________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
અનુવાદ - જો કે આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યએ “નાનઃ પ્રથમૈ – ૬ – વહૌ” (૨) ર૩૧) સૂત્રની ટીકામાં વગેરે શબ્દોની સંખ્યા (૧, ૨, ૩ વગેરે) સ્વરૂપ અર્થ કર્યો નથી. કારણ કે આ સૂત્રની ટીકામાં આચાર્ય ભગવંતે પ - દિ – વહુનો અર્થ ત્વ, દ્ધિત્વ, વંદુત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ કર્યો છે. અર્થાત્ પર્વ દિ વગેરે શબ્દોના અર્થ સંખ્યય સ્વરૂપ જ (સંખ્યાવાચક અર્થ સ્વરૂપ) કર્યા છે. આમ છતાં પણ , દ્ધિ વગેરેનો અર્થ સંખ્યા સ્વરૂપ પણ થઈ શકે છે. એ પ્રમાણે ઉભય અર્થવાળા , દિ વગેરે શબ્દો શાસ્ત્રમાં સ્વીકારાયા છે અને કોઈક સ્થાનમાં જો આચાર્યભગવંતોએ તેઓનો સંખ્યય સ્વરૂપ અર્થ કર્યો હોય તેટલા માત્રથી એનો સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થ થઈ શકતો નથી એવું કહી શકાય નહીં. આથી કોઈક સ્થાનમાં અન્ય આચાર્ય ભગવંતોવડે , દ્ધિ વગેરે સંખ્યાનો સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થ કર્યો હોય તો તે વિરોધી થતો (અયોગ્ય નથી. •
(श० न्यासानु०) यद्वा एकत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानान्नाम्न एकत्वेऽर्थे सिलक्षणा प्रथमा, द्वित्वविशेष्टेऽर्थे वर्तमानान्नाम्नो द्वित्वेऽर्थे औलक्षणा प्रथमा, बहुत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानान्नाम्नो बहुत्वेऽर्थे जसलक्षणा प्रथमेत्येवमभिप्रायेणैव तथाभूतां बृहद्वृत्तिमुपन्यासदाचार्य इति कल्प्यतां તત: સ્માર્જ તુર્ઘટના ? | *
અનુવાદ - આ પંક્તિ સમજતાં પહેલા નીચેનો પૂર્વપક્ષ સમજવો આવશ્યક છે. પૂર્વપક્ષ - આ સૂત્રમાં “-દિ-તિ તો પ્રસિદ્ધ સંસ્થા” પંક્તિનો અર્થ સમજતી વખતે “ વ ત વ” એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરીને “પ” અને “દિ"નો સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થ કર્યો છે,
જ્યારે “નાના પ્રથમ ક્ર-દિ-વહી" (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં “ –દ્ધિ" અને“ વહુનો “ત્વ વિશિષ્ટ અર્થમાં પ્રયોગ કર્યો છે. અર્થાતુ (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં “-દિ” અને “વહુનો અર્થ સંખ્યાવાચક-પરક કર્યો છે. આવો ભેદ શા માટે?
ઉત્તરપક્ષ :- (૨/૨/૩૧) સૂત્ર કારકપ્રકરણ સંબંધી છે. “સ” વગેરે વિભક્તિના પ્રત્યયો અર્થવાનું એવા નામને જ થાય છે. હવે જો “સિ” સ્વરૂપ પ્રથમા એકવચન કરવું છે, તો તે “પુત્વથી વિશિષ્ટ એવા અર્થમાં જ થઈ શકે. આથી “ઋત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ તથા કિત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ ઉપસ્થિત થશે તથા એ જ અર્થમાં રહેલા “સ્વ” વગેરે અર્થો જણાવવા હશે તો “ff” વગેરે સ્વરૂપ પ્રથમા વગેરે વિભક્તિઓ થશે. આથી (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં “વ' વગેરેનો અર્થ “પુત્વથી વિશિષ્ટઅર્થ જ થઈ શકે છે. જ્યારે અહીં “ દિવગેરે સંખ્યા સ્વરૂપ છે, એવું જણાવવું છે. આ પ્રમાણે (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં આચાર્ય ભગવંતનો “ત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ જણાવવાનો અભિપ્રાય છે. જ્યારે અહીં “ક” વગેરે સ્વરૂપ
