Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02

Author(s): Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai

Page 361

૭૨૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ બૃહવૃત્તિમાં સત્ર પદ લખ્યું છે તેનો અર્થ મધ્યર્ધભૂમ્િ પ્રયોગમાં એ પ્રમાણે સમજવો.
"सङ्ख्यापूर्वत्वेन"नो अर्थ ०४९॥वे छ : अध्यर्ध स्व३५ संध्यापाय पूर्वपहन। अयq५iथी मेको अर्थ "सङ्ख्यापूर्वत्वेन" नो थशे.
"द्विगुत्वे"नो अर्थ ४९॥वे छ : अध्यर्धशूर्प में प्रभारी द्विशुसमास होते छते मेवो “द्विगुत्वे"नो અર્થ થાય છે. ___ "क्रीतार्थस्येकण्" मेटले परी। अर्थम विधान २।येट इकण् प्रत्ययनो (20 इकण् प्रत्यय द्विगुसमासथी, ६ सुधान। अर्थमा "मूल्यैः क्रीते" (६/४/१५०) सूत्रथा उत्पन्न थयो छ.) "अनाम्न्याद्विः प्लुप्" (६/४/१४१) सूत्रथा सु५ थाय छे.
धादिप्रत्ययविधौ संबंधमi duवे छ : "क" प्रत्यय भने समास सिवायर्नु निमित्त डोय तो "अध्यर्ध" श६ संध्या वो थती नथी. ॥ संहममा "धा" वगेरे प्रत्ययन विधि भावे त्यारे "अध्यर्ध" श०६ संध्या वो थतो नथी मेj ४९॥वे छ. “सङ्ख्याया धा" (७/२/१०४) सूत्रथी "धा" विवि थाय छ तथा आदि ५४थी "वारे कृत्वस्" (७/२/१०८) सूत्रथा "कृत्वस्" वगेरे विधि थाय छे. साम धा प्रत्यय तथा "कृत्वस्" वगैरे प्रत्ययन निमित्त उपस्थित थाय तो. "अध्यर्ध" श०६ संध्या वो थती नथी.
(शन्यासानु०) ननु यथा एको द्वौ त्रयश्चत्वार इत्यादि गण्यते, गण्यते तथैव एकोऽध्य? द्वावर्धत्रय इत्यादि धारयाऽपि, तथा चातिदेशानपेक्षमेव कप्रत्ययादिकार्यं 'द्विकम्' इत्यादाविव 'अध्यर्धकम्' इत्यत्रापि सेत्स्यतीति सूत्रमिदं व्यर्थम्, यदि सङ्ख्यात्वेऽपि धाकृत्वस्प्रभृतिप्रत्ययानुत्पत्त्यर्थं 'कसमासे' इति निमित्तपदेन नियन्त्रणमावश्यकम्, तावन्मात्रोक्तौ तु पूर्वसूत्रोपात्तौ बहुगणशब्दौ वा उत्तरसूत्रोपात्तोऽर्धपूर्वपदः पूरणः-अर्धपञ्चमादिशब्दो वा कप्रत्ययसमासयोः कर्तव्ययोरेव सङ्ख्यात्वं लभेयाताम्, न तु धाकृत्वसादौ कर्तव्य इत्यव्याप्तिः स्यात्, तदपाकरणार्थमध्यर्धशब्दघटितं "कसमासेध्यर्धः" इत्याकारकं सूत्रं कर्तव्यमेवेत्युच्येत, तथाऽपि कसमासेतराणि कार्याणि मा प्रसज्येरन्नित्येतन्नियमार्थकत्वमुपास्यताम्, विध्यर्थत्वं तु तावताऽपि दुरुपपादमेवेति चेत्, मैवम्-अर्द्धशब्दो भागद्वयेन विभज्यमानस्य वस्तुनो द्वितीयं सममंशं वाच्यत्वेन निवेदयति, स चांशोऽवयवभूत इत्येकदेशादिशब्दवद् अर्द्धशब्दोऽप्यवयववाच्येव, तस्य अध्यारूढमर्द्ध यस्मिन्नित्यर्थे बहुव्रीहौ समासे अध्यर्द्धशब्दः समद्वितीयांशसहितम्, एकत्व-द्वित्व-त्रित्वादिविशिष्टमर्थं योगशक्त्यैवाभिधातुं क्षमते न तु रूढ्यपेक्षा, सङ्ख्याकार्येषु सङ्ख्यापदं तु अकृत्रिमसङ्ख्यां तामेव गृह्णाति यत्र योगार्थो भवेद् वा न भवेद्, रूढ्यर्थोऽवश्यं स्थेयात्, यथा-एक