Book Title: Mahavir Ki Sadhna ka Rahasya
Author(s): Mahapragya Acharya, Dulahrajmuni
Publisher: Tulsi Adhyatma Nidam Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032716/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAS Econocota OCEREASTE HII A . . / yuvAcArya mahAprajJA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 010 ragAMMAN llUnr DUIIIm INDIA AMRANSIT ulun M BHIHIL M K ilim. TIMIMN HILIMS tulasI adhyAtma nIDam prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya Face DHANA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka muni dulaharAja prakAzana sahayoga | mitra pariSad, kalakattA dvArA sthApita yuvAcArya mahApraza sAhitya prakAzana koza / caturtha saMskaraNa : agasta, 1985. mUlya 1 pandraha rupaye / prakAzaka : tulasI adhyAtma nIDam, jaina vizva bhAratI lADanUM nAgaura (rAjasthAna) | mudraka : jaina vizva bhAratI presa, lADanUM-341306 / MAHAVIR KI SADHANA KA RAHASYA Yuvacharya Mahaprajna Rs. 15.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha saMskaraNa prastuta grantha kA yaha cauthA saMskaraNa hai| isa duniyA meM kucha Azcarya hote haiM / yaha bhI eka Azcarya hai ki asaMskAra ke lie saMskAra kA AlaMbana lenA hotA hai / yadi koI manuSya sahaja hI saMskAra-zUnya ho jAe to usake lie kisI saMskaraNa kI jarUrata nahIM hotii| kintu sahaja hI aisA nahIM hotA, isalie saMskaraNoM kI jarUrata hotI hai| usI jarUrata kI pUrti prastuta grantha kara rahA hai, isIlie isakA cauthA saMskaraNa prastuta ho rahA hai| yuvAcArya mahAprajJa AmeTa 25 julAI, 1985 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAthamikI mahAvIra nizcaya aura vyavahAra-donoM nayoM se satya kA nirUpaNa karate the / ve nahIM kahate the ki bhItara hI satya hai, bAhara satya nahIM hai athavA bAhara hI satya hai, bhItara satya nahIM hai| unhoMne antaHkaraNa aura saMgha-donoM ke bIca sAmaMjasya sthApita kiyA thaa| unakI sAdhanA kA sUtra thA-bhItara ko dekhate hue bAhara ko dekho aura bAhara ko dekhate hue bhItara ko dekho| satya kA atikramaNa mata karo, sAtha-sAtha vyavahAra kA bhI atikramaNa mata kro| mahAvIra kI hara bAta meM anekAnta hotA thaa| sAdhAraNa puruSa ekAnta ko pasanda karatA hai| isalie mahAvIra kI bAta ko kama loga pakar3a pAte haiN| bhItara kI ora dekhane vAle isalie nahIM pakar3a pAye ki mahAvIra bAhara kI ora dekhane kI bAta bhI kahate haiM aura bAhara kI ora dekhane vAle isalie nahIM pakar3a pAye ki mahAvIra bhItara kI ora bhI dekhane kI bAta kahate haiM / mahAvIra ke bAda kucha sAdhakoM ne kevala bhItara ko hI mAnadaNDa mAna liyA isalie ve kevala adhyAtma kI bhASA meM bole / ina zatAbdiyoM ke sAdhaka bAhara ko hI mAnadaNDa mAnakara vyavahAra kI bhASA meM bola rahe haiN| bhItara aura bAhara kA sAmaMjasya nahIM dikhAI detA, isalie ahiMsA aura aparigraha kI paribhASAeM jitanA bAhara kA sparza karatI haiM, utanA bhItara kA nahIM krtiiN| Aja ke bahuta sAre jaina loga mahAvIra kI dhyAna-paddhati ko nahIM jAnate aura bahuta sAre yaha bhI nahIM jAnate ki jaina sAdhanA-paddhati meM dhyAna kA bahuta bar3A sthAna rahA hai / itanI bar3I vismRti kA hetu ekAMgI dRSTikoNa ___jo ajJAta hai, vaha saba rahasya hai / jo jJAta hone para bhI sArvajanika rUpa . se prakAzita nahIM hotA, vaha bhI rahasya hotA hai| sAdhanA donoM arthoM meM rahasya hai / bhagavAn mahAvIra ke yuga meM jo sAdhanA-sUtra jJAta the, ve Aja samagratayA jJAta nahIM rahe, isalie ve ajJAta haiM / sAdhanA ke kucha sUtra vyaktizaH jJApanIya hote haiM, isalie ve sArvajanika rUpa meM jJAta nahIM haiN| prastuta pustaka meM una sAdhanA-sUtroM ke sparza kA prayatna hai, jo ajJAta se jJAta ke tala para A gae haiM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI dRSTi aura sabake lie upayogI haiM / bhagavAn mahAvIra kI smRti kA, meM, yaha sarvazreSTha mAdhyama hai / arhat kA dhyAna kara arhat bananA yA arhat banakara arhat ke svarUpa ko pahacAnanA hI sAdhanA kA rahasya hai / sAdhanA ke kSetra meM zarIra, zvAsa, vANI aura mana sabako sAdhanA jarUrI hai / inakI sAdhanA ke kucha marma haiM, jinakA prastuta pustaka meM udghATana kiyA gayA hai / vi0 saM0 2028 meM jaina vizva bhAratI, lADanUM dvArA Ayojita sAdhanAzivira meM diye gaye vaktavya tathA kucha nibandha bhI isameM saMkalita haiM / AcAryazrI tulasI kI sahaja preraNA isa dizA meM rahI aura vaha phalavatI banI / abhI isa dizA meM bahuta karaNIya hai / patha bahuta lambA hai aura bahuta calanA hai / kintu patha aura jaMghAbala prApta ho to gaMtavya dUra nahIM ho sakatA / mujhe vizvAsa hai ki eka dina nizcita hI hama dhyAna ke usa bindu para pahuMca jAyeMge, jisa para bhagavAn mahAvIra aura unake sAdhu avasthita the / jaina dhyAna paddhati ke bAre meM bhinna-bhinna prakAra ke vicAra cala rahe haiM / kucha loga mAnate haiM--- jainoM kI apanI koI maulika dhyAna paddhati nahIM rahI / yaha mAnyatA isalie bana jAtI hai ki vartamAna meM jaina paramparA meM yatkiMcid dhyAna kA prayoga cala rahA hai, vaha uttarakAlIna dhyAna paddhatiyoM kA pratiphalana hai / gata varSa (san 1974) dillI meM sAhU zAntiprasAdajI jaina AcAryazrI tulasI ke pAsa Ae / maiM bhI vahIM upasthita thA / ukta viSaya para carcA calI aura jaina dhyAna -paddhati kA aitihAsika vizleSaNa karane ke lie cAra goSThiyoM ke Ayojana kA nizcaya huA / AcAryazrI ke sAnnidhya meM saMpanna una goSThiyoM ke vaktavya bhI isa saMkalana meM saMkalita haiM / bhASaNoM kA saMkalana kara unheM prastuta pustaka meM saMkalita nibandhoM aura pustaka kA rUpa muni dulaharAjajI ne diyA hai / inake sampAdana kA zrama mere sAre zrama ko kama kara detA hai / isa kArya