________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૪૨ ૩/૭૫) સૂત્રથી નો નો વિકલ્પ ન થાત નહીં, પરંતુ (૨/૩/૭૫) સૂત્રમાં ઉત્તરપદમાં રહેલો ન
ક્યો લેવો તે જો પ્રત્યય અને અપ્રત્યય એમ બંને સ્વરૂપવાળો “” મળતો હોત તો “pvqનમ્”માં પ્રત્યયસ્વરૂપ “ર” મળે છે. પણ “પદ્રવદના કુત્તે'માં પ્રત્યાયનો “” નથી, આથી તેમાં
ર”નો “” થાત નહીં. હવે આ સૂત્રમાં “મન્ત” શબ્દ લખવાથી પ્રત્યય અને અપ્રત્યયની કોઈ પસંદગી જ ન રહે માટે બંને પ્રયોગોમાં વિકલ્પ નો | થઈ શકશે.
(ચા૦૩૦) પરે-“ઋતુષ-કૃષ" [૪.રૂ.ર૪.] ફત્યત્ર “છયુ શૈથળે” રૂત્યસ્થ ન प्रत्ययाऽप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव * इति न्यायेन नाऽऽगमस्य प्रत्ययत्वे सत्येव ग्रहणं स्यात्, न तु "श्रन्थश् मोचन-प्रतिहर्षयोः" इत्यस्य तस्मादन्तग्रहणं विधेयम् ।
અનુવાદ:- પ્રત્યયપ્રયો:... ન્યાયથી જ્યાં પ્રત્યય અને અપ્રત્યય બંને હોય ત્યાં પ્રત્યયનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ એવું સિદ્ધ થાય છે. “ઋતુષ – પૃષ૦.” (૪/૩/૨૪) સૂત્રથી “શું” અંતવાળા અને “” અંતવાળા ધાતુઓમાં જો ઉપાજ્યમાં “” હોય તો એવા ધાતુઓથી વિધાન કરાયેલ સેટ “વફ્લા” વિકલ્પ કિતવતુ થાય છે. હવે કોઈક “” પ્રત્યયસ્વરૂપ હોય તથા કોઈક “” અપ્રત્યયસ્વરૂપ હોય એ અવસ્થામાં “પ્રત્યયાપ્રત્યય.." ન્યાયથી પ્રત્યયસ્વરૂપ “-”નું જ ગ્રહણ થઈ શકશે. આ પરિસ્થિતિમાં જો આ સૂત્રમાં “મન્ત” શબ્દ ન લખ્યો હોત તો “ઝથુ થજો” એ પ્રમાણે પહેલા ગણના ધાતુમાં (૪૪૯૮) સૂત્રથી જ પંચમીથી વિધાન કરાયેલ એવા “1”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત તથા “Q[ મોવન - પ્રતિષયોઃ” એ પ્રમાણે નવમા ગણના ધાતુમાં “” છે તે પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો નથી. આથી હવે ઉપરોક્ત ન્યાયથી પહેલા ગણના “” ધાતુથી જ સેટ “ક્વા” વિકલ્પ કિતવત્ થશે. જ્યારે નવમા ગણના ધાતુથી (૪/૩/૨૪) સૂત્રથી સેટ “વત્તા" વિકલ્પ તિવત્ નહીં થાય. આથી ઇષ્ટ પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ થાત નહીં, પરંતુ હવે આ સૂત્રમાં “મન્ત” શબ્દ લખવા દ્વારા “"ની પ્રત્યયસંજ્ઞાનો અભાવ થાય છે. આથી બધા જ “” પ્રત્યયસંજ્ઞાના અભાવવાળા થવાથી “શું” અને “E” અત્તવાળા તથા ઉપાજ્યમાં “”વાળા કોઈપણ ધાતુથી સેટ “સ્વા” (૪/૩/૨૪) સૂત્રથી વિકલ્પ કિતવત્ થશે. આ પ્રમાણે “મન્ત' ગ્રહણ વડે આચાર્ય ભગવંતે ઉપાજ્યમાં “"વાળા તમામ ધાતુમાં (થુ અને અન્તવાળા) ઇષ્ટ પ્રયોગોની સિદ્ધિ કરી. તેથી “મન” ગ્રહણ એ સાર્થક છે.
(ચા૦૦) ૩મયથાપિ પડ્ઝક્યાં સમ્ભવન્યામ્ “” [૭.૪.૨૨૮.] ત પરિભાષા प्रत्ययो नियन्त्र्यते-प्रकृतेः पर एवेति । तर्हि स्वरात् पूर्वो नोऽन्त इत्यपि कथं न लभ्यते ? इति વે, સત્ય-“ વ્યસ્નયા ” [૪.૨.૪૧.] ફર્યાત્રાનુલિત તિ મનાતું, અન્યથોપાત્ત્વવાभावात् प्राप्तिरेव नास्तीति ॥३८॥
