________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ થઈ શકે નહિ. આથી હવે આ સૂત્ર વડે અતિદેશ થવાથી જ ‘“તિધા” વગેરે પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે.
6603
''
(श० न्यासानु० ) प्रपूर्वात् “डुकृंग् करणे” इत्यतः प्रकरणानि प्रभेदकरणानि प्रकृष्टकरणानि વેત્વર્થે ‘ભાવાડો:’’ [.રૂ.૨૮.] તિ ત્રિ ‘“નામિનોઽ૦ [૪.રૂ.૨.] કૃતિ વૃદ્ધી ‘પ્રાર’ इति नाम्नो भिसि “भिस० [१.४.२.] इत्यैसादेशे सन्धौ रुत्वे विसर्गे च प्रकारैरिति, सामान्यस्य भिद्यमानस्य भेदान्तरानुप्रवृत्ता भेदा: प्रकारास्तैरित्यर्थः । कतिभिः प्रकारैरिति विग्रहः, कतिति तद्धितान्ता वृत्तिः, अत्र डत्यन्तस्य सङ्ख्यातिदेशात् " सङ्ख्याया धा" [७.२.१०४.] इति धाप्रत्ययो भवति, अन्यथा नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वाभावेन सङ्ख्यात्वविरहाद् डत्यन्तस्य पृथगनुपादानाच्च ન યાત્, ધાપ્રત્યયાન્તસ્ય ૨ “ધન્” [૧.૧.રૂર.] રૂત્યવ્યયત્વેન સ્યાવેોપ: ।
11
અનુવાદ :- ક૨વા અર્થમાં “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. “રચના કરવી”, “ભેદ કરવો” તથા ‘અત્યંત વિશેષ કરવા” સ્વરૂપ અર્થમાં “ઘ્ર” ઉપસર્ગપૂર્વક “” ધાતુને ભાવ અને અકર્તા અર્થમાં “માવાડો:” (૫/૩/૧૮) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય થાય છે તથા ‘“નામિનોઽત્તિ...” (૪/ ૩/૫૧) સૂત્રથી વૃદ્ધિ થતાં “પ્રાર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે આ “પ્રાર” નામથી સ્યાદિનો ‘“મિસ્’” પ્રત્યય થાય છે તથા “મિસ્ પેસ્” (૧/૪/૨) સૂત્રથી “મિસ્”નો “પેસ્” આદેશ થાય છે. હવે “”નો “” થતાં અને “ફ”નો વિસર્ગ થતાં “પ્રારેઃ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. સૌ પ્રથમ વસ્તુ સામાન્યથી હોય છે. જ્યારે જ્યારે વિશેષનો બોધ કરવો હોય ત્યારે સામાન્ય સંબંધી વિશેષનો બોધ થઈ શકે છે. આથી ભેદ કરાતાં એવા સામાન્યમાં અન્ય અન્ય વિશેષોની જે પ્રવૃત્તિ તે પ્રકાર શબ્દનો અર્થ છે. હવે “તિમિ: પ્રારેઃ' એ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે તથા “તિધા” એ પ્રમાણે તદ્ધિતપ્રત્યયાંતવાળી વૃત્તિ થશે.
હવે અહીં “કતિ” પ્રત્યયાંતવાળા “તિ” શબ્દનું આ સૂત્રથી સંખ્યાવાચકપણું પ્રાપ્ત થવાથી “સંવ્યાયા: ધા” (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય થાય છે. જો “ઽતિ' અંતવાળા નામોને આ સૂત્રથી સંખ્યા જેવાં ન બનાવ્યાં હોત તો (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ થાત નહિ. વળી (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં “તિ” અંતવાળા નામોને સંખ્યા જેવાં ન ગણીને “તિ” અંતનું પૃથક્ ગ્રહણ કર્યું હોત તો પણ (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી “ધા” પ્રત્યય થાત નહિ. હવે “ધ” પ્રત્યયાંતવાળો ‘“તિધા” શબ્દ “અધ...” (૧/૧/૩૨) સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે. તેથી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થાય છે. માટે “તિ” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે.
(શ॰ ચાસાનુ॰ ) તીતિ-તિશદ્વાર્ “નાન:” [૨.૨.૩૬.] કૃતિ સિ “ઇતિષ્ણ:૦’ [१.४.५४.] इति तल्लुपि च कतीति, ज्ञानाय यद्गतः सङ्ख्याविशेषः पृच्छ्यते ते कतिशब्दस्यार्थः।