ke lie unheM sAdhuvAda denA paryApta nahIM hogA / AcAryazrI kI 'manonuzAsanam' aura merI pustaka 'cetanA kA UrdhvArohaNa' ke paThana se bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA ke jijJAsu pAThakoM meM jo ruci jAgRta huI, usI ke pUrtikrama meM prastuta pustaka kA yoga hogA / grIna hAusa, sI-skIma, yuvAcArya mahAprajJa jayapura 2 aktUbara, 1975 the Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 : AtmA kA jAgaraNa 1. sAdhanA kA artha 2. jAgarikA 3. zarIra kA mUlyAMkana 4. zarIra kA saMvara 5. prANa 6. zvAsa - saMvara 7. iMdriya-saMvara 8. bAk-saMvara- 1 6. vAk-saMvara-2 saMketikA 10. mana 11. mana kA vilaya 12. manovijJAna aura caritra - vikAsa 13. bhojana kA viveka 2 : AtmA kA sAkSAtkAra 1. dhyAna 2. dhyAna aura kAyotsarga 3. dhyAna-sAdhanA kA prayojana 4. dhyAna-sAdhanA kI niSpatti 5. AtmA kA sAkSAtkAra 6. sAdhanA kA mUlya : AMtarika jAgarUkatA 3 : samAdhi 1. sAmAyika samAdhi 2. vinaya samAdhi 3. jJAna samAdhi 1 13 32 43 56 65. 77 60 100 111 116. 126 138 147 154 175. 177 176 188 166 206 216. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. tapa samAdhi 5. darzana samAdhi 6. cAritra samAdhi ( AdhyAtmika prANAyAma ) 4 : itihAsa ke sandarbha meM 1. jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa - 1 2. jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa - 2 3. jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa- 3 4. jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa - 4 5. prANAyAma : eka aitihAsika vizleSaNa 226 248 255 267 276 287 265 300 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA jAgaraNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sAdhanA kA artha ziSya ne pUchA - "gurudeva ! Apako sAdhanA karate bahuta lambA samaya ho gayA hai / itane lambe samaya meM Apane kyA pAyA ? " "kucha bhI nahIM" - guru ne uttara diyA, "bahuta kucha khoyA hai, pAyA kucha bhI nahIM / " bar3A vicitra uttara thA / saba kucha khoyA hI khoyA / yaha sAdhanA ke prati nirAzA utpanna karane vAlA uttara hai, kyoMki hara AdamI pAne kI ceSTA karatA hai| jahAM khone kI bAta hotI hai, vahAM jAnA hI nahIM cAhatA / guru kA uttara duniyA kI AkAMkSA se bilakula ulTA thaa| unhoMne kahA - " Aja taka maiMne jo sAdhanA kI usameM khoyA hI khoyA / aba taka khotA calA jA rahA hUM / khonA hI merI sAdhanA hai / " yaha samajha meM Ane vAlI bAta nahIM hai / jo AdamI vyavahAra kI bAta socatA hai aura vyavahAra kI bhASA bolatA hai, vaha use samajha hI nahIM sakatA / koI samajha sake yA na samajha sake kintu guru ne bahuta bar3e satya ko choTe se uttara meM prakaTa kara diyA / hameM pAnA kucha bhI nahIM hai / hama jo pAnA cAhate haiM, vaha hamAre pAsa hai / vaha hamAre bhItara pahale se hI vidyamAn hai / hameM bAhara se kucha bhI nahIM lenA hai / jo bAhara se letA hai, vaha khAlI ho jAtA hai / Apane dekhA hogA, rahada kI DoliyAM bAhara se pAnI letI haiM aura thor3I dera bAda pAnI ko nIce ur3ela detI haiM / ve bharatI haiM aura khAlI ho jAtI haiM / phira bharatI haiM aura phira khAlI hotI haiM / jo letA hai, use chor3anA hI par3atA hai / hama khAte haiM to hameM utsarga karanA hI par3atA hai / hamArI upalabdhi itanI kSaNika ho ki hamane kucha pAyA aura kala hI use kho denA hai to usa upalabdhi kA hamAre lie kyA upayoga hai ? hama kSaNika ke lie jIvana kA samarpaNa nahIM kara sakate / usakA samarpaNa zAzvata ke lie hI kiyA jA sakatA hai / zAzvata ko pAne kA eka hI mArga hai aura vaha hai-khonA aura khonA yAnI nirjarA karanA / hama jAnate haiM ki nirjarA mokSa kA mArga hai, AtmA ko pAne kA upAya hai / usakA artha hai--khonA, chor3anA, tyAganA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya pAnI tarala hai| ThaMDa ke eka bindu para vaha barpha ho gyaa| pahale pAnI thA, aba barpha hai / pAnI aura barpha-donoM eka nahIM haiN| barpha pAnI se banI hai, kintu pAnI aura barpha eka nahIM haiN| Apa pAnI ke gilAsa meM varpha kI eka DalI ko DAlie, pAnI alaga rahegA aura barpha alaga rhegii| vaha DUbegI nahIM, pAnI ke Upara rhegii| barpha Upara hai aura pAnI cAroM ora phailA huA hai / barpha kA svarUpa alaga laga rahA hai aura pAnI kA svarUpa alaga laga rahA hai / hamArA mana bhI na jAne kitanI bAra eka bindu para pahuMcakara barpha bana jAtA hai / mana meM koI kalpanA uThatI hai| usake bAda vaha icchA banatI hai / icchA AzA aura AzA vAsanA bana jAtI hai| vAsanA banI ki barpha bana gyii| phira AdamI alaga ho gyaa| vAsanA alaga ho gyii| vaha AdamI ke bhItara hai, para AdamI alaga dikhAI detA hai aura vAsanA alaga dikhAI detI hai| hara AdamI ke do rUpa haiM-dravyAtmA aura bhaavaatmaa| dravyAtmA usakA astitva hai / bhAvAtmA astitva ke sAgara meM uThane vAlI lahareM haiN| astitva ke binA pariNamana nahIM hotaa| jala na ho to taraMgeM nahIM ho sakatIM / taraMgeM taba hI hotI haiM jaba ki jala hai| Apane kabhI nahIM dekhA hogA ki jala to nahIM hai aura taraMgeM haiN| hamArA astitva na ho to hamArI koI pariNati nahIM ho sktii| hamArI pariNati hotI hai, hama badalate haiM, usakA mUla hai hamArA astitva / duniyA meM koI bhI astitva aisA nahIM hai, jahAM pariNamana na ho aura koI bhI pariNamana aisA nahIM haiM, jisake nIce astitva na ho| astitva aura pariNamana-donoM sAtha-sAtha calate haiN| astitva avyakta rahatA hai aura pariNamana vyakta hotA hai / jise hama dekhate haiM, vaha pariNamana hai / astitva ko hama ina carma-cakSuoM se nahIM dekha paate| to phira hamArA sAdhya kyA haipariNamana yA astitva ? vyakti ke prati hamAre mana meM jijJAsA nahIM haiM / usase hama bahuta paricita haiM / astitva se paricita nahIM haiN| usake