna meM hameM bhagavAna kahatA hai, usane hameM bhagavAna nahIM | banAyA, varan apanI mUrkhatA vyakta kI hai| -dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 108
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA padyAnuvAda ( harigIta ) nahIM // 77 // nahIM / nahIM // 78 // maiM nahIM nAraka deva mAnava aura tiryaga maiM nahIM / kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI mArgaNAsthAna jIvasthAna guNathAnaka kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI bAlaka taruNa bUDhA nahIM ina sabhI kA kAraNa kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI maiM moha rAga dveSa na ina sabhI kA kAraNa kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI maiM mAna mAyA lobha evaM krodha bhI maiM hU~ kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI isa bheda ke abhyAsa se madhyastha ho cAritra ho / cAritra dRDhatA ke lie pratikramaNa kI carcA karU~ ||82|| nahIM / nahIM // 81 // nahIM / nahIM // 79 // nahIM | nahIM // 80 // vacana racanA chor3akara rAgAdi kA kara pariharaNa / dhyAte sadA jo AtamA hotA unhIM ko pratikramaNa // 83 // virAdhanA ko chor3a jo ArAdhanA meM nita rahe / pratikramaNamaya hai isalie vaha svayaM hI pratikramaNa hai // 84 // jo jIva chor3a anAcaraNa AcAra meM thiratA dhare / pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM use // 85 // chor3akara unmArga jo jinamArga meM thiratA dhare / pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM use // 86 // chor3akara trizalya jo niHzalya hokara pariName / pratikramaNamaya hai isalie vaha svayaM hI pratikramaNa hai // 87 // taja aguptibhAva jo nita gupta guptI meM raheM / pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM unheM // 88 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 niyamasAra anuzIlana taja Arta evaM raudra dhyAve dharama evaM zukala ko / paramArtha se vaha pratikramaNa yaha kahA jinavara sUtra meM // 89 // mithyAtva Adika bhAva to bhAye sucira isa jIva ne / samyaktva Adika bhAva para bhAye nahIM isa jIva ne ||10|| jJAnadarzanacaraNa mithyA pUrNataH parityAga kara / ratanatraya bhAve sadA vaha svayaM hI hai pratikramaNa // 91 // uttama padAratha AtamA meM lIna munivara karma ko / ghAtate haiM isalie nija dhyAna hI hai pratikramaNa // 92 // nijadhyAna meM lavalIna sAdhu sarva doSoM ko taje / basa isalie yaha dhyAna hI sarvAticArI pratikramaNa // 93 // pratikramaNa nAmaka sUtra meM varNana kiyA jisarUpa meM / pratikramaNa hotA use jo bhAve use usa rUpa meM ||14|| saba taraha ke jalpa taja bhAvI zubhAzubha bhAva ko / jo nivAraNa kara Atma dhyAve use pratyAkhyAna hai ||15|| jJAnI vicAreM isataraha yaha cintavana unakA sadA / kevalyadarzana - jJAna- sukha- zaktisvabhAvI hU~ sadA // 96 // jJAnI vicAreM dekhe-jAne jo sabhI ko maiM vahI / jo nA grahe parabhAva ko nija bhAva ko chor3e nahIM || 17 || prakRti thati anubhAga aura pradeza baMdha bina AtamA / maiM hU~ vahI - yaha socatA jJAnI kare thiratA vahA~ // 98 // chor3akara mamabhAva nirmamabhAva meM maiM thira rhuuN| basa svayaM kA avalamba le avazeSa saba maiM pariharu ||19|| mama jJAna meM hai AtamA darzana carita meM AtamA / ara yoga saMvara aura pratyAkhyAna meM bhI AtamA ||100|| akelA hI mare evaM jIva janme akelA / maraNa hotA akele kA mukta bhI ho akelA ||101 ||
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA padyAnuvAda 239 jJAna-darzanamayI merA eka zAzvata aatmaa| zeSa saba saMyogalakSaNa bhAva Atama bAhya haiN||102|| maiM trividha mana-vaca-kAya se saba duzcarita ko chodd'taa| ara trividha cAritra se aba maiM svayaM ko jodd'taa||103|| sabhI se samabhAva merA nA kisI se vaira hai| chor3a AzAbhAva saba maiM samAdhi dhAraNa kruuN||104|| jo niSkaSAyI dAnta hai bhayabhIta hai saMsAra se| vyavasAyayuta usa zUra ko sukhamayI pratyAkhyAna hai||105|| jo jIva evaM karama ke nita kare bhedAbhyAsa ko| vaha saMyamI dhAraNa kare re nitya pratyAkhyAna ko||106|| jo karma se nokarma se ara vibhAvaguNaparyAya se| bhI rahita dhyAve AtamA AlocanA usa zramaNa ke||107|| AlocanaM AluMchanaM ara bhAvazuddhi avikRtikaraNa | AlocanA ke cAra lakSaNa bheda Agama meM kahe / / 108 / / upadeza yaha jinadeva kA pariNAma ko samabhAva meN| sthApa kara nija AtamA ko dekhanA Alocanam // 109|| karmataru kA mUla chedaka jIva kA pariNAma jo| samabhAva hai basa isalie hI use AluMchana kahA / / 110 / / nirmalaguNoM kA nilaya Atama karma se bhina jIva ko| bhAtA sadA jo AtamA avikRtikaraNa vaha jAnanA / / 111 / / madamAnamAyAlobha virahita bhAva ko jinamArga meN| bhAvazuddhi kahA loka-alokadarzI deva ne||112|| jo zIla saMyama vrata samiti ara karaNa nigrahabhAva haiN| satat karane yogya ve saba bhAva hI prAyazcitta haiN|||113|| prAyazcitta krodhAdi ke kSaya Adi kI sadbhAvanA / ara nijaguNoM kA ciMtavana yaha niyatanaya kA hai kathana ||114||
