________________
૬૮૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પ્રત્યય લાગતા “ક્યત્વ:” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે, જેનો અર્થ “કેટલી વાર એ પ્રમાણે થાય છે. ઉપરના બધા જ શબ્દપ્રયોગોમાં સાધનિકા “ઋતિ" શબ્દ પ્રમાણે સમજી લેવી.
(श० न्यासानु०) ननु संज्ञाप्रस्तावात् "डत्यतु सङ्ख्या" इत्याकारकं संज्ञासूत्रमेवास्तु, एवं सति वत्प्रत्ययोपादानमपि न कर्तव्यमित्यपरमनुकूलम् । न च संज्ञासूत्रत्वे एकादिकायाः सङ्ख्यायाः સૌંયાપ્રવેશેષ (સદ્ધયોદ્દેશ્યશાàપુ “સદ્ધય- તે.” [૬.૪.૨૦.] રૂત્યાતિષ) સંપ્રત્યયાર્થ (सङ्ख्यात्वावच्छिन्नोद्देश्यतया ग्रहणार्थ) "डत्यतुसङ्ख्या सङ्ख्या" इति संज्ञिकोटावपि सङ्ख्याग्रहणं कर्तव्यम्, तथा सत्येव डति-प्रत्ययान्तमतुप्रत्ययान्तं नाम सङ्ख्या चैकादिका सङ्ख्या संज्ञानि भवन्तीति सूत्रार्थः सम्पत्स्यते, 'द्विकम्' इत्यादौ क-धा-प्रभृतिप्रत्ययादयश्च इष्टाः सेत्स्यन्तीति सङ्ख्याग्रहणप्रयुक्तं गौरवमिति वाच्यम् ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ:- સંજ્ઞાનો પ્રસંગ હોવાથી “ ત્યતુ સહ્યા” એવા સ્વરૂપવાળું સંજ્ઞા સૂત્ર જ કરવું જોઈએ અને જો આવું સૂત્ર બનાવાશે તો “વ” પ્રત્યયનું ગ્રહણ પણ કરવું નહીં પડે એ પ્રમાણે બીજાઓનું (પાણિનિ વ્યાકરણકારનું) માનવું છે. આ સંબંધમાં જ આપણે પૂર્વપક્ષ તરીકે પ્રશ્ન પૂછીએ છીએ કે જો આ પ્રમાણે સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવામાં આવશે તો “તિ” અને “મા” અંતવાળા નામો જ સંખ્યા સંજ્ઞાવાળા થશે; પરંતુ એક-બેત્રણનો સમાવેશ સંખ્યા સંજ્ઞામાં થઈ શકશે નહીં, કેમકે લોકપ્રસિદ્ધ એવી સંખ્યા અકૃત્રિમ કહેવાય છે તથા સૂત્રના સામર્થ્યથી “તિ” અને “મા” અંતવાળું નામ સંખ્યા થાય છે એ કૃત્રિમ સંખ્યા કહેવાશે. હવે કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ બંને હોય ત્યારે કૃત્રિમનું જ ગ્રહણ થઈ શકે છે. આથી જ્યારે જયારે સૂત્રમાં સંખ્યા શબ્દને ઉદ્દેશીને કોઈ કાર્યો કહ્યા હોય ત્યારે એક-બે વગેરેને પણ જો સંખ્યા શબ્દથી ગ્રહણ કરવા ઇષ્ટ હોય તો “ ત્યતુ સચ્ચા સા ” એ પ્રમાણેનું સૂત્ર બનાવવું પડશે. જેથી “સા ' સંજ્ઞા “તિ” અને “મા” અંતવાળાની તેમજ એક-બે વગેરે શબ્દોની પણ થશે. આ પ્રમાણે સંજ્ઞિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ કરવું આવશ્યક થઈ પડશે અને એમ થવાથી “દિ” વગેરે સંખ્યાને પણ “", “ધા” વગેરે પ્રત્યયો સિદ્ધ થઈ શકશે; પરંતુ આમ થવાથી સંખ્યા શબ્દ સંજ્ઞિકોટિમાં ગ્રહણ કરવો પડશે જે ગૌરવ સ્વરૂપ થશે. આથી “વ” ગ્રહણ કરવામાં આવશે તો લાઘવ થશે.
(શ૦ ચાસનુ) “માન્ સુ:” [વ.૨.૨૬રૂ.] “મનેશે.” [૨.૬૪.] રૂત્યા યથા वाचकतासम्बन्धेन सोमाग्न्याद्यर्थविशिष्टशब्दस्यैव ग्रहणं तथा "दृतिनाथात् पशाविः" [५.१.९७.] “સોડપત્યે" [૬.૨૮.] “તેવતા" [૬.૨.૨૦૧.] રૂત્યવાવ પશ્વપત્યવતાડીનાં શબ્દોનામેવ ग्रहणं प्राप्नुवदपि इष्टलक्ष्यानुसारिव्याख्यानतोऽवरुद्ध्यते, पश्वादिलौकिकार्थाश्च गृह्यन्ते, तथा सन्तश्च
