Book Title: Buddhivilas
Author(s): Padmadhar Pathak
Publisher: Rajasthan Prachyavidya Pratishthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003404/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला प्रधान सम्पादक - पद्मश्री जिनविजय मुनि, पुरातत्त्वाचार्य [सम्मान्य सञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर] ग्रन्थाङ ७३ बखतराम साह कृत बुद्धि-विलास aanRI प्रकाशक राजस्थान राज्य संस्थापित राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान जोधपुर (राजस्थान ) RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JODHPUR For Private & Personal use only E, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला प्रधान सम्पादक - पद्मश्री जिनविजय मुनि, पुरातत्त्वाचार्य [सम्मान्य सञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर] ग्रन्थाइ ७३ बखतराम साह कृत बुद्धि-विलास प्र का शक राजस्थान राज्य संस्थापित राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान जोधपुर ( राजस्थान ) RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JODHPUR ternational Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला राजस्थान राज्य द्वारा प्रकाशित सामान्यतः, अखिल भारतीय तथा विशेषतः राजस्थानदेशीय पुरातनकालीन संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश, राजस्थानी, हिन्दी आदि भाषानिबद्ध विविध वाङ्मयप्रकाशिनी विशिष्ट ग्रन्थावलि प्रधान सम्पादक पद्मश्री जिनविजय मुनि, पुरातत्त्वाचार्य सम्मान्य सञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर, प्रॉनरेरि मेम्बर ऑफ जर्मन ओरिएण्टल सोसाइटी, जर्मनी; निवृत्त सम्मान्य नियामक (ऑनरेरि डायरेक्टर ), भारतीय विद्याभवन, बम्बई; प्रधान सम्पादक, सिंघी जैन ग्रन्थमाला, इत्यादि। ग्रन्थांक ७३ बखतराम साह कृत बुद्धि-विलास प्रकाशक राजस्थान राज्याज्ञानुसार सनालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान जोधपुर ( राजस्थान ) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बखतराम साह कृत बुद्धि-विलास सम्पादक श्री पद्मधर पाठक, एम०ए. शोध-सहायक (प्रवर) राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर प्रकाशनकर्ता राजस्थान राज्याज्ञानुसार सञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान जोधपुर (राजस्थान) विक्रमाब्द २०२० । प्रथमावृत्ति १००० । ख्रिस्ताब्द.१६६ भारतराष्ट्रीय शकाब्द १८८५ ३ मूल्य : ३.७५ न०पै. मुद्रक : जगदीशचन्द्र स्वर्णकार, अजन्ता प्रिण्टर्स, जोधपुर. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rajasthan Puratanta franthamala Published by the Government of Rajasthan A series devoted to the publication of Sanskrit, Prakrit, Apabhramsay Old Rajasthani-Guarati and Old Hindi works pertaining to India in general and Rajasthan in particular. General Editor Acharya Jina Vijaya Muni, Puratattvacharya Honorary Member of the German Oriental Society (Germany); Bhandarkas Oriental Research Institute, Poona; Visvesvarananda Vaidic Research Institute, Hosiyarpur, Punjab; Gujarat Sahitya Sabha, Ahmedabad; Retired Honorary Director, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay; General Editor, Gujarat Puratattva Mandira Granthavali; Bharatiya Vidya Series; Singhi Jain Series; etc. etc. No. 73 BUDDHI. VILASA OF BAKHAT RAMA SAHA Published Under the Orders of the Government of Rajasthan by The Director, Rajasthan Oriental Research Institute, JODHPUR (Rajasthan). V. S. 2020 1 All Rights Reserved | 1964 A. D. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BUDDHI VILASA BAKHAT RAMA SAHA OF EDITED (with introduction, appendices, variant readings etc.) BY PADMA DHAR PATHAK, M.A.. Research Assistant, (Senior), Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur PUBLISHED under the orders of the Government of Rajasthan. BY The Director, Rajasthan Oriental Research Institute, JODHPUR (RAJASTHAN) V.S. 2020 ] Price 3.75 nP. (1964 A..D Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CONTENTS ... 1. Contents of the Text 2. Foreword III-IV 3. Introduction 1-7 8-20 4. Appendix to the Introduction s. Text 6, Verse order in A & B 8-802 १७४-१७८ 7. Errata & ernational www.jainel Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CONTENTS OF THE TEXT ११४ मंगलाचरण १- २ | षडेलवाल उतपति वर्नन ८७-६४ स्वर्ग नाम . २ क्रिया वर्णन ६४-६५ नरक प्रभा नाम विनती ६५-१०॥ नृप वंश वर्नन ७-१४ | रजस्वला वर्नन १०१-१०४ नगर उतपति वरनन १४-३१, दांन वर्नन १०४-१०५ भाषा ग्रन्थ की ३१-३३ | मौंनि वर्तन १०५-१०८ संघादि उतपति ३३-३४ | सूवा सूतिग वर्नन १०८ आचारिज आदि गृहस्थाचार- सूतिग वर्नन १०८ यति-वर्नन ३४-३५ श्रावग धर्म वर्नन १०६-१३ मुनि, श्रावक को उपदेस वर्नन १४-४१ | तियनु कौं उपदेस वर्नन मनि शास्त्र करता नाम वर्नन ३५-४१ | असत्ति वर्नन विसंघ उतपति वर्नन ४७ अचोर्य व्रत वर्नन ११४ संघ नाम वर्नन परिगृह वर्नन ११५ भद्रवाहु चरित्र सप्त विसन वर्नन ११५-१२४ सोलह स्वपन वर्नन ४८-५६ | तीर्थंकर पिता माता चिन्ह उपकर्ण नाम ५६-५७ | जनम नगरी वर्नन १२४-१२६ चौरासी बोल छंद छपै ५७-६८ सप्त प्रकार माला जपिवा १२६ द्रावड़ संघ उतपति वर्नन ६८ | वेद निरनय कथन १२६-१२७ ज्यापनीय संघ उतपति वर्नन ६६ भिंन भिन वेद निरनय १२७-१२६ काष्टा संघ उतपति वर्नन ६६-६० च्यार गति लछिण वर्नन १२६-१३१ निपिछ्छ संघ उतपति वर्नन ७०-७१ ग्रहादिक पूजन १३१ कुंदकंदाचार्य वर्नन ७१-७६ | प्रथ्वी नाम १३१ मंडलाचार्य उतपति वर्नन ७६-८० , कुलकर नाम परिपाटी भट्टारकानि की वर्नन ८०-८१ | कामदेव नाम पट्टावली वर्नन ८१-८५ चक्रवत्ति नाम श्रावक उतपति वर्नन ८५-८६ वलिभद्र के नाम षांप वर्नन ८६-८७ | नारायण नाम 99 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास प्रति-नारायण नाम १३३ ।। | आचार्य गुन वर्नन १४०-१४१ नव नारद-नाम १३३ उपाध्याय गुन वर्नन १४१-१४५ ग्यारह रुद्र-नाम १३३ साधु गुन वर्नन १४५ --१४६. सोलह सती-नाम १३३-१३४ | श्रुत भेद ग्यान द्वादसांग तीर्थकर मुक्ति प्रासन वर्नन १३४ बांनी वर्नन १४६-१४७ तीर्थकर कंवारे गए तिनके सूत्र वर्नन १४७ नाम १३४ प्रथमांन जोग वर्नन १४७-१५१ श्रावक के सप्तदश नित्ति-नेम श्रावग क्रिया वर्नन १५१ वर्मन १३४-१३५ चौदह विद्या व रतन नाम ग्यांन सूर्योदय नाटिकेन वर्नन १५१ श्लोक १३५-१३६ | कलिकाल दोष उपद्रव वर्नन १५१-१५५ आगम को वर्नन एक सौ आठ पुराणोक्त जीव उतपति वर्नन १३६-१३७ वर्नन १५५-१६८ सूरोदये मतेन वर्नन १३७ तरेपन भाव कथन १६८ -१७१ गर्भ नांम-संग्या वर्नन १३७-१३८ | केवल ग्यांन कथन १७१-१७२ पंच-परमेष्टी गुन वर्नन १३८-१३६ | | पद्मनंदि पचीसका पाठ मंगल-द्रव्य वर्नन १३६ - १४० | दांनाधिकार वर्नन १७२ सिद्ध गुन वर्नन । १४० कवि लघुता वर्नन १७२-१७३ International For Private & Pe ənal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD The Buddhi-Vilasa, which we are placing in the hands of scholars as the seventy-third number of the Rajasthan Puratan Granthmala, is a work which appears to have been written primarily for rendering the 'Nitisāra' etc, into a simple language for the use of common people of the Jain sect. The description of the chain of rulers and the description of the foundation of Jaipur, a new city by Sawai Jai Singh have come in secondarily, but prior to the main work. It had, however, become a practice among the authors of the medieval times to give adequate importance and respects to the rulers of the area or state where they lived in. The historical description of the ruling family of Jaipur and that of the foundation of the city of Jaipur though secondarily implied in the work has attained primary importance, the latter being a contemporary evidence as remarked by the editor in his introduction. The Buddhi-Vilasa is not a poetic work, but a narration of facts in simple metrical language. However, the author could not restrain his sense of poetic appreciation as, he has adopted some illuminating couplets of other poets in praise of the rulers of Jaipur. From the language point of view we find in the work a queer mixture of the Braj and the Dhoondari dialect spoken in Jaipur. The resultant form of speech tells us of the influence of the Braj-bhasa over the Dhoondari and vice-versa. A small lexicon of all such words can be prepared for the students of language. Besides the history of Jaipur and the interesting description of the foundation of the new city, the author has made references to some important and interesting events relating to the development of the Digamber Jain sect particularly in Jaipur and in Rajasthan in general. The events relating to the practice of the use of langoti' and riding a palanquin adopted by Bhattarak Prabha Chandra of Chittor during the time of Peroz Shah, (p. 78), the origin of the Khandelwal caste among the Jainas (pp. 87-88), and lastly the ill-treatment received by the Jainas at the hands of one Shyam Tewadi and their rescue by the courtsey of Sawai Madhosingh I (pp. 151-52) described by the author as an eye-witness are the facts which need be verified by historical evidences. These provide very good material for study and research. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IV ] बुद्धि-विलास As mentioned by the editor, he came across two mss of this work in the 'Amer Shastra Bhandar' of Jaipur, and he had become interested in it during the period he was working as a Research Fellow in the University of Delhi. I am very much pleased to find that he has edited the work with expected thoroughness. He has abided by the directions laid down to him from time to time during the course of editing the text and has enhanced the usefulness of the work by adding adequate foot-notes and explanatory remarks where necessary. I hope the work will be received with due appreciation by those who go through it. 27th Jan., 1964. ] MUNI JINAVIJAYA ernational www.jainel Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION The tex Critical notice of the Manuscripts The text of the Buddhi Vilāsa edited in the present work is based upon two manuscripts obtained from the Āmber Šāstra Bhandāra, Jaipur and are hereafter mentioned as A & B and the title of the work as BV. Ms. No. : 1881. Name : Buddhi - Vilāsa. Author : Bakhata Rāma Säha. Material : Paper. Script : Devanagari. Extent of the Ms : 75 Folios; Complete. Size of leaves : 23 cm x 16.5 cm Number of lines : Varies considerably within 17 to 30. Letters : 25-30 per line. Writing : Legible; Marginal corrections stand by the signal 4 marked with yellow pigment. Age : 1827 Samvat (i.e. 1770 A.D.). Begins : ऊँ नम सिद्धयेभ्यः नमः अथ वृद्धिविलास नाम ग्रंथ लिष्यते । Ends : इति श्री वुद्धिविलास नाम ग्रंथ सम्पूर्ण ॥ लिषंत वषतराम साह श्रुभं भवत् ॥ alattu leftu pu n i situ ustu In the end there is a remark which has nothing to do with the text i.e. "पंडितजी श्री चंदजी की पुसतग नजरि कीयो संवत् १८३२."t The author had presented the work to Pandit Jai Candra in the year A.D. 1775. A, seems to be the autograph copy. Jai Candra Chābarā was a famous Jaina scholar, born in the year 1748 A.D. in the village Phāgi, 25 miles in south of Jaipur. My information is based upon an article on Jai Candra Chābară written by Prakāśa Šāstri, appearing in the “Vira-Vāņi”, (JulyAugust 1947) published from Jaipur. The article contains a reference to (cont. next page) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] बुद्धि-विलास B Ms. No. : 1955. Name : Buddhi-Vilasa. Copyist : Syöji Rāma Bhāvasā, as desired by Jeevaņa Rama Saha s/o Bakhata Rāma Saha. Material : Paper, of an inferior quality. Script : Devanagari. Extent of the Ms. : 74 Folios, Complete. Size of leaves : 8 cm.x6cm. Number of lines : Average 15. Letters : 33-35 per line. Writing : Legible; Corrections in the text with red pigment. Age : Samvat 1863 (i.e. A.D. 1806.). Begins : १॥ ॥ नमः सिद्धेभ्य॥ Ends : इति श्री बुद्धिबिलास नाम ग्रंथ संसपूर्णम् । श्रुभं भवत् ॥ संवत् १८६३ का मिती प्रासोज शुक्ल ६ सोमवार लिषाइतं जीवणराम साह वेटा बषतरांम का दसकत स्पोजीरांम भावसा का लिषवा में असुद्ध षोट होय तो सुद्ध करि लीज्यो पाठ माफिक लिषाइतं ज्यो वा सूरण सूरणावं त्यांन जथा जोग्य बंचीज्यो श्रीरस्तु कल्यारणमस्तु । ॥श्री॥१ ॥श्री॥२ ॥श्री॥३ ॥श्री॥४ ॥भी॥ रस्तू । Bakhata Râma's indebtedness to Jai Candra Chābarã in practically all his writings. The BV, as Šāstri has put it, was regularly sent to Jai Candra Chābarā for review, and in support we reproduce a few remarks from Jai Candraji himself asking Bakhata Rama to revise the text. "जैसे फेरि पाना १६ आया सो वांच्या त्यामें, तारों का विमान को परिणाम सर्व को पौण कोस को लिख्यो सो तिलोकसार मैं घाटि-बाधि भी लिख्यो छ।" "पटलनि मैं दूज पटल मैं जघन्य आयु सागर की लिखी सो आध सागर की चाहिजे सो ठीक करो।" "छंदनि मैं मात्रा कहीं कहीं हीनाधिक हैं तथा तुक भी कहीं कहीं अणमिल है सो संभालि ल्यों।"-p. 102 of the article. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction T 3 II The Author Bakhata Rāma Sāha son of Pema Rāja Sāha was a native of Chātsū situated about twenty-seven miles South-East of modern Jaipur. The present text is essentially based on the well-known precepts of the Jaina religion and as such, the author has no claims to all original. Besides the BV, we have another work assigned to him namely the “Mithyātva Khandana Nāțaka",t (farza 3 Arza.) once again based on standard Jaina texts. Both the works refer to Bakhata's association with Jaipur where he had patronised the temple of Laskarī as a frequent visitor. Bakhata was a Jaina by religion and a follower of the Digambara school. From the text itself we come to know that Bakhata Rāma Saha took up the work as desired by Pandit Kalyāna and Muni Guņakīrti of the temple of Laskari. Relevant extracts from the "Mithyātva Khandana Nāțaka" also, supplementing the BV are given below to show how much they are in harmony with each other. The Nāțaka is dated Samvat 1820 (i.e. 1763 A.D.). "ग्रंथ अनेक रहस्य लषि, जो कछु पायौ थाह । वषतरांम वरननु कियो, पेमराज सुत साह ॥१४१४॥ प्रादि चाटसू नगर के, वासी तिनिकौं जांनि । हाल सवाई जेनगर, मांहि बसे हैं प्रांनि ॥१४१५॥ तहाँ लसकरी देहुरे, राजत श्रीप्रभु नेम । तिनको दरंसग करत ही, उपजत है प्रति प्रेम ॥१४१६॥" Similarly couplet No. 1411 carries a hint to Bakhata's regard for Pandit Kalyāņa. Nāthū Rāma Premi has mentioned one more work by Bakhata Rāma namely the “Dharma-Buddhi Ki Kathā”, ( a fa ft Fur) so far, nowhere available in any of the Digambara Grantha Bhandār's of Jaipur. Certain fragmentary religious couplets find a mention of mere “Bakhata" which as the catalogue of the Bhandārs would reveal have been equated with the same Bakhata Rāma Sāha on the obvious conjecture as to be his pen-name. Such sketchy references slip away unless we could establish that they stood for our author. To quote a few lines from such The autograph copy available in the temple of Pātodi, as gutkā No. 2. Hereafter mentioned as MKN. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास miscellaneous couplets do such sentences, as "मेरा वषत भला" or 'तवही तू Fifa aitat hi aga nat , land us anywhere ? Althcugh they belong to a period about Samvat 1829 (i.e. 1772 ) but it may clash with reality for want of evidence. Besides, there are all chances of several contemporaries having the same name, as is actually the case with one Bakhata Rāma Gödhā, who was a contemporary of our author, and most probably Premi mistook him for Bakhata Rāma Saha when he quotes the “DharmaBuddhi kī kathā”. Couplet 86 of the text finds a mention of Kavi ‘Rāma', and if probabilities be given a long rope we can take it to be the pen-name of our author, being the second word of his full name. But, nowhere in the text he does it again. We can, therefore, safely keep aloof from such trivialities, as they unnecessarily drag us towards speculations. We have enough in the BV and the MKN regarding Bakhata Rāma Sāha to allow us to proceed with a certain degree of confidence. Similarly the text of the BV is very much intact in nature and we have very little to gain by a third copy. NI Age The work is dated Samvat 1827 (i.e. 1770 A.D.), the year Bakhata Rāma Sāha could finish this work. A substantial portion of the work is a mere translation into a simpler language of the well-known Jaina texts i.e. the 'Nītisāra' of Indragani and the like. Other names occuring in the text have not been reproduced here to avoid sheer repetition. It reflects the honesty of the translator to have openly acknowledged the source of his writings. The work is thus the essence of differert centuries, except the portion, contemporary to our author. IV Importance of the work The BV is a work on religion. The obvious gravity in the subject readily accounts for preachings and morality cccuring in quick succession. However, diversions from the 'Nitisāra', and other old texts are many and they lend the work a new look and provide occasion for editing the text. In about twenty-three pages (6 to 28, of the printed text) the author has taken up the history of the Kacchwāhā rulers of Āmber and brings it up-to-date to his own times. The author belonged to Jaipur and consequently this local influence is repeatedly marked in the text. Elsewhere also, at several places he has brought Jaipur into picture. This brings us near to a wider conclusion besides revealing the secret behind editing such purely religious works. To the modern historian the BV Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction [ 5 would have served little purpose, if the author had satisfied himself with a bare naming of the Kacchawāhā rulers. On the other hand, he has exhaustively dealt with the Jaipur of the times of Sawai Jai Singh as an eye-witness (also noticeable from the remarkable case in which he has done it). In every case this portion is his own contribution to the text. One may raise the question, whether Bakhata Rāma Śāha was an eye-witness to that portion of the text where he has described the prosperity and other aspects of the new city of Jaipur founded by Sawai Jai Singh. His MKN was completed twent y-ore ycars after the death of Jai Singh in 1743 A.D. The grave nature of both the works is a clear index to his having attained maturity as a grown up man. Besides, his works cven as translations are not mcre mechanical reproductions of old texts, as is usually the case with professional scribes. Bakhata Rāma Säha had regularly exercised his own intellect and this also exposes the sedate in him. If one were to judge this work as a source of contemporary history it stands in gain in comparison with whatever little information we have on the medieval period of Indian History based mainly on the writings of the Persian Courtchroniclers. The Non-Persian sources have not yet been studied properly and historians are very much unaware of such works as the BV, where historical passages appear and re-appear in works of the like natur. Possibly, all such writings may no more change our conclusions towards the common trend of medieval Historical writings i.e. a mere record of simply what happened and when, and that too within the rigid framework of a predominantly Political History. Medieval schclarship had certain serious limitations. They were all battle loving historians bare to the bone. Even in the BV there is the too common a deification of the Kings and their faultless deeds, but at the same time we come across a useful account of the new city of Jaipur, v.hich considering its extent is not accidental, but motivated with a desire to give a contemporary account of great interest. It is most useful to pick up all such passages, even if they occur in manuscripts on subjects other than History. Besides, in such works as the BV, the author enjoys a certain degree of freedom in telling the truth, which was rarely enjoyed by official historians. This way, we can raise volumes of such 'relavent to history' passages. While describing the city of Jaipur, the author has not viewed events, exclusively from the angle of small social units, and both the king ard his subjects have played their role in making the Kacchawāha Capital, tiuly an Eastern metropolis. Founded by the famous astronomer, Sawai Jai Singh, it takes its name from that illustrious prince to whom the essence of history lay in change. He began to build with a passion, with an insatiable curiosity and energy. The "Pink-city" rose with fantastic speed. He never cared to be surroun Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] gfa-fara ded by puppets to keep his pride high, rather he chose great men, from all quarters of the country. It is as a statesman, legislator, and scientist that his name has come down to posterity. Bakhāta Rāma Šaha has shown his awareness of the times of Prithvi Singh of Jaipur (1767-1778 A.D.) and the BV is dated A. D. 1770. He might have survived even longer, but as for his literary career the BV marked a close. Had he lived to see the reign of other princess that followed Prithvi Singh, he would not have missed to mention their names as he has carefully been doing with the royal lineage without indulging into chronological overlapping either. He has hurriedly passed through the reign of Prithvi Singh, and his predecessors with an awareness of their individual places in History limited to a paragraph or, at the most, a page, but coming to Sawai Jai Singh, he has shown that the astronomer cannot be put between the covers of a volume. His reign-period hung suspended in Hinduism. The range in mental abilities of Jai Singh must have been enormous. Having dealt with the main attraction of the work, it is essential to cover in brief the subject-proper which in extent is more mountaneous than the mole-hill, I have been discussing so far. The introduction here provides no occasion for a detailed account of the Digambara Paṭṭāvali's, well-known works like the Tattwartha-Sutra (arara) etc.as having already undergone scores of popular editions. Beginning with the Jaina Geography the author has traced the entire history of the Digambara sect, where the most interesting portion happens to be the one that deals with the establishment of different Jaina seats (gacchas, ) at places like Jaipur, Sanganer, Chittor, Nagaur, Ranthambhor etc. They tell us of the spread of Jainism in Rajputānā. Scholars are of the view that the main purpose of our auhor was to arrest the growing strength of the so-called "Thirteen-Panthis" (a) whose ways were not liked by serious divines who grew alarmed. In the text there is a mention of the open conflict between the Jainas and the Vaiṣṇavās of Jaipur, particulary during the time of Sawai Madho Singh I. The author has passed personal remarks against one Shyama Tewaḍi-a troublesome Vaisnava. Although very much in the nature of a direct hit against the Vaiṣṇavās, however, the author has nowhere played the bigot. This portion of the work needs a study. The rulers of Jaipur had regard for both the Jainas and the Vaiṣṇavās, and did their best to find ways and means acceptable to both, on occasions of conflict. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction Other passages of the text, deserving an elaborate treatment, have been noticed immdiately in the following pages. Similarly, the various foot-notes running parallel with the text would prove useful. In the end, I take this opportunity of expressing my deep regard for the revered Āchārya Muni Sri Jinavijayji Mahārāja, Hony. Director of the Institute, and Shri Gopal Nārāyan ji Bahurā, DeputyDirector, who have given me the opportunity to work on this ms. under their guidance and constant encouragement. Rajasthan Oriental Research Institute, JODHPUR, 12 December, 1963. Padmadhar Pathak n International Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APPENDIX A 'नगर उतपति वरनन' P.14, L.13. Eight miles to the South of Amber, the previous capital of the Kacchwahas, Jai Singh founded a new city of Jainagar or Jaipur. The rucleus of Jaipur was the palace and garden at Jai-Nivas, the foundation of which was laid in A.D. 1725. Then followed the construction of the 'Chandra-Mahal' and the Jai-Sagar', but the plan and the construction of the entire city as such, began from the year 1727. Jai Singh observed all the religious practices required at the time of the foundation laying ceremonies as prescribed in the Hindu texts. This work he assigned to his 'guru' and the official high-priest named Jagannatha Samrata. Due propitiatory rites like the Vinayaka Shanti', Vastu-Shanti', and the 'Nava-graha Shanti', were all performed by Jagannatha. If what the 'Manasara', (a well-known treatise on Hindu architecture) says be followed, the astrologer priest must be profic'ent in the Vedas and Sastras. Jagannatha fulfilled this qualification. He was granted eight 'bighas' of land, free of rent in the village Hathroi, now a part of the present Jaipur. The decd or 'patta' granted to Jagannātha is given below, as it helps us deciding the exact hour and day of the foundation of the new capital. “डोल करार मिती जेठ सुदि ८ साल सम्वत १७८४ पुन्य उदिक धरती वै० जगनाथजी समराट ने जो सवाई जयपुर बसायो ती नेमत मिती पोस बदि १ सम्वत साल १७८४ ने धरती बीघा ८ अंके पाठ संकलप करी सो वास्ते धरती के मोती माह सुदि १५ सम्वत १७८४ मारफत किसनराम की अरज पहोंची हुक्म हुवा धरती वीधा पाठ छोयो ती मधे वीघा ४ सवाई जयपुर की वाग के वासते व वीघा च्यार नजीक गांव सवाई जयपुर का की स्यालु की दीज्यो वरसाले दीवारण नारायणदास किरपाराम दाखिल वाके करो धरती वीघा पाठ मा तफसील सवाई जैपुर को वाग के वास्ते वीघा च्यार ४ गांव भोतपुर नजीक हथरोही मधे वा स्यालू की वीघा च्यार ४ । मु० याददास्ती व मोहर कीसनराम वाके दसकत। In all a sum of Rupees 1083 and annas five were spent in the ceremony, as supported by the following document contemporary of the event. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Appendix "डोल करार मिती फाल्गुन वदि १ सम्वत १७८४ पुन्य जो सवाई जयपुर नवौ बसायो तीठ मिती पोस बदि १ सम्बत १७८४ विन्दायक सांती. वा वासुत सांती, नोगिरह सांती करवाई त्याने लाग्या सौ रुपया १०८३-) के वास्ते मारफत स्वामरास्ट नाथजी की मिती माह बदि ११ सम्बत १७८४ अर्ज पहुची हुक्म हुवा सीगे पुन्य के दाखल कर तनखाह खजाना माल इतमाम खोज पता का परी तनखाह कर द्यो वरसाले दीवान नरायणदास वा किरपाराम दाखल वाके करो रुप्या वसुली एक हजार तीरासी पाना पांच दीज्यो १०५३।)। मु. यादीदास्ती महोर स्वामरास्ट नाथजी वाम दसषत दीवानीयान दा० स्याहे हजूरी मिती माह सु. ६ सम्बत १७८४ किता १ Both the documents have been used above because there is lack of unanimity among scholars as regards the exact hour and date of the foundation ceremony. Copies of these were formerly preserved in the 'Dewani Huzuri' office of the erstwhile Jaipur State. These may now be verified from the records of the Rajasthan Archives Department, Bikaner. Also, the pattas for the grant may te traced out in the family records of the Samrat. Obviously, depending upon a source secondary in nature, however, such evidences have more weight than later records. Other works that differ in dates need not be cited here till the Jaipur Pothikhana is thrown open for scholars and the original documents studied. Sawai Jai Singh was deeply interested in the study of townplanning and he had read many books on the subject. The new city built by him was planned by Vidyā Dhara, a Brāhmin from Bengal. The entire theoretical lay-out of the city was his. In his memory one street and a garden i. e. Vidya Dhara ka Rasta' and Vidya Dhara ka Bagh,' (in the Purana Ghat) still exist in Jaipur. The rise of this family of Brāhmins from Bengal is due to Rājā Mān Singh of Amber. On his return from the Bengal expedition he is said to have brought with him an idol of 'Silādevi' from there, and is even to this dav kept in Amber. With the idol of the Goddess accompanied Her hereditary worshipper Purohita Ratnagarbha Sarvabhauma Bhattācārya, a "Pascatya Vaidika Brahmana.'' Vidyā Dhara belonged to this very familyt. Deb, has given the Vidyadhara – Bimalcharan Deb Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. pp. 212-218, Vol. 28, 1947 np 125 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] बुद्धि-विलास genealogical tree of his family begining from Rajendra and closing with the mention of Sivarāma (1904-5 A.D.) Vidyā Dhara was appointed 'Diwan' after the death of his maternal uncle Kishan Rama. Later on, when Sawai Madho Singh ascended the throne in 1752, Vidya Dhara withdrew himself from the scene. He earned the fury of Madho Singh who confiscated all his possessions, and the illustrious family vanished from the stage of local history. The BV makes no mention of Vidyā Dhara, because it is more a description of a general nature. It was left to the interested to fill up the blank. The 'Isvara-Vilasa-Kavya'f by Kțşņa Kavi is dated 1744, written hardly a year after the death of Jai Singh. In the tenth canto (1) of his work, he has clearly mentioned Vidya Dhara. "बंगालयप्रवरवैदिकगौडविप्रः क्षिप्रप्रसादसुलभः सुमुखः कलावान् । विद्याधरो जयति मंत्रिवरो नृपस्य राजाधिराजपरिपूजितशुद्धबुद्धिः ॥"३८॥ There are many more passages in this work that remind us of Vidyā Dhara and his ancestory. Girdhārī wrote the 'Bhöjana-Sāra' in his capacity as the courtpoet of Jai Singh. This work is dated A.D. 1739 and is yet unpublished.* The 182nd couplet of this work on dietetics quotes the name of Vidyā Dhara as the architect of the new city. पुरा करें : बहु हरष करि, मन महिं मोद वढाय । विद्याधर सों बोलि कहि, सहर सु एक बसाय ॥ Vidyā Dhara thus occupied a significant position in the history of Jaipur. Col. James Tod, has spoken of his genius as an adept architect and astrologer. He has fallen into the error of holding Vidyā Dhara as the follower of Jainism, and a Jain by birth as well. He writes, “Vidya Dhara, one of his chief coadjutators in his astronomical pursuits, and whose genius planned the city of Jaipur, was a Jain, and claimed spiritual descent from the celebrated Hemachandracarya, of Nahruala, minister and spiritual guide of his namesake, the great Siddhrāja Jai Singh.” The annalist does not mention the source of his information. This is in brief the initial story of what our author has prefered to Pub. in the Rajasthan Puratana Granthmala' no. 29. * Preserved in the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Appendix 111 sum up in a mere sentence, i.e. "7 ani o Tat urig af" He then proceeds to describe the condition of the people, who were attracted to settle there because of the general economic prosperity. "ल्याऐ नहैरि बाजार माहि. विचि मैं वंवे गहरे रषाहि । चौकनि मैं कुंड रचे गंभीर, जग पीवत तिनकौं मिष्ट नीर ॥"१०१॥ p. 15, 1.(9-12) A canal was built to supply water to the new city.. Ananda Ram Mistri was commissioned to survey the neighbourhood. His report written on 16th July, 1726, is still preserved. The source selected was the Jhotawada river, four miles north-west of the new city. The device made to bring water in the city can still be traced out as the entire water route lies buried below the busy market streets of the city. The water reservoirs were public places situated at the two chaupars, (four-sided meet) then popular as the 'Sanga neri-chaupara' and the “Amber ki cha upara”. Unlike what they look like today, formerly they were in the form of reservoirs (Kunda) with steps leading to the surface of water. Later on, when more water taps were insta lled during the reign of Sawai Ramsingh in different localities of the city these reservoirs lost their importance and were used for the “tenth day bath” after burning the dead. On this particular day, the relatives of the dead, before a bath, had to entrust their heads to the barber, whose function it was to remove all their hairs, and give the top a coconut-like apperance. These barbers used to sit under the ‘bada' tree still standing in the four corners of these chaụpars, In memory of their past headquarters, a few foot-path barbers are still seen sitting under these shady trees. During the times of Sawai Madho Singh II these water-reservoirs were converted and given the present decorum. 'माऐ नितमी जोतिगी, बहुरचौं फिरंगी कौतिगी'। तिन रच्यो जंत्र विसाल है, तामैं ग्रहों की चाल है ॥१०॥ So great was Jai Singh's enthusiasim with which he pursued his study of astronomy that he sent envoys to Europe to ascertain what progress they had made in the science of the Heavenly bodies. “Feringi”, has been used here for Father Padre Manuel de Figueirodo, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 बुद्धि-विलास who was relieved from the Mogor mission at Agra, to help Jai Singh in his work. This was in 1730. The father went to Europe, to bring books and astronomical instruments. His friend Pedro-de-silva Leitao, who had come from Goa settled in Jaipur where he died about 1792. A.D. Silva's grandson was a physician of repute known as Hakim Mārtin*. He became an influential courtier, but his family did not survive long. For an exhaustive study of the subject, we have nothing to equal G. R. Kaye's “A Guide to the Observatories at Delhi, Jaipur, Ujjain, Benares," published from Calcutta in the year 1920. तह रहैं कारषाने छतीस ॥१५१॥ यह हुतो कारषाने त नौस, पारसी नाम ता मद्धि दोस । नृप काढि हिंदवी नाम कीन, गृह संग्या यह ठांनी नवीन ॥१५२॥ The Mughals had a smooth system of running the administration through various departments each designated a "Karkhana", Borrowed from Persia, in the words of Huartt, the Karkhana system had come to stay in Hindustan with the rule of the Mughals, although even before, during the pre-Mughal period of Muslim governments in India the system was in knowledge. Basically, these departments dealt with the management of the royal paraphernalia. The Karkhana system soon became model for practically the whole of Hindustan, leaving the Rajput States no exception to it, particularly Jaipur of the Kachawāhās who had very close relations with the affairs at Delhi and Agra. The author has mentioned thirty-six Karkhana's which were essentially the same as mentioned by Abul Fazal in his Āin. But, as the work shows, it was Jai Singh who brought a change by giving Hindi names to the hitherto existing Persian names for these departments. The author then proceeds to describe the new-names and abruptly fRead. Clement Huart's "Ancient Persia and Iranian Civilization." fRead. Afif's "Tārikh-i-Firujshāhī". *The descendants of Hakim Martin are still living in Jaipur. They enjoyed a big Jagir of village 'Banar', a Rly. Stn. in the west of Jaipur known as Ninlar-Bainar' on the Jaipur-Jhunjhunu line. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Appendix [ 13 finishes the subject supplying four names only i.e. “Gaja-Graha”, “AŚwa-Śālā”, “Ratan-Graha" and the “Dhan-Bhandāra.” The link ahead is not possible from the work itself, but other unpublished sources including the Jaipur records preserved in the State Archives of Bikaner, throw further light on the subject, although in some cases they may cause modifications when the Archival papers have been carefully studied and properly assessed. In the State Archives of Rajasthan at Bikaner, we have many bundles of documents giving all the details of the various Karkhanas namely, (1) Kirkari-Khana : (It dealt with the private treasury of the Jaipur rulers. Later on it merged into the Kapad-dwārā'.) (2) Butāyat : Dealing with the maintenance of orderlies and conveyance: (3) Kośa-Graha : (Part of the Kirkari-khana). (4) Tośā-Khana (Store-room of ornaments, precious-stones, robes etc. of the rulers and their house-hold members). (5) Zeen-Khana : (Department dealing with the saddlery of horses, robes etc. of the rulers and their house-hold members), (6) Ratan-Graha : (Store-room of precious stones, such as pearls, rubies etc.) (7) Kothi-Hazuri : (Later on called as Modi-Khana). (8) Khazana : (Royal treasures). (9) Feel-Khana : (Department dealing with the maintenance of elephants of the State). (10) Top-Khana : Deptt. of arms and ammunition. (11) Baraat : Deptt. for making arrangements for the Royal processions. (12) Sileh-Khana (Dealing with the maintenance of armoury, namely swords, shields, spears, barchi's, kațāra's etc,). (13) Khusbū-Khana : (Preparation of the perfumeries for the use of rulers and their family members). (14) Okhad-Khana : (Preparation and supply of medicines to the rulers and their family members). (15) Gaoo-Khana : (Maintenance of cows and supply of milk). (16) Tambol-Khana : (Betles for the rulers and their household members). Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] बुद्धि-विलास (17) Rasoi-Khana : (Kitchen and its arrangements). (18) Patar-Khana : (This department employed the dancing girls at the time of Darbars and other royal functions). (19) Farraśa-Khana : (Maintenance of the entire camp equippage of the rulers). (20) Rang-Khana : (Preparation of colours of all kinds). (21) Surat-Khana : (The drawing of pictures and portraits was the main function of this department). (22) Khyal-Khana : (Associated with the preparation of fire works and their display on important festi vals and functions). (23) Shutar-Khana : (Maintenance of camels and their supply was the main function of this department). (24) Seewan-Graha : (This section dealt with the sewing of the royal robes for the rulers and their house hold members. (25) Ghoda-Nikas : (This section collected taxes on the import (Nakkhas) and export of horses in the state). (26) Dag-Ghoda (The branding of horses, maintained by the jagirdars was, the main function of this deparment). (27) Mewa-Khana : (This department dealt with the supply of dry fruits for the use of the rulers and their household members). (28) Chhapa-Khana : (Dyeing and designing of the clothes); later on the name was given to State Press. (29) Agra Jantra Graha : (This section supplied articles required for performing yagña). (30) Maśala-Khana : (Department to make arrangements for lights, chiefly the Maśāl's used at the time of the marches of the army). (31) Imarat : (Construction and maintenance of the buildings belonging to the state). (32) Gunijana-Khana : (This department made necessary arrange ments for musical performances by the singers). (33) Rośana-Baqi (The daily accounts of Kothiyar Huzuri, showing the amount of balance receipt, and expenditure of various Karkhanas e.g. Sileh Khana, Topkhana etc. were maintained by this deptt.). Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Appendix [15 (34) Pothi-Khana : Royal Library... (35) Palki-Khana : Palanquins Deptt. (36) Karkhana Punya : Incharge of the ecclesiastical rites performed by the king. Except 3, 6, 14, 15, 17, 24, 29, 34, 36, none of these above mentioned Karkhanas seem to represent the new-form as referred to in the BV. We now come to another manuscriptt which is a hand-book of different topics begining with a topographical account of India under the Mughal map. Though undated, it belongs to the 18th C, and has been discovered from Jaipur. One Dalpatinarayan is the author, who has disclosed his name on page 23rd of the manuscript: From:page 17 to 26 there is a separate section on the titles and duties of the Stateofficials and the names of the 37 Karkhanas. While quoting the Karkhanas he has given a comparative chart of the Persian and Hindi names of the departments. Possibly, the necessity for supplying such a comparative chart might have arisen to facilitate indentification of the new-names quoted against their previous 'Sambhodan'. This work contains the following chart of the Karkhanas. शय्यागार मज्जनागार देवायतन पुस्तकालय चित्रागार भैषज्यागार फलागार कोष्टागार सुखसेजषाना कुप्पशाला गुसल्लषाना, हम्माम काश्यागार तसबीहषाना महानस किताबषाना जलगृह तसवीरषाना तांबूलगृह दवाईषाना प्रतिश्रय मेवाषाना क्रयशाला जषीरा, अंबार सीवनागार कोठार नेपथ्यागार मोदीषाना खुशबोईषाना यानशाला सौंधाषाना रंगषाना पालकागार जरगरषाना दारुकर्मालय जवाहिरषाना दीपिकागार कोरषाना, सिलहषाना लेखशाला फराशषाना मृगयागार रिकाबषाना ठठेरवाना बबरचीषाना रसौड़ा प्राबदारषाना, पारणोरा तंबोलषाना बिलगोरषाना, लंगर इबतियाषाना किरकिराखाना तोशकवाना, कपडदारा महौषधीशाला सुगंधाकार रथषाना वर्णागार कलादागार रत्नागार प्रहरणकोश संस्तरागार पालकोषाना. पातिमबंदषाना शमै, चिरागवाना दफतरषाना शिकारखाना + Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur Ms. No. 17727. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] बुद्धि-विलास श्रीगृह शाकुनिकालय कोशषाना दानकोश 'मंठरा चतुर संदानिनी ভােলা षजाना, भंडार बिहला अस्तबल तबेला फीलषाना गावषाना श्रुतरषाना As already hinted above, a complete list of the names of these departments maintained with a changed nomenclature during the time of Jai Singh can only be prepared when Archival documents have been studied. However, the manuscript used above covers much of the information sought after. The novelties introduced by Jai Singh in the field of administration requires a further explanation from historians who find in it a weakening of the Imperial prestige following the death of Aurangzeb. नृप कीन्हें असमेदादि जग्य, वहु दान दिये लषि द्विज गुरणग्य । यह जस फैल्यौ चहु दिसि मझार, सुनि विप्रादिक प्राये अपार ॥१६४ तिनु ब्रह्मपुरी मैं दै वसाय, धन धान्य ठौर दिय अधिक राय। ....... ..." ॥१६॥ p. 26 1. (1-6) These lines at once suggest the gradual revival of the ancient Hindu traditions so forcefully put to action by Sawai Jai Singh. Considering the times, Jai Singh lived in, it was a bold attempt on his part to set aside the general conduct expected of a vassal of the Mughal Empire. How, and in what speed things took a turn is beyond our purview but it goes partially established that Jai Singh rose high having gained a marked ascendancy over the Imperial dictates. 'Ashwamedh', had long ceased to be performed, but it appeared again under his attempts. D.C. Sircart on the grounds that being a subordinate to the Mughal Emperor, Jai Singh could not have performed such a sacrifice. Evidence contemporay, as also slightly f'Sawai Jayasingh of Amber'-- Indian Culture, vol. III, no. 2, pp. 376-379. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Appendix B. [ 17 later like the BV, clearly attest the event, besides suggesting to the scholar to go deeper into the problem. The learned set of Brahmins who were invited in connection with the enchanting of the sacred 'mantras' etc., came from different parts of the country, particularly those from the south and were all invited to settle in the 'Brahmapuri' which is still inhabitated by the descendants of those scholars. In passing, it can be remarked that perhaps Jai Singh had in view the idea of bringing the Marathas closer to Rajputana by an exhibition of the fact that they were brethren hailing from the same stock of religion. Priests came in good numbers from the Maratha country and it artfully served as a sharp reminder to the atrocious ways, the Marathas had planned to overrun Rajputana. APPENDIX B. 'कोप करि कूरम सवाई जयस्यंघ नृप, चढ्यौ जोधपुरवारे अभैस्यंघ मारू पर । फौजन की गरद न दीसे भान मंडलहू, सिंध सूकि गरे को गनत नदी नारे सर ॥ p. 131.(19-22) Abhay Singh, ruler of Jodhpur (1724-1749 A. D.), had invaded Bikaner in the year 1740 A.D. His brother Bakhat Singh, the then ruler of Nagaur, found an opportunity of humiliating his brother by persuading Jai Singh of Jaipur to put an end to his designs. Jai Singh marched against Abhay Singh with a large army and ultimately Abhay had to surrender Although not coming within the pale of our text, it would not be thoroughly out of place if a more vivid account of this battle be reproduced here based on the information available from a manuscript No. 4287 preserved in the Rajasthan Oriental Research Institute. This would help another unpublished work coming to light. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 बुद्धि-विलास The portion that deals with Jai Singh's march against Jodhpur, is merely part of an annexure to a 'gutka'. The first two works of this 'gutka' are dated V.S. 1726 (A.D. 1669), but the one in question carries neither date nor the name of the scribe. But, the script and the mode of writing put it close to the event. The whole of it has been reproduced below, and incidentally the present description is more elaborate than what Ojha and others have given in their histories. According to this manuscript the event took place in V. S. 1797 (A.D. 1740). Jai Singh took fifteen days to reach Jodhpur and halted near Mandor. Abhay Singh refused to come in the open and agreed to purchase peace on conditions laid pown by Jai Singh i.e. war expenses and other levies. There is also a mention of the participants and the numerical strength behind them who had joined both Abhay Singh and Jai Singh. Abhay Singh though well set to risk a battle had prefered to surrender ultimately with the result that the Rathors felt highly humiliated. The Emperor had taken the side of Jaipur. ॥ श्री रामजी ॥ संबत १७९७ का मीती सावरण बदी ८ नो श्री माहराजा सवाइ जैसंघजी जोधपुर वुपर चढा राजा अभैसंघ री हुकम पातसाह महमुक्साह का थे चढा सो रोज पदरा* मैं १५ जोधपुर जाइ लागा बरफ मडावर की डेरा जाइ कीया मुकाम १............अभैसजीtt स्यो राडा करबा सारी जमीत सेती राड़ी करबा नै असवार फोज चड़ गया तब त बीसटालो हुवो सो इ भात ठाहरी। राज जमीती** खरच वुग्य+ हाथी पातसाहजी का रोकड़ी १००००) जोहार का २५०००) बषतसंघ भाई ने अभंसंघ कनो मेरतो दीहन गाव १४०० श्री माहराज लोया रोकतोः प्रर मारोठ ऊपर। प्रमसिंह। *पन्द्रह । प्रमसिंहजी। युद्ध। **जमीयत । +वगैरह। www.jaineli Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Appendix B. [19 कोसोरसंघ भाइ नै जालोर को प्रडगन दीन गाव भरुदो इनसो ४०० प्र० अजमेर का प्रगना १० इ भात ठहराइ तदी कूच कोयो। राडी कोइ हुइ नही मी० भादवा सुदी १ बुधवार उलटा प्राया जति ऐती लारछी: असवार ५००००० रुपनगर को राजा सुरजमल जाट राजा बषतसंघ नागोर क० असवारः पाला प्रसवार पाला प्रसवार: पाला २००० ५००० ८००० ५००० ३००० सोसंघ राठोड़ा उमेदसंघ साहपुरा वालो प्रसवार पाला प्रसवार पाला १००० १००० ४००० ३००० प्रसवार पाला ५००००० ५३०००००० करोली को गोपालसंघ राजा बीकानेर को राजा जोरावरसंघ प्रसवार पाला प्रसवार पाल १००० ४००० २००० ..................? सादो सेखावत भीरणाइ का प्रसवार पाला असवार पाल ३०००१००० १००० १००० राणाजी की जमीन घर माहराजा श्री सावाइजी क जमत प्रसवार पाला प्रसवार पाल ३००० ३००० २.००० २५००० हाथीः उट जुजालक* बारणा का वुट १०० ५००० शिवसिंह। पैिदल Also पाल । *बीकानेर में ऊँट को जाजलिया कहते है, विशेषतः वह ऊँट जिसमें जजुरबे (मोटी ताल की बन्दूः लगी होती हैं ) यह बन्दूकें फौज की रवानगी का सूचन करती हैं। जिजुरबे वाले ऊँट । Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] बुद्धि-विलास नगदी का असवार ५००० तोबषाना की सुमारा नह बुदी का राज दलेलसंघ की लार* प्रसवार पाला ३००० २००० नोकोट मारवाड मंडोवरः अजमेर को पुगल १ जैसलमेर पारकरगढ़ अमीसुरो जालोर बीकानेर इंदरगढ १ अर अभैसंघ की लार फोज इतनी छी सो लडो कोइ नहीः सवाइजी को पते हुइ असवार १५००० हाथी १५ पयाद १५००० ‘राठोड भोत बुरा दोष गिरगना। निहीं। *पीछे। दिल। If The Rathors felt highly humiliated. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्रीः॥ बखतराम साह कृत बुद्धि-विलास 'ऊँ नम सिद्धय भ्य नमः'' अथ बुद्धि-विलास' नाम ग्रंथ लिष्यते ॥ छप्पै समद-विजय सुत जिन सु, नमत अघ हरत सकल जग। कुमर-पद हि तप-षड़ग, लियव कर हनिय करम-ठग ॥ भरम-तिमर सव' नसन, उदय हुव तिभवन दिनकर । जपि भवि भवदधि तरत, लहत गति परम मुकतिवर ॥ तसु चरन-कमल भविजन भमर, लषि लषि अनुभव रस चषत । वह करहु नजरि मुझ परि सु जिम, सुफल फलहि हम कहि वषतः ॥१॥ प्रादीस्वर तें महावीर जिन लौं तीर्थंकर । सकल भये चौवीस, वहरि तिनंही के गनधर ॥ वृषभसेन दै प्रादि अंत गोतम लौं नामो । चौदहसै त्रेपन जु भये२ तदभव सिवगांमी ॥ फुनि प्ररहत सिध प्राचार्य अरु, उपाध्याय सव साधुवर । है, हौहि, ह गए, तिनु नमैं, वषतराम जुग जोरि कर ॥२॥ दोहा': महा विदेहनि बीस जिन, सास्वत रहे विराज । तिनहि नमत सुष संपजै, जात सकल अघ भाजि ॥३॥ वंदौं वांनी सरस्वती, मन वच तन सिर नाय । जाकी क्रपा कटाछि तें, बुद्धि वढे सुषदाय ॥४॥ छंद पद्धरी : श्री गुर-प्रसाद लहि बुधि विकास, रचिहौं, व गृथ यह वुधि विलास । तामै वरनन लषि सकल सार, भविजन पावैगे सुष अपार ॥५॥ १: Bopens with '१॥ दानमः सिद्वेभ्यः॥ २ बद्धि-विलाश। ३ बिजय । ४ षडग । ५ सब। ६ भबि । ७ मुकतिबर। भबिजन । ९ बषत । २:१ वृषभसेंन। २ भरे। ३ अरहंत । ३ : १ दौहा। Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २ ] बुद्धि-विलास जो हैं तिहुँ लोकनिकौ प्रमान, सो प्रथम वरन करियत सुजांन । प्राचीन गृथ अनुसार पाय, स्वरवानीको भाषा वनाय ॥६॥ दोहा : प्रथम भूमि मधि लोककी, चित्रा नाम कहात । तातें जोजन लक्ष यक, ऊँचे स्वर्ग' विष्यात ।'७॥ मद्धि जोतिषी-पटल मैं, प्रथिरनुको यह हेत। मेर सुदरसन प्रादिकी, नित्ति प्रदषिणा' देत ॥८॥ स्वर्ग नामा कवित्त : सउधर्म ईसांन औ सनतकुमार जांनि, बहुरि महिंद्र वृह्म व्रह्मोतर जानिऐ। लांतवा कापिष्ट शुक्र महाशुक्र है सतारि, सहैवारि प्रांरणत प्रांरणत पहचानिऐ ॥ . पारण अच्युत भऐ सोलह सुरग तिन, ऊपरि है नौ ग्रीवेक तिन्हैं उर अनिए। तापें नौ निड़ोतरे' के परि पांच पिच्योतरे२, तिन परि 'मुक्ति-सिला सिद्ध'३ ठौर मांनिऐ ॥६॥ दोहा : वाही चित्रा भूमि के, तलि भुवनालय जांनि । जोजन लक्ष प्रमाण फुनि, तलैं नरक दुष-दांनि ॥१०॥ नरक प्रभा नाम' रत्न सर्करा वालुका, पंक धूम तम सोदि । वहुरि' महातम सात ऐ३, तिन तलि कही निगोदि ॥११॥ ७:१ श्वर्ग। ८:१ प्रदिषरणां। है:१निडोतरे। २ पिचौतरे। ३ सिद्ध मकति सला। ११ : १नाम । २ बहुरि। ३ सातए। tAccording to the Svetambara's there are twelves "Swarga's" only. whereas the Digambara's stick to sixteen I. e. ब्रह्मोत्तर, कापिष्ट. शक्र, शतार in addition. Els it Atlantic ? Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास या विधि ए संछेप से, वरने सकल सथांन । अब इनको सुनिये २ सकल, घनाकार मतिवांन ॥१२॥ चौपई : प्रथम अनंत अलोकाकास, दसौं दिसा मरजाद न जास। तामै लोक पुरष आकार, चौदह राजू ऊँचौ सार ॥१३॥ ज्यौं कटि पुरष हाथ धरि दोय, पग चौड़े करि ऊभो होय । इम अलोक मैं लोक कहंत, ज्यौं घर में छींका लटकंत ॥१४॥ घनाकार तिन को सुनि लेहु, विधिवत ज्यौं भाजै संदेहु ।। रजू तीन सै तेतालोस, होत जु भाष्यौ जिम जगदीस ॥१५॥ दोहा : प्रथम हि भूमि निगोदि-तलि, लांवी चौड़ी जांनि । सात सात राजू कहो, फुनि सुनिए गुनषांनि ॥१६॥ ऊंची राजू सात है, मद्धि लोक लौं सोय । जेम अंन्न की रासि फुनि, अर्ध' तरौं नां होय ॥१७॥ मद्धि लोक भुव नाम जो, चित्रा कह्यौ विष्यात । पूरब पछिम ऐक रजु, दक्षिण उत्तर सात ॥१८॥ तामै राजू ऐक तौ, चित्राको लै ताहि । तैली राजू सात भुव, चौड़ी मांहि मिलाहि ॥१९॥ भई आठ राजू सवै, तिह प्राधी लै च्यारि' । ताकौं लंबी सात सौं, गुनि लीजिए विचारि ॥२०॥ सोरठा : होत गुर्ने अठवीस, सो गुनि ऊंची सात तें। घनाकार जु भईस', रजू ऐकसौछिन्नवै ॥२१॥ दोहा' : फुनि वा चित्रा भूमि तें, ऊंची राजू सात । वात-वलय लौं जांनि तसु, भाग दोय गिनि भ्रात ॥२२॥ वृह्मा' स्वर्ग लौं भाग यक, पहिलै घटि फुनि वाधि२ । वात-वलय लौं दूसरो, वधि घटि लीजे साधि ॥२३॥ १२:१ अब। २ सुनिए। १४:१चोडे । २ऊभौ। १७:१ अद्ध । २०:१ च्यरि। २१:१ भईसु। २छिन । २२:१ दौहा A does not use दोहा at alll २३ : १ ब्रह्म। २ बधि । ३ दूसरो । www.jainel Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४ ] अरिल १ बुद्धि-विलास : मद्धि लोक चौड़ौ इक राजू सांच है, ब्रह्म स्वर्ग वह चौड़ौ राजू पांच है ॥ मिलें होत छह तामें आधे लीजिए', ४ तिनको लंबे सात गुनें जब कीजिए ॥ २४ ॥ तवें होत इकईस सवै सुनि मित जू, स्वर्ग लौं ऊंच गनौं' नचित जू । राजू साढे तीन ताहि इकईस तैं, गुनि लीजे जैसे विधि सुनी मुनीस तें ॥२५॥ होत जु सत्तरि ऊपरि साढे तीन हैं, मैं ही वृम्होतर तैं गिनि लीन हैं । जो वधघट' कहि प्रायो र सो घटिवधि गिनौं, राजू होय तिहैत्रि साढे सो भनौं ॥२६॥ दोऊ लेहु मिलाय करो' इकठे सवै, होय ऐक सौ सैंतालीस रजू जवै । तिन्हें ऐकसौछिनवै मांभि मिलाइए, रजू तीनसैतेतालीस तामैं जीव अनंत भरे यम मांनिऐं, वताइऐ ॥२७॥ ज्यौं घट भरचौ घिरतसौं त्यौंही जानिऐ । जांन - पनौं लषिवो है केवल ग्यांन मैं, श्री जिन भाषी सो कीजे सरधां नमैं ॥२८॥ ताही के मधि त्रसनाड़ी' जु कहात है, ऊंची चौदह राजू सवै विभात" है । 3 कही, लंबी चौड़ी इक इक राजू ही सजीवनि की याही मैं उतपति सही ॥२६॥ २४ : १ अरिल छंद । २ यक । ३ लीजिए । २५ : १ गिनौ । २६ : १ घटिबधि । २७ : १ करो । २६ : १ नाडी । २ श्रायौ । २ एक । २ विष्यात । ३ Same as ३ यक एक । ४ गुनें । ५ कीजिए । १ । ४ तिहतरि । Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास या विन लोकाकास मद्धि जे' ठौर है, ___तहां इकेंद्री ही उपजत नहि और है। लोकाकास तणी विधि ऐसे जांनिऐं, गृथनि के अनुसारि कही सो मानिएं ॥३०॥ चौपई : परि यह लोक जु पुरषाकार, वात-वलय के है प्राधार । तिन के नाम आदि सुनि अवै, तीन वलय ते वेढयौ सवै ॥३१॥ प्रथम घनोदधि पवन कहात, गऊ-मूत्र सम वरन लषात ।। मोटो जोजन वीस हजार, सव पिरथीतलि वलयाकार ॥३२॥ दुतिय वलय घन ताकौ नाम, मूंग वरन सोहै अभिरांम। और घनोदधि-सम लै जांनि, त्रितिय वलय तन नाम वषांनि ॥३३॥ पंच वरन' है ताको रंग, और सकल जांनौ वह ढग। पिड़२ भयो सव साठि हजार, वड़ा जोजनां मोटौ सार ॥३४॥ ऊपरि सिद्धषेत्र है जहां, इती भुटाई जानौ तहां । वात घनोंदधि फुनि घनवात, चवद्वै सहस धनुष रे भ्रात ॥३५॥ त्रितिय वात तन धनुष प्रमान, पंद्रहसैपिच्चेहरि' जांन । तिनमैं २ सिद्धन के सिर लगे, इम भाषी गनधर गुन पगे ॥३६॥ अव सुरिण मद्धिलोक-विस्तार', दीप समुद्र असंषि मुझार । तिन मधि जंवूदीप प्रधान, ज्यौं सरीर मधि: नाभि प्रमांन ॥३७॥ गोल जानि तिह वलयाकार, चहु दिसि जोजन लक्ष प्रसार।। मेर' सुदरसन ताकै मद्धि, ऊचौर जोजन लक्ष प्रसिद्धि ॥३८॥ ताकै दक्षण उत्तर' वीर, षट परवत जु परे मनु तीर। पूरव पछिम तिनके छोर, लवणोदधिमैं परे दुवोर ॥३९॥ जिनते भए सात सुभ घेत, तिनको नाम सुनौं करि हेत। भरतक्षेत्र' दक्षिण दिसि जांनि, अरावत ऊत्तर दिसि मांनि ॥४०॥ ३० : १जो। ३४:१बरण । २ पिड। ३ भयौ । ३५ : १ मुटाइ। ३६:१पिच्चेहत्तरि। २ तिनतें। ३७: १ विसतार। २ मद्रार। ३ विचि । ३८ : १ मे २ऊंचो। ३६:१ उतर । ४०:१क्षेत्र। Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास हिमवत कह्यौ चौ गुणों सोय, है रनि वत तिम उत्तर जोय । षेत्र जुहरि यात चौगुणो, रम्यक उत्तर दिसि फुनि सुरणौं ॥४१॥ वीचि विराज क्षेत्र विदेह, चौसठि गुणौं ताहि गिरिण' लेह । अव परवत के कहिऐ नाम, हिमवन भरथ वोर अभिराम ॥४२॥ सिषरी भैरावत दिसि लग्यौ, महा हिमौंन दषिण' दिसि पग्यौ । रुकमी ऊत्तर दिसिकौं होय, नषिध भरथ की वोर सु जोय ॥४३॥ नील उतर दिसि ही कौं जांनि, ऐ सव भूधर षेत्र प्रमांन । तिनके भाग ऐक सौ निवै, तामै भरथ भाग यक हिवै ॥४४॥ जोजन पांच सै रु छन्वीस, इक जोजनकी कला वनीस' । तिनमैं कला लेहु षट कहै, भरथ भैरावत परमित यहै ॥४५॥ भवि सुनि भरथ क्षेत्र की वात, बिचि विजयारध परयो विष्यात । तामैं गुफा दोय तू जांनि, तिनकी तरह सुनौ सुषदांनि ॥४६॥ हिमवन परवत परि द्रह देषि, पदम नाम सिंह तनौ विसेषि । तिह तैं या दिसि नंदो दोय, गंगा सिंध' नीकसी सोय ॥४७॥ गंगा विजियारधौं भेदि, पूरव दिसि चाली विनि दि । दुतिय गुफा विजियारध माहि, सिंधु चली पच्छिम दिसि जांहि ॥४८॥ तिन" भरथ - क्षेत्रकै मांहि, षट षंड़ पड़े सु संसय नांहि । तिनमैं षंड़ मलेछ जु पांच, प्रारज्य: षंड ऐक है सांच ॥४६॥ ताकै मद्धि जांनि इक देस, नाम ढुढाहर' वसै विसेस । सरिता सरवर तामै घने, कूप वावड़ी सुंदर वने ॥५०॥ वृछ' अनेक जाति के भलैं, छहु रति मैं जे फूल फलें । तहां पुरी अंवावति वसै, इंद्रपुरी हू ते अति लसै ॥५१॥ ४२ : १ गिनि। २ लेहु। ३ कहियतु । ४३ : १ दक्षिण। ४५:१ उनीस। ४७:१ सिन्धु। ४६ : १ षंडे । २ पड़े। ३ पारिज । ५०:१ ढुंढाहर । २ सरता। ३ घनें। ५१ : १ बृद्धि। Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास चहु दिसि परवत वड़े ऊतंगर, तिन परि षाई कोट सुचंग। मद्धि पुरी के सुंदर भौंन, तिनमैं वसै सुषी सव पौनि ॥५२॥ गिर परि महल भूप के वड़े, मानौं सुर-विमांन ऐ२ षड़े। महलनते गिर परि कछु दूरि, किल्ला ऐक वनायो भूरि ॥५३॥ नांम सवाई जैगढ दियौ, भूप सवाई जैस्यंघ किया। तामैं सोहत महल सुवाग, तोप कोट परि है वहु लाग ॥५४॥ राजी सवै पुरी के लोग, भूपनि-तरणी नीति-संजोग । ईति' भीति नहि ब्यापत जहां, दुषी न दीसै कोऊ तहां ॥५॥ छंद वरवै: तहां भऐ कछवाहे, छत्री' भूप। तिनको कीरति जग मै, अधिक अनूप ॥५६॥ नृप वंस वर्नन दोहा : बड़े वंस श्रीराम के, कछवाहे दल साजि । पाऐ नरवर तें कियौ, देस दुढाहड़ राज ॥५७॥ प्रथम राज काकिल कियौ, मांचि मवासे तोड़ि। वचे भोमिया ते सवै, मिले पाप कर जोड़ि ॥५॥ तिनकै पाटि हण नृपति, भऐ मनौं हनुमान । वहुरचौं जानड़दे भऐ, तिनकै पाटि सु जान ॥५६॥ फुनि पज्जवरण भऐ नृपति, महावली सामंत । तिनको वल जस प्राकरम, वहु कविजन वरनंत ॥६०॥ सोरठा : भऐ मलेसी भूप, ग्यारह से इक्यांवनै । कीन्ही राज अनूप, वैठि पुरी अंवावती ॥६१॥ फुनि वीसल भूपाल, राज कियौ वहु' सँन सजि । तिनकै पाटि विसाल, राजे राजा राजदे ॥६२॥ ५२ : १ चहुं। २ उतंग । ५३:१स्वर। २ए। ३ कछु । ५५:१ इति। ५६:१षित्री। ६१:१ only s the rest damaged. ६२:१endsdamaged the word thus lost. www.jaineli Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि विलास फुनि नृप केल्हरण नाम,बहुरयौं कूतिल 'नृप भए। तिनके गढ़ अभिरांम, अवलौं सोभित हैं प्रगट ॥३॥ फुनि जौंग्णसी महीप, तिनकै पाटि भए नृपति । उदैकरण अवनीप, तिनकै पटि' नरस्यंघ हुव ॥६४॥ भऐ भूप वरणवीर, तिनकै पट २ उधरण उऐ। तिनकै पटि घरधीर, चंद्रसेरिण हुव चंद्रसम ॥६५॥ तिनकै पटि भूपाल, प्रथ्वीराज' उद्यौत किय। सव दुरजन के साल, भऐ प्रजापालन निमति ॥६६॥ द्वारावति की छाप, म्हाधरम ध्वज भूप के। जोगी-तणें मिलाप, घर बैठां ही ऊ घड़ी ॥६७॥ तिनकै वारह पुत्र, भऐ महावल प्राक्रमी । जीति लऐ' सहु सत्रु, वांधी वारह कोटड़ी ॥६॥ प्रथीराज के पाटि भारमल वैठयौ' प्रति सोहै। तिनकै पटि भगवंतदास हुव ता सम और न को है। जिनके पुत्र भऐ जग मैं नृप मांनस्यंघ अवतारी। तिन दिल्लीपति पातसाहिकी सवही वात सुधारी ॥६६॥ पूरव पछिम दक्षिण' ऊतर२ च्यारयौं दिसि पंजाई । लै लै जीति भूमि भूपनि को दिल्ली तलें लगाई ॥ सवही मुलक मांहि जिनको जस अवलौ४ नर तिय गावें । तिनकी संपति साहँ५ सुभटनु को जसु कछुक सुनावै ॥७०॥ छंद : ६३ : १ कूतिल । २ भये। ३ है। ६४:१ पाटि। ६५:१ जिनक। २ पटि । ३ भए । ६६: १ प्रथीराज। ६७: १ महाधर्म। ६८:१लिये, B Includes two additional Dohas and the verse order changes accordingly. दोहा-प्रथीराज नृप जाम, पूरणमल भीवौं रतन । कियो राज परिनाम, कारणी कविन ना धरौ ॥६६॥ प्रासकरण इक पुत्र, दौरि जाय पतिसाहिएँ । नलवर राज पवित्र, लैके कीयो जीति षलु ॥७०॥ ६६ : १बैठो। २ जिन्हकं । ३पातिसाहि। ७० : १ दक्षिन । २ उत्तर। ३ पैं जाई। ४ अब लौं। ५ सहिंस। ६ सुभटन । Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास कवित्त जेतक विलायत मैं ऐक: उमराव ताके, अन्योक्त': तेती वीचि पांडवन मांडयौ कुरषेत है। कहै 'कवि गंगधर' प्रांगन को जैसौ लेषौ, तैसैं कीन्हें सात हैं समुद्र सरासेत है। ऐती भूमि काकै भई कौंने पातसाहि लई, जेती यह पातसाहि' लई अर लेत है। मेरै जांनि राजा मान तोरि तोरि पासमान, जोरि जोरि जमीत जलालदी कौं देत है ॥७१॥ पुन कवित्त : काहू के करम पातसाही उमराई राई, ____ काहू के करम राज-राजनिको नेत है। काहू के करम हय हाथी परगर्ने पुर, काहू के करम हेम होरनि कौ केत है ॥ हरि हरि' जोई जोई जाही के लिलाट लीक, सोई सोई प्रांनि इंह दरवारि२ लेत है। कूरम नरिंद मांनस्यंघ महाराजा, . तेरे करके भरोसे करतार लिषि देत है ॥७२॥ पीछे तौं न होयगौ' जुगति यह जांनियत, कीन्हौं जव सेत राम हेत जाको नल है। कूरम नरिंद पुरषारथ की सीम सुनें, जाके भुजदंडनि मैं भीमकोरे सौ वल है। पूरव की वोर छित छोर लौं विरचि वीर, काटि काढ्यौ अमित पठाननि कौ दल है। लोहू भरयो घरग पषारयौ मांनस्यंघ, भयौ तव तें सुषारौ मनौं सागर को जल है ॥७३॥ ७१ : १ अन्योक्ति। २ जेतिक । ३ एक। ४ उमराय। ५ अकवर । ७२ : १हर। २ दरबार। ३ करतारु । ७३ : १ हौयगो। २ भीमको सौ। ३ बल । ४ षडग। ५ मानौं। * The author means that this couplet has been composed by some one else. The word has nothing to do with a ta alankara. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १० ] बुद्धि-विलास छप्पै : कनक-कलस सजिए', नगर मंडिऐ२ विविधि विधि । पदमिनि यम पिष्यिऐ, उदित भई मनहुँ नऊ निधि ॥ नर नारी मन मुदित, हरषि मुष मंगल गांवहि । जिनु थप्यो लंकेस कहै, सोई दछ्छिन प्रावहि ॥ इम सिंधु सकुचि पैड़ो५ कियौ, जो न सीस पथ्थर तिरें। रघुवंस अंस नृप मान सुनि, भम्भीषन फूल्यो फिरै ॥७४॥ सोरठा : तेग मांन की मांहि, अगनि' अनौषी नीकलै । त्रण वाला विचि जांहि,जलबाळाजलि जलि मरै ॥७॥ दोहा : मांनस्यंघ नृप के भएँ, जगतस्यंघ* सुकमार। वालपनै गढ कांगड़ा, तोड़त' लगी न वार ॥७६॥ कवि काला माठा' तुरी, रज विन २ रजपूतांह । जगत मांन नरिंद-रै, आध कियौ ऐतांह ॥७७॥ भऐ' कवर जगतेस कै, महास्यंघ सिरताज । लघु सुत भूपति मान २ कौ३, भावस्यंघ किय राज ॥७॥ वहुरि भऐ महास्यंघ के, सुत नृप जयस्यंघ नाम । दक्षिण दिसि जीतन' चढे, मनहु २ लंककौं राम ॥७९॥ छप्पै : तिन तिलंग हुव भस्म अस्म' अफजल वर फट्टिव । लग्ग वग्ग वंगलांन नंद द्रावड़ी दवट्टिव ॥ मृग महीप घन घूमि धूम घर मंडल मछ्छिव। घिरत षांन धूम्मान कोन लक्कर जिम डढिव ॥ ७४ : १ सङ्गिए। २ मंडिए। ३ पिष्षिए। ४ प्रावहि । ५ पैंडो । ६ पत्थर । ७ फुल्लयौ। ८ फिरै । ७५ : १ प्रागि। २ त्रिग। ७६ : १ दौहा। २ भए। ३ कांगरा। ४ तोडत । ७७ : १ माठा। २ विनि। ३ के। ४ माघ । ७८ : १ भए। २ मांन । ३ के। ७६ : १जीतग। २ मनौं। ८० : १ missing | २० दवहिष। ३ धूम। ४ धुर। ५ महिव । ६ डट्टिव । The defeated foes holding grass in the mouth, The envious. *The famous temple of 'Jagat-Shiromani' at Amber is assigned to Prince Jagat Singh who died during the life-time of his father. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कवित्त 'अन्योक्त' : दोहा : बुद्धि-विलास [ ११ सिव सिंघ श्रग्य जग्गी श्रवनि, यम जगत्त जारन लयव । वल दलति जलद जयसाहि-दल, नहि पिष्षिय कब बुझि गयव ॥८०॥ कवित्त : दोहा : फौजन र तैं प्रापन दवाय राषी दसौं दिसि, अरनिकों रावी न निसांनी कहूं हिरकी । साहि के सुभट जयस्यंध गिर मेर गुर, गाहि गाहि गाही ठौर कीनों बोल ऊपर प्रताप दीन हू राषी न गुमर की ॥ पर, सु भूप तैं पाघ राषी भूपनि के सिर की । थर थर थार को सौ पारौ थहरात ही, सु तेही लगि थांभ पातसाही थांभि थिर की ॥ ८१ ॥ भऐ भूप जयस्यंघ कै, रांमस्यंघ महाराज । तिनके संगि सदा रहे, कविजन सुभट समाज ॥८२॥ प्रताप वर्नन किलकत काली जुग्गननि कै' जसन होत, 'सुकवि धुरंधर' जमाति जुरें देवी की । श्रौर हूं कहां लौं कहौं दौर" रांम कूरम की, दविगे दिगज देव-दानव न ऐवी की ॥ धसकी धरनि डाढ मसकी ब़ढायर की, कसकी कमठ-पीठि रसम रकेवी* की । दिग्ग दल भारकै दवाऐं वे सम्हार ह्व कं, भयौ भांति सिमटि भुजंगम जलेवी की ॥ ८३ ॥ भऐ रांम नृप के कंवर, किसनस्थंघ जिम भांन । तिनके तेज कृपान कौं जानत सकल जिहांन ॥८४॥ ८० : ७ स्यंध । ८१ : अन्योक्ति ८ दलिति । २ फोजन । २ तिनकं । ८२ : १ भए । ८३ : १ कें । २ दोर । ३ एवी । ४ उठायरकी । ५ पीठि । ८४ : १ दौहा does not occur in AI २ भए । ३ क्रपान | & Aक बुझि । ३ कौ । ४ हरात । ५ पातिसाही । fcf. Bhusan 'थारा पर पारा पारावार यों हलत है' (Shiva-Bavani). Kulapati Misra was a Court-poet of Ram Singh. *The convex back of the mythological crab became concave like a dish. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ ] बुद्धि-विलास कवरपदै किसनेस कै, विसनस्यंघ हुव पुत्र । राज कियौ अंवावती, जीति सकल षल सत्रु ॥५॥ छप्पै जिन जट्टन अली हुसैन भल्ली विधि कुट्टिव । अन्योक्त' : जिन जट्टन सफीषांन नद वहु भांत अहुट्टिव ॥ जिन जट्टन मैहरावषांन-गुमान गुमायौ । जिन जट्टन मुकरब्बिषांन कर कुट्टि' षिलायौ ॥ 'कवि राम' वहादरषांन सौ, जंग जुट्टि वसु लुट्टि लिय' । नृप विसनस्यंघ सोइ तेग वर, जट्ट थट्ट दहवट्ट लिय ॥८६॥ दोहा' : विसनस्यंघ नृपकै भऐ२, श्री जयस्यंघ नरिंद । तिनंहि सवाई पद दयौ. दिल्ली सुरपति हिंद ॥७॥ संगि लिए' चतुरंग दल, रथ पायक गज वाजि । कूरम श्री जयस्यंघ नृप, चढे गढौं पैं साजि ॥८॥ छंद भुजंग प्रयात : गढौं पैं चढे भूप वालापनै' मैं, दिसा दक्षिणी परवतौं के गर्ने। मैं । किला तोरि के खेलना खेलना से, मनौं वालकौं नै किऐ५ हैं तमासे ॥८६॥ लरे सैद वे दौरिकै सांभरी मैं, मिलाये जमौं सैं तिनंहूं घरी मैं। भिरे साहिजादे भयो जंग भारी, तहां भूपहू कोपि कीन्हीं सवारी ॥१०॥ ८६ : १ अन्योक्ति । २ मांति। ३ गुंम्मान। ४ गमायौ। ५ कुट्ट। ६ किय । ७ सोई। ८ देह वट्ट । ८७ : १ दौहा। २ भए। ८८ : १ लिये। ८१:१ बालापनें। २ गर्ने। ३षेलनां। ४ नं। ५किये। १० : १ मिलाए। २ कोनी। Fort of Khelana or Vishalgarh on the crest of the Sahyadri hills in the Deccan. It is said that the title "Sawai" was conferred upon Jai Singh, when hardly sixteen, by the Emperor Aurangzeb in recognition of his personal qualities shown by him during the Khelana campaign (A.D. 1702) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १३ चलाऐ घने वान' प्राकास छाऐ, तमासे२ घने जोगिनी जक्ष प्राऐ। कियो जुद्ध भारी घने सत्रु मारे, वचे जे तिनौंन तिने दंत धारे ॥१॥ वड़े भूप भू मैं हुते मारवारी, तिन्ही मैं चढी कोपि के फौज सारी। लगे पाय वे छांडिक' राजधांनी, चहूं चक्क नैं भूप की प्रान मांनी ॥२॥ दोहा : मांनी प्रांन सवै नृपति, प्राऐ अधिक उमंगि। पाय लागि विनती करी, हमैं राषिए संगि ॥३॥ वान वर्नन (अ०') ॥ कवित्त : कूरम नरिंद जयसाहि वाहैं परकै, सु पार होत पल मैं सहज सूकी परके। चलत सलूक चुकुटीर के और कर के, सुवकतर टोप करी काच जिम करकै ॥ 'सूरजि'४ भनत करै घाव जाही धर-कैं, सु वाकौ हियौ नैंक वेर दोय-तीन धरकै । मालिम जगत मैं लगत जाही५ सर-कैं, सु हाथी पैंड़ पाच सात पाछे पाय सरकै ॥१४॥ कवित्त' : कोप करि कूरम सवाई जयस्यंघ नृप, चढ्यौ जोधपुरवारे प्रभैस्यंघ मारू २ परी। फौजन की गरद न दीसैं भान-मंडलहू, सिंधः सूकि गऐ को गनत नदी नारे सर ॥ ६१ : १ वारण । २ तमासे। ३ धनें। ४ जे जिन्होंने । ६२ : १छाडिवे। ६३ : १ दौहा। ६४ : १ missing | २ चिऊटी। ३ जिमि । ४ सूरज। ५ जांही । ६५ : १ कबित्त, missing In A। २ मारू। ३ भानु। ४ सिंधु । tcf. Ms. no.4287 in the Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur collection. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ ] बुद्धि-विलास दसौं दिगपालन हूं दांतन' तिनौंका धरे, सुरपुर नागपुर दौरे जात दरवर । दहसत्ति षाय रजपूतन को वाह छांह', प्राय मिलि डांड' भरि वच्यौ नाथ मुरधर ॥६५॥ जंग सुलतानै जहा' पूरव परव पाय, अरव षरव दल जोरे पर दोह पैं। 'सूरिज' भनत तहां प्रागै भयो जयसाहि, सिधुर ठिलत यौं। पिलत लोह लोह 4॥ गिद्धि' सिधि सथ्थन अघांनौं स्यंभू मथ्थन , सुवीर निज हथ्थन चलावै तीर छोह पै । मंडल कमान के वितुंड 4 लसत मनौं, ऊग्यौ है प्रचंड मारतंड विधु' कोह पै ॥६६॥ नगर उतपति वरनन दोहा छंद नगर वसायौ यक नयौ, जयस्यंघ सवाई, निसांनी जाकी सोभा जगत मैं, दसहौं दिसि छाई। ताको वरनन करनको, हुलसी मति मेरी, इंद्रपुरी हू जानियौं, ताकी है चेरी ॥७॥ कवित्त : कूरम सवाई जयस्यंघ भूप सिरोमनि, __ सुजस प्रताप जाकौ' जगत मैं छायौ है। करन-सौ दानी पांडवन-सौ क्रपांनी महा, मांनी मरजाद मेर राम-सौ सुहायौ है ॥ सोहै अंवावति की दक्षिण दिसि सांगानेरि, दोऊ वीचि सहर अनौपम वसायो है। नाम ताकौ धरयौ है स्वाई५ जयपुर, ___मानौं सुरनि ही मिलि सुरपुर-सौ रचायो है ॥८॥" ६५ : ५ दातन । ६ तिनूंका। ७ दोरे। ८ दहसति । ९ वाह। १० छाह । ११ दांड। १६: १ तहां। २.दोहै। ३ जहां। ४ भयौं। ५गिधि। ६ सिद्धि । ७ मत्थन । ८ हत्थन । ६ उग्यो। १० बिधु। १७:१उत्पत्ति । २ बर्नन । ३missing १८:१ताको। २ छायौ। ३ वक्षरण। ४ अनोपम। ५ सवाई। ६ ही। ७॥१०॥। For Private & Personal use only www.ja Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छंद पद्धरी : बुद्धि-विलास च्यारचौ' दिसि रच्यो उतंग कोट; जोट । वनाय ३, तापरि कगुरनि की वनी तिह तलि चौड़ी पाई श्रौड़ी मनु सरिता दरवाजे ऊचे पौरिया वैठि सिंह चौपरि के कीन्हे विचि वीचि बनाऐ ४ त्याऐ" नहरि * वाजार विचि मैं वंवे गहरे चौकनि मैं कुंड रचे जग पोवत तिनकौं हाटिन कै विचि दीन्हें", ते सूघे वहु वने हवैली सुंदर तिनु लषि मन लगत लाग ॥ १०२ ॥ धनवांन व्यौपारी किक, मिष्ट कूप वाग, परदेस मिलि वागनि साहूकार मैं ६६ । १ च्यारचौं । १०० : १ ऊंचे । १०१ : १ ल्याए । १०२ : १ रसता । २] दीन्हेँ । १०३ : १ बहु देसनि तैं ल्याए अनेक । सुदेसहि जात धनादि २ कंगुरनि । २ वडे । ३ तेंह चली जाय |||| वनें गोष, करत जौष । हैं चौक रस्ता १ चले वहु देस सुदेसनि तैं प्राऐ अनेक' | ते करत विराज प्रति निसकर होय, गोठि करै ३ बनाय | ४ बनाए । वजार, चार ॥१००॥ मांहि, रहि । गंभीर, २ निसँक । नीर ॥ १०१ ॥ रषाय, जाय । कोय ॥१०३॥ मित, नचित । tin accordance with the Hindu tradition of town-planning 1, e. two wide streets run through the city intersecting at right angles. [ १५ ‡This canal was brought from नाला श्रमानीशाह in the west of the new city — नाथावतों का इतिहास, हनुमान शर्मा P. 166. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६] जोतिगी, वहुरचौं फिरंगी + कौतिगी । छंद : प्राऐ निजूमी तिन रच्यौ जंत्र विसाल है, तामैं ग्रहौं' की चाल है ॥ १०५॥ तिथिपत्र * मिलि ठान्यौं नयौ, सिरिनांम भूपति कौ दयौ । सो' 'जयविनोद' कहात हैं, जग मांहि सौ विष्यात है ॥१०६॥ वहु विप्रि विद्यावान ते, आऐ साहित्य तर्क सु न्याय के, मिलि वैठि वै चरचा करै', "वांनी सुरनि की ।" उच्चरै" । वो सु अधिक मरोर सौं, वहु जोर कर कैं सोर सौं ॥१०८॥ सुनि भूप चरचा तिन-तनी, हिय हरषि कैं कवि गुनी । दिसा - विदिसान' तें । पाठी प्रवीन सुभाय के ॥ १०७॥ धन देत तिनहि अपार है, वैसी अनेक सभा रहै ॥ १०६ ॥ भाषा कवी परवीन ते, जस करत नव प्राचीन ते । वारहट ** भाट सुभावतैं, वहु पढत कवि चित चावतें ॥ ११०॥ गज वाजि धन सिरपाव ते, वकसीस लहि गुन गावते । विचरं सु पर हू देसते, श्रासिषा देत हमेस ते ॥ १११ ॥ १०४ : १ सुष । १०५ : १ गृहौं । १०६ : १ श्री । १०७ : १दिसांनि १० : १ करें । १०६ : १ हैं । बुद्धि-विलास या विधि सौं' सुष र निसि दिन वितात, समांन नर तिय लसात ॥ १०४ ॥ देवन २ सौं । ३ देवनि । २ है । । २ ते । २ उच्चरें । २ रहैं । †Astrologers Najum (Astrology) in Persian, Ancient Hindu Kings kept astrologers at their court. Astrology was a favourite subject among the Muslim Sultans also who had full faith in the Heavenly bodies. Universally accorded to Europeans (the Franks). In India It has a perjudicial significance but not everywhere. * Calendar. ††Sanskrit. ‡‡Mark the use of genitive तनी । **The obstinate family Charana. who won't yield till his reward is obtained by him i. e. he dose द्वार हठ । A family bard, A 'Bhat' is different from a 'Charana' In that his Rajput also while a Charana accepts the patronage of a Rajput may be a nonf only. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छंद पदरी : ११२ : १ तिन्हकौं । ११३ : १ भांतिनु । ११४ : १ रुपैया । ११५ : १ पान । ११६ : १ कहुं । बुद्धि-विलास वहु विधि के कारीगर अनूप, परिवार सहित बुलवाय भूप । तिनकौं पुर मैं दीन्हे" वसाय, हासिल सवकौं माफी यह सुजस वढ्यौ चहुधां प्राऐ वहु जन तिनकौ न व्यौपार करन लागे श्रनेक, वहु भातिन' के करि करि विवेक ॥ ११३ ॥ कहुं महुर + रुपैया' लेत देत, जौंहार विकत सुवरन कहुं वत्र पाटके वहुरि महमूदी समेत । स्वेत, २ षासा अ नसुषेत* ॥११४॥ कहु समींना फुनि विकत पान', वहुरि धांन । धात पात्र ४, कहु विकत किरांने कहुं लिऐं कसेरा वेचत तिन मैं नहि कहुं गंधी प्रत्तर झूठ वेलि तेल, वेचत मिस्सी" २ दीन्हें। कराय ॥११२॥ २ महमूंदी। ३ पासे । २ कहूं । ३ किरानें । ४ मंत्र | २ रूप । +Taxes in general. Gold coin bearing the seal of the Maharaja. अनंत, अंत । फुलवा फुलेल | कहु हलवाईगर वणिक रूप २, वेचत जु मिठाई करि मात्र ॥११५॥ अनूप ॥ ११६ ॥ *All the three varieties find a mention in Ain-i- Akbari' of Abul Fazl. (Ain 32 ) — Blochmann & Jarrett. [ १७ ††A powder made of vitroil with which women blacken the space between their teeth. High class ladies, used antimony for darkening their eye lashes. See Jayasi's description : "छोरहु जटा, फुलायत लेहू, भारहु केस, मकुट सिर देह । काहु कंथा चिरकुट-लावा, पहिरहु राता दगल सोहावा ॥" (Ratansen-Padmavati khand) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८] ११८ : १ बितांन । ११६ : १ चितेर । १२० : १ । १२१ : १ चुना । †Embroidery. t Gold embroidery. * Full-dress, बुद्धि-विलास मेवा परदेस सुदेस के जु, बहु लेत देत करि करि मजेज । कहूं वरणत पारिचा जरीवाव, प्रति गर्व भरे नहि देत जाव ॥