________________
૬૫૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સંખ્યા જણાવવાનો અભિપ્રાય છે. આથી (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં આચાર્ય ભગવંત “, દિ” વગેરેનો અર્થ અહીં કરતા ભિન્ન કર્યો છે, એમાં કોઈ વિરોધ નથી.
(૦ ચાસાનુ0) Jથ “સપનામશેષ વિમસ્તી' (પMિ૦ ૨.૨.૬૪.] રૂતિ સૂત્રમાણે "सङ्ख्याया अर्थासम्प्रत्ययादन्यपदार्थत्वाच्चानेकशेषः" इति सङ्ख्याशब्दानामेकशेषा-भावसूचकं वार्तिकमादाय कैयटेन 'द्वन्द्वोऽपि न' इति व्याख्यातम् । अन्यैरपि तुल्ययुक्त्या ‘एकशेषवद् द्वन्द्वोऽपि सङ्ख्याशब्दानां न भवति' इत्यर्थः प्रतिपादित इति एकश्च द्वौ च इति एक-द्वौ इत्येवं द्वन्द्वगर्भितत्वेन ‘एकद्व्यादिका' इति शब्दस्य वर्णनं न युक्तमिति चेत् ।
અનુવાદઃ- હવે “–ચિતિવા તો પ્રસિદ્ધ સંધ્યા” એ પ્રમાણે બ્રહવૃત્તિની પંક્તિમાં જ ગર્ભિત બદ્વીતિ સમાસ કર્યો છે, ત્યાં “પ” અને “”િ શબ્દોનો દ્વન્દ સમાસ થતો નથી, એવાં મતવાળો પૂર્વપક્ષ ઊભો થાય છે.
પૂર્વપક્ષ :- “સામેશેષ વિમસ્તી” (પાણિ. ૧/૨ ૬૪) સૂત્રમાં એકશેષ કહેવામાં આવ્યો છે. શબ્દશાસ્ત્ર પ્રમાણે એક શબ્દ એક અર્થને જ કહે છે, એક શબ્દ દ્વારા અનેક અર્થ કહી શકાતાં નથી. આથી એક એક અર્થને જણાવવા માટે જુદા જુદા શબ્દોનો પ્રયોગો થાય છે. હવે આ સંજોગોમાં સ્વરૂપથી (આકૃતિથી) સમાન શબ્દોમાં બાકીનાં શબ્દોની નિવૃત્તિ કરીને એકશેષ કરવામાં આવે છે. આથી તે લાઘવ છે તથા સ્વરૂપથી અસમાન શબ્દોમાં જો એક શેષ કરવામાં આવે તો તે બધા શબ્દોનું જ્ઞાન કરવું મુશ્કેલ થાય છે. આથી તેવો એકશેષ ગૌરવવાળો થાય છે. આ વસ્તુને ઉદાહરણથી સમજીએ : “વીત: વીત્વઃ ૨ વીતઃ ૩ તિ વીતા:” અહીં ત્રણેય “વા” શબ્દ સ્વરૂપથી સમાન છે. આથી એકશેષ કરવાથી બે કરતાં વધારે બાળકોનો અર્થબોધ થઈ જાય છે. વળી આવો એકશેષ લાઘવસ્વરૂપ થાય છે. જો અહીં એકશેષ કરવામાં ન આવ્યો હોત તો “વાર્તવીવીer:એ પ્રમાણે શબ્દપ્રયોગ કરવો પડત. કારણ કે દરેક અર્થનો બોધ કરવા માટે અલગ અલગ શબ્દો આવશ્યક છે.
અસમાન સ્વરૂપવાળા શબ્દો આ પ્રમાણે છે. દા.ત. “મેશ: મહેશ: 9 નવીશ: ” અહીં એકશેષ કરીને મહેશ: લખવામાં આવે તો ઉપર જણાવેલાં ત્રણ વ્યક્તિઓનો બોધ કરવો અત્યંત દુષ્કર થાય છે. માટે અસમાન સ્વરૂપવાળા શબ્દોમાં એકશેષ થતો નથી.
સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં જો એકશેષ થાય તો વિગ્રહથી પ્રાપ્ત થતાં શબ્દોના અર્થનો બોધ થઈ શકતો નથી. દા.ત. “પ ૨ : ર”=“શૈ” અહીં “” શબ્દ સ્વરૂપથી તો સમાન જણાય છે, પરંતુ એકશેષ કરતાં “વશબ્દનાં જે ભિન્ન ભિન્ન અર્થો છે તેઓનો જ બોધ થાય છે. દા.ત. “વ' શબ્દનો (૧) અસહાય અર્થ છે, (૨) સમાન અર્થ છે. આથી તેવા