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 niyamasAra anuzIlana ve kaSAyoM ko jItate uttamakSamA se krodha ko| mAna mAyA lobha jIte mRdu sarala saMtoSa se||115|| utkRSTa nija avabodha athavA jJAna athavA citta jo| vaha citta jo dhAraNa kare vaha saMta hI prAyazcitta hai||116|| karmakSaya kA hetu jo hai RSigaNoM kA tapacaraNa | vaha pUrNa prAyazcitta hai isase adhika hama kyA kheN||117|| anaMta bhava meM upArjita saba karmarAzi zubhAzubha / bhasama ho tapacaraNa se ataeva tapa prAyazcitta hai||118|| nija AtamA ke dhyAna se saba bhAva ke parihAra kii| isa jIva meM sAmarthya hai nijadhyAna hI sarvasva hai||119|| zubha-azubha racanA vacana vA rAgAdibhAva nivaarike| jo kareM Atama dhyAna nara unake niyama se niyama hai||120|| jo jIva sthirabhAva taja kara tanAdi paradravya meN| kare AtamadhyAna kAyotsarga hotA hai use // 121|| vyavahAra ke binA nizcaya kA pratipAdana nahIM hotA aura vyavahAra ke niSedha binA nizcaya kI prApti nahIM hotii| nizcaya ke pratipAdana ke lie vyavahAra kA prayoga apekSita hai aura nizcaya kI prApti ke lie vyavahAra kA niSedha Avazyaka hai| yadi vyavahAra kA prayoga nahIM kareMge to vastu hamArI samajha meM nahIM AvegI, yadi vyavahAra kA niSedha nahIM kareMge to vastu prApta nahIM hogii| vyavahAra kA prayoga bhI jinavANI meM prayojana se hI kiyA gayA hai aura niSedha bhI prayojana se hI kiyA gayA hai| jinavANI meM binA prayojana eka zabda kA bhI prayoga nahIM hotaa| - paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 55
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda ( harigIta ) kAmagaja ke kuMbhathala kA kiyA mardana jinhoMne / vikasita kareM jo ziSyagaNa ke hRdayapaMkaja nitya hI // parama saMyama aura samyakbodha kI haiM mUrti jo / ho namana bArambAra aise sUri mAdhavasena ko // 108 // sampUrNa viSayoM ke grahaNa kI bhAvanA se mukta hoM / nija dravya guNa paryAya meM jo ho gaye anurakta hoM // chor3akara saba vibhAvoM ko nitya nija meM hI rmeN| ati zIghra hI ve bhavya muktIramA kI prApti kareM / / 109 / / (rolA ) abataka jo bhI hue siddha yA Age hoMge / mahimA jAno ekamAtra saba bhedajJAna kI / aura jIva jo bhaTaka rahe haiM bhavasAgara meM / bhedajJAna ke hI abhAva se bhaTaka rahe haiM / / 37 // ' isaprakAra kI thiti meM munivara bhedajJAna se / pApapaMka ko dhokara samatArUpI jala se // jJAnarUpa hone se Atama mohamukta ho / zobhita hotA samayasAra kI kaisI mahimA ||110 // ( harigIta ) kyA lAbha hai aise analpa vikalpoM ke jAla se / basa eka hI hai bAta yaha paramArtha kA anubhava karo // kyoMki nijarasabharita paramAnanda ke AdhAra se / kucha bhI nahIM hai adhika suna lo isa samaya ke sAra se ||38|| ( dohA ) tIvra mohavaza jIva jo kiye azubhatama kRtya / unakA kara pratikramaNa maiM rahU~ Atama meM nitya // 111 // 1. samayasAra, kalaza 131 2. vahI, kalaza 244
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ( harigIta ) sAdhita adhita rAdha ara saMsiddhi siddhi eka hai| basa rAdha se jo rahita hai vaha AtamA aparAdha hai ||39|| niyamasAra anuzIlana jo sAparAdhI nirantara ve karmabaMdhana kara rhe| jo niraparAdhI ve kabhI bhI karmabaMdhana nA kareM / / azuddha jAne AtamA ko sAparAdhI jana sadA / zuddhAtmasevI niraparAdhI zAnti seveM sarvadA ||40|| 2 paramAtmA ke dhyAna kI saMbhAvanA se rahita jo / saMsAra pIr3ita ajJajana ve sAparAdhI jIva haiM / / akhaNDa ara advaita cetanabhAva se saMyukta jo / nipuNa haiM saMnyAsa meM ve niraparAdhI jIva haiM ||112 // re svayaM se utpanna paramAnanda ke pIyUSa se / re bharA hai jo labAlaba jJAyakasvabhAvI AtamA / / aba use zama jala se nahAo prazama bhaktipUrvaka / soco jarA kyA lAbha hai isa vyartha ke AlApa se ||113|| ( rolA ) janma-maraNa ke janaka sarva doSoM ko tajakara / anupama sahajAnandajJAnadarzanavIrajamaya || Atama meM thita hokara samatAjala samUha se kara kalimalakSaya jIva jagata ke sAkSI hote // 114 // ( manaharaNa kavitta ) utasarga aura apavAda ke vibheda dvArA / bhinna-bhinna bhUmikA meM vyApta jo caritra hai / purANapuruSoM ke dvArA sAdara hai sevita jo / use prApta kara saMta hue jo pavitra haiM / / citsAmAnya aura caitanyavizeSa rUpa / jisakA prakAza aise nija Atmadravya meM // kramazaH para se pUrNataH nivRtti karake / 1. samayasAra, gAthA 304 sabhI ora se sadA vAsa karo nija meM // 41 // 2. samayasAra, kalaza 187 3. pravacanasAra, kalaza 15
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda (harigIta) jo mukta saba saMkalpa zudha nijatattva meM anurakta hoN| tapa magna jinakA citta nita svAdhyAya meM jo matta hoN| dhanya haiM jo santa guNamaNi yukta viSaya virakta hoN| ve muktirUpI sundarI ke parama vallabha kyoM na hoN||115|| (dohA) zalya rahita paramAtma meM tIna zalya ko chodd'| sthita raha zuddhAtma ko bhAvai paMDita log||116|| (kuNDaliyA) are kaSAyoM se raMgA bhava kA hetu ajodd'| kAmabANa kI Aga se dagdha citta ko chodd'|| dagdha citta ko chor3a bhAgyavaza jo na prApta hai| aisA sukha jo nija Atama meM sadA vyApta hai| nijasvabhAva meM niyata Atmarasa mA~hi pagA hai| use bhajo jo nA~hi kaSAyoM mA~hi raMgA hai||117 / / (harigIta) sadjJAnamaya zuddhAtmA para hai na koI aavrnn| triguptidhArI munivaroM kA parama nirmala aacrnn|| mana-vacana-tana kI vikRtiko chor3akarahebhavyajana! zuddhAtmA kI bhAvanA se parama guptI ko bhajo // 118|| (rolA) are indriyoM se atIta antarmukha nisskriy| dhyAna-dhyeya ke jalpajAla se pAra dhyAna jo| are vikalpAtIta AtamA kI anubhuuti| hI hai zukladhyAna yogijana aisA khte||42|| sadA pragaTa kalyANarUpa paramAtmatattva meN| dhyAnAvali hai kabhI kahe na paramazuddhanaya || aisA to vyavahAramArga meM hI kahate haiN| he jinavara yaha to saba adbhuta indrajAla hai||119||