prati hamAre mana meM jijJAsA hai / hama usakA sAkSAt karanA cAhate haiM / hama bahuta rUpoM meM badalate-badalate zrAnta ho cuke haiN| hama vizrAnti cAhate haiN| bahuta rUpoM meM hone kI apekSA kevala 'honA cAhate haiM / astitva kA artha kevala 'honA' hai aura kevala 'hone' kA matalaba zeSa ko khonA hai / jaba taka hama zeSa ko nahIM kho deMge taba taka kevala "hone' kI sthiti meM nahIM pahuMca paaeNge| hamArA astitva vAsanA kI zaivAla se DhaMkA huA hai / bhItara ke jyoti Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA artha kaNa bAhara ko prakAzita nahIM kara pA rahe haiM aura bAhara khar3e loga bhItara kI jyoti ko nahIM pahacAna pA rahe haiN| jyoti ke hote hue aMdhakAra hai aura usa aMdhakAra meM ve saba loga bhaTaka rahe haiM jo 'hone' kA rahasya nahIM jAnate, zaivAla ko samApta karane kA upAya nahIM jAnate / hamArI pariNati bahuta vicitra hai / hama AMtarika vAsanA se bhI badalate haiM aura bAharI prabhAvoM se bhI badalate haiM / bhItara ke dvAra bhI khule haiM aura bAhara ke dvAra bhI khule haiM / dvAra khule hote haiM taba koI bhI A-jA sakatA hai / dvAra se AdamI bhI A sakatA hai aura gadhA bhI A sakatA hai| havA bhI A sakatI hai aura dhUla bhI A sakatI hai| hama apane jIvana meM hajAroM-hajAroM vyaktiyoM se prabhAvita hote haiM / hajAroM ghaTanAoM, vastuoM aura vicAradhArAoM se prabhAvita hote haiM aura itane prabhAvita hote haiM ki unakI dhArA meM baha jAte haiM / prabhAvita hone kA krama nirantara calatA hai, kabhI nahIM ruktaa| hamAre jIvana kA eka kSaNa bhI aisA ghaTita nahIM hotA ki jisameM hama prabhAvita nahIM hote / jisase hama prabhAvita hote haiM, vaise hI bana jAte haiN| AdamI krodha karatA hai / hama samajhate haiM ki AdamI krodha kara rahA hai| yaha sthUla samajha hai / sacAI nahIM hai / sacAI yaha hai ki AdamI krodha nahIM karatA / AdamI krodha hotA hai / AdamI abhimAna nahIM karatA / AdamI abhimAna hotA hai / krodha karane vAlA koI dUsarA aura krodha koI dUsarA-aisA kabhI ghaTita nahIM hotA / AdamI aura krodha abhinna haiM / AdamI svayaM krodha hai| aura yadi AdamI krodha na ho to krodha ho hI nahIM sktaa| krodha kI cetanA itanI tanmaya hotI hai ki AdamI aura krodha do nahIM rhte| AdamI svayaM krodha hotA hai, tabhI usameM krodha prakaTa hotA hai / hamArI jo bhI pariNati hotI hai, vaha cetanA kI tanmayatA ke sAtha hotI hai / AcArya bhadrabAhu ne sthUlabhadra kI bahanoM se kahA- "tumhArA bhAI guphA meM dhyAna kara rahA hai / vahAM jAo, tuma use dekha aao|" ve gyiiN| unhoMne dekhA, guphA meM siMha baiThA hai| bhAI kahAM hai ? bahuta ghabarA gyiiN| ghabarAyI huyI AyI aura bolIM- "gurudeva, anartha ho gayA / " "kyA huA ?" gurudeva ne pUchA / ve bolIM- "hamAre bhAI ko siMha khA gyaa|" guru ne kahA"yaha kaise ho sakatA hai ? maiM use dekha rahA hUM ki vaha guphA meM dhyAna kara rahA hai|" unheM vizvAsa nahIM huaa| ve abhI-abhI guphA meM siMha ko dekhakara lauTI haiM / siMha aura bhAI, donoM eka sAtha nahIM ho sakate / AdamI aura siMhadonoM eka guphA meM kaise raha sakate haiM ? AcArya ne kahA- "phira jAo, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya tumhArA bhAI mila jAegA / " ve phira gyiiN| unheM Azcarya huA ki guphA meM sthUlabhadra dhyAna - mudrA meM baiThA hai / yaha kaise huA ? kucha kSaNa pahale guphA meM siMha thA, aba bhAI hai / siMha koI nahIM thA / sthUlabhadra hI taba kA siMha thA aura tabakA siMha hI aba sthUlabhadra hai / manuSya kI dhAraNA tanmayatA ke utkRSTa bindu para pahuMcatI hai taba manuSya vahI bana jAtA hai jaisI usakI dhAraNA hotI hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA - " yaha puruSa aneka citta vAlA hai| hajAroMhajAroM citta hamAre pAsa hote haiM / eka citta se hama eka bAta karate haiM to dUsare citta se hama dUsarI bAta karate haiM / " pitA ne bacce se kahA - "ghara se bAhara nahIM jAnA hai|" aba baccA kyA karegA ? jaise hI dekhegA ki pitA nahIM dekha rahA hai, vaha bAhara calA jAegA / usakA eka citta ruka rahA hai ki ghara ke bAhara nahIM jAnA cAhie aura dUsarA citta bAhara jAne ko utsuka ho rahA hai / vaha donoM cittoM se kAma letA hai / pitA dekhatA hai taba ghara se bAhara nahIM jAtA aura vaha nahIM dekhatA taba ghara se bAhara calA jAtA haiM / hama apane jIvana kI hara ghaTanA meM dekheM aura vizleSaNa kareM to patA calegA ki hama hajAroM cittoM kA jIvana jIte haiN| DaoNkTara ne manAhI kI - " miThAI nahIM khAnI hai / " ghara meM miThAI banI hai / saba loga khA rahe haiM / jise miThAI khAne kI manAhI hai, vaha eka citta se miThAI nahIM khA rahA haiM aura dUsare citta se miThAI khA rahA hai / yaha TUTe hue citta kI sthiti hai / yaha vibhakta vyaktitva hai / (jinakA mana ekAgratA ke bindu para nahIM pahuMcA hai, ve saba loga khaNDita jIvana jIte haiM) samagratA kA jIvana ve hI jI sakate haiM, jinhoMne ekAgratA kI sAdhanA kI hai / yadi mujhase koI pUche ki sAdhanA kI paribhASA kyA hai, maiM isakA sIdhA aura sarala uttara dUMgA ki sAdhanA kI paribhASA hai - citta kI akhaNDatA kA abhyAsa / khaNDa-khaNDa meM baMTe hue citta ko jor3akara akhaNDa kara lenA hI sAdhanA hai | cetanA kI akhaNDatA sadhatI hai taba vyakti ke lie kucha bhI durlabha nahIM hotA / Aja hamArI sArI ulajhaneM isIlie bar3ha rahI haiM ki hamArI cetanA anagina khaNDoM meM vibhakta hai / eka khaNDa idhara tAnatA hai to dUsarA khaNDa udhara / citta ke aneka khaNDa haiM aura jitane khaNDa haiM, utane hI AkarSaNa / eka vyakti bhItara baiThA hai| usane bAje kA zabda sunA, tatkAla barAmade meM Akara khar3A ho gayA / vaha ArAma se bhItara baiThA thA / barAmade meM dhUpa meM