११७॥ जरदोज + कहूं सीवत वितान', सिरपावन * के वहु वख-थांन । रंगरेज रँगत कहूं पट सुरंग", लहरिया जु वांधत करि उमंग ॥ ११८ ॥ कहूं पत्री छीपे चूनरीन, पोमचे" वांधि वेचत प्रवीन | कहुं चूरा+# चित्रत है चतेर १**, कहु वेचत है तिनकौं लषेर ॥ ११६॥ वहु वसे श्राय के सिल्पकार, वहु भांतिन के घड़ि देहुरे श्रौर मंदिर जु तिनकै लावत करि सिल्प कहु वेजारी * वहु व्यौत ते चुनत चुनांवहार' कहु घड़त ठठेरे४ द्यौंस घन श्रावत मनु दादर संग सार । श्रादि, २ स्वरंग | २ सिलपकार | २ कहुं । ३ घडत ++Ladie's scarf. ‡‡Bangles. **Painter. +Masons. [ चेजारी ? ] ++ Day and night. + Frogs. यादि ॥ १२०॥ साजि, काजि । राति", वुलात ॥१२१॥ ४ A चतेरे । Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १६ बुद्धि-विलास कह रतन-जड़ित' जड़िया२ सुनार, मुलमची वेगड़ी सिकलगार । वस्मागर वुनगर वरक साज, कहुं वेचत गुड़ी पतंगवाज ॥१२२॥ काछी कलार लोहे लुहार, मोची कहुं जीन रचे संवार । वढई पिरजापति२** आदि और, व्यौपारी फुन कसवी करोर ॥१२३॥ छत्री ब्राह्मण अर वैस्य सूद्र, च्यारि हू' वरण के गुरण-समुद्र । सव सुखी सूर सायर प्रवीन, वहु चतुर वसैं तिनमैं न दीन ॥१२४॥ वहु-मोल सु कोमल वस्त्र अंग, भूषन मरिण-जटित सुवर्ण संग। जरवाफ* आदि पहरै वनाय, नर लसत मनौं सुर' वसे प्राय ॥१२॥ नारी सुंदर अति चतुर चार, झीने पट भूषणजुत सिंगार। २ जडिया। २ परिजापति। १२२ : १ जडत। १२३ : १ रचें। १२४ : १ हौं। १२५ : १ स्वर। An artisan expert in silver or zinc plating. *Sk वैकटिक Adiamond-cutter. *An artisan who sharpens the blades. ttel, Bihari Satsal. "उडी गुडी लखि ललन की, अंगना अंगन माह। बौरी लों दौरी फिरत, छुवति छबीली छाँह ॥३५॥" An undated Maithili song refers to kite (गुड्डी) thus : "गुडी उडै आकाश में, नागा हमरा पास में ।" #Wine-seller. ** A potter. +-Embroidery. ++Clad In fine clothes. ucation International For Private & Personal use only www.jaineli Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० ] बुद्धि-विलास सुकुमार स्वकिय पिय मन हरंत, देवांगनां' न समता करंत ॥१२६॥ पुर-छोर' वशी वारांगनां सु, वहु करत नांच मनु अपछरा सु। तिनको लषि सुनि संगीत-गांन, वहु देत रसिक जन रीझि दांन ॥१२७॥ अव . सुनहु भूप संपति वयांन, वरनौं कछू क मोमति प्रमांन । यक' हुतौ वाग तिहरे जै-निवास, नृप रच्यौ वड़े जयस्यंघ* तास ॥१२८।। ताकौं लषि नंदन-वन लजात, जल-जंत्र फुहारे वहु छुटात । तिनतें ग्रीषम' की मिटत झार, विन समै होत पावस वहार ॥१२६॥ मधि हैं अनेक पादप रसाल, कहु' नूत' नूत नूतन तमाल । कहु वकुल४ केलि अंजीर वेर, कहु सेव नासपाती नरेर ॥१३०॥ कहु पारिजात पीपलि' लवंग, पिस्ता विदांम केसरि सुरंग। कहु पनस पुंगि२ महुवा अरिष्ट, गूलर कपिथ्थ दाडिम सुमिष्ट ॥१३१॥ १२६ : १ देवांगना। १२८ : १ इक। २ तह । १२६ : १ ग्रीषम । १३० : १ कहुं। २ तूत। ३ कहुं। ४ वकूल । १३१ : १ पीपरि। २ पंग। ३ कपित्थ । At the extremity of the city walls, * Prostitutes *Mirza Raja Jai Singh (b. 1611-d 1667 A.D.) *+Mark the 'yamak' here. ain Education International www.jainel Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरिल अन्योक्त' : १३२ : षजूर । १३३ : १ विभीत । १३४ : १ विछ । बुद्धि-विलास कहुं ताल हिंताल सु वीजपूर, भल्लात - वेलि परवर बिजूर । कहुं श्रांमिलवेत जमूनि निव कररणा नारिंग अभया विभीति' दाब ईष क जाती फुलन्यौज सीताफल मीठे वृछ' केतगी कुंद चंपा वहु फूले करुरगा केवरा मचकुंद सु पक्क विव ॥१३२॥ | प्रामिल छुहार, ऐला अपार । जभीर वोट, हैं श्रनेक सेवतो कहु गुल व' गुला फूल्यौ नवीन, कहु कुसम फिरंगी गुल र प्रचीन । गुललाला दाऊदी हजार, १३५ : १वु । १३६ : १ कहुं । १३७ : १ अरिल only. १ कहु गुलहवास रंग वहु चंदन असोक कहु कोविदार, बंधुक वहुरि सिंगार-हार । ईहर विधि फूले बहुवृछ । वेलि, तिन मांहि भूमर मन करत केलि ॥१३६॥ परोट ॥१३३॥ जाति, कदंब - पांति । सीतल मंद सुगंध पौंन सचु पायकैं, सघन छांह मैं वैठि विहगम आयकें । नैन मंदि श्रति चैन भरे श्रव रेषिऐ, २ एला । ३ फलन्यौं । २ श्ररु । २ इह् । गुलाब, मोगराव ॥१३४॥ ३ ब्रधि । प्रकार ॥१३५॥ मनौं महा मुनि लीन वृह्ममय देषिऐ ॥ १३७॥ [ २१ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ ] बुद्धि-विलास विरह-वेदना कहत मनौं पिक टेरिके, सुनत भौंर हुंकार देत मन फेरिके। तरु-वेलनि के रहे फूल-फलभूलि वे, देषत सुर नर प्रात-जात मग भूलि वे ॥१३८॥ वहुरि ताल यक' तालकटौरा है त, मनौं सरोवर मांन देषि छवि कौं हरै। वहुरि सवाई जयसागर यह नाम है, ताको तीरन सुभटादिको के धाम है ॥१३॥ विमल नीर ते भरे लय प्रांनंद ह, पंछी-गन तहँ विहरत प्राय सुछंद ह। चक्रवाक चातिक' चकोर चहु देषिऐ, कहुं कपोत कलहंस कोकिला पेषिये ॥१४०॥ कहूं मोर नाचत छत्री करि चावसौं, कहुं सारिस कहुं वुग ठाढे इक पाव सौं। कहूं वैठि कलवंक संक तजि रति करें, कहुं टिट्टभि कुकटनु प्रादि वहू षग तिरै ॥१४१॥ कहूं करत नर कामिनि प्राय सनांन कौं, मनौं सुरसुरी' पाए छाडि २ विमान कौं। वहुरि मानसागर यक दीरघ ताल है, तामैं सरिता मिली सु अति सोभा लहै ॥१४२॥ दोहा' : या विधि कछु संछेप२ से, वरने सरवर वाग। अव नृप मंदिर वर्न' कछु, सुनिऐ करि अनुराग ॥१४३॥ छौंद पद्धरी : लषि वाग सघन अदभुत नरिंद, वनवाऐ ता मधि महल-वृंद' । १३६ : १ इक। २ इह । ३ तीरनि । १४०:१चातिग। १४२ : १ स्वर-स्वरी। २ छांडि। १४३ : १दौहा। २ संषेप। ३ वरन । १४४ : १ वृिद। tFeudal-chiefs. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ २३ बुद्धि-विलास सतषणे कलस सुवरण: उतंग, तिना परि ध्वज फहरत पंचरंग ॥१४४॥ प्रांगन फट्टिक स मलैं पषांन, मनु रचे विरंचिजु करि सयांन । दै' प्राव सलिल सम सिंह वनाय, तह प्रगट परत प्रतिविव प्राय ॥१४५॥ मरिण-कंचन-जटि मधि करी भीति, दुति लषी परत लषि के पछीति । जह कनक-पाट दीने कपाट, किय जटि विडूर' सोपांन वाट ॥१४६॥ मरिण-पचित पंभ मधि जगमगात, मनु रतन-सांन वहु विधि लसात । वह रची चित्रसाली' विसाल, राजिंद्र२ रमत तह सहित वाल ॥१४७॥ कवहू मरिण-मंदिर मांहि जाय, तिय दूजी लषि प्यारी रिसाय' । तव मानवती लषि पिय हँसाय, कर जोरि २ लेहैं मनाय ॥१४॥ मरिण-जटित कुंभ अति जगमगांहि, वहु भरे सुव्व' जल तैं लसांहि । दधि - दूव - धूप - जुत - हेम सार; सोहत अंतहपुर द्वार द्वार ॥१४६॥ १४४ : २ सतषणें। ३ कंचन। ४ तिन । ५ फैहरत । १४५ : १दे। १४६ : १दीन्हैं। १४७ : १चित्रसारी। २राजेंद्र। १४८ : १रिसाइ। २ हसाय। ३ लैहैं। १४६ : १ सुद्ध। २ थार। The poet refers to the Chandra Mahal Palace, the following are the names of the seven storeys, Chandra Mahal, Pritam Niwas, Sukh Niwas, Shobha Niwas, Chabi Niwas, Sri Niwas and theMukut-Mahal. #The royal banner of the Kacchawaha Rajputs of Amber. *Sk. वैदूर्य। Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ ] बुद्धि-विलास प्रीतम' निवास फुनि सुष निवास, वैठक दीवान सभा-निवास । फुनि चंद्र-महल' आदि जु प्रवास, कवि कर कहां लौ वरन तास ॥१५०॥ ऊचे दरवाजे सुगम वाट, कंचन-सम जटित वने कपाट । लगते वनवाऐ चौक ईस, तँह रहैं कारषांने छतीस ॥१५॥ यह' हुतौ कारषाने२ त नौंसा, पारसी' नाम ता मद्धि दोस। नृप काढि हिंदवी नाम कीन, गृह-संग्या यह ठांनी नवीन ॥१५२॥ गज-ग्रह मैं गज मद झर लसात, भैरावत हू तिनु लषि लजात । सुंडिन मैं ते लकै पहार, फैकत है पारावार पार ॥१५३॥ वहु अस्व-साल' मधि है तुरंग, राजत है सुंदर प्रति उतंग। फेरत'र के विनु मैं फिरै सु, मन पवनहु ते प्राधे क. सु॥१५४॥ फुनि रतन-गृहै अरु धन-भंडार, तिनके वरनन को है न पार, इन प्रादि ग्रहै' जो हैं समस्त, भरि पूरि रहो तिन मांहि वस्त ॥१५५॥ १५० : १ प्रीतिम। २ महल । १५२ : १ यहु । २ कारषाने । १५४ : १ अश्वसाल। २ जे। १५५ : १ AJहै। ३ मनु । tin as much as. Persian. *Nomenclature. tt Ocean. ducation International www.jaineli Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ २५ छंद : मंत्री घने' वुधिवांन हैं, जानें जिन्हें सु जिहांन हैं। सौंप्यौ तिन्है नृप भार कौं, हक देत हैं हकदार कौं ॥१५६॥ अंगी अनेक षवास ते, अति चतुर गिनत उसास ते। वहु काम के बहु भांति के, संपति सहित सुभ कांति के ॥१५७॥ वहु सुभट सजि प्रावै जहां, वैठे सभा मधि नृप तहां । जैसे हुकम भूपति करें, तैसे करें नांही टरै ॥१५८॥ इन आदि चाकर हैं जिते, हक पाय राजी ह तिते। प्रभु-भक्ति करि जस गात हैं, सुष मांहि घोंस वितात हैं ॥१५॥ दोहा : पांचौं विधिजुत राज परि, राजत कूरम भान । __ रैति सुषी भंडार वहु, नीति सु दांन क्रपान ॥१६०॥ छद पद्धरी: चहुधा पुर' के गिर है उतंग, तिनपै गर बनवाऐ२ उतंग । पूरव दिसि गढ रघुनाथ नाम, तलि तीरथ गलता है सु ठांम ॥१६॥ दक्षिण दिसि संकर-गढ अनूप, वनवायो माधवस्यंघ भूप । हथरोही को गढ दुतिय जांनि, पछि छम हि सुदरसन गढ वांनि ॥१६२॥ उत्तर वावति है सुथांन, तापै स्वाई जै-गढ महांन । उत्तर दक्षिण' की कूरण पाय, इक ब्रह्मपुरी दीन्ही वसाय ॥१६३॥ १५६ : १ घनैं। २ है। १६१ : १ चहुंघांपुर । २० वनवाऐ। ३ अभंग। ४ रुघनाथ । १६२ : १ पछिम । १६३ : १ पछिम । +Bodyguards. The Rayyiat. *For Brahmins to reside there. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६ ] बुद्धि-विलास नृप कीन्हें असमेदादि जग्य, वह दांन दिऐ लषि द्विज गुरणग्य । यह जस फैल्यौ चहु दिसि मझार, सुनि विप्रादिक प्राये अपार ॥१६४॥ तिनु ब्रह्मपुरी मैं दै वसाय, धन धान्य' टौर दिय अधिक राय । फुनि पूरव दक्षिण वीचि और, गिर परि अंवागढ विषम ठौर ॥१६॥ चहुधां पुर के उपवन अनेक, तरु सुफल फले तिनमैं प्रतेक । फुनि वन गिर सोभा अति लसंत, तहां ध्यान धरत मुनिजन महंत ॥१६६॥ हुतौ राज अंधावती, सो जयपुर में ठानि । करन लगे जयसाहि नृप, सुरपति सम सुष दांनि ॥१६७॥ भये भूप जयसाहि के, पुत्र दोय अभिराम । ईस्वरस्यंघ' भये प्रथम, लघु माधोस्यंघ' नाम ॥१६८॥ रामपुरो' दुर्ग भान को, ताको लै के राज। दीन्हो माधोस्यंघ कौं, संगि दये दल साज ॥१६॥ वहुत वर्ष लौं राज किय, श्री जयस्यंघ अवनीप। जिनकै पटि बैठे स्वदिनि', ईस्वरस्यंघ महीप ॥१७०॥ तिनको दांन क्रपान कौ, जग जस करत अपार । जिन सौं जंग जुरे तिन्हैं, करि छांड़े पतझार ॥१७१॥ दोहा : १६४ : १ असमेधादि । १६५ : १धांन। १६८ : १ माधव। १६६ : १ रामपुरौ। १७० : १ सुदिन । tAswamedh Yagya. - Able Brahmins. *(b. 1721-d. 1750 A,D.) Also see the "Isvaravilasa-Mahakavya" (Rajasthan Puratana Granthmala No.29) tf(1750-67 A.D.) www.jain Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ २७ कवित' प्रथम कुमर पदई मैं बड़ी जंग जीत्यौ, प्रतापीक : कूट्यौ दल दषिनी कौ, गहें सर चाप सौ। बूंदी जिन रूदो कोटावारे पर डंड लयो, सवही सराहत सवाई भयो वाप सौं॥ विरचि बचेंगे न मवासे महि मंडल मैं, संमृति विचारि जे वचेंगे जय जाप सौं। सवाई ईस्वरसिंघ महाराज नरनाह, रांग भयो रांनां तेरे पावक प्रताप सौं ॥१७२॥ दोहा : वहुरि पाटि वैठे नृपति, रामपुरे ते प्राय । भाई माधवस्यंघ जू, दुरजन कौं दुषदाय ॥१७३॥ कवित्त : जिन रामपुरे मैं करी निज चाकरी, सो धरि राषी विचारि हिये। फिरि पाय के राज ढुंढाहर को, सु नऊ निधि के सुष प्रांनि लिये ॥ भनि 'राम' पातें भले ही भलें, अमरेस के से निनु दान दिये। हरि ऐक सुदामां निवाज्यो' कहूं, नृप माधव केई सुदामा किये ॥१७४॥ सोरठा : दिये दिवाये दांन, जस प्रगट्यो दसहूं' दिसनि । उवै जगत परि भांन,राज कियो यममुलक परि ॥१७॥ प्रागै नृपति अनंत, जतन किये प्रायो' न गढ । रणथंभौर महंत, सौ माधव सहजै लह्यौ ॥१७६॥ कवित्त : अंसी मौज कढत सवाई माधवेस कर, सुवरन-झर ज्यौं प्रवाह नदी नद के। १७२ : १ कवित्त । २ दक्षिनी। ३ भयो। ४ ईश्वरस्यंघ । ५ महाराजि । १७४ : १ वाज्यौ। १७५ : १ दसहौं। २ कियौ। ३ इम । १७६ : १ प्रायौ। २ लयौ । १७७ : १कबित्त अन्योक्त। Education International www.jaineli Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ ] बुद्धि-विलास मान-वंस-भान जयसाहि के समान स्यांम, हरत गुमांन निज दांन सौं धनद के ॥ मोती अनहद के जराऊ साज सदके, ___कर हार रद के अनाथ दीन दरद के। जीन जंवूनद के तुरंग करी-कद के, मतंग मंति मद के कढत सदा सदके ॥१७७॥ सोरठा : चढी फौज करि कोप, भिरि भागे' जट्टा प्रवल । नई चढी यह वोप, कछवाहन' को तेग कौं ॥१८॥ दोहा : तिनकै पटि बैठे पुहमि, प्रथ्वीस्यंघ नरिंद। सकग प्रजा पोषन मनौं, प्रगटे प्राय सुरिंद ॥१७॥ छद भुजंग उदै अंग अंवावती पीठि उग्यौ, प्रयात मनौ3 अर्क सौ उग्र तेजा सुहायौ। अन्योक्त: धरै धर्म सेतून के दिवि वान, बड़े भाग को छत्र मांथै तनायौ ॥ म्हाराज राजेस्वरी की क्रपा ते, म्हाराजि राजांन' को विश्व भायौ । प्रथी पालिवे को प्रथीराज' मानौं, प्रथीस्यंघ को धारि के रूप प्रायौ ॥१८०॥ सोरठा' : प्रथ्वीस्यंघ विष्यात, जा दिन तें भूपति भए। मिटे सकल उतपात, सुषी भई सारी प्रजा ॥१८१॥ दोहा : लषौ भागि-वल' भूप कौ, मरयौ गयो रिपु जाट । भऐ सत्रुतै मित्र सिष, इहै पुन्य कौ थाट ॥१२॥ नर-नारी दे आसिष, प्रथ्वीस्यंघ नरेस । अचल राज करि जगत की, रक्ष्या करौ हमेस ॥१३॥ १७७ : २ हरद। २७८ : १ भाग्यौ। २ कछवाहनि । १८० : १ अन्योक्ति। २ शृंग। ३ मनौं। ६ राजेश्वरी। ७क्रिपा। ८ तें। १८१ : १ सौरठा। १८२ : १ भाग्यबल। २ गयो। १८३ : १ रक्षा । ४ missing | ५ महाराज । राजांनि। १० प्रथ्वीराज। www.jainelit Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ २६ छद पद्धरी: बुद्धि-विलास अव सुनिऐ भविजन वात ऐक, देहुरे वने पुर मैं अनेक । सोहत सुंदर सिव विस्नु' जैन, तिनको उपमा' कहतें वनै न ॥१४॥ षटमत के नर-नारी प्रवीन, निज धर्म मांहि निति रहै' लीन । तिन मांहि देहुरा ईकर विसाल, तँह राजत नेम प्रभू दयाल ॥१८॥ लसकरी नाम कहियत महान, मनु रच्यो विरंचिजु करि सयांन । मधि चौंरी प्रभुको मत प्रमान, अति वनी फटिक सम लगि पषांन ॥१६॥ ता मांहि जटित है स्याम संग, मनु लसत नील मनि' अति सुरंग । चित्राम वन्यौ तामैं अनूप, लखि२ भविजन पावत निज सरूप ॥१८७॥ पंडित तहां राजत है कल्यांन, वहु तरक न्याय वाचत पुरांन । निज धर्म' कर्म मैं सावधान, विन धर्म वात जिनके न प्रांन ॥१८॥ गुनकीरति यक मुनिवर महान, तप करत अधिक जिनमत प्रमांन । तिन' प्राग्या दी यह रचहु गुथर, जामैं वहु विधि व जैनि पंथ ॥१६॥ मुनि संघ गछ्छ ह' आमनाय, जिनकी उतपति कहिऐ वनाय । १८४:१बिश्नु। २ उपमां। १८५ : १रहैं। २ इक । १८७:१मरिण। २लषि। १८८:१धर्म। १८६: १तिनु। २ ग्रंथ । १९०:१गरण। www.jaineli Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० ] बुद्धि-विलास तिन मांहि फटे हैं गछ अनेक, गहि चलन नऐ सु कहौ प्रतेक ॥१०॥ फुनि मुनिजन को जो चलन धर्म', तिनको हू विधिवत कहऊ२ मर्म । प्रभु. महावीर ते जे मुनीस, अवलौं भट्टारक है जतीस ॥१६१॥ इन' जहां जहां पायो पदस्त, सोहू वरन' करिऐ समस्त । श्रावग के हैं जो खांप गोत, तिनको वर्नन' करिऐ उद्यौत ॥१९२॥ फुनि प्रहौरात्रि किरीया' करै सु, जिन धर्म जु जैनी जिम धरै सु। विधि दया दांन की कहौ सर्व, तिम श्रावग साधहि त्याग गर्व ॥१३॥ श्रांवग मुख वात कहैं कित्तेक', जिनमत की वहु विधि करि विवेक । सोहू धरिऐ या गृथ मांहि, लखि संसय भविजन के२ मिटांहि ॥१९४॥ यह प्राग्या पाई वखतरांम, गोत है साह चाटसू ठाम । पंडित कल्यांन तै विनति कीन, यन' को हूं गृथ रचें नवीन ॥१९५॥ ५ बरनन । ६ उदोत । १६० : २ प्रत्येक। १६१ : १ धर्म। २ कहहु। ३ तें। १६२ : १ इनु । २ वरनन । ३ श्रावक । ४षांप। १६३ : १किरिया। २ दयां। १९४ : १ कितेक । २के। १६५ : १ इन। +Divided. About 27 miles S-E of Jaipur. www.jaineli Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ३१ फुनि चांदूवाड़ सत्तौषरांम', भावसा रूड़मल वुद्धि धाम । मिलि कही गुथ रचिए अनूप, जातें जानें जिनमत सरूप ॥१९६॥ इम इनको अधिक सहाय पाय, वरनत हौं अव कविता वनाय । जो यामैं चूक कछूक होय, लषि हसहु न दुरजन सजन लोय ॥१९७॥ प्रथम गृथ हौ संसक्रत', नीतिसारी हितकार। ईदैनंदि मुनि करि रचित, जिन वांनी अनुसार ॥१८॥ जिनमत में तें और मत, नूतन चले कितेक । तिन परि संसय मिटन कौं, रच्यौं गूंथ यह ऐक ॥१६॥ सव ताकौ कीन्ही प्ररथ, पंडित महा कल्यान । वखतरांम भाषा करी, ताही तनै प्रमान ॥२०॥ दोहा : प्रथम भाषा गृथ की चौपई : श्रीजिन नेम जगतत्रय नाथ, तिनकौं नमौं जोरि जुग हाथ । जे जग मांही मुनि अनगार, परम तत्व के जाननहार ॥२०१॥ तिनकी संपति महा मनोग्य, सुरपति करि सराहिवा जोग्य । तिनकों नीतिसार यह गूंथ, कहि हौं। सकल चलन सुभ पंथ ॥२०२॥ १९६ : १ संतोषराम । १६८ : १ संस्कृत । २ अनुसरि । २०२ : १ है। tPubld. as No. 13 of the 'Manekchandra Digambara Jalna Granth mala', Hirabag. Bombay. It contains 110 stanzas, and in verse 70 the author Indranandin refers to Nemichandra. Other copies of the work have been found at Arrah, Bombay. idar, Jalpur etc. (H.D. Velankar's 'jinaratna Kosa' Vol. IP 216.) Two coples of the work are preserved in the Digambar Jain Bada Mandir, Jaipur, (Catalogue Comp. by Dr. K. C. Kasliwal, pt. II.) The author has been styled as graafia a 'Nitisara' is not a voluminous work. Most probably the author refers to Indranandin, whom Acarya Nemichandra holds as श्रतसागरपारगामी In the Gommatasara. the Digambar Jain Batna Kosa! Vol. 1 p 216und at Arrah, Bombasfers to Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ ] बुद्धि-विलास वाही जंबूदीप मभारि, दक्षिण' दिसि लीजिये विचारि । तामैं भरथक्षेत्र र ता मांहि मद्धि देस प्रति सुव वसाहि ॥ २०३ ॥ श्री महावीर जु सिवपुर गए, ता पोछे' जे मुनिवर भऐ । सौभद्र' लौं सकल छवीस, फुनि हुव भद्रवाहु मुनि ईस ॥ २०४॥ दोहा : सोरठा : वन छवीस के नांम जो, देष्यौ चाहौ वरनौं जहां पटावली, तामैं लबियो' भयभीति' । ते अनूप ॥ २०६ ॥ चौपाई : काल चतुरथ जु भयो वितीत, तव आयो पंचम भऐ अवंती विक्रम भूप, भद्रबाहु मुनि ते तौ स्वर्ग पहौचे' जाय, फुनि जो भईस सुनि मन लाय । वे प्रभु वर्धमान जिनराय, तिनको मत भविजन सुषदाय ॥२०७॥ संघ वहुत प्रगटे ता मद्धि, यह विचित्र गति काल प्रसिद्धि । निज इछा माफिक जग जवें, चलन लग्यो आपस मैं सबै ॥ २०८ ॥ पाप ताप करि मोहित होय, काहू की मांनत नहि कोय । तव जे मुनि हे महा प्रवीन, परमाथी सु' तिनकै मन विचार अपनों, अपने और जो इनको बंध न मरजाद, तौ न मिटै तम दोहा : २०३ : १ दषिरण । २०४ : १ पीछे । २०५ : १ लषियाँ २०६ : १ भयभीत । २०७ : १ पहुंचे ।। २०६ : १ स्व । २१० : १ मनि । २११ : १ उत्तिम । २१२ : १ गछ । २१३ १ षांप । ऐक-मेक ता सवनि की, लषि कैं डरे महंत । तव उत्तम पुर षांनि कैं, निमत र विचारी संत ॥२११॥ 9 संघ गएछ' गरण सार, साषा ऐ च्यारौ सुविधि । करिकै परम विचार, प्रथम सथापे मुनिनु के ॥ २१२ ॥ ग्रांम नगर के नांम, खांप ' गोत श्रावगनि के । ठहराऐ लषि ठाम, सो अवलों यह प्रगट है ॥२१३॥ 3 २ भरतषेत्र । ३ वसांहि । २ यसोभद्र । कोय । लोय ॥२०५॥ २ ऊपनी । २ निमति । २ए । ३ हैं । श्रातम लीन ॥ २०६॥ पराऐ तनौं । तनो विषाद ॥ २१०॥ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ३३ दोहा : तामैं सव श्रावकन को, जिम उतपति है चारु । सो तौ प्रागै वरनि हौं. इनको सकल प्रकार ॥२१४॥ प्रथम वरन मुनिगननु कौ, कोजत है सुभ जांनि । ग्रंथन' के अनुसार तै, सव जन को सुखदांनि ॥२१५॥ प्रथम संघादि-उतपति चौपई : भद्रवाहु मुनिगन के ईस, तिनके पट मैं भयो मुनीस । संवत छब्बीसा के साल, नाम तीन तिन लहे रसाल ॥२१६॥ गुप्त-गुप्त आचारिज भऐ, दुतिय नाम अर्हद' वलि दऐ। त्रितिय विसाखाचारिज नाम, ताकै सिक्षि च्यारि अभिराम ॥२१७॥ इक तौ माघनंदि मुनिराय, वषा' जोग दिय तरु तलि जाय।। तिनको नंदिसंघ थापियो, गछछ सरस्वती निमापियो ॥२१॥ चौपई': पारिजात-गछछ२ ह कहैं, गछ्छ-नांम ऐ दो निरबहैं। गरण थाप्यौ है बलातकार, साषा तिनकी थरपी च्यार ॥२१॥ नंदिकोति' भूषण फुनि चंद, ऐतौ या विधि भऐ अमंद । दूजे देवसिंहर मुनिराज, कहिऐ श्री जिन धर्म-जिहाज ॥२२०॥ सिंघ-गुफा मधि वरषा जोग, तिन मुनि दीहो महामनोग। सिंघ-संघ तिनको निरमापि, चंद्र-कपाट-गछ दिय थापि ॥२२१॥ गण काणू' रस थाप्यो मुनी, साषा च्यारि नाम भवि सुनी। प्राधव कुंभ सु सागर सिंध, ईनमैं लषिऐ ग्यान अभंग ॥२२२॥ तीजो' सिषि सेनि मुनि भयो, वृषा जोग कू चाललि' दयौं । सेनसंघ पुसकर गछ धरयो, गणसूरस्थ' नाम यह करयो ॥२२३॥ साषा च्यारि सुणों गुणधीर, सेन राजभद्र फुनि वोर । चतुरथ सिंधि' देवमुनि इंदर, वरषा जोग घरयो गुणवृद ॥२२४॥ २१५ : १ गृथनि। २१७ : १० अरहद । २१८ : १ वृिषा। २ थापियो। २१६ : १A missing a २ गछ। ३ थापी। २२० : १ नंदकोत्ति। २ देवस्यंघ । २२२ : १ कारण। २ इनमैं । २२३ : १ तीजौ। २ सिष्य । ३ चातलि। ४ सेन स्यंध। ५ सरस्छ । २२४ : १ सिंघ। २ इंद। Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ ] बुद्धि-विलास देवदता वेस्यां घरि जाय, तप कीन्हौं तिन मन वच काय । देवसंघ' थाप्यौ तिन२ तनौं, सोभित देवप्रभा सम मनौं ॥२२५॥ गछ पुसतकगरण देसी ठांनि, साषा च्यारि करीऐ जांनि । देवदत्त पुंग फुनि नाग, तिनको है जग मैं सोभाग ॥२२६॥ जिहि जिहि थानक मुनि दिय जोग, तिह विसेष किय नाम सँजोग।। इम साषा गण गछ संघ सवै, थपे मुनी अर्हद वलि तवै ॥२२७॥ इन च्यारिनु को कियौ मिलाप, मेटन कौं जग की अघ ताप। च्यारिनु मैं दीक्ष्यादिक' कर्म, तिनमैं भेद नही को भर्म ॥२२॥ फुनि पड़कमणा प्राछत' जांन, ग्रंथ प्रचार सु और पुरांन । तिन के मधि विसेषि' को संत, भेद न जानहु सकल महंत ॥२२६॥ इनकी आमनाय मैं कोय, जो जिन विव प्रतिष्ट्यो होय। जे भविजन है या जग मांहि, ताहि मांनियौं संसय नांहि ॥२३०॥ औ संघ कीजो अमनाय, तामैं विव प्रतिष्ट्यो जाय। ताहि मांनिवो नहि कुल-रीति, वामैं न्यास तणी विपरीति ॥२३१॥ ऐही संघ जगत मैं सार, स्वै परमोक्ष दिषावनहार । इनमैं भेद कियौ जो चहै', नहि समकिती मिथ्याती वहै ॥२३२॥ अथ आचारिज प्रादि गृहस्थाचार'-यति-वर्नन चौपई : जे मुनि पालै पंचाचार, व वे ता मुषि मूलाचार । सोही च्यारि संघ मैं मांनि, प्राचारजि कहिऐ गुनखांनि ॥२३३॥ नय अनेक करि साख सकीर्ण, तिनके अरथ' मांडि परवीण । समरथ कर वामैं व्याष्यांन, पंचाचार मांहि रत जान ॥२३४॥ सोही सही उपाध्या होय, अवै साधु-गुरण सुरिण भवि-लोय । सकल परगृह' रहत जु होय, करै नही व्याख्यान जु कोय ॥२३५॥ २२५ : १ देवस्यंघ। २ तिह। २२७ : १ जिह जिह। २ अरहद २२८ : १दिष्यादिक । २२६ : १ प्राछित । २ वसेष। ३ जांनहं। २३२ : १ वहै। २३३ : १ गृहस्छाचार्य । २ ति only | २३४ : १ अर्थ। २३५ : १ परिगृह । २ रहित। ३ सोय । Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ३५ बुद्धि-विलास दिल्या सिष्यादि करे। कर्म, ताते है विरक्त गहि धर्म। मौनि२ ध्यानजुत ह जो साध, ताहि जांनियौं निर-अपराध ॥२३६॥ साख कला नाना परकार, तिनमैं चतुर होय गुणधार । गछ्छ वधांवन वुधि तिह तनी, ऊचे मन कौ२ ह जो मुनि ॥२३७॥ फुनि वै' कांतिवांन हू होय, ताहि भटारक कहिऐ लोय । तत्व प्ररथ सूत्रन व्योष्यान, क्रिया-कलापन मांहि सुजान ॥२३॥ सो स्वामी कहियतु है चाहि, मुनि सत्तम हूं कहिए ताहि । ऐतौ भेद मुनिनु के भणे, सुरणहु ग्रहस्थाचारिज तरणें ॥२३६॥ जो गृहस्थ' सुधरे ह कोय, जिनमत तणे साख जो होय । तिनको पढन-पढांवन-हार, करन-सुनन की ह्व वुधिचार ॥२४०॥ कथन सुनावत हू व चाहि, है अजीवका याही मांहि । सवत पूजनीक ह रहै, ताहि गृहस्थाचारिज कहै ॥२४१॥ अथ मुनिजन - कौं धर्मकार्य करवा कौ वा अधर्म-कार्य तजवा को वा जोग्य अजोग्य कारिज करवा न करवा को उपदेस वा श्रावक' कौं उपदेस वर्नन भाषा गृथस्य। चौपई : नंदि सिंघ देव फुनि सेन, ऐ उतकिष्ट संघ मत जैन । तिनकौं जोग्य अजोग्य विचार, भाष्यौ नीतिसार मैं सार ॥२४२॥ इन च्यारिनु के हैं मुनिराय, होय विसंघी तिनही सिवाय । तिनकी पंकति-भोजन जांनि, करिवो जोग्य' नही सुषदांनि ॥२४३॥ वहुरि विसंघी लषि के मुनी, न करि नमोसत यह गुर भनी । च्यारयों' मिलि नमि असन करांहिं, तामैं दूषन भाष्यो नांहि ॥२४४॥ फुनि मुनि सावधान ह घणौं, श्रावक-संघ विसंघी तरणौं । तिनकौं करै न अंगीकार, कोएँ लागत दोष अपार ॥२४॥ २३६ : १कए। २ मौनि । २३७ : १ ऊंचे। २ को। २३८:१वह । २ अर्थ। ३सत्रनि। ४ कलापनि। २४० : १ गृहस्त। २ सुद्ध। ३ तिनको। ४ बुधि चारु । २४२ : १ श्रावग। २४३ : १ ज्योगि। २४४:१चारचौं। २ भाष्यो। Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास विसंघीन' को सेवग होय, वह श्रावक जो अपणो कोय । ताको गृहरण करै नहि दोष, निज मत कौं करिवा कौं पोष ॥२४६॥ अरिल : मिथ्यादृष्टि तरणी परीष्या कीजिए, तवही वाकौं निजमत दीक्ष्या दीजिए। विनां परीक्ष्या दरसरण-मत की हांस्य है, वहुरि आप अरु धर्म तरणौं भी नास ह ॥२४७॥ छंद लषि वाई श्रावकणी अजिका जिंह थांनक मैं वसती होय । गीता : वहुरि' मँडी चित्राम-तणी व फुनि ह्व और जाति को कोय ॥ इनकै ढिगि ह काम उदीपन मन अति चंचल ह गुन षोय । सिंह थानक मुनिराज सर्वथा निसि मैं सुष सोवहु मति कोय ॥२४॥ दोहा : चित्र तरणी ह फूलती, लषि उपजत अनुराग। तौ प्रतक्ष तिय संगि रहें, क्यौं न लगै मुनि-दाग ॥२४६॥ राह मांहि भी अजिका, साथिन मुनि चालंत । प्रागें भी इन संग तै, दूष अति पाऐ संत ॥२५०॥ होय अकेली जो तिया, ताकै संगि मुनीस । भोजन करै न वैठही, गोष्टि करै न भलीस ॥२५१॥ जिह जिह' थानक के विषै, इंद्री धरै२ विकार। ताहि छांडि मुनिवर करें, चारित रक्षा-सार ॥२५२॥ छद सामायक सतवन वंदन फुनि पड़कमणौ' पर प्रत्याक्ष्यान । गीता : वहरि करै कायोतसर्ग सव ऐ षट कहे प्रावसिक जांन । ऐ किरिया तजि और क्रिया कछु करहि न वहुरि गीत वाजित्र । रसमय चित अनुरागि सुनै नहि तजै रहै मुनि सदा पवित्र ॥२५३॥ जिह जिह साख और विद्या करि समकित' संजमादि गुण हांनि । होत मुनिनु के सो सव सेवन छाड़हि जे मुनिवर गुनषांनि ॥ २४६ : १ विसंघीनि। २ को। ३ सेवक। ४ अपणों । २४८ : १ बहुर। २ मडी। ३ जोय। ४ सरबथा। २४९: १ सँग। २५२ : १ जिह जिह। २ धरें। २५३ : १ पडिकमएं। २ अरु। ३ प्रत्याक्ष्यांन । ४ोर । २५४ : १ संमकित । Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ३७ अजिका सिष्य गृहस्थ आदि नर थोड़ी वुधि वाले जो होय । तिन आगै सिधांत आचार सु गूंथन वाचहि जे मुनिलोय ॥२५४॥ होय' विसंघी जती सु तिनकौं गूथ सिधांत अवर प्राचार । कवहू नाहि सुणाय पढावहु सुरिणवौ हू वनको नहि चार ॥ वहुरि वंदना पीछ२ पहली कवहूं करिवो नांहि न जोग्य । असे कही सासत्रिन मैं गुरु धारहि ते मुनि महामनोग्य ॥२५॥ छंद अरिल' : दोषित होय नवीन मुनीस्वर जासकौं, वडी अजिका होय सु वेदै3 तासकौं । भक्तिभाव करिकै सव संका यरहरै, अजिका तैं मुनि प्रथम वंदना नाहि करै ॥२५६॥ अजिका पाप नमोस्त मुनी कौं जव करै, कर्मक्षयोस्तु समाधिरस्तु मुनि ऊचरै। श्रावग करै नमोस्त जपें मुनिनाथ सौं, धर्म-विधी देवै तव मुनि निज हाथ सौं ॥२५७॥ मिथ्याद्रष्टी' भी कोई वंदन कहै २, परि वह भले वरण को ह निज कौं चहै। ताहि मुनीस्वर धर्मविधि कहि अघ हरै, सूद्रनि कौं कहि धर्मलाभ राजी करै ॥२५८॥ समकित दरसण' करि चांडाल जुसुद्ध है, कर वंदना मुनि कौं२ मुनी सुवृद्ध ह। पापक्षयोस्तु कहै ताकौं सुभ वै नहीं, वाकौं और कहन की विधि कछु हैं नहीं ॥२५॥ कवित्त : गायक तमोली तेली माली छीपी कोटवाल, वहुरि कलाल मद वेचै है वनाय के। २५४ : २ जे। २५५ : १ होत। २ पार्छ। ३ नु। ४ सासत्रिनि । २५६ : १ A अरिल only | २ दीक्षत। ३ बंदै । ४ परि हरै। २५७ : १ वृद्धि। २५८ : १ दृिष्टि । २ कहैं। ३ चहैं। ४ वृद्धि । ५ करें। २५६ : १ A दरण। २ कौं। www.jaineli Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ ] बुद्धि-विलास वेस्या और दाई फुनि मांगि षांने वाले, जन मद वेचै पीवै तिन संगि रहे चाय के॥ केते नोंच कर्म करि आजीवका पूरी करें, इन आदि सूद्रह नैं जीवनि उपाय के। तिन के मुनीस सावधान है जो, धर्म माझि करै न प्रहार धरि सर्वथा ही जाय कै ॥२६०॥ छद महा मिथ्याती के घर मैं मुनि भोजन नांहि करै इम जांनि । गीता : वनकै' वस्त सदोस वायरै तिह२ कारणि त्याग दुषदांनि ॥ यातै भलो रसोई करि निज जो जीमरण ठानै तौ ठांनि । भाषी अधिक दोष लषि के भवि निश्च नयन कही यह वानि ॥२६१॥ ह मध्यांन समै तवही लषि दीन अनाथ दुषी को जीव । तिनकौं भोजनादि वस्तनि' कौं हित करि के द्रावंत२ सदीव ॥ इह विध करत' सावधांनी जे दयाभाव उर धारि मुनिंद । पूजनीक ते मुनिनु माझि ह करहि प्रसंसा तिनकी इँद ॥२६२॥ मुनिवर होय तावड़े ठाढे फुनि छाया कै मधि आवंत । छाया तैं चलि जात तावड़े काहू काररिण२ जे गुरण संत ॥ काली धरती तें गोरी मधि गोरी तें काली मैं जात । दया जांनि जीवनि की लै करि पीछी सोधत है निज गात ॥२६३॥ रुके होय घर जा गृहस्थ' के वधे होय सुरे आंगन मांहि । विरण त्रिण वहुरि अन्न सूकत इन आदि जु कर्म सदोष लषांहि ॥ भोजन करै नही मुनि ता घरि दोस न ह ता के घरि जाय । ठाढे सात स्वास लौं रहि फुनि दाता न हूँ ओर घरि जाय ॥२६४॥ चौपई १ : मुनिवर भलो कुरो भी कोय, अपरणौ और परायो होय । भूष मरत लषि के अंन-दान, देहु गृहस्थ विलंवन ठांनि ॥२६॥ २६१ : १ उनक। २ तिह। ३ कारण । २६२ : १ वसतनि । २ द्यावंत। ३ इंह। ४ बिधि । ५ कर। ६ कौं। ७ जे । २६३ : १ तावडे । २ कारण । २६४ : १ ग्रहस्छ । २ पसु। ३ विन। ४ दोस। ५ प्राय । ६ और । २६५ : १चोपई। २ भलौ। ३ वरौ। ४ परायौ। Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ३६ छप : सम्यकद्रष्टी' होत२ ग्यान चारित्र धरै विनि । सो प्रतिसय करि पात्र होय पाचर्ण३ करें मुनि ॥ मिथ्याद्रष्टि होय ग्यान चारित कौ धारी। सो नहि पात्र कहात कुमारग को अधिकारी॥ जे होत सुपात्र सुमारगी तिन्है दांन देवो जुगति । मति पाषंडी कौं देहु भवि दिऐ वढे मिथ्या कुगति ॥२६६॥ सोरठा : जीरण है जो कोय, प्रतिमा पोथी देहुरा। फिरि था अति होय, पुंन्य न ऐहू करण तें ॥२६७॥ सवैया : सूतौ तथा चित्त द्वै उदविन्न', करै मल मूत्र किधौ जवही को। कर्म क्रत्तौ होय निदिहू ताहि, करे नहीं वंदना साध-रतो को॥ ह्व सावधान ज सव ही विधि, धर्म प्रो ध्यान मैं लीन जती को। ___ताही मुनिस कौं वंदना जोग्य, कही करवो सु भलौ२ सवही कौं ॥२६८॥ दोहा : करि नमोस्त निरगृथ कौं, अजिका कौं वंदांम । उत्तिम' श्रावग कौं कर, निज मुष तैं इछाम ॥२६॥ भोजन नमरण सु आदि की, जे हैं रीति सुजाण । पूर्वाचारिज मांनि ह्व, सोही करहु प्रमाण ॥२७०॥ सोरठा : पूर्वाचार्य उलंघि करै, रोति वोछी अधिक । वह मिथ्याती संघि, वड़े पुरिष वंदै नहीं ॥२७१॥ छद पद्धरी : मुनि ऐकाकी जु कर विहार, पावै नहि धर्म कहूं लगार। दूजे मुनिक रहिजे जु' संग, तव हीये है सुभ धर्म अंग ॥२७२॥ मुनि पांच च्यारि फुनि कहैं। तीन, तिनहीं के साथि मुनि नवीन । २६६ : १ दिष्टि । २ होय। ३ पाचरण। ४ कुमारिग। २६८ : १ उदविग्न। २ भलें। २६६ : १ उत्तम । . २७२ : १ सु। २७३ : १ कहे। Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० ] बुद्धि-विलास करिए विहार इक रहहि नाहि, गिरणती कौ ब वह गळ्छ मांहि ॥२७३॥ मद मांस मधू विनि मंत्र साधि, वहु करत सिद्धि देवनि अराधि । जे मद प्रादिनु ते होत सिद्धि, ताकौं प्रसिद्ध कहिए नषिद्धि ॥२७४॥ मुनि धारि रहै तन वस्त्र सील, निरगृथ पणे राषै सुडील । त्यागरण है जो निज देह प्रांरण, नहि जोग्य वख गृहणौ' प्रमाण ॥२७५॥ चौपई : पंच प्रकार वस्त्र करि हीन', जे संजम धर मुनि-तन षींन । भीटत राषत दयं न हीन, मांनत तिन्है पुरिष परवीन ॥२७६॥ कवहू लेत नहीं मुष सोधि, ठाढे जीमत दयापयोधि । भेट संघ सौं ले नही रती, ते जग मांही सांचे जती ॥२७७॥ दीक्ष्या' दाता फुनि जु पढावै, प्राचारादिक गूंथ वंचावै। दोषरहित गुणसहित जु होई, ताहि गुरू कहिए भवि-लोई ॥२७८॥ मूल संघ गण गछ्छ सुपात्र, जुक्त होय मुनि जैनी मात्र । सवही गुरु करि मानौं जेह, इनमैं और न करि संदेह ॥२७॥ पुस्तकसंघ वृद्धि के काज, अलप अजाच्यौ धन रिषराज । कालदोष करि जे राषंत, तिनकौ दोष नहीं हे संत ॥२८०॥ दोहा : अव फुनि वरसां सैकड़ा, पाछै जाहु सरीर । तजै न मारिग सर्वथा, जे विवेकधर धीर ॥२८॥ छद परि : जिंह मुनि को चित ह सदा सुद्ध', __ लगि रह्यौ पातमां मैं सुवुद्ध । २७३ : २ रहहु। २७४ : १ निषिद्धि । २७५ : १ गहणौं। २७६ : १हीण। २७८ : १ दीक्षा। २८२ : १ सुध। www.jaineli Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ४१ बुद्धि-विलास ताको नृप वा श्रावक जु होय, क्यौं ही करवा समरथ न कोय ॥२८२॥ लषि वस्तिकांनि' मैं मुवो जीव, पंचेंद्री फुनि लोही अतीव । मुनिवर कौं रे भवि तास मांहि, पडिकमरणौं करिवो जोग्य नांहि ॥२८३॥ चौपई : मुनि दिगंवर जे गुणग्राही, वांचत है सिद्धांत सदा ही। ते एते दूषन' कौं टार, तव ही इनके वैन उचारै ॥२४॥ वांचत विख्यान वैठत पार्टी, भूमि क्षेत्र ले सोधिनि रा। ह्र निरजीव तहां ही वांचे, बहुरि विनय तें अति ही राचें ॥२८॥ ते उतकिष्ट' मरण कौं करिहैं, सुभ गति माझि पाव वे धरिहैं। करत वंदना जव प्रभु काजै, ऊंचे प्रागुल' चवलौ' राजै ॥२८६॥ वहुरि समै संध्यारज वर, गृहण सु उलकापातहि परथें । चमकत वीज मेघ वहु गरजें, तवहूं वाचत नहि मुनिवर जे ॥२८७॥ विनहीं काल सुद्ध हू भाष, तेहू फल आछे नहि चार्षे । अध्यातम सिधांत प्राचार', गूथ प्रायश्चित किरियासार ॥२८॥ विनि विधि वाचन तजौ प्रसंगा', फुनि ह कोय विसंघी संघा । तिन हूं के संगि वाचत नाही, यह गुर नीकै सीष वतांही ॥२८॥ करत प्रायश्चित जे मुनि चोषा, साख माझि देखि वह दोषा। 'माफिक गूथ प्रायश्चित देणां'', घटि वढि देय दोष क्यो लेरणां ॥२०॥ गणधरांनि की तो गुर-भक्ति, करि अति नमसकार के जुक्ति । मुनि नवीन दीक्षत ह ताहि, वंदन प्रति वंदनां कराहि ॥२६१॥ मुनि सास्त्र-करता नाम-वर्नन अरिल' : भद्रवाहु श्रीचंद बहुरि जिनचंद है, तिनको मुनिवर-गन मैं वुधि अमंद है। २८३ : १ वस्तकांनि । २८४ : १दूषण। २८६ : १ उतकृष्ट । २ प्रांगुल। ३ चउलो। २८८ : १ प्राचार। २८६ : १ प्रसंग। २ संग। २६० : १ 'माफिक दोष प्रायश्चित देरणा'। २ देह। २६२ : १ छंद अरिल। www.jaineli Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ ] बुद्धि-विलास गृधपछि फुनि लोहाचारिज नाम हैं, ऐलाचारिज पूजिपाद अभिराम है ॥२९२॥ वड़े कवीस्वर' वीरसेनि२ जिनसैनि है, इक दस ऐं गुरगनंदि भले त्तिनु वैन हैं। सुमतिभद्र श्रीकुंभ अवर सिवकोटि ऐ, ___कहे सिवायन विस्वसेन जग वोटिऐ ॥२९३॥ गुरणभद्राचारिज गुण अधिक विराज ही, है अकलंक रु सोमदेव छवि छाजही। प्रभाचंद अरु' नेमचंदर मुनिराज है, ऐ ईकईस भऐ गुर धर्म-जिहाज है ॥२६४॥ इत्यादिक जे मूलसंघ-धारक मुनी, जिनके रचे सासत्रिनि नाचत है दुनी। तिनके वचननि वांचि मांनिवो जोग्य है, जे मांनिहि ते जगमैं महामनोग्य है ॥२६५॥ दोहा : रचे जु संघाभास मुनि, गृथ भले भी कोय । तिनहि वाचिवो मांनिवो, जोग्य नही भवि लोय ॥२९६॥ कारण याकौ यह लषौ, वै कहि मीठी वात । फुनि लुभाय वह काय कैं, निज मत मैं ले जात ॥२९७॥ अरिल' : पूर्वाचारिज वचन कहै सो मानिए, ___ वीतराग के वचनतुल्य वे जानिएँ । जांनन वाले भविया पंचम काल मैं, वंदनीक ह है गुर परम दयाल मैं ॥२९॥ पहिलै दर्व्य लंग को धारत है गुनी, पीछे ह है भाव-लिंगधारी मुनी। विन दर्वो वह व्रत हूँ करतौ होय जो, वंदनीक नहि होय जगत में सोय जो ॥२६॥ २६२ : २ गृद्धपछि । २६३ : १ कवीसुर। २ वीरसेन । ३ जिनसैन । २६४ : १ अरु। २ नेमिचंद । ३ इकईस । २६५ : १ सासत्रनि । २६८ : १ अरिल छंद । २वै। २६१.१ लिंग। www.jaineli Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ४३ कवित्त : दऱ्या-लिंग को स्वरूप' यह जांनिऐं अनूप, विना वस्त्र होय ते दिगंवर कहात है। सिर डाढो मूछनि के केसनि की लौंच करै, कांषादिक वाल वधे नजरि जे प्रात है ॥ प्राभरण नांहि कमडल पीछी हाथ मांहि, धरै यह रूप सव गूंथनि मै गात है। दयं है सुभाव ही कौ कारण प्रतक्ष दीसै, भाव है सु अध्यातम गोचर वतात हैं ॥३००॥ सोरठा : मुद्रा जग में मांनि, विनि मुद्रा नहि मानि' ह। नृप मुद्रा करि जांनि, लघु नरकौं मान वड़ो ॥३०१॥ छद। यह भेद कहूं प्रतिमा के, लषि काछ आदि कछु ताकै । वह स्वेतांवरी जु होई, काष्टासंघी ह कोई ॥३०२॥ ताको वंदन नहिं कीजे, परतिष्टा सुद्ध नही जे। यात वंदन वरजी जे, मुनि की विधि ऐ सुनि लीजे ॥३०३॥ व रूप कुलंगी वाकौ, वंदन न करौ भवि ताकौ । उपदेस तवै विपरीता, तातै वरज्यौ यह मीता ॥३०४॥ दोहा : जिह जिह कारिज तें धर्म', वधै सु करै सही सु। माननीक है ते जती, निंदन जोग्य नही स२ ॥३०॥ छंद चाल : मुनि पैं मुनि कोई आवै, प्रादर करि सिंह वैठावै । प्राधुनिकी विधि कर वांहीं, वढि चालें वरज नाही ॥३०६॥ पाटा पोथी पोंछी वै, विन मांगें नांही छोवै । जव लौं वह संगि रहावे, भिष्या कौं भ्रमण करावै ॥३०७॥ यह धर्म निरंतर भाष्यो, मुनि राजनि सो अभिलाष्यो। फुनि निज गुर के प्रांवन की, विधि कहूं तोहि पांवन की ॥३०॥ ३०० : १ सरूप। ३०१ : १ मान्य। ३०५ : १ घरम। ३०६ : १ छंद। ३०८ : १ होन। २ दिग्गंबर। ३ प्रतक्षा। २ वडे । २ सु। www.jainelik Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : ४४ ] बुद्धि-विलास गुर प्रात दूरि तें देषै', वढि निकटि जाय पद पेषे । अनकूल होय मुनि प्रागै, करि नमसकार अनुरागें ॥३०॥ सेवा तिन को वहु करई, करि सुद्धभाव' अघ हरई। नहि को या धर्म-समांनौं, यह सकल-सिरोमनि जानौं ॥३१०॥ दोहा : दया करे गुर सिष्य , पुस्तकादि जो देय। भावसहित दुहूँ हाथि' ले, सिषि वंदना करेय ॥३११॥ चौपई : जौ लौं मरण करै जग मांहि, वचन दीनतां भाई नांहि । प्राजीवका निमत्ति जे मुनी, धर्म-ध्यान छाडै नहि गुनी ॥३१२॥ षुध्या करि ह दूवले, मैलौ होय सरीर । ऐ भूषण हैं मुनिनु के, लाज मरै नहि धीर ॥३१३॥ मन करिकै मुनि सुद्ध है सोही सुद्ध कहाय । मन विनि तन सुध होत नहि, कोटि सनांन कराय ॥३१४॥ छप्पै: कार्य प्रकार्य विचार जाणते ह सव भाषा । सर्व सास्त्र को अर्थकरण' की है अभिलाषा ॥ धर्म तरणौं उपदेस दैनवांरे२ मुनिराई। ह गुणवान जु कोय ताहि मांनौं सव भाई ॥ फुनि होय सुद्ध मुनि निगुरण हूं, मुद्रा लषि के मानिऐं। श्रावग सु अवग्या साध की मन वच तन नहि ठानिऐं ॥३१५॥ सोरठा : धर्म तणौं व्यौहार, उपदेसी के पासिर । है यातें यह सार, जोग्य वात तुमकौं कही ॥३१६॥ छंद गीता : भक्त विसंघी को श्रावक जो भक्ति जुक्ति करि भोजन देय । भोजन' भांड सुद्धता करि के तहां मुनीस अहार करेय ॥ ३०६ : १ देष्टं । २ उठि । ३ अनकूल । ३१० : १ भाव सुद्ध । ३११ : १ हाथ। ३१२ : १ नहीं। ३१५ : १ अरथकरण। २ वाले। ३ साधु की। ३१७:१ भाजन। २ भंड। Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ४५ भंड कहे मांटी के वासरण भाजन कांसी पीतल मांनि । तहां अहार ले न नहि वर ज्यौ दे सोही वह उत्तिम दांनि ॥३१७॥ श्रावक जो कदाचि असो ह भाजन भंड तास घरि सुद्ध । व पाषंड़ी निंदनीक प्रति मुनिजन तै ते' धरहि विरूद्ध ॥ ता घरि भोजन करै नही मुनि जे धरमातम हैं गुन-षांनि । महापाप ते भरयौ अंन्न लषि करि निदान वह छोड़त जानि ॥३१८॥ सोरठा : नहि भीटत सुमरंत, चित्र काठहू की तिया। तौ सांची तिय संत, छुप क्यो लहै न प्रापदा ॥३१॥ चौपई : चित्रहू' की तिय भीटी होय, सिंह दिन भोजन कर न कोय । जीमि चुक्यो ह्व जो मुनि संत, तौ वेलौ करि दोष हरंत ॥३२०॥ सपरस जिह्वा दोन्ही दंड़, तिह करि जग ठांनै पाषंड़। तातें ब्रह्मचर्य कौं धरै, जती मनुष्य' हर गुरण प्राचरै ॥३२१॥ मुनि श्रावक जो संघ मझारि, करै विघन सिंह देहु निकारि। सर्प डस जो निज प्रांगुली, दूरि किएँ सु वचै विधि भली ॥३२२॥ सम्पक दसर्ण' करिहू सुद्ध, थोड़ो ही तप करत सुयुद्ध । ताही तपतें कटिहै कर्म, तातै पालहु समकित धर्म ॥३२३॥ समकित ग्यान चरित को मूल, या विनि मुक्ति न ह अनकूल । मोषि तणौं निज साधन ऐहु, और नही है भवि लष' लेहु ॥३२४॥ प्रतिकमणौं१ फुनि लौंच करत, चौदसि प्रा प्राय पड़त । तौ तिथि है सराहिवा जोग्य, इनमैं कारिज होय मनोग्य ॥३२५॥ जिह जिह' वातां मैं गुण घणौ, ह ताकौं वलवान सु गिरणौं । या तै सबही तिथि मैं जांनि, चौदसि आठै है अति मांनि ॥३२६॥ ३१७ : ३ उत्तम। ३१८ : १ जे। ३२० : १ चित्रहु । ३२१ : १ मुष्य। २ यह । ३२३ : १ दर्शन। ३२४ : १ लषि। ३२५ : १ प्रतिक्रमरणों। ३२६ : १ जिहि । www.jaineli Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास जिन जनमादिक तिथि फुनि क्रिया, वहुरि महींना सो मुषि लिया। जोग करण अर वार नषित्र, ऐ प्रधान मति गिणहु विचित्र ॥३२७॥ चववा द्वे घटिका निसि रहई, तव पूर्वान' वंदना चहई । दोय घड़ी मध्यांन करांही, प्रभु-वंदन करि मन हरषांही ॥३२८॥ च्यारि घड़ी को है अपरांन', करि वंदना यहै परमांन । नमैं२ प्रावै नजरि नषित्र, तव समायक तजहु विचित्र ॥३२६॥ धर्म-काजि तिथि अधिकी' होय, सो ही काम तरणी गिरिण लेहु । आदि अंत मध्य को भेद, करि सक्कति ते तजो विनि षेद ॥३३०॥ जिहि तिथि विष जु किरिया कीजे, वह किरिया ही मांनि कहीजे । क्रिया करण को ह्व नहि काल, प्रामादिक' कौं ह जो चाल ॥३३१॥ तौ घटिका द्वै पहली क्रिया, करि लीजे दूषन नहि भिया। जो प्रमाद करि भूलि गऐहु, तौ घटि द्वै पाछे करि लेहु ॥३३२॥ दोहा : दिनि घटिका छह चढि चुकै, तव स्वाध्याय सु प्रादि । किरिया सारो कीजियौ, पहलै करहु न वादि ॥