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 niyamasAra anuzIlana jJAnatattva kA AbhUSaNa paramAtmatattva yh| are vikalpoM ke samUha se sadA mukta hai| naya samUhagata yaha prapaMca na Atmatattva meN| taba dhyAnAvali kaise AI kaho jineshvr||120|| (dohA) pahale kabhI na bhAyI jo bhavAvarta ke maaNhi| bhavAbhAva ke lie aba maiM bhAtA hU~ tAhi / / 43 / / ' (harigIta) saMsAra sAgara meM magana isa AtmaghAtI jIva ne| re mAtra kahane ke dharma kI vArtA bhava-bhava sunii| dhAraNa kiyA para kheda hai ki are re isa jIva ne| jJAyakasvabhAvI AtmA kI bAta bhI na kabhI sunii||121|| (dohA) jAnakAra nijatattva ke taja vibhAva vyvhaar| AtmajJAna zraddhAnamaya dhareM vimala AcAra ||122|| (harigIta ) pratikramaNa ara pratisaraNa parihAra nivRtti dhaarnnaa| nindA garahA aura zuddhi aSTavidha viSakuMbha haiN||44|| (rolA) pratikramaNa bhI are jahA~ viSa-jahara kahA ho| amRta kaise kaheM vahA~ apratikramaNa ko| are pramAdI loga adho'dha: kyoM jAte haiM ? isa pramAda ko tyAga Urdhva meM kyoM nahIM jAte? ||45|| (harigIta) re dhyAna-dhyeya vikalpa bhI saba kalpanA meM ramya haiN| ika AtamA ke dhyAna bina saba bhAva bhava ke mUla haiN| yaha jAnakara zudha sahaja paramAnanda amRta bADha meN| DubakI lagAkara santajana hoM magana paramAnanda meM ||123|| 1. AtmAnuzAsana, zloka 238 2. samayasAra, gAthA 306 3. samayasAra, zloka 189
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 kalaza padyAnuvAda cittamaMdira meM sadA dIpaka jale zukladhyAna kaa| usa yogi ko zuddhAtamA pratyakSa hotA hai sadA / / 124 / / (dohA) niryApaka AcArya ke sunakara vacana syukti| jinakA citta cAritra ghara van, unako nity||125|| (vasaMtatilakA) are jinheM pratikramaNa hI nitya vrte| aNumAtra apratikramaNa jinake nahIM hai| jo sakala saMyama bhUSaNa nitya dhaareN| una vIranandi muni ko nita hI nameM hm||126|| (harigIta ) parabhAva ko parajAnakara parityAga unakA jaba kre| taba tyAga ho basa isalie hI jJAna pratyAkhyAna hai||46|| (rolA) naSTa ho gayA mohabhAva jisakA aisA maiM / karake pratyAkhyAna bhAvikarmoM kA aba to|| varta rahA hU~ are nirantara svayaM svayaM ke| zuddha buddha caitanya parama niSkarma Atma meM ||47|| (harigIta) jo jJAni chor3e karma ara nokarma ke samudAya ko| usa jJAnamUrti vijJajana ko sadA pratyAkhyAna hai|| aura sat cAritra bhI hai kyoMki nAze pApa sb| vandana karU~ nita bhavadukhoM se mukta honeke lie||127|| (rolA) kevaladarzanajJAnasaukhyamaya paramateja vh| use dekhate kise na dekhA kahanA mushkil| use jAnate kise na jAnA kahanA mushkil| _____ use sunA to kise na sunA kahanA muzkila ||48|| 1. samayasAra, gAthA 34 3.padmanandipaMcaviMzati, ekatvasaptati adhikAra, chanda 20 2.vahI.kalaza 228
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 niyamasAra anuzIlana ( aDilla ) munirAjoM ke hRdayakamala kA haMsa jo / nirmala jisakI dRSTi jJAna kI mUrti jo || sahaja parama caitanya zaktimaya jAniye / sukhamaya paramAtamA sadA jayavaMta hai // 128 // ( harigIta ) jo gRhIta ko chor3e nahIM para na grahe agrAhya ko / sabhI ko maiM vahI hai svAnubhUti gamya jo // / 49|| AtamA meM AtamA ko jAnatA hai dekhatA / basa eka paMcamabhAva hai jo naMtaguNamaya AtamA / / usa AtamA ne Ajataka chor3A na paMcamabhAva ko / aura jo na grahaNa karatA pudgalika parabhAva ko / / 129 / / ( rolA ) anya dravya ke Agraha se jo paidA hotA / unako ta pUrNa sahaja jJAnAtmaka sukha kI // prApti hetu nita lagA huA hai nija Atama meM / amRtabhojI deva lage kyoM anya asana meM / / 130|| anya dravya ke kAraNa se utpanna nahIM jo / nija Atama ke Azraya se jo paidA hotA || usa amRtamaya sukha ko pI jo sukRta chodd'e| pragaTarUpa se ve cit cintAmaNi ko pAveM / / 131 / / ( dohA ) gurucaraNoM kI bhakti se jAne nija mAhAtmya | aisA budha kaise kahe merA yaha paradravya / / 132 / / ( harigIta ) jo mUla ziva sAmrAjya paramAnandamaya cidrUpa hai / basa grahaNa karanA yogya hai isa eka anupama bhAva ko // isalie he mitra suna mere vacana ke sAra ko / isameM ramo ati ugra ho Ananda aparampAra ho // 133 // 1. samAdhizataka, chanda 20
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 kalaza padyAnuvAda ( rolA) sabhI zubhAzubhabhAvoM ke niSedha hone se| azaraNa hoMge nahIM rameMge nija svabhAva meN| are munIzvara to nizadina nija meM hI rhte| nijAnanda ke paramAmRta meM hI nita rmte||50||' ( harigIta ) mana-vacana-tana va iMdriyoM kI vAsanA kA damaka maiN| bhava udadhi saMbhava moha jalacara aura kaMcana kaaminii|| kI cAha ko maiM dhyAnabala se cAhatA hU~ chodd'naa| nija AtamA meM AtamA ko cAhatA hU~ jodd'naa||134|| (dohA) vahI eka mere lie paramajJAna caaritr| pAvana darzana tapa vahI nirmala parama pavitra / / 51 // satpuruSoM ke lie vaha ekamAtra sNyog| maMgala uttama zaraNa ara namaskAra ke yogya | // 52 // yogI jo apramatta haiM unheM eka aacaar| svAdhyAya bhI hai vahI Avazyaka vyvhaar||53|| (harigIta ) ika AtamA hI basa rahA mama sahaja darzana-jJAna meN| saMvara meM zudha upayoga meM cAritra pratyAkhyAna meN| duSkarma ara satkarma-ina saba karma ke saMnyAsa meN| mukti pAne ke lie ana koI sAdhana hai nahIM // 135 / / (bhujaMgaprayAta ) kiyA naSTa jisane hai aghatimira ko, rahatA sadA satpuruSa ke hRdaya meN| kabhI vijJajana ko nirmala anirmala, nirmala-anirmala detA dikhaaii| 1. samayasAra, kalaza 104 2. padmanaMdipaMcaviMzatikA, ekatvasaptati adhikAra, zloka 39 3. vahI, zloka 40 4. vahI, zloka 41
