________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૬૦૮ “”નો આગમ થશે, પરંતુ જ્યાં “3” સિવાય અન્ય અનુબંધ પણ હશે ત્યાં “”નો આગમ પણ થઈ શકશે નહિ. દા.ત. “પુ ત્રને ” આ ધાતુમાં “3” અને “હું” એમ બે ત્ વર્ગો છે. માટે માત્ર “3” જ તું ન હોવાથી “”નો આગમ થઈ શકશે નહિ.
ઉત્તરપક્ષ :- (૪/૪૯૮) સૂત્રમાં “વિત:"નો અર્થ “૩ાર ફત્ ચર્ચ : વિત્આ “ક્રિતુ”નું ષષ્ઠી એકવચન “૩દ્વિતઃ” થશે, એ પ્રમાણે જાણવો નહિ; પરંતુ “૩%ાર વ ત તિ પવિત” અર્થાતું જ્યાં સાર જ રૂતુ છે એવો “વિત્' ધાતુ કહેવાય છે. આથી “કવિ” એ ધાતુનું વિશેષણ બનશે તથા “વિશેષમન્ત:' પરિભાષાથી ધાતુને અંતે “3” ત્ આવેલો હશે તો જ “ર”નો આગમ થશે. “પુ” ધાતુમાં “પુ” ધાતુનાં અંતે “3” રૂતુ આવેલો છે. તેથી “” ધાતુમાં (૪/૪૯૮) સૂત્રથી “”નો આગમ થશે. પરંતુ “કુપવષ” ધાતુમાં “પદ્” ધાતુની આદિમાં “3” રૂત્ છે માટે “”નો આગમ થશે નહિ.
પૂર્વપક્ષ :- જો આ પ્રમાણે તપુરુષ સમાસ કરવા દ્વારા “વિશેષણમન્તઃ” પરિભાષાથી “3” ફત ધાતુને અંતે માનશો અને એમ કરવા દ્વારા “પુસ્' ધાતુમાં “+” ધાતુનાં અંતે “3” રૂતું હોવાથી “ર”નો આગમ થઈ શકશે. આ પ્રમાણે “વ” ધાતુમાં તો કોઈ દોષ આવશે નહિ, પરંતુ “ફ” માં પણ આ જ પ્રમાણે માનશો તો આત્મને પદવિધિમાં દોષ આવશે. જ્યાં જ્યાં ફ” અનુબંધ “” બનશે ત્યાં ત્યાં “રૂ અનુબંધ પણ ધાતુનું વિશેષણ બનવાથી “ફ” અનુબંધ ધાતુનાં અંતે હશે ત્યારે જ તું સંજ્ઞાવાળો કહેવાશે, પરંતુ જ્યાં જયાં “રૂ” અનુબંધ ધાતુને અંતે નહિ હોય ત્યાં ત્યાં “રૂડિતઃ ર્તરિ" (૩/૩/૨૨) સૂત્રથી આત્મપદવિધિ થશે નહિ. મર્થન ધાતુમાં (ધાતુપાઠમાં ૧૯૩૧ નંબરનો ધાતુ) રૂાર ત્ ધાતુને અંતે નથી. ધાતુને અંતે તો પાર ફત છે. “ક” ધાતુ છે, ત્યારબાદ પાર અનુબંધ છે તથા પાર બાદ રૂાર અનુબંધ છે. આથી ધાતુને અંતે પાર અનુબંધ છે, પરંતુ રૂાર અનુબંધ નથી. આ પ્રમાણે “શું” ધાતુમાં આત્મપદ ન થવાની આપત્તિ આવે છે. આ પ્રમાણે “પુષ્પીધા” ન્યાયથી અહીં “3 રૂતુ અને “ફ” ને માની શકાતા નથી. માટે “;", “બિ" વગેરે અનુબંધો વિદ્યમાન હશે ત્યાં “વિત” અને વિત” અનુબંધ પણ માનવા પડશે. માટે સમુદાય સ્વરૂપ “ટુ” અને “ગિ” અનુબંધ અલગ છે. તથા “” અને “” અનુબંધ અલગ છે એવો બોધ થાય એ માટે વ્યાકરણમાં કોઈક વ્યવસ્થા હોવી જરૂરી છે.
(श०न्या०) समुदायानुबन्धे च लिङ्गम्-टुनद उदित्करणम्, टुनदु नन्दथुः, जित्वरिष इकारकरणम्, जित्वरिष् त्वरते इति; अन्यथा पृथगुदित्करणं(ण)वैयर्थ्यप्रसङ्ग इति । तत्र डुलभिष १, डुकुंग २, डुपचींष् ३, डुयाग् ४, डुवपी ५, दुदांग्क् ६, दुधांग्क् ७, टुडु,ग्क् ८, डुमिंग्ट ९, डुक्रींग्श् १०-एते दश ड्वितः । ट्वोस्फूर्जा १, टुवेपृङ् २, टुभ्रासि ३, टुभ्लासृङ् ४, टुभ्राजि