Akara kyoM khar3A huA ? citta ke eka khaNDa ne use khIMcA aura vaha bAhara 4 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA artha A gyaa| kabhI sugandha khIMcatI hai, kabhI rasa khIMcatA hai aura kabhI sprsh| kabhI prazaMsA khIMcatI hai to kabhI nindA / hajAroM rassiyoM se baMdhA huA manuSya kitanA dayanIya hai ! jisa rassI kA khiMcAva huA, udhara hI vaha lur3haka jAtA hai / eka purAnI kahAnI hai___eka zreSThI ke do patniyAM thiiN| do patniyoM kA honA aura lar3AI honA do bAteM nahIM haiM / vaha bArI-bArI se donoM ke pAsa jAtA thA / eka nIce tala meM rahatI thIM aura dUsarI Upara tala meM / eka dina bhUla ho gayI aura vaha Upara jAne ke lie sIr3hI para car3hane lgaa| bArI nIce vAlI kI thii| usane paira pakar3a liyaa| 'Upara kaise jAte ho ? Aja bArI nahIM hai|' Upara vAlI ko patA calA / usane hAtha pakar3a liyA / 'Upara car3ha gae, aba nIce kaise jAoge?' Upara se hAtha khIMcA jA rahA hai aura nIce se paira khIMce jA rahe haiM / eka Upara kI ora khIMcatI hai aura eka nIce kI ora / isa khIMcatAna meM zreSThI kA zarIra chila gayA / donoM ora kI khIMcAtAnI ne usakI hAlata burI banA dii| una logoM kI kyA hAlata hotI hogI jo cAroM ora se khIMce jAte haiM / isa sthiti meM cetanA kI saghanatA, akhaNDatA, ekAgratA yA tanmayatA prApta karane kA mUlya hama samajha sakate haiM / citta kI akhaNDatA Atma-sAdhaka ke lie hI Avazyaka nahIM hai, una sabake lie Avazyaka hai jo kalA, zilpa, gaNita, anusaMdhAna yA kisI bhI viSaya meM saphalatA ke zikhara para pahuMcanA cAhate haiN| vizva ke itihAsa meM dekhie, ve hI vyakti saphalatA ke zikhara para pahuMce haiM, jinhoMne citta ko eka banAne kA prayatna kiyA hai| samagratA se kArya karane vAlA apane kArya meM saphala hotA hai| phira cAhe vaha lakSyavedhI ho yA aatmvedhii| hama loga krodha se isIlie mukti nahIM pA rahe haiM ki hama samagratA se krodha nahIM karate / samagratA se krodha karane vAle krodha se mukti pA jAte haiN| kintu jo krodha meM pUre tanmaya nahIM hote ve usase mukti nahIM pA sakate / khAte haiM to bhI samagratA se nahIM khAte / kisI se lar3ate-jhagar3ate haiM to bhI samagratA se nahIM lar3ate-jhagar3ate / bahuta bAra aisA kahate haiM ki eka bAra pUrA lar3o tAki bAra-bAra lar3anA na pdd'e| kintu pUrA lar3anA jAnate hI nhiiN| sAre kArya Adhe-Adhe karate haiN| isalie usa kArya se hameM mukti nahIM miltii| Adhe kArya se tRpti nahIM hotii| aura tRpti hue binA mukti nahIM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya hotii| tRpti hotI hai taba kArya pUrA ho jAtA hai / yaha saba khaNDa-cetanA kI lIlA hai| . cetanA kI akhaNDatA ke lie hama kyA kareM ? aura kucha na kareM, kevala dizA badala deN| hamArI cetanA dUsaroM taka pahuMcatI hai| maiM sAmane baiThe AdamI ko dekha rahA huuN| usake sAtha merA saMparka sthApita ho gyaa| isakA mAdhyama hai-AMkha / maiM eka AdamI ko suna rahA huuN| usake sAtha merA saMparka sthApita ho gyaa| isakA mAdhyama hai-kAna / hamArI indriyAM dUsaroM ke sAtha saMparka sthApita karatI haiM / saMparka sthApita hotA hai taba hameM dvaita kI anubhUti hotI hai| jahAM dvaita kI anubhUti hotI hai, vahAM rAga bhI hotA hai, dvepa bhI hotA hai, aura bhI bahuta kucha hotA hai / saghana aMdhakAra hai / kucha bhI dikhAI nahIM detaa| eka AdamI baiThA hai| thor3I dUra para koI dUsarA AdamI baiThA hai| donoM gunagunA rahe haiN| donoM eka-dUsare kI upasthiti se abhaya haiM / gunagunAne kA zabda nahIM hotA to akelA AdamI aMdhere se Dara jAtA, cAhe pAsa meM koI dUsarA baiThA ho| dUsare kA pAsa meM honA eka bAta hai aura dUsare ke sAtha saMparka ho jAnA dUsarI bAta hai| saMparka ke abhAva meM hara vyakti akelA hai| saMparka ke mAdhyama se vaha dvaita meM calA jAtA hai / vyavahAra ke maMca para dvaita kA artha do kA honA nahIM kintu saMparka kA honA hai| saMparka kA pahalA sUtra hai-indriya / dharma ke loga kahate haiM, indriyAM bahuta aniSTa haiM / ve hamArI cetanA ko khaNDa-khaNDa kara bAhara le jAtI haiM, hameM bhaTakAtI haiM aura ulajhAtI haiN| aba kyA kareM ? kyA AMkha ko phor3a DAleM ? kAna ke parade ko phAr3a DAleM? hindustAna meM dharma kI kacha aisI hI dhArAeM rahI haiM, jinhoMne sAdhanA ke lie AMkha ko phor3ane kI bAta kahI thii| kintu isakA bahuta gaharA artha nahIM hai| AMkha ko phor3anA sAdhanA nahIM hai / sAdhanA kA artha hai-AMkha kI dizA kA parivartana, AMkha ke mAdhyama se bAhara jAne vAlI cetanA ke AkarSaNa kA parivartana / Apa sUrya kI ora pITha kara khar3e haiM / sUrya Apako dikhAyI nahIM degaa| thor3e ghUma jAeM, pazcima se pUrva kI ora ho jAeM, sUrya dIkhane laga jaaegaa| yaha kevala dizA kA parivartana hai / dizA vimukha thI, sUrya nahIM dIkha rahA thaa| dizA badalI, sUrya dIkhane laga gyaa| sAdhanA ke lie bhI dizA-parivartana karanA hai / jo cetanA bAhara kI ora jA rahI hai, use sameTakara bhItara kI ora le jAnA hai| cetanA kI dizA badalI, phira rUpa ko chor3ane kI jarUrata nahIM, usase ghRNA karane kI jarUrata nahIM / hara vyakti ke bhItara eka sundaratama Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA artha rUpa hai| AMkha use dekha letI hai, taba bAharI rUpa kA AkarSaNa apane Apa kama ho jAtA hai| jo AkarSaNa bAhara thA, vaha bhItara calA jAtA hai| yadi rasa . Apako AkarSita kara rahA hai to usase ghRNA karane kI AvazyakatA nahIM hai| jo rasa bAhara hai, usase kahIM adhika manojJa rasa Apake bhItara hai| usake sAtha jIbha kA yoga kara dIjie, dizA badala jAegI, rasa kA bAharI AkarSaNa apane Apa samApta ho jaaegaa| .. sAdhanA kA artha hai-dizA kA parivartana / hama dizA-parivartana ko samajha leM, usakI prakriyA aura sthiti ko