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 niyamasAra anuzIlana jo naSTa karatA hai agha timira ko, vaha jJAnadIpaka bhagavAna Atama / ajJAniyoM ke lie to gahana hai, para jJAniyoM ko detA dikhAI // 136 // ( dohA ) svayaM kare bhoge svayaM yaha Atama jaga mA~hi / svayaM rule saMsAra meM svayaM mukta ho jA~hi // 54 // ( vIra ) janama-maraNa ke sukha-dukha tumane svayaM akele bhoge haiN| mAta-pitA suta-sutA bandhujana koI sAtha na dete haiM / yaha saba TolI dhUrtajanoM kI apane-apane svAratha se / lagI huI hai sAtha tumhAre para na koI tumhAre haiM / / 55 / / jIva akelA karma ghanere unane isako gherA hai| tIvra mohavaza isane nija se apanA mukhar3A pherA hai / / janama-maraNa ke duHkha anaMte isane abataka prApta kiye| guru prasAda se tattva prApta kara nija meM kiyA vaserA hai / / 137 // sadA zuddha zAzvata paramAtama merA tattva anerA hai| sahaja parama cid cintAmaNi caitanya guNoM kA baserA hai / are kathaMcit eka divya nija darzana-jJAna bharelA hai| anya bhAva jo bahu prakAra ke unameM koI na merA hai // 138 // ( dohA ) caraNa dravya anusAra ho dravya caraNa anusAra / zivapathagAmI bano tuma donoM ke anusAra // 56 // jinakA citta Asakta hai nija Atama ke mA~hi / sAvadhAnI saMyama viSai unheM maraNabhaya nA~hi ||139|| ( rolA ) he bhAI! tuma mahAsabala taja kara pramAda aba / samatArUpI kuladevI ko yAda karo tuma || ajJa saciva yuta moha zatru kA nAzaka hai jo / aise samyagjJAna cakra ko grahaNa karo tuma // 57 // 1. yazastilakacaMpUkAvya, dvitIya adhikAra, zloka 119 2. pravacanasAra, zloka 12 3. amRtAzIti, zloka 21
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda 249 ( harigIta ) muktyAMganA kA bhramara ara jo mokSasukha kA mUla hai / durbhAvanAtamavinAzaka dinakaraprabhA samatUla hai / saMyamIjana sadA saMmata raheM samatAbhAva se / maiM bhAU~ samatAbhAva ko atyanta bhaktibhAva se || 140 || jo yogiyoM ko mahAdulabha bhAva aparaMpAra hai / trailokyajana ara munivaroM kA anokhAlaMkAra hai / sukhodadhi ke jvAra ko jo pUrNimA kA candra hai| dIkSAMganA kI sarakhI yaha samatA sadA jayavaMta hai // 141 // are samatAsundarI ke karNa kA bhUSaNa kahA / aura dIkSA sundarI kI javAnI kA hetu jo // are pratyAkhyAna vaha jinadeva ne jaisA kahA / nirvANa sukha dAtAra vaha to sadA hI jayavaMta hai / / 142 // ( rolA ) bhAvikAla ke bhAvoM se to maiM nivRtta hU~ / isaprakAra ke bhAvoM ko tuma nita prati bhAvo // nija svarUpa jo sukha nidhAna usako he bhAI! yadi chUTanA karmaphaloM se pratidina bhAvo // 143 // paramatattva to are bhayaMkara bhava sAgara kI / naukA hai - yaha bAta kahI hai paramezvara ne // isIlie to maiM bhAtA hU~ paramatattva ko / are nirantara antaratama se bhaktibhAva se || 144 || bhrAnti nAza se jinakI mati caitanyatattva meM / niSThita hai ve saMta niraMtara pratyAkhyAna meM // anya matoM meM jinakI niSThA ve yogIjana / bhrame ghora saMsAra nahIM ve pratyAkhyAna meM || 145 || jo zAzvata Ananda jagatajana meM prasiddha hai / vaha rahatA hai sadA anUpama siddha puruSa aisI thiti meM jar3abuddhi budhajana kyoM re re / meM // kAmabANa se ghAyala ho usako hI cAheM ? || 146 ||
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 niyamasAra anuzIlana agha vRkSoM kI aTavI ko vahni samAna hai| aisA sat cAritra sadA hai pratyavAna meM // isIlie he bhavya svayaM kI buddhi ko tU / Atmatattva meM lagA sahaja sukha dene vAle || 147|| jo susthita hai dhImAnoM ke hRdaya kamala meM / ara jisane mohAndhakAra kA nAza kiyA hai / sahajatattva nija ke prakAza se jyotita hokara / are prakAzana mAtra aura jayavaMta sadA hai || 148|| sakala doSa se dUra akhaNDita zAzvata hai jo / bhavasAgara meM DUboM ko naukA samAna hai / saMkaTarUpI dAvAnala ko jala samAna jo / bhaktibhAva se namaskAra usa sahajatattva ko // 149 // janamukha se hai vidita aura thita hai svarUpa meM / ratnadIpa sA jagamagAta hai munimana ghaTa meM / mohakarma vijayI munivara se namana yogya hai / usa sukhamaMdira sahajatattva ko merA vaMdana || 150 || puNya-pApako nAza kAma ko khirA diyA hai| mahala jJAna kA are kAma nA zeSa rahA hai / puSTa guNoM kA dhAma moha rajanI kA nAzaka / tattvavedijana nameM usI ko hama bhI namate // 151 // mohabhAva se vartamAna meM karma kiye jo / una sabakA Alocana karake hI aba maiM to // varta rahA hU~ are nirantara svayaM svayaM ke / zuddha buddha caitanya parama niSkarma Atma meM ||58|| kiye karAye anumodita pApoM kA aba to / Alocana karatA hU~ maiM niSkapaTa bhAva se // are pUrNataH unheM chor3ane kA abhilASI / dhAraNa karatA yaha mahAna vrata are AmaraNa // 59 // 2 2. AcArya samantabhadra : ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 125 1. samayasAra, kalaza 227
