________________
૬૪૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પ્રત્યય છે. આથી કોઈકને શંકા થાત કે “બ” પ્રત્યયાન્તવાળું વર્તમાન કૃદન્ત પણ સંખ્યા જેવું નહીં થાય ને? આ શંકાના નિવારણ માટે જ “ડર” અનુબન્ધ લખ્યો છે.
ઉત્તરપક્ષઃ- “૩ાર" અનુબન્ધના વિરહમાં “” અંતવાળા વર્તમાનકૂદત્તોમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે એવી શંકા ઉત્પન્ન કરવા યોગ્ય નથી. કારણ કે “તિ” એ તદ્ધિત પ્રત્યય છે તથા “સહિવત્ સ વ" ન્યાયથી “ડતિ" પ્રત્યય તદ્ધિતનો હોવાથી “મ" પ્રત્યય પણ તદ્ધિતનો જ ગ્રહણ થાત. આથી વર્તમાનકૂદત્તના “તું” પ્રત્યયમાં અતિવ્યાપ્તિ આવત નહીં.
તથા “3” અનુબન્ધ કરવામાં ન આવ્યો હોત તો “3”થી રહિત એવો “ક” નિર્દેશ કરાયો હોત. હવે “ક” નિર્દેશ કરાત તો કદાચ શંકા થાત કે “તાર” ઉચ્ચારણ માટે તો નથી ને ? અને જો “”ને ઉચ્ચારણ માટે બતાવવામાં આવે તો “ગ” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું થશે અને “ગ” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું થાય તો અતિવ્યાપ્તિ અને અવ્યાપ્તિ નામના દોષો આવત. આ બંને દોષો આ પ્રમાણે આવત. “ક” અંતવાળું નામ ખરેખર સંખ્યા જેવું છે છતાં પણ સંખ્યા જેવું થાત નહીં. આથી અવ્યાપ્તિદોષ થાત તથા “ગ” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું ન થવું જોઈએ છતાં પણ સંખ્યા જેવું થવાથી અતિવ્યાપ્તિદોષ આવત. આ પ્રમાણે કોઈ બ્રાન્તિમાં ન પડે તે માટે “૩%ાર' અનુબધુ યોગ્ય જ છે.
પૂર્વપક્ષ:- “યત્ વા અનુવલ્પવિરહે.” પંક્તિ સમજતા પહેલા આ પૂર્વપક્ષ સમજવો આવશ્યક છે. આ વ્યાકરણમાં બધે જ “તાર” ઉચ્ચારણ માટે આવે એવો નિયમ નથી. દા.ત. “હોતો” (૧/૪/૬) સૂત્રમાં “સ”નો “મા” આદેશ થાય છે, ત્યાં “તાર” ઉચ્ચારણ માટે નથી, પણ પ્રત્યયનો અવયવ જ છે. આથી અહીં પણ “૩ાર” અનુબન્ધનો અભાવ કર્યો હોત તો અવ્યાપ્તિદોષ આવત નહીં.
ઉત્તરપક્ષ :- જો “ડર” અનુબન્ધ ન કર્યો હોત તો ભલે અવ્યાપ્તિદોષ ન આવત, પરંતુ “પષ્ય માનં યસ્થ વી – પંખ્ય + =પન્વત્ વ” તેમજ “શત્ વ' વગેરે પ્રયોગો અત્ પ્રત્યયાત્તવાળા “શ્વત્ શત્ વવા” (૬/૪/૧૭૫) સૂત્રથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે પણ ગત્ અંતવાળા શબ્દો છે. આથી આ પ્રયોગો પણ સંખ્યા જેવા બનવાની આપત્તિ આવત અને તેમ થાત તો અતિવ્યાપ્તિ નામનો દોષ આવત. આ દોષને કેવી રીતે રોકી શકાત ? માટે “૩ાર' સ્વરૂપ અનુબન્ધનો નિર્દેશ કરાયો છે તે સફળ જ છે.
(૪૦ ચાસાનુ0) સયાવિતિ-સંપૂર્વોત્ રાતે: “પસાત:” [.રૂ.૨૨૦.] રૂત્ય સહૃતિ, સચી રૂતિ સર્જીવતું, વેરિવે" [૭.૨.૧૨.] રૂતિ વતિ “વત્તામ્” [3.8.૨૪.] ત્યવ્યત્વે “મવ્યયસ્થ” [૨.૨.૭.] રૂતિ વિક્તિલુન્ ! અર્થત્રાચત્ ક્રિયીવાવ पदं न श्रूयते तत्राऽस्तिर्भवन्तीपरः प्रयुज्यते* इति वचनात् क्रियापदमध्याहरति-भवतीति ।
