________________
૫૬૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ કોઈક વ્યક્તિ “નમો અરિહંતાણં” પદ બોલે ત્યારે બીજો વ્યક્તિ એ જ અર્થને નજરમાં રાખીને ફરીથી “નમો અરિહંતાણં' પદ બોલે છે. આથી બીજી વ્યક્તિ જે “નમો અરિહંતાણં’ પદ બોલી તેને અનુવાદ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે બોલાયેલા પદનું પાછળથી કથન કરવું તે અનુવાદ છે તથા “નમો અરિહંતાણં’ પદનો જે અર્થ છે એ અર્થને જ કહેવો જેમ કે ‘અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર થાઓ’, તો આ અર્થ પણ “નમો અરિહંતાણં’” પદનો અનુવાદ જ કહેવાય છે. આમ, સમાન અર્થોથી બે શબ્દો બોલવા એ અનુવાદ કહેવાય છે. અહીં “પ્રયોગો'' શબ્દ બોલો અથવા તો “” શબ્દ બોલો બંનેનો એક જ અર્થ થાય છે. આથી “પ્રયોજ્ઞ” શબ્દ બોલો અથવા તો ‘“” શબ્દ બોલો બંને એક જ અર્થવાળા હોવાથી ‘“અપ્રયોજ્ઞ” શબ્દનાં અર્થ તરીકે ત્ સંજ્ઞા પણ લઈ શકાય છે. આથી અપ્રયોજ્ઞપણાંનાં અનુવાદથી અહીં ત્ સંજ્ઞાનું વિધાન થયું હોવાથી જે જે ફ્ળ સંજ્ઞાવાળા હોય તેનાં તેનાં પ્રયોગનો અભાવ થાય છે. ‘“પ્રયોની' એ ઉદ્દેશ' છે અને “ત્” સ્વરૂપ જે સંજ્ઞા છે તે વિધેય છે. આથી ‘ઞપ્રયોગી” શબ્દનાં અનુવાદ સ્વરૂપ ૢ સંજ્ઞા લખી હોવાથી આ ત્ સંજ્ઞાથી તે તે વર્ણનાં પ્રયોગનો અભાવ થાય છે એવું આપોઆપ જ સિદ્ધ થઈ જાય છે. આથી જે જે ‘ત્' સંજ્ઞાવાળા હોય છે તેનો તેનો લોપ થાય છે એવું જણાવવા માટે નવું સૂત્ર બનાવવાની જરૂર નથી. આમ, સંજ્ઞાસૂત્રએ બે કાર્ય કર્યા : સંજ્ઞાનું વિધાન પણ કર્યું અને એવા ‘ત્’ સંજ્ઞાવાળા વર્ણોનું શું થાય ? તે પણ જણાવ્યું. આમ ‘ત્’ સંજ્ઞાવાળા વર્ણોનો લોપ કરવા માટે હવે નવું સૂત્ર બનાવવાની આવશ્યકતા નથી. પાણિની વ્યાકરણમાં ‘ત્’ સંજ્ઞાના (૧/૩/૨) વગેરે સૂત્રો બનાવ્યા તે પછી ‘ત્’ સંજ્ઞાના વર્ણોનો લોપ કરવા માટે ‘તસ્ય જોવ’ એ પ્રમાણે (૧/૩/૯) સૂત્ર બનાવ્યું છે. જ્યારે અહીં ‘ત્’ સંજ્ઞાના વર્ણોનો લોપ અનુવાદથી જ થઈ જાય છે. દા.ત. “અરિહંતને નમસ્કાર થાઓ” વાક્યનાં અનુવાદ તરીકે જો “નમો અરિહંતાણં’’ પદનું વિધાન કરાય તો “નમો અરિહંતાણં” પદનો અર્થ અરિહંતને નમસ્કાર થાઓ એ પ્રમાણે આપોઆપ જ જણાઈ જાય છે.
44
(fo પ્ર૦) ૩પવેશસ્તુ ધાતુ-નામ-પ્રત્યય-વિજાRTSમેષુ ાર્યાર્થ:। ધાતીધિ, ધને શી-શેતે; રૂઙિત્ત્તાવાત્મનેપવમ્યની-વનતે, યજ્ઞતિ।ચિ-ત્રિનુતે, ચિનોતિ। g[-હૂર્ત, યતિ; શિëાત્ નવત્વાત્મનેપરમ્ | ટુલુदवथुः; ट्वित्त्वादथुः । नाम्नि - चित्रङ् आश्चर्ये चित्रीयते । माङ् - मा भवान् कार्षीत्; અત્ર માન્યઘતની । પ્રત્યયે(વિત્~) મતિ । વિદ્યારે-( બ્રાંન્~) વ્યાવ્યાતામે, વ્યાવ્યાતાપ્તિ । આમે-( રૂć-) પપિથ । કૃત્પ્રવેશ:-‘‘કૃઽિત્ત: વન્તરિ’’ [ રૂ.રૂ.૨૨.]
કાવ્ય ધારા