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda 251 puNya-pApa ke bhAva ghora saMsAra mUla haiN| bAra-bAra una sabakA Alocana karake maiM| zuddha AtamA kA avalambana lekara vidhivt| dravyakarma ko nAza jJAnalakSmI ko pAU~ / / 152 / / (harigIta) muktirUpI aMganA ke samAgama ke hetu jo| bheda haiM AlocanA ke unheM jo bhavi jaankr|| nija AtamA meM lIna ho nita AtmaniSThita hI rheN| ho namana bAraMbAra unako jo sadA nijarata rheN||153|| jo AtamA ko svayaM meM avicalanilaya hI dekhtaa| vaha AtamA Anandamaya zivasaMganI sukha bhogtaa|| saMyatoM se indra cakrI aura vidyAdharoM se| bhI vaMdya guNabhaMDAra AtamarAma ko vaMdana karU~ ||154|| jagatajana ke mana-vacana se agocara jo aatmaa| vaha jJAnajyoti pApatama nAzaka purAtana aatmaa|| jo parama saMyamijanoM ke nita citta paMkaja meM bse| usakI kathA kyA kareM kyA na kareM hama nahiM jaante||155|| indriyarava se mukta ara ajJAniyoM se dUra hai| ara naya-anaya se dUra phira bhI yogiyoM ko gamya hai| sadA maMgalamaya sadA utkRSTa Atamatattva jo| vaha pApabhAvoM se rahita cetana sadA jayavaMta hai||156|| zrIparamaguruoM kI kRpA se bhavyajana isa loka meN| nijasukha sudhAsAgara nimajjita AtamA ko jaankr| nita prApta karate sahajasukha nirbheda dRSTivaMta ho| usa apUraba tattva ko maiM bhA rahA ati prIti se||157|| saba grantha se nirgrantha zudha parabhAvadala se mukta hai| nirmoha hai niSpApa hai vaha parama Atamatattva hai| nirvANavanitAjanyasukha ko prApta karane ke lie| usa tattva ko karatA namana nita bhAvanA bhI usI kI / / 158||
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 niyamasAra anuzIlana bhinna jo nijabhAva se una vibhAvoM ko chodd'kr| maiM karU~ nita cinmAtra nirmala AtamA kI bhAvanA || kara jor3akara maiM namana karatA mukti mAraga ko sadA / isa dukhamayI bhava- udadhi se basa pAra pAne ke lie || 159 // haiM AtmaniSThA parAyaNa jo mUla unakI mukti kA / jo sahajavasthArUpa puNya-pApa ekAkAra hai / jo zuddha hai nita zuddha evaM svarasa se bharapUra hai| jayavaMta paMcamabhAva vaha jo AtmA kA nUra hai || 160|| isa jagatajana kI jJAnajyoti are kAla anAdi se / re mohavaza madamatta evaM mUDha hai nijakArya meM // nirmoha to vaha jJAnajyoti prApta kara zudhabhAva ko / ujjvala kare saba ora se taba sahajavasthA prApta ho || 161 // are antaHzuddha zama-damaguNakamalanI haMsa jo / Ananda guNa bharapUra karmoM se sadA hai bhinna jo // caitanyamUrti anUpa nita chor3e na jJAnasvabhAva ko / vaha AtmA na graha kiMcit kisI bhI parabhAva ko // 162 // are nirmalabhAva amRta udadhi meM DubakI lagA / dhoye haiM pApakalaMka evaM zAnta kolAhala kiyA / / indriyoM se janya akSaya alakha guNamaya AtamA / re svayaM antarjyoti se tama nAza jagamaga ho rahA ||163 // ( rolA ) are sahaja hI ghora duHkha saMsAra ghora meM / pratidina tapate jIva anaMte ghora duHkhoM se | kintu munijana to nita samatA ke prasAda se / are zamAmRta hima kI zItalatA pAte haiM / / 164|| re vibhAvatana mukta jIva to kabhI na paate| kyoMki unhoMne sukRta- duSkRta nAza kiye haiM / isIlie to sukRta- duSkRta karmajAla taja / are jA rahA hU~ mumukSuoM ke mAraga meM / / 165 ||
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda 253 (dohA) asthirapudgalakhadhatana taja bhavamUrata jaan| sadA zuddha jo jJAnatana pAyA Atama rAma ||166|| zudha cetana kI bhAvanA rahita shubhaashubhbhaav| auSadhi hai bhava roga kI vItarAgamaya bhaav||167|| (rolA) are paMcaparivartanavAle bhava ke kaarnn| _ vividha vikalpoMvAle zubha ara azubha karma haiN| are jAnakara aisA janama-maraNa se virhit| - mukti pradAtA zuddhAtama ko namana karU~ maiM / / 168|| yadyapi Adi-anta se virahita aatmjyoti| satya aura sumadhura vANI kA viSaya nahIM hai|| phira bhI guruvacanoM se Atamajyoti prApta kr| samyagdRSTi jIva muktivadhu vallabha hote||169|| are rAgatama sahajateja se nAza kiyA hai| munimanagocara zuddha zuddha unake mana bstaa| viSayI jIvoM ko durlabha jo sukha samudra hai| zuddha jJAnamaya zuddhAtama jayavaMta vartatA / / 170 // (harigIta ) jinavara kathita AlocanA ke bheda saba pahicAna kr| bhavya ke zraddheya jJAyakabhAva ko bhI jaankr| jo bhavya chor3e sarvata: parabhAva ko para jaankr| ho vahI vallabha paramazrI kA paramapada ko prApta kara||171|| (rolA) saMyamadhArI santoM ko phala muktimArga kaa| jo detI hai aura svayaM ke Atmatattva meN| niyata AcaraNa ke anurUpa aacrnnvaalii| vaha AlocanA mere mana ko kAmadhenu ho / / 172 / /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 niyamasAra anuzIlana tIna loka ke jJAyaka nirvikalpa tattva ko| jo mumukSujana jAna usI kI siddhi ke lie| zuddha zIla Acare rame nija Atama meM nit| siddhi prApta kara muktivadhu ke svAmI hote||173|| Atmatattva meM magna munijanoM ke mana meM jo| vaha vizuddha nirbAdha jJAnadIpaka nija aatm|| munimanatama kA nAzaka naukA bhavasAgara kii| ___sAdhujanoM