samajha leM to hamAre lie koI kaThinAI nahIM hai / dizA-parivartana ko nahIM samajhane ke kAraNa hama bahuta sArI vAsanAoM ke zikAra hote rahate haiN| manuSya meM do prakAra ke dharma (guNa) hote haiM--eka bhAvAtmaka (Positive) aura eka abhAvAtmaka (Negative)-dhanazakti aura RNa-zakti / ina donoM ke dvArA hamArA jIvana saMcAlita hotA hai| isa viSaya meM Aja ke vijJAna ne bahuta khojeM kI haiN| strI kyoM banatI haiisa para anusaMdhAna kiyA gayA / eka jAtaka puruSa banatA hai to dUsarA jAtaka strI banatI hai / yaha antara kyoM ? saba jAtaka puruSa kyoM nahIM bana jAte yA saba-ke-saba strI kyoM nahIM hote ? isa para khoja karate samaya jo tathya sAmane Ae ve sAdhanA kI dRSTi se bahuta hI mahattvapUrNa haiN| puruSa meM puruSatva aura strItva-donoM haiM / eka manuSya puruSa hai / kyA Apa samajhate haiM ki jo puruSa hai, vaha kevala puruSa hI hai ? bAta aisI nahIM hai / jo puruSa hai, vaha strI bhI hai aura jo strI hai, vaha puruSa bhI hai| karmazAstra kI bhASA meM tIna veda hote haiM-puruSa veda, strI veda aura napuMsaka veda / ye tInoM veda hara vyakti meM milate haiM / eka prakaTa hotA hai aura do aprakaTa rahate haiN| jisameM puruSa ke guNa-dharma vyakta hote haiM, vaha puruSa kahalAtA hai, kintu usameM strI ke guNa-dharma bhI vidyamAna haiN| kucha puruSa prakRti se hI strI bana jAte haiM aura kucha striyAM prakRti se hI purupa bana jAtI haiM / zalya-cikitsA ke dvArA bhI aisA parivartana ho rahA hai / isakA rahasya yahI hai ki jo guNa-dharma vyakta hote haiM, ve avyakta ho jAte haiM aura jo avyakta hote haiM, ve vyakta ho jAte haiN| janmanA jo strI hotI hai, usake strI hone kI eka lambI zrRMkhalA hai-janma-janmAntara kI zRMkhalA hai| ise maiM eka udAharaNa ke dvArA spaSTa karanA caahuuNgaa| eka vyApArI hai| vaha bahuta vyasta hai / prAtaHkAla dUkAna meM jAkara baiThatA hai / sAre dina dhandhA karatA hai / grAhakoM se mAthApaccI karatA hai| bahI khAtoM ko ulaTatA-palaTatA hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya / dinabhara parizrama se thakakara cUra ho jAtA hai| zAma ko ghara AtA hai / vaha dekhatA hai ki striyAM ghara meM baiThI haiN| koI mitra AtA hai aura pUchatA hai* bahuta thake hue dikhAyI de rahe ho ?' yaha khIja ke sAtha uttara detA hai'puruSa honA aparAdha hai / puruSa aura mAthApaccI - donoM eka sAtha calate haiM / kitanA acchA hai strI honA ! kitanA acchA hotA yadi maiM strI hotA ! dUkAna meM jAnA nahIM / bahI khAtoM kI parezAnI nahIM / grAhakoM kI mAthApaccI nahIM / rAjya ke karmacAriyoM kI jI hujUrI nahIM kamAne kI ciMtA nahIM / koI nahIM / kitanA acchA hai strI honA ! he bhagavAn ! maiM bhI strI hota ! bahuta acchI bAta hai strI honA / puruSa honA bar3A bhaMjhaTa hai / ' usane yaha bAta bahuta sAdhAraNa bhAva meM kahI / kintu vaha kalpanA usake mana meM ghara kara gyii| dUsare dina phira ghara jAtA hai aura vahI bAta kahatA hai / kalpanA puSTa hotI hai / bAhara meM vaha kahatA hai aura usake antar meM strItva kA guNadharmaM prakaTa honA prArambha ho jAtA hai / kalpanA kI prabalatA ho to saMbhava hai| usI janma meM vaha strI bana jaae| yadi kalpanA apekSita prabala na ho to vaha agale janma meM, dUsare-tIsare yA cauthe janma meM nizcita hI strI bana jAegA / usakA bhAvAtmaka dharma ( puruSa guNa - dharma) prabala thA, vaha abhAvAtmaka dharma ( strI guNa-dharma ) ke dvArA prabhAvita hote-hote apanI sattA ko badala detA hai yA usakI sattA badala jAtI hai / strI dharma kI abhAvAtmaka sattA usameM prakaTa hone laga jAtI hai aura eka bindu aisA AtA hai ki vaha abhAvAtmaka sattA bhAvAtmaka bana jAtI hai tathA bhAvAtmaka sattA abhAvAtmaka sattA ke rUpa meM badala jAtI hai / yaha mAnavIya kalpanA aura usakI pariNati kA camatkAra hai / hama bhAvAtmaka guNa-dharma ko chor3akara abhAvAtmaka guNa-dharmoM kI ora dhyAna dete haiN| taba ve hameM prabhAvita karane laga jAte haiM / AdamI samajhatA nahIM hai vaha binA soma kucha burI bAteM kaha detA hai aura ve burI bAteM usake jIvana meM ghaTita hone laga jAtI haiM / koI AdamI baccoM ko DarAne ke lie kaha detA hai - ' aisA mata karo, maiM tumheM mAra DAlUMgA / ' yaha bahuta bhayaMkara bAta hai / sAmAnya sI bAta lagatI hai kintu vahI bAta do cAra dasa bAra usake muMha se nikalatI hai aura gaharI jar3a jamA letI hai / phira yaha chUTatI nahIM / koI kSaNa vaisA AtA hai ki sacamuca vaha usa bacce ko mAra hI DAlatA hai / hamArI cetanA kI pariNatiyAM bahuta vicitra haiM / itanI vicitra haiM ki yadi hama unake prati pUrNa jAgarUka nahIM rahate haiM to hama svayaM apane hI lie khatarA paidA kara Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA artha lete haiN| ___isa carcA ke bAda mujhe yaha bahuta spaSTa karane kI AvazyakatA nahIM rahegI ki sAdhanA kI hamAre jIvana meM kyA apekSA hai| koI pItala kA bartana ghisa gayA / usa para maila jama gyaa| aba jarUrata kyA hai ? usakI camaka kho gii| usa camaka ko pAnA hai to usakI ghisAI karanI hogI / jaise hI ghisAI kI, camaka lauTa AyI / vaha gaI nahIM, daba gaI thii| ghisAI kI aura vaha lauTa aayii| hamArI cetanA kI camaka ghisa jAtI hai, kho jAtI hai| hama thor3I ghisAI karate haiM, saphAI karate haiM, vaha phira lauTa AtI hai / hama apanI zaktiyoM ko nahIM jAnate / unakI ora pITha kie calate haiN| apanI zaktiyoM se paricita na honA kitanA Azcarya hai| aranI kI lakar3I sAmane hai| patA nahIM calatA ki usameM koI teja hai| kintu una lakar3iyoM kA thor3A-sA gharSaNa hotA hai, teja phUTa par3atA hai / Aga nikala AtI hai| vaha Aga kahIM bAhara se nahIM aatii| vaha lakar3iyoM ke bhItara hai| thor3e se gharSaNa kI