________________
૪૬૭
શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વ્યક્તિ ખાવાનો નથી, આથી ઠપકો આપવા માટે પ્રતિષેધ યુક્ત વચન બોલે છે. પાણિની વ્યાકરણમાં લખ્યું છે કે, “નદ" અવ્યયનાં યોગમાં વર્તમાના વિભક્તિ અંતવાળું ક્રિયાપદ આવે ત્યારે અંતે અનુદાત્ત સ્વર ન થાય અર્થાત્ મોક્ષ્યને પદમાં અન્ય એવો “E” સ્વર ધીરેથી નથી બોલાતો એટલે કે ઊંચેથી બોલાય છે. બીજો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે : “દ મધ્યસ્થ ?” (શું તું નહીં ભણે ?) અહીં સામેવાળી વ્યક્તિ ભણતો નથી માટે ઠપકા દ્વારા ઊંચે અવાજે આ કહેવાય છે. આ “નદ" અવ્યય વિષાદ (દુઃખ) અર્થમાં પણ છે તથા પ્રતિવિધિ (નિરાકરણ) અર્થમાં પણ છે.
બંધન અર્થવાળો “ન” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “ન€” ધાતુથી “દ્રિ-પ૩. મળ્યાદ્રિ:” (૩૦ ૬૦૭) સૂત્રથી “ફર" પ્રત્યય થતાં “દિ' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નહિ" અવ્યય અભાવ અર્થમાં છે.
હિંસા અને ગતિ અર્થવાળો “હ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “હ” ધાતુથી “મતમ..” (૩૦ ૨૦૦) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી “ત" પ્રત્યય થતાં “હન્ત" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “હન્ત" અવ્યય પ્રીતિ, વિષાદ અને સંપ્રદાન અર્થમાં છે. પ્રીતિ એટલે પ્રસન્નતા, વિષાદ એટલે દુઃખ અને સંપ્રદાન એટલે આપવું અર્થ થાય છે. “હા પર્વતિ" આ વાક્યમાં “હન્ત” અવ્યય પ્રીતિ અર્થમાં છે. કોઈ મનગમતી વ્યક્તિ રસોઈ કરતી હોય ત્યારે કોઈક વ્યક્તિ હર્ષ સાથે, તે રાંધે છે! એવા શબ્દો બોલે છે. એવો પદાર્થ જણાવવા માટે અહીં “હન્ત” અવ્યયનો પ્રયોગ થયો છે. “દત્ત પર્વતિ" (તે રાંધે છે !) અહીં કોઈ અણગમતી વ્યક્તિ રસોઈ કરતી હોય છે ત્યારે “પતિ" વાક્યનો પ્રયોગ કરનારને વિષાદ હોય છે. આથી વિષાદની અનુભૂતિમાંથી “ફક્ત પતિ !"વાક્યનો પ્રયોગ કરાય છે.
હવે સંપ્રદાન અર્થમાં “હન્ત” અવ્યયનો પ્રયોગ બતાવે છે – ભિક્ષા આપવાને “ઇન્તઝાર” કહેવાય છે. “બૂટ યમ્ હસ્તાર:” આ વાક્યનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – આ પૃથ્વી જ તમારું દાન છે. પરશુરામે સંપૂર્ણ પૃથ્વીને જીતીને બ્રાહ્મણને (કાશ્યપને) આપી હતી. આથી એના સંદર્ભમાં ઉપરોક્ત વાક્ય છે.
શબ્દ કરવો અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. “મા પૂર્વક “” ધાતુથી તેમજ “ન” પૂર્વક “વૈ' ધાતુથી “૩ારિ”નો “ડિ” એવો “શું” પ્રત્યય થાય છે. આથી “વિક્સ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ શબ્દ સાથે મા અને ન જોડાતાં અનુક્રમે “માવિ” અને “”િ શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને અવ્યયો નિષેધ અને વર્જન અર્થમાં છે. “વિ” શબ્દમાં “ગ” (૩/૨/૧૨૫) સૂત્રથી “ન' હોવાના કારણે “ર” નો “” થયો નથી. “મા અવ્યય “” ઇતુવાળો છે અને એકલો “મા” અવ્યય “ટુ ઇતુ વગરનો છે. આથી કોઈક વાક્યમાં “