se vaMdya tattva ko vaMdana karatA / / 174 / / buddhimAna hone para bhI kyA koI tpsvii| aisA kaha sakatA ki karo tuma naye paapko|| are kheda Azcarya zuddha Atama ko jaane| phira bhI aisA kahe samajha ke bAhara hai yh||175|| saba tattvoM meM sahaja tattva nija Atama hI hai| sadA anAkula satat sulabha nija Atama hI hai|| paramakalA sampanna pragaTa ghara samatA kA jo| nija mahimArata Atmatattva jayavaMta sadA hai||176|| sAta tattva meM pramukha sahaja sampUrNa vimala hai| nirAvaraNa ziva vizada nitya atyanta amala hai|| use namana jo ati dUra muni-mana-vacanoM se| parapaMcoM se vilaga Atma Ananda magana hai||177|| are zAntarasarUpI amRta ke sAgara ko| nitya ullasita karane ko tuma pUrNacanda ho| mohatimira ke nAzaka dinakara bhI to tuma ho| he jina nija meM lIna sadA jayavaMta jagata meM ||178|| ve jinendra jayavanta paramapada meM sthita jo| jinane jarA janama-maraNa ko jIta liyA hai| are pApatama ke nAzaka ne rAga-dveSa kaa| nirmUlana kara pUrNa mUla se hanana kiyA hai||179||
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda 255 (harigIta) munijanoM ke citta meM jo svAtmA kA nirntr| ho rahA hai cintavana basa yahI prAyazcitta hai| ve santa pAveM mukti para jo anya-cintAmUDha hoN| kAmAta ve munirAja bA~dhaM pApa kyA Azcarya hai ? ||180|| (rolA) kAmakrodha Adika jitane bhI anya bhAva haiN| unake kSaya kI athavA apane jJAnabhAva kii|| prabala bhAvanA hI hai prAyazcitta kahA hai| jJAnapravAda pUrva ke jJAyaka saMtagaNoM ne // 181|| are hRdaya meM kAmabhAva ke hone para bhii| krodhita hokara kisI puruSa ko kAma smjhkr|| jalA diyA ho mahAdeva ne phira bhI vihvl| krodhabhAva se nahIM huI hai kisakI hAni ?||60|| (vIra) are hastagata cakraratna ko bAhubalI ne tyAga diyaa| yadi na hotA mAna unheM to muktiramA tatkSaNa vrte| kintu mAna ke kAraNa hI ve eka barasa takakhar3e rhe| isase hotA siddha tanikasA mAna aparimita dukha detA||6|| are dekhanA sahaja nahIM krodhAdi bhayaMkara sAMpoM ko| kyoMki ve saba chipe hae haiM mAyArUpI gauM meM / mithyAtama hai ghora bhayaMkara Darate rahanA hI smucit| yaha saba mAyA kI mahimA hai bacake rahanA hI samucita||6|| vanacara bhaya se bhAga rahI para ulajhI pU~cha latAoM meN| daivayoga se camara gAya vaha mugdha pU~cha ke bAloM meN| khar3I rahI vaha vahIM mAra DAlA vanacara ne use vhiiN| isaprakAra kI vikaTa vipatti milatIsabhI lobhiyoM ko||63|| (soraThA) kSamAbhAva se krodha, mAna mArdava bhAva se| jIto mAyA-lobha Arjava evaM zauca se||182|| 1. AtmAnuzAsana, chanda 216 2. vahI, chanda 217 3. vahI, chanda 221 4. vahI, chanda 223
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 senA) niyamasAra anuzIlana (harigIta ) zuddhAtmA ke jJAna kI saMbhAvanA jisa saMta meN| Atmarata usa santa ko to nitya prAyazcitta hai| dho diye saba pApa ara nija meM rame jo saMta nit| maiM na, unako una guNoM ko prApta karane ke lie||183|| (dohA) anazanAdi tapacaraNamaya aura jJAna se gmy| aghakSayakAraNa tattvanija sahajazuddhacaitanya ||184|| (rolA) are prAyazcitta uttama puruSoM ko jo hotaa| dharmadhyAnamaya zukladhyAnamaya cintana hai vh|| karmAndhakAra kA nAzakayaha sadbodha teja hai| nirvikAra apanI mahimA meM lIna sadA hai||185|| (harigIta) Atma kI upalabdhi hotI AtamA ke jJAna se| munijanoM ke karaNarUpI ghoratama ko naashkr| karmavana udbhava bhavAnala nAza karane ke lie| vaha jJAnajyoti satat zamajaladhAra ko hai chodd'tii||186|| (bhujaMgaprayAta) jinazAstrarUpI amRta udadhi se| bAhara huI saMyama ratnamAlA / / muktivadhU vallabha tttvjnyaanii| ke kaNTha kI vaha zobhA banI hai||187|| bhavarUpapAdapajar3akA vinaashk| munIrAja ke cita kamala meM rahe nit| ara muktikAMtAratijanya sukha kaa| mUla jo Atama usako namana ho||188||
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza padyAnuvAda re re anAdi saMsAra se jo samRddha karmoM kA vana bhayaMkara / use bhasma karane meM hai sabala jo ara mokSalakSmI kI bheMTa hai jo / / zamasukhamayI caitanya amRta AnandadhArA se jo labAlaba / aisA jo tapa hai use saMtagaNa saba prAyazcita kahate haiM nirantara || 189|| (rolA ) paramakalA yuta zuddha eka AnandamUrti hai| tamanAzaka jo nityajyoti Adyanta zUnya hai | usa Atama ko jo bhavijana avicala manavAlA / 257 dhyAve to vaha zIghra mokSa padavI ko pAtA // 190 // ( harigIta ) jo bhavya bhAveM sahaja samyak bhAva se paramAtmA / jJAnAtmaka usa parama saMyamavaMta ko Anandamaya || zivasundarI ke sukkha kA kAraNa paramaparamAtamA / ke lakSya se sadbhAvamaya zudhaniyama hotA niyama se / / 191 / / ( harigIta ) jo anavarata advaita cetana nirvikArI hai sadA / usa Atma ko naya kI taraMgeM sphurita hotI nahIM // vikalpoM se pAra eka abheda jo zuddhAtamA / ho namana, vaMdana, stavana ara bhAvanA ho bhavyatama / / 192|| ( harigIta ) yaha dhyAna hai yaha dhyeya hai aura yaha dhyAtA are / yaha dhyAna kA phala isataraha ke vikalpoM ke jAla se / / jo mukta hai zraddheya hai ara dhyeya evaM dhyAna hai / usa parama Atmatattva ko mama namana bAraMbAra hai || 193||
