________________
મૂળ ૧-૧-૩૧
૪૯૪
ઉત્તરપક્ષ :- કહેવાતી એવી “સ્વર”િ અને “વાતિ” અવ્યયોની પ્રક્રિયા પાઠ સંબંધી જ ઉપકારને કરતી સૂખપૂર્વક સ્વીકારનાં પ્રયોજનવાળી થાય છે, માટે જ બતાવવામાં આવી છે. અર્થાત્ આગમ, ધાતુપાઠ પ્રકૃતિ વગેરેનું માત્ર સ્વરૂપથી જ કથન થયું છે, તે જ પ્રમાણે અવ્યય વગેરેનું પણ સ્વરૂપથી કથન કર્યું હોત તો ચાલત, પરંતુ અહીં વ્યુત્પત્તિ કરવાથી અવ્યયના પાઠને જ ફાયદો થાય છે. તેના સ્વરૂપનું જ્ઞાન સુખપૂર્વક થઈ શકે છે. માટે જ અમે અહીં સ્વર અને અવ્યયની વ્યુત્પત્તિઓ બતાવી છે.
વાક્યપદીયમાં એક શ્લોક આવે છે :
“उपायाः शिक्षमाणानाम् बालनामुपलालनाः ।
असत्ये वर्त्मनि स्थित्वा ततः सत्यं समीहते ॥ २३८ ||" ( वाक्यपदीय द्वितीय वाक्यकाण्ड )
પ્રકૃતિ સ્વયમ્ પોતાના અર્થોમાં સિદ્ધ જ છે. છતાં પણ વ્યાકરણકારોએ શબ્દોની પ્રક્રિયા અર્થ જણાવવા માટે જણાવી છે. આ પ્રમાણે વ્યાકરણકારોએ જે ઉપાયો બતાવ્યા છે, એ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરતાં બાળકોને પટાવવા (બહેલાવવા) માટે છે. ખરેખર આ અસત્ય માર્ગ છે છતાં પણ આધ્યાત્મિક જીવનમાં જેમ નશ્વર દેહથી અનશ્વર આત્માની પ્રાપ્તિ કરાય છે તેમ અહીં પણ અસત્ય માર્ગમાં સ્થિર થઈને અસત્ય માર્ગથી જ સત્યને પ્રાપ્ત કરાય છે.
અહીં પણ આચાર્ય ભગવંતે ઉપસર્ગોની જે પ્રક્રિયા બતાવી છે, તે ભલે અસત્ય હોય છતાં પણ એ લોકોને તે તે ઉપસર્ગોના સ્વરૂપનું જ્ઞાન સુખપૂર્વક થઈ શકે એ માટે જ છે. તેથી આ રીતે પ્રક્રિયા-કથનનું આલંબન લેવું એ અયોગ્ય નથી જ.
।
( श० न्या० ) प्रादीनामर्थनिदर्शनमाचार्याः परानुग्रहार्थमारभन्ते, यथा-प्र- आदिकर्मोदीरणમૃશાર્થેશ્વર્ય-સંભવ-નિયોગ-શુદ્ધીછા-પ્રીતિ-શાન્તિ-પૂના-વર્શન-તત્વ-પ્રશંસા-સંગ-વિયોડવયવ-વિયોગઽન્તમાંવ-હિંસા-વત્તુત્વ-મહત્ત્વ-સ્થિતિ-વાન-નાનાર્થ-ક્ષિળાનુવૃત્ત્તાવિપુ आदिकर्मणि-कर्तुमारब्धः प्रकृतः कटो देवदत्तेन । उदीरणे - उदीर्णा मूषिका:- प्रबला मूषिका: । પૃશાથે-કૃષ્ણ વૃદ્ધા:-પ્રવૃદ્ધા નઘઃ । પેર્યું-શ્ર્વરો ગૃહસ્ય-પ્રભવતિ ગૃહસ્ય, પ્રમુČશસ્ય । સંમનેહિમવતો ાના પ્રમતિ । નિયોને-નિયુત્તે સૈન્યે પ્રવૃતઃ । શુદ્ધૌ-પ્રસન્ના ઞાપ:, પ્રસન્ના ચૌ:, प्रसन्नेन्द्रियः । इच्छार्थे-इच्छति कन्याम् - प्रार्थयते कन्याम्, इच्छति परदारान् प्रकुरुते परदारान् । પ્રીતી-પ્રીતિ રાના-પ્રસીતિ રાના ! શાન્તૌ-શાન્તાત્મા-પ્રશ્રિત: પ્રશાન્ત:, પ્રશ્રિત વાક્યમાહ ) પૂનાયામ્-પ્રાશ્રુત્તિ: પ્રઃ । વર્શને-પ્રિયાં વૃક્ષ શ્રીઽતિ-પ્રીઽતિ । તત્વરે-પિતામહાત્ પર:પ્રપિતામહઃ । વં પ્રળતા, પ્રપૌત્ર: । પ્રશંસાયા-શોમાં શાસ્ત્રમ્-પ્રધાનં શાસ્ત્રમ્ । સદ્દે-પ્રસવત:પ્રમત્ત: । વિયોને-પૂર્વી વિ–પ્રાચી વિ∞ । અવયવે-પ્રધળોઽારણ્ય, પ્રધાળોઽરસ્ય । વિયોને