jarUrata thii| vaha huA aura Aga prakaTa ho gyii| hama bhI thor3A gharSaNa karanA siikheN| thor3A khonA sIkheM / itanA kUr3A-karavaTa jamA ho gayA hai, use khonA hai| khonA jIvana kI bahuta bar3I saphalatA hai aura vaha hamArI sabase bar3I sAdhanA hai| isIlie AcArya ne kahA- 'maiMne sAdhanA karate-karate khoyA hai, khotA calA jA rahA hUM aura khotA hI rhuuNgaa| pAnA kucha bhI nahIM hai, jitanA jJAna hai, vaha sArA Apake bhItara hai| jitanA darzana hai, vaha sArA kA sArA Apake bhItara hai / jitanI zakti aura jitanA Ananda hai, vaha pUrA kA pUrA Apake bhItara hai / koI bhI mahAn upalabdhi aisI nahIM hai jo hameM bAhara se mile| kintu koI bhI upalabdhi usa vyakti ko prApta nahIM hotI jo khonA nahIM jAnatA, nirjarA karanA nahIM jaantaa| lakSya ke prati cetanA kI samagratA Ate hI khone kA rAstA sApha ho jAtA hai / AcArya bhikSu jaba sAdhanA ke taTa para cale taba unake sAmane koI pralobhana nahIM thA / ve jisa saMgha meM the, usameM unakA agraNI sthAna thA, zIrSa sthAna thaa| phira bhI ve use chor3a dUsare mArga para cala pdd'e| sAmane pahAr3iyAM, Ubar3akhAbar3a jamIna, khoheM aura gaDDhe / logoM ne kahA-"aisA kyoM ? yaha kaisI samajhadArI ? itanI sukha-suvidhAoM ko chor3a aisA viSama mArga kyoM cunA? Apa kyA sukha pAyeMge ?" bhikSu svAmI ne kahA-"bhale prANa cale jAeM, para maiM isa mArga para cluuNgaa| jayAcArya ne likhA hai-"maraNa dhAra ziva maga Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya lho|" mikSa svAmI maraNa ko svIkAra kara sAdhanA ke mArga para cale / yaha kyoM ? isakA uttara hai-unakI cetanA kI samagratA yA akhNddtaa| unakI cetanA lakSya para itanI akhaNDa ho gayI ki usake sivAya koI dUsarA vikalpa zeSa nahIM rahA / jaba mana meM koI dUsarA vikalpa hotA hai taba AdamI cunAva karatA hai aura vaha usa mArga ko cunatA hai jo adhika sukhada hotA hai| nirvikalpa cetanA koI cunAva nahIM krtii| vaha jisa dizA meM cala par3atI hai, usa dizA ke pAra pahuMca jAtI hai / jisa dina lakSya ke prati cetanA kI akhaNDatA prApta ho jAtI hai, usa dina sAdhanA kA prazna samAhita ho jAtA hai / vaha akhaNDatA pAne kI AkAMkSA meM nahIM hotii| hama pAne kI AkAMkSA meM daur3ate haiM / sAdhanA isalie karate haiM ki yaha mila jAe, vaha mila jAe / jaba taka 'milane' kA vikalpa zeSa rahatA hai taba taka nirvikalpa sAdhanA kA marma hama nahIM samajha pAte / jisa dina pAne kI bAta ko chor3akara marane kI yA khone kI bAta samajha leMge, usa dina sahI artha meM sAdhanA kA mArga prazasta ho jaaegaa| * kyA sAdhanA kA uddezya cetanA ko kendrita karanA hI hai yA kucha aura bhI ? ___ yaha sahI hai ki bikharI huI cetanA ko sameTanA, khaNDa-khaNDa meM baMTI huI cetanA ko akhaNDa karanA-sAdhanA kA uddezya hai / vizeSa paristhiti meM manuSya baToratA hai / zakti ko baTorakara hI AdamI bar3A kAma kara sakatA hai| use baTore binA koI bar3A kAma nahIM kara sktaa| sAdhanA kA pahalA aura antima artha hai-cetanA ko baToranA aura cetanA ke khaNDoM ko jor3a-jor3akara akhaNDa kara denA / cetanA ko akhaNDa banAne ke uddezya meM anya pAramArthika uddezya sahaja hI jur3e hue haiN| . bhAvAtmaka aura amAvAtmaka cetanA se ApakA tAtparya kyA hai ? kyA ye donoM hara vyakti meM hote haiM ? __strI meM strI ke guNa-dharma bhAvAtmaka cetanA aura strI meM puruSa ke guNa-dharma abhAvAtmaka cetanA hai / puruSa meM puruSa ke guNa-dharma bhAvAtmaka cetanA aura puruSa meM strI ke guNa-dharma abhAvAtmaka cetanA hai| jo guNa-dharma pUre rUpa meM vikasita ho jAtA hai, vaha bhAvAtmaka cetanA hai / vaha paoNjITiva dharma hai / usameM eka negeTiva dharma rahatA hai / vaha niSedhAtmaka hai / vaha prakaTa nahIM hotA, bhItara meM vidyamAna rahatA hai / ye donoM zaktiyAM hara vyakti meM milatI haiN| sAmagrI kA bala milatA hai to bhAvAtmaka zakti prakaTa hone lagatI hai aura abhAvAtmaka Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA artha 11 zakti tirohita hone lagatI hai| yaha AvirbhAva aura tirobhAva kI prakriyA ___eka dina sAdhu aura dhobI lar3a par3e / sAdhu tapasvI thA, kRza thaa| usane socA-devatA sevA meM rahatA hai / koI cintA nahIM hai / dhobI haTTA-kaTTA thA / sAdhu ko usane girA DAlA / sAdhu uTha nahIM skaa| dhobI calA gyaa| kucha dera bAda sAdhu uThakara apane sthAna para aayaa| zAnta huA, svastha huA / itane meM devatA sAmane upasthita ho gayA / sAdhu ne pUchA "devAnupriya ! kahAM gae the?" "mahArAja ! maiM kahIM nahIM gayA thaa|" "are ! tumane dekhA nahIM, eka AdamI ne mujhe kitanA pITA ?" "abhI-abhI eka AdamI mujhe pITa gyaa|" "nahIM, mahArAja ! Apako koI nahIM pITa sakatA !" "to lagatA hai tuma kahIM cale gae the|" "gayA to nahIM, eka ghaTanA dekha rahA thA / " "kaisI ghaTanA?" "do cANDAla lar3a rahe the / maiM dekha rahA thA, majA le rahA thA / " to jisa samaya sAdhu lar3a rahA thA, vaha sAdhu nahIM thA, cANDAla thA / Apa sthUla bhASA meM use sAdhu kaha sakate haiN| vaha sAdhu nahIM thaa| hama zuddha dRSTi meM jAkara dekheM / hama azuddha naya kI dRSTi se sthUla ghaTanA ko dekhate haiM aura usI ko kahate haiM hama sAdhu ke veza ko dekhate haiM aura use sAdhu kaha dete haiM / zuddha naya aisA nahIM khtaa| vaha kahatA hai-jaba vaha lar3a rahA hai taba cANDAla hai, sAdhu nahIM / usakA jo bhAvAtmaka dharma thA sAdhutA, vaha tirohita ho gyaa| jo usameM abhAvAtmaka dharma thA, abhAvAtmaka cetanA thI, vaha prakaTa ho gayI / sAdhu, sAdhu nahIM rahA, vaha cANDAla bana gyaa| eka adhyApaka dUkAna para baiThA hai / vaha grAhakoM ko mAla de rahA hai| Apa kyA kaheMge use ? Apa jAkara kaheMge-adhyApaka mahodaya ! namaskAra ! kintu zuddha naya aisA nahIM kahegA / adhyApaka