३३३॥ चौपई : भाषत ईद्रनंदि मुनिराय, पूर्वाचार्यनु को मत पाय । थोड़ी सो मारग यह कह्यौ, जो विस्तार लष्यौ तुम चहौ ॥३३४॥ तौ वनके जो कीन्हे गृथ, तिन मै देषि लेहु सुभ पंथ । तीर्थकर-मत कौ अभिप्राय, सर्व कौंन करि जान्यौ' जाय ॥३३॥ ता ते वन की प्राग्या संत, मांनै ते सुष लहै अनंत । या भव पर-भव-फल सुभ पाय, कर्मि-कर्मि सिव पहुचै जाय ॥३३६॥ असैं सौभा करि वह मुनी, इंद्रनंदि प्राचारिज गुनी। जग मांहि जयवंतौ रहै, फुनि कैसौ है सौ कवि कहै ॥३३७॥ कवित्त : परमत-वादी गजघटा दूरि करिवे कौं, वांनी जाकी जगत मैं सिंघ के समान है। ३२८:१ पूर्वाह्न।। ३२६ : १ अपराह्न। २ नभ। ३३० : १ अधकी। ३३१:१ ग्रामांतर । ३३३ : १ दिन। ३३५ : १ उनके। २ A जोन्यौ। ३६ : १ उनकी। ३ www.jainel Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ४७ फुनि वहु जानत पदारथनि के सरूप, देवनि के मांनि धारै निमत सुग्यान हैं। कुंदकुंदाचारिज गुरू के पद-सेवन तें, पागम प्राचार गृथ मांझि सावधान हैं। वै ही इंद्रनंदि रच्यो संसक्रत नीतिसार, भाषा वषतेस करी ताही के प्रमांन है ॥३३८॥ दोहा : दोहा : अथ विसंघ उतपति-वर्नन यां ही मत्त' मैं नीसरे, संघ जिते जो और। तिनहूं की उतपति वहुरि, सुनहु ठिकांनौं ठौर ॥३३६॥ प्राभा यन मै पाइयतु', कछुक यक जैन प्रकास । ता से इनकौं मुनिनु मिलि, भाषे जैनांभास ॥३४०n अथ संघ-नांम-वर्नन इक स्वेतांवर संघ फुनि, दूजौ द्रावड़ जानि । ज्यायनीय अरु कासटा, निपछ पंचमौं मांनि ॥३४१॥ तिन मैं तें जे नोकसे, मत कितेक हठ ठांनि । तिनहूं की प्रागै कछू, कहिहौं कथा वषांनि ॥३४२॥ निकसे स्वेतांवर पथम, जे जे ठानी रीति । कहौं गृथ अनुसार तै, सुनिऐ भवि करि प्रीति ॥३४३॥ .. अथ भद्रवाह चरित्रे न उक्तं भद्रवाहु के चरित मैं, जे भाषी मुनिराय । सौ सव वाही गूथ की, भाषा धरी वनाय ॥३४४॥ गोवरधन मुनि के भये, भद्रवाहु सिषि सार । पाठी ग्यारह अंग के, चवदस' पूरव धार ॥३४५॥ तिनकै संगि सदा रहैं, मुनि चौवीस हजार। नगर अवंती के निकटि, मालव देस मझार ॥३४६॥ दोहा : ३३६ : १ मत । ३४० : १पायइतु। २यक । ३४५ : १ चउदस । www.jaineli Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ । बुद्धि-विलास या नगरी उजेरिण कौ, चंद्रगुप्ति नृप नाम । धर्म-ध्यांन मैं निपुन निज, वहुरि देस पुर ग्राम ॥३४७॥ एकै निसि सोलह स्वपन', लषे जवे महाराजि । प्राय सर्व मुनि कौं कहे, फल पूजन के काजि ॥३४८॥ भद्रवाहु भाषी नृपति, फल सुनिऐ चित लाय । प्रावत इँह अव' काल मैं, असें ह्व है राय ॥३४६॥ सोलह स्वपन'-वर्नन' छद गीता : स्वर-वृक्ष की साषा षिरत देषी स्वपन मैं भूप, फल यह सुनौं प्रागै नृपति दीक्ष्या धरै न अनूप । सूरिज लष्यो जव अस्त होत सु काल पंचम मांहि, मुनिराज ग्यारह अंग चौदह पूर्व धर ह्व नांहि ॥३५०॥ दोहा : चन्द्र जु देष्यो छिद्रजुत, ताको फल यह जानि । जिन-मत मांझि अनेक मत, फटि हैं लोजे मांनि ॥३५१॥ छद गीता : तुम सर्प' वारह फरण तरणौं, देष्यो अहो भूपाल । फल लषहु वारह वरष को, पड़ि है वहुर भषि-काल ॥ उलटौ विमान जु लष्यौ, जात सु रहै पंचम काल । ता में विद्याधर स्वरमुनी, चारण न पावहि हाल ॥३५२॥ ऊग्यौ लष्यौ रौड़ीकमल सो, वैस्य जिनको धर्म । पालि है फुनि छत्री' सु, ब्राह्मण तजें जिन पासर्म ॥ नांचते देखे भूत सो नर से यह स्वर२ नीच । प्राग्या तणौं देष्यो उद्योत सु जिन धरम के वीच ॥३५३॥ उपदेस जिन-भाषित करन वारे कहुं कहु होय । मिथ्यत जै है फैलि सो यामैं न संसय कोय ॥ देष्यो सरोवर वीच मैं सूको सु पाणी अंत । फल सुनहु जन्म कल्यांन आदि सुक्षेत्र जांनि महंत ॥३५४॥ ३४७ : १ चंद्रगुपति। ३४८ : १ सुपन। २ बूझन । ३४६ : १ अब इंह।। ३५० : १ स्वप्न । २ फल बनन। ३५२ : १.सरप। २ सुर ३५३ : १षित्री। २ सुर । Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ४६ सो ही जु तीरथ जांनि फुनि जैनी न हूं तंह कोय।। जिन-धर्म दक्षिण दिसि रहैगौ जाय हे भवि लोय ॥ कूकर कनक के थाल मै षातौ लष्यौ तें पीर । फल जांनि छोटी जाति लषिमी' वांन है हैं वीर ॥३५५॥ गज परि' लष्यो मरकट चढयो फल यहै कुल में हीन । व भूप तिनके दास उत्तिम कुल तणे ह्व दीन । मरजाद तजत लष्यो उदधि सो अव जु ह्व भूपाल । अन्याय करि लछिमी सवनि की हौं हि घूटनवाल२ ॥३५६॥ वहु वोझ को रथ वाछडे बैंचते देषे सुद्ध । फल तरुण वर्षादिक' करै नहि करें जे व वृद्ध ॥ सुत लष्यो नृप को चढचों ऊट सु फल जिके नृप लोय । निज धर्म तजि हिंसावि-कर्म सु करहिं लज्जा षोय ॥३५७॥ देषी ढकी' नृप धूलि तं रतनां तरणी जो रासि । फल मुनी प्रापस मांहि करि हैं ईरषा परकासि ॥ फुनि जुद्ध-काले गजनि को देष्यो सु फल ये मेघ । नहि वृष्टि मनवंछित करैं रहिवो करै उद्वेग२ ॥३५८॥ फल यम सोलह सुपिन को, सुनि नृप भये उदास । चित वैराग विचारि के, दीक्ष्या' ले मुनि पासि ॥३५६॥ रहन लगे सव संग ही, करत' तपस्या घोर । फुनि जु भई सो हू सवै, सुनहु कथानक और ॥३६०॥ ऐक दिवसि प्रहार कौं, श्रावग के घरि जाय। तहां ऐक अचिरज' लष्यो, भद्रबाहु मुनिराय ॥३६१॥ लरिका देष्यो पालने, वोलन की विनि सक्ति । जाह जाह असे कही, व मुनि अचिरज-जुक्ति' ॥३६२॥ दोहा : ३५५ : १ लषमी। ३५६ : १पर। २ लूटनवाल । ३५७ : १ वरतादिक । २ऊंट। ३५८ : १ लषी। २उदबेग। ३५६ : १दीक्षा। ३६० : १ कर। ३६१ : १ प्रचिरिज। ३६२ : १ जुक्त। www.jainelit Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० ] बुद्धि-विलास वूझी लरिका ते मुनि, याकी अवधि वताय । लरिकै फुनि' मुख तैं दये, वारह वरष जताय ॥३६३॥ अंतराय करि के फिरे, उलटे ही मुनिराय । आये वन मैं संघ-मधि, करत विचार सुभाय ॥३६४॥ चौपई : ताही समये निमत विचारी. भद्रवाहु वोले तिह वारी। सव ही मुनि सुनिये गुनपाल, परिहै वारह वरष दुकाल ॥३६५॥ ता ते दक्षिण दिसि कौं चलें, वा दिसी धर्म सधैगो' भले। तव वनमैं२ ते आधे मुनी, सांची मांनी जो गुर-भनी ॥३६६॥ तिन मैं भद्रबाहु अनगार, दूजे चन्द्रगुप्ति' व लार । ऐ तौ = उघ्रांन२ वन गये, लषि इक गुफा तास ढिगि रहे ॥३६७॥ दोहा : भद्रवाहु तो अवधि लषि, लियो सकल संन्यास । तप करि काल षियांवहीं, करि करि के उपवास ॥३६८॥ चौपई : तहां करत दोऊ उपवास, काल षिपावत धारि हुलास। फुनि मुनि भद्रवाहु यह कही, जो पुर ग्राम' नगर है नही ॥३६६॥ तौ प्रहार कौं वनि मुनि जाय, जोग मिलै तौ तहां कराय । असैं कही जिनागम मांहि, सो हू करिये दूषन नांहि ॥३७०॥ सोरठा : यह सुनी गुर के वैन, चंद्रगुपति वन जात निति । तव अहार कौं दैन, वन देवी इक आय करि ॥३७१॥ कवहू भोजन ठांनि, अंतरीछि वह ह गई। कवहु अर्केली प्रांनि, वैठी भोजन दैन कौं ॥३७२॥ इँह विधि लषि मुनिराय,अंतराय करि करि फिरे। तप किय मन वच काय, काहू भांति चिगे नही ॥३७३॥ गाढ परीक्षा मांहि, लषि देवी नगरी रची। तहां प्रहार करांहि, मायामय श्रावगनि के ॥३७४॥ ३६३ : १फिरि। २बताय । ३६६ : १ सधगौ। २ उनमैं । ३६७ : १ चंद्रगुपति । २ उद्यान । ३६६ : १ ग्राम। www.jaineli Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास फुनि कछु काल षिपाय, भद्रबाहु सुरगनि गये । गुर-पादि कराय, चंद्रगुप्ति पूज्यो करें ॥ ३७५ ॥ कवहु प्रहारहि जात, कव हू वनवास हि करै । तप करि कर्म षियात, इम वीते वारह वरष ॥ ३७६ ॥ 1 चौपाई : और विसाषाचारिज आदि, सिषि हजार वारह कछु वादि । सव ही दक्षरण दिसि को जाय, पाल्यो धर्म सु मन वच काय ॥३७७॥ वो अवधि विसाषाचारिज, संघ जुत जहां पादिका - वारिज | प्राय पूजि पादिका जुपति' सौं, चंद्रगुपति मुनि मिले भगति सौं ॥ ३७८ ॥ वृकी तुम प्रहार सिंह रीति, वन मैं लेत कहौ करि प्रीति । चंद्रगुपति कही नगर वसंत, वन मैं तहां प्रहार करंत ॥ ३७६ ॥ पुनि जे आये मुनि विनि वास, तिनु तिह दिन कीन्हौ वपवास' । दिवसि पारणे के अनगार, किते गये पुरि लैन प्रहार ॥ ३८० ॥ तिन मैं यक' पीछी धरि तरु पैं, लेय प्रहार गयो वन गुर पै । यादि आ गई पीछी जव हो, उलटौ लैन चल्यो वह तव ही ॥ ३८१ ॥ तरु परि पीछो लषी महांन, लष्यो न पुर कौ प्राही ठांन । त्व यह वात सर्व गुर पासि, श्राय' कही जिम भई प्रकासि ॥ ३८२ ॥ वोले गुर तुम विना विचार, लीन्हौं मायामई पैं तुम चंद्रगुपति धनि मुनी, गाढे रहे धर्म मैं तुम्हरौ लषि के गाढ अपार, देवि जुक्ति सौं दयो पैं या यह प्राछित भयो, सो तुम मुनि-पद धारो' नमो ॥ ३८४ ॥ afratern नवें', दीक्षा लीजे फिरि तुम । तब ऐ गुर के उर धरि वैन, दोक्ष्यार चंद्रगुप्ति, लई अन ४३८५ ॥ प्रहार | गुनी ॥ ३८३ ॥ प्रहार । A ३७५ : १ पादिका । २ चंद्रगुपति । ३७८ : १ जुगति । ३८० : १ उपवास । ३८१ : १ इक । ३८२ : १ श्रई । ३८४ : १ धारौ । ३८५ : १ जब । २ दीक्षा । [ ५१ Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ ] बुद्धि-विलास और · मुनी जे लार गये, तिनहूं सवनं प्राछित लये। जथाजोग्य गुर-आग्या पाय, तप कोन्हौं तिनु मन वच काय ॥३८६॥ दोहा : नही गये दक्षिण दिसा, रहे यहां मुनि संत । थूलभद्र फुनि रायमल, इन दै प्रादि महंत ॥३८७॥ चौपई : रहे मुनी जे विना विचार, यही मालवा देस मझार । दुरभष्य पड्यौ सु संसय नांहि, अति भयभीत भये मन मांहि ॥३८॥ नगरी मैं अहार कौं जाय, भूषे मनिष लगें तहां प्राय । करि प्रहार यक मुनी निसंक, प्रावत लषि दौरे वहु रंक ॥३८६॥ सव मिलि वाको पेट विदारि, षायो काढि जु लयो प्रहार। तव श्रावकनि सुनी यह वात, कंपन लगे जांनि उतपात ॥३०॥ जाय मुनिनु सौं विनती करो, अहो सुनहु हम यह चितधरी। लाठी पात्रा राषो हाथि, ले प्रहार जावो मिलि साथि ॥३६१॥ वन मैं भोजन करिये भलैं, तो ऐ रंक टलैं तो टलैं। असे हूं कितेक दिन कीन्ह, तौ हू रंकनि अति दुष दीन्ह ॥३६२॥ तव फिरि पचन मिलि यम कही, निसि भोजन ले जावो सही। प्रातः प्रहार करों मुनिराज, सीत उक्ष्म' की करहुँ न लाज ॥३६३॥ असे करत ऐक निसि मुनी, प्राऐ इक श्रावग के गुनी। डरि इक तिय राक्षस-सम हेरि, गर्भ गिरयो ता को तिह वेरि ॥३६४॥ यह फुनि सुनि पंचनि मिलि प्राय, करि मुनिनु तै अरज सुभाय । हे महाराज्य सुनौ अव ऐहु, आधो प्राधो कम्मल लेहु ॥३६५॥ सिर परि धारो वेठो ताहि, तौ हमरो यह दुष मिटि जाहि । तव जैसे ही वनु मिलि करी, मरजादा सव ही परहरी ॥३९६॥ सव मिलि करी न काहू चेहरयौ, तव ते अर्धफालक-मत ठेहरयो । या विधि सौं प्रहार ले जांही, वन मैं सीलौ' भोजन षांही ॥३६॥ तौहू रंक वहां' चलि जाय, दुष दे षोसि अहारहि षाय । तव श्रावकनि यहू विधि सुनी, विनयें तुम दुष पावत मुनी ॥३९८॥ गये नगर मैं तिनहि लिवाय, ठौहर सवको दई बताय । पांच सात मिलि इकठां रहैं, भोजन विहरि ल्यात जो चहैं ॥३६॥ २ करो। ३६३ : १ उष्ण । ३६७ : १सीलो। ३६८: उहां। ain Education International www.jainelit Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ५३ जुड़ि किवाड़ सव मिलि जीमंत, सो विधि चली जात अवसंत । वारह वरष विताये येम, फुनि आये मुनि धारी नेम ॥४०॥ दषिण तें जु विसापाचारिज, मुनि दै प्रादि करत सुभ कारिज । तिन मैं थूलभद्र फुनि सव मिलि, सिक्षि एक कौं कही जाहु चलि ॥४०१॥ देषहु चलन धर्म सव वनको', ज्यौ संसय भाजै सव मन को। वह सिषि गयो मुनिनु के यांही, करी वंदना मन हरषांही ॥४०२॥ वनु' प्रति वंदन कीन्ही नांही, वह वलटौ आयो वन यांही। सर्व हकीकति वनको कही, थूलभद्र वोले तव यही ॥४०३॥ प्राछित ल्यौ गुरभाषित सवै, करि छेदोपसथापन अवै'। सव ही मिलि के दीक्ष्या२ लेहु, यहां रहे सो विनि संदेहु ॥४०४॥ तव सव कही अवै मुनि-ईस, सहि न सके प्रीसह वाईस । तिनके नाम वहुरि विधि सुनौ, कैसे सहैं सु तुम ही भनौ ॥४०॥ सोरठा : षुध्या त्रषा' अरु सीत, उक्ष्म दंस मंसक बहुरि । नगनपनौ अति भीत, ऐ षट कैसैं सहि सके ॥४०६॥ अरति परीसह जांनि, घर सूने मधि ध्यान दे। जीवदया जिय ठांनि, पिछले भोग न चितवै ॥४०७॥ स्त्री-परीसह ऐह, सहस पठारा वाडिजुत । सील धरै निज देह, तिय निरषन वोलन तजै ॥४०८॥ चर्या यह तू जांनि, चलें पयादे मग निरषि । कंटक भार्ग प्रांनि, तौहू रहैं उवाहने ॥४०॥ निषद्या है यह ठीक, चले जात रवि अस्त हूं। तिह ठांही तह तीक, वैठी जाहि निसि धीर मुनि ॥४१०॥ सज्या-परीसह जोय, ह धरती कंकर तरणी। ऊंची नीची होय, ताऐं सोवै निसक मुनि ॥४११॥ यहै जांनि प्राक्रोस, मरमछेदि निंदा करै। नाहक दे को दोस, क्रोध न करै सवै सहै ॥४१२॥ ४०२ : १ उनको। ४०३ : १उनु। २ उन। ३ उनकी। ४०४ : १ सर्व। २ दीक्षा। ४०६ : १त्रिषा। www.jainel Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ ] बुद्धि-विलास वध जु सस्त्र की घात, करै कोय सो सव सहै। यह जाचनां विष्यात, काहू 4 मांगे नहीं ॥४१३॥ यह अलाभतू जांनि, भोजन जवै मिले नहीं। तव मन मैं दुष प्रांनि, कोप विलाप करै न मुनि ॥४१४॥ रोग-परीसह ऐह, महारोग करि ग्रस्त ह। जो अपनौं निज देह, तौ करिवो न कहै जतन ॥४१५॥ त्रिण सयरस सुरिण मित त्रिरणां वहुरि कंटक अधिक। लगै देह के संत, टालें नाहीं दुष सहैं ॥४१६॥ मल-प्रीसह सुनि जान, लागै मैल सरीर के।। तऊ न करै सनांन, वाकौं भूषन-सम गिनें ॥४१७॥ पुरसकार सतकार, ऐक जांनि को काज मैं। विनय न करै लगार, तौ अपमान सहै मुनी ॥४१८॥ प्राया' सुनहु सुजांन, आप पढयो ह वहुत जो। तौ न करै अभिमान, सांत-भाव राषै सदा ॥४१६॥ यहै कहैं अग्यांन, जो निज होय प्रवीन अति । क्रोध न कर प्रमान, जो कोऊ मूरिष कहै ॥४२०॥ यहै अदरसरण ठीक, ग्यांनवांन निज तप करत । रिधि नहि होय नजीक, तौ न विचारै वात यह ॥४२१॥ मैं असो तप कीन, तो हू रिद्धि' न उपजी । यह न विचार दीन, तप दीक्ष्यादिक झूठ है ॥४२२॥ दोहा : अहो हमारे नाथ तुम, थूलभद्र मुनिराय । हम ते ऐ प्रीसह अवै, सही कौंन विधि जाय ॥४२३॥ चौपई : तव वन कही ये पेट तौ भारी' हौं, अगिलै जनम नरकि ही परिहौं। यह सुनि सव मिलि वात न मांनी, वा सौं वुरी करी मन मांनी ॥४२४॥ वह मरि प्रेत भयो सव जान्यौं, सवकौं दुष दोन्हौं मन मान्यौं। तब वा सौं मिलि विनती कीन्ही, तुम दुष देत सु सव हम चीन्ही ॥४२५॥ ४१६ : १ प्रग्या। ४२२ : १रिधि। ४२४ : १ भरि । २ ऊपजी। www.jaineli Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास अव हम ऊपरि किरपा कीजे, जिह विधि चलै सु चलिवा दीजे । तौ हम पाय पूजि निति तुम्हरे, जीमैं हो तुम सतिगुर हमरे ॥४२६॥ दोहा : जव ते पूजत प्रथम ऐ, धरि पाटी परि पाय । कोऊ अस्ति वतांवहीं, पूजत मन वच काय ॥४२७॥ चौपई : अर्धफालक सव देसनि मांहि, फैल्यो मत यम संसय नांहि । असे काल वितीतौं घणौ, वरष सैकड़ा फुनि तुम सुरणौ ॥४२८॥ भऐ उजेरणी विक्रम भूप, माता पद्मावती' अनूप । गंध्रवसेन पिता तसु जांनि, हौ विद्याधर वह गुनषांनि ॥४२६॥ विक्रम प्राकर्मो चहु धनी, धर्मवान दांनी वहु गुनी। तिनु वुलाय पंडित रिष सवै, नमि विनती म' कीन्ही जवै ॥४३०॥ संवत्त नयौ चलावन तनौं, मेरे भाव उपज्यौ धनौं । वै वोले झगरौ पाछिलो, मेरै' संवत चलि है भलौ ॥४३१॥ दोहा : लैन देन वोरन कौं, धन दै कलहि' मिटाय' । तिह विक्रम भूपति नयौ, संवत दयो चलाय ॥४३२॥ चौपई : फुनि विक्रम तौ सुरपुरि गए, केते वरष वहुरि वीतऐ। वरष ऐकसौ भऐ छतीस, तवें वजेणी' भऐ महीस ॥४३३॥ चंद्रकीर्ति हौ ताकौ नाम, चंद्रसिरी भई ताकी वांम । तिनकै सुंदर पुत्री भई, नाम चंद्ररेषा गुनमई ॥४३४॥ दोहा : ताहि पढाई भूप वन, अर्धफालकनि पासि । सांतिकीति को सिष्य हुतौ, जिरणचंद नाम प्रकासि ॥४३५॥ सौ तौ कनवज देस कौं, गऐ सु ताहि पढाय । फुनि कन्यां जोवनसहित, देषी जव ही राय ॥४३६॥ सुन्दर सोरठ देस मैं, वलभा नगरी जांनि । प्रजापाल नृप के तिया, प्रजावती गुनषांनि ॥४३७॥ ४२६ : १ पदमावती। ४३० : १ इम। ४३१ : १ मेटें। ४३२ : १ कलह । २ मिटाइ। ४३३ : १ उजेणीं। Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६ ] बुद्धि-विलास लोकपाल ताकौ नतय, ताहि दई परणाय । ससिरेषा कन्या वहै, हय गय दै वहु चाय ॥४३८॥ प्रजापाल सुरगनि गयौ, लोकपाल हुव राज। काहू दिनि अति प्रस्न' लषि, तिय वोली तजि लाज ॥४३६॥ अहौँ भूप मेरो' जु गुर२, है कनवज के देस । ताहि वुलाय यहां अवै, कोजे भक्ति विसेस ॥४४०॥ नृप मन्त्री नु विनाय करि, लीने तिन्ह' वुलाय । साम्हें चाले भूप हू, ल्यावन को चित चाय ॥४४१॥ लषि वन को वह रूप जव, नही वस्त्र कछु पासि ।। नही दिगांवर रूप यह, नृप तव भऐ उदास ॥४४२॥ विचि ही तें प्राऐ सु उठि, वन 4 गऐ न राय । तव नृप कौ राणी सवै, जांनि लयौ' अभप्राय ॥४४३॥ मंत्रिनु कौं षिनवाय करि, राणि वन के पासि । स्वेत वस्त्र लाऐ तिन्है, वहु विधि करि अरदासि ॥४४४॥ तव नृप सांम्हे जाय फुनि, ल्याऐ नगरी मांहि । भक्ति करी जिणचंद की, भाव-सहित अधिकांहि ॥४४५॥ तव ते मत ठहरयौ यहै, स्वेतावर' सु कहात । भद्रवाहु के चरित मैं, भाषी है यह वात ॥४४६॥ फुनि चौदह उपकरण ऐ, नऐ नऐ ठहराय । यनके' मत के जतिनु कौं, राषन दऐ वताय ॥४४७॥ उपकर्ण-नांम राषौ तीन पछेवड़ी, वहुरि धोवत्ती तीन । तीन पातरा काठ के, लाठी ऐक नवीन ॥४४८॥ वोघा दोय जु ऊंन के, ऐक मौहपती जोरि । पात्रा के मुषि वांधणी, ऐक तर्पणी डोरि ॥४४६॥ दोहा : ४३६ : १ प्रश्न ४४० : १ मेरे। २ जगुरु। ३ कोज्ये। ४४१ : १ तिनहि। ४४२ : १ कछु। २ पास। ३दिगंबर। ४४३ : १ लियो। २ अभिप्राय । ४४६ : १ स्वेतांबर। ४४७ : १ इनके। www.jainelik Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास ऐ सव चौदह उपकरण, राषण मैं नहि दोष । असें कहि सवकौं कियौ, मत स्वेतावर पोष ॥४५०॥ नऐ वनाऐ गृथ वहु, आगम' वहुरि सिधांत । तिनमैं भाषे सो कछुक, सुनिऐ भवि विरतांत ॥४५१॥ चौपई : जनम कल्यांनक पूजा करें, प्रांगी रचि जग को मन हरै। देहुरांनि को चलन मिटाय, उपासिरा दीन्हे ठहराय ॥४५२॥ प्रतिमां प्रभु की थाप जहां, जुड़ि किवाड़ .भोजन ले तहां। फुनि गृथनि मैं जो विपरीति, भाषी सो सुनिएँ करि प्रीति ॥४५३॥ सोरठा : ऐ चौंरासी वोल, नऐ सथापे वहसि करि। तिनकी कथा कलोल. कछु यक यह वर्नन' करू२ ॥४५४॥ अथ चौरासी बोल परि हेम क्रत छंद छपै'। कवित्त : केवली प्रहार कर माने तिन्है लागत है, दूषन अठार परमाद महा मोहिऐ। मोह के विनासकारी वीरज अनंत धारी, जिन्हें भूष लागे असे कहत न सोहिऐ ॥ भुंजत अनंत सुष भोजन तै कौंन काज, प्रादित कै उदै कहौ कहा दीप वोहिऐ। काहू परकार इनकै न कवला प्रहार, जे कहै है तिनके जग्यौ है ग्यांन को हिऐ ॥४५५॥ मोहनी करम नांस वेदनी को वल नांस, विसकै' विनासै ज्यौ भुजंगम की हीनता। इंद्रीनि के ग्यांन सौं न सुष दुष वेदै जहां, वेदनी को स्वाद वेदै इंद्रीनि की बीनता ॥ प्रातमीक अंतर अनंत सुष वेदै जहां, __वाहरि निरंतर है साता की अछीनता। ४५१ : १ प्रागम। २विविरतांत । ४५४ : १ वरनन । २ करौं । ४५५ : १ missing . ४५६ : १ बिसकौं। www.jainei Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ ] बुद्धि-विलास तहां भूष आदिक असाता कहां वल करै, विष करिण कान करै सागर मलीनता ॥४५६॥ देव मानसी कही प्रहार ते त्रपति' होय, नारकीक जीवनि को कर्म को प्रहार है। नर तिर जंच के प्रगट कवला प्रहार, ऐक इंद्री धारक के लेप को अधार है। अड़े की विरिधि ह उजाग्राहार3 सेवन तें, पंषी उर ऊषमा तै ताकी वढ वार है। नौ कर्म वर्गनां को केवली के है प्रहार, देह अविकार कहै जो न सविकार है ॥४५७॥ दोहा और जीव कै लगत नहि, तन पोषक सुषदाय । समय समय जगदीस के, लगै वर्ग नां प्राय ॥४५८॥ छप्पै : षुध्या त्रषा' भय दोष रोग जर मरण जनम मद । मोह षेद पर स्वेद नोंद विसमय चितागद ॥ रति विषाद ऐ दोष नांहि अष्टादस जाके। केवल ग्यांन२ अनंत दरस सुष वीरज ताकै॥ नहि सप्त धात सव मल रहित परमो दारिक तन सहित । अंतर अनंत सुष रस सरस सो जिनेस मुनिपति महित ॥४५६॥ दोहा : कलप' विकलपी कहत हैं, और दोष विकराल । निरमल केवल नाथ के, है निहार मल जाल२ ॥४६०॥ जाहि प्रहार वनै नही, तँह क्यों होय निहार। परगट दूषन देषिए, इसमें कौन विचार ॥४६१॥ चौपई : जे मुनि तपति रिद्धि के धारी, गहत प्रहार हिये न निहारी। कहि क्यों सकल जगत को स्वामी, कर निहार अमल पद गांमी ॥४६२॥ ४५७ : १ त्रिपति। २ प्रकार। ३ उजाहार। ४ बर। ४५६ : १ त्रिषा। २ ज्ञान । ४६० : १ कलपि । २ लाज । Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : कवित्त : कहै कोऊ क्रोधसाला' हुवौ है गोसाला मुनि, तिन तैं ज्वाला-माला छूटी परजलती । वीर के समोसरन दहि मुनि दोय तिन, ताकी भल स्वामी हूं को पहुंची उछलती ॥ तहां भयौ उपसर्ग ताही ऊषमां तें फिरि, उदर की व्याधि भई श्रम लोहू चलती । दोष जानि तजै सो सरधांन, ग्यानवांन जिन कैं सु जोति जगी बलती ॥४६४ ॥ दोहा : बुद्धि-विलास जाकौं देषि मिटै विकट, घोर उपद्रव वरर्ग' । दोष दोय ताकै कहै, रोग और उपसर्ग ॥ ४६३॥ अरिल : जनमत ही मति श्रुति श्रवधि, तीन ग्यांन घट जास । कहैं पढ्यौ चट साल स्यौं वर्द्धमान गुनवास ॥४६५ ॥ कहैं और सितवास मत, जव जिन होय विराग । एक वरस लौं दान दे, अंत करें घर त्याग ॥४६६ ॥ जिन वैराग्य दसा धरत, त्यागे सव परभाव । कहा जानि अपनों करें, पाछे धरी दिगंवर जिन दसा, पाछे ईंद्र धरै जिन कंध पर, यह संसय मति मांनि ॥ ४६८ ॥ चौपई छंद गणधर विनां वीर की वांनी, निफल षिरी नही' काहू मांनी । वेसरि' : समकित वृत का भया न धारी, कोऊ तहां कहै सविकारी ॥४६६ ॥ दान वताव ॥४६७ ॥ अंवर श्रानि । दोहा : परगट वांनी षिरयन' षिर यतौ, होय सफल तहकीक२ । विरै फल विनां जे कहैं, तिनकी वात अलीक ॥४७०॥ लोकनाथ सौ जिनवर जाकौ पूत है, ४६३ : १ वर्ग । ४६४ : १ क्रोधसला । ४६८ : १ परि । ४६६ : १ Missing ४७० : १ षिरंन । तिस माता को कहैं श्रौर परसूत है । [ ५६ २ नहि । २ तहकीक । Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास आदिनाथ कौं प्रगट कहत हैं जुगलिया, तिनकौं ही फिरि कहैं भये ते पति तिया ॥४७१॥ चौपई, कहै जुगलिया कोऊ मूवो, ताकी तिय हि रडायो हूवो। सोही रिषभदेव धरि पानी, भई सुनंदा दूजी रांनी ॥४७२॥ सोरठा : कराहिन निदंक काजु,जो सामोनि के होय जन । क्यौं करि श्री जिनराज, कर कारिज विधि करम ॥४७३॥ छप्पै : कोऊ कोऊ कहै रिषभ थौ विप्र तास तिय । देवा नंदा तासु गर्भ जिनवीर अवतरिय ॥ दिन अस्सी अरु तीन लयो प्रभू वास तहां हीं। तवै ईद्र यह वात विचारी है मन माही ॥ हीन जाति द्विज कुल विष, महा पुरष अवतार। जोग्य नहीं तातै करौं, और गर्भ संचार ॥४७४॥ सोरठा : दियो' इंद्र प्रादेस, हिरन गवेषी देव कौं। करवायो परवेस प्रभु, त्रिसला के गर्भ मैं/४७ चौपई : पहिलै गर्भ क्यो न हरि लोनौं, गएँ तियासी दिन क्यौं कीनौं। पहिलै का जानत हो नांहों, कहौ विचारि धारि मन मांही ॥४७६॥ अरिल : दुज घरिवा सिद्धारथ घरि प्रभु संचरयौ, गर्भ कल्यांनक कहौ कहां जिन को करयो। जो द्विज घरि भौ होय हीनता ईस की, सिद्धारथ घरि न वनै क्रिया जगीस की ॥४७७॥ द्वै दोन्यो धरि तौ कल्यान कछह गनौं, जो दोन्यौं के न हितौ च्यारयौं हो भनौं। सील भंग तो होय जिनेश्वर मात का, यातै वीरज नांहि सिधारथ तात का ॥४७८॥ ४७३ : १ करहिन । २ निदिक । ३ सामानि । ४७५ : १दयो। Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ६१ चौपई : जहां वात का नाहि नवेरा, तिह' कलपित करि कहैं अछेरा। भैसी वांनी मूंढ वषाने, दरसन मोह लीन सरधान ॥४७६॥ दोहा : पंच कुमार जिनेस हैं, सत्यारथ मत मांहि । मल्लि नेमि एई कुमर, कहैं द्वै अवर नांहि ॥४८०॥ तीर्थकर जिन को नमैं, सांमांनिक जिनिराय । कहैं बाहुबलि केवली, नमो वृषभ' के पाय ॥४८१॥ कवित्त : अरिहंत पद वंद्य वंदक सरूप मेरो, ___ असे भाव परमाद गुनताई वहै हैं। सातमी धरातै प्रागै प्रातमी3 करस जागें, तहां वंद्य वंदक विभाव नाहि रहै हैं । साधक दसा मै जहां वाधक है असा भाव, तहां जिन जिन वंदै मंद वुधी कहै हैं। परवा सरूप धारी वीतराग अविकारी, वंदनीक एक मानी ग्यांनीसर दहै हैं ॥४८२॥ सवैया : केवल ग्यांन विष ज्यन वीर कहैं अनजान अचानक छोक्यौ। सो न वनै जव छींक उठ जव वात कफा मय व्यापत जी कौं॥ धातु विजित निर्मल ईस सरीर विष नही रोग रती को। छींक कलंक अटंकित अंकित शुद्ध दसा तहां दोष नहीं को ॥४३॥ अरिल : तिरदंडी तापसी कुलिंगी भेष सौं, पावत सुनि जिन वीरनाथ उपदेस सौं। गोतम स्वामी गणधर वृतधर जैन को, ____ ताकै सनमुषि' गयो भगति सौं लेन कौं ॥४८४॥ दोहा : धारक संम्यक दरसनी, कर न कुमती मान ।। क्यौं करि गणधर पूज्य पद, करै सुभक्ति विधांन ॥४८५॥ ४७६ : १ तंह। ४८१ : १ रिषभ । ४८२ : १ सवैया। २ प्रातमी। ३ बुद्धी। ४८३ : १ सवैया २३ सा। ४८४ : १ सनमुष । Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास जाकी सोलह स्वर्ग तें, प्रागै नांहीं गंम्य । तिस नारी कौं यौँ कहैं, रमै मोष्य पद रंम्य ॥४८६॥ कवित : जाके सव मलद्वार धारें है निगोदि भार, कवहू न अविकार हिंसा तें रहत हैं। सिथल सुभाव लिये परपंच संच किये, लाज को समाज धरै अंवर चहत हैं । छठे गुण थांन मांहि थिरता न ध्यान महि, मांस मांस रितु ताहि संकता लहतु' हैं। जगत विलविनी की हीन दसालंविनी कौं, यात ही नितंविनी को मोषि न चहुत हैं ॥४७॥ दोहा : मुक्ति कामिनी कौं रमैं, एक पुरिष विसेष । रमैं न कामिनि कामिनी, यह परगट ही देष ॥४८॥ अरिल दोहा' : समय विरोधी देषिऐ, परगट वितथ विचार । मल्लिनाथ जिनको कहैं, मली कुमारी नारि ॥४८॥ रिल: सुरग भूमि पाताल लोक मैं देषिये, नारी नाथ सुनी कवहू न विसेषिये। जगत वंद्य प्ररहंत' देव पद क्यों धरै, नर अधीन जो हीन निदि पद प्राचरै ॥४६०॥ चौपई : जो नारी कौं नर पद मांनो, तो ताकी प्रतिमा किन ठांनौं। पुरिष प्रकार एक ही वंदौ, नारी रूप क्यों न अभिनंदो ॥४६१॥ जो नितंविनी विव न सोहै, कुच रूपादिक मंडित होहै। तो लज्जा करि कामनि रूपी, क्यौं करि जिनवर होय प्ररूपी ॥४२॥ दोहा : जाके दरसरण' परस ते, रागादिक मिटि जाय । तिस नर रूपी ईस कौं, वंदो सीस नवाय ॥४६३॥ ४८७ : १ लहत। ४६ : १ । २ बिचारि । ४६० : १ अरिहंत। ४६३ : १ दरसन। Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास चोपई : कहै जुगल हरिषेत्र निवासी, काहू देव हरयो सविलासी। पूरव वैर दषि दुष दीनों, अवगाहन करि छोटो' कीनौं ॥४६४॥ सोही' भरथषंड फिरि प्रांन्यो, मुथरा नगरी राज दिवांन्यो। पापी करि तिन मांस षवायो, नरक नगर के पंथ चलायो ॥४६५॥ तिसके कुल हरिवंस वषांने, सत्यारथ उपदेस न माने । जुगल सर्व ही स्वरगति' गांमी, नरक न सेवहि रिजु परणांमी ॥४६६॥ तीन कोस की तिनकी काया, स्वर क्यौं करि लघु रूप बनाया। जो तुम इसहि अछेरा मानौं, तो भी नांहि वनै मनि प्रांनी ॥४६७॥ काल अनंतानंत भये तें, एक एक ही जुगल गये तें। सव हरिषेत्र भूमि का पाली, हूं कौं' मिट जुगल परनाली ॥४८॥ दोहा : सव गिरणती के जुगल है, घटै वढे नहि कोय । मरण काल ही जुगल के, प्राय जुगलिया होय ॥४६॥ राषतु' चौदह उपकरण, मुनि कमै नाहि नु दोष । परिग्रह त्याग दसा विष, करै परिग्रह पोष ॥५००॥ जहां प्रमाणू सम नही, परिग्रह ग्रह कौं रंच । तहां कहीं क्यों करि वन, वखादिक परपंच ॥५०१॥ कवित्त : काल पाय मैले होय आसा होय धोवन की, धोयें नसै संजम प्रारंभ विसतारै' है। नास भये मांगन को त्रास होय नासन के, डरते सु ध्यान विषौर थिरता विडार है। देहु द्रुति मंडन है ब्रह्मचर्य छंडन है, जिन लिंग पंडन है तातै पट डार है। संवर धरनहार अंवर सौं अविकार, होय के निरंवर दिगंवरहि धारै है ॥५०२॥ ४६४ : १ छोटो। ४६५ : १ सोई। ४६६ : १ स्वर्गति। ५००:१राषत। ५०२ ! १ बिस्तार। २ विशे। ३ बिसार । Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ ] दोहा : छपै : बुद्धि-विलास समयादिक परजाप कौं, काल वर वस मुझांहि । काल प्रण जागे नही, जै असंख्य जग मांहि ॥ ५०३ ॥ कहां ते । काल अरूण जो नांहि समय तौ होय सुथिर वस्तु विन नांहि नास उतपति तहां तें ॥ जगत मैं । असत्त जनम जै होय होय घर श्रंग वुद्धि होय परमांन और षिनभंगुर मत मैं ॥ नहि सधै वस्तु सीमां विमल जनम नास थिर भाव विन । थिरत निमत्त समयादिकी काल अणू जगि कहहि जिन ॥ ५०४ ॥ कवित : मां मनसू वृत के गरधर घोरो भयो, काहू काज के निमत मांस मुनि गहै हैं । घरि २ विहरि २ अंन मांगि ल्याव, कहैं मुनि थांन श्रांति भोजन कौं लहै हैं ॥ निज मत निंदक कौ ठौर मारे पाप नाही, निर्दय सुभाव धरि काहू की न सहै हैं । सांची बात झूठी कहै भेद वस्त्र को न लहैं, हठ रीति गहिर हैं मिथ्या बात कहै हैं ॥५०५ ॥ भरथ नैं ब्रांह्मी वहन' कहै नारी कोनी, महासती दोष लाइ भववास चहे हैं । वसत ही केवली भरथ भयो, आरसी के मंदिर मैं द्रोपदी सती कौं कहैं भई पंच श्रघ वंध भारी करि संकट मैं फहै हैं । ग्रहवास ५०४ : १ थिरता । ५०५ : १ missing ५०६ : १ वहैं । सांची वात झूठी कहैं वस्त्र' कौ न भेद लहैं, हठ रीति गहि रहें मिथ्या वात कहै हैं ॥५०६ ॥ कोक मुनि कंध परि पंथ मैं गुरू कौं लियें, चल्यौ जात केवली भयो है सरद है हैं । मांनि निरवहै हैं ॥ भरतारी', २ भई not in AI ३ बस्तु । Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ६५ कहैं है जवाई वीर नाथ को जमाली नामां, वीर है कुमारो सुनि लरनै कौं षहै हैं। ध्र वकि-ध्र वकि करि केवली कपिल नांच्यो, मूरिष रिझांवन कौं असी मांनि रहै है। सांची वात झूठी कहैं वस्तु को न भेद लहैं, हठरीति गहि रहौं२ मिथ्या वात कहै हैं ॥५०७॥ छप्पै कहहि वहुत्तरि सहस भई वसुदेव-वधूगन । धनुष' पंच सै उच्च वाहुवलि कहैं धरचौ तन ॥ सूद्र-जाति-धरि असन करत मुनि दोष न पावै । देव मनुषिणी भोग-भोग वहि सुरत वढावै ॥ इक गर्भ मांहि सुलसा धरे, सुत वत्रीस जनै भनहि। पहिले त्रपष्टिः हरिदेव' की, नानां तें उतपति गनहि ॥५०॥ मांनहि वीर विहार अनारिज देस भूमि पर । कहहि मलेछ चतुर्थ काल सारै हूऐ भर ॥ देव-कोस सै च्यारि-कोस को तन अव धारय । प्राणघात वृत-भंग करत नहि पाप विचारय ॥ उपवास मांहि वोषदि' भषत, वृती त धारहि दोष मल । चौसठि-हजार नारी गिर्ने, चक्रवत्ति धरि तनु नवल ॥५०॥ समोसरन जिन नगन नांहि दोसै परवांनहि । अविक्रत तन मैं वख राग-कारण सरधानहि ॥ लाठी रार्षे जती कहै अस कर्म' वधांवहि । गज ऊपरि ही मुंक्ति२ गई मरुदेवि वतांवहि ॥ नारी अगम्य दुरधर कठनि पंच महाव्रत-पद धरहि । नहि लहहि दोष वलहीन मुनि वार वार भोजन करहि ॥५१०॥ छंद गीता : दरवित क्रिया विन भावलिंग गृहस्थ किवल' पद धरै। चिडाल-प्रादिक जाति निदित मुक्ति तदभव वसि करें। ५०७ : १ ध्र वक-ध्र वक। २ रहैं । ५०८ : १ धनष। २ त्रिपिष्ट । ३ हरदेव। ४ मनहि। ५०६ : १ वोषधि। ५१० : १ करणं। २ मुकति । ३ A अगाम्य । ५११ : १ केवल। www.jainel Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास आभरण सहित जिनेस-प्रतिमां राग-कारण मानते । अनमिल वषांनहि और ठांनहि कलपनां सरधानते ॥५११॥ साभरण' सव सनमुक्ति जै हैं मोनि परिगृह हठ गहैं। रवि-चंद-मंडल-मूल आया वीर वंदन को कहैं। सासुती गति मरजाद मेटहि सूर-ससि की जानते। अनमिल वषांनहि और ठांनहि कलपनां सरधानते ॥५१२॥ दूषन अठारह मांहि वदलै कहहि और सवारिकै। चौतीस अतिसय वदलि केई गहहि और विचारिकै ॥ जिनमत-निवासी सौं लरहि मुनि दोष रचनां ठांनते। अनमिल वषांनहि और ठांनहि कलपनां सरधांनते ॥५१३॥ सौधर्म स्वरपति जीतिवे कौं चमर वितरपति' गयो। तसु वज्रदंड विलास-पंडित कहहिर वीर-सरनि भयो । कर पूरवत मरि गएँ न पिरै जुगल-तनु-परवांनते। अनमिल वषांनहि और ठांनहि कलपनां सरधांनते ॥५१४॥ निर्वान' होत जिनेस-काया पिरै दामिनिवत नही। वर नारि दे थिर करै श्रावक देषि कांमी मुनि कही। केवली तनत जीववध ह कहैं मत मद-पांनते। अनमिल वषांनहि और ठांनहि कलपनां सरधांनते ॥५१॥ सुरगि लै जिनदाढ पूजहि ईद्र जिन जव सिव गमैं । जिन वीर मेर-अचल लायो जनम कल्यांनक समैं ॥ जिन-जनम-सूचक स्वपन' चौदह और नहि मन प्रांनते। अनमिल वषांनहि और ठांनहि कलपनां सरधानते ॥१६॥ गंगादेवी सौं कहै, पचमन वरष हजार । चक्रवत्ति भरतेस नैं, कियो भोग-विवहार ॥५१७॥ दोहा : ५११ : २ प्राभरण। ५१२ : १ साभरण। २ मुकति । ५१४ : १ व्यंतरपति। २ कह हि। ५१५ : १ निरवांन । ५१६ : १ सुपन। www.jaineli Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ६७ अरिल : भोग भूमि छयांनवै नगनहि उछेदि के, __ चर्म नीर नै दोस न लावहि वेदिक। घृत करि साधित बासी भोजन लेत' हैं, ___ सारे फल कौं भुंजत दोष न देत है ॥५१८॥ कवित : रिषभ विरागत निमति नीलंजसा नृति', मांनै नांहि देव देवि कोनी' जो विधान की। मात-पिता जीवते विराग ताकौं नांहि धरै, वीर वर्द्ध मान जिन गर्भवास प्रांन की ॥ वाहुवलि कौं कहैं कि युगल स्वरूपधारी, हाड पूर्जे कौडे थापि कहै परठांन की। नाभि मरुदेवी कौं जुगलधर्म मानतु हैं, तिन ही ते जिन-उतपति सरधान को ॥१६॥ चौपई : हौंहि जुगलिया सव मलधारी, कहै सिलाका-पुरिष निहारी। चौसठि इंद्र न अधिके जांन, वारह देवलोक ही मानें ॥२०॥ जे जादौं जिन मारिग पक्षी, तिनकौं कहैं मांस के भक्षी। मनुज मांनषोतर के प्रागैं, जेहें कह न दूषन लागें ॥५२१॥ छंद रोडक: नांही है नांही है काम चौवीस ॥ अरु नव-नवोत्तरे लघु समुद्र मानत नांहो। भैरापति भरत तजि क्षेत्र ऐकसौ साठि माही ॥ चौरासी लष जोंनि हैं, ऐ चौरासी वोल । जे मांने ते मांनि हैं, भवसागर-कल्लोल ॥५२२॥ दोहा' · तिनहूं तें लौका ढूंढिया, निकसि जुदे मत कौं थापिया। प्रतिमां तिनु पूजन तजि दई, दोष कहे याम अधिकई ॥२३॥ तिनमें लौंका सुचि तो रहैं, दूढया महा असुचि' कौं गहैं। नहि प्राचार विचार न कोय, जात धर्मसधै सुभ होय ॥५२४॥ ५१८ : १ लेतु। २ देतु । ५१६ : १ नृत्य। २ कोनौं। ३ मुगल। ५२३ : १ चौपई। ५२४ : १ अश्रुचि। २ घरम । Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ ] बुद्धि-विलास इनको चलन जगत सव जानें, गूथ माझि अव कहा वषांनै । परगट दीसत छांनौं नाहीं, तातै वरनन कहा करांहीं ॥५२५॥ दोहा : मत स्वेतांवर' मैं वहुरि, लषियत' अवै प्रतछ्छ । फाटे मन मद ठांनि सो, हैं चौरासी गछ्छ । कवि वचन दोषभाव धरि नहि कियो, कियो न निज-मत-पोष । सत्यारथ उपदेस यह, करै सुजन संतोष ॥५२६॥ सत्यारथ वांनी प्रगट, घट-घट कर उदोत । संसय-तिमर मिटै पटल, वटै ग्यान सुष होत ॥५२७॥ ॥ इति वोल संपूर्ण ॥ अथ द्रावड़-संघ-उतपति-वर्नन दोहा : द्रावड़संघ उत्तपति' भई, जिम भाषी मुनि ईस। संवत बीते पांच सै, ऊपरि और छतीस ॥५२८॥ चौपई : मुनि श्रीपूज्यपाद गुनषांनि, वज्रनंदि तसु चेला जांनि । पाहुडोनि वेता तन षीण, सर्वसाख मैं महाप्रवीण ॥५२६॥ इक दिनि चेले क्रोध उपाय, दक्षिण मथुरा के मधि पाय। द्रावडसंघ नयो टहराय', नये नये सिद्धांत वरणाय ॥५३०॥ चौपई : भाषी वीज मद्धि नाहिर जीव, है प्रासुक नहि दोष सदोव । ती विरराज आदि बहु कर्म, करि जीवो यामै न अधर्म ॥३१॥ सोतल जल के करै सनांन, तिन के अघ अति होत' सुजांन । इन्हैं आदि विपरीति जु वात, करि द्रविड-संघ कियो विष्यात ॥५३२॥ ४ गछ। ५२६ : १ श्वेतांवर। २ लषिमत। ३ प्रतछ। ५२८ : १ उतपति। ५२६ : १ पाहुडांनि। २ षीन । ५३० : १ दिन। २ ठहराय । ५३१ : १ A missing । २ नहि । ५३२ : १ होय। २ द्रावड। ३ कीयो। Education International www.jaineli Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ६६ अथ ज्यापनीय-संघ-उतपति' -वर्नन दोहा : साल सात से पांच कै, संघ चल्यौ अघ-धाम । पुर कल्यांनवर के विषै, ज्यापनीय यह नाम ॥५३३॥ तहां ऐक श्रीकलस मुनि, तिनहूं नये सिधंत । करि वातै जु धरि सु अव, कछुयक सुनौं व्रतंत ॥५३४॥ कलपसूत्र स्वेतांवरनु, नयो वरणायो ताहि । मांनौं' फुनि पूजा करो, रतन-त्रय को चाहि ॥५३५॥ सोरठा: मांने दुहुंके वैन, दिग्गंवर फुनि स्वेतपट । लहैं कौंन विधि चैन, जमीकौ न असमान कौ ॥५३६॥ फुनि यह कही असार, खी जाय पहुचै मुकति । ले केवली प्रहार, मोषि लहै सर गृथहू ॥५३७॥ वातें धरि विपरीत, और कितेक सिधांत मैं। संघ त्यागि निज रीति, ज्यापनीय परगट कियो ॥५३८॥ अथ काष्टा-संघ-उतपति वर्नन दोहा : संघ कासटा की भई, उतपति मनो उपंग । साल सात-सै-त्र्यारणवै, को निकस्यो यह संघ ॥५३६॥ चौपई : ग्राम नंदियड़ इक अति वस, विनयसेनि यक मुनि तें लसै। ताकै चेलो कुमारसैन, भयो मुनी धारक मत्त जैन ॥५४०॥ तिय यक समये धरयो सन्यास, ज्यावत जीव सु ठांनि हुलास । वैठौ एक ठौर मुनिराय, सर्व वस्त को त्याग कराय ॥५४१॥ दिन कितेक मैं उपजी ताकौं, षुध्यादिक वाधा अति वाकौं। तव वन' नहि निज धर्म विचारयो, करि प्रहार सन्यास विगारयो ॥५४२॥ ५३३ : १ उत्पत्ति । ५३५ : १ मानहु। ५४२ : १ उन। The less popular sect of the Jalns, besides the well known Digambara and Svetambara Sanghas. Little research has so far been made on the Yapaniya literature. Dearth of material coupled with its close affinity with the Digamb ara sect. makes it still more difficult to differentiate between the two. However, Kanarese Jain works would come tofour aid, when they have been discovered and a proper assessment of the same has been made. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० ] बुद्धि-विलास फुनि वह बड़े मुनिनु मैं गयो, सव विरतांत आपनौं कहयो । मुनिनु कही फिरि दीक्ष्या लेहु, करि छेदोपसथापन ऐहु ॥५४३॥ वाने विद्या को मद ठांनि, दीक्ष्या फिरि नहि लीनी जांनि।। नए साख तिन लये बनाय, प्रतिमा काठ-तरणी वरणवाय ॥५४४॥ भाषी पूजौ सव मिलि याहि, वहु मिलि पूजन लागे ताहि । सुरही गाय पूंछ के वाल, तिनको पीछी रची विसाल ॥५४५॥ पूजा पाठ नए वरणवाये, प्रागै पीछे दळ चढाए । मुनि-तिय कौं दीक्ष्या दे भाषी, देसवृत करिकै अभिलाषी ॥५४६॥ चर्या वीर करो' सहु कोय, असे बहकाये बहु लोय । प्राछत' कहे और के और, इन दै प्रादि कुवुधि के जोर ॥५४७॥ करि कितेक वातै विपरीति, मूरिष मत प्रांने करि प्रीति । असे नंदिसंघ मैं चाहो, काष्ट संघ उपज्यौ विधि याही ॥५४८॥ जब वाको गुर हौ मुनि महा, प्राय कही यह कीन्हीं कहा। तव वन कितियक मेटी चाल, कितियक चली जात हैं हाल ॥५४६॥ दोहा : तवही ते कहने लगे, मूलसंघ तौ वाहि।। कहै नवीन प्रवीन जन, संघ कासटा' याहि ॥५५०॥ दोहा : अथ निपिछछ-संघ-उतपति-वर्नन संवत नौसे ज्याणवै, संघ निपिछ्छ उठांन । मुथरा नगरी मैं हुवो, सो विधि सुनहु सुजांन ॥५५१॥ चौपई : मुनि यक रांमसेन वरनयो, समकित प्रक्रति मिथ्याती भयो । गुरु अर प्रतिमां जिन-वर तरणी, तिन मैं विगि निकासी घणी ॥५५२॥ यह प्रतिमां मेरी है भाई', सो ही पूजौंगो मन लाई । यह गुर मेरो ताही मानौं, और मुनिनु कौं नाहि पिछांनौ ॥५५३॥ ५४७ : १ करहु । २ प्राछित । ५४६ : १Amissing। २ उन । ५५० : १ काष्टा। ५५३ : १ भई। www.jaineli Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोरठा सोरठा : दोहा : बुद्धि-विलास [७१ असे वात कितेक, कहि कहि माथुर श्रावकनि । पकराई अति टेक, संघ निपछ परगट कियो ॥५५४॥ ॥ इती संघ उतपति 'संपूर्ण ॥ कुंदकुंद मुनिराज, श्रीमंदिर२ जिनके वचन । सुनि हुव धर्म-जिहाज, अधिक समोघे मुनिनु कौं ॥५५५॥ चलते वहुत कुमार्ग, जो ए मुनि न समोधते । तव ही तें सुभ मार्ग, गहि केते लागे चलन ॥५५६॥ अथ कुंदकुंदाचार्य-वर्नन संवत गुणचासा तण, कुंदकुंद मुनिराय । भये भटारक अवनि पैं, तिनकी है अमनाय ॥५५७॥ इनके कारण पाय के, नाम भये जिम पांच । सुने सु अव विधिवत कहे, भविजन मांनौ' सांच ॥५५८॥ पदमनंदि मुनिवर हुतौ, पैहलै तौ निज नाम । मुनिस्वर२ के परसंग तैं, लहे नाम अभिराम ॥५५६॥ देव मिल्यौ यक प्रायकै, करी वीनती येहु । कहि ऐसो अवहूं करूं, आग्या मोकौं देहु ॥५६०॥ तव' मुनिवर असे कही, विदिह क्षेत्र ले जाय । श्रीमंदिर२ स्वांमी तरणौं, दरसरण मोहि कराय ॥५६१॥ तव स्वरधारि विमान मुनि, चालयो मद्धि प्रकास । राह मांहि पीछी गिरी, ठीक पड़यो नहि तास ॥५६२॥ मुनि वोले पोंछी विनां, हम नहि मग चालंत । देव विचारी सो करूं, जिहि विधि चाले संत ॥५६३॥ गृधिपछिछ' के परन' की, पोंछी दई वनाय । गृधपछाचारिज यहै, तव ते नाम कहाय ॥५६४॥ ५५५ : १ 'संपूर्ण' not in AI २ सीमंधर । ५५८ : १ मांन। ५५६ : १ पहलें। २ फुनि सुर । ५६१ : १ जब। २ सीमंधर । ५६४ : १ गृद्ध। २ परनि । ducation International www.jainei Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ ] सोरठा : अरिल : बुद्धि-विलास स्वरमुनि गये विदेह मैं, दरसरण किय जिनराय । ऊंची सव ही को लषी, धनुष पांच से काय ॥ ५६५॥ चक्रव्रत्ति आयो तहां, दरस करण जगदीस । लषि वन मुनि कौ हाथ में, लऐ उठाय महीस ॥५६६ ॥ भाषी यह को जीव है, कमड़ल पीछी धार । जिन भाषी मुनि है यहै, भरथषंड को सार ॥५६७॥ तव चक्रीयन कौ धरचौ, एलाचारिज नांम । फुनि प्राये निज क्षेत्र मैं करि मनवंछित कांम ॥ ५६८ ॥ कवहू विनां प्रभात, सामायक लागे करन । समयै हुतों न भ्रात, तातें वांकी' ग्रींव हुव ॥५६६ ॥ तव ते नांम कहात, वक्रग्रोंव श्राचार्य यह । फुनि सुनिऐं यह वात, कुंदकुंद मुनि जिम भये ॥५७० ॥ कवहू वाद करत हे प्रांत मतीन तैं, कमडल भरच लयौ जल वष्रण ' नवीन तैं । वादी जलकौं मंत्रनि तैं मदिरा करी, पूछीया कमडल मैं मद तुम क्यों भरी ॥५७१ ॥ तव मुनिवर चक्रेस्वरि कौ सुमरन कियो, देवि कुंद पुसपनि तैं कमडल भरि दियो । तव तैं लागे कहन मुनी कुंदकुंद है, महिमां तिनकी जग मैं अधिक प्रमंद है ॥५७२ ॥ श्रमनाय इनकी मत मैं से भई, सुनी वात कहियतु है मति जांनहु नई | काहू समये संघ चल्यो गिरनारि कौं, कुंदकुंदमुनि वहुरि स्वेतपट लारकी ॥ ५७३ ॥ साथि दुहं मत के ही पंच भये घनें, पहुचे गिर तरि जाय सवै स भनें । ५६६ : १ A वोकी । ५७१ : १ अन्य | ५७२ : १ चक्रेश्वरी । २ उष्म । Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ७३ पहलै दरसन करन तनौं झगरो परचो, आपसमांझिदुहुन ही कै अति रिस भरयौ ॥५७४॥ वैतौ कहै हमारो ही मत आदि है, दूजे कहै अनादी हम वै' वादि हैं। तव प्रकास ते भई देववांनी यही, झगरत काहे प्रादि दिगंबर है सही ॥५७५॥ पहिले' वंदन करी नेम जिनचंद की, जवतें प्रांमनाय ठहरी मुनि कुंद की। तवतै रचे कितेक ग्रंथ भवि तारने, विसंघीन को मत पंडन के कारनैं ॥