Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02

Author(s): Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai

Page 376

सू० १-१-४२
७४४ न्यासपक्षे इवास्मिन् पक्षेऽपि समग्रस्य सङ्ख्यावत्त्वाभावमूलौ कप्रत्ययसमासौ न सिद्ध्येतामित्यव्याप्तिः, अर्द्धन पञ्चमेन क्रीतमित्याद्यर्थे समासानवयवस्यापि पञ्चमादिशब्दस्य सङ्ख्यावत्त्वेन कप्रत्ययसमासयोरापत्तिरित्यतिव्यामिश्चाऽऽपतेतामिति "अर्द्धपूर्वः पूरणः" इति न्यासोऽप्युपेक्ष्यते।
अनुवाई :- उत्त२५ :- अर्धपूर्वः पूरणः - २॥ प्रमाणेनुं सूत्र बनाम सावशे तो अर्ध शथी पछी २डेसा पू२९।प्रत्ययान्तवाणा पञ्चम वगेरे शमा ४ संध्यावाणा५j थशे; परंतु संपू[ सेवा अर्धपञ्चम शनुं संध्या५j नही थाय. वे संपू मेवो अर्धपञ्चम શબ્દ સંખ્યા જેવો ન થવાથી ખરીદવા અર્થનો પ્રત્યય તેમજ સમાસ સિદ્ધ થશે નહીં. આથી अर्धात् पूरणः सूत्र पक्षमा प्रभारी सव्याप्ति मावती ता, मे ४ प्रमाणे अर्धपूर्वः पूरणः सूत्र બનાવતાં પણ અવ્યાપ્તિ આવશે. તેમજ અર્ધપગ્યેમેન શ્રીતમ્ વગેરે અર્થમાં સમાસના અનવયવ સ્વરૂપ પમ વગેરે શબ્દોનું પણ સંખ્યાવાળાપણું થવાથી પવૂમમાં જ પ્રત્યય અને સમાસની आपत्ति सावशे, माथा. अतिव्याप्तिहोष सावशे. भाटे ४ अर्धपूर्वः पूरणः से प्रभागेन। सूत्रनी ઉપેક્ષા કરાય છે
अर्धपूर्वःनो अर्थ समास संबंधी पूर्वपदभ २३दो अर्ध श६ ॥ भाटे नथी. थतो ? मेन। અનુસંધાનમાં જણાવવાનું કે, સમાસ સંબંધી પદો હોય તો તેની ઉત્તરપદસંજ્ઞા અને પૂર્વપદસંજ્ઞા પડે છે; તે સિવાય માત્ર પૂર્વ અને ઉત્તરનો અર્થ પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ જ થઈ શકે એવો નિયમ नथी. साथी अर्धपूर्वः पूरणः सूत्राथी ५९भतिव्याप्ति अने अव्याप्ति सावे ०४ छे.
(शन्यासानु०) ननूपदाऽव्याप्त्यतिव्याप्ती उभावपि लघीयोन्यासौ "अर्द्धात् पूरणः" "अर्द्धपूर्वः पूरणः" इत्येवमूहितौ त्वं पर्यहासीः, परं ते प्रदर्शिते अव्याप्त्यतिव्याप्ती सूक्ष्मं विमृष्टे न क्षमेते इहोपस्थातुम्, तथाहि-यथा "अजादिभ्यो धेनोः" [६.१.३४.] "ब्राह्मणाद्वा" [६.१.३५.] इत्यादौ 'अजादिभ्यः' इत्यादौ पञ्चमी निर्दिश्य धेनोः प्रत्ययो विहितः, तत्र "पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य" [७.४.१०४.] इति परिभाषया सत्यां व्यवस्थायां व्यवहिते धेनुशब्दे नोत्पद्यते प्रत्ययः, किन्तु प्रत्ययविधानावधित्वं सूत्रीयोद्देश्यतया 'अजधेनु' रूपसमुदाये एव वर्तते न तु केवले धेनौ, अत एव तत्समुदायात् प्रत्ययो-त्पत्तौ तदाऽऽद्यस्वरस्यैव वृद्धौ ‘आजधेनविः' इति प्रयोगो युज्यते, इतरथा (अजादेः परस्य धेनोरेवोद्देश्य-तया प्रत्ययविधानावधित्वाङ्गीकारे) 'अजधैनविः' इत्यनिष्टमापद्येत, तथैव "अर्द्धात् पूरणः" इति न्यासेऽपि व्यवहितस्य पूरणप्रत्ययान्तस्योद्देश्यकोट्यन्तःपातित्वं "पञ्चम्या निर्दिष्टे०" [७.४.१०४.] इत्येतद्बलमास्थायाऽपहियते चेदपहियताम्, सङ्ख्यावत्त्वातिदेशोद्देश्यत्वस्य अर्द्धपञ्चमादिसमुदायादपहारस्तु न युक्त