taba hogA jaba vaha par3hA rahA ho / abhI vaha mAla beca rahA hai, dUkAnadAra hai, adhyApaka nhiiN| ____eka bhikSu baiThA hai / vaha mauna hai / zuddha naya kahegA--abhI mauna baiThA haiM to vaha muni ho sakatA hai, bhikSu nahIM / vaha bhikSu taba hogA jaba vaha bhikSA kara rahA ho| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ___ to hamArI jo dRSTiyAM haiM, hamAre jo naya haiM, unheM hama ThIka se samajheM / cetanA kI jo pariNati hotI hai jo bhAvAtmaka cetanA jisa kSaNa meM jaise prakaTa hotI hai, usa kSaNa meM hama vaise hI ho jAte haiN| kintu yaha sthUla dRSTi kA vyavahAra hai / isIlie hama eka vyakti ko vahI kahate cale jAte haiN| eka vyakti sattara-assI varSa kA bUr3hA ho gyaa| adhyApakI chor3a dI, phira bhI loga use 'adhyApaka' yA 'gurujI' kahate cale jAte haiN| kaisA adhyApaka ? kaisA guru ? kintu hama kahate hI cale jAte haiN| yaha vAstavikatA nahIM hai, sacAI nahIM hai, zuddha naya kI dRSTi nahIM hai| zuddha naya meM bhAvAtmaka sattA vahI hotI hai jo hamAre bhItara usa samaya kriyAzIla ho| ___ eka AdamI bhItara baiThA hai / daravAje se prakAza bhItara jA rahA hai| vaha prakAza ko dekhatA hai / eka sUrya hajAroM-hajAroM makAnoM ke hajAroM-hajAroM daravAjoM meM baMTa gayA / hamArI cetanA akhaNDa hai kintu vaha hajAroM daravAjoM meM baMTa jAtI hai / jo cetanA mastiSka ke dvArA vyakta hotI hai, usa cetanA kA nAma hai 'citta' / mana bhinna vastu hai usase / citta cetanA kI eka khir3akI hai yaha vaha khir3akI hai jisameM se hama bahuta dUra taka jhAMka sakate haiM athavA bahuta dUra kA prakAza hamAre bhItara taka pahuMca sakatA hai / eka hI cetanA ke, eka hI sUrya ke prakAza ke, alaga-alaga khir3akiyoM aura daravAjoM ke kAraNa alaga-alaga nAma, saMjJAeM aura kArya bana jAte haiM / * sAdhanA ke lie AsmA ko jAnanA Avazyaka hai, kintu zarIra ko jAnanA kyoM Avazyaka hai ? jo AtmA ko jAnatA hai, vaha bAhara ko bhI jAnatA hai, zarIra ko bhI jAnatA hai, adhiSThAna ko bhI jAnatA hai / mahAvIra ne kahA- 'jo ajjhatthaM jANai se bahiyA jANai / je bahiyA jANai, se anjhasthaM jANaI' / kitanI mahattva kI bAta hai ! jo bAhara ko ThIka se jAnatA hai. jo adhiSThAna ko ThIka se jAnatA hai, vahI usameM rahane vAle ko ThIka se jAna sakatA hai| jo adhiSThAna ko ThIka se nahIM jAnatA, Azraya ko ThIka se nahIM jAnatA, vaha usameM rahane vAlI vastu ko ThIka se kaise jAna sakatA hai ? isalie hameM AtmA aura zarIra-donoM ko samajhanA bahuta jarUrI hai| donoM ke sambandhoM ko samajhanA bahuta jarUrI hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA upAsikA jayantI ne bhagavAn mahAvIra se pUchA, "bhagavan ! sonA acchA hai yA jAganA ?' bhagavAn ne kahA--'kucha jIvoM kA sonA acchA hai aura kucha jIvoM kA jAganA acchA hai / bhagavAn ne anekAnta kI bhASA meM uttara diyA / sonA bhI acchA hai aura jAganA bhI acchA hai| phira pUchA-'bhaMte ! yaha kaise ?' bhagavAn ne kahA-jo manuSya adharmaparAyaNa hai, jAgakara nindA karate haiM, IrSyA karate haiM, cugalI karate haiM, burAI karate haiM- dUsaroM ko AghAta pahuMcAte haiM, aise manuSyoM ko sonA acchA hai / jo manuSya bhadra haiM, dUsaroM kI burAI nahIM karate, adharma kA AcaraNa nahIM karate, asad vyavahAra nahIM karate, dUsaroM ko pIr3A nahIM pahuMcAte, una manuSyoM kA jAganA acchA hai / isalie sonA bhI acchA hai aura jAganA bhI acchA hai|' prazna ho sakatA hai ki sonA acchA kaise ho sakatA hai ? jAganA acchA hai, yaha to svAbhAvika bAta hai / kintu sonA acchA kaise ho sakatA hai ? kintu yaha uttara eka dRSTi se diyA gayA hai hamArI zArIrika sthiti ko sAmane rakhakara diyA gayA hai / jo nIMda hamAre zarIra para aura hamArI sthUla cetanA para prabhAva DAlatI hai, usa nIMda ko dhyAna meM rakhakara yaha uttara diyA gayA hai| kintu isakA eka dUsarA pahalU aura hai| usake anusAra sonA acchA nahIM ho sakatA, jAganA acchA ho sakatA hai| hamArI cetanA ke tIna stara haiM-suSupti (mUrchA), jAgRti aura vItarAgatA / manuSya suSupti kI avasthA meM rahatA hai, mUrchA kI avasthA meM rahatA hai / mUrchA kI avasthA meM vaha bebhAna rahatA hai, behoza rahatA hai| use bahuta sAre satyoM kA jJAna nahIM hotA, bodha nahIM hotaa| cetanA kI eka sthiti AtI hai jAgRti kI / jaba vaha jAga jAtA hai, mUrchA TUTa jAtI hai, mUrchA kA bhaMga ho jAtA hai, usa sthiti meM usake caitanya kI kriyAeM badala jAtI haiM / usase agalI avasthA hai vItarAgatA kI, jahAM jAgaraNa kA carama bindu prApta ho jAtA hai / cetanA kI hamArI pahalI avasthA hai mUrchA kI avasthA / bhagavAn mahAvIra ne jise mithyAtva kahA thA, mithyAdaSTi kahA thA, yaha mUchA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya 14 kI avasthA hai / adhyAtma ke prasaMga meM do zabda bahuta pracalita haiM-- bahirmukhatA aura antarmukhatA / hama bahirmukhatA kA artha samajhate haiM aura antarmukhatA kA artha bhI samajhate haiM / kintu sAdhanA ke saMdarbha meM bahirmukha kA artha hameM aura adhika gaharAI se samajhanA hogA / bahirmukha kauna hotA hai ? zabda kI dRSTi se bahirmukha kA artha hai - jisakA mukha bAhara kI ora ho / antarmukhatA kA artha hai - jisakA mukha andara kI ora ho, bhItara kI ora ho / para bahirmukha kyA hai ? kise bahirmukha kahA jAe ? aura kise antarmukha kahA jAe ? hama zvAsa lete haiM aura hamArA zvAsa mUlataH aura adhikAMzataH do nAr3iyoM se pravAhita hotA hai / bAyIM aura dAyIM, ir3A aura piMgalA- ina do nAr3iyoM se hamArA zvAsa pravAhita hotA hai / jo vyakti kevala ir3A aura piMgalA, bAeM aura dAeM svara se hI zvAsa kA prayoga adhika karatA hai, yA jisake zvAsa kA saMcAra inhIM do mArgoM se hotA hai, vaha vyakti bahirmukha hotA hai / isakA tAtparya kyA hai ? maiM aura spaSTa karUM / jisakA suSumnA kA mArga nahIM khulatA, madhya mArga nahIM khulatA, suSumnA kA mArga unmukta nahIM hotA, usakA mana, usakI indriyAM antarmukha nahIM hotIM - unakI caMcalatA samApta nahIM ho sakatI - cAhe vaha kitanA hI mana meM saMkalpa kyoM na kare ? 