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 - niyamasAra anuzIlana trividha yogoM meM parAyaNa yogiyoM ko kadAcit / ho bheda kI ulajhana are bahu vikalpoM kA jAla ho| una yogiyoM kI mukti hogI yA nahIM kaise kheN| kauna jAne kyA kahe- yaha samajha meM AtA nhiiN||194|| resabhI kAraja kAyakRta mana ke vikalpa anlpjo| ara jalpavANI ke sabhI ko chor3ane ke hetu se|| nija AtmA ke dhyAna se jo svaatmnisstthaapraaynn| he bhavyajana una saMyamI ke satat kAyotsarga hai||195|| mohatama se mukta Atamateja se abhiSikta hai| dRSTi se paripUrNa sukhamaya sahaja Atamatattva hai| saMsAra meM paritApa kI parikalpanA se mukta hai| are jyotirmAna nija paramAtamA jayavaMta hai||196|| saMsArasukha ati alpa kevala kalpanA meM ramya hai| maiM chor3atA hU~ use samyak rIti Atamazakti se| maiM cetatA hU~ sarvadA caitanya ke sadajJAna meN| sphurita hU~ maiM paramasukhamaya AtamA ke dhyAna meN||197|| (harigIta) samAdhi kI hai viSaya jo mere hRdaya meM sphurit| svAtama guNoM kI saMpadA ko eka kSaNa jAnA nhiiN| trailokya vaibhava vinAzaka duSkarma kI guNazakti ke| nimitta se re hAya maiM saMsAra meM mArA gyaa|||198|| (dohA) sAMsArika viSavRkSaphala dukha ke kAraNa jaan| AtmA se utpanna sukha bhogUM maiM bhagavAna / / 199 / /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana 1.samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 50.00 2-6. samayasAra anuzIlana bhAga-1 se5 (pRSTha 2316) 110.00 7.samayasAra kA sAra 30.00 8.gAthA samayasAra 10.00 9. pravacanasAra : jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA 50.00 10-12. pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 se 3 (pRSTha 1280) 95.00 13. pravacanasAra kA sAra 30.00 14-15. niyamasAra anuzIlana bhAga-1 va bhAga 2 ( pRSTha 598) 45.00 16. mokSamArgaprakAzaka kA sAra 15.00 17. chahaDhAlA kA sAra 15.00 18.47 zaktiyA~ aura 47 naya 8.00 19. paMDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.00 20. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 10.00 21. jinavarasya nayacakram 10.00 22. cintana kI gaharAiyA~ 30.00 23. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 20.00 24. dharma ke dazalakSaNa 16.00 25. kramabaddhaparyAya 15.00 26. bikhare motI 16.00 27. satya kI khoja 20.00 28. adhyAtmanavanIta 15.00 29. Apa kucha bhI kaho , 12.00 30. AtmA hI hai zaraNa 15.00 31. sukti-sudhA 18.00 32. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 15.00 33. dRSTi kA viSaya 10.00 34. gAgara meM sAgara 7.00 35. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 8.00 36. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana ... 11.00 37. rakSAbandhana aura dIpAvalI 38. AcArya kuMdakuda aura unake paMcaparamAgama 39. yugapuruSa kAnajIsvAmI .. 7.00 40. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 15.00 41. maiM kauna hU~ 7.00 42. nimittopAdAna 3.50 43. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 5.00 44. maiM svayaM bhagavAna hU~ 4.00 5.00 5.00
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.00 3.00 3.00 4.00 2.50 0 0 2.50 0 0.50 45. dhyAna kA svarUpa 46.rIti-nIti 47. zAkAhAra 48. bhagavAna RSabhadeva 49. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 50. caitanya camatkAra 4.00 51. golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 2.00 52. gommaTezvara bAhubalI 2.00 53. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 54. anekAnta aura syAdvAda / 55.zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 5.00 56. bindu meM sindhu 57. pazcAttApa khaNDakAvya 7.00 58. bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA 2.00 59. kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 2.50 60.zuddhAtmazataka padyAnuvAda 1.00 61.samayasAra padyAnuvAda 62. yogasAra padyAnuvAda 63. samayasAra kalaza padyAnuvAda 3.00 64. pravacanasAra padyAnuvAda 65. dravyasaMgraha padyAnuvAda 66. aSTapAhur3a padyAnuvAda 3.00 67. arcanA jebI 68. kuMdakuMdazataka (artha sahita) 69. zuddhAtmazataka (artha sahita) 70-71. bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 se 3 (pRSTha 68) 72-74. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 se 3 (pRSTha 128) 12.00 75-76. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 se 2 (pRSTha 132 ) 11.00 DaoN. bhArilla para prakAzita sAhitya 1. tattvavettA DaoN. hukamacanda bhArilla (abhinaMdana graMtha) 150.00 2. DaoN. hukamacandabhArilla : vyaktitva aura kRtitva - DaoN. mahAvIraprasAda jaina 30.00 3. DaoN. hukamacandabhArilla aura unakA kathA sAhitya - aruNakumAra jaina 12.00 prakAzanAdhIna 4. zikSA zAstrIya pariprekSya meM DaoN. hukamacanda bhArilla ke zaikSika vicAroM kA samIkSAtmaka adhyayana-nItU caudharI / 5. DaoN. hukamacanda bhArilla ke sAhitya kA samAlocanAtmaka anuzIlana -sImA jaina 6. DaoN. hukamacanda bhArilla vyaktitva evaM kartRtva - zikharacanda jaina 7. dharma ke dazalakSaNa eka anuzIlana - mamatA guptA / 3.00 1.00 1.50 1.25 1.00 6.00
