________________
૪૭૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ गुणाभावे ऊम् प्रश्ने । जुहोतेः क्विप निपातनान्मन्तत्वम् हुम् भर्त्सने । कौतेः पूर्ववत् कुम् प्रश्ने । वयतेः क्विपि वृति निपातनाद् जिद्योगे च उञ् अस्ति सत्त्वे रुषोक्तौ च । “सुं प्रसवैश्वर्ययोः" पूर्ववत् सुञ् । कम् इति स्वरादौ ज्ञातव्यम् । “हम्म गतौ" अतः क्विपि निपातनान्मलोपे च हम् रोषानुकम्पादौ । कौति (कौतेः) "कोडिम्" [उणा० ९३९.] इति डिमि किम् प्रश्ने वितर्के ૨ |
અનુવાદ : - “” ધાતુથી “નિમિ-ક્ષશિ.” (૩દ્ધિ ૯૩૭) સૂત્રથી “ડિતુ” એવો મમ્ પ્રત્યય થાય છે, આથી “મ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વ” શબ્દની પૂર્વમાં “”, “સુ”, “3”, “હિ” તથા “નહિ” શબ્દો થતાં અનુક્રમે “શું”, “સુમ્', “”, “હિમ્” તેમજ “દિલ” એ પ્રમાણે પાંચ શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ પાંચેય અવ્યયો ખંડન કરવા અર્થમાં છે.
“વ” ધાતુથી “વેદ” (૩Mતિ ૯૩૩) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થાય છે. “અન્ + " આ અવસ્થામાં “મવિવિ...” (૪/૧/૧૦૯) સૂત્રથી “”નો “” થતાં તથા નિપાતનથી ગુણનો અભાવ થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “” અવ્યય પ્રશ્ન અર્થમાં છે.
“હોમવું” અર્થવાળો “હું ધાતુ ત્રીજા ગણનો છે. આ “દુ" ધાતુથી “વિવ" પ્રત્યય થતાં અને નિપાતનથી “” અંતપણું થતાં “દુમ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સુ” અવ્યય તિરસ્કાર કરવો અર્થમાં છે.
" ધાતુથી (બીજા ગણનો) પહેલાની જેમ જ “વિવ” પ્રત્યય અને “” અંતપણું થતાં (નિપાતનથી) “મ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” અવ્યય પ્રશ્ન અર્થમાં છે.
વીટવું” અર્થવાળો “વે” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વે” ધાતુથી “વિવધૂ” પ્રત્યય થતાં તથા “વૃત” થતાં “3” પ્રાપ્ત થાય છે. હવે નિપાતનથી “ગ” થતાં “ઉ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “3” અવ્યય “દ્રવ્ય વિદ્યમાન છે” તથા “રોષથી કથન કરવું” અર્થમાં છે.
“પ્રસવ” અને “ઐશ્વર્ય” અર્થવાળો “સુ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “શું' ધાતુથી “વિપુ” પ્રત્યય થતાં અને “” થતાં “સુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સુગ” અવ્યય “ગૂ”ના અર્થવાળો થશે.
“મ્” અવ્યય સ્વરાદિ-ગણપાઠમાંથી જાણવા યોગ્ય છે.
ગતિ અર્થવાળો “શ્ન” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ ધાતુથી “વિ” પ્રત્યય થતાં અને નિપાતનથી “”નો લોપ થતાં “ફ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “શું” અવ્યય ગુસ્સો કરવો તથા અનુકંપા સ્વરૂપ અર્થમાં છે.