'mujhe mana ko caMcala nahIM banAnA hai, indriyoM ko caMcala nahIM banAnA hai' - cAhe vaha bArabAra isa bAta ko doharAe, bAra-bAra raTana lagAe, bAra-bAra mana meM saMkalpa aura bhAvanA kare aura tyAga karane kA bhI prayatna kare kintu jaba taka suSumnA krA mArga nahIM khulatA, madhya mArga nahIM khulatA aura suSumnA ke mArga se mana aura prANa kA saMcAra nahIM hotA, taba taka vyakti bahirmukha rahatA hai / bahirmukhatA indriya aura mana kI caMcalatA se AtI hai / jisakA mana caMcala aura indriya caMcala, vaha bahirmukha hotA hai / usakI caMcalatA AtI hai suSumnA kA mArga na khulane ke kAraNa - yAnI ir3A aura piMgalA meM zvAsa kA pravAha hone ke kAraNa usakI bahirmukhatA AtI hai / isalie jisa vyakti ne kevala sthUla zarIra ko hI saba kucha mAna rakhA hai, jo sthUla zarIra ko sAmane rakhakara calatA hai, sthUla zarIra meM rahane vAlI indriyoM ko dhyAna meM rakhakara pravRtti karatA hai, vaha vyakti antarmukha nahIM ho sakatA / yaha eka tathya maiMne Apake sAmane rkhaa| yaha bahuta hI gaMbhIra tathya hai aura jaina darzana ke dvArA samarpita tathya hai / Apa dhyAna deM / hamArA yaha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA 15 siddhAnta hai ki saMsAra kA jitanA bhI vIyaM hotA hai, vaha sArA zarIra - sApekSa hotA hai / yaha bahuta dhruva siddhAnta hai jaina darzana kA / saMsAra kI jitanI zakti abhivyakta aura prakaTa hotI hai, vaha sArI kI sArI pudgala dravya ke sahayoga se hotI hai, pudgala dravya kI apekSA se hotI hai / pudgala dravya ke sahayoga aura apekSA ko chor3akara koI vIrya yA zakti prakaTa nahIM hotI / hama apanI cetanA ko prakaTa karanA cAhate haiM / apanI vAstavika sattA ko prakaTa karanA cAhate haiM / kintu vaha prakaTa taba taka nahIM hotI jaba taka zarIra kA sahayoga hameM prApta na ho jaae| zarIra kA sahayoga liye binA hama samayakrtva ko prakaTa nahIM kara sakate / zarIra kA sahayoga liye binA samyak darzana kI jo zakti hai, use hama bAhara yA vikAsa meM nahIM lA sakate / isalie Apa isa niyama ko mAnakara caleM ki Antarika zakti, Antarika sattA, caitanya, caitanya kA prakAza jo ki abhivyakta hogA, pragaTa hogA, usake sAtha zarIra ko hamezA dhyAna meM rakhanA hogA / zarIra kI upekSA kara, zarIra ko bhulAkara, zarIra para par3ane vAlI UrmiyoM, caitanya kI razmiyoM ko upekSita kara, hama jahAM pahuMcanA cAhate haiM, vahAM nahIM pahuMca sakate / isalie hama jaise AtmA para, caitanya para vicAra karate haiM, usake sAtha-sAtha hameM zarIra para bhI utanI hI gaharAI se vicAra karanA caahie| zarIra ko bhI utanA hI samajhanA cAhie jitanA ki AtmA ko samajhanA hai / aura maiM to socatA hUM ki zarIra ko samajhe binA AtmA ko sahajatayA pakar3A nahIM jA sktaa| jaba hama dvAra meM hI praveza nahIM kareMge to haoNla taka kaise pahuMca pAeMge ! jaba haoNla meM AnA hai to pahale dvAra meM praveza karanA hI hogA / dvAra meM praveza kie binA haoNla meM nahIM pahuMcA jA sakatA / jo dvAra hai zarIra hamArA, usa dvAra meM hama praveza nahIM karate haiM, to usake bhItara hone vAle haoNla taka hama nahIM pahuMca sakate / kabhI bhI nahIM pahuMca sakate / isalie AtmA taka pahuMcane ke lie zarIra kI sArI jo sthitiyAM haiM, zarIra ke sAre jo dvAra haiM, una dvAroM ko pAra karanA hogA, unako samajhanA hogA aura unheM apanI khoja kA viSaya banAnA hogA / mUrcchA meM bahirmukhatA rahatI hai / mUrcchA kA sabase bar3A phalita hai bahirmukhatA / aba isake bAda cetanA kI dUsarI sthiti AtI hai / vaha hai antarmukhatA kI, jAgRti kI / jAgRti kA phalita hai antarmukhatA / jaba hama isa bAta ko samajha lete haiM ki zvAsa ko kisa mArga se pravAhita karanA hamAre lie jarUrI hai, taba madhya mArga ko khojane kA prayatna karanA caahie| aura madhya mArga ko Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya khoja lete haiM, suSumnA ke mArga ko khoja lete haiM, hamArA prANa, hamArA zvAsa usa madhya mArga se pravAhita hone laga jAtA hai / jo dhAra udhara jA rahI thI, 'jo dhAra idhara jA rahI thI, jaise-taise pravAhita ho rahI thI, usako hamane bAeM jAne se rokA, dAeM jAne se rokA aura ThIka bIca meM bahAnA zurU kara diyA / hamArI zakti jo dAeM-bAeM bikhara rahI thI, vaha kendrita hokara hamAre bhItara madhya bhAga meM pravAhita hone lagI yAnI zvAsa kA pravAha jo ir3A aura piMgalA meM bahatA thA, use hamane sameTakara madhya mArga meM suSumnA meM pravAhita karanA zurU kara diyA / suSumnA kA mukha khula gayA, unmukta ho gayA / zvAsa aura prANa kA usameM saMcAra hone lagA / taba mana aura prANa vilIna ho gaye, zAnta ho gaye / usameM unakA vilaya ho gayA / mana, prANa aura indriyoM ke vilIna hote hI caMcalatA samApta ho gyii| mana kI caMcalatA aura indriyoM kI caMcalatA samApta hote hI antarmukhatA kI sthiti prApta ho jAtI hai / yaha hai antarmukhatA / AdhyAtmika antarmukha hotA hai aura bhautikavAdI bahirmukha / AdhyAtmika kA tAtparya kyA hai ? jo bhItara kI ora jAne vAlA hai vaha AdhyAtmika | adhyAtma kA artha hotA hai bhItara / bahir kA artha hotA hai bAhara | AdhyAtmika vyakti yAnI bhItara kI gaharAI meM jAne vAlA vyakti, antarmukha vyakti / usakI prANa-zakti kA muMha khula jAtA hai / usakI antar yAtrA, bhItarI yAtrA zurU ho jAtI hai / jo vyakti antarmukha nahIM hai, bahirmukha hai, usakI sArI zaktiyAM bAhara kI ora pravAhita hotI haiN