________________
क्तिस्तु नामविभक्तिः सुबन्तरूपा प्रथमादिका बोध्या, म तु विन्तरूपा-बाला विभक्तिः। अष्टप्रकारां वचनविभक्तिमेवाह-तद्यथा-निर्देशे-मातिपदिकार्थमाघस्स प्रतिपादनं निर्देशस्तस्मिन् 'म ओ जम्' इति प्रथमा विभक्तिर्मवति । उपदेने अन्यतरक्रियायां प्रवचनेच्छोत्पादने 'अम् नौट शम्' इति द्वितीया विमकि भवति । उपदेशनमित्युपलक्षणम् , तेन ग्राम गच्छतीत्यादौ तदन्तरेणापि भवति। करणे 'टा भ्यां भिम् ' इतितृतीया विभक्ति भवति । बत्र करण शब्दस्तन्वेष निर्दिष्टः । तेनात्र कर्तरि क्रियायां स्वातन्येण विवक्षितेऽर्थे देवदत्तादौ करणे क्रियासिद्धौ प्रकृष्टोपकारके च तृतीयाविभक्ति भवति । करोतीति करणा, 'कृत्यल्युटो बहुल' मिति वाहुलकात् कर्तरि ल्युट्। क्रियतेऽनेनेति. करणम् , करने प्रकार का होता है । प्रथमा विभक्ति द्वितीया विभक्ति आदि के मेद से विभक्तियां आठ हैं। इनमें प्रातिपादिकार्थ मात्र के प्रतिपादन में प्रथमा विभक्ति होती है । संस्कृत में कारक विभक्तियों को प्रकट करने के लिये सु औ जस् आदि २१ विभक्तियां-प्रत्यय, हैं। ये सुए. प्रत्यय कह लाते हैं । ये सुप्प्रत्यय जिन शब्दों में जुड़ते हैं उन्हें 'पातिपदिक' कहते हैं। सुप्प्रत्यय जुड़ने पर ही प्रातिपादिक शब्दों का वाक्य में प्रयोग हो सकता है। करण में तृतीया विभक्ति होती है। ऐसा जो कहा है वह तंत्र ( १ ) से कहा है । इसलिये तृतीया विभिक्तिकर्ता मेंक्रिया में स्वतंत्ररूप से विवक्षित देवदत्त आदि रूप अर्य में-एवं करण में-क्रिया की सिद्धि में प्रकृष्टतम उपकारक में-होती है। “कृस्यल्युटो बहुलम्" इस सूत्र के अनुसार कृत्य और ल्युट्प्रत्यय कर्ता और વિસતિ દ્વિતીયા વિભક્તિ વગેરેના ભેદથી વિભકિતએ આઠ છે આમાં ફકત પ્રાતિપદિકાર્થના પ્રતિપાદનમાં પ્રથમ વિભક્તિ હોય છે સંસ્કૃતમાં કારક વિભતિઓને પ્રકટ કરવામાં માટે સુ, ઓ, જસ વગેરે ૨૧ વિભકિતના પ્રત્ય છેછે એ સુપ પ્રત્ય કહેવાય છે એ સુપ પ્રત્યય જે શબ્દોમાં ઉમેરાય છે તે પ્રાતિપદિક કહેવાય છે સુ પ્રત્યય ઉમેરાયા પછી જ પ્રાતિપદિક શૉને વાક્યમાં પ્રયોગ થઈ શકે છે. કરણમાં તૃતીયા વિભક્તિ હોય છે, એવું છે કહેવામાં આવ્યું છે તે તંત્ર (સિદ્ધાંત)થી કહેવામાં આવ્યું છે એટલા માટે તૃતીયા વિભક્તિ ક7માં, ક્રિયામાં સ્વતંત્ર રૂપથી વિવશ્ચિત દેવદત્ત વગેરે રૂ૫ અર્થમાં અને કરણમાં ક્રિયાની સિદ્ધિમાં પ્રકૃeતમ ઉપકારક હોય છે. 'कृत्यल्युटो बहुलम्' मा सूत्र भुरण मृत्य' भने 'यु' प्रत्यय ने १२५ गन्ना आय छ मा प्रमाणे 'करोति इति करणम्, किसके