५७६ दोहा : इनहीं की अमनाय मैं, भये और मुनिराय । नांमी तिनकी अलप-सी, कीरति कहौ वनाय ॥५७७ छद मोतोदाम : धरा ध्रमचद' वड़ौ विड़दाल । थप्पो पट वारह-सै-अठताल ॥ तिके रणथंभ प्रतिष्टहि काजि । बुलाय लये मुनि धर्म-जिहाज ॥५७८॥ हुते गुर दक्षिरण देस विसाल। पुन्या धरमैं सुष सौ गुनपाल ॥ दयो तिनु कागद प्रावन काज । सिताव पधारहु हे मुनिराज ॥५७६॥ महरत वांचि दियो यह जाव । गिणे मति ढील चलैं'व सिताव ॥ हुवो रवि अस्त भई जव राति । गये रणथंभ मुनी परभाति ॥५८०॥ मिले तँह राव हमीर निरिंद' । मही धनि धनि हुवो सु मुनिंद ॥ ५७५ : १ वह। ५७६ : १ पहले। ५७८ : १Aध्रमचद । ५८१:१नरिंद। www.jaineli Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ ] बुद्धि-विलास भये वड्ड पम जे जति राव। भयो सु भलो जस पुन्य प्रभाव ॥५८१॥ पुनः अन्योक्त' कुंदकुंद अमनांय मैं, भट्टारक जिरणचंद । दोहा : कछुयक तिनहू को सुजस, सुनिऐ भवि गुण वृंद ॥५८२॥ चौपई : यनपे' सवै महाजन आय, गढ चीतोड सु गये लिवाय। जहां धर्म धर फुनि बुधिवंत, सांगो रांणौं राज करत ॥५८३॥ तहां चौधरी हौ जिरणदास, सांगो तेजो द्वै सुत जास । साह गोत फुनि वौह' धनवान, तिन को राषत हे सव मांन ॥५८४॥ सांग इक दिन विनती करी, करहुँ प्रतिष्ठा मुनि गुन-भरी। मुनि प्राग्या माफिक धन लाय, सव सामिग्री' दई मगाय ॥५८५॥ तव अति हरष मांनि मुनिराज, करने लगे प्रतिष्ठा काज । दिवस कितेक करत जव भये, मुनि तौ तन तजि स्वर्गनि गये ॥५८६॥ तिनकै सिष्य पाट के जोग्य, हुतो न कोई महा मनोग्य । आयो हुतो प्रतिष्ठा जांनि, इक सुरजन पांड्यो' गुनषांनि ॥५८७॥ ताक संगि तिया हू हुती, गुन लांवन्य' करि अति सोभती। तिनतें सवै महाजन प्राय, विनती करी होहु मुनिराय ॥५८८॥ दोहा : ईंह स्वरजन श्रावक तने, हुतौ देवि को इष्ट । तात याकौं मानते, पंडितजन हूं सिष्ट ॥५८६॥ चौपई : सव मिलि ताहि भटारक करयो, प्रभाचंद्र नाम यह धरयो । अघ-तम-हरन उयो मनु सूर, वढ्यौ प्रताप सवै भरपूर ॥५६०॥ तिया हुती सिंह अजिकाकरी, 'करी प्रतिष्ठा तिनु गुन भरी। प्रभाचंद्र मुनि कहीं प्रकार, काहू दिसि कौं कियो विहार ॥५६१॥ छद पद्धरी : दिल्ली के पति पेरोजसाहि, चांदा गूजर परधान ताहि । ५८२ : १ अन्योक्ति। ५८३ : १ इन। २चीतौड। ५८४ : १ बहु । ५८५ : १ सामग्री। ५८७ : १ सुरजन पांडे । ५८८ : १. लांवनि । ५६१ : १ 'सोभित धर्म ध्यान गुन भरी।' Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६३ : १ यक । ५६६ : १ फुनि । बुद्धि-विलास पापड़ीवाल, इक उपजी रसाल ॥५६२ ॥ दोऊ तिनकें चित कीजे इक' सुभ कारिज जु कोय, होय । दें आदि प्रतिष्ठा सुजस यह करि विचार इक नर મ बुलाय कढाय ॥५६३ ॥ मुहरत इक सुद्ध भलौ भट्टारक श्रीमत पठयो वसीठ तिन पैं भइया करीस, मुनि पासि जाय विनती चलि करहु प्रतिष्ठा हे मुनीस ॥५६४॥ दिनकौ वताय दीन्हों प्रमांण, सबही सुनि लीनी मुनि सुजांरग । दिन वीते वहु फुनि रहयौ एक, मुनि तैं नर विनति करो प्रतेक ॥ ५६५॥ मुनिराज श्रवैं मुहि सीष देहु, दिन रहयौ ऐक नांही कव चलि पहुचे वह ठांम तातें दीजे मुहि सीष दांन ॥ ५६६॥ मुनि कही अहो नर रहहु सोय, देषहु परभाति सु कहां होय । संदेहु । हांन, सोवत नर जब वह वढ्यौ प्रात, लषि दिल्ली श्रचिरज भयो गात ॥५६७॥ मुनि कही जाहु दिल्ली मकार, सांहें प्रधान प्रवार । निकट्ट, भायन श्रचिरज प्रगट्ट ॥ ५६८ ॥ सुषपाल साजि, लेंन काजि । नर प्रायहुं हूं सव कही भयो त्यावे गज हय रथ' पु. नि सव आये सांम्हें २ उपाय । ३ महूरत । २ रथ । प्रभाचंद्र, श्रमंद | [ ७५ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६ ] बुद्धि-विलास वाजे वजाय नौवति निसांन, विधि भली मिले मुनि सौं सुजांन ॥५६६॥ मुनि नगन पयादे चलन लाग, सव करी धरज मिलि हे सभाग । चढि लेहु' पालिकी मुनि महांन, यामैं हमरो प्रति वढे मांन ॥ ६०० ॥ कहि मुनि हठतैं चढि अहो साहु, या विधि को तुम कीज्यो निवाह । चढि चले पालिकी' साथि सर्व, जैनी फुनि पुरजन त्यागि गर्व ॥ ६०१ ॥ श्रावत पुर मैं मनिधरि विषाद, राघो चेतन प्रति किय ववाद । पालिकी बंद करि दो लवार, दोन्ही चलाय मुनि विन कहार ॥ ६०२ ॥ इन श्रादि वाद कीन्हें श्रनेक, मुनि जीति सर्व राषी सु टेक । इक दिनि राघो चेतन सु चाहि, नर पठ्यो वुझन मुनिनु पाहि ॥ ६०३ ॥ मावस दिनि मुनि सिंह ठान देषि, सिध्यनु तें बूझी तिथि विसेषि । सिष्यनु मिलि पूरन्नया कहीस, यह अरज दिलीपति पैं दईस ॥ ६०४॥ है आजु श्रमावस अहो वुनु पून्यौं झूठी कही पतिसाहि षिनाई। वृभि तिथ्थि', साहि, काहि । मुनि भाषी पुन्यौं श्रजि सत्ति ॥ ६०५ ॥ ६०० : १A चढ़ि वेहु । ६०१ : १ पालकी । ६०५ : १ तित्थि । †A popular Jharasahi word To call for-eg. "वीदरणी ने पीर खिनाई" । २ फिरि । Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ७७ बुद्धि-विलास देवी पद्मावति' कौं अराधि, विनती करि संध्या समै साधि । दीन्हौं उगाय नभ माझि चंद, प्रगटयौ पुर मैं जस अति अमंद ॥६०६॥ वा दिनु मिलि भाषी अहो साहि, द्वादस कोसनि परकास याहि । तव सांड दौड़ाये अनेक, सुनि मुनि दिय वांधि सु जाल ऐक ॥६०७॥ वे दौड़े कोस वहौत राति, वारह ही मैं ऊग्यो प्रभाति । या विधि लषि साहि मुनिदं पासि, पाये नमि कोन्ही अरज दासि ॥६०८॥ यह कारण अव कहिये मुनीस, मुनि कही वाद जानहु महीस । ताहू समये वादीनु प्राय, मंत्रनि ते कमडल मद भराय ॥६०६॥ दै कही अहो पतिसाहि ऐहु, कमडल मद भरयो विना संदेहु । मुनि लषि वामैं किय पुष्प अनि, दोन्ही उघाड़ि कमडल महानि ॥६१०॥ अति प्रस्न' भयो पेरोजसाहि, मुषः मुनि पनि धनि कही चाहि । यह कथा सुनी सव राजलोक, कीन्हीं निदान सव ही सु थोक ॥६११॥ दरसन विनि भोजन हम करें न, या विधि भाषे वेगमनु वैन । ६०६:१ पदमावति । ६०७ : १ सांडे। Messenger on the Camel's back. www.jaineli Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ ] बुद्धि-विलास तव साहि वुलाये वै प्रधान, भाषी ले पाहु मुनी महांन ॥६१२॥ दरसन वेगम जव करें आप, तव ही वुनको मिटिहै' प्रताप । मिलि भाषी मुनि तै सवनि साह, तुम दरस वेगमनि के सु चाह ॥६१३॥ तातें हमरी विनती सु ऐहु, करि कै लँगोट दरसन सु देहु । मुनि कही सुनो तुम सकल साह, चलिजै यह जग मांझि (राह ॥६१४॥ साहन मिलि सव सौगॅद करीस, जुत वन मानिहैं हम मुनीस । तव ते यह राह चली विसेस, कछु वल वीरज प्राक्रम घटेस ॥६१५॥ छप्प : दिल्ली के पतिसाहि भये, पेरोजसाहि जव । चांदौसाह' प्रधान भटारक प्रभाचंद्र तव ॥ आए दिल्ली मांझि वाद जीते विद्यावर । साहि रोझि के कही कर दरसन अंतहपुर ॥ तिह समै लँगोट लिवाय फुनि चांदै विनती उच्चरी। मांनि हैं जती जुत वख हम सव. श्रावग सौगंद करी ॥६१६॥ अरिल : याही गछमैं भट्टारक जव वहु भये, वरष कितेक वितीने गछ निकसे नये । तिनमैं चलन वचन को भेद न जानियौं, निकसन की विधि लषी लिषी सो मानियौं ॥६१७॥ संवत तेरह से पिचिहतरयौ जांनिवे, भये भटारक प्रभाचंद्र गुनषांनि वै। ६१३ । १ मिटहैं। ६१६ । १ चांदोसाह। २. बिध्राबर । www.jaineli Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास front चारिज बॅक हौ गुजरात मैं, तहां सर्व पंचनि मिलि ठांनी वात मैं ॥ ६१८ ॥ कोजे ऐक प्रतिष्ठा तो सुभ काज ह्र, करन लगे विधिवत सव ताकौ साज वै । भट्टारक बुलवाये सो पहुचे नहीं, तवें सर्व पंचनि मिलि यह ठांनी सही ॥६१६ ॥ सूरि मंत्र वाही प्रचारिज कौं दियो, पदमनंदि भट्टारक नांम सु यह ' कियौ । ताकै पाटि सकलकीरति मुनिवर भये, तिन समोधि गुजरात देस अपनें किये ॥ ६२०॥ विवेक । दोऊ मिलि के प्रधौं श्राधि गछ मैं लिये महाजन साधि ॥६२१॥ सव गुजरात वहुरि मालवे, फुनि मेवाड़ मांहि तिनुनवै । दिगंबरी इनकी मनाय, सो विधि अवलौं चाली जाय ॥६२२ ॥ दोहा : चौपाई : ग्यांनभूषरण ताकौ सिषि' ऐक, दूजौ यांनी पंद्रह से इकहतरे, निकस्यो गछ सिष्यि मुनी जिरणचंद कौ, सिंघकीत्ति ६२० : १ यहै । ६२१ : १ सिष्य । ६२६ : १ अजमेर । अथ मंडलाचार्य उतपति वर्नन पंद्रह से सुं वहैतरे, गछ थाप्यौ नागोर । रत्नकीति यह नांम भनि, निज वलवुधि के जोर ॥६२४ ॥ भट्टारक न कहावई, मंडलाचार्य कहाय । तिनकी वा दिसि मांहि वहु, फैलि गई श्रमनाय ॥ ६२५॥ फुनि सतरासे सत्तरे, थप्पौ पाट अजमेर | मंडलाचारिज दूसरो तामैं नांही इनहीं गछ मैं नीकस्यौ, नूतन तेरह सोलह-से-तीयासिये, सो सव जग ग्वालेर । गुरमेर ॥६२३॥ [ ७e फेर ॥६२६॥ पंथ । जानंत ॥६२७॥ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८० ] बुद्धि-विलास ऐती विधि इनहूं तजी, गुर नमिवो जग सार । केसरि जिन-पद चरचिवो, पुष्प चढांवन चारु ॥६२८॥ भोजन तनक चढात नहि, सषरो कहि त्यागंत।। दीपग की ठौहर सवै, रंगि के गिरी धरंत ॥६२६॥ न्हांवन करत न विव को, इन है आदि कितेक । भली तजी षोटी गही, तेको कहै प्रतेक ॥६३०॥ तिनकै गुर नाहीं कहूं, जती न पंडित कोय । वही प्रतिष्टा आदि की, प्रतिमां पूजत लोय ॥६३१॥ वही प्रतिमां ग्रंथ वै, तिन मैं वचन फिराय । ठांनि और की और ही, दोनों पंथ चलाय ॥६३२॥ फिरि' यक निकस्यौ पंथ अव, है सिरौंज को वोर । तारण पंडित ने कियो, आप अकलि के जोर ॥६३३॥ देस मालवा मद्धि तिन', नयो देहुरो ठांनि । प्रतिमां पधरावत नंही, पुस्तग पूजत जांनि ॥६३४॥ असे निकसे मत वहुत. मन-मद धरि विपरीति । यह पंचम कलि काल की, फैलि गई जग रीति ॥६३५॥ परि जे अव संसार मैं, जपत मंत्र नौंकार । तिनतें वहसि न ठांनि हैं, रे भवि सो मतसार ॥६३६॥ अथ परिपाटी भट्टारकांनि की वर्नन दोह।' : अव परिपाटी हू कछुक, सुनि जु भये जगचंद । महावीर प्रभु प्रादि मुनि, भट्टारक गुणवृंद ॥६३७॥ चौपई : श्री प्रभु वर्धमान जिनराय, ते तौ मुक्ति पहुंचे जाय । तिनके पीछे केवल-ग्यांन, वासठि वरष रह्यौ परमांन ॥६३८॥ तामैं गोतम गणधर भये, वहुरि घरमांचारिज ठये। तीजे जंवू वरिणक-कुमार, ऐ तदभव पहुचे सिव द्वार ॥६३६॥ ६३३ : १ फुनि। ६३४ : १ तिनु । ६३७ : Amissings - सक्षार or saltish foodsdifferent from पक्वान्न। www.jaineli Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास वर्ष' ऐक-सौ ग्यारह अंग, चौदह पूरव जुत सु अभंग । तिनमैं विष्णु मुनी नदि मित्र, अपराजित मुनि भये पवित्र ॥६४०॥ गोवरधन प्रर भद्र सुवाहु, ऐही पांच भये मुनिनाहु । वर्ष ऐक-सौ असी' जांनि, ताकै ऊपरि तीन वषांनि ॥६४१॥ ग्यारह अंग दस पूरवधारी, भये मुनी ग्यारह अविकारी। प्रथम विसापाचारिज जानौं, वहुरि पोष्टिलाचारिज मांनौ ॥६४२॥ भये षित्रियाचारिज मुनी, जय फुनि नागसेनि मुनि गुनी। सिद्धारथ ध्रितषेनि मुनिंद, विजय वुद्धि मांन गुनद ॥६४३॥ गंगधर्म-सेनि मुनिराय, ऐ सब ग्यारह भये सुभाय । वर्ष दोयसै ऊपरि वीस, ग्यारह अंग धरें मुनि ईस ॥६४४॥ नक्षित्राचारिज जयपाल, पांडु वहुरि ध्र वसेन विसाल । कंसाचारिज हैं गुनषांनि, ए पांचौ ही जग सुषदांनि ॥६४५॥ वर्ष एक सौ वहुरि अठारा, एक अंग इनहूं नै धारा । सुभद्र यसोभद्र मुनिराज, भद्रवाहु जग के सिरताज ॥६४६॥ लोहाचारिज लौ अंग जानें, छस-तियासी वर्ष वषानें। बहुरि अंग जव विछति जांनी, तव उपजे मुनिवर श्रुत-ग्यानी ॥६४७॥ अथ पट्टावली वर्नन दोहा : दिग्गंवर पट्टावली, अव सव सुनि हित ठांनि । भद्रवाहु यक अंगधर, तिनंही ते ले जांनि ॥६४८॥ चौपई : श्री गुरु भद्रवाहु मुनि भयो, संवत च्यारि तणे पट लयो। तिनकै पट्टि भये गुनषांनि, संवत छन्वीसा के प्रांनि ॥६४६॥ गुप्तगुप्त प्राचारिज एक, नाम तीन तिन लहे प्रतेक।। दुतिय नाम अर्हदवलि लह्यौ, त्रतिय विसापाचारिज कह्यौ ॥६५०॥ तिनकै पटि' भटारक भये, जहां-जहां जे-जे निरमये। माधनंदि छव्वीस साल, भये बहुरि जिणचंद विसाल ॥६५१॥ ६४० : १ बरष। ६४१ : १ प्रस्सी । ६५१ : १ पाटि । २ छत्रीस। www.jaineli Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२] बुद्धि-विलास कवित्त : गुरणचास भये कंदकुंद फुनि उमा-स्वामि, लोहाचार्य जसकोत्ति यसोनंदि' जये हैं। देवनंदि पूज्यपाद गुणनंदि वजूनंदि, है कुमारनंदि लोकचंद जग छये हैं॥ प्रभाचंद्र नेमिचंद्र भानुनंदि हरिनंदि, वसुनंदि वीरनंदि तिन्हैं हम नये हैं। रतनकीरति मांरिणनंदि मेघचंद्र फुनि, सांतिकीत्ति मेरकीत्ति' ए छवीस भये हैं ॥६५२॥ दोहा : भदिलापुर दक्षिण दिसा, पट्ट भये छव्वीस । वहुरि सुनहु' जे जे भये, जिहठां मुनि-गन ईस ॥६५३॥ छसै-तियासी साल तै, पट वैठे मुनिराज । भट्टारक-पद पाय करि, भये सुधर्म जिहाज ॥६५४॥ कवित्त : महीकोत्ति विष्णुनंदि भूषण औ सिरीचंद, नंदिकीत्ति फुनि देस भूषण से मांनिए। अनंतकीरति धर्मनंदि वीरचंद भये, रामचंद्र रामकोत्ति प्रभचंद जानिएँ । नरचंद्र नागचंद्र बहुरि नयणनंदि, . . हरिचंद्र महीचंद्र माघचंद्र दांनिए। ए अठारा पट' भये नगरी उजेनि मांहि, नमत वषतरांम तिन्हैं उर प्रांनिऐ ॥६५५॥ चौपई : संवत इक सहल तेईस, लक्ष्मी ससि गुणनंदि मुनीस । गुरगचंद लोकचंद मुनि' वऐ, ऐ पट च्यारि चंदेरी भये ॥६५६॥ संवत एक हजार गुण्यासी, के श्रुतकीरति हैं गुरगरासी। . भावचंद्र महिचंद्र वषांनौ, ऐ पट तीन भेलसै जानौ ॥६५७॥ २ मेरुकोत्ति । ६५२ : १ यसोनंद। ६५३ : १ सुनौं। ६५५ : १पाट । ६५६ : १मुनु। www.jaineli Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [८३ दोहा : ग्यारह से चालीस के, साल' भये अभिराम । कुंडलपुर मै ऐक पट, माघचंद्र तसु नाम ॥६५८॥ ग्यारह से चालीस परि, च्यारि साल लै जांनि । तव तै भये मुनीस जे, तिनकौं सुनि दै कांनि ॥६५६॥ कवित्त : वृषभनंदि सिवनंदि विश्वचंद्र सिंहनंदि, भावनंदि देवनंदि महा मुनिराज है। विद्याचंद्र सूरचंद्र माधनंदि ग्यांन कीत्ति. गंगकीत्ति सिंघकोत्ति धर्म [के] जिहाज हैं। हाडोती के देस मांहि वार नगरी है तामैं, वारापट भये ये सकल सिरताज है। कर जोरि तिनकौं नमत है वषतरांम, गुरनि को मेरी भव-भव तनी लाज है ॥६६०॥ ग्यारहस नव-निवै तर्ण सालि हेमकोत्ति, सुन्दरकीरति नेमिचंद अभिराम है। नाभिकीत्ति वहुरि नरिंद्रकोत्ति सिरीचंद, पद्मनंदि वर्द्धमान भले गुन धाम हैं। अकलंकचंद्र औ ललितकीत्ति केसोचंद्र, ___ चारु अभै वसंतकीरति तीनौं नाम हैं। दुरग चीतोड' मांहि पट भए चौदह ऐ, तिनकौं वषतरांम करत प्रनाम है ॥६६१॥ छंद: वारह सै-छयासठे साल पट प्रष्याति कीरति पायो। सांतिकोत्ति फुनि धर्मचंद्र मुनि रत्नकीति जस छायो । प्रभाचंद्र लौं भये पांच पट ए अजमेरि वताये। पद्मनंदि सुभचंद दोय मुनि दिल्ली मैं पट पाये ॥६६२॥ दोहा : पट्ट एक ग्वालेर मैं, भऐ मुनी जिरणचंद । पंद्रह-स-सतवोत्तर, मनहु उये निसि चंद ॥६६३॥ ६५८ : १ सालि। ६६१ : १ चीतौड। Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ ] बुद्धि-विलास पंद्रह-सै-इकहैतरे, प्रभाचंद्र यह नान । वहुरि भये चीतोड' मैं, सकल गुननि के धाम ॥६६४॥ अरिल : पंद्रह-सै-इकप्रस्सी धर्म सु चंद है, ललितकीत्ति फुनि चंद्रकोत्ति सु अमंद है। भट्टारक देवेंद्रकीत्ति मुनि च्यारि ऐ, भऐ चाटसू मैं भविजन उर धारिऐ ॥६६५॥ सोरठा : नरेंद्रकीरति नाम, पट इक सांगानेरि मैं । भये महागुन-धांम, सोलह से इक्याणवै ॥६६६॥ अरिल : सत्रह-स-वाईस तणै जो साल है, सुरेंद्रकीरति भये सु तिन के पटि लहै । जगतकीत्ति देवेंद्रकीत्ति गुनलीन है, अंवावति मैं भये भटारक तीन है ॥६६७॥ दोहा : इक पट दिल्ली फुनि हुवो, महेंद्रकीरति नाम । सत्रह-सै परि-वारणवै, लह्यौ पाट गुनधांम(अभिराम')॥६६८॥ चौपई : पट्ट दोय पाये मुनिराय, नगर सवाइ जैपुर प्राय । इक खेमेंद्रकीति गुनपाल, अठारह-सं-पंद्रह' कै साल ॥६६॥ तिनकै पटि राजै वुधिवांन, सुरेंद्रकीरति तम हर भांन । साल अठारह-सन्तेईस, भये भटारक महा मुनीस ॥६७०॥ दोहा : भद्रवाहु मुनि आदि है', भट्टारक गुन षांनि । सुरेंद्रकीरति लौं भये, पट अठ्यारणवै जांनि ॥६७१॥ असे यह पट्टावली, ग्रंथनि के अनुसारि । कछु पोथिनु कौं देषि करि', वरनन कियो विचारि ॥६७२॥ ६६४ : १ चीतोड। ६६७ : १ पटि हा लहैं। ६६८ : १ अभिराम missing | ६६६ : १ ठारह-स-पंद्रह । ६७१ : १दै। ६७२ : १कैं। www.jaineli Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ८५ अरिल : दोहा : बुद्धि-विलास गादि श्री महावीर को, वैठत पाये संत । तिनकौं वन' सम मानिक, पूजहू सकल महंत ॥६७३॥ इति पट्टावली पूर्ण ॥ अथ पागम कथन वर्नन' ॥ फुनि यह पागम कथ्यौं सु भवि सुनियौं सवै, संवत अठ्ठारहसै वीतेंगे जवै। ता वरष कितेक गये इम भास ही, दक्षिण दिसि मैं वंध्याचल मैं गिर पास ही ॥६७४॥ पुस्कल नगर विषैसु ह, वीरचंद मुनिनाथ । गछ पडिकमण पर क्रिया, न्यारी करिहै गाथ ॥६७५॥ भील संघ उतपति करै, नये ठांनि वहु वाक्य । ग्याना'वरनी कर्म कौ, लहि करि के परिपाक ॥६७६॥ वहु विधि करि जिन मत जु है, अव तिह तणौं। निपात । करिसी फुनि मुनि कोन ह, जो मेटै मिथ्यात ॥६७७॥ कहु जिन मग विधि और हो, चल्यौं जाय इम धर्म । ज्यौं त्यौं सुख दुष भुंजि को, करि करि के वहु कर्म ॥६७८॥ आवै पंचम काल कौ, अंत जवे इक कोय । मूल गुणनि कौं धारि कैं, वीरांगज मुनि होय ॥६७६॥ अलप पढ्यौ है सासतर, तौहू जैनि प्रकास । करिहै वहुरि मिथ्यात कौ, करिसी वहै विनास ॥६८०॥ भद्रवाहु को चरित लषि, वरन्यौ है या मांहि । भविजन लषि मोकौं कछू, दोस दीजियो नांहि ॥६८१॥ अथ श्रावक को उतपति वर्नन' अव उतपति श्रावकनु के, षांप गोत की जेम । भई सु पोथिनु देषि करि, वरनत है कवि तेम ॥६८२॥ दोहा : २ सबै। ३ not in AI ६७३ : १ उन । ६७४ : १ from इति to वर्नन not inAL ६७६ : १ज्ञाना। २परपाक । ६७७ : १ तरण। ६८२ : १ अथ उतपति श्रावग की बर्नन । Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६ ] बुद्धि-विलास प्रागै तौ श्रावक सवै, ऐकमेक ही होत । लगे चलन विपरीति तव, थरपे षांप रु गोत ॥६८३॥ थपी वहैतरि षांप ऐ, गांम नगर के नाम । जैसे पोथिनु मैं लषी, सो वरनी अभिराम ॥६८४॥ षांप वर्नन चौपई : गोला पूरव गोला राड़ा, कहैं लवेचू गोल सिघाड़ा। षंडेलवाल महाजन सोहै, जैसवाल जग मैं अव जोहै ॥६॥ वधेरवाल सु अग्गरवाला, सहिलवाल जिन धर्म सम्हाला। सात षांप पुरवार कहाय, तिनके तुमको नाम सुनावै ॥६८६॥ अठसष्षा फुनि है चौसष्षा, सैंहसरड़ा फुनि हे दोसष्षा। सोरठिया पर गांगड़ जांनौं, पद्मावत्या' सप्तमां मानौ ॥६८७॥ फुनि ढूसर अरु वरहासेरणी, पंथड़वाल गहोई लेगी। इकईसवा जु जांणि सचारणा, वहुरि अजोध्यापुरी वषाणां ॥६८८॥ गोरावाड़ वहुरि कठनेरा, वीडलसानी मसरा हेरा। धकड़ा गूजरवाली वाल, माणडा सव मांहि विसाल ॥६६॥ वेरवड़ा फुनि पल्लीवाल, गंगरिक ए वत्तीस सम्हाल । तीन षांप के हैं द्वै नाम, तेहू तू सुनि लै अभिराम ॥६६०॥ सेहरिया निगमां गुजराती, मेवाड़ा रा-सूयचा-भाती'। परवा पंडावता हू वाजें, ऐ तीनों षटनांम विराजै ॥६९१॥ नागदहा पर नरस्पयं घोड़ा, वयानश्रा फुनि है चीतोडा। है हरधरा और सोदरा, कुलया श्रावक अरहूं नरा ॥६९२॥ दहवड़ राय कड़ावरण धोरा, चतुरथ श्रावक है अति भोरा। पंचम श्रावक है सुभकारी, ऐ अठतालीसौं अविकारी ॥६६३॥ चंचल वल गोरा गुणवान, करमणोत श्रीमाल सुजांन । फुनि ऐ श्रावक पांच कहावै, है चिडुकरा विवोरा भावें ॥६९४॥ मद वेवावली गुरा जानौं, कमटी प्रागै श्रावक प्रांनौं । नुतपा श्रावक सव मन भाये, तुला सिरी श्रीमाल कहाऐ ॥६६॥ ६८७ : १ पदमावत्या। ६९१ : १ मेवाडा रा या सूचा माती। Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि विलास [८७ इक कचगार दुतिय हय गार, ऋतिय ब्राह्मण फुनि लौ गार। द्रावड़ नल या पन सिषवाल, काकलवाड़ जैन सगवाल ॥६६६॥ श्रवण पगाहुं मड़षित्रिया, वोसवाल अर वुढ्ढोलिया। ऐ सव षांप वहैतरि भई, वारह और सुनौ यन मई ॥६९७॥ कंधड़ जनड़ा कोरड़वाल, षडहूता अरु मेड़तवाल' । है अहिछत्र बहुरि दोहला, हरसूरा सुड़ीड़हा भला ॥६९८॥ गोतवंसी वल री गुल कहे, पौहकरवाल सु वारा भये । षांप वहैतरि तौ वै कही, ऐ मिलि सव चौरासी भई ॥६६॥ पोथी पांच सात कौं देष', करि विचार यह कोनौं लेष' । यामै भूल्यौ चूकचौ होय, ताहि सुधारि लेहु भवि लोय ॥७००॥ इनंही मैं जो षंडेलवाल, तिनमैं निकसे गोत रसाल । चौरासी है तिनके नाम, सो विधिवत कहियत सुषधांम ॥७०१॥ अथ पंडेलवाल उतपति वर्नन चौपई : श्री प्रभु महावीर जिनराय, तिनहि नमौं भवि मन वच काय । पीछे भये कितेक मुनिंद, तिनमैं यसोभद्र गुणविद ॥७०२॥ एक अंग धारक यह मुनी, यनकहुं वाते असे सुनी। नगर पंडेला यक अभिरांम, भूपति तसु षंडेल गिर नाम ॥७०३॥ वंस सोम कुल है चौहान, सोभित तासु तेज जिम' भान । तहां मुनीस्वर गये कित्तेक, विप्रनु तें किय वाद अनेक ॥७०४॥ जीते वाद रहे मुनि जहां, विप्रनु कोप कियो तव तहां । पुरमैं मलवाई को रोग, उपज्यौ काहू पाप संजोग ॥७०५॥ छीजन लगे वहुत नर नारि, प्रोहित विप्रनु तवें विचारि। जग्य सथाप्पो जव नरमेद, तामैं होमें मुनि पढि वेद ॥७०६॥ तवतै विथा अधिक ऊपनी, मरन लगी पिरजा पुर तनी। फुनि सव देस मांहि विन नीति, प्रगटयौ रोग महा विपरीत ॥७०७॥ ६९७ : १ वुद्देलिया। ६९८ : १ मेरुतवाल। ७०० : १ देषि। २ लेषि । ७०४ : १जिमि। www.jaineli Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ ] बुद्धि-विलास तवें उपद्रव लषि पुर माहि, नर नारी सवहीं निकसांहि । नगरि नजीक गुढे करवाय, वसे तहां सव पुर के प्राय ॥७०८॥ असे होमें सुनि मुनिराय, यसोभद्र तव कियो उपाय । सिष्य' जिनसेनि हुतौ मुनि साहु, ताकौं कही षंडेले जाहु ॥७०६॥ थापो श्री जिन-धर्म प्रवीन, जैसै चलि आयो प्राचीन । काहू भाति संक मति करो, प्रभु को नाम हिये मधि' धरौ ॥७१०॥ तव जिनसेन' षंडेले प्राय, श्रावक श्रेष्टी लये वुलाय । तिनको जुदौ वसायो गुढौ, सव कौं कही नाम जिन पढौ ॥७११॥ देव्य अराधी चक्रेस्वरी, ताकौं मुनि यह पाग्या करी। सव जैनिनु को रक्षा' करो, रोग व्याधि इनको सव हरो ॥७१२॥ देवी मुनि की प्राग्या पाय, जैनिनु को दुष दयो मिटाय । तवें सुषी सव श्रावक भये, समाचार नृपहू मैं गये ॥७१३॥ सुनि आयो षंडेल-गिर भूप, वंदे मुनि के चरन अनूप । विनती करी अहो मुनिराज, तुम हो नर भव जलधि जिहाज ॥७१४॥ कौंन पाप पिरजा छीजंत, सो मोकौं कहिए विरत्तंत । छीजत भये वरष दस दोय, काहू भांति सांति नहि होय ॥७१५॥ तव मुनि भाषी प्रहो महीस, जिनमत धारी महा मुनीस। तप करते या नगर ढिगारि, विप्रनु होमे जग्य मझारि ॥७१६॥ घोर पाप उपज्यौ पुर मांहि, तातें सव नर नारि छिजांहि । यह विरतांत सुण्यौ नृप सवै, दुषी भयो मन मैं अति तवै ॥७१७॥ विप्रनु तै भूपति अनषांहि, क्रोध करन लागे मन मांहि ।। तव मुनि कही अहो नर ईस, सोच फिकर मति करहु नरीस ॥७१८॥ विप्र प्रोहितनु सामिल होय, तुम तें तो यह राषी गोय । कियो जग्य होमैं मुनि घन, तातै तुम्हें दोष नहि वनैं ॥७१६॥ तव नृप कही अहो रिषराय, दोष मिटै सौ कहौ उपाय । औरनि तैं यह मिट न पाप, तुमही मेटौ जग सताय ॥७२०॥ ७०६ : १ सिषि। ७१० : १ मध्य। ७११ । १ जिनसेनि । ७१२:१A रक्ष्या । ७१७ : १ जब। www.jaineli Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : बुद्धि-विलास [ 5ε प्राचारिज वोले नृप श्रहो, श्री जिनधर्म मर्म तुम गहो । और सबै त्यागौ मत जाल, तौं वचाव हाॅ है ततकाल ॥७२१ ॥ भूपति हाथ जोरि सिर नाय, सबै कवूली मन वच काय | तवतें चौकी दे ईश्वरी, व्याधि सबै पुरजन को हरो ॥७२२ ॥ पिरजा सुखी भई सव जांनि, भूपति हरष अधिक मन मांनि । वोले तुमहि धन्य मुनि नाथ, जग वूडत राष्यौ गहि हाथ ॥७२३ ॥ श्रवजो प्राग्या ह्र सो करें, तुम प्रसाद हम भव दधि तरें । मुनि भाषी करिऐ नृप सार, श्रावग के वृत अंगीकार ॥७२४ ॥ जगत मांहि हैं जन वहु रूप, तिनमैं होहु महाजन भूप । और ग्रांम हूं तैं नर-नारि, प्राऐ तिन्हें सवको षांप सु षंडेलवाल, ठहराई समेति से मुनि इष्ट के जोरि, सवकौं श्रावग किये बुलाय विचारि ॥७२५ ॥ भूपाल । वहोरि ॥७२६ ॥ किए ही प्राचीन । जे आऐ जिह गांम तैं, ताही नांम ठहराऐ फुनि वंस कुल, पूरव नांम वंस के जो हुते, श्रागें सोम-हरी इष्वाक कुरु, फुनि सो रई प्रवीन ॥७२८ ॥ तामैं सोम सु वंस मैं, गोत तीन चालीस । भये रहे कुल प्रादिके, देवी नई प्रथमहि भाई भूप जुत, चौदह जांनि ते जिनसेनि समोधि कैं, कीन्हें श्रावग सुद्ध ॥७३० ॥ वंस सोम चौहान कुल, गोत गांम के नांम । थपीस ॥७२६ ॥ सुबुद्ध । सथापि । कदापि ॥ १३२ ॥ जहां जहां जो वसत हो, सो दीन्हौं अभिराम ॥७३१ ॥ कुलदेवो चक्रेस्वरी, तिनकी दई सो पूरै मन कांमनां, विघन न होय किय भून षंडेला गांव भावसा तरणें भावसा जल वांगी भूलरणां पापड़ीवाल दरौध्या अरडक्या गांम क नाम छंद छप्पे : गोतसाह ७३३ : १ छप्पे only 1 A के गोत सु जो सुगोत । उदीत ॥ १२७ ॥ नायक । लायक ॥ वताये | कहाऐ ॥ Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास पीतल्या पहाड्या सांभरया नरपति हेला पांडिया । इम राजभर अरु छावड़ा चौदह गोत सुमांडिया ॥७३३॥ सोरठा : तिनमैं वारह मांहि, वंसदेव्य कुल ऐक ही। भेद भाव कछु नाहि, कहि आयो सो जानियौं ॥७३४॥ रिल : गोत दोय की वात भई असे नई, देव्य सावड़ा तणें वहुरि औरिल भई । कुल देवी संभराय सांभरया पूजंही। वरष कितेक वदो तै इम पूजै सही ॥७३५॥ दोहा : या विधि तीयालीस मैं, चौदह कुल चौहान । भये सु भाई भूप जुत, फुनि यह सुनी सुजांन ॥७३६॥ थापे हैं जिनसेनि तौ, चौदह ही कुल गोतः । वहुरि और मुनिवर नु मिलि, थापे गोत सुपोत ॥७.७॥ षट कुल पांमेचा किये, देवी पौरिल मांनि । रारा रावत राउंका, मोघया मौंठ्या जांनि ॥७३८॥ गोत विलाला दोय विधि, इक कहि प्रायो सोय । दूजे सोनिल कौंन मैं, कुल नंदिचा होय ॥७३६॥ सारठा : कुल जादव मैं पांच, गोत नीकसे हैं ललित । तामैं मानहुं सांच, डैहचल पूजै वैद तौ ॥७४०॥ वनमाला फुनि वंव, भडसाली अरु नरपत्या। करत न तनक विलंव, पूजत देवी रोहणी ॥७४१॥ अरिल : कुल मोहिल मैं गोत च्यारि ही जांनिकै', ___टौंग्या पूजत देवी चावंड आनिकै । वहुरि वाकलीवाल कासिलीवाल हैं, ___ हलद्या पूर्ज देवी जीरिण विसाल हैं ॥७४२॥ दोहा : कुल गैहलौत' सुगोत त्रय, पूजत गणपति चौथि। है विनायक्या विवला, वहुरि पोटल्या कोथि ॥७४३॥ ७४२ : १ जांनकै । ७४३ : १ गहलोत । www.jainelibr Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास अरिल : पंच जु कुल पडिहार गोत देवी सुनें, क्षेत्र मालिया दोसी चांवड कौं मनैं। पोगोल्या कडवा गिर नांदिल मानिएँ, वड़साली पांडया सरसलि के जानिऐं ॥७४४॥ कुलहु जील तूवर फुनि सोढा सांपला, इन च्यारयौं कुल मांहि गोत कहिऐ भला। दगड़ा पर पाटणी गिनोड्या सांषुर[ए]या, याही क्रम तै देव्य नाम लषिऐ भएया ॥७४५॥ सरसलि प्रांमरिण सकररिण अरु संभराय के, पूजन जात सु च्याह्यौं गोत सुभाय के। राजहंस अहंकारचा गोत सु दोय है, ___ सरसलि सरस्वतिन मैं सुकुल नहि होय है ॥७४६॥ दोहा : कुल इन दोन्यौं गोत के, लिष्यौ न दे यौ कोय । तातै वरनन नहि कयौ, दोस ना वोज्यौ लोय ॥७४७॥ सोमवंस के वरनिऐं, गोत तीन चालीस । अव कुरुवंसी जे भये, तिनकी सुनहु कहोस ॥७४८॥ चौपई । कुर-वंस मैं अठारा गोत, तिनके कुल फुनि देवी होत । नाम गांम के गोत प्रमान, सो सुनि लीजे सकल सुजान ॥७४६॥ कुल नांदेचा गोत सु तीन, देवी सोनिल पूजहि दीन ।। छाहड़ कोकराज जुग-राज, ऐ तीनौं तिनमैं अति लाज ॥७५०॥ कुल मोहिल व गोत विसाल, सिरी मूलराज लटिवाल । इक कुन के जानौं गैहलोत', तिनको वीरपंडिया गोत ॥७५१॥ ऐ तीनौं श्री देव्य पुजाहि, फुनि कुलदेवड़ानि व मांहि ।। कुल भाएयांरु निगोत्या जेह, देवी हेमां पूजत तेह ॥७५२॥ दोहा : फुनि को कारण पाय के, गोत निगोत्या जांनि । कुलदेवी चावंड की, तिनकै है अति मांनि ॥७५३॥ चौपई : कुल चंदेल गोत द्वै सार, मूलसरया फुनि चांदूवार । देवी मातरिण पूजत गुरणी, तामैं भेद कहूं सो सुरणी ॥७५४॥ ७५१ : १ गहलोत । cation International Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ ] बुद्धि-विलास चांडूवाड़ भेद द्वै मेल, इक कुरुंवसी कुल चंदेल । इक सोमवंस कुल चावड़ा, दोऊ मातरिण पूजे षड़ा ॥७५५॥ तीन गोत कुल गौड़ उजेरा, गोधा सरवाड्या अजमेरा । देवी नांदणि पूज करांही, फुनि गोधा जिन सांति पुजांहीं ॥७५६॥ दोहा : देवी तजि जिन सांति कौ, पूजन लागे जेम । वीते वरष कितेक सो, भवि सुरिग कारण तेम ॥७५७॥ नांदरिण की मूरति हुति, रूपा तरणी मनोग्य । ताहि भांजि सुवरण तरणी, करि पूजी-अति जोग्य ॥७५८॥ जव नांदणि करि क्रोध कछु, कीन्हौं तिनकौं दोस । तवत पूजे सांति जिन, हरयो देवी को रोस ॥७५६॥ वारहसै अठताल के, सालि भई यह रीति । तवतै गोधा सांति जिन, पूजत हैं करि प्रीति ॥७६०॥ चौपई : तीन जानियौं कुल गहलोत, पूजै पद्मावति ऐ गोत । पाटोधी चौधरी सु सार, सेठी जांनि दोय परकार ॥७६१॥ इकतौ कहि आयो सु सहीजे, दुतिय वंस इष्वाक कहीजे । सेठी गोत लोह-सिल देवी, पूजत है इह भांति सुरणेवी ॥७६२॥ इक कुल कोटेचा सुरिण-वांरिण, कान्हड देवी गोत सौगांणी' । इक कुल ठीमर देवी लाहरिण, कालागोत न हांक वाहरिण ॥७६३॥ कुरवंसी ऐ गोत अठारा, अव इष्वाक वंस मैं ग्यारा। गोत भए कुल देव्य सुरणीजे, भेदभाव तामैं न करीजे ॥७६४॥ है कुल मेरठि लुह-सिल पूजे, गोत लुहाड्या लावट गूंजै। त्रय कुल कूरम गोत कटारया, औ गंगवाल झांझरी भारचा ॥७६५॥ ऐ तीनों पूजत जमवाय', इक कुल नांदेचा सुभ पाय । गोत नौपडा कहै अनूप, पूजत मस्ता देव्य स्वरूप ॥७६६॥ कुल वड़गूजर गोत सु तीन, विरल्या अर वावसा कुलीन । ए द्वै मानत देवी सिरी, नमैं वौहरा सौ तिल सुरी ॥७६७॥ ७६१ : १ प्रकार। ७६३ : १सोगांणी। ७६६१ जमवाइ। ain Education International www.jainelit Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ६३ दुतिय वोहरा कुल गहलोत, और सकल जांनौ वह पोत । कुल झाला सु गोत चरकनां, नांदिल पूजत हैं सुभ मनां ॥७६८ ॥ ए सव ग्यारह गोत सुभये, वंस इष्वाक मांहि वरनये । प्रव सुनि कुल सो रई प्रसिद्ध, गोत नोसरे दस ता-मद्धि ॥७६६ ॥ कुल सोलंषी प्रांमिरिण देव्य, गोत श्राठ मैं है प्रति सेव्य | सोनी लौहग्या फुनि सोहनी, मूंछ पांपल्या गदया भनी ॥ ७७०॥ सृपत्या सहित भये हैं सात, बहुरि पावड़या है है भांत' । इक पांवड़या नमैं मोहनी, दुतिय नमैं प्रांमिरिण कौं गुनी ॥७७१॥ कुल सुनार द्वै प्रमिरिण नमैं, वज्रहथा फुनि वज-गोत मैं । ए दस वंस सोरई कहे, द्वै हरि-वंस माझि हू गहे ॥७७२ ॥ नरपल्या निरगंधा गोत, कुल है दहरचा और नहि होत । देवी नांदवि र नमरण करांहि, सुषी होत तव या जग मांहि ॥७७३ ॥ ऐ सव भये गोत चौरासी, देवी यनको सकल प्रकासी । दोहा : तव तें पूजन लगे दिहारी, सव श्रावगनि प्रतंग्या धारी ॥ ७७४॥ चौपई' : लिषी सुरगी जैसी प्रति भासो, लषि विधिवत मति कोज्यौ हांसी । इन श्रावग के आपस मांहि, सगपरण है फुनि पांति जिमांही ॥७७५॥ या विधि मुनि सवकौ हरचौ, रोग दोष दुष कष्ट । श्रावग ठेहराये' विमल, सबै महाजन सिष्ट ॥७७६ ॥ तब श्रावकनि करी अरज, अहो महा मुनिराय । क्रिया धर्म श्रावग तरणौं, मग हम देहु वताय ॥७७७॥ वोले मुनि वृझी भलें, सव सुनिए मन लाय । जिनमत के अनुसारि सव, देहौं तुम्हें सुनाय ॥ ७७८ ॥ प्रथम कहौं किरिया कछू, जो सधि श्रावै सार । -तामैं कमी न कीजियो', करिकैं परम विचार ॥७७६ ॥ दोय घड़ी के प्रात उठि, मन मैं जपि नवकार । बहुरि करौ किरिया सकल, जिह प्रकार आाचार ॥७८०॥ ७७१ : १ भांति । २ श्रमरिण । ७७३ : १ नर पोल्या । २ नांदल । ७७५ : १ चौपई । ७७६ : १ ठहराए । ७७६ : १ कीजियौ । ७८० : १ कहौं । Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास क्रिया वर्नन निसि उन्हों अथवा छरयौ, जलतें पात्र भराय । बहर' भूमि के फिरन कौं, प्रासुक भुव मैं जाय ॥ ७८१ ॥ तामैं सी' जायगा, बरजी सुनिऐं साहु | वहर भूमि कौं भूलिहू, एती ठौर न जाहु ॥७८२ ॥ चौपाई : जहां जु' कोई देषत जांरंगों, फुनि द्वं प्रेतनि? तरण ठिकांणौं । परवत मस्तगि अरु जल मांहि, लषि के कवहू फिरिये नांही ॥ ७८३ ॥ फुनि वंवई देवल परहरिये, हलकी लीक मांहि नहि फिरिऐ । फूलनि के वृषिनु के नीचें, डाभ वगन' की ठौहर वोचें ॥ ७८४ ॥ हरी भूमि फुनि भूमि चिता की, गाय आदि पसु वैठक ताकी । श्रनि तर हूँ कहूं' ठिकांरगो, इन ठौहर मल मूत्र न ठांरणों ॥७३५॥ तलाव तें दस हाथ पर हो, करें सूत्र यह वात वतें ही । इक सत हाथ पर मल मोच, नंदी तैं चौगुरौं न सोचें ॥७८६ ॥ जलत गनिस्वर सूरज चंदा, होय मुनिस्वर ग्यान श्रमंदा | कवहू इनकों देषत जाई, मल फुनि मूत्र न मोचौ भाई ॥७८७॥ वांवें हाथि' सऊच करोजे, जल कौ पात्र दांहिनें लोजे । जौ लगि हाथनि धोवै नांहीं, तौ लगि वस्त्रनिनांहि छुवांहीं ॥७८८ ॥ दोहा : ४ ] प्रथवा वाहरि फिरन के, वस्त्र जिते जो होय । तिन्हें जुदे ही राषिए, छवो करें न कोय ॥ ७८६ ॥ नंदी और तलाव मैं, सोचौ लेहु नमित । 1 प्रथम निवारण मलीन ह्व, अरण छांयौं जल हुंत ॥७६०॥ छां जलतें धोइए, मांटी ले निज हाथ । तामै प्रकाथ ॥७६१ ॥ सी होय सी, मांटी तजौ ७८१ : १ बहरि । ७८२ : १ एति । ७८३ : १ ज । २ प्रेतन । ७८४ : १ उगन । ७८५ : १ कहौं । ७८८ : १ हस्त । Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोरठा: दोहा : बुद्धि-विलास [ ६५ वृषि तलें की होय, फुनि ह नंदी कूप को। व तलाव की कोय, ह्व मल-मूत्र समीपि' की ॥७९२॥ सो मांटी मति लेहु, धोवन कौं निज हाथ तुम। हिंसा होत अछेहु', यात वरजी है तुम्हें ॥७६३॥ वांम हाथ वर तीन, प्रासुक मांटी ते धुपै । फुनि मांटी जल लोन, दोऊ धोवै तीन वर ॥७६४॥ दांतिण सूको कोजिये, जो सूको न मिलाय। तौ पांचा परवी विनां, प्रौर कीजिये चाय ॥७९॥ जो कदाचि दांतिण तरणों, मिले नही संजोग । तौ द्वादस कुरला करै, मुष सुध होय मनोग ॥७९६॥ अव सनांन के करण की, विधि भाषत हौं तोहि । जीवजंत लषि दूरि करि, फुनि आसुक भुव जोहि ॥७६७॥ प्रथम लगावो' तेल कौं, फुनि जल गरम मंगाय । पहलै पग कटि धोय फुनि, मस्तगि जल नषवाय ॥७९८॥ करें मूत्र धोवै करनि, मइथुन अंति' संनान । फिरि मल मोचै तौ करै, अर्ध सनांन प्रमान ॥७॥ करि सनांन अंग सुचि, फिरि सामायक ठानि । नाम प्रभू को लेहु भवि, विरियांतनै निदांनि ॥८००॥ वहुरि प्रभू की कीजिए, पूजा प्रष्ट प्रकारि । धरि प्रतिमां तौ घरां, के देहुरा मझारि ॥८०१॥ प्रभु के सनमुषि' प्रथम ही, ठाढ़ो ह कर जोरि । दरसन करि विनती करहु, विधिवत सीस निहोरि ॥८०२॥ छप्पै : तुम दरसन तें तुम दरसन से विनती" देव सफल मो मनिष जनम-हुव । देव सकल अघ कष्ट टरि-गयव ॥ ७६२ : १ समीप। ७६३ : १ अछेव। ७९८ : १ लगावै। ७६४: १ अंत। ८०२ : १ सनमुष। २ करि जोरि। ८०३ : १B missing | Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास तुम दरसन तें देव दोष दुष दालिद टलिहैं । तुम दरसन से देव अमित मनवंछित फलिहै ॥ करुनांनिधांन तारनतरन अव मैं तुम दरसन करिव । वर तीन प्रथम जय निरसही कहि-कहि कर्मनकौं हरिव ॥८०३॥ दोहा : नमसकार अष्टांग करि, दे प्रदक्षिणां' तीन । जिन गुन पढि दरसन करहु, ह प्रभु पद तल्लीन ॥८०४॥ अरिल : प्रतिमा' ग्यारह प्रांगुल लौं ह धात की, ____ताहि पूजि डावै धरि यह सुभ वात की। होय जुदी जायगा तहां डव्वा रहै, घर मैं कबहु न राषिवि राजी गुर कहै ॥८०५॥ दोहा : अव पूजा की विधि सुनहु', भविजन अति मन लाय। जैसे भाषी है गुरनि, तैसें २ कहौं वनाय ॥८०६॥ चौपई : वेदी' तै२ लषि दिसि ईसांन, मेर काठको थापि सुजांन । तापरि' जल वटि धारिए चाहि, पांडुसिला की नकल सुताहि ॥८०७॥ वेदी तें जिन प्रतिमां लेय, ता जलवटि परि प्राय धरेय । वहुरि दसौं दिगपालनि जान', जिनको विधिवत करि अाह्वान ॥८०८॥ पूजि करो तिनको सनमान, जथा जोग्य गुर-वचन प्रमांन । फुनि ह अर्घ प्रभू मुष पासि, विधि भिषेक प्रभु' करहु हुलासि ॥८०६॥ कलस पंच भरि के सुनि सोष, क्रमतें जल फुनि रस लै ईष । घ्रत अरु दूध-दही सुभल्पाय, वहुरो सर्व वोषधी' वनाय ॥१०॥ जुदे-जुदे सनान करवाय, अधिक- अधिक वाजिक वजाय । फुनि अंगोछि प्रतिमा सुभ काय, थापि ठौंर निज श्री जिनराय ॥११॥ ८०४ : १ प्रदक्षरण । ८०५ : १ प्रतमा। २ ताही। ८०६ : १ सुनौं। २ सो कछु । ८०७:१एक। २ वोर। ३ मेरु। ८०८ : १ जांनि। ८०९:१जिन। ८१० : १ वोषदी। ४ काष्ट । ५ तिनपरि । Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ६७ प्रथम हि षेत्रपाल कौं पूजौ तेल सिंदूर धूप ले दूजौ । बटुक दीप फल गुड लै भूरि', पढ़िकै मंत्र पूजि भरपूरि ॥ ८१२ ॥ फुनि प्रभु कौं करिकै आह्वान, पुस्पतिं पढि हवन के पुत्र जु होय, प्रभु के चरननि परि आ. स्वामिन संवौ, इत्यादिकां त्रिपदि मंत्र सुजांन । मेल्हौ लोय ॥ ८१३॥ मंत्र पढे । मंत्र. ॐ ह्रीं श्रीं श्री पर्म ब्रह्म प्रतरो वुतरावुतर संवौं षट् श्राह्वाननं ॥ अत्र तिष्ठ तिष्ट ठः ठः स्थापना अत्र मम सनेहतौ भव भव वषट् सन्निधापनं ॥ दोहा : चढावो प्राठ भवि, प्रभु की ओर निहारि ॥ ८१४ ॥ जल गंगादि सुगंध करि, धार चरन प्रभु देहु । सो [ लुटि ] के तीनों जगत, करत पवित्र सु ऐहु ॥ ८१५ ॥ ' ॐ ह्रीं ग्रह श्री परम ब्रह्मणे अनंतानंत ज्ञांन सक्तये ॥ इदं मंत्र ॥ दोहा : मन वच तन करि सुद्ध सव, मुषतें मंत्र उचारि । द नूतन धरे वनाय ॥ ८१६ ॥ १ पंचम पद निरवान । दर्व्य दयं परि मंत्र यह, पढौ भवि सु मन लाय । और पढत सो जोग्य नहि, गरभ' जनम तप ग्यांन अरु, यह मुषतै उच्चारिक, दर्व्य चंदन श्ररु कपूर लै, केसरि मद्धि चरच श्री प्रभु के चरन, भव प्रताप मिटि जाय ॥ प्रषित सुगंधित ऊजले, कुंद पुस्प सम प्रांनि । चढाय महांन ॥ ८१७ ॥ घसाय । पांच पुंज प्रभु प्रग्र धरि, मनु पुनि पुंज समान ॥१८॥ १ कुंद कंज मंदार अरु, पहुप मालती जाय । भ्रमर गुंज तिन परि करत, सो जिन चरन चढाय ॥८१॥ ८१२ : १A भूरी । २ A पूरी । ८१३ : १ पहुप । २ missing ८१५ : १ गंगादिक जल ल्याय कैं, सउगंधित करि लेहु । अंधि पीठ जिन बिंब के, जल धारा कौं देहु ॥ ८१६ ॥ ८१६ : १ Not at all in B. ८१७ : १ गर्भ । ८१८ : १ समांनि । ८१६ : १ संदारु । २ जन्म । †The entire mantra not given in B. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास नांना विजन दधि घिरत, दूग्ध' भात पकवांन । प्रभु के मुष प्रागै धरौ, कनक थाल भरि प्रांनि ॥२०॥ पंच-दीप की आरती, जोय फेरि प्रभु पास । जीति मोहवा जे भयो, पंचम ज्ञान' प्रकास ॥८२१॥ अगुर सांम' अंवर अवर, बावन चंदन लेय। फुनि करि धूप दसांग भवि२, प्रभु मुष प्रागै षेय ॥८२२॥ श्रीफलाम्र दाडिम कपिथ, नारिंग पुंग विजोर । इन दै आदि चढाय प्रभु, पद ढिगि सरस किसोर ॥२३॥ करहु प्रष्ट द्रव्य ऐकठे, अरु नंद्यावत ठांनि । दोव साथिया सहित भवि, धरो अर्घ सुषदांनि ॥८२४॥ असें पूजा अष्ट विधि, करहु भाव करि सुद्ध । वहुरचौं पढि जयमाल कौं, अर्घ चढाय सुवुद्ध ॥८२५॥ फुनि पढि सांति जु सुमन तैं, पढों विसर्जन-मंत्र । ता पीछे दै प्रासिषा, विघन-हरन जग जंत्र ॥८२६॥ आह्वांन' (नैव जानामि इत्यादि मंत्र)२ अह्वान के पुष्प की, देहु प्रासिषा लोय । और ठौर के पुष्प तौ, विघन हरन नहि होय ॥८२७॥ वहुरि साखनि श्रवण करि, करै गुरनि की भक्ति । दया भाव राषै सदा, दान देय विधि जुक्ति ॥२८॥ अव क्रिया सुनि श्राविका, तरणी कछुक हित ठांनि । उठि प्रभाति नवकार मनि, जपै दया उर प्रांनि ॥२६॥ वहर भूमि दांतिण तरणी, किरिया जिसे प्रकारि । कहि प्रायो जो पुरिष कौं, सोही करै विचारि ॥८३०॥ चौपई : पैं निति तिरिया अर्ध सनांन, करै' सुभाषी यहै प्रमांन । प्रासुक भुव लषिक जिय जंत, मस्तगि परि जल नहि नाषंत ॥८३१॥ ८२० : १दुगध । ८२१ : १A ग्यांन । ८२२ : १ स्यांम। २ दशांग । ८२७ : १ पाहवान। २ not in B| ८२९ : १A किरिया। २ तनी। ८३१ : १ करहु । ३ पुष्प । Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ६६ दोहा : सूरज' को परकास ह, तवें वुहारी देहु । कै तौ कूटी मुंज की, के प्रति कोमल लेहु ॥८३२॥ जीव जंत कौं वस्त्र तें, पहले दोजे टालि। वहुरि वुहारी दीजिये, निज नेत्रनितें निहालि ॥८३३॥ चूल्हा की वांनी सवै, काढे लषि के जीव । फुनि पांडू पीली तरणी', चौकौ देत सदीव ॥८३४॥ चौका यात दीजिये, मृतक जीव जो कोय। लेय' विलाई आदि जिय, वामग निकसे होय ॥८३५॥ नई भूमि जो होय तौ, जलतें छिड़का देहु । जो चूनां की होय तौ, धोय सुद्ध करि लेहु ॥३६॥ लकड़ी अथवा ऊपले, सूके चूल्है वालि । वीधे ह जालनि सहित, तिनकौं दीजे' टालि ॥८३७॥ निज वा उत्तिम' जाति तै, जल मंगाइऐ सुद्ध। नीच जाति कौं भूलिहूं, छुवन न देहु सुवुद्ध ॥८३८॥ पाणी छोरणौं जुगति सौं, कपड़ा' गाढो ल्याय । हाथ अढाई दोवरा, इक नांतिरणौं कराय ॥३६॥ ले करवा तल ढांकरणौं, टपका परन न देय । कर जिवाण्यां जुगति सौं, फुनि वा जलकौं लेय ॥८४०॥ होय जहां को जल जहां, भेजि देहु भविराय । वामैं पाछी जुगति सौं, दीजे ताहि मिलाय ॥८४१॥ चंदवा चूल्है परहडै, ऊपरि इक-इक राषि । जाले जिय षोटी वसत, पड़े नही यह साषि ॥८४२॥ नाज मंगावो देषि कैं, वोध्यौ घुण्यौं न होय । ताहू कौं अति सोधिके, पोटै पीस जोय ॥४३॥ ८३२ : १ A सूरिज। ८३४ : १ तरणों। ८३५ : १० लेई। ८३७:१दीज्ये। ८३८ : १ उत्तम। ८३६ : १ कपरा। २ गाडौं। ८४०: १ तलि। २ देहु। ३ जिवाण्यौं । Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० ] बुद्धि-विलास सोरठा : चाकी ऊषल पोति के, पीसै बोटै नाज । नीच जाति के हाथ तै, ऐ न करावै काज ॥८४४॥ वहुरि चालणी छाजले, चमड़ा विन' जे होय । तिनत छारणे फटकिये, नाज सु दोष न कोय ॥८४५॥ .. विन सोध्यौ ह नाज, तरकारो धोयें विनां । रसोईन' मैं साज, ए मावा दीजे नही ॥८४६॥ ऊन हाड़ चमड़ा ज, फुनि षोटी जो वस्त ह। रसोईन मैं साज, कवहु न आवा दीजिये ॥८४७॥ जे घर मांहि होय, तौला हांडी फुनि चरी। तिन्हैं उघाड़ी कोय, राषि न कवहूं रांधतां ॥८४८॥ घिरत तेल जल कोय, चमड़े परस्यौ हू जु ह। ताहि न पावो कोय, वहुरि हींग को प्रादि दै ॥८४६॥ या विधि तिय सुचि ठांनि,पहरै उत्तम वस्त्र कौं। दया भाव उर प्रांनि, करै रसोई जुक्ति सौं ॥८५०॥ वहुरि पुरिष जोमरण करै, रसोईन' मैं पैठि। तौ सनांन करि के करै, ऊजल धोवति वेठि ॥८५१॥ जो सनांन परभाति कौ, करि फिरि फिरवा' जाय । तौ कटि२ तक न्हाएं विनां, सुद्ध न ह निज काय ॥८५२॥ प्रभू पूजि आवै घरां, जवै तयारी होय । सवै रसोई की सुचित, तव यम' करिये लोय ॥८५३॥ करै ग्रहस्थी षट करम, जिन विन' सरै न कोय । तिनको दोष जु प्रावसिक, जतन किये हूं होय ॥८५४॥ ताकौ दोष मिटै सु यम, सिघ सवकी कढवाय । चढ़वावै भगवंत कौं, जिन-देवल मैं जाय ॥८५५॥ दोहा : ८४५ : १ विनि। २ जो। ८४६ : १ रसोईनि। ८५० : १ A उत्तिम । ८५१ : १ रसोइन । ८५२:१A फिरिवा। २ तकि । ८५३ : १ इम। ८५४ : १विनि। www.jainel Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १०१ फुनि द्वारा पेषण करै, जो मुनि पावै कोय।। ताकौं लै पडगाहि दै, सुद्ध प्रहार जु सोय ॥८५६॥ पैऐ कवहु न दीजिये, मुनि कौं भोजन दांन । विन जल दधि घ्रत और जो, वास्यौ भोजन जांन ॥८५७॥ वांदे वांदी पाहुने', मंत्र जंत्र अरु देव । इनकै निमित कियो जु ह्व, सो मुनि दै न तजेव ॥८५८॥ वीध्यौ झूठो' वरण-च्युत, रोग वधांवन वार । सूको जीरण२ चलित रस, रिति विरूद्ध दुषकार ॥८५६॥ आयो ह परगांव सौं, चमड़े दुरजन कोय । परस्यौ विल्ली तुरक कौ, निंदनीक जो होय ॥८६०॥ फुनि परस्यौ ह रजसुला, तिय घर की का प्रांन । ए सव दूषण टालिके, 4 मुनि भोजन दान ॥८६१॥ रजस्वला' वर्नन रजसुलानि तिय कौ वरन, कछु यक कहौं सुभाय । ग्रंथनि कौ मत पाय कैं, सो सुनिएँ चित लाय ॥८६२॥ होत रितवती जो त्रिया', जाके हैं द्वै भेद । ऐक प्रक्रत इक विक्रत है, विधि सुनि वहुरि निषेद ॥८६३॥ हूं जोवन मद रोग से, विक्रत सु होय अकाल । सो सुध ऐक सनांन लें, त्रय दिन गनैं न लाल ॥८६४॥ होत मास के मास जो, ताहि प्रकृत' तू जांनि । निसि आधी वीतै जु ह्व, तवत त्रय दिन मांनि ॥८६५॥ छंद पद्धरी : इन तीनौं दिन के माझि जोय, एकांत विष तौ रहै सोय । ८५८ : १ पहने। २A निमति । ८५६ : १ झूठ्यौ। २ जीरन । ८६२ : १ A रजसुला। ८६३ : १ तिया। ८६४ : १ गिनें। ८६५ : १ A विक्रत । Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ ] बुद्धि-विलास चित राष सुस्थ' जु धारि मौंन, परसै न काहि नहि करै गौंन ॥८६६॥ चरचा न करै गुर देव धर्म, षसवोई सूंघत नांहि पर्म। दिन तीन जु नीक सील पालि, भोजन इक वेर करै सम्हालि ॥८६७॥ गोरस न षाय काजल करै न, गंध लेप न माला उर' धरै न। मुष निज गुर नृप कुल देव-देव, नहि लषं पारसी नहि लषेव ॥८६॥ फुनि अपनौं भी जो पीव होय, सिंह साथि वोलिऐ हू न कोय । वृष' तलि फुनि सोवत षाट नाहि, जप मंत्र हृदै हू नहि करांहि ॥८६६॥ जीमैं विन कांसी और पात्र, पातलि अंजुली मधि षुध्या' मात्र । तीनौं दिन तौ करिके सनांन, घर काज कर कोउ न आन ॥८७०॥ चौथै दिन घटिका छह प्रमान, दिन चढे तवें करिकै सनांन । भीट सव कौं भोजन करेय, पंचम दिन गुर फुनि देव सेव ॥८७१॥ निज मंदिर मैं करिये सनांन, नदी तलाव मति जाहु ांन । वहुरयौं अव सुनिये और वैन, नर नारि वहुरि ऐती करैं न ॥८७२॥ ८६६ : १ सुसद्द । ८६६ : १ वृिष। ८७० : १ क्षुधा। ८७१ : १ करि सुध। २ सेय। ain Education International www.jaineli Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बद्धि-विलास [ १०३ दोहा : तिय रतिवती जु जांनि के, वतलावो मति कोय । ऐक वास तें सुध ह, वतलायें तें लोय ॥८७३॥ सपरस कीतौ कांचली, वस्त्रनि तँ इक' हाथ । रहिये दूरि सु तीन दिन, अवर सुनौं इक गाथ ॥८७४॥ वैठी सूती है जहां, फुनि भोजन जहां' कीन । सो भुव लीपै सुद्ध है, नाही रहै मलीन ॥८७५॥ वालक पीवै जो सतन, छोटे तें सुध होय । वड़े' वाल परसै जु को, न्हायें सुचि ह सोय ॥८७६॥ रितिवती' जु जिंह पात्र मैं, भोजन कीन्हौं २ चाहि । तामैं भोजन जो करै, दोष लगै अति ताहि ॥८७७॥ वस्त्र-जुक्त न्हावै वहुरि, दोय करै उपवास' । तव ताकौ दूषन मिटर, इम गुर करें प्रकास ॥८७८॥ पात्र वख रहवा' तरणी, ठौहर परसै कोय । न्हावै अपराजित जप, सतव सु तव सुध होय ॥८७६॥ सुकवि कहांलौं वरनवै, रतिवति दोष निहारि । लोक-विरुध जो औरहू, टरै सु दीजे' टारि ॥८८०॥ असी रितिवति जानियें, जो नारी घर मांहि । तौ मुनि भोजन देहु मति, अति ही दोष लगांहि ॥१॥ वरनन ताके दोष कौ, करै सुकवि अस कौंन । द्वारा पेषरण हूं न करि, ता दिनि रहु गहि मौंन ॥८८२॥ जो घर मैं ह सुद्धता, तो मुनि कौं पडगाहि । विधिवत नवधा भक्ति करि, भोजन दोजे ताहि ॥८८३॥ जव प्रहार कौं ले चुक, तव वन' मुनि कौं जाय । निज श्रावक निज द्वारलौं, आवहु भवि पहुचाय ॥८८४॥ ८७४ : १ यक। ८७५ : १ जहं। ८७६ : १ वडो। ८७७ : १ रतिवती। १ कोनौं। ८७८ : १० व पवास। २ टर। ८७९ : १ A रैहवा । ८८०: १दीज्ये। ८८२ : १Amissing | २ दिन । ३ रहि । ८८४ : १ उन । २ A पौंहचाय । www.jaineli Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ ] बुद्धि-विलास जो मुनि हूं नांहीं मिले, श्रावक हू नहि होय । तौ भूषे कौं दीजिए, दया भाव करिलोय ॥८८॥ दांन वर्नन च्यारि । जिनमत मांहीं दांन ऐ, गुरनि वताये सो सवही को देहु भवि, मनमैं हरष विचारि ॥८८६ ॥ लषिकें जांनि सुपात्र कौं दीजे दांन प्रहार । औरनि कौं बुध्या निमति, देहु दया उर धारि ॥८७॥ वोषदि ' जोग्य वरणाय करि, जथा-जोग्य तुम देहु । रोग मिटै रोगीनु कौ, तुम भव भव सुष लेहु ॥८८॥ ग्रंथ जिते जिनमत तर, तिन्हें लिषाय स्वरूप | कमडल पोछी वस्तिका, दीजे गुरनि अनूप ॥ ॥ जीव जंत प्रांरणी सकल, ताक मारत कोय । ताहि वचाय उपाय करि, अभय दांत यह जोय ॥८०॥ ऐही च्यारचौ दान हैं, महा जगत मैं सार । या भव वारापार तैं, ले पौंहचावें पार ॥८६१ ॥ वहुरि श्रावकनि कौं कहे, दक्षि करन ए च्यारि । पात्र सकल अरु सम दया, तेहू देहु विचारि ॥ ८२ ॥ पात्र मुनिश्वर फुनि कहे, श्रावक समकितवान । भोजन दे फुनि वस्तिका, कमडल पीछी दांन ॥ ८३ ॥ सकल दक्षि यह जांनि तू, परिग्रह कौ करि त्याग । सार ॥८५॥ धांम कुटंव धन श्रादिसौं तजें सर्व अनुराग ॥ ८६४ ॥ सुत दे आदि बुलाय सव, सौंप घर कौ भार । आप निरापेषी रहै, पालै तप व्रत समदति याकौं कहत हैं, साध धर्मी ह्व अथवा वहण सु भांणिजी, होत जवांईं हय गय रथ धन धान्य घर, वस्त्र श्राभरण कोय । कोय | सोय ॥ ८६ ॥ इन दें श्रादि जु दीजिए, जथा-जोग्य जिह होय ॥८७॥ ८८८ : १ श्रौषधि । Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास दया दक्षि प्रांरंगी सकल, भूषे रोगी जांनि । मांहि । नाहि ॥८६॥ वालक वूढा तरुरग कौं, जथा - जोग्य' दे दांन ॥ ८८ ॥ ए च्यारयौं ही दक्षि हू, कहे जिनागम करि विचार अरु दीजिए, यामैं दूषन दत्ति समै लषि दीजिए, दांन सु निति प्रति देहु । यथा-सक्ति तव श्राप निज, भोजन सुद्ध करिह ॥ ००॥ जिनमत के अनुसार तैं, कहें दांन अरु दत्ति । भाव सुद्ध करि दीजिए, सुभ फल है' यथा-सक्ति दे दांन फुनि, निज जीमत ऊजल धोवति वेठि करि, साध मौंन' सत्ति ॥ ६०१ ॥ सुद्ध । सुवुद्ध ॥१०२॥ कवित कंद मूल वोला निसी भोजन तुषार विस, मि. उ.: संधांरण सु-घोल' वडा कबहू न षाइऐ । मधुमद मांषन चलितरस मांटी मांस, वेंगरण श्रजांरग फल गाइ ॥ वहु-वीजा मौंनि वर्नन वतांहि । कहांहि ॥९०३॥ सात | वात ॥ ६०४ ॥ भौंहा रेषे' पै नही, अंगुरी ते न नांहि हलै न षंषारिये, सोही मौंन बहुरि जीमतां पालि भवि, अंतराय ये मांस मृतक मद रुधिर फुनि, हाड़ चाम छह ए तौ नांहीं देषिऐ, फुनि जाको ६ थाली मैं प्रावै तऊ, मुष मैं देहु न जिनमत मैं तजिवो कहे, ऐ वाईस अभव्य । तिनकौं लेहु विचारि भवि, षावो तजौ प्रतष्य' ॥१०६ ॥ नेम । केम ॥ ९०५ ॥ ८६८ : १ A जोगि । ६०१ : १ह्र है । ६०२ : १ मौनि । ६०३ : १ A राषे । ६०६ : १A पतक्ष । ६०७ : १ श्रौघोल । [ १०५ Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ ] बुद्धि-विलास दोहा : तुछ फल पीलू षणां ऊंवरा कळूवरा, सु वड़वाला पीपला ऐ तनक न ल्याइए। श्रावग कौं यनको सरव त्याग कह्यौ, ऐही वाईस अभष्य जिनमत मैं वताइऐ ॥६०७॥ जो सधि आवै तौ भलैं, मौंनि और अंतराय । 4 भो सकल हरीनु की, मरजादा करि षाय ॥६०८॥ धात-पात्र मैं जीमिवो, भाष्यौ' है उत्तकिष्ट । जो न मिले तो जीमणौं, पातलि हूँ मैं सिष्ट ॥६०६॥ ता पातलि के भेद है, सूकी दीजे' त्यागि । तामैं जीव पड़े घर्ने, जाला रहै जु लागि ॥१०॥ व्यौपारी जो होय सो, करै भलौ व्यौपार । चाकर करि सुभ चाकरी, दर्ग्य उपावो चार' ॥११॥ पैसा परे पसेव कौं, लाय रसोई मांहि । और तरह कौ होय सो, यामैं खरचौ नांहि ॥१२॥ तजहु प्रथांरणी तेल को, फुनि वजार को चून । छाछि पहर सोला पर्छ, षांण तरणी करि मूंन ॥६१३॥ भुरडी कहैं जवारि की, छोला देहगी होय । प्रादि वाजरे के सिरा, होला करहु न कोय ॥१४॥ दोय ढालि ह नाज की, ता संगि दही न पाय । यातै वरजी है गुरनि, गलै जीव पड़ि जाय ॥१५॥ होय चलित-रस जो वसत, फल दें प्रादि प्रहार । वहुरि मिठाई हूं चलित, षावो तजौ प्रकार ॥१६॥ तजौ ऊंट का दूध की, षीर षांरण भविराय । यामैं दोष लगै अधिक, हिंसादिक को प्राय ॥१७॥ ९०७ : २ कठुवरा। ३ लाइए। ९०६ : १० लाप्यो। ९१० : १ दीज्ये। ९११ : १Aचार। www.jaineli Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १०७ दोय पहर दिन जव चढे, मद्धि घड़ी घटि दोय । तव तें सांमायक करै, च्यारि घड़ी लौ लोय ॥१८॥ वहुरि उतावलि होय को, तौ लषि व्यौंत विचारि । नाम लेहु प्रभु को भलैं, घड़ी ऐक ह च्यारि ॥१६॥ या विधि ही संध्या तणौं, सांमायक तू ठांनि । घड़ी दोय दिन वहुरि निसि, घड़ी दोय लै मांनि ॥२०॥ निसि वीत यक पहर जव, तव गृहस्थ जो होय । निज तिय रिति सेवन करै, पहलै करहु न कोय ॥२१॥ तामैं तें परवी दिवस, चौदसि आ3 जांनि । त्यागै निज पर सव तिया, ते जग मैं गुनषानि ॥२२॥ पर-तिय कौ तौ जांनि के, करै सर्वथा त्याग । परवी दिन फुनि दिवस कौं, निज तिय तजि वड-भाग ॥२३॥ यह तो विधि तुमकौं कही, फुनि सुनिएं भविराय । घर मैं धन वह होय तौ, जिन-मंदिर चुनवाय ॥२४॥ फुनि पूजा के उपकरण, नऐ नऐ करवाय । झारी प्याला आरती, कलस जलौटि वनाय ॥२५॥ ठौंरगां पर धूपायरणां, झांझि झालरी थार । चंदवा आदि वनाय करि, धरि देहुरा मझार ॥२६॥ ६१८:१A includes the following additional lines between (917-918) without disturbing the verse order. तापरि साषि धर्मोमृत क्रतेन छप्पै विरल मूंग उड़दादि धान्य दो दालि तणे जे। काचे दधि तक्र मैं मेलि नहि षांरण भरणे जे॥ प्रात गले के मद्धि जीव वहु उपजि मरे हैं। धर्मामृत श्रावकाचार मैं वरन करै हैं ॥ मेवादि तरणी दो दालि ह तिनको विदल नहीं धरयौ। भनि वषतराम असैं सुगुर गूंथनि मैं वरनन करयौ ॥१॥ दोय दालि कौ धान्य फुनि, दुग्ध मिलाय न पाहु । पत्र जाति जे हरित हैं, चत्रमांस तजि साहु ॥२॥ ernational Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ ] दौहा' : दोहा : बुद्धि-विलास नए बनाओ विव प्रभु, फुनि प्रतिष्टा कराय । चव विधि संघ जिमाय भवि, तीर्थनि संग चलाय ॥२७॥ धन पाये कौ फल यहैं, दांन पुन्य जिन-धर्म । इनमें धन वहु षरचि हौं, तौ पैहौ सुष मर्म ॥ २८ ॥ श्रथ सूवा सूर्तिग वर्नन सूवा सूर्तिग हू तरणी, कछु यक सुरिणयें वात । मरजादा माफिक करें, मिटै तास उतपात ॥ ६२६ ॥ सूवा की यह विधि तिया, करें चतुर्थ सनांन । तव तैं मांस जु तीसरे, जात जु गर्भाधांन ॥ ९३०॥ श्राव नाम ताकौ कहै, इक सनांन सुद्ध । षष्ट मैं, जात सु सुनहु सुबुद्ध ॥३१॥ मांस पंच' मैं नांम पात ताकौ कहै, सूवो दिन छह पांच । गिनिऐ न्हांऐ सुद्ध ह्व, यहै मांनि तुव सांच ॥ ३२ ॥ होय सातवें आठवें, नवें सु कहि परसूति । ताकौ सूवो दस दिनां, फुनि न्हाऐं सुध भूति ॥९३३॥ सूतिग वर्नन वालक मूवो होय तौ, सूतिग गिरिण दिन एक i जौ बालक पौढौ षिरं, तौ त्र्य दिनां गिरक ॥ ६३४ ॥ वड़ो पुरिष' कोई षिरं, तै ताकौ सूतिंग ऐहु । दिन द्वादस और क्रिया, लोक प्रसिद्ध यातें यह वरनन कियो, मुनि कौं भोजन सूवा सूतिग मांहि तुम, भूलि न देहु ऐ तौ श्रावग के कहे, किरिया फुनि तामैं तें श्रावे जु सधि, अव सुनिए श्रावग धरम, तात अघ नसि स्वर्ग लहि, फुनि सिवगति कौं जाय ॥३८॥ ६२६ : missing ९३१ : १ पाँच । ६३२ : श्रुद्ध । ६३४ : १ Amissing. ६३५ : १ पुरष । करेहु ॥३५॥ दांन । सुजांन ॥ ३६॥ श्राचार | सो सव साधहु सार ॥३७॥ कछु यक कहौं वनाय । Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १०६ अथ श्रावग-धर्म वर्नन दोहा : अनहिंसा रु अचौर्य फुनि, (अ)सति' ब्रह्मचर्य पालि । परिगृह करि परमारण ऐ२, अणुवत पंच सम्हालि ॥६३६॥ हिंसादिक कौं त्यागि हौ, सप्त विसन के साथ । पलिहै जिनमत तोहि तव, जपिहै जिन-गुन-गाथ ॥९४०॥ सुनहु अहिंसा को कथन, भविजन अति मन लाय । जीव जंत प्रांरगी सकल, तिनते रहु समभाय ॥४१॥ जीव-वध' मति कीजियो, कवहू मन वच काय । दुष-हू काहू जीव कौं, वस लागत मति ध्याय२ ॥६४२॥ पुंन्य न पर-उपगार सम, जो ह करवा जोग्य । पर-पीड़न सम पाप नहि, है यह धर्म मनोग्य ॥९४३॥ भोजन निसि कौं करन तजि, रांधे भी मति कोय । जीव पड़े जामैं अधिक, मरै सु हिंसा होय ॥६४४॥ फुनि हिंसा के करन के, तजिए सकल उपाय । निज मन वच तन ते वहुरि, और सुनौं भविराय ॥९४५॥ हिंसा करवो त्यागि फुनि, त्यागि देन उपदेस । वृथा लगै उपदेस तें, अनरथ दंड विसेस ॥९४६॥ सो यह अनरथ दंड कौ, वरनन कहौं वनाय । गृथनि के अनुसार तै, सोहू तजौ सुभाय ॥९४७॥ छंद भुजंग प्रयात : कहै एक प्राछी हवैली वनावो, कुवा वाग बाड़ी तलाई षुदावो' । परयौ मेह कीजे अवै क्यौ न घेती, पलैगो कडूवा सवै नाज सेती ॥४॥ भए कापड़ा मैल मैं सो धुपावो, अवै कातरया क्यौं न वेगे करावो। पड़े षाट मैं जीव धूपै नषावो, परी सीस औ वस्त्र मैं जूं कढावो ॥६४६॥ ६३६ : १ (अ) injured. २ यह । ९४२ : १ वद्ध। २ द्याय। ९४८ : १Aषनावो। www.jaineli Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० ] बुद्धि-विलास कहै व्याह वेटा' तरणौ वेगि कीजे, सुता के अवै हाथ पीला करोजे । तिहारो जु वैरी अवै पासि प्रायो, लड़ौ याहि मारो चहौ चैन पायो ॥५०॥ बड़ो वृछ' है याहि वेगे कटावो, भले षाट चौकी किवाडै वनावो। पड्यौ२ है कजोड़ा वुहारी न दीजे, भली वावड़ी ऐक प्राछी न कीजे ॥६५१॥ तिया कौं कहै सीस गुंथाय लीजे, इन्हैं' आदि ए सीष काहू न दीजे । कहौ तौ कहौ दांन पूजा करावो, करौ वास ौ देहुरा कौं वनावो ॥६५२॥ दोहा : मांगे हू दीजे नही, जातें हिंसा होय । तिनहूं के कछु नाम ये, सुनिये लज्जा षोय ॥६५३॥ छद भजंग प्रयात : मगे बैन कौं राछ पाछे वनावें, करावै प्रसंसा भलै चैन पावै । हला मूसला ऊषला देत मांगे, कटारी छुरी षेट वंदूक सागै ॥६५४॥ कमांणौं क्रपाणौं कडाही गंडासी, कुसी चावका जेवड़ा मूंज फासी। भले अंकुसा नांथ आछी नकेलैं, नई पोटली चांम की ले सकेलें ॥९५५॥ पुरल्ला' पुरप्पा विसोले सु नाड़ी, तई सांकले डांग घोटा कुहाड़ी। चको फाहुड़ा पार प्रौ दांतला जे, वली आगि औ लाकड़ी ऊपला दे ॥९५६॥ ९५० : १ वेटी। ९५१ : १ वृछि। २ परयौ। ३ कजोरा। ४ करीजे । ९५२ : १ इन। ९५५ : १ कढाई। ६५६ : १षरल्ला। Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : छंद पदरी : बुद्धि-विलास पिलावे जुंवां भांगि श्राफू तमाषू, मगी दे मुकररै तियाकै भिलावू । इनैं आदि संसार मैं वस्त हिंसा, दिऐं दोष लागे कहो का प्रसंसा ॥५७॥ दारु 3 आफू विचार | कहियतु ए षोटे विराज, जिनतें उपजै पाप । तो काहे कौं कीजिये, गहि श्रावग की छाप ॥५८॥ सावरण मद लोह जाति, तिल लूंरंग सिघाड़ा चलित कांति । वोधौ अन सहत सु कंद मूल, गुड़ तेल नीलि इन आदि सवै व्यौपार तजौ भवि लुण्यो घटिका पीछे तवाय ' लीजे नचीत ॥ ६० ॥ निज कारिज रौंष हरचौ न काटि, षेती मति करि मति तोलि घाटि । उच्चाटन श्रौ वसिकरन मंत्र, इन आदि और श्रौषधि 'रु जिनमें हिंसा कौ लगे दोष, सो न करि रहौ' गहिर कैं संतोष । द्वै राषि मीत, तंत्र ॥६६१॥ पर जीवन कौं दुष कष्ट जांनि, दे मति तजि श्रारति रौद्र ध्यांनि ॥६२॥ ६५६ : १ सहैत । ६६० : १ तवाइ । ६६१ : १ A वोषधि । ६६२ : १ गहौ । २ रहि । ६६३ : १ सिकरे । हिंसा करि समूल ॥५६॥ प्रकार, हिंसक जीवनि पालिऐ नांहि, कुत्ता विल्ली वुगवो तूती मैंनां सिकरा जलकुही वाज चंडूल सतांहि । सिचांरग, वारण ॥६३॥ [ १११ Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ ] बुद्धि-विलास इन आदि जु हिंसक जाति जीव, तिनको पालरण तजिये सदीव । मैंना सूवादिक जीव कोय, मत्ति राषहु पिंजरा मांहि गोय ॥९६४॥ वांध्यौ न राषि जिय करौ पोष, वंदोषांने को लगै दोष । पसु और परु नर सम्हालि, वेचे मति कवहू पालि-पालि ॥६६५॥ पसु आदि सवारी कौं रहै सु, तिनतें हिंसा हो वो तजै सु। गाड़ी पर ऊंट सु वैल प्रादि, मरजाद सिवाय न वोऊ लादि ॥९६६॥ भूषे गरमी ते थक कोय, मारिए नहीं चिडाल होय । धरती न षोदिये विनां काम, जल नाहक नांषहु मति भिराम ॥६६७॥ विन काजि आगि वालिये नाहि, विन गरम वीजनां क्यौं हलांहि । जे वनसपती है दोव प्रादि, विन काजि चूंटवो' करि न वादि ॥९६८॥ तरकारी फल अरु पत्र जाति, विन सोधी पाहु न निसि प्रभाति । फूलन की तरकारी जु होय, मति षाहु' हरी कवहू न कोय ॥६६॥ डोडा रु सुपारीफल' सु आदि, सारे न पाइऐ कवहु वादि । ९६८ : १ चूटिबो। ९६६ : १षाय । ९७० : १ सुपरीफल। Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ११३ फिरवो फिरवावो विनां काजि, करिये न, लगत है दोष साजि ॥९७०॥ जल माड गरम भुव मति नषाय, सीतल' ते अगनि न दै वुझाय । ऊन्ही सीलौ जल मति मिलाहु, सारे सांठे कौं मति चषाहु ॥९७१॥ वहु जीव गांठिया की मझारि, करि चूंषि गंडेरी वहु प्रकारि । वदरीफल कवर षाय मत्ति, बंदारै' तौ लट कटै सत्ति ॥९७२॥ सारो मुष मैं दे लट सु जाय, थिचि जैहै लट जो थेचि षाय । यात याकौं तजि देहु जान, फुनि और सर्व करिये प्रमान ॥९७३॥ जोमिन कवहू पांति, तू विन जाणयां नर तरणी। मांस दोष इह भांति, लागत है सव नरनि कौं ॥९७४॥ घिरत निमत्ति हू कोय, गाय' भैसि नहि राषिये । हिंसा अति ही होय, अलप नफौ टोटौ अधिक ॥९७५॥ षेती निज घरि संत, करिये नांही सर्वथा। लागै दोष अनंत, ताकौं कवि वरणि न सके ॥९७६॥ जीव जाति के भेद छ, इक थावर त्रस ऐक । तामैं हिंसा त्रसनु' की, करहु न गहिकै टेक ॥९७७॥ थावर कौ तौ प्रावसिक, लागत है निति पाप । सोहू हिंसा-भाव तजि, टलै सु टालि प्रताप ॥७॥ सोरठा : दोहा : ९७१ : १ सोला। २. चुषाहु । ९७२ : १A बंदारय। ९७४ : १. निर तरणी। ९७५! १ गाइ। ९७७ : १त्रिसन। Education International www.jaineli Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ ] दोहा : अथ तियतु कौं उपदेस वर्नन श्रावग - कुल मैं प्राय कैं, मारि लीष हु न जोय । प्रस्ति ऊंन भोजन तरणी, ठौर न ल्यावो कोय ॥६७३ ॥ ली प्रति प्ररुं उनकी, जो न मांनिहौ सीष । तौ भव भव मैं वोझ ह्र, भले मागिहौ भीष ॥८०॥ श्रावग के घर मैं वहुरि, घर चिंडाल के मांहि । यन वार्तानि कौ भेद है, सो सठ मानत नाहि ॥८१॥ अस्ति रसोई ल्यांन कौ, तजिवो मांनें वेद । बुद्धि-विलास श्रावग प्ररु चिडाल घर, तौ कछु रह्यौ न भेद ॥ ८२ ॥ वरत करें त्यागे श्रधिक, हरित काय दे आदि । लीषह तन जो नां तजैं, तौ सव किरिया वादि ॥ ८३ ॥ असत्ति वृति' है वचें जीव झूठी श्रथ सत्ति वर्तन दूसरो, झूठ न बोलहु मित । कहें, तौ वोलिये + (976-983) does not occur in B. ९८४ : १A विरति । २ तू बोलि । ६८५ : १ चोरी बर्नन । ६८८ : १दीज्ये । २A भात । चोर्य व्रत वर्नन ' तीज व्रत चोरी तजरण, चोरी करहु न भोलौ लेषा मैं न करि, पडी वस्त्र तजि धरोहरि धरि मरि गयो, सिंह धन घरहि न अनाचार लागै सु अव, तिनकी है वहु चोरी की ल्याई वसत, लेहु न राज मनाई सों तजौ, भांति अधिक चोरी तरणी, हक्क हिसावी वाजिवी, लीजे दीजे' भ्रातरे ॥८८॥ थौडे घाटि न कवहू कौ लौं कहिये वात । ३ A नचित । निचित ॥ ८४ ॥ कोय । लोय ॥८५॥ राषि । साषि ॥ ८६ ॥ मोलि । तोलि ॥८७॥ Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ ११५ व्रह्मचर्य वर्नन व्रह्मचर्य पर्वो विनां, निज तिय करि अनुराग । पर' तिय कौ सव भांत्ति तुम, करहु सर्वथा त्याग ॥८६॥ परणी तिय पर-कंन्यका, विधवा सधवा जांनि । तिनतें षोटी चेसटा, कवहु न करि मन प्रांनि ॥६॥ हस्तकर्म' वहुरयौ पसू, दासी आदि तजेहु । तीव्र भाव अति काम के, कवह नांहि करेहु ॥६६१॥ परिगृह वर्नन परिगृह को परमारण यह, क्षेत्र जु भूमि कहाय । मंदिर सुवरण धन अधिक, धान्य नाज कहवाय ॥६६२॥ दासी दास रु अस्व गज, लोह किरांणों कोय । सेज साज-जुत ढोलनी, चौकी पाटा होय ॥६६३॥ इन दस विधि को कीजिये, यथासक्ति परमाण । ताहि उलंघि'न सोचिये २, निज घर मांहि सुजाण ॥६६४॥ पंच अणुवृत य कहो, तिनकौं निजहू पालि । औरनि को उपदेस हू, दोजे' सुभ जिय न्हालि ॥६५॥ बहुरि कहे हैं वर्त सुभ, सोलह कारण भांनि । दस लक्षण रतन त्रये, कही करन असटांनि' ॥६६ut इन दै आदि कहे गुरनि, ग्रंथनि' मांझि अनेक । तिनकौं करिये सक्ति जुत, विधिवत धारि विवेक ॥ERut अथ सप्त विसन वर्नन सप्त विसन ये जांनियौं, जूंवां अर परनारि । चोरी मांस सिकार मद, वेस्यां लेहु विचारि ॥६३nt १८९:१परि। 880 : १A मांनि । ६४१ : १ हस्तकरम । २ इन दे। ३० तीव। ४ सोभी। ९६४ : वलंधि। २ सांचिए। ६६५ : १ दीज्ये। २६f: अष्टन्हि। ६९२ : १ ग्रंथन । ९६३: १ mising tObviously wrong numbering. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ ] बुद्धि-विलास जूवां कवहु न लिऐ, चौपरि आदि अनेक । ज्वाष्यौ होड़' इजारड़ा, ऐहू तजौ कितेक ॥६९४nt वेस्यां चोरी नारि पर, ए अणुवृत के मांहि । तजवी भाषी सो तजौ, सोषहु दीजे नांहि ॥६६५ut मद दारू मन वचन तन, याकौं तजि तैह तीक । मादिक वस्त न पाइऐ, निज पर परै न ठीक ॥६६॥ मांस षांन तो त्यागि फुनि, देषौ छुवो न काहु । कंद हरी वोधो जु अन, इन दै आदि न पाहु ॥७॥ करि सिकार जिय मति हने, काहू भांति न कोय । चाकर चौडै प्रीति करि, छांनै रोकि न लोय ॥८॥ आप धरोहरि जो धरै, ताको मरण न चिति ।। यह सिकार ही जांनियौं', व्यौपारी तजि मितIEEET असे सातौं विसन ये, निज साधन तौ त्यागी। दीजिए न उपदेस हू, भवि जिनमत अनुरागि ॥१०००॥ पंच अणुवृत पालि के, सप्त विसन तजि देहु । स्वर गति लहि अनुक्रमि लहौ, सिवगति नहि संदेहु ॥१००१॥ संयम' जप तप वृत नियम, जो जिनमत अनुसार । सुनि श्री गुरमुष तै सदा, सधै सु साधि अपार ॥१००२॥ पुन्य धर्म वहु विधि करहु, धरि हिय मांझि हुलास । जातै साता व उदै, होय असाता नास ॥१००३॥ कवित साता ही के प्रायें दौरे प्राव सारे नांती गोती, दीर्घ पैरी पाऊं लागै धेरै तौहू नांहि जाते हैं। मात्रा : रंभासी ह नारी धारै हीरा मोती सोनां सो तौ, हासी के-के हीऐ लागें वोढें पीले राते हैं। ९६४: १ और। 888 : १ जांनिको। २ मिति । १००२ : १A संजम । १००४ : १दीरघ । Obviously wrong numbering. www.jainelit Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : बुद्धि-विलास सोवा कार्ज चौवारे हैं चेरे दासी सिंगारे हैं, हाथी श्रावे दंतारे हैं घोरे काछी ताते हैं तातें साता ही कौं कीयो हूँ है कोऊ काहू मांनौं, छंद भूलना : भारी वातें का तेतौ सारे झूठी गाते हैं ॥१००४ ॥ होणहार ही होत है, यहै कहत' सव कोय । पैं करि पुन्यं सुधर्म भवि, होरणहार सुभ होय ॥१००५॥ मंत्र मंत्र श्रोषदि सु विधि, हैं कितेक जग सार । पैं सरवोपरि है सु यह, जपौ मंत्र नवकार ? ॥१००६॥ यामैं प्रभु अरु साधु' की, सकल वंदनां जांनि । इह भव पर भव के सकल, दुष मेटन सुषदांनि ॥ १००७॥ प्रात सांझ तौ कीजिये, नित्ति नेम प्रभु ध्यांन । पैं कारिज हू करत मन, राषहु श्री भगवांन ॥ १००८ ॥ जे गृहस्थ को कहत हैं, श्रातम चितवन सार । सो कवहू मति मांनियौं, झूठी कहत लवार ॥१००६ ॥ यह तौ मुनि ही कौं कहैं, श्रातम चितवन जोग्य । पूजा दोन दया धरम, करहु गृहस्थ मनोग्य ॥ १०१०॥ केई मतवारे कहत, नांम जपो जग सार । कोरो जोग्य प्रतीत कौं, नहि गृहस्थ सुषकार' ॥१०११॥ पाय दर्व्य कारिज धरम, करें नही जो कोय । ता कोरे ही नांमतें, सुभ फल नहीं होय ॥१०१२ ॥ होय गृही के धन अधिक, सो परचै न लगार । कोरे भावत भाव सुभ, कैसें पावत पार ॥१०९३ ॥ धन परचं जो धर्म मैं, वहुरि लेत प्रभु नांम । सरें सकल सुभ कांम ॥ १०१४ ॥ दया धरै तिनके सदा, गृही होय श्रध्यातमी करौ ध्यांन यौं वातें १००५ : १A कहैत । १००६ : १A वोषदि । १००७ : १A साध । १०११ : १ सुमकार । २ A नौंकार । [ ११७ श्रातमां कौ, वतावते हैं । Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ ] दोहा : अथ सप्त नरकनि तैं निकसि जीव जो गति पावै सो वर्तन पार्श्वनाथ पुराणोक्त छप्पे : पालय || सप्तम तैं पसु' होय देस संजम न छठे नरक तैं मनुषि होय मुनि-वृत नहि पंचम तैं वृत धरय मोषि गति कौं नहि चतुरथ तैं सिव जाय नांहि तीरथ पद सव सुभ्रवास तैं प्राय करि वासदेव' भवनहि लहय ४ । साधय । लाधय ॥ प्रति वासदेव वलिदेव फुनि चक्रवत्तिन हि श्रवतरय ॥ १०१७॥ दोहा : छद पदरी : बुद्धि-विलास सो तौ जोग्य सागार कौं नांहि यारो, मुन्यौं जोग्य है नीकें जतावते हैं । करो दन पूजा गृही सुद्ध दिल सौं, जपौ प्रर्हतौं कौं भले भावते है । कहैं और की और कौं भलेमांनसौं कौं वे' डुवावते हैं ॥ १०१५॥ सीष सो तौ, यातें अध्यातम वहुरि, करबो आतमध्यांन । वरज्यौ गुरनि गृहस्थ कौं, जोग्य दयादि रुदांन ॥ १०१६ ॥ १०१५ : १ ते । १०१७ : १ पश्रु । जो जीह भवसौं आय करि, गति लेस्या पावंत । पुनि या भवतें भव लहै, सो कछु वरनत संत ॥१०१८ ॥ माया चारी जे जीव दुष्ट, परकौं ठगिवे कौं चतुर श्रिष्ट । लिषि झूठ वहुरि चुगली जु षांहि, भरि झूठी साषि सु डरत नांहि ॥ १०१ ॥ उद्यौत मोह पालै न सील, लेस्या जिनके जांनिऐं नील । धर्म-हींन, प्रारति ध्यांनी अरु ते पसु परजाय लहै सु दीन ॥१०२० ॥ २ कैं । ३ वासुदेव । संभालय | ४ धरय । Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : छद पं०: बुद्धि-विलास [ ११६ प्रारति नहि रुद्र न रहित राग, जुत धर्म सुकल ध्यांनी सभाग। जिन सेवक पालै वर्त्तसील, कसिकै जु करन मद-मत्त पोल ॥१०२१॥ सुकल ध्यांन श्रेणी मडै, उपसम षिपक सु दोय । उपसम वाले फिरि भ्रमैं', विपकहि सिव-गति होय ॥१०२२॥ जिन प्रतिमां जिन मंदिर ठवें स, उत्तिम' धन सुभ-षेतनि वुवै सु। मुनि सदाचार श्रावक मनोग्य, सुर--लोक लहहि ते जथा--जोग्य ॥१०२३॥ पररणांमी सरल सहज जीव, सुभ भद्र भाव राषै सदीव । व मोहमंद जिनकै सुछंद, दीषत है प्रक्रति कषाय मंद ॥१०२४॥ आरंभ अलप धन अलप चाहि, तिनकै-कपोत लेस्या सु माहि। वरतै जहां पुन्य रु पाप दोय, ते मिश्र--भाव धर मनुषि होय ॥१०२५॥ परदोष सुनन मैं मन लगात, विकथा वांनी अति ही सुहात । कुट कविहि कावि सुनि हरष होय, पर--भव बहरे' उपजै सुलोय ॥१०२६॥ पदहि सुछंद जे विनि विवेक, करि मृषा पाठ विकथा विसेष । पर-निंदा भाई वहु वनाय, निज करै प्रसंसा अति वढाय ॥१०२७॥ १०२२ : १. भृमै। १०२३:१ उत्तम। १०२४ : १ धारें। १०२५ : १ सु। १०२६ : १ वैहरे। Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० ] १०३३ १ सुभाव । बुद्धि-विलास भोजन फुनि मल मूत्रहि करंत, तजि मौंनि वोल वाचाल हुंत । वह झूठी कहि कहि सकत नाहि, ते गूंगे जन मैं जगत पर--तिय मुष देखें करि निरबैं सठ जौ नादिक रु वंध वंधन जोवै धरि सुराग, ते मरि प्रांधे होहैं प्रभाग ॥ १०२६ ॥ जे करत कुतीरथ कौं जु गौन, वहु लादत वोझ जु धरहि मौंन । फुनि करत विहार विनां प्रसंग, सिंह पातिग फल तें हौंहि पंग ॥१०३०॥ करि नीति विराज तें लछ्छि लेत, श्रधिकी न लेत वोछी न देत । वित्त अलपहु दानादिक करें सु, ते नर धन-धारी श्रवतरें सु ॥१०३१॥ धन पाय धरं श्रभिमान कोय, मांहि ॥१०२८ ॥ सनेह, देह । समरथ ह्वै दान न छल छिद्र करें धन श्रति वढत परिगृह देत लोय । कारण सु, नहि धर्पे सु ॥१०३२॥ धनवान होय ह्व कपन जेह, परभव हि दलिद्री होत तेह | ह्र मंद कषाई सरल भांव, श्रहि निसि वर ते पूजा स्वभाव ॥१०३३ ॥ सदा सु, निज वनिता संतोषी दोषत मंदरागी सर्वदा सव दुराचार जिन के सु । निषेद, परभव पावहि ते पुरिष वेद ॥१०३४॥ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १२१ बुद्धि-विलास अति कामी कुटिल जु ह अतीव, 8 सरागी' सु मोहंत जीव । पर-वनिता रत संजुक्त सोग, परभव कामिनि ह या संजोग ॥१०३५॥ जे राग अंध प्रति जगत माहि, ह्व काम भोग सौं त्रपति नाहि । वेस्या' दासी रत व कुसोल, परभव हि नपुंसक लहहि डील ॥१०३६॥ मन वचन काय ह निरदई सु, वध' वंधन ठांनै अघमई सु। पर कौं पीड़ा वहु विधि करत, ते अलप आयु धरि के मरंत ॥१०३७॥ ह क्रपावंत कोमल प्रनाम, वहु सोचि विचारि सु करय काम । ततपर ह जीव दया मझार, पर कौं पोड़ा दे नहि लगार ॥१०३८॥ सवही जीवनि सौं हेत भाव, ते पुरष लहत हैं दीर्घ प्राव । जिन जग्य-परायण चित सुजांन, धर सील होंहि रत पात्र दान ॥१०३६॥ इंद्री जोहि धारहि सतोष, ते लहै भोग नर वरत पोष। पूजा रु दान ते विमुष जेह, मद लीन सु इंद्री-लुब्ध तेह ॥१०४०॥ दुरध्यांनी पर गुन दया-हीन, दुरचारी भोग न लहै हीन । १०३५ : १ सुरागी। १०३६ : १A वेसां। १०३७ : १missing। २A प्राय । www.jaineli Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ ] बुद्धि-विलास जिन गृथ पढे समयो विचारि, पर कौं सुभ पंथ पढात सार ॥१०४१॥ हित सौं देसति धर्मोपदेस, परभव पंडित पद लहै वेस। हिरदै मधि धरि जे ग्यांन गर्व, दूषत हैं जिन सिद्धांत सर्व ॥१०४२॥ इछछाचारी जु पढे असुद्ध, तजि ग्यान विनय जड़-बुद्धि' मुद्ध। पढने के जोग्य पढात नाहि, असे मरि मूरिष ऊपजांहि ॥१०४३॥ प्रारंभी है रत अनाचार, पर को पीड़त न करैं अंवार । नहि गहैं धर्म रत पाप कर्म, परभव ते रोगी होय' पर्म ॥१०४४॥ हरईं प्रति वर' पर दुषहि देषि, पर-वनिता पर-धन हरै लेषि । नर-पसु को करत विछोह सोय, पुत्रादि विवोगी वहै होय ॥१०४५॥ रत नीच कर्म करनां विहीन, कर पद छेदत छिनमैं प्रवीन । फुनि पर कौं उपजावंत पीर, ते विकल लहत षल नर सरीर ॥१०४६॥ जे मिथ्या मत मदिरा पिवंत, हिय पाप सूत्र सरधा धरंत । करि निमति धर्म के जीव वद्ध', धरि के कषाय कलुषंत क्रुद्ध ॥१०४७॥ १०४३ : १मुद्ध। २ बुद्ध। ३जोगि। १०४४ : १होत। १०४५ : १ उर। १०४७ : १ वध । www.jaineli Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १२३ मत नासतीक पगि रहैं पाप, ते अनंत संसारी हौहि प्राप। रतन-त्रय धर मुनिराज पर्म, प्रातम ध्यांनी सु जिहाज धर्म ॥१०४८॥ इछ्छा विनि तप घोर जु करत, करि नास कर्म भव जल तिरंत । तिन साधन के निरमल सुपाय, पूजत उत्तिम नर देव प्राय ॥१०४६॥ साधर्मी वत्छल गुरण सुप्रीत, ते वांधत उत्तिम गोत्र मीत । जिन मती जिनागम जान जेह, तिनु नमैं न करि अभिमान तेह ॥१०५०॥ मानत जु नीच गुरदेव धर्म, पावत जे गोत्र जु नीच पर्म । वैराग्य' जिके हिय मैं धरत, त्रिसनां तजि जिन-मत तपत पंत ॥१०५१॥ अति निर्मल चारित धन भंडार, धरि ग्यान ध्यान सुचि विन विकार । नहि चाहत पूजा लाभ ष्याति, ते संपति स्वर-अहिमिंद्रपांति ॥१०५२॥ वैरी वसि प्रा पंच कर्न, चारित पालैं अति अमल वर्न । दुद्धर तप करि सोधें जु काय, ते स्वर' ह चक्री हौंहि राय ॥१०५३॥ जे' संम्यक२ द्रष्टि मुनि गृही जु, सोलह कारण भावें सही जु। १०५१ : १ ते। २० वैराग । १०५३ : १ सुर। १०५४ : १जि। २A संमियक । Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ ] दोहा : छद गीता : दोहा : बुद्धि-विलास ह्व तीर्थंकर त्रिभवन धनी सु तिहु लोकनि के चूड़ामनी सु ॥ १०५४॥ भाषा पार्श्व पुरांन की, मधि चरचा यह देषि । मैयामैं वरनन करो, भवि समभि हैं सम्हारि के । गरधर स्वयंभू पार्श्वजिन सौं किये प्रश्न श्राछे बुरे जन कौंन विधि उपजै सु कहहु विचारि कैं ॥ उत्तर दियो जिन सो कछुक मैं धरयो ग्रंथ मारियो । कलपित' न मैं यामैं कह्यौ भवि जन सवै उर धारियो ॥१०५६॥ चौपाई : रिषभ श्रथ तोर्थंकर पिता माता चिन्ह जनम नगरी वर्नन तीर्थंकर चौवीस नमि, पिता-मात के नांम । जनम पुरी फुनि चिन्ह सव, वर्न' सुनौं प्रभिराम ॥ १०५७ ॥ सुवर्ण वर्ण है काय, पिता नाभि मरु देवी माय । पुरी अजोध्या जनम कल्यांन, नमिऐं वृषभ चिन्ह पहचांनि ॥ १०५८॥ प्रजित वर तन कनक विभात, जितसत्रु पिता सु विजया मात । लीन्ह जनम प्रजोध्यापुरी, हस्ती चिन्ह नमत स्वर-स्वरी ॥१०५६॥ संभव चंपक वर्ण सुगात, द्रढरथ पिता सुषेणां मात | श्रावस्ती मैं उपजे धीर, चिन्ह तुरंग अभिनंदन चामीकर वर्न, पिता स्वयंवर असरन सर्न । सिद्धारथा मात कपि अंक, पुरी अजोध्या वये' ससंक ॥ १०६१॥ सुमति सुहाटक वर्न सरीर, पिता मेघरथ वहु गुरणधीर । नमीं वरवीर ॥१०६०॥ मात मंगला लक्षरण कोक, जन्म अजोध्या वंदत लोक ॥१०६२ ॥ पद्म' वर्ण तन रक्त वर्षांनि, धररण पिता सु महागुरण षांनि । मात सुसीमां चिन्ह सरोज, भये प्रजोध्या हरयो मनोज ॥१०६३॥ विसेषि ॥ १०५५ ॥ १०५४ : ३ त्रिभुवन । १०५६ : १ A कलिपित । १०५७ : १ श्रब बरनौं । १०६१ : १ जये । १०६३ : १ पदम । Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १२५ सुपार्श्व वर्ण हरित उतकिष्ट, पिता भये तिनके सुप्रतिष्ट। मात पृथ्वीषेरणा अति लसी, स्वस्तिक चिन्ह भये वारणारसी ॥१०६४॥ चंद्रप्रभ' तन वर्ण सु स्वेत, महासेन पितु दया निकेत। मात लषिमणा लक्षण चंद, चंद्रपुरी उपजे सुष-कंद ॥१०६५॥ पहुप-दंत' तन वरण सफेद, पितु सुग्रीव लहै वहु भेद । माता जयरामा निरमये, मकर चिन्ह का कदावये ॥१०६६॥ श्री सीतल तन सुवरन वर्न, द्रिढरथ पिता सु असरन-सर्न । श्रीवृष चिन्ह सुनंदा माय, उपजे राज भद्रपुर पाय ॥१०६७॥ श्री श्रेयांस' कनक सम अंग, गैंडा चिन्ह सु दम्यौं अनंग । पिता विश्न नंदा है मात, भये सिंहपुर मैं जग-तात ॥१०६८॥ वासपूज्य तन वरन सुरक्त, पिता नमूं वसुपूज्य सुभक्त । माता जयावती गुरण भरी, महिष चिन्ह भये चंपापुरी ॥१०६६॥ विमलनाथ चांमीकर वर्न, पितु कृतवर्मा जग-अघ हर्न । सूर चिन्ह जयस्यामां मात, जनमें जिन कंपिला विष्यात ॥१०७०॥ अनंत सुवर्ण वर्ण है गात, पिता सिंघसेन फुनि मात । सूर्ध्या देवी चिन्ह सु सेह, पुरी अजोध्या जनमें तेह ॥१०७१॥ धर्म सुवर्ण वर्ण है काय, पिता भानु सुवृता माय । वज्र चिन्ह तिनकै सोभंत, जनम रतनपुर लियो महंत ॥१०७२॥ सांति कनक कै वर्न सरीर, पिता विस्वसैन गंभीर । अईरा मात चिन्ह मृग जांन, हस्तनापुर' जन्म कल्यांन ॥१०७३॥ कुंथ सातकुंभ सो देह, पिता सूर्यराज गुन-गेह । छाग चिन्ह माता श्रीमती, हथनांपुर जनमें जगपती ॥१०७४॥ पर प्रभु तन मनु कनक नवीन, पिता सुदर्सन चिन्ह सु मीन । हस्तनागपुर जन्मसथांन, मित्रा नाम मात भगवान ॥१०७५॥ मल्लि देह चांमीकर रंग, पिता नमूं श्री कुंभ अभंग । कुंभ चिन्ह सरस्वती माय, मिथला नगरी जनमैं राय ॥१०७६॥ १०६५ : १ चंद्रप्रभू । १०६६ : १ पुष्पदत। २ कंदाउये। १०६८ : १० श्रीयांस। २ विश्न । १०७३ ! १ हस्तनागपुर । १०७६ : १ नमौं। २ थुिला। Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ ] बुद्धि- विलास मुनिसुवृत तन सोभित स्यांम, पिता भये सुभमित्र भिराम । कछछव चिन्ह सु पदमां मात, राजगृही मैं जनमें तात ॥१०७७॥ नंम्मिकाय सोना सम वनी, विजय पिता विमात सुजनो। उतपल चिन्ह अधिक सोभंत, मिथला' मैं जनमें भगवंत ॥१०७८॥ नेम प्रभू तन स्यांम कहंत, समदविजय जू पिता महंत । संष चिन्ह सिव देवी माय, पुरी द्वारिका जनमें जाय ॥१०७६॥ पार्श्वनाथ तन हरित वषांनि, आसासेन पिता तसु जांनि । वामां मात चिन्ह है नाग, जनमें वारणारसी सभाग ॥१०८०॥ वर्द्धमान तन कनक समान, पिता सिधारथ दुति सम भांन । सिंह चिन्ह त्रिसला उर धरे, कुंडलपुर के मध्य' अवतरे ॥१०८१॥ प्रैसैं ये जयवंते रहैं, फुनि कैसे हैं सो कवि कहैं। जग अघ हरि तारत विन कांम, वषतरांम किय तिन्है प्रनाम ॥१०८२॥ अथ सप्त प्रकार माला जपिवा को कथन दोहा : मोती मूंगा रतन फल, रूपा सूत सुवर्ण । सप्तमाल जिनमत कही, जपि जिन प्रसरण-सर्ण ॥१०८३॥ अथ प्रथमांनुजोग आदि च्यारि वेदनिरनय कथन चौपई : आदीसुर यम ब्रह्मा भये, वेद च्यारि जिन जो निरमये। नाम भेद मत भेदहि प्रांनि, लरत लोग अव झगरो ठांनि ॥१०८५॥ जुक्ति एक सुनि भवि हिय धरि हैं,सरवारथ सिधि स्वरगन' परि है। तहां देव ऐका भवतारी, वसत सकल जांनौं ब्रह्मचारी ॥१०८६॥ या विधि सरवारथ-सिधि नाम, ब्रह्म-लोक भाष्यौ अभिराम। पूरव भव प्रभु लीन्हौं वास, चय किय मद्धि लोक परकास ॥१०८७॥ नाभि पिता कुलकर चउदहें, मरुदेवी माता गुन गहें। तिनकै रिषभदेव अवतरे, मति श्रुति अवधि ग्यान करि भरे ॥१०८८॥ १०७८ : १ मिथुला। १०८१ : १ A मधि। १०८६: १स्वर्गनि। २७भचारी। + 1084? www.jaineli Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १२७ असे ब्रह्मलोक ते 'प्रायो, जानि नाम ब्रह्मा ठहरायो। सव देवनि परिनाम कहावै, ब्रह्मा प्रादिस्वर जग गावै ॥१०८६॥ छप्पै : ब्रह्मलोकतै चये भये श्री रिषभ तिथंकर' । करमभूमि कौ चलन सिषाय' व सकल नारि नर ॥ फुनि गहि केवल-ग्यान प्रभू कमलासन ठांनै । भऐ चतुर्मुष तवै च्यारिहौं वेद वषांने ॥ तिनके हैं नाम अनंत तसु पार कौन कविवर लहैं। भनि वषतराम या विधि इन्हें सकल आदि-ब्रह्मा कहैं ॥१०६०॥ सोरठा : सोही रिषभ जिनंद, च्यारि वेद मुषतें कहे। दिव्य ध्वनि' मद्धि अमंद,तसु वरनन गनधर कियो ॥१०६१॥ कवित : प्रथमहि कह्यौ प्रथमांनुजोग वेद तामैं, सठि सलाका पुरषों की कथा वरनी। दूजो करनांनुजोग वेद तांकै मद्धि भाषी, लोका-लोक सिथिति सुनत सुभ करनी ॥ तीजों चरणंनुजोग वेद तामैं मोषि पंथ, साधि करि वरै वह मुक्ति रूपी तरनी। चौथौ वेद दव्यंनि' जोग तामैं भाषी कथा, षट-दर विनु की करम थित हरनी ॥१०६२॥ अथ भिन भिन वेद निरनय चौपई : तीर्थकर फुनि माता पिता, कामदेव हू जानौ यता' । सवकौं गिनौं छिन भये, चक्रवति द्वादस२ वरनयं ॥१०९३॥ नव नव नारद हरि घति' हरि, नव वलि ग्यारह सिव सुभकर।। चौदह कुलकर सवकी कथा, प्रथम वेद मैं वरनी यथा ॥१०६४॥ ३ लहि । १०६० : १ तिथंकर। २ दिषाय। १०६१ : १ धुनि । २ मदय । १०६२ : १ दानु। १०६३ : १ इता। २ द्वादश । १०६४ : १ प्रति । २A ज्यथा। www.jaineli Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ ] बुद्धि-विलास दुतिय' वेद भाष्यौ अरिहंत, प्रथम प्रलोका कास अनंत । तामैं लोक प्रदेस अपार, ताकौ त्र कहै यह विसतार ॥१०६५॥ ऊर्ध अधै फुनि है मधि लोक, ताकै मध्य' वनें वहु थोक । उदधि दीप मंडल आकार, है ध्रव सदा अंसषि मझार ॥१०६६॥ दीप अढाई तिन के मद्धि, पंच मेरु' तिन मांहि प्रसिद्धि । स्वर विद्याधर रमैं अनेक, सोलह स्वर्ग सु नव ग्रीवेक ॥१०९७॥ नव नव तरा पिचोतर पांच, तापँ सिद्धसिला भनि सांच । ऊपरि सिद्ध-क्षेत्र है जहां, तिष्टत' सिद्ध अनंते तहां ॥१०९८॥ अधो लोक कहियत पाताल, नरक निगोदि तहां अघ जाल। वात वलय कै है प्राधार, दूजे मैं वर्नन यह सार ॥१०६६॥ तीजे मद्धि कथा यह धरी, गुन-थानक चरचा गुन-भरी। संम्यक दर्सनग्यान चरित्र, ग्यारह गुंन श्रावक सु पवित्र ॥११००॥ परमादी मुनि को वहु क्रिया, बहुरि प्रमाद हरन विधि भिया । चारित करन त्रिधा विधि सही, श्रेणी द्वै दुष सुषमय कही ॥११०१॥ उपसम षिपक वहुरि चारित्र, कह्यौ जथावत परम पवित्र । क्रत कारित अनमोदन जेह, द्वि विधि त्रिविधि पंच विधि तेह ॥११०२॥ दोहा : संध्या वरन असंषि विधि, भेद अनंते तास । सदाचार यह कथन किय, तीजे मांझि प्रकास ॥११०३॥ चौपई : चौथे मैं वरनन यह जानौं, जीव सु पुदगल' धर्म वषांनौं। अधरम काल अकास जु कहिये, ऐ ही छहौं दयं जग लहिये ॥११०४॥ ऐक ऐक मैं गुन पर जाय, है सक्ति हू अनंत सुभाय । कोय न जनमैं मरै न कोय, निश्चै नय विवहार जु सोय ॥११०५॥ कर्म भेद इन प्रादि अनेक, जिनवर कथन कियो प्रत्येक । च्यारिनु मधि वरने ए भेद, तासौं जोग सु ही है वेद ॥११०६॥ १०६५ : १A दुतिव । १०६६ : १० मद्धि। १०६७ : १० मेर। १०६८ : १Aतिसटत । ११०३ : १ असंष । ११०४ : १० पदगल । Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १२६ बुद्धि-विलास दोहा : या विधि वा वृषभ जिन, वरनै वेद अनूप। वषतरांम वंदै चरन, बहु विधि अद्भुत रूप ॥११०७॥ अथ च्यारयौं गति सौं प्राय' नर-भव पावै तथा नर-भव तै च्यारचौ गतिनु मैं जाय तिनके लछिरण -वर्नन छप्पै: देवनि की परजाय त्यागि ह मनिष जास कैं। साता सुभ ह उदै ह्व न उदवेग तास कैं। घट मैं सु परविवेक सत्ति-परतीति होत अति । दांन सुपात्र हि देत चतुर ह मधुर-वचन गति ॥ संम्यकसुभाव करुणां धरै, देवपूज्य सतगुर नमत । गुंन होत इते नरमैं सु वह, स्वर-भवतै आयो रमत ॥११०८॥ अजस मूल नहि लोभ विनय गुनजुत वच भाष। दान देत फुनि दया सर्व जीवनि परि राषै ॥ रुचि सुभ रचनां माझि रहतु सुभ धर्महि जानत । सबही कौं लषि सुषी अधिक आनंद उर प्रांनत ॥ मुष रहै सदा प्रति ही प्रसन, कवहु न व्यापै सोकभर । लछिन इतेक यम जाँनि यह, नर-भव तजि फुनि भयव नर ॥११०६॥ भोजन करै अघाय रोग से डरै न पलमति । ज्यौं-ज्यों धन वहु वधै-वधै त्रिसन' त्यौं-त्यौं अति ॥ मोह-नीद मैं मगन पतिता तनक न पावै । झूठ बहुरि अग्यांन उदिम सौं वुद्धि गमावै ॥ प्रालसी नाम प्रभु लैन मैं, चरचा पाप कियो करय । पायो जु यहै तिरजंच तें जो नर ए लछिन धरय ॥१११०॥ करि कषाय ते कुमति हितू फुनि बंध विरोधहि । रोग-व्याधि करि गृस्त' रहै निसि२-दिनि तजि वोधहि ॥ मूरिष महा मिथ्या तिनु संगि सुजनम जात नसि । क्रोध-प्रगनि मैं प्रजरि उठ जिम वांस जरत घसि ॥ ११०८ : १ Amissing। २ लक्षिन । ११०६ : १Aधर्मही। १११०:१Aसना। ११११ : १प्रसत। २निस । ३ प्रजरि। ' www.jainel Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० ] बुद्धि-विलास अति मरम-छेद के वचन कहि, गांस राषि षोटी करें। नर आयो नरक-निगोदि से, कुगति कुमारग कौं धरै ॥११११॥ नरक निगोदिनु जांहि त्यागि नर-भव को जे नर । तिनको दुष्ट सुभाव अभष भाषत है बर-बर ॥ मेरो वैरी ताहि वांधि दिढ वहुत मारि हौं। वल प्रचंड ते षंड, पंड-करि पुर प्रजारि हौं । जेतीक भूमि याकी सवै, वसि करि लूटहुँ घर नगर । धारै जु ध्यान अतिरुद्र वह, नरक निगोदिनु लहत घर ॥१११२॥ नृपपद पांऊ तौव होय मनवंछित मेरे। चंद्रमुषी सजि सेज भोगिहौं साँझ सवेरे ॥ नग-भूषन तन वसन पहरि वहु सुगंध लायकै । चढ़ि रथ गज सुष-पाल अस्व सांहन वनायकै ॥ विचरौं सुछंद ह अवनि परि, प्रारति ध्यान धरचौ करै । नर-भव कौं त्यागि तिके मनिष, तिरजंचनि की गति धरै ॥१११३॥ घट मैं रहै विचार-भेद आगम को निज पर । महावृतनि धरि दमैं इंद्रियनु रमैं वोध-वर ॥ दयाभाव धरि गहि समकित चारित्र हि पालय। बंध-मोष्य-कारण विचार सव नित्ति सम्हालय ॥ तजि कुमति विलास अकर्थ सव, धर्म-ध्यांन मैं रत रहै। पैहै सु देवगति नर यहै, वषतरांम इम गुर कहै ॥१११४॥ वरन गंध रस' सवद रहै इन तै समभावन । इंद्री२ तजै विकार नहि गाढगहि धर्म जु पांवन ॥ संकलप-विकलय तजय सुपनहूं मैं विकार नहि। राग-दोष कौं त्यागि लगै प्रातम-अनुभव महि ॥ ए कहे सवै लछिन जिते जे नर मन-वच तन गहय । निश्चै प्रकार यौँ जांनि वह नर-भव नै नर-भव लहय ॥१११५॥ इती॥ १९१५ : १मांधरस। २ इंद्रिय। ३० तजय। ४ तजहि। Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १३१ अथ ग्रहादिक-पूजन-कथन-छंद' छप्पै पदमपर्भ कौं सूर्य चंद्रप्रभ कौं ससि पूजय । वासपूज्य कौं भोम सांति नमि वुद्ध करै जय ॥ मल्लि-गुरू फुनि पुष्पदंत कौं शुक्र जु मानहि । मुनि सूवृत सनि प्रभु सु पार्श्व कौं राह वषांनहि ॥ नमैं' केत पार्श्व-प्रभु कौं सु इम, अधिष्टदाता जांनिऐ। जिनविव अग्नि-ग्रह थापि करि, पूजनि मत परि ठानिएँ ॥१११६॥ चौपई। मंत्र जंत्र ओषधि' ग्रहसाधन, तंत्र चतुरई देव-अराधन । कारिज परि इनहूं कौं मांनहु, प्रभू-भाव इन 4 मति ठांसहु ॥१११७॥ सोरठा : सांमायक न्हावंत, मइथुन मल-मोचन ववन' । भोजन जिन पूजंत, मौनि सप्त ठौहर कही ॥१११८॥ प्रथ्वी-नांम अरिल: नरक-भवन-वासी फुनि वितर जोतिगी, कहैं कलयवासिनु की प्रथ्वी कौतिगी। नवग्रीवेक वहुरि सरवारथसिद्धि है, जांनि मोषि लौं प्रथ्वी पाठ प्रसिद्धि है ॥१११६॥ अथ ऐक सौ गुणहतरि मुक्तिगांमी जीवन के नाम दोहा : तीर्थकर माता-पिता, सवै वहैतरि होय। सो तौ कहि पायो वहुरि, अव सुनिए भवि-लोय ॥११२०॥ कुलकर नाम छप्प : प्रतिश्रुति सनमति बहुरि भये मंकर नामी। फुनि क्षेमंधर सीमंकर सीमंधर स्वामी ॥ भये विमलवाहन सु कहत चक्षुष मानवे । यस्सस्वी अभिचंद्र बहुरि चंद्राभ जांनिवै ॥ मरुदेव वहरि प्रसेनजीत', नाभिराय लौं गिनहु सव । चवदह जु भये तिनकौं नमत, वषतरांम तजिकै गरव ॥११२१॥ १११६ : १A missing। २ नमि। ३ अन-गृह । १११७ : १A वोषदि। १११८ : १ वचन । ११२१ : १० प्रासेनजित । www.jaineli Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ ] बुद्धि-विलास कांमदेव-नांम कवित : वाहुवलि भय अमित तेज श्रीधर, दसानुभद्र औ प्रसेनचंद्र प्रभुचंद्र है। अग्निमुक्त सनतकुमार वत्सराज श्री कनक प्रभ सांति कुंथ पर गुणवृंद है। विजय श्रीचंदन लहनु वलि वसुदेव, सुदर्सन प्रद्युमनि नागकुरिद है। नाग नाम दूजो है सथूलभद्र श्रीकुमार, जंवूजुत कामदेव चौवीसौ अमंद है ॥११२२॥ चक्रवत्ति-नांम अरिल : भरथ सगर मघवा अरु सनतकुमार है, सांति कुंथ अर नाथ सु भोम सुचार है। पद्म बहुरि हरिषेरिण जांनि जयसेन ऐ, व्रह्मदत्त लौं चक्रवति द्वादस भये ॥११२३॥ वलिभद्र के नाम विजय-अचल फुनि कहे सुधर्म सुछंद' है, सुप्रभु वहुरि सुदर्शन फुनि पानंद है । नंदिमित्र अरु रामचंद्र फुनि पद्म जू, ऐ नव है वलिभद्र न तिनकै छद्म जू ॥११२४॥ नारायण-नांम रिल : त्रिपिष्ट वहुरि दुपिष्ट स्वयंभू फुनि सुनौ, पुरषोतम नरस्यंघ पुंडरीक हि गनौं। दत्त सु लक्षमण कृष्ण' भये नव सर्व ऐ, नारायण अति धरै रान को गर्व ऐ ॥११२५॥ ३ श्रीचन्द्रन । ११२२ : १ भयव । २ अमृत । ११२३ : १ जयसेनि । ११२४ : १ सुचंद। ११२५ : १A क्रष्ण। Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १३३ प्रति-नारायण-नांम अस्वग्रीव तारक फुनि मेर' जु सोभिता, हैं निसुंभ कैटभ मधुसूदन वलिहता । रावण जरासिंध लौं नव ए जांनिए, प्रति-नारायण इनके नाम वषांनिऐ ॥११२६॥ नव नारद-नांम छप्पे : प्रथम भीम अरु महाभीम फुनि रुद्र कहावहि । महारुद्र औ काल महाकाल जु जग गावहि ॥ दुरमुष है इक नाम नरकमुष कहै एक कौं। एक अधोमुष नाम रहै' अति गहैं टेक कौ ॥ नव भये सकल नारदमुनी, तिनकौं कलह सुहात अति । भव पाय अनेक सु जांहिंगे, ऐहू जिय पंचम सुगति ॥११२७॥ ग्यारह रुद्र-नांम भीम सुवलि जितसत्रु वहुरि विस्वानल भाषिव । सुप्रतिष्ट अरु अचल पुंडरीक हि अभिलाषिव ॥ अजितंधर जितनाभ नाम यक' पीठ वतांवहि । वहुरि सात्वकीपुत्र रुद्र ग्यारह जग गांवहि ॥ सव भये ऐक सौ साठि नव, जोव मुक्तिगांमी प्रवल । सिव गये जांहिगे अनुकरमि, वषतरांम वंदत सकल ॥११२८॥ दोहा : तिनमैं सांति कुंथ अर, पदई पाई तीन । तीर्थकर चक्री वहुरि, कामदेव गुन लोन ॥११२६॥ अथ सोलह सती-नांम दोहा : सोलह सती कहात हैं, तिन हूं के जो नाम। कहे जिनागम मांहि सो, सुनि लीजे अभिराम ॥११३०॥ ११२६ : १ मेरु। २ बलिहता। ११२७ : १ रहत। २ पाइ। ११२८ : १ इक। Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ ] बुद्धि-विलास कवित्त : वांहमी प्रौ सुंदरी दो वालिका कहावै ऐही, भगवती राजीमती द्रोपदी वतात हैं। कोसल्या' मृगावती रु सुलसां जू सीतारांनी, ___ सुभद्रा सिवा सु कुंती सीलवती गात हैं। दमयंती ताकौ नलदयता धरचौ है नाम, पद्मावती चंदना सु मरुदेवी मात हैं। एही सव सोलह सती कहैं जिनागम मैं, जयवंती रहौ सदा जग मैं विष्यात हैं ॥११३१॥ अथ तीर्थंकर सिंह प्रासन तें मुक्ति गये सो वर्नन छद पद्धरी: पद्मासन तें जिन रिषभ देव । प्रभु वासपूज्य फुनि नेम ऐव ॥ रहि सेस सवै कायोतसर्ग । धरि ध्यान लह्यौ सुष मोषि-वर्ग ॥११३२॥ अथ तीर्थंकर कंवारे मुक्ति गऐ तिनके नाम' प्रिभु पाँच कुमारे गये मुक्ति । जिन वासपूज्य मलि नेमजुक्ति ॥ श्रीपार्श्व जिनेस्वर३ वर्द्धमान । औरनि तिय तजि सिव किय पयांन ॥११३३॥ अथ श्रावक के सप्तदश नित्ति-नेम-वर्नन सोरठा : नित्ति करै मरजाद, नित्ति नेम ताकौ' कहै । श्रावक धरि प्रहलाद, करि न करै वोछी अधिक ॥११३४॥ छद: भोजन जे नित्ति करांही, कैसौ फुनि के विरयांही। षटरस मैं जो रस लेणां, सो लेहु और तजि देणां ॥११३५॥ पय-पांनी आदि जु पीवो, कुंकमादि-विलेपन कीवो। फूलन की गंध जु ले हैं, तांबूलादिक हू हैं ॥११३६॥ ११३१ : १A कोसल्लया। ११३३ : १ तीर्थंकर कंवारे मुक्ति गए सो बर्नन छंद पद्धरी। २ जिन। ३ जिनेसुर । ११३४ : १ जाकौं। www. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १३५ गीतन को सुनन सुगांवन', निति नृत्ति सुनांवत करांवन । फुनि व्रह्मचर्य कौं पालय,२ मरजाद करै सु न टालय ॥११३७॥ नित्ति करन सनांन जितीवर, पहरण प्राभूषण वसतर। वाहन गज हय रथ राज, सेज्या सोवन को साजै ॥११३८॥ प्रासन जु विछांवन गादी, पाटा चौकी दै अादी । फुनि सचित मद्धि जो त्यागै, चित्त गमन करन अनुरागै ॥११३६॥ ऐ विधि सत्रह जो भाष, करि के मरजाद सु राषै। नित्ति-नेम करै ता मांही, मन-वच-तन नांहि चिगांहीं ॥११४०॥ दोहा : गुरु गणधर ऐ विधि कही, श्रावग कौं उतकिष्ट । सत्रह सव पालै जु निति, जे जगमाही श्रिष्ट ॥११४१॥ अथ जीह द्वारै होय जीव नीकसै, अर जो गति पावै, वा जीह द्वारै होय प्राव, वा कुरण तरह उपज, वा वधै सो वर्नन ग्यांन सूर्योदय नाटिकेन उक्त लोक ऊर्धद्वारेण मोक्षत्वं चक्षुर्यों देवयोनिका । मुख-मर्त्य-जन्म' स्यात् नासाभ्यां व्यंतरो भवेत् ॥११४२॥ करणाभ्यां असुरत्वं च ल्यंगद्वारे निषादका' । गुह्यन नारकाश्चैव दसैरे द्वारारिण निर्गम ॥११४३॥ जीवस्यागमनं चैव मुखमेव प्रकीतिता ॥११४४॥ पितुशुक्राच्च मातुश्च शोरिणतादर्भ-संभव । सुकर्म-परिणामेन जीवस्यो पत्तिरिष्यते ॥११४५॥ शुक्रस्याधिक्यतो बाल कन्या शोणित-गौरवात् । श्रुकशोरिणतयो साम्य' षंडत्वं तस्य जायते ॥११४६॥ नृदेहे यदि सूर्यः स्यानार्या सीतकरो यदि । विदो संजायते पुत्रो वैपरीत्ये तु पुत्रिका ॥११४७॥ ३ टालें। ११३७ : १ A सुगांवन। २ पालें। ११४२ : १ मृत्यचजन्म । ११४३ : १ निषादिका। २ दश । ११४५ : १ जीवेस्योत्पत्तिरिष्यते । ११४६ : १ स्याम। Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ ] बुद्धि-विलास सूर्य-द्वये वीज-नास षंढ ससि-युगे भवेत् । ऋतौ समैः दिनः पुत्रो विषमैः पुत्रिका मता ॥११४८॥ कलवलं चैक रात्रेण पंचरात्रेण वुवुदः। पक्षकेरणांडकं चैव मासेनां च शिरोंकुर ॥११४६॥ उरो मासद्वयं यावत् त्रिभिश्चैव तथोदरं । साखा चतुर्थमासेन अंगुली नष पंचमे ॥११५०॥ रोम द्रष्टिश्च षष्टे च सर्वावयव सप्तमे। नवमे दशमे वापि वायुना सो वहिर्भवेत् ॥११५१॥ ताकी भाषा दोहा : निकसै जीव सरीर तै, जिह जिह द्वारै जोय। जे जे गति पावै सु यह, वरनन सुनि भवि-लोय ॥११५२॥ छप्प : ऊर्धद्वार नीकसै मौषिपद पावत जे हैं। नेत्र द्वारि ह निकसि देवगति पावत ते हैं। मुष ह निकषत मनुषि नांक ह वित्तर होई। कांननि त ह पसू असुर लिगि पसु राक्षस सोई ॥ अपद्वार होय निकसै जु को, सो पावत है नरक-गति । इह भांति ग्यांन-सूर्योदये, नाटिक मैं वरनी विगति ॥११५३॥ अथ जीव का आगम को वर्नन सोरठा : आगम मुष की राह, होत जीव को सकल के। और राह नहि थाह, असैं मुनि वर्नन कियव ॥११५४॥ अथ जीव उतपति वर्नन अरिल[छंद]: पिता तणों ह सुक्र रुधिर ह मात कौं, मिले जवै रतिसमै समै उपजात को। जीव पाय तिह ठौहर' दुहूं कौं बैंचही, तव ही उतपति होत वात असे कही ॥११५५॥ शुक्र अधिक ह तौ उपजत है वाल जू, रुधिर अधिक से कन्या होत विसाल जू । ११५५ : १ ठोरहु । Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरिल : दोहा : रिल : बुद्धि विलास दोउ सम जो होय, नपुंसक' उपजहीं, उपजन की यह रीति, सकल जानौं सही ॥ ११५६॥ [ १३७ सुरोदये मतेन वर्नन सूरजस्वर' पुरष नारि चंद्रस्वर, २ करत जु रिति तिह सम होत है पुत्रवर | दोऊ हूँ विपरीत पुत्रिका जांनियौं, यहै स्वरोदय युक्ति कहो सो मांनियाँ ॥११५७॥ नरनारि ह्न सूर्यस्वर, तौं ह्र वीरज' - नास । होय नपुंसक दुहु तरणौ हूँ स्वर चंद्र- प्रकास ॥११५८ ॥ रिति के दिन तें दिन गर्ने, धरै गर्भ जो कोय | सम दिन हृतौ पुत्र ह्न, विषम पुत्रिका होय ॥११५६ ॥ अथ गर्भनांम - संग्या-वर्नन ११५६ : १A निपुंसक । १९५७ : १ सूर । २ पुरष । ११५८ : १ वीरिज । प्रथम रात्रि हो गर्भ धरत है वांम जो, कलवल कहिऐ तास गर्भ कौ नांम जो । पंच रात्रि के गये बुदबुदा कहत हैं, पक्ष एक के गऐं अंड ह्न रहत हैं ॥११६०॥ मास गये निकसत अंकूरा सिर तनें, उर उपजत है मास दोय वीतें भनें । तीन मास जव जांहि उदर जव होत है, मास चतुर्थम साषा धरत उदोत है ॥ ११६१॥ अंगुरी नष पंच मैं नोकसै अंग मैं, रोम द्रिष्टि षष्ट मैं प्रगट ह्रसंग मैं । सव ही प्रांगोपांग सप्त मैं सुद्ध ह्र, वंधन तरी उतपति सरद हैं सुवुद्ध ह्वं ॥ ११६२ ॥ नवमैं दस मैं मांसि पवन के साथि जू, निकसि उदर तें वाहरि वालक श्रात जू । Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ । १३८ ] बुद्धि-विलास जवही ते जंजाल जगत कौं लागहीं, कोई विरले सुभ गति तप करि पांगहीं ॥११६३॥ रस फुनि रुधिर सु मांस मेद अरु अस्थि है, मज्जा शुक्र धात ए सात समस्त है। व सरीर इन मई ताहि तू मांनि के, ___ तजि अधर्म गहि धर्म जिनेस्वर जांनि के ॥११६४॥ दोहा : यह वरनन यातें कियो, असो असुचि सरीर । ताहि पाय करि धर्म तप, ज्यौं पावें भवतीर ॥११६५॥ अथ पंच-परमेष्टी के नाम प्रागें कहे तिन के गुन विधिवत वर्नन दोहा : पंचपरमईष्टीन के, गुन भाषे भगवंत । सो विधिवत वरनन कछुक, सुनिऐं सकल महंत ॥११६६॥ प्रथम तिर्थकर जगत-गुरु, जे अरिहंत कहात । तिन के षट-चालीस गुंन, सव जग मांहि विष्यात ॥११६७॥ ग्यांन तीन मति श्रुति प्रवुधि, जिन के जनमत होय । तिन सिवाय दसगुन जु ह्व, सो सुनिए भवि-लोय ॥११६८॥ छप्प : विनय-सेव निर्मल सुगंध' प्रति हूं स्वरूप तन । वज्र वृषभ नाराच प्रथम तिन को जु संहनन ॥ समचतुरश्र संस्थान रुधिर व स्वेत दुग्धसम । विन प्रमाण प्राकर्म-वचन भाषै प्रिय-हित यम ॥ लक्षिरण विजन जु सरीर मैं, इक सहश्र ह अष्टपरि । तिन मद्धि अठोतरसै लषिरण, नवसै विजन गिनहु धरि ॥११६६॥ सोरठा : उपजे केवल ग्यांन, तव ये अतिसय होत दस। चतुरथ' ग्यांन कल्यांन, ताकी महिमां को कहै ॥११७०॥ कवित्त : होत च्यारचौं दिसि सौ सौ-जोजन सुभ षिकुनि, च्यारि मुष होय करै गमन अकास मैं । ११६६ : १. स्वगंध। २ जिम । १९७० : १ पंचमी Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १३६ तिनके सरीर ते न होत वध प्राणी कोऊ, भोजन न करै उपसर्ग ह न जा समैं । नेत्र-टिमकार मिटै छाया से रहित होय, विद्या सव के ह स्वामी दूजो नांहि ता समैं। नष केस वधै नांहि एई दस अतिसय, उपजत घाति या करमनि के नास मैं ॥११७१॥ दाहा: देवतानि करि होत हैं, चौदह अतिसय प्राय । तीर्थकर ही के तिन्हैं, सुनिएँ भवि मन लाय ॥११७२॥ छद गी० : इक सर्वार्ध मागधी भाषा, फुनि हसव सौं मैत्रीभाव । तरु फूल रु फलें छहुँ रिति के, सव के ब प्रानंद-सुभाव ॥ भूमि रतनमय होत काचसम,त्रिविधि समीर चलत तिह ठौर । सीतल मंद सुगंध भविनु के, मेटत सकल खेद झकझोर ॥११७३॥ गंधोदिक की वृष्टि होत तंह, निरमल होत दिसा आकास । दोयसै रु पच्चीस कनक के, कमलनि के भूमिका सु तास ॥ ऊपरि अंतरीछि प्रभु चालत, हषेत्रनि मैं धान्य अनंत । देव वुलावत हैं देवनि कौं धर्म-चक्र मुख-अग्नि चलंत ॥११७४॥ सोरठा : __ मंगल-दर्य जु पाठ, ए चवदह अतिसय भये । यहै पुन्य कौ ठाठ, तीर्थंकर के होत है ॥११७५॥ चौदह अतिसय में आठ मंगल-दर्य को वर्नन दोहा : झारी पिडघा' पारसा, ताल ध्वजा२ अरु छत्र । कलस चवर ए अष्ट हैं, मंगल-दळ पवित्र ॥११७६॥ सोरठा : ये प्रतिसय चौतीस, प्रातहार्य फुनि पाठ हूं। जे भाषे जगदीस, सोहू सुनि भवि लाय मन ॥११७७॥ चौपई : प्रथम प्रसोक वृषि इक होय, वरिषा करें पहुप स्वर'-लोय। दिव्य-ध्वनि भगवत-मुषि षिरै, सुनि-सुनि के भविजन बहु-तिरै ॥११७८॥ ११७६ : १ पडिघा ।२ धुजा। ११७८ : १ सुर। Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० ] बुद्धि-विलास चहु दिसि चौसठि चवर' ढालंत२, सिंघासन परि प्रभु राजंत । भा-मंडल-दुति अति दमकंत, तीन छत्र सिर परि सोभंत ॥११७६॥ वहुविधि के वाजिन जु लाय,' धारि विमाननि मैं सुर२ प्राय । बुंदभि सवद करत गंभीर, ए वसु प्रातहार्य हुव वीर ॥११८०॥ दोहा : च्यारि अनंत चतुष्टये, दर्सन वीर्य सु ग्यांन । फुनि सुष ए सव गुन भये, षट-चालीस प्रमांन ॥११८१॥ अथ सिद्धां का गुन-वर्नन आठ अरिल: है संम्यक्त सु प्रथम ग्यांन फुनि जानिये, ___दर्सन वीर्य अनंत सूक्ष्मता मांनिऐं। अवगाहन सु अगुर लघु अव्यावाध हैं, ए आठौं गुरण सिद्धनु तरणे अगाध हैं ॥११८२॥ __ अथ प्राचार्य-गुन छतीस वर्नन दोहा : आचारिज-गुर के सकल, गुरण भाषे छत्तीस । वंदौं मन-वच तन' तिन्हैं, हाथ जोरि नमि सीस ॥११८३॥ तप वारह परकार कौ, षट प्राभ्यंतर अन । षट-प्रकार है वाझय को, ऐ वारह विधि वैन ॥११८४॥ चौपई : षट-प्रकार तप वाह्य वतावै, अनसन उपवासादि कहावै । प्रामोदर्य सु अलप अहारा, सुनि वृत' परि संष्यांन विचारा ॥११८५॥ कर निदान आप मन माहीं, पुर मैं मुनि प्रहार कौं जांहीं। वैल सोंग गुड़ भेली धारै, जो न मिले तो लैं न अहारें ॥११८६॥ इन दै प्रादि निदान' जू मुनी करांहीं। माफिक किये मिलै तौ भोजन षांहिं ॥११८७॥ घरवै. ११७६ : १ चमर। २ ढलंत । ३ स्यंहासन । ११८० : १ ल्याय। २A स्वर । ११८१ । १० वीर्य । ११८३ : १ A missing | ११८५ : १०वित। ११८७ : १ मुनिस। २ निदान । Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १४१ चौपाई : सोही वृति परि है संध्यानौ, रस- परत्याग चतुर्थम जांनौं । षट-रस मांहीं जो रस त्यागै, तिह दिन तासौं नहि अनुराग ॥११८८॥ सज्या श्रासन करें इकंत, सो विवक्त सज्यासन संत । बहुविधि काय- कलेस करत, ए षट तप है वाह्य षट- प्रकार श्राभ्यंतर कहिये, दोष लगें कौ प्राछित विनय करत गुरु लघु ह्व जैसौ, वयावरत करि गुर स्वाध्याय जु है पढन पढांवन, व्युतसर्ग जु अति कहिए ठाढें बैठें वंदन करहीं, षष्टम ध्यांन प्रातमिक धरहीं ॥११६१॥ दोहा : दोहा अरिल : ये वारह विधि तप तरणी, कही कछुक या मांहि । अव जो घट है आवसिक, सुनि भवि मन हरषांहि ॥ ११२ ॥ चौपाई : षट प्रावसिक धारियह मनां, सांमायक सतवन वंदनां । पडिकमरणां' श्रर प्रत्याष्यांन, बहुरि करै व्युतसर्ग-प्रमान ॥११६३॥ अव सुनिये भवि पंचाचार, दरसण ग्यांन चरित तप सार । पंचम वीर्याचार कहाय, सो मुनि पालै फुनि पालै दसलक्षरण धर्म, उत्तम षिमां वहरि श्रारजव सत्तिस ऊच्च, संजम तप रु त्याग समुच्च ॥११६५॥ श्रावयंचन - गुरण नवमौ कहैं, ब्रह्मचर्य ए दस गुण है । मन-वच - काय गुप्ति-त्रय पालि, गुरण छतीस ए लेहु सम्हालि ॥ ९१६६॥ मन वच काय ॥११६४॥ मारदव पर्म । महंत ॥११८६॥ चहिए । १९९३ : १ पडिकमरणौं । १९६५ : १ A उत्तिम । तेसौ ॥११६०॥ पांवन । अथ उपाध्याय गुन- वर्नन उपाध्याय के होत गुरण, अंग रु पूर्व पचीस । पढत पढावत है सकल, इम भाष्यो मुनि - ईस ॥११७॥ प्रथम अंग श्राचार सु वरनन जासमैं, है जतीसुरनि कौ श्राचार सु तासमैं | ताके पद सव सहस अठारा जांनिऐं, श्रीगुर गरधर कथे तास उर प्रांनिऐं ॥११६८॥ सूत्रक्रतांग दुतिय तामै वरनन भिया, ग्यांन विनय छेदोपसथापन है क्रिया । Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ ] बुद्धि-विलास पद छत्तीस हजार तास के तुम गिनौं, फुनि तीजौ जु सथांन अंग ताकी सुनौं ॥११६६ वरनन जामै घट-दय॑नु को सव कियो, वहुरि ऐक दै आदि उतर सव ही दियो। पद-सथानक तीयालीस हजार हैं, चतुरथ है समवाय-अंग अव विधि कहैं ॥१२००॥ छंद गीता: है धर्म बहुरि अधर्म लोकाकास फुनि यक जीव है। गिनि नर्क सप्त सुदीप जंवू सिद्धि सरवारथ कहै ॥ भव भाव फुनि है वापिका जे दीप नंदीसुर तरणी। पद तास के इक लक्षि' चौसठि सहस भाषे मुनि गुरणी ॥१२०१॥ व्याक्ष्या प्रगिप्ति सु अंग पंचम वरन सुनि भवि धरि हिये । इह जीव है कि नही इत्यादिक प्रश्न गरणधर किये ॥ सव साठि सहस सु तास के उत्तर सवै जिनवर दऐ। पद दोय लषि अठवीस-सहस सु सुनत भवि हरषित' हिये ॥१२०२॥ अरिल : ___ ग्यात्रिकथांग षष्टमौं यह जानौं जथा, मद्धि तीर्थकर गरगधरांनि की है कथा। पद ताके लक्ष' पांच सु छपन हजार हैं, सोही वरनन जग मैं अवहू सार हैं ॥१२०३॥ सप्तम अंग सु हौ' उपासकाधैन जो, वरनन है श्रावकाचार को अन जो। पद ताके ग्यारह लषि सत्तरि सहस है, सो ग्रहस्थ-जन तणे काम के है यहै ॥१२०४॥ छद गीता : अंतक्रतदस-अंग अष्टम तास मधि है वरनये । इक एक तीर्थंकरनि के वारै मुनी दस-दस भये ॥ सव अंतक्रत केवली तिनको कथन यामैं जानिऐं। पद लक्ष है तेईस फुनि अठवीस-सहस वषांनिऐं ॥१२०५॥ १२०१ : १ लक्ष । १२०२ : १ A हरषत । १२०३ : १ लषि। १२०४:१ है। www.jainelik Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १४३ अनुतरदसांग सु नवम मैं इक इक इक' तिथंकर के भये। वार मुनी दस-दस सवै उपसर्ग सहि स्वरगनि२ गये । अनुतर विमाननि माझि ते पहुंचे अमर-पदई लही। पद वारणवै लषि सहस चव चालीस भवि जानहु सही ॥१२०६॥ अरिल : प्रश्नव्याकरण-अंग दसम वरनन यहै, नष्ट-मुष्टि इत्यादि प्रश्न-उत्तर कहै। पद वांगवै सु लक्षि सहस सोलह भने, __ताही के अनुसारि जगत फैले धनें ॥१२०७॥ है विपाक-सूत्रांग ग्यारमौं जानि तू, ___ कर्मनु तणी उदै उदीरणां मानि तू। फुनि है सत्ता कथन तास पद कोटि ऐ, ___ता लषि नव असी लेहु भवि जोटिए ॥१२०८॥ दोहा : यह तो ग्यारह अंग कौ, कीन्हौं कछुक वषांन । अव चौदह पूरव तरणौं, वरनन सुनहु सुजांन ॥१२०६॥ छद गी० : उतपाद पूरव प्रथमंही ता मद्धि कथन अनादि का। सव ही पदारथ का कियो उतपाद व्यय ध्रव आदि का ॥ पद कोटि इक' ताके कहैं फुनि दुतिय है अनायरणी। तामैं कथन अंगनि तणां है अनभूति यहै सुणी ॥१२१०॥ पद लाष छिनवै जांनि ताके बहुरि पूरव तीसरा। वीर्यान-वाद सु जांनि तामैं यह' कथन' सव नोसरा ॥ वलिदेव तीर्थंकर सु चक्री आदि को 'वल वरनयो' । पद लक्ष सत्तरि भये ताके रहहु सो जग मैं जयो ॥१२११॥ अस्ति-नास्ति-प्रवाद मैं जीवादि वस्त अनंत हैं। ते है कि नाही यह चतुर्थम मैं कही भगवंत हैं । पद साठि लक्ष सु कहे फुनि पंचमौ ग्यांन प्रवाद है। वसु-ग्यांन को तामै कथन कोंनौं धरै मरजाद है ॥१२१२॥ १२०६ : १ इक only । २ सुरगनि । १२१० : १A यक। १२११ : १ कथन । २ यह। ३ 'बरनन वयो। Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ ] बुद्धि-विलास उतपति सु जिम कारण वहुरि वसु-ग्यांन-धारी मुनि भये । कोनौं सकल तिनको कथन पद कोटियक घटियक-ठये ॥ षष्टमां सत्य प्रवाद मैं अक्षर सथांनक पाठ हैं। वे-इंद्रियादिक जीव की जो वचन-गुप्ति सु पाठ हैं ॥१२१३॥ दोहा : संसकार तिनको कह्यौ, पद ताके सव होय । ऐक कोटि फुनि लाष षट, वरनें हैं मुनि लोय ॥१२१४॥ सप्तम आत्म-प्रवाद मैं, वरन्यौं आत्म-स्वरूप । पद है कोटि छवीस तसु, वरनन अधिक अनूप ॥१२१५॥ छंद गी० : अष्टम सु कर्म प्रवाद मैं सब कथन कर्मनि को कहैं। उपसम उर्दै सु उदीरणां फुनि निर्जरा अरु वंध हैं। पद कोटि यक परि लाष अस्सी जांनिऐ सव सिंह तनैं । फुनि पूर्व-प्रत्याष्यांन नवमैं कथन गुर असैं भनें ॥१२१६॥ दोहा : रूप-दऱ्या-परजाय कौ, प्रत्याष्यांन सुभाष । वरन्यौ तिनको निश्चलन, पद चौरासी लाष ॥१२१७॥ छौंद गी० : विद्यान-वाद सु जानिऐं, दसमैं सु मद्धि वषांनिऐं। विद्या बड़ी सत पंच है, सप्त सै छोटी संच है ॥१२१८॥ अष्टांगनि-मत जु ग्यान है, पद कोटि ग्यारह मांन है। अव सुनहु पूरव ग्यारऊ, कल्यांन-वाद सु वरनऊं ॥१२१६॥ चौवीस जो तीर्थेस है, चक्री जु वारह वेस है। वलि वासदेव जु गाईऐ, प्रति वासदेव वताइऐ ॥१२२०॥ नव नव कहे तिनको कथा, सौधर्म इंद्र तनी यथा । तिनु पुन्य की महिमां कही, पद कोटि छब्बीसहि सही ॥१२२१।। वारमा प्रांरणावाद मधि, अष्टांगवैद-विद्या प्रसिधि । गारुडी विद्या और है, फुनि जंत्र-मंत्रन वोर है ॥१२२२॥ पद कोटि यक प्रव जांनिएँ, परि तीस लाष वषांनिएँ। फुनि वाद-क्रिया विसाल है, तेरमौं पूरव भाल है ॥१२२३॥ ता मद्धि वरनन छंद कौं, है अलंकार अमंद को। व्याकर्ण आदि सु जांनिऐं, पद कोटि नव सव मानिऐं ॥१२२४॥ Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : सोरठा : बुद्धि-विलास [ १४५ फुनि चौदाता' वरननर यहै, गुर नांम तांको यह कहै । भनि लोक विदु जु सार है, मधि कथन प्रति विस्तार है ॥१२२५॥ निरवारण के सुष को सर्वे पद कोटि वारह परि जवै । पञ्चास लाष जु धारिये, दोऊ मिलाय विचारिये ॥१२२६॥ उपाध्याय के गुननि' कौ, वरनन यह अभिराम । अंगरु पूर्व पचीस सव, भिन-भिन तस नांम ॥ १२२७॥ अथ साधु गुन वर्नन अठाईस गुरग साध के, सोही मूल कहात । तिनके नाम प्रत्येक प्रव, सुरिग लीजे हे भ्रातः ॥ १२२८ ॥ प्रथम महाव्रत पांच,जांनि श्रहिंसा फुनि प्रवृति' । है सतेय-वृत सांच, ब्रह्मचर्य प्राकिंचनौं ॥ १२२६ ॥ सुमति पंच परकार, ईर्ष्या भाषा एषरणां । प्रतिष्ठापनां सार, पंचम प्रादान्य पेपरणां ॥१२३० ॥ इंद्री पंच वरोधि, लोच करें केसनि तणी । षट प्रावसिक सु सोधि, कहि प्रायो जैसे करें ॥१२३१॥ वस्त्र रहित तन पेषि, बहुरि सनांन करें नही । भुव परि सोवै देषि, दंत धवन नांहि करे ॥१२३२॥ भोजन षड़े करंत, एक वार निश्च यहै । तप करि कर्म हरणंत, श्रठाईस गुण साधिये ॥१२३३॥ कुंडलिया : अरहत सिध प्राचार्य गुर, उपाध्याय अरु साध । तिनकी सेवा करत भवि, पदई लहत प्रवाध ॥ पदई लहत श्रवाध, भये तिनके गुरण सव ही । इक-सत त्रय-चालीस, विसरिए तिनहि न कव ही ॥ १२२५ : १ चौदमौं । १२२७ : १ गुननु । १२२८ : १ साधके । १२२६ : १ अनृत्य | २ पूरब २ प्रतेक । ३ भ्राति । Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ ] बुद्धि-विलास जिनके वंदत चरन, स्वर्ग सिव सुष-लहि हरिषत । सोही वषता कहै, कर्म वसु मेरे अरिहंत ॥१२३४॥ दोहा : इक उतसरपरिण काल मैं, तीर्थंकर चौंवीस । तिनकै वारै यह कथन, कीन्हौं है गण ईस ॥१२३५॥ पंच' परमइष्टीन के, गुन वरने जग सार। वषतरांम विधिवत तिन्हैं, नमि नमि वारंवार ॥१२३६॥ रे भवि इनके गुननु कौ, पार न पावत कोय । 4 कछु यक गणधर कहे, ता माफिक ऐ जोय ॥१२३७॥ अथ श्रुत भेद' ग्यान द्वादसांग बांनी वर्नन दोहा : भेद दोय श्रुत-ग्यांन के, इक तो अंग प्रविष्ट । अंग वाह्य दूजो कहैं, श्रीगुर गुरगधर सिष्ट ॥१२३८॥ छद : तामै अंग प्रविष्ट कहावत द्वादसांग जो वाणी। ताके पद हैं अड़ब ऐक फुनि वारा कोडि वषांणी ॥ तापै लाष तियासी बहुरयौं सहस अंठावन कहिये । ऊपरि पांच और यह संख्या ग्रंथन कै मति लहिऐ ॥१२३६॥ कहि पायो ग्यारह अंग ताके पद असे गुर गावै। च्यारि कोडि' पंद्रह लषि ऊपरि दोय सहश्र बतावै ॥ ऐक अंग के भेद अधिक हैं ताके पद सुनि२ सांचै । इक सत पाठ कोडि अठसठि लषि छपन सहस परि पांचै ॥१२४०॥ दोहा : ऐक अंग के भेद सुनि, पूरव और प्रगिप्ति । सूत्र जोग प्रथमान फुनि, कही चूलिका सत्ति ॥१२४१॥ तामैं चौदह पूर्व जो, कहि आयो सो वाच । तसु पद कोटि पिच्यारणवै, लषि पचास परि पांच ॥१२४२॥ वहुरचौं पांच प्रगिप्ति है, तिनके पद इक कोटि । लाष पिच्यासी' ऊपरै, पांच सहस लै जोटि ॥१२४३॥ १२३६ : १ पंचम । २ परमइष्टीनि । १२३८ : १ भेद। २श्रिष्ट । १२४० : १ A कोटि। २ है। १२४३ : १ इक्यासी। Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १४७ छ'द गीता : तामै चंद्रप्रगिप्ति तरणे पद लाष छतीस कहावै । ऊपरि पांच सहस तसु वरनन ससि को प्राय वतावै ॥ वहुरचौं गति फुनि विभव तासको ताकै मद्धि वषान्यौं। दूजी सूर्यप्रगिप्ति' सु वरनन प्राय विभव गति जान्यौं ॥१२४४॥ पद लषि पांच तास के ऊपरि तीन सहश्र वताए। त्रितिय प्रगिति दीप सागर मैं दीप वदधि' वरनाऐ ॥ ताके पद वांवन लषि उपरि सहस छतीस सुजांरगौं । चौथी जंवू दीप प्रगिप्ति सु जंवू-दीप वषारणौ ॥१२४५॥ पद ताके हैं लाष तीन परि सहस पचीस विराजै । है जु' विपाक प्रगिप्ति पंचमी ताके सुनि सावरे साजै ।। तामैं रूपी प्रादि अरूपी षटदळनु की गाथा । पद है लष चौरासी ऊपर सहस छतीस विष्याता ॥१२४६॥ अथ सूत्र वर्नन दोहा : सूत्र एक ताके कहैं, पद अठयासी लक्षि। जिय करता जिय भोगता, वरनत यहै प्रतक्षि ॥१२४७॥ अथ प्रथमांनी जोग वर्नन है प्रथमांन सु जोग पद, पांच सहश्र पवित्र । त्रस्ठि२ सलाषा पुरिष कौ, तामैं वरन चरित्र ॥१२४८॥ चौपई : बहुरि चूलिका पांच वताई, ताके पद सव सुरिगऐ भाई। है दस कोटि लाष गुरगचासे, सहस छियासी' आठ प्रकासें ॥१२४६॥ दोहा : पद इक इक के जांनियौं, दोय कोटि नव लक्षि। सहस निवासी दोय सै, सो गिनि के मन रक्षि ॥१२५०॥ पांच कहि जो चूलिका, तामैं वरनन जांनि । जल गति मैं जल वर्षणौं, मंत्र तंत्र फुनि मांनि ॥१२५१॥ १२४४ : १ सूर्यगिति । १२४५ : १ उदधि । १२४६ : १जु not there । २ सब। ३ लक्षि। १२४८ : १ प्रमांनु। २ वष्टि । २ पुरष । १२४६: १ छियाली। ducation International www.jaine Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ ] बुद्धि-विलास कही, थोड़े काल मकार' | थल गति मैं से वहु जोजन चाले वहुरि, मंत्र तंत्र उपचार ॥१२५२ ॥ इंद्रजाल गति मैं कह्यौ, इंद्रजाल को भेद । वरनन होय । यहै पंचमी सोय ' ॥१२५५॥ मंत्र मंत्र विद्या भगल, सो लषिऐ कही रूप गति चूलिका, मैं नर स्वर' धारन-हारे रूपके, मंत्र जंत्र है प्रकास गति चूलिका, तामैं गगन गमन के मंत्र कौ, यह तो अंग प्रविष्ट कौं, कीन्हौं कथन वनाय । वषतरांम ताक नमैं, मन वच तन सिर नाय ॥१२५६ ॥ अंग वाह्य जो गुर कह्यौं, सुरत ग्यांन को भेद । है प्रकीर्ण चौदह तरणे, अक्षर सुरिण तजि वेद ॥१२५७॥ आठ कोडि इक लाष है, आठ सहस सत ऐक । धरहु पिचेहतरि ऊपरैं, गिरिग करि अंक विवेक ॥ १२५८ ॥ कहौं प्रकीर्णक चौदहौं, तिनके भेद कछूक तिनको सबै सलूक ॥१२५६ ॥ सांमायक प्रतिसार । सतूति । सोहू भवि सुनि लेहु अव, प्रथम प्रकीर्णक नांम है, तामैं सव वरनन कियो, सांमायक विसतार ॥ १२६० ॥ जो सतवन नाम है, ताकै मद्धि तीर्थंकर चौवीस की, वरनी वंदन कहिऐ तीसरो, तामैं इक तीर्थकर की करी, सो लीजे पहिचांनि ॥१२६२ ॥ चतु प्रतिकर्मरण में कियो, दोष करण सव दूरि । ताकौ हैं व्याष्यांन सव, अव सुनि पंचम भूरि ॥१२६३ ॥ नयक नांम वरनन सुनहु, दरसन ग्यांन चरित्र । महा प्रभूति ॥ १२६१ ॥ सतूति जांनि । तप ऐ च्यारि प्रकार कौ, भाष्यौ विनय पवित्र ॥ १२६४ ॥ १२५२ : १ मभारि । १२५४ : १ सुर । १२५५ : १ जोय । १२६२ : १A पहचांनि । २ सिंहादि । तजि वेद ॥ १२५३ ॥ स्यंघादि २ । तंत्रादि ॥१२५४ ॥ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास छठौ है प्रति कर्म मैं, दीष्या सीव्या कर्म । सप्तम दसवैकालिका, नांम तास वृक्ष कहे कुसमादि वहु, देस भेद फुनि श्राचारज तीनु कौ, वरन्यौ है उत्तराध्ययन सु आठमौं, जति नु तरणौं सहि जो फल पावै कह्यौ, स्वर्ग बहुरि नवां कल्प विवहार मैं, जति उपसर्ग सहै सु । जोग्य वस्तु' कौं श्राचरं, सोही कथन कहै सु ॥१२६८ ॥ जो अजोग्य सेवं वसत, तौ प्राछित कौं लेय । अपवर्ग ॥ १२६७ ॥ फुनि दसमो' कौ नांम यह, कल्पाकल्प कहेय ॥ १२६६ ॥ जामैं जति श्रावक सबै काल पाय आचर्ण । जोग्य जोग्य करै सु यह, कोन्हौं है सव वर्ण ॥१२७० ॥ चौपई : महा कल्प ग्यारमों वषांनौ, ता मधि वरनन' भवि' यह जानौं । दीक्ष्या सोप्या जती सुनि की, भांवना तमक यह कथन की ॥ १२७१ ॥ संसकार उत्तिम अरु अर्थ, गरण पोषण दे श्रादि समस्थ । वरन्यौं है सव ही अभिराम, पुंडरीक द्वादसम नांम ॥ १२७२॥ 3 दोहा : १२६८ : १A वस्त । १२६६ : १ दशमां । १२७१ १ बरन । १२७३ : १ स्वरपद । १२७४ : १ पुन्य । जिह कारण अरु पुन्यते, सुरपद सो वरनन यामैं कियो, बहुरि नांम महापुंडरीक है, वरनन काररण पु'नि' देवांगनां पद प्रापत्ति कौ जेह ॥१२७४ ॥ कहि असीतिका चवदमौं, तामैं प्राछित वर्ण । कियो तिन्है वहु विधि नमैं, वषता लषि तिनु च ॥१२७५ ॥ अंग वाक्य अक्षर कहे, जे तिनुकै अनुसार । श्रव मुनिजन वरनन करें, ग्रंथनि मांभि अपार ॥ १२७६ ॥ २ भविक । ३ A सुरन । २ प्रापति । [ १४६ सुनि भर्म ॥ १२६५॥ सहु जांनि । गुन-षांनि ॥ १२६६ ॥ उपसर्ग । प्राप्त होय । तेरमौं जोय ॥१२७३ ॥ तामैं ऐह । Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास दोहा : श्रथ ऐक पद का श्लोक की संध्या वर्तन इक पद सिलोक होय, कोटि इक्यांवन प्राठ लष । सहस चौरासी' जोय, छहसं साढा वीस इक ॥ १२७७॥ 'अक्षर वतीस हजार',' लिषवा मैं स्याही लगे । पांच टांक प्रतिसार, भई पईसा ऐक भर ॥१२७८ ॥ इक पद की मरण तीन सै, ऊपरि धरि उगरणीस । वारा सेर सु टंक गिरिण, प्राध पाव' तेईस ॥ १२७६ ॥ कहैं तोल चालीस कै, पके पईसा जांनि । तिह अनुसारि सुजांनि यह, तोल सबै उर मांनि ॥१२८० ॥ द्वादसांग वांरणी सकल, अंग प्रविष्ट रु वाह्य । ताकौं स्याही जो लगं, सो सुरिग भवि करि ग्राह्य ॥१२८१ ॥ कवित : पैंतीस हजार नौ से पिच्यांरणवै' कोटि तापैं, लाष धरि तीन तीस वहुरचौ कहत है । ऐकसौ के ऊपरि धरहु साढा अठाईस, 3 ऐते मरण तापे टांक ड्योढ़ जो चहत हैं । द्वादसांग वारणी कौं लगत ऐती स्याही तोल, चालीस कै ताकौ परमारण लहत हैं । श्री जिनेंद्र मुष तै षिरी जो गणधर गूंथी, सोही वांगी जयवंती जग मैं रहत हैं ॥१२८२ ॥ कुंडलिया : श्री जिनवर मुष तें षिरी, वांगी अगम अपार । ताकै भागि असंषिवें, भेली गरणधर सार ॥ ली गनधर ताहि, श्राप कहि सक्यौ नही सव । कही जु संध्या रूप धरी श्रुत-ग्यान मद्धि तव ॥ ताही के अनुसार, कियो वरनन सब मुनिवर । वषतरांम नमि जगत, कहैं भाषित श्री जिनवर ॥१२८३ ॥ १५० ] सोरठा : १२७७ : १ चुरासी । १२७८ : १ एक हजार ।' १२७६ : १A श्रष्टमांस | १२८२ : १ अठचारणवे । २ भरि । २ द्वादशांग । ३ कहत । Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १५१ दोहा: द्वादसांग वाणी रहौ, जयवंती जग सिद्धि । वषतरांम को दीजिए, भव भव मांझि सुवुद्धि ॥१२८४॥ अथ श्रावग क्रिया वर्नन' अरिल: क्रिया एक सौ आठ जु गरभाधान तै, मुक्ति पहूंचै तब लौं कही प्रमान तैं। विधि पूजा जिन मंत्र सु करि सरधान मैं, ___कोज्यौ विधिपूर्वक लषि आदि पुरान मैं ॥१२८८॥ दोहा: श्रावग कुल मैं गर्भ तें, उत्सव आदि कितेक । ग्रंथ बधै तातै क्रिया, बरनी नहीं प्रतेक ॥१२८६॥ पंथ बड़े मधि ग्रंथ अति, लहौं' कौंन विधि पार । कछु यक यह संछेप सौ, वरन्यौं वरनन सार ॥१२८५॥ अथ चौदह विद्या वा चौदह रतन कविता में प्रसस्त धरै तिनके नाम वर्नन दोहा : वरनत कवि विद्या रतन, कविता मैं अभिराम । चौदह चौदह आदि द्विज, तिनके सुनिएँ नाम ॥१२८६॥ सर तिर अक्षिर' वैद्य सुर, तंत्री नट कवि गांन । तंत्र रसायन अश्व धन, तनसुध विद्या जान ॥१२८७॥ लक्ष्मी रंभा वैद्य' विष, सुरा सुधा द्रुम वाज । संष धनुष चौदह रतन, गो मनि गज इंदराज ॥१२८८॥ अथ कलिकाल दोष करि उपद्रव वर्नन चौपई : 'संवत अठारह से गये', ऊपरि जके अठारहर भये । तव इक भयो तिवाडी स्यांम, डिभी अति पाषंड को धांम ॥१२८६॥ १२८५ : १ लहै। २ कछु। ३ संक्षेप । १२८७ : १ अक्षर। २.वैद। ३ रसायनि । ४ जांनि । १२८८ : १० वैद। १२८६ : १ 'संबत जबै अठारह भए'। २ अठारहस। ३ महादुष्ट । tin B only as 1288 and 1289. www.jaineli Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ ] बुद्धि-विलास त्वछ अधिक' द्विज सव तै घाटि, दौरत हो साहनकी हाटि । करि प्रयोग राजा वसि कियौ, माधवेस' नृप गुर पद दियौ ॥१२६०॥ गलता वालानंद दै आदि, 'रहे झांकते वैठे वादि। सव को ताहि सिरोमनि कियौ, फुनि२ वैसनू राज पद दियौ ॥१२६१॥ लियौ आचमन पाव पषार', सौंप्यौ ताहि राज सव भार । दिन कितेक वीते हैं जवै, महा उपद्रव कीनौं तवें ॥१२६२॥ हुकम भूप कौ लैंक चाहि, निसि जिमाय देवल दिय ढाहि । 'अमल राज को जैनी जहां, नांव न ले जिनमत कौ तहां'१ ॥१२६३॥ सोरठा : अंवावति मैं ऐक, स्यांम' प्रभूकै२ देहुरै। रही धर्म को टेक, वच्यौ सुं जान्यौं चमतक्रत ॥१२९४॥ चौपई : कोऊ पाधो कोऊ सारो, वच्यौ जहां छत्री रषवारो। काहूमैं सिवमूरति धरि दी, असे मची स्यांम की गिरदी ॥१२६५॥ चौपई : और देव देवी रषिपाल', भट्टारक जतिवर सु विसाल। तेरहपंथी ढूंढ्या प्रवे, फुनि सहु भेष ग्रहस्थ हू सवै ॥१२६६॥ स्वेतांवर पंडित है' आदि, 'होणहार वसि ह के वादि'२ । काहू तें न इतीहू करी, फटकारे ते 'षल मति हरी ॥१२९७॥ निज मत भिष्ट करै जो कोय, ताहि विगारें अघ नहि होय । काहू देवन धारी भेष, ताकौ' फल कछु दियो विसेष ॥१२९८॥ अकसमात कोप्यौ नृप भारो,' दियो दुपहरा देस निकारो। दुपटा धोति धरै द्विज निकस्यौ, तिय जुत पाय न लषि जग विगस्यौ ॥१२६६॥ १२६० : १ हुतौ। २ दौडि पात। ३ चीठी। ४ राज। ५A माधवंस । १२६१ : १ 'सबै भृष्ट करिडारे वादि'। २ फुनि not there! ३ बईसनूं। १२६२ : १ परि। १२९३ : १ 'जहां अमल राजा को चेत। तहां जैनि कोऊं नांव न लेत' ॥१२९८॥ १२६४ : १ सांव। २ लातरणों। १२६६ : १ रक्षपाल । १२९७ : १ दे। २ 'करामाति षो वैठे वादि'। ३ हुई। ४ 'मूसी मुई'। १२६८:१षोटो। १२६६ : १ अकस्मात 'फल लह्यो तिवाडी', दोपहरां निज टांटि उघाड़ी। कटे पयादै तिय जुत पुरते, देत हुररिया लरिका उरते ॥ Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १५३ सोरठा : किये पाप के काम, षोसि' लियो गुर-पद नृपति । 'यथा नाम गुण स्यांम, जीवत ही पाई कुगति' ॥१३००॥ चौपई : फुनि मत वरष ड्यौढ मैं थप्यो, मिलि सवही फिरि अरहंत जप्यौ । लिये देहुरा फेरि चिनाय, दै अकोड़ प्रतिमां पधराय ॥१३०१॥ नाचन कूदन फिरि वहु लगे, 'धर्म माझि फिरि अधिके पगे। पूजत' फुनि हाथी सुषपाल, प्रभु चढाय 'रथ नचत विसाल ॥१३०२॥ तव ब्राह्मणनु मतो यह कियौ, सिव उठांन को टौंना दियौ । 'तामै सवै श्रावगी कैद, करिके डंड किये नृप फैद' ॥१३०३॥ यक' तेरह पंथिनु मैं ध्रमी, 'हो तौ महा जोग्य' साहिमी। कहे षलनि के नृप रिसि ताहि, हति के धरयौ असुचि थल बाहि ॥१३०४॥ फुनि हूं ज्यौं त्यौं चाल्यौ धर्म, मूढ न समझे' कलि को मर्म। फुनि वहु नांचन कूदन लगे, श्रावग महा मूढ गुन पगे ॥१३०५॥ वाही विधि रथ जात्रा धरै, पूजा वहुरि प्रतिष्टा करें। ऐ न डरे औरंनि न सुहात, गहें दड़ी कौ पोत रहात ॥१३०६॥ फुनि भई छव्वीसा कै साल, मिले सकल द्विज लघु र विसाल । सवनि मतौ यह पक्को कियौ, सिव उठांन फुनि दूसन दियो ॥१३०७॥ द्विजन' प्रादि वहु मेल२ हजार, विनां हुकम पायें दरवार । दौरि देहुरा जिन लिय लूटि, 'मूरति विघन करी वहु फूटि3' ॥१३०८॥ काहू की मांनी नही कांनि, कही हुकम हमकौं है जांनि । असी म्लेछन हूं नही करी, वहुरि दुहाई नृप की फिरी ॥१३०६॥ दोहा : लूटि फूटि सव ह चुके, फिरी दुहाई वोस। कहनावति भई लुटि गएँ, भाग्यौ वारह कोस ॥१३१०॥ १३०० : १ डि। २ गयौ। ३ गुरु। ४ सबै । 'वही तिवाडी स्यांम जीवत ही नरकनि गए।' १३०२ : १ 'सरम न पकरी अधिके पगे।' २ पूजारथ। ३ missing | ५ 'वहु न ।' १३०३ : १ 'तामैं सर्व श्रावगी कैद, डंड कियौ नृप करि के फैद ।' १३०४ : १ गुर। २ को। ३ भ्रमी। ४ 'टोडरमल नांम।' ताहि भूप मारचौ पल मांहि, गाड्यो मद्धि गंदगी ताहि । १३०५ : १ समुझे। १३०८ । १ द्विजनु । २ मिले। ३ 'प्रतिमां सब डारी तिन फ़टि ।' Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ ] बुद्धि-विलास छते राज जयनगर मधि, वैठे सहु सावंत । लियो भिषारिनु' लूटि पुर, जस फैल्यौ विनि अंत ॥१३११॥ चौपई : तौहू सरम न आई काहु, जती भटारक पंडित साहु। काहूँ यह न विचारी नेक, जासौं रहै धर्म' की टेक ॥१३१२॥ इष्ट मंत्र साधन की देव, काहू तनक न पकरी टेव। प्रागै हूँ देविनु को ईष्ट, करि थाप्यौ हो' जिनमत सिष्ट ॥१३१३॥ तौ अव कछु पकरि के सर्म, साधौ देव इष्ट गुर धर्म । जाते रहै जैनि मरजाद, कछु यक तौ प्रावै प्रहलाद ॥१३१४॥ कहा षाय बहु पेट वधाय, षोटे काज करत न सकाय । जिनाश्रमी र गृहस्थी कोय, साधन साधौ षुटपन षोय ॥१३१५॥ साधन मैं जिय ही नही जाय, सधैं होत मत तणी सहाय । तातें जोग्य सवनि कौं येह', मत पषि सधै सु करिये तेह ॥१३१६॥ सोरठा : लज्जा अरु दुष पाय, वात सवनि सौं यम कही। इष्ट करौ मन लाय, मोहि दोस मति दोजियौ ॥१३१७॥ मंत्र जंत्र मैं दोस, तेरह-पंथिनु ढूंढियनु । काढ्यौ तव ते रोस, करने लगे जिना-श्रमी ॥१३१८॥ दोहा : वनहू' ते न सरी कछू, बड़े सव ही लार । तात२ साधन मंत्र कौ, करिवौ जग मैं सार ॥१३१६॥ प्रागै देवि प्ररोधि करि, मत उथपे दिय थापि । तातै साधे' कछु२ विधन, मत मैं ह न कदापि ॥१३२०॥ जंत्र मंत्र अरु पारोध करि, करौ धर्म का काम । मारनादि' मति कीजियौ, अधरम तरणं स काम ॥१३२१॥ १३११ : १ भिषारीनु। १३१२ : १ घरम। १३१६ : १ एह। १३१६ : १ उनहूँ। २ साधन। ३ सबको । १३२० : १ साधौ। २ ज्यों । १३२१ : १ मोहनादि । Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १५५ सोरठा : षांन पान न विवेक, सेवत हैं सातौं विप्तन । ताही मन की टेक, यह दीसत कलिकाल मैं ॥१३२२॥ जामैं होमत मास, दारू फुनि वे षात निति । ता मत तरण प्रकास, होत लषौ कलिकाल मैं ॥१३२३॥ दोहा : यह तौ श्रीगुर कहि गये, जिनमत तरणौं प्रचार । दिन दिन घटतौ होयगौ, या कलिकाल मझार ॥१३२४॥ परि यह वात विचारि भवि, तजहु न जिनमत टेक । जिह तिह विधि रक्ष्या वरण, सो करि धारि विवेक ॥१३२५॥ या जिनमत सौ जगत मैं, और रतन नहि कोय । जिंह उजास मग सकल लषि, सिव पहुचे भविलोय ॥१३२६॥ पुनः क्रिया एक सौ आठ प्रादि पुराणोक्त वर्नन दोहा : क्रिया ऐक सौ पाठ ये, गर्भ प्रादि तै जांनि । श्रावग कौं करिवो कही, विधि सुनिये सुष दांनि ॥१३२७॥ छद गी० : चक्री भरथ दिगविजय करि के वर्ष साठि हजार लौं। आऐ अजोध्या मैं करी जिन पूज अष्ट प्रकार लौं ॥ मन मैं विचारी पूजि जिन फुनि दांन का कौं दीजिए। मुनि तौ न लेवै निसप्रही और विचार सु कीजिये ॥१३२८॥ तव अणु-वृती राजा गृहस्थ वुलाय के प्रीक्ष्या करी। निज राज प्रांगरिण पुष्प फल अंकूर फैलाई हरी॥ केतेक पाए बूंदते वा हरित काय अथाह वे। केतेक ठाढे रहे तिनहि बुलाय प्रासुक राह वे ॥१३२६॥ वूझी नृपति पैहली' न क्यो प्राऐ सु तुम यह भाषिये । वन' कही हम भगवंत के वचन सुनें करि अभिलाषिऐ ॥ हिंसा अधिक ह पाव देत सु या हरित सी काय पैं। ताते न प्राऐ अवै आये राह प्रासुक पायक ॥१३३०॥ तव व प्रसन वा पदम निधि से वस्त भरत' मगाय के। दिय दांन तिनकौं अधिक किय सनमान पूजे चाय कैं॥ १३३० : १ पहली। १३३१:१A भरथ। २ उन । Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ ] बुद्धि-विलास इक सूत्र नै ग्यारह तलक की करि जनेऊ तिनु दई । प्रतिमां जिती धारी जिते गुरण की जिन्हें सुवरण मई ॥१३३१॥ यह चिन्ह करि वृह्मत्व को फुनि अंग सप्तम प्रांनिकै । भाषी करौ ईर्या' सु पूजा देव जिनकी मांनि कैं॥ वारता है प्राजीवका दति दांन च्यारि प्रकार है। स्वाध्याय पढन पढांन संजम दया जीव अपार है ॥१३३२॥ तप करि पढौ वहु सासतर उपदेस यह सव ब्रह्म कौं। चक्री दयौ सधवाइऐ श्रावगनि तें जिन धर्म कौं ॥ वहुरचौं क्रिया है ऐक सौ अर आठ ते करवाइए। ज्यौं धर्म फैले जगत मैं विधि इन्हें सर्व वताइऐ ॥१३३३॥ दोहा : वहुरि भरत सव श्रावकनि', इम भाषी निज वांनि । ये जु वृह्म तिनकौं सकल, पूजौ फुनि द्यौ दांन ॥१३३४॥ ऐ भाषै जिन धर्म की, क्रिया और प्राचरन' । सो सव साधौ जुक्ति सौं, नमि प्रभु असरन सरन ॥१३३५॥ इनु' उपदेसी पहल ये, क्रिया ऐक सौ पाठ। तिनको कछु संछेप सौ, सुनि लीजे भवि पाठ ॥१३३६॥ तिन मांही त्रेपन क्रिया, गर्भान्वय तू जांनि । अठताली दीक्ष्यान्वये, सप्तक नृन्वय मांनि ॥१३३७॥ लक्षिरण कहे तिन जुक्त ह, तिनत ए करवाय। भाषी प्रादि-पुरांरण मैं, सो कछु देहु वताय ॥१३३८।। चौपई : प्रथम प्रभान्व त्रेपन क्रिया, मधि प्राधान नाम सुनि भिया। रिति सनांन चौथै दिनि करै, कामिनि सो या विधि अनुसरै ॥१३३६॥ प्रथम पूजि जिन-मंदिर जाय, वेदो के ढिगि कुंड कराय। ऐक गोल इक रचै त्रिकौंन, इक चौकुंट रचै सुभ सौंन ॥१३४०॥ १३३२ : १ ईज्या। १३३४ : १ श्रावगनि । १३३५ : १ पाचर्न । २ सर्न । १३३६ : १ इन। Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १५७ सोरठा : नाम कुंड के जांनि, यक अरिहत केवलि तनौ' । फुनि केवलि सोमांनि, तीजौ गणधर को कह्यौ ॥१३४१॥ चौपई : तिनकै तीर विव जिन तीन, पधरावै जुत छत्र नवीन । वन कुंडनि मैं अग्नि धराय, वहु सुचि दर्व्य हौमि सुषदाय ॥१३४२॥ दोहा : है क्रियानि के मंत्र वहु, होय पूज के ताहि । लषियो आदि पुराणं मैं, किया करौ जो चाहि ॥