________________
૭૦૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ આચાર્યભગવંતશ્રી જણાવે છે કે વિશાળ અર્થમાં અને સમૂહ અર્થમાં રહેલ અનુક્રમે “વહુ” અને “ના” શબ્દ સંખ્યાકાર્યને ભજનારા થતા નથી.
(त० प्र०) बहुगणौ न नियतावधिभेदाभिधायकाविति सङ्ख्याप्रसिद्धेरभावाद् वचनम्, अत एव भूर्यादिनिवृत्तिः ॥४०॥
અનુવાદ:- વ” અને “ના” શબ્દ નિશ્ચિત અવધિ સ્વરૂપ પ્રકારને કહેનારા નથી. માટે એ શબ્દો દ્વારા સંખ્યાની પ્રસિદ્ધિ થઈ શકતી નથી, છતાં પણ આ બંને શબ્દોમાં સંખ્યાવાચકત્વની પ્રસિદ્ધિ માટે આ સૂત્રની રચના કરવામાં આવી છે. આથી બાકીનાં જે શબ્દો દ્વારા નિયત અવધિનું કથન નહિ થતું હોય એવાં મૂરિ, વિપુત્ર વગેરે શબ્દોમાં સંખ્યાવાચકત્વની પ્રસિદ્ધિ થઈ શકશે નહિ.
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસ અનુસંધાન :વઘુપત્યિાદ્રિ-“વહીં પ્રાપ” રૂત્યતો વહેતીતિ “મિ-વદિ-વરિ-વરિો વા" [3[૦ ७२६.] इति उप्रत्यये वबयोरैक्येन बत्वे च बहुरिति "गणण संख्याने" अतो गण्यत इत्यलि गण इति, बहुश्च गणश्चेत्यनयोः समाहार इति बहुगणम्, अत्र “चार्थे द्वन्द्वः सहोक्तौ" [३.१.११७.] રૂતિ સમાસ, “તષ્પક્ષ૨૦ [..૬૦.)” તિ વહુશી પ્રાનિપાત:, તાવાર્થી समाहारविवक्षया एकत्वम्, “द्वन्द्वैकत्व०" (लिङ्गानुशासने नपुंसकलिङ्गे श्लो० ९.] इति નપુંસર્વમ્, “અત: મોડ" [.૪,૧૭.] રૂતિ સેરમશઃ , “સમાનામોડતઃ” [૨.૪.૪૬.] इति पूर्वाकारलोपश्च विज्ञेयः । 'बहुगणम्' इत्येकवचना-न्तत्वेऽपि द्वौ शब्दावत्र ग्राह्याविति અષ્ટમવવોધતિમાદ-વદુ રૂચે શબ્બાવિતિ
' - શબ્દમહાર્ણવન્યાસ અનુસંધાનનો અનુવાદ - “વહન કરવું” અર્થવાળો “વ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. વહન કરનાર એ અર્થોમાં “જિવહિ-વરિ.” (૩UTU.૭ર૬) સૂત્રથી “3" પ્રત્યય થતાં “વહુ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા “વ” અને “'નું એકપણું થવાથી “”નો “” તરીકે બોધ કરતાં “વદુ:” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે.
ગણવું” અર્થવાળો “ણુ” ધાતુ દશમા ગણનો છે. આ “” ધાતુને ભાવમાં “ગ” પ્રત્યય લાગતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “વ” અને “બ” એ પ્રમાણે આ બંનેનો સમાહાર હિન્દુ સમાસ થવાથી “વહુ નમ્” સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “વાર્થે જ સરોવતી” (૩/૧/૧૧૭) સૂત્રથી સમાસ થયો છે તથા “તષ્પક્ષ...” (૩/૧/૧૬૭) સૂત્રથી “3” અન્તવાળો “વહુશબ્દ પૂર્વમાં નિપાત પામે છે. લાઘવ પ્રયોજન માટે સમાહારની વિવાથી
