________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૩૬
અનુવાદ :- “મિ + " ધાતુથી (જોવું અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે.) “મૂળ–તૃળ...” (૩૦ ૧૮૬) સૂત્રથી “ળ” પ્રત્યય થતાં અને નિપાતનથી “મ્” આગમ થતા “અમીક્ષ્ણમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઝીમ્ અવ્યયનો પુનઃ પુનઃ અર્થ થાય છે. આ જ “અમીક્ષ્ણમ્” અવ્યયને તદ્ધિતનો “ય” પ્રત્યય લાગતાં “આમૌલ્શ્યમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ય” પ્રત્યય ભાવમાં લાગે છે. આથી પુનઃ પુનઃ અર્થવાળાપણું અર્થ આમીયનો થાય છે.
શુદ્ધિ અર્થવાળો “મમ્” ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ “મમ્” ધાતુથી “મસ્ત્રીશિષ્યઃ સુ (૩ળાવિ૦ ૮૨૬) સૂત્રથી મુદ્ પ્રત્યય થાય છે. “મન્ + સુ” આ અવસ્થામાં “મસ્તે: સ’ (૪/૪/૧૧૦) સૂત્રથી “”ના સ્થાનમાં “” આગમ થતાં તેમજ “વહુત” વચનથી “”ના લોપનો અભાવ થતાં “મન્નુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “મન્નુ” અવ્યયનો શીઘ્ર અર્થ થાય છે.
..
“સંઘાત” અર્થવાળો ‘‘જ્ઞ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “જ્ઞ” ધાતુથી “તુ-જ્ઞા-ન... (૩ળા૦ ૬૪૬) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી ‘‘તિ’’ પ્રત્યય થાય છે અને વત્તુત વચનથી “ટ્’નો આગમ થતાં ‘“જ્ઞિિત' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “જ્ઞિિત” અવ્યય શીઘ્ર (જલ્દી) અર્થમાં છે.
“નિ” અને “સ્” ઉપસર્ગપૂર્વક “અન્” ધાતુથી “ચુમ્યામગ્વે:૦” (૩Ī૦ ૧૦૦૩) સૂત્રથી ‘ત્િ” એવો ‘“પેક્” પ્રત્યય થાય છે તથા “અન્ય્ પ્રાક્ વીર્ષશ્ચ” (૨/૧/૧૦૪) સૂત્રથી “અર્”નો “પ્” થાય તથા દીર્ઘવિધિની સંભાવના હોય ત્યાં પૂર્વના સ્વરની દીર્ઘવિધિ થાય છે તેમજ અગ્વોડનયિામ્ (૪/૨/૪૬) સૂત્રથી ‘¬”નો લોપ થતાં “ઉજ્જૈસ્” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “ભૈમ્” અવ્યય ઉત્કૃષ્ટ અર્થમાં છે અર્થાત્ ઉત્તમ અર્થવાળો છે. આ “વૈશ્” અવ્યય ઉત્કૃષ્ટ અર્થમાં સપ્તમી અર્થની પ્રધાનતાવાળો છે. કેટલાક લોકો “નૈઃ” અવ્યયને તૃતીયાર્થની પ્રધાનતાવાળો માને છે.
“નિ + અગ્” ધાતુ હોય ત્યારે ઉપર પ્રમાણેની જ વિધિ કરવા દ્વારા “નીચૈત્' અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં દીર્ઘવિધ પણ થઈ છે. “નીચૈત્” અવ્યયનો નીચે એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે.
“શમ્” જેની પૂર્વમાં છે એવા પ્રાપ્તિ અર્થવાળા “ની” ધાતુથી “શમો નિયો...' (૩ળાવિ ૧૦૦૪) સૂત્રથી “પૈસ્” પ્રત્યય તેમજ “મ્”નો લુકૂ થતાં ‘શનૈક્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “શનૈ” અવ્યયનો ક્રિયાની મંદતા એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે. આ અવ્યય “પન્નતિ” “નઋતિ” વગેરે જે પણ ક્રિયાઓ હશે તેમાં ધીમાપણાંનું કથન કરશે, પરંતુ ગુણ અને દ્રવ્યની સાથે આ અવ્યય જોડાઈ શકશે નહીં. માત્ર ક્રિયામાં જ મંદપણા સ્વરૂપ અર્થ જણાવી શકશે.
(શ॰ન્યા૦ ) અવપૂર્વાંત્ શ્યાયતે: “મિ-મિ-ક્ષમિ॰' [૩ળા૦ ૧૩૭.] રૂત્યત્ર વહુવનનાવ્ કિમિ અવશ્યમ્ આવશ્ય। “ોંર્ અન્તર્મળિ” અત: “ની-સા-વૃ-યુ-૨૦" [૩ળા૦