१३४३॥ चौपई : पढि पढि मंत्रनि आहुति देय, मंत्र गृथ मैं भाषे जेय । पूजा करि के घरि पावंत, यह प्राधान' क्रिया है संत ॥१३४४॥ या विथि सवै क्रिया मैं जांनि, पूजन कुंड होय तू ठांनि । जिन-मंदिर मांही कीजिए, क्रिया क्रिया मैं करि लीजिये ॥१३४५॥ गर्भ थकी जु मांस तीसरे, पूजा होम पूर्ववत करै। निज घरि तोरण कुंभ बंधाय, भेरि आदि वाजिन' वजाय ॥१३४६॥ दूजी प्रीतिक्रिया यह जानौं, वहुरि मांस पांचवें वषानौं । करि के होम अगनि दे साषी, त्रितिय सुप्रीतिक्रिया यह भाषी ॥१३४७॥ तिय अभिलाष मांस सातवें, आदर करि बहु विधि पूरवै। घृति किरिया यह चौथी भनी, फुनि सुनि नवां महीना तनी ॥१३४८॥ जैनी ब्राह्मण ते मंत्राव, मौली सूत्र सु कटि वंधवावै । मन मानत भूषण पैहरावै', मोद क्रिया सु पंचमी गावै ॥१३४६॥ वालक होत जाति-क्रम करै, सो प्रयोद्भव किरिया वरै। दिवसि वारहैं जिनके नाम, ऐक-सहश्र-आठ अभिराम ॥१३५०॥ तिन मधि नाम दास सिंह धरै, नाम क्रिया ताकौं ऊचरै। दूजे तीज मांसि वतावै, वह विधि के वाजिन वजावै ॥१३५१॥ गृह प्रसूतित वाहरि ल्याव, वहिर्यान यह क्रिया कहावै । सज्ज्या वालक जोग्य रचांहीं, ताहि निषद्या क्रिया कहांहीं ॥१३५२॥ १३४१ : १ तरणौं। १३४४ : १ अधांन । १३४६ : १A वाजिम । १३४६ : १ पहरावं। Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ ] बुद्धि-विलास जन्मतिथि की सातवें महीने, तथा पाठवै जांनि प्रवीनैं । वालक कौं तक अंन्न षुवावत, अन्नप्रासन यह क्रिया कहावत ॥१३५३॥ वरष एक को है जव वाल, जिन पूजादिक करै विसाल ।। जाचिग जन कौं देवहु दान, व्युष्टि क्रिया सु ग्यारहीं जान ॥१३५४॥ देव गुरू सास्त्र मुष प्रागैं, जिन गंधोदिक तें अनुरागें। वाल भिजोय दूरि करवावै, गंधोदिक सरीर के लावै ॥१३५५॥ फुनि प्राभूषणादि वहु धारे, केस वाय यह क्रिया विचारै । पंचम वर्ष उपाध्या जैनी, की करि पूज भेट सुष दैनी ॥१३५६॥ पठण काजि वालक हि मिल्हावै, वो ऊंकार लिषि ताहि दिषावै । फुनि अक्षिर तापै लिषवाई, ताहि क्रिया लिपि कहिऐ भाई ॥१३५७॥ वर्ष पाठवें पै विधि कर, व्रह्मचर्यवर्त कौं धरै। राज-पुत्र विनि ब्राह्मण वैस्य, भिष्या कौं अंतहपुर पैस्य ॥१३५८॥ ल्यावत ता मधि प्रभु के जाय, कछु चहोडि आप फुनि षाय । क्रिया चौदही यह उपनीति, ता पीछे अव सुनहु न मीत ॥१३५६॥ कटि के त्रिवली मौंजी वांधे, ऊरु धोति लांग विन साधै। . सीस अंगोछा वांधे न्यारौ, हृिदै जनेऊ रुचि सौं धारौ ॥१३६०॥ ऐ ठौहर सव चिन्हत करई, वहुरचौ पंच अणुवृत धरई। दांतिण कर न ले तावूलैं', उवटणसौं न्हावै नही भूलै ॥१३६१॥ षाट न सोवै अंन्य सरीर, ताहि सपरसै नहि गुण धीर । ब्रह्मचर्य पालै गुरण वढे, जौ लौं यह विद्या कौं पढे ॥१३६२॥ ब्रह्मचर्य यह क्रिया कहात, जांनि पंद्रही याकौं भात' । वरष सोलहै ऊपरि जवें, दिवस जात करिये यौं तवें ॥१३६३॥ देवादिक की पूजा करिकै, गुरु को पाग्या उर मैं धरि के। करी प्रतग्या सो सव त्यागें, वस्त्रादिक धार अनुरागें ॥१३६४॥ पिता पक्ष' कुल कहिए सोई, सिंह कुल धर्म माझि रत होई। वृतावतर्ण क्रिया यह गहिऐ, भई सोलहीं सुनि अव कहिऐ ॥१३६५॥ २ A ववटण। ३ भूल । १३६१ : १ तांबूल। १३६३ : १ भ्रात। १३६५ : १ पक्षि। www.jaineit Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १५६ पित्रादिक की प्राग्या' लेय, सुत उपजन कौं व्याह करेय । तीर्थस्थान पूजि घरि जाय, क्रिया विवाह कही मुनिराय ॥ १३६६॥ धंन्न धान्य श्रादि वहु लेय, धर्म प्रतग्या हिऐ धरेय । पितु आग्या तैं दर्व्य उपात, वर्ण लाभ किरिया यह गात ॥ १३६७॥ पूजा महा पंच परकार, च्यारि प्रकार दक्षि है सार । तिनकों करं भाव सुध धरै, कुलचर्या सु क्रिया अनुसरे ॥ १३६८॥ प्रतिचार' करि रहित सु धर्म, दृढ श्रुत वृत किरिया प्रति पर्म । तिनकौं अधिकपणे तैं भजै, सो गृहीसिता किरिया सजै ॥११६६॥ सावधान निज सुत कौं करें, धन अरु धर्म मांझि ततपरै । गृहीपण सौंपे सव ताहि, श्राप त्यागि अभिलाष रहाहि ॥ १३७० ॥ विषयन तें जु अपूठो होय, स्वाध्याय मैं निपुन नांना उपवासादिक करें, सो प्रसांत किरिया गुण आप क्रतार्थ परणौ मानंत, वांटि पुत्रकौं धन सौपंत । ता मधि वट कहि कैं ए तीन, इक वट धर्म मांझिकरि लोन ॥१३७२ ॥ इक वट घर मैं षरच करेहु, इक वट भ्रात बहरण को देहु । कुल प्रवृति श्रपणे की वहौ, सावधान ताकै मधि रहो ॥ १३७३॥ इम समस्त पंचन के वीचि, सिष्या तिनकौं देत समीचि । आप त्याग जव गृह कौ करें, सो गृह त्याग क्रिया गुरु धरै ॥ १३७४॥ ऐक वत्र धरि क्षुलक' रूप धरें सु दिया क्रिक्ष्या अनूप | वस्त्र त्यागहू करं समस्त, जो तजि सके न कायर वख ॥ १३७५ ॥ जात रूप सौ जो धरै, सो जिन रूप क्रिया ऊचरै । सोय | धरै ॥१३७१॥ दीक्ष्या पर्छ वास जो धरें, मौंनि धारि पाररणों करै ॥१३७६॥ इष्ट साख पूरण हाॅ नही, तौलौं मौनि धरै गुण गृही । मौन्याध्याय वृतत्व सुक्रिया ॥ १३७७॥ वहुरचौ करें विशुद्धाचर्ण' । गुर समीपि जो पढि हौ भिया, पढे समस्त सासतर वर्ण, भावे सोलह भांवन संत, तीर्थंकर किरिया सु भनंत ॥ १३७८ ॥ १३६६ : १ अग्या । १३६६ : १A प्रतीचारा । १३७५ : १क्ष्युलक । १३७८ : १ त्रिसुधाचर्ण । Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० ] बुद्धि-विलास मोष्य' साख फुनि सिल्प जु साख, तिनमैं निपुन होत गुण पात्र । गुर आग्या तें धर्म सुसोल, तामैं सावधान ह डील ॥१३७६॥ गुर पदस्त धारण चित दिया, गुर स्थांनभ्युपगम सो क्रिया। श्रावग वहरि श्राविका ताहि, मुनि अजिका सतमारग मांहि ॥१३८०॥ प्रवृतावै' जो इनकौं जांनि, गण पोषरण किरिया सो मांनि । सिष्य वुलाय प्रापरणौं भार, ताकौं अर्पण करै सु सार ॥१३८१॥ गुर-वृति' विष सवनि प्रवनावै, सु गुरु संथानक प्राप्ति क्रियावै । भार समस्त जु कोई समये, सिष्य मैं थापि आप कहुं गमये ॥१३८२॥ इका विहारी है गुन सनां, निर ममत्व भावै भावनां । नाम क्रिया को सुनिऐ पांवन, निरममत्व प्रातम कौं भांवन ॥१३८३॥ राग द्वेष तजि मन-वच काय, भिन्न प्रात्म चितवै मुनिराय । सर्व लोक मस्तग परि संत, सुषमय तिष्ट तपह भावंत ॥१३८४॥ नांम क्रिया को करौं वषांरण, संप्रापति सु जोग निरवांरण । मन की वृत्ति सरीर अहार, तिन्हौं छांडि लावै गुरगधार ॥१३८५॥ पंच परम-ईष्टी मैं जांण, सो किरिया साधन निरवांरण । प्राण छोड़ि तप-वल परसाद, स्वर्ग लहै से ज्या उत्पाद ॥१३८६॥ अणिमादिक रिघि लहि वहुतिया, सो इंद्रोपपाद है क्रिया । उपजत ही प्रापति ह औधि, कलसभिषेष करै सुर सोंधि ॥१३८७॥ प्राग्या धारै सवही देव, इंद्रभिषेष क्रिया है ऐव। इँद्र जोग्य दांन वहु करै, सो विधि दांन क्रिया ऊचर ॥१३८८॥ स्वर्गापणीत' सुष भोगंत, मनसा पूर्वक वहु गुणवंत । क्रिया सुषोदय ताहि कहीस, ए सव किरिया भई छतीस ॥१३८६॥ अरिल : किंचिन मात्र प्रायु' वाकी थिति जांनिहै, - तवै देव देवांगनांनि ते यम कहैं। प्रीति अधिक करि मोपें प्राग्या मानते, उपजै इंद्र रहौ तातै हित ठांनते ॥१३९०॥ १३७६ : १ मोषि। १३८१ : १ प्रवताव। १३८२ : १A ब्रिति । १३८६ : १ A सुर्गाप्रणीन । १३६० : १ A प्राय । sonal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १६१ मेरै सनमुषि भई विभव मधि लोक की, इम सिष्या दै करै दिलासा थोक की। क्षिमा' भाव करि के विभूति सव त्यागही२, ___ सोही सतगुर इंद्र त्याग किरिया कही ॥१३६१॥ सोरठा : चवरण स्वर्ग से जांनि, नर भवि सिव वांछा करें। नमि सिध त्यागै प्रांन, इंद्रावतार सो क्रिया ॥१३६२॥ छद पद्धरी : नृप मंदिर वरषत रतन प्राय, षटमांस आदि तें धनदराय । पटरांणी की सेवा करेवि, सोधना गर्भ दै प्रादि देवि ॥१३६३॥ पंचाश्चर्य व सुपन प्रात, षोडस सुभ सो माता लषात । पूजा सु गर्भ की करत देव, सो हिरिरिणगर्भ किरिया कहेव ॥१३६४॥ जनमैं तव हरषत लोक तीन, इंद्राणी स्वरपति स्वर प्रवोन । वा वालक कौं ले जात मेर, वैठात सिला अति स्वछ्छ हेर ॥१३९५॥ षीरोदधि त भरि कलत ल्यात, इक सहस आठ ते तिनु न्हवात । स्वर स्वरपति उत्सव' करि विसेष, महेंद्र प्राभि किरियाभिषेष ॥१३९६॥ विद्या समस्त मैं निपुन होत, त्रय ग्यांन स्वयंभू ह्र उदोत । इंद्रादि पूजि विनती करत, गुरू पूजन किरिया सो महंत ॥१३९७॥ १३९१ : १ क्षमा। २ त्यागिही। ३ सोई। १३६४ : १ हरिरिणजन्म । १३९६ : १ उतसव। Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोरठा : वरवै : दोहा : अरिल: बुद्धि-विलास पिता समीपि कुमार, पद जुवराज लहै करै । राज-काज सुष सार, सो जुवराज क्रिया कहैं ॥१३९८॥ कलसाभिषेष होय, राजनि करि प्रथ्वी विषै। प्राग्या मानत लोय, सो स्वराज किरिया भनें ॥१३६६॥ चक्र-लाभ की विधि करि, हजव जुक्त । चक्र-लाभ सो किरिया, कहैं समस्त ॥१४०० चक्र रतन' प्रागै चलै, साधत है षट-चंड । यहै दिसांजय है क्रिया, जीतै सत्रु प्रचंड ॥१४०१॥ सिद्धि दिगविजय' करि सु चक्र प्रागै धरै, निज नगरी मैं करि प्रवेस पूजन करै । नवनिधि चौदह रत्ननि की वहु भांति सौं, इछ्छापूर्वक दांन देत सुभ कांति सौं ॥१४०२॥ वहु वाजित वजाय भूप अभिषेष कौं, भूषण प्रभु के धारत मुकट विसेष कौं। सकल देव विद्याधर नृप माने तिन्हैं, नगर लोग चरणांभिषेष करि प्रभु गिनें ॥१४०३॥ होय निवोगी ते सव ही सेवा करें, चक्रभिषेष क्रिया प्रैसँ गुर ऊचरें। वैठि सभा मधि प्रजा धर्म अरु न्याय मैं, चलवा सो सांमराज्य' किरियांन मैं ॥१४०४॥ राज करत ग्यानोदय से भास जवें, ह विरक्त दिक्ष्या कौं उदिम करि तवें । लोकांतिक वे देव निवोगी प्रायक, कर स्तुति' फुनि वड़े पुत्र कौं ल्याय के ॥१४०५॥ परंपराय निमत्ति भूप सव साषिक, सीष वेत पालियो प्रजा सुभ भाषिकैं। १४०१ : १ रत्न। १४०२:१दिग्विजय। १४०४ : १ संम्मराज्य । १४०५ : १ सतुति । www.jaineli Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १६३ ग्यांनी तपसी वृद्ध तरणी सेवा करौ, वारह वृत तें सावधान रहि अघ हरो ॥१४०६॥ प्रजा धर्म मैं राषि जु षित्री धर्म है, सो सव विधि पालियो यहै जो पर्म है। यौँ कहि मनवांछित दे दांन सु चार है, ___ स्वरजुत वन मैं जाय तर्ज सव परिग्रहै ॥१४०७॥ सिद्धन कौं नमि पंच-मुष्टि करि लोचकौं, परिनिःक्रांत सुक्रिया जांनि तजि सोचौं । द्विविधि धारि तप जिन कल्पी' जे होय है, क्षिपक श्रेरिण चढि सुकल ध्यान कौं जो यहै ॥१४०८॥ ध्यान अग्नि से अटवी कर्मा रूप जो, . भस्म करै अंतम लय थकी स्वरूप जो। केवल ग्यांन प्रगट ह जग सव पूजही, संम्मह जोग क्रिया यह गुर कौं सूझही ॥१४०६॥ केवल ग्यांन समै इंद्रादिक प्राय के, समोसरण वसु प्रातहार्य सुर चाय कैं। वारह सभा सँयुक्त धर्म उपदेस दे, __ सो प्रात्यक्रिया गुर कही हमेस ते ॥१४१०॥ धर्म-चक्र प्राग ह्व करत विहार कौं, निमति धर्म उपदेस र्दैन सुभकार कौं। सो विहार किरिया है वहुरचौं अव सुनौं, तजि विहार करि दंड कपाट प्रतर मनौं ॥१४११॥ रोक काय वचन के जोग सु जानियें, जोग त्याग किरिया याकौं पहचानियें। मनोजोग कौं रोकि प्रकृति' कर्मनु तरणी, कहैं पिच्यासी ए अघाति याको सुरणी ॥१४१२॥ तिनकौं क्षय करि क्रिया रहित सव होय के, पद प्रापति निरवाण होत सुष मोय के। १४०८ : १. कलपी। २षिपक । १४१२ : १. प्रक्रति । www.jaineli Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ ] बुद्धि-विलास अग्नि वृत्ति यह क्रिया कही गुरदेव जू, ___सर्व तरेपन क्रिया कही है ऐव जू ॥१४१३॥ दोहा: पूरव भव मैं जीव जिह, समकित पूर्वक धर्म। साध्यौ सोचय के लहत श्रावग के घरि जन्म ॥१४१४॥ वह श्रावग ह धर्मयुत' सो ऐ क्रिया सधात । गर्भान्वय कौं आदि दे, वालक कौं विष्यात ॥१४१५॥ फुनि दीक्ष्यान्वय कहत हौं, पाठ और चालीस। तिन क्रियानि की विधि कहौं, जे भाषी जगदीस ॥१४१६॥ छद पद्धरि : पहलै समस्त हिंसादि त्याग, सो कहहि महाव्रत जे सभाग' । फुनि करै त्याग हिंसा सथूल २, सो कहै अणुवृत यह समूल ॥१४१७॥ दीक्ष्यान्वय के ऐ भेद दोय, तिन साधन कौं सनमुष जु होय । ताकौं मुनि दे उपदेस येह, अवतार क्रिया है प्रथम तेह ॥१४१८॥ चौपई : जो मिथ्यात-जुक्त भवि जीव, ह सो कारण पाप सदीव । सव मिथ्यात त्याग करि जोय, अणुवृत तथा महाव्रत सोय ॥१४१६॥ धारचौ चाहै तव मुनि कनें, तथा गृहस्थाचारिज भनें । तिन ढिगि जाय धर्म निरदोष, पूछ वहुरि करै यह पोष ॥१४२०॥ मैं मिथ्यात धर्म सव तज्यौ, सुद्ध धर्म चाहत हौं भज्यौ । तवै मुक्ति मारिग जो संच, सो वतावहीं तजि परपंच ॥१४२१॥ भगवत मुष तें दिवि-ध्वनि भई, द्वादसांग वाणी गुरगमई। वेद पुरांण क्रिया चारित्र, देव मंत्र फुनि चिन्ह पवित्र ॥१४२२॥ सुधि प्रहार इन दातन मांहि, सावधान रहु संसय नांहि । है विटंवनां धूरत जेह, मांनै मति तू नां संदेह ॥१४२३॥ १४१४ : १ लहैं। १४१५ : १ जुत। १४१७ : १, २ contains the additional verses. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास तव वह जीव वचन हिय धरै, धर्म प्रतीत सकल विधि करें । गुर जे पिता सु तिन तै ग्यांन, पाय हृदय मैं धरं सुजांन ॥ १४२४ यह अवतार क्रिया कहो, गर्भाधान समान । मिथ्या तजि सति धर्म कौं, गहै सुही मतिवांन ॥ १४२५ ॥ फुनि गुरू के ढिगि गहत जो वरत मूल गुण प्राठ । सो वृत लाभ क्रिया दुतिय, सुभ गति को यह ठाठ ॥ १४२६ ॥ बहुरि होय उपवास जुत, जिन मंदिर मैं जाय । समोसररण दे श्रादि कौ, मंडल रुचिर रचाय ॥ १४२७ ॥ विधिवत पूज करविही, नमि के श्रीभगवंत । फुनि गुरु श्राग्या पाय निज, प्रभु सनमुष वैठंत ॥ १४२८ ॥ श्रावक परण तरणी, दे गुरु संघ सु साषि । फुनि करि मुद्रा पंच गुरु, परसत सिर गुर भाषि ॥ १४२६ ॥ मस्तगि मेल्है श्रासिषा देत मंत्र नौकार | दूरि करण कौं पाप सव, फुनि जब होत संवार ॥ १४३०॥ गुरु की श्राग्या पाय धरि, करत पारणों जाय । स्थान लाभ किरिया यहै, त्रतिय कही मुनिराय ॥ १४३१ ॥ निज गृह मिथ्या देव ह्र सुढिगि जाय कैं, अरिल : दोहा : सोरठा : १४३२ : १ सो अब । १४३६ : १ दृढ । मैं पूजे वहु काल प्रजां पराय कैं । कहै सु' तुम नीकसौ हमारे गेहतें, लई हौं पूजौंगो देव दोष विनि देहतें ॥१४३२ ॥ प्रतग्या ऐह, जैनिदेव - गुर-सासतर । नमिहौं गुणनि प्रछेह, चतुरथ यह गरण ग्रह क्रिया ॥१४३३॥ क्रिया वहुरि उपवास, इन पूर्वक सासत सुरौं । पूजाराध्य क्रिया सु, पंचम यह भाषी गुरनि ॥ १४३४ ॥ होत पुंन्य कौ वंध, सो काररण विधिवत सुखें । साथै करै सुछंद, पुंन्यवंध किरिया यहै ॥ १४३५॥ सुकै सास्त्र अनेक क्रिया मांभि श्रति द्रिढ रहे । गहैं प्रतग्या टेक, सो द्रढचर्या है क्रिया ॥१४३६ ॥ 9 [ १६५ Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ ] अरिल : दोहा : सोरठा : दोहा : छद : बुद्धि, विलास धारै प्रतिमां जोग, सो किरिया उपयोग, जांनि लेहु यह परवी के उपवास निसि । साषि देव गुरु-सास्त्र तणी तैं वस्त्र ले, धारि जनेऊ श्रावग के घट कर्म जे । गोत्र जाति दें आदि और धारे गुनी, श्राई ॥१४३७ ॥ यह उपनीति क्रिया श्री गुरमुष तं भनी ॥१४३८ ॥ पूर्वोक्त करि, जैनि-ग्रंथ व्रतचर्या अभ्यास । करं सुवृतचर्या क्रिया, जांनि लेहु भवि तास ॥१४३६॥ १४४४ : १ तोहि । पढिकै सास्त्र समस्त, गुर श्राग्यातें पहरई । भूषरगादि सुभ वस्त्र, किरिया व्रतावतार यह ॥ १४४० ॥ पहली परणी वांम कौ, बहुरि विवाह करेय । संसकार के रूपसो, क्रिया विवाह सास्त्र निकस्य वाहि कुजौंनि तैं जिन समकित ग्रहरण कियौ श्रवें सव भूषणादि पहरे बहुरि, निज तिय बहुरि विवाह क्रिया करी तातें वर्ण लाभ मो जोग्य धरो सुरिंग श्रावक करें प्रसंसा तासकी, विधि-विधि सौं महा जोग्य तू है सु श्रव जाती भोजनादि संबंध मैं, तुहि' कर्राह न देत दिलासा अधिक सो किरिया यह वर्ण-लाभ है तेरहौ फुनि सुरगहु पूजा जिन पाछें कर श्रावगनि वड़े बड़े इकठे करें यह श्ररज तुम समान मो करहु मैं श्रावग व्रत दांन दिये गुरुसेव किय मिथ्यात निवारे ॥ १४४२ ॥ पाऐं । लषांऐं ॥ संस्कारा । कहेय ॥१४४१ ॥ श्राग्या वुलावै । करावे ॥ धारे । अवसारा ॥१४४३॥ सवही । तवही ॥ व्यौहारा । न्यारा ॥। १४४४ ॥ जागौं । वषांरणों ॥ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोहा : चर : दोहा : सोरठा : दोहा : बुद्धि-विलास इन सिवाय पैंतीस हैं दोक्ष्यान्वय सो गर्भान्वय सम सकल किरिया गुण terrar faरिया सकल, वरनी अव कर्तृन्वय सात सुरिंग, जे भाषी पिता वंस सुभ कुल कहै, माता वंस तिनकै ले जो जन्म सो, क्रिया सजात्ति श्रावक के षट कर्म मैं, तजि मद हूँ दयापूर्वक सो क्रिया, समो स जिन मुद्रा घरि भांवनां, पूर्वक पारिव्राज्य किरिया यहै, तोजी है १४४७ : १ जु जाति । १४५२ : १ श्रहेत्य । श्रठतालीस । किरिया । भरिया ॥१४४५ ॥ [ १६७ जगदीस ॥१४४६ ॥ सुजाति' । कहाति ॥१४४७॥ जोरत्व । तप जु करेय । ग्रहस्थत्व || १४४८ ॥ सुरिंग लेय ॥१४४६ ॥ तप वल तैं जो प्रांरणी इंद्र जु होय । सो सुरेंद्र किरिया कहिस भनि लोय ॥ १४५० ॥ चक्र रतन मुषि पावय जो रिधि राज । सो किरिया वरती है गुर सांम्राज्य ॥ १४५१॥ समोसरण श्रादिक ह्र पंच कल्याण । दे धर्मोपदेश क्रिया आर्हत्य' जांरंग ॥१४५२॥ क्षय करिकै सब कर्म कौं, रूप निरंजन तास । लोक सिषर तिष्टै सु यह, परिनिःव्रत्ति क्रियास ॥ १४५३ ॥ कर्तृन्वय जो सात क्रिया, सु पूरव पुन्य तें | प्रापति ह्वरे भ्रात, तातें साधौ धर्म जिन ॥ १४५४ ॥ साधे ते जिन धर्म, पुंन्य होत प्रति ही प्रचुर । तातें पदई पर्म, पावत इम श्रीजिन कही ॥१४५५ ॥ क्रिया ऐकसौ प्राठ कौ, कोन्हों कछुक वर्षांरग । साधौ विधिवत भवि सकल, लषि के श्रादि पुरांण ॥१४५६ ॥ श्रामैं तो चक्री भरत क्रिया श्रादि उपदेस | प्रेस दोन्हौ है सर्वानि, जे हैं श्रावक मेस ॥१४५७ ॥ Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ ] बुद्धि-विलास व कितेक तो करत हैं, किती मिटि गई चाल | तातें सधै सु कीजिये, समै समभि के हाल ॥ १४५८ ॥ श्रथ जीव पांच भावमय प्रवृतै' ताके भेद तरेपन ते गुरण-सथानकन मैं केते केते पाइऐ ताकौ कथन दोहा : भाव तरेपन भेद करि, होत सु मानौं सांच | है सरूप या जीव को मूल भाव ऐ पांच ॥१४५६ ॥ उपसम व्यायक दोय ऐ, इक क्ष्यो सम मांनि । उद येक चव' पंचमौं, पाररणामि कहि जांनि ॥ १४६० ॥ चौपाई : तिनके भेद तरेपन होय, ताकी विधि सुनिएँ भवि लोय । उपसम के भेद पवित्र, इक समकित दूजौ चारित्र' ॥ १४६१ ॥ क्ष्यापक के नौ भेद प्रमांन, समकित चारित दरसन ग्यांन । लवधि पांच दांन लाभ है, भोगपभोग वीर्य यौं कहै ॥ १४६२ ॥ क्ष्योप सम के भेद अठारा, समकित चारित संजम धारा । लवधि पांच श्रागें जो भाषी, दस उपयोग जांनि अभिलाषी ॥ १४६३॥ तामैं दरसन जांनौं तींन, चक्ष्यु श्रचक्ष्यु प्रवधि परवीन । ग्यांन सात जांनों गुनमई, मति श्रुति अवधि सुमन परजई ॥ १४६४ ॥ कुमति कुश्रुति कुवधि कुग्यांन, भेद अठारह भये प्रमान । श्रव सुनि उद येक के भेद, है इकवीस लषौ विन' वेद ॥ १४६५॥ सिधि संयम मिथ्या दरसन, वेद तीन ताकी विधिए सुन । सत्री पुरस नपुंसक जांनहु, च्यारि वेद गति के ऐ मांनहु ॥ १४६६॥ देव मनिष ' तिर यक नार की, श्रव विधि सुनि कषाय च्यारि की । क्रोध मांन साया लोभ है, लेस्या षट ताकी विधि कहै ॥ १४६७ ॥ असुभ कृष्ण श्रर नील कपोत, सुभ है पीत पदम सुकलोत । भेद पारगामिक त्रय जांन, जीवतु भवितु प्रभवितु वषांन ॥ १४६८ ॥ १४५६ : १ प्रवरतें । १४६० : १ चउ । १४६१ : १ चरित्र | १४६२ : १ नव । १४६५ : १ विनि । १४६७ : १ मनुषि । Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोरठा : बुद्धि-विलास भए तरेपन येह, भेद सु गुरणथांनकन मधि । होत जीवकै जेह, जहां-जहां सो विधि सुनहु ॥ १४६६ ॥ लषात । वीस ॥१४७५॥ सुग्यांन । चौपाई : पहली गुणसथांन मिथ्यात, तहां भाव चौतीस क्षयोपसम के तौ दस रहैं, भेद तास के ऐ निरवहैं ॥१४७० ॥ चक्ष्यु - प्रचक्ष्य ए दरसन दोय, लवधि पांच कहि प्रायो सोय । कुमति कुश्रुति कुबुधि कुग्यांन, ए दस भेद भयें मतिवांन ॥१४७१ ॥ उद' येक सव भाव इकीस, पाररणांमि त्रयभाव कहीस । सर्व भाव चौतीस जताऐ, सासादन वत्तोस वताऐ ॥१४७२॥ दस तौ क्षयोपसम के वै ही, भवित्व' विनि पररणांमिक द्वै ही । वीस भाव उद यक वतात, सव मैं घट्यो ऐक मिथ्यात ॥१४७३ ॥ मिश्र जु' गुरणसथांन तीसरौ, दूजे सम वत्तीसौं धरौ । चोथे प्रवृिति भाव छतीस, प्रउदयेक के तौ वै द्वादस क्षयोपसम के जांन, दरसन तीन सुत्तीन लवधि पांच जनों तै हतीक, समकित जुत वारह व्यापक उपसम समकित दोय, भाव पारणामिक देसविरति पंचम गुरणयांन, तीस ऐक तसु भाव उपसमक्ष्यायक समकित हैं, भाव पाररणामिक क्षयोपसन के तेरा जांनौं, वारह तौ चतुर्थसम इक संजम ऐ तेरा भये, अउद येक के चौदा च्यारि कषाय वेद हैं तीन, गति तिरजंच मनिष द्वै सुभलेस्या त्रय प्रसिधि प्रग्यांन, ऐ हो' भाव चतुर्दस जांन । ऐ तौ भये भाव इकतीस, पंचम तरणें सु कहे कवीस ॥१४८० ॥ छठौ है प्रमत्व गुरणयांन, भाव तीस इक तामैं जांन । उपसमक्ष्यायक समकित दोय, भाव पारणांमिक द्वै होय ॥ १४८१॥ १४७२ : १ अवद । १४७३ : १ अभवितु । १४७५ : १ missing t १४७६ : १ तहतीक । १४८० : १ई । १४८१ : १ प्रभत्त । २ अविरत । [ १६६ ऐ ठीक ॥१४७६॥ सोय । प्रमान ॥ १४७७ ॥ हैं । मानौं ॥१७८॥ कहे । लीन ॥१४७६ ॥ Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० ] बुद्धि-विलास क्षयोपसम के चौदह लीन, च्यारि सु ग्यांन सुदरसन तीन । लवधि पांच इक संजन कहौं, समकित इक जांनौं चौदहौं ॥१४८२॥ अउदयेक के तेरा भाय, जांनि वेदत्रय च्यारि कषाय । असिधि अग्यांन सुलेस्या तीन, गति है मनुषि सुनहु परवीन ॥१४८३॥ अप्रमत्व सातमौं कहैं, इकतीसौं वैही गुन गहैं। अष्टम कहैं अपूरव कर्ण, उप-समक्षयक श्रेरिण जुत वर्ण ॥१४८४॥ तामैं भाव कहै गुरण तीस, उपसम के तौ दोय कहीस । क्ष्यायक के द्वै जांनि विचित्र, इक समकित दूजो चारित्र ॥१४८५॥ क्षयोपसमके भेद जु बारा, लवधि पांच त्रय दरसन सारा। च्यारि सु ग्यांन और हू गनिऐं, अउदयेक के ग्यारा भनियें ॥१४८६॥ वेद तीन अरु च्यारि कषाय, गति है मनुषि प्रसिद्धि वताय । लेस्या सुकल सु ऐक स्वग्यांन, दोय पारणामिक के जान ॥१४८७॥ नवम थांन अनवित्ति करणवै, अष्टम माफिक भाव परणवै । दसमौं गुणसथांन यह भाष्यौ, सूक्षम अंतराय' अभिलाष्यौ ॥१४८८॥ तामैं भाव कहे तेईस, उपसम के तौ दोय लहीस । क्ष्यायक के द्वै और वतात, समकित चारित ऐ गुरगात ॥१४८६॥ क्षयोपसमके भाव सु बारा, अष्टम माफिक जाणौं सारा । अउदयेक भाव ऐ पांच, असिधि अग्यांन मनुषि' गति वांच ॥१४६०॥ लेस्या सुकल लोभ तुछ कहे, भावपारणांमिक द्वै वहै । है उपसांत मोह ग्यारहौं, भाव इकोस तास मधि कहौं ॥१४६१॥ दसमां तै' द्वै घाटि विचित्र, त्वछ लोभ क्षायायकर चारित्र । षीणमोह द्वादस मौहत है, क्ष्यायक द्वै चारित समकित है ॥१४६२॥ क्षयोपसमके वारा भावे, दसम समांन जांनि गुर गावें । अउदयेक चव' असिधि अग्यांन, लेस्या सुकल मनुष गति जान ॥१४९३॥ भाव-पारणामिक के दोय, भाव वीस यामै सव होय । सजोग केवलि है तेरमौं, चौदह भाव तास भविनमौं ॥१४६४॥ १४८८ : १ सांपराय । १४६० : १ मनुष । १४६२ : १ ताम। २० व्यायक। १४६३ : १ चउ। www.jainel Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १७१ नवष्यायक अऊदयक तीन, असिधि मनुषि-गति वहुरि सुलीन । लेस्या सुकल तहां जो कही, भाव पारणांमिक व वही ॥१४९५॥ है अजोग केवलि चौंदहौं, तेरह भाव तास मधि कहौं । विन लेस्या तेरहां समान, सव चौदह गुरणथानक मांन ॥१४६६॥ छप्पै : प्रथम मांझि चौतीस दूसरै जानि वतीसौं । तीजे मैं बत्तीस चतुर्थम कहैं छतीसौं ॥ पंचषष्ट सप्तमैं भाव इकतीस होत हैं। अष्टम मैं गुणतीस नवम सोही उदोत हैं। तेईस इकोस सु वीस फुनि, चौदह तेरह जांनिए। इम गुरण-सथांन सव चतुरदस, मद्धि भाव पहचांनिऐ ॥१४६५॥ दोहा : इन भावन मैं जीव यह, गुण थांनकन मझारि । प्रवृत' सुभाषी यहै, सो भवि लेहु विचारि ॥१४९८॥ अथ कर्म प्रक्रति ऐक सौ अठतालीस मैं त्रेसठि बिपै तव केवल-ग्यांन उपजै ता परि कथन चौपई : अष्टक्रमनु की प्रति सुनीस, सर्व ऐक सौ अठतालीस । तिनमैं वेसठि पिपिहै जवै, केवल-ग्यांन उदै ह तवें ॥१४६६॥ दोहा : प्रक्रति तीन अरु साठि को, नास भयो जिह रोति । छंद पद्धरी मैं कह्यौ, सो देषौ करि प्रीति ॥१५००॥ चौपई : चौथै गुनथांनक नरक आय, पंचम तिरजंच जु प्राय जाय। अव सुनहु सातवें कहहुं भेव, वसु-प्रक्रति गई तहां जांनि ऐव ॥१५०१॥ अनतांनवद चौकरिय जांनि, मिथ्यात तीन स्वर प्रायु मांनि । नव मैं षटतीसहि गई ऐम, भाषी आगम-परमारण तेम ॥१५०२॥ गति नरक वहुरि तिरजंच जोय, ऐ ही गत्यांनपूरविय दोय । ऐकिंद्री' जाति कियौ निषेद, फुनि थावरपनौं दियो उछेद ॥१५०३॥ विकलत्रय निद्रा प्रवल तीन, आतप उदोत सूक्षम' तु हीन । प्रत्याष्यान जु चौकरिय जाय, अपरत्याष्यान सु चव पलाय ॥१५०४॥ १४९८ : १ प्रवरत। १५०३ : १ एकेन्द्री। १५०४ : १A सूषिम । Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ ] बुद्धि-विलास विनि लोभ संज्वलन चौकरीस, नव नो कषाय अप्रजापतीस । संज्वलन लोभ दसवै वषांनि, षटदस भाषी द्वादसम थांनि ॥१५०५॥ ग्यांना-वरनी की जांनि पांच, फुनि अंतराय को पांच सांच। द्रसना वरनी की षट कहेय, चक्षुदरसन२ निद्रा द्वै तजेय ॥१५०६॥ इन गये प्रगट ह्व सुद्ध ग्यांन, केवल दरसन सुषवल महांन । ताकी महिमां को पार नाहि, वुधन-वलहु तँ भाषी न जाहि ॥१५०७॥ दोहा : जरी जेवरी-सम रही, प्रक्रति पिच्यासी जान । ऐ जिंह समै पिप जवै, प्रभु पहुचें निरवान ॥१५०८॥ असैं यह वरनन कियौ, ग्रंथन के अनुसार । क्रियाभाव कर्मनु प्रक्रति, भविजन कौं हितकार ॥१५०६॥ अथ पद्मनंदि पचीसका तेन उक्तं दांनाधिकार-वर्नन दोहा : प्राणनि तँ प्यारो दरवि, ब वहु किये उपाय । ताकी गति है दांन सुभ, और कुगति के दाय ॥१५१०॥ ह्व सुपात्र वहुरचौं दुषी, भूषे रोगी दीन । जैसौ ह जिह जोग्य लषि, दीजे दांन प्रवीन ॥१५११॥ दांन दया तप व्रत नियम, संजम प्रभु गुर-भक्ति। करिवो जोग्य गृहस्थ कौं, जैसी ह निज सक्ति ॥१५१२॥ कवि-लघुता-वर्नन कुंडलिया : वरन्यौ बुद्धि-विलास यह, गृथादिक-अनुसार । है जिन-धर्म अनूप की, चरचा यामैं सार ॥ चरचा यामैं सार, पढे अरु सुनें जासकौं। ग्यांन होत अति गहैं नही, मत प्रांन तासकौं । पढ़ि सुनि साधै धर्म, तिन्हैं भवसायर तरन्यौं। 'वषतराम कुल साह, वुधि माफिक यह वरन्यौं ॥१५१३॥ दोहा : ग्रंथ नवल रचनां करी, भविजन कौं सुषदाय । हसहु न मोकौं कवि नवल, नवल विंग' उपजाय ॥१५१४॥ १५०६ : १ दृसना। २० चक्ष्युदर्सन । १५१३ : १ 'वषतराम सो मति प्रमान, कछ यक यह वरन्यौं । १५१४ : १० विगि। www.jaineli Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास - [ १७३ है विलास यह बुद्धि को, वुद्धिवांन भवि-हेत । गहि कुबुद्धि निदौ न लषि, चरचा सुत्रुधि-निकेत ॥१५१५॥ जो लषिही या ग्रंथ कौं, तौ परमत जग मांहि । तिनत नाहि ठिगाय हौ, वै तुमकौं न हसांहि ॥१५१६॥ ऐ भवि-श्रावग-धर्म की, जुक्ति धरी या मांहि । अध्यातम सिद्धांत तों, साधन मुनी करांहि ॥१५१७॥" भवि-कवि सौं यह वीनती, चूक्यौ हूं कछु ताहि । लेहु सुधारि विचारि कैं, अरज मांनिमो चाहि ॥१५२४॥ संवत अठारह सतक, ऊपरि सत्ताईस । मांस मांगिसर पषि सुकल, तिथि द्वादसी लहीस ॥१५२५॥ नषिक्त अश्वनी वार गुरु, सुभ महुरत के मद्धि । ग्रंथ अनूप रच्यो पढे, है ताकौं सव सिद्धि ॥१५२६॥ इति श्री बुद्धि-विलास नाम ग्रंथ संपूर्ण ॥ लिषंत वषतरांम साह शुभं भवत् ॥f ।। श्री ॥ ॥श्री ॥ ॥श्री ॥ ॥श्री ॥ ॥श्री।। पंडितजी श्री जैचंदजी की पुसतग नजरि कीयो संवत १८३२. १५१७ : १missings TA. After 1517 the remark: '६ उपरि वध्या ॥२३॥' +VS1827 (A.D.1770). *B contains 1523 verses in all. The discrepancy is due to certain interpolations and wrong numbering from which both the copies suffer. 41 Colophon in B is as follows: इति श्री वुद्धि-बिलास नाम ग्रंथ संपूर्णम् । श्रुभं भवत् ॥ संवत १८६३ का मिती प्रासोज श्रुक्ल : सोमवार लिषाइतं जीवरणरांम साह बेटा बषतराम का दसकत स्यौजीराम भावसा का लिषवा मै असुद्ध षोट होय तो सुद्ध करि लोज्यौ पाठ माफिक लिषाइतं ज्यौ वाचं सूर्ण सूणावे त्यांने जथा जोग्य वंचीज्यो श्रीरस्तू कल्याणमस्तु । ॥श्री॥ १ ॥श्री ॥ २ ॥ श्री ॥ ३ ॥श्री ॥ ४ ॥श्री॥ रस्तू। Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APPENDIX: 1. Comparative Statement Explaining The Movement of the Verse-Order in 'A' and 'B' Verse A Verse B ११- १६ ८- १६- २६- १८ २८ ३६ २८- ३५ ३६- ४५ ४६-- ५६ ५७- ६८ ६६- ७३ ७४-- ८२ ८३- ६१ ६२-- ९७ ६६- १०८ १०६- ११६ १२०-- १२६ १३०- १३६ १४०-१४८ १४६- १५८ १५६- १६६ १७०- १७६ १७७-१८७ १८८- २०० २०१ - २१४ २१५- २२५ २२६- २३६ २३७-२४६ ७३- ७७ ७८- ८४ ८५- ६२ ६३-- ६८ ६९-१०६ १०७- ११७ ११८- १२७ १२८- १३७ १३८-- १४५ १४६- १५६ १५७ - १६७ १६८- १७५ १७६- १८४ १८५- १६४ १९५- २०४ २०५--- २१५ २१६- २२५ २२७- २३६ २३७-२४५ Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास [ १७५ Verse A २४७-२५५ २५६- २६४ २६५-- २७५ २७६--- २८९ २६०- २६६ ३००-३१४ ३१५--- ३२५ ३२६- ३३७ ३३८- ३५१ ३५२-- ३५६ ३६०-३७२ ३७३- ३८४ ३८५- ३६६ ३६७- ४०६ ४१०-- ४२४ ४२५- ४३६ ४३७-४४६ ४५०- ४५६ ४५७-४६४ ४६५- ४७४ ४७५- ४८२ ४८३- ४६२ ४६३- ५०२ ५०४-५०८ ५०६-५१५ ५१६- ५२६ ५२६- ५३७ ५३८-५४८ ५४६-५६० Verse B. २४६--- २५४ २५५- २६० २६१- २६५ २६६- २७४ २७५-- २८४ २८५- २६३ २६४-- ३०१ ३०२- ३१२ ३१३- ३१६ ३२०- ३३० ३३१- ३३६ ३४०-३५१ ३५२-- ३५८ ३५६- ३६६ ३७०- ३८१ ३८२- ३६२ ३६३-४०३ ४०४- ४१६ ४१७ -- ४२६ ४३०- ४४१ ४४२- ४५५ ४५६- ४६० ४६१- ४७१ ४७२-- ४८१ ४८२-४८९ ४६०- ५०० ५०१-५०७ ५०८- ५१२ ५१३- ५१८ Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ ] बुद्धि-विलास Folio Verse A Verse B ५६ ur GRANA ५१६-५२६ ५२७- ५३८ ५३६-५५० ५५१- ५६१ ५६२ - ५७५ ५७६-५८४ ५८५-५६६ ५६७-६०६ ६०७- ६१७ ६१८- ६२५ ६२६ - ६३८ ६३६- ६५० ६५१- ६५८ ६५६-६६५ ६६६-६७७ ६७८-६८८ ६८६-६६६ ७००- ७१० ७११- ७२१ ७२२-७३३ ES ५६१-- ५७२ ५७३-५८२ ५८३-- ५६३ ६६४-- ६०३ ६०४-६१३ ६१४- ६२० ६२१- ६३२ ६३३-- ६४५ ६४६- ६५४ ६५५-६६२ ६६३- ६७३ ६७४- ६८६ ६८५-६९७ ६९८ - ७०७ ७०८- ७१८ ७१६- ७३१ ७३२- ७४१ ७४२ --- ७५२ ७५३- ७६५ ७६६ - ७७६ ७७७-७८८ ७८६-८०२ ८०३- ८११ ८१२-८२३ ८२४-८३५ ८३६-८४६ ८५०-८६३ ८६४-८७६ ८७७-८६१ ७० ७३ ७४ ७५ ७३४-७४५ ७७ ७४६-७५४ ७८ ७६ ८० ७५५-७६६ ७६७-७७८ ওও- ওeo ७६१-८०३ ८०४-- ८१२ ८१३-८२४ ८२५- ८३७ Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Folio ८५ ८६ ८७ ८८ ८६ ६० ६१ ६२ ६३ ६४ ६५ ६ ६७ ६८ ६६ १०० १०१ १०२ १०३ १०४ १०५ १०६ १०७ १०८ १०६ ११० १११ ११२ ११३ ११४ बुद्धि-विलास Verse A ८६२ - ६०४ ६०५-- ६१७ ६१८- ६३१ ६३२ - ६४३ ६४४-- ६५४ ६५५ - ६६५ ६६- - ६७६ ६८० - ६६५ Eε६-१००३ १००४-१०१४ १०१५ - १०२२ १०२३-१०३४ १०३५–१०४४ १०४५ - १०५५ १०५६ – १०६३ १०६४–१०७४ १०७५ - १०८६ १०८७ - १०६४ १०६५ - ११०६ ११०७ - ११११ १११२ - १११५ १११६ – ११२२ ११२३ - ११२८ ११२६ - ११३६ ११३७ - ११४७ ११४८ - ११५६ ११५७-११६६ ११६७-११७३ ११७४ - ११८४ ११८५-११६५ [ १७७ Veres B ८३८- ८५० ८५१ - ८६४ ८६५-८७५ ८७६ - ८६० ८६१- ६०५ ६०६- ६१६ ε२०- ६३३ ६३४ - ६४८ ६४६- ६५७ ६५८- ६६८ ६६६-६७६ ६८० - ६६४ ६६५-१००७ १००८ - १०१६ १०२० - १०२७ १०२८ - १०३८ १०३६- १०५० १०५१-१०६० १०६१--१०७२ १०७३ - १०८४ १०८५-१०६३ १०६४ -११०३ ११०४ - ११११ १११२ – १११६ १११७-११२३ ११२४-११२६ ११३०-११३६ ११३७-११४ε ११५० - ११६० ११६१-११७० Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बुद्धि-विलास १७८ ] Folio. Verse A Verse B ११५ ११६ ११७ ११८ ११६ १२० १२१ ०.MOM १२२ १२३ १२४ १२५ १२६ १२८ १२६ १३० १३१ ११६६-१२०३ १२०४-१२१० १२११-१२१६ १२२०-१२३० १२३१-१२३६ १२४०-१२४७ १२४८-१२६० १२६१-१२७३ १२७४-१२८२ १२८३-१२६१ १२६२-१३०३ १३०४-१३१४ १३१५-१३२७ १३२८-१३३३ १३३४-१३४४ १३४५-१३५४ १३५५-१३६४ १३६५-१३७४ १३७५-१३८५ १३८६-१३९४ १३९५-१४०३ १४०४-१४११ १४१२-१४२२ १४२३-१४३० १४३१-१४४१ १४४२-१४५० १४५१-१४६२ १४६३-१४७३ १४७४-१४८४ १४८५-१४६४ १४६५--१५०२ १५०३-१५१२ १५१३-१५१६ ११७१-११७७ ११७८-११८८ ११८६-१२०० १२०१-१२०७ १२०८-१२१५ १२१६-१२२६ १२२७-१२३८ १२३६-१२४७ १२४८--१२६० १२६१-१२७५ १२७६-१२८५ १२८६-१२६५ १२६६-१३०७ १३०८-१३१६ १३२०-१३३२ १३३३-१३४० १३४१-१३५२ १३५३-१३६३ १३६४-१३७४ १३७५-१३८६ १३८७-१३६७ १३९८-१४०८ १४०६-१४१७ १४१८-१४२६ १४३०-१४४२ १४४३-१४५१ १४५२-१४६५ १४६६-१४७६ १४७७-१४८८ १४८६-१४६६ १५००-१५०८ १५०६-१५१६ १५२०-१५२३ १३४ १३५ १३७ १३६ १४० १४१ १४२ १४३ १४४ १४५ १४७ Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ERRATA INTRODUCTION Page 1 Line 6 Page 1 Line 7 Page 2 Line 4 Page 4 Line 11 Page 4 Line 12 Page 4 Line 19 Page 4 Line 20 Page 4 Line 33 Page 5 Line 3 Page 5 Line 4 Page 5 Line 5 Page 5 Line 27 Page 6 Line 7 Page 6 Line 29 Page 6 Line 30 Page 6 Line 33 Page 6 Line 35 Page 6 Line 36 Recurring Read 'Vuddhi' for 'Buddhi'. Read 'Sāha' for 'Sāha'. Read 'Sāha for Saha', Read 'We should' for 'We can'. Read 'speculation' for 'speculations'. Read 'in simple' for 'into a simpler'. Read 'others' for 'the like'. Read 'into the picture' for 'into picture'. Read Jaipur' for 'the Jaipur'. Read 'with which' for 'in which'. Read 'any case' for 'every case'. Read 'deeds' for 'faultless deeds'. Read 'princes' for 'princess'. Read 'author' for 'auhor'. Read aig oft' for 'atz deft'. Read 'Shaivas' for 'Vaisnava'. Read 'Shaiva' for 'Vaisnavās'. Read 'Shaivas' for 'Vaişņava' Read 'Säha' for 'Sāha'. TEXT Page 1 Opening line Read 'afe-faqta' for 'afe-faara'. Page 172 Line 18 Read 'af-faqta' for 'afg-aara'. Page 173 Line 13 Read afa-fara' for afe-fanta'. Page 173 Line 23 Read a fanfaara' for 'afe-facta'. N.B. : There are certain glaring tendencies marked in both the manuscripts e.g. A sticks to 'a', B to a; A uses ater, B-alet, A uses à; Band so on. The appropriate title of the work is “Buddhi-Vilāsa", similarly, 'Sāha' and 'Sāha,' both are in use. However, the reader may substitute 'Sāha' for 'Sāha', but for 'Bakhata', the use of 'Vakhat' sounds rather strange and hence I have used 'Bakhata' during the entire course of my Introduction etc.-Ed. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PUBLICATIONS Upto February, 1964. RAJASTHAN PURATANA GRANTHAMALA (General Editor-Padmashree MUNI JINAVIJAYA, Puratattvacharya) Hon. Director, Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur. I. Praman-manjari by Sarvadeva, ed. by Pattabhiram Shastri. 2. Yantraraja-rachana: ed. by Late Pt. Kedar Nath Jyotirvid. Rs. 1.75 3. Maharshikul-vaibhavam Pt. I by Late Vidyavachaspati Madhusudan Ojha, ed. by Mahamahopadhyaya Pt. Giridhar Sharma Chaturvedi, Rs. 10.75 4. Maharshikul-vaibhavam Pt. II, Text: by Late Vidyavachaspati Rs 4.00 Madhusudan Ojha, ed. by Pradyumna Ojha. 5. Tarkasangrah by Annam Bhatt, ed. by Jitendra Jetli, M A., Ph. D. Rs. 3.00 6. Karakasambandhodyota: by Rabhas Nandi, ed. by H. P. Shastri Rs. 1.75 M. A, Ph. D. 7. Vrittidipika: by Mani Krishna Bhatt, ed by Late Pt. Purushottama Sharma Chaturvedi, Rs. 2,00 Rs. 2,00 8. Shabdaratnapradipa: ed. by H. P. Shastri, M. A., Ph D. 9. Krishnagiti: by Somanatha, ed. by Priyabala Shah, M. A., D Litt. Rs. 1,75 Rs. 1.75 D. Litt. 10. Nritta-sangrah ed. by Priyabala Shah, M. A., D. Litt. 11. Shringaraharavali : by Shri Harsha Kavi, ed by Priyabala Shah, M.A., Rs. 2.75 12. Rajvinod Mahakavyam by Udairaj, ed. by G. N. Bahura, M. A. Rs. 2.25 13. Chakrapanivijaya Mahakavyam by Lakshmi Dhar Bhatt, ed. Rs. 3.50 by K. K. Shastri. 14. Nrityaratna-Kosha Pt. 1: by Maharana Kumbhakarna Deva, ed. Rs. 3.75 by Prof R. C. Parikh, Ahmedabad. 15. Uktiratnakar by Sadhu Sunder Gani, ed. by Padmashri Muni Rs. 4.75 Jinavijaya, Puratattvacharya: 16. Durgapushpanjali: by Late Mahamahopadhyaya Pt. Durga Prasad Rs. 4.25 Dvivedi, ed. by Ganga Dhar Dvivedi. 17. Karnakutuhal and Shri Krishnalilamritam: by Mahakavi BholaRs. 1.50 nath, ed. by G. N. Bahura, M. A. 18. Ishvarivilasa Mahakavyam by Kavikalanidhi Shri Krishna Bhatt, Rs. 11.50 ed, by Bhatta Mathuranath Shastri, Sahityacharya. Rs. 6.00 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. 19. Rasadeerghika : by Vidyaram Kavi, ed. by G. N. Bahura, M. A. Rs. 200 20. Padya-muktavali : ed. by Bhatta Mathuranath, Sahityacharya, Rs. 4.00 21. Kavyaprakash : by Someshwar Bhatta, ed. by Prof. R. C. Parikh, Ahmedabad. Pt. I, Rs 12 00 Pt. II. Rs. 8.25 23. Vasturatnakosha : ed. by Priyabala Shah, M. A., D.Litt. Rs. 4.00 24. Dasakantha-Vadham : by late Mahamahopadhyaya Durga Prasad Dvivedi, ed. by Gangadhar Dvivedi. Rs. 4.00 25. Bhuwaneshwari Mahastotram : by Prithvidharacharya, ed. by G. N. Bahura, M.A Rs. 3.75 26. Ratna Parikshadi Sapta Granth Sangrah : by Thakkar Pheru, ed, by Padmashri Muni Jinavijaya, Puratattvacharya. Rs. 9.25 27. Svayambhuchhandas : by Kavi Svayambhu, ed. by Prof. H D. Velankar, Bombay. Rs. 775 28. Vrattajatisamuccaya : by Virhanka, ed. by Prof. H D. Velankar. Rs 5.25 29. Kavidarpana : ed. by Prof. H. D. Velankar. Rs. 6.00 30. Vrattamuktavali : by Kavi Kalanidhi Krishna Bhatta, ed. by Bhatta Mathura Nath Shastri. Rs. 3.75 31. Karnamrit-Prapa : by Bhatta Someshwar, ed. by Padmashri Muni Jinavijaya, Puratattvacharya. Rs. 2.25 32. Padartharatna-Manjusha : by Sri Krishna Misra, ed. by Padmashri Muni Jinavijaya, Puratattvacharya. Rs. 3.75 33. Tripurabharti-Laghu-Stava : by Laghuacarya, ed. by Padmashri Muni Jinavijaya, Puratattvacharya. Rs. 3.25 34. Prakritanand : by Ragu Natha Kavi, ed. by Padmashri Muni Jinavijaya, Puratattvacharya. Rs. 4.25 35. Indraprasatha-Prabandha : ed. by Dashratha Sharma, M.A., D. Litt. Rs. 2.25 36. Kanharde-Prabandha : by Mahakavi Padmanabha, ed. by Prof. K. B. Vyas. Rs. 12.25 37. Kyamkhan Rasa : by Alaf Khan, ed. by Dashrath Sharma, M.A., D Litt and Agar Chand Nahta. Rs. 4.75 38. Lava Rasa : by Gopaldan Kaviya, ed. by Mehtab Chand Khared, Jaipur. Rs. 3.75 39. Vanikdas-ri-Khyat : ed. by Narottamdas Swami, M. A. Rs. 5.50 40. Rajasthani Sahitya Sangrah Pt. 1 : ed. by Narottamdas Swami, M.A. Rs. 2.25 41. Rajasthani Sahitya Sangrah Pt. H : ed. by P. L. Menaria, M.A., -- Sahitya Ratna, Rs. 2.75 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42. Kavindra Kalpalata : by Kavindracharya Saraswati, ed. by Shrimati Lakshmi Kumari Chundawat. Rs. 2.00 43. Jugal Vilasa : by Maharaja Prithvi Singh, ed. by Shrimati Lakshmi Kumari Chundawat. Rs. 1.75 44 Bhagat Mala : by Charan Brahma Das Dadupanthi, ed. by Udairaj Ujjwal. Rs. 1.75 45. A Classified List of Manuscripts Pt. 1.: R.O.R.I. Jodhpur Rs. 7.50 . A Classified List of Manuscripts Pt. 11 : R. ORI, Jodhpur by G. N. Bahura, M.A. Rs. 12.00 47. A List of Rajasthani Manuscripts Pt. 1: RO. RI. Jodhpur, ed. by Padmashri Muni Jinavijaya, Puratattvacharya Rs. 4 50 48. A List of Rajsathani Manuscripts Pt 11 : ed by P. L. Menaria, M.A., Sahitya Ratna. Rs. 2.75 49. Munhta Nensi-ri-Khyat (in 3 parts) : by Munhata Nensi, ed. by Badri Prasad Sakaria. Pt. 1. Rs. 8.50 Pt. Il Rs. 9.50 Pt. III Rs. 8.00 50. Raghuwar-Jas-Prakash : by Charan Kishanji Adha, ed. by Sitaram. Lalas. Rs. 8.25 51, Veer Van : by Dhadhi Badar, ed. by Shrimati Lakshmi Kumari Chundawat. Rs. 4.50 52. A Catalogue of Late Purohit Harinarayanji, B.A, Vidya bhushan Manuscripts Collection : ed. by G. N. Bahura, M.A., and L. N Goswami. Rs. 6.25 53. Sooraj Prakash : by Charan Karnidan Kaviya, ed. by Sitaram Lalas. Pt. 1 Rs. 8.0C Pt. II. Rs. 9.50 Pt. III. Rs. 9 75 54. Nehtarang : by Budh Singh Hada, ed. by Ramprasad Dadheech, M.A. Rs. 4.00 55. Vasanta Vilasa Phagu : ed by M. C. Modi, Bombay. Rs. 5.50 56 Matsya Pradesh Ki Hindi Sahitya Ko Den : by M. L. Gupta, M.A., Ph.D. Rs. 7.00 57. Rajasthan Men Sanskrit Sahitya Ki Khoj : by late Prof. S. R. Bhandarkar, tr. by Brahma Dutt Trivedi, M.A., Sahityacharya, Rs. 3.00 58. Samadarshi Acharya Haribhadra : by Pt. Sukhlalji, Ahmedabad. Tr. by Prof. Shanti Lal Jain, M.A. Rs. 3.00 59. A Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts in the Rajasthan Oriental Research Institute (Jodhpur Collection) Pt. 1: ed. by Padmashri Muni Jinavijaya, Puratattvacharya, Rs. 37.50 60. Buddhi Vilasa : by Bakhat Ram Saha, ed. by P. D. Pathak M.A. Rs. 3.75 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal use only