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastuta saMskaraNa ke prakAzana meM sahayoga karanevAle mahAnubhAva 1. zrI surezacanda ajitakumArajI totUkA, jayapura 11111.00 2. zrImatI latAbena jayantabhAI dozI haste ketanabhAI, mumbaI 11000.00 3. zrI pravINa kAntilAlajI gAlA haste zruti hirala gAlA, mumbaI / 10000.00 4. zrI kRSNA harasUla, mumbaI 7500.00 5. zrI narendrakumAra dhIrendrakumArajI jaina, kolakAtA 5300.00 6. zrI sacina zAha, sAyana, mumbaI 5100.00 7. zrI harSila sacina zAha, mumbaI 5100.00 8. zrI kailAzacandajI chAbar3A, mumbaI 5000.00 9. zrI girIzabhAI, mumbaI 5000.00 kula yoga : 65111.00 * prastuta saMskaraNa ke mUlya kama karane meM sahayoga karanevAle mahAnubhAva 1. zrI mukundabhAI khArA, mumbaI 5000.00 2. zrI kAntibhAI rAmajI bhAI moTAnI, mumbaI 5000.00 3. zrI nitinabhAI zAha, mumbaI 5000.00 4. zrI pravINabhAI vorA, mumbaI 5000.00 5. zrI ramezajI maMgalajI mehatA, mumbaI 5000.00 6. zrImatI mInA mukezajI zAha, mumbaI 5000.00 7. zrImatI bhAvanA sacinajI zAha, mumbaI 5000.00 8. zrI ullAsa bhAI jovAliyA, mumbaI 3000.00 9. zrI vikramabhAI kAmadAra, mumbaI 3000.00 10. DaoN. subhASa cAMdIvAla, mumbaI 3000.00 11. zrI azokajI ghIyA, mumbaI 2500.00 12. zrI himmatalAla harilAlajI zAha (dAdara), mumbaI 2500.00 13. zrI zaradajI manamohanadAsajI gAMdhI, mumbaI 2500.00 14. zrImatI zIlAbAI, vidizA 2000.00 15. zrI gabbUlAla sundaralAlajI jaina, ASTA 1101.00 16. zrI mANakacandajI yogezakumArajI jaina, jayapura 1100.00 17. zrI saMjIvakumAra mahendrakumArajI godhA, jayapura 1100.00 18. zrI raniza sogAnI, jayapura 1100.00
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. zrI surezajI jaina (Ara.bI.AI.), jayapura 1001.00 20. zrImatI lIlAvatIbena navanItalAlajI zAha, mumbaI 1000.00 21. zrI hasamukhalAla choTAlAla pArlA, mumbaI 1000.00 22. zrImatI puSpalatA jaina (jIjIbAI) dha.pa. zrI ajitakumArajI jaina, chindavAr3A 1000.00 23. zrImatI mInA rAjakumArajI imalIyA, lalitapura 501.00 24. zrI mAMgIlAlajI jaina, mumbaI 501.00 25. zrI tArAcandajI sogAnI, jayapura 501.00 26. zrI suzIlakumArajI jaina, jayapura 501.00 27. sva. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 501.00 28. sva. zrI bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 501.00 29. zrI kailAzacandajI jaina, ThAkuragaMja 501.00 30. zrI mANikacandajI jaina 'eDapenavAle', mumbaI 501.00 31. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura 501.00 32. zrImatI kamalaprabhA dha.pa. sva. zrIpAlajI bar3ajAtyA, indaura 501.00 33. zrI kamalacandajI muzarapha, jayapura 500.00 34. zrI saMjIvajI jaina saMjayakumArajI jaina, dillI 500.00 35. zrI hIrAlAlajI sogAnI, jayapura 500.00 36. zrI jayezakumArajI jaina, udayapura 500.00 37. zrI mahendrakumArajI jaina, jayapura 300.00 38. zrI bAbUlAlajI jaina cavare, burahAnapura 251.00 39. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 251.00 40. sva. dhApUdevI dha.pa. sva. zrI tArAcaMdajI gaMgavAla, jayapura - kI puNya smRti meM 251.00 41. zrI amaracandajI jaina, zAhapura 201.00 kula : 70166.00 . sabhI dAnoM meM jJAnadAna hI sarvazreSTha dAna hai| yadi hama svayaM jJAnadAna nahIM de sakate to atyalpa mUlya meM satsAhitya ghara-ghara pahu~cAkara jJAnadAna kA lAbha le sakate haiN|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ DaoN. hukamacandajI bhArilla kA nAma Aja jaina samAja ke uccakoTi ke vidvAnoM meM agraNIya haiN| jyeSTha kRSNa aSTamI vi. sa. 1992 tadanusAra zanivAra, dinAMka 25 maI 1935 ko lalitapura (u.pra.) jile ke baraudAsvAmI grAma ke eka dhArmika jaina parivAra meM janme DaoN. bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna tathA ema. e., pI-eca.DI. haiN| maMgalAyatana vizvavidyAlaya dvArA Apako DI-liTa kI mAnada upAdhi pradhAna kI gaI hai| samAja dvArA vidyAvAridhi, mahAmahopAdhyAya, vidyAvAcaspati, paramAgamavizArada, tattvavettA, adhyAtmaziromaNi, vANIvibhUSaNa, jainaratna, Adi aneka upAdhiyoM se samaya-samaya para Apako vibhUSita kiyA gayA hai| sarala, subodha tarkasaMgata evaM AkarSaka zailI ke pravacanakAra DaoN. bhArilla Aja sarvAdhika lokapriya AdhyAtmika pravaktA haiN| unheM sunane deza-videza meM hajAroM zrotA nirantara utsuka rahate haiN| AdhyAtmika jagata meM aisA koI ghara na hogA, jahA~ pratidina Apake pravacanoM ke kaiseTa na sune jAte hoM tathA ApakA sAhitya upalabdha na ho / dharma pracArArtha Apa 28 bAra videza yAtrAyeM bhI kara cuke haiN| jaina jagata meM sarvAdhika par3he jAnevAle DaoN. bhArilla ne aba taka choTI-bar3I 76 pustakeM likhI haiM aura aneka granthoM kA sampAdana kiyA hai| Apako yaha jAnakara Azcarya hogA ki aba taka ATha bhASAoM meM prakAzita ApakI kRtiyA~ 44 lAkha se bhI adhika kI saMkhyA meM jana-jana taka pahuMca cukI haiN| sarvAdhika bikrIvAle jaina AdhyAtmika mAsika 'vItarAga-vijJAna hindI, marAThI tathA kannar3a ke Apa sampAdaka haiN| zrI ToDaramala smAraka bhavana kI chata ke nIce calanevAlI vibhinna saMsthAoM kI samasta gatividhayoM ke saMcAlana meM ApakA mahattvapUrNa yogadAna hai| vartamAna meM Apa zrI akhila bhAratavarSIya digambara jaina 'vidvatpariSad ke adhyakSa, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa jayapura ke - mahAmantrI haiN| samAja kI zIrSastha saMsthAoM yathA-digambara jaina mahAsamiti, a.bhA. digambara jaina pariSad, a.bhA. jaina patra sampAdaka saMgha Adi se bhI Apa kisI na kisI rUpa meM jur3e haiN|