________________
अनुयोग बन्द्रिक टीका. स. ६८ क्षेत्रोपक्रम निरूपणम्
૨૬૭
कुलिकादिभिः - इथं प्रसिद्वन् कुलिकं = हल विशेषः तत् लघुतरं काष्ठं खलु तृणादिच्छेदनार्थमुपयुज्यते । तदादिभिः क्षेत्राणि उपक्रम्यन्ते - वीजवपनयेाग्यानि क्रियन्ते। अयं भावः - हलकुलिका दिमिः क्षेत्राणां यद्रीजवपनयोग्यता रणं तत्परिकर्म विषयः क्षेत्रेापक्रमः । तथा - गजबन्धनादिभिर्यत् क्षेत्राणि उपक्रम्यन्ते - विनाश्यन्ते, तद् बस्तु विनाशविषयः क्षेत्रोपक्रमः । गजपुरि दिना क्षेत्रगतची जप्ररोहणशक्ति विनाश ते इति विनष्टानि क्षेत्राण्युच्यन्ते । हत्य द्विविधः क्षेत्रोपक्रमो बाध्य इति ।
ननु क्षेत्रगत पृथिव्यादि द्रव्याणामेव एतौ परिकर्मविनाशौ । इत्थं च तं खेतो मे ) क्षेत्रोपक्रम का स्वरूप इस प्रकार से हैं कि जो हल एवं कुलितृणादिको खेत में से दूर करने के लिये काम में लिये गये एक प्रकार का ह जैसा लघुतर काष्ठ-आदि से जोत हर खेन बीज वपन (बोने) के योग्य बनाये जाते हैं वह क्षेत्र का स्वरूप है । यह क्षेत्रोपक्रम परिपकर्म और विनाश को लेकर दो प्रकार का है- इनमें जो हल आदि से जोतकर क्षेत्र को बीजोत्पादन की योग्यतावाला बनाना यह परिक्रमं विषयक क्षेत्रेोपक्रम है तथा खेतों में हाथी आदि कों को बांधकर उन्हें बीजवपन (बेने) के अयोग्य बना देना यह वस्तु विनाश विषय क्षेत्रोपक्रम है। हाथी की मूत्र और लिंडों से खेत में बीजोत्पादन करने की शक्ति का नाश हो जाता है। इस प्रकार यह दोनों प्रकार का क्षेत्रापक्रम जानना चाहिये ।
शंका - परिकर्म और विनास जो होते हैं वे क्षेत्रगत पृथिवी आदि द्रव्यों के ही होते हैं
खेत्तोवक मे) क्षेत्रमनु स्व३५ मा प्राछे ने हज रमने मुसिङ (जेतरमांथी તૃદિને દૂર કરવાને માટે એક પ્રકારનું હળ જેવું લઘુતર કાષ્ઠ વિશેષ વપરાય છે તેનુ નામ કુલિક છે.) આ વડે ખેડીને ખેતરને ખીજ વાવવાને યાગ્ય બનાવવાનું કાર્ય થાય છે તેને ક્ષેત્રાપક્રમ કહે છે. તે ક્ષેત્રેપક્રમના પરિકમ અને વિનાશની અપેક્ષાએ એ ભેદ પડે છે. હુળ આદિ વડે ખેડીને ખેતરને જે બીજોત્પાદનની ચેમ્ય તાવાળુ બનાવવાના ઉપક્રમ (પ્રયત્ન) થાય છે, તેને પરિકમ વિષયક ક્ષેત્રોપક્રમ કહે છે. તથા ખેતરમાં હાથી આદિને બાંધીને તેને બીએપાદનને માટે અયેગ્ય બનાવવાના જે ઉપક્રમ થાય છે તેને વિજ્ઞાશ વિષયક ક્ષેત્રોમ કહે છે. એવુ' માનવામાં આવે છે કે હાથીના મૂત્ર, મળ આદિ જે ખેતરમાં પડયું હોય તે ખેતરની બીજોઉત્પાદન શકિતનો નાશ થઇ ાય છે આ પ્રકારે અહીં બન્ને પ્રકારન ક્ષેત્રપરિક નુ સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવ્યુ` છે.
શકા— પરિકમ અને વનથ જે થાય છે તે તે ક્ષેત્રગત પૃથ્વી આદિ ન્યાના જ થાય છે. તેથી તેને ક્ષેત્રોપક્રમ કહેવાને બદલે દૂ૨ાપક્રમ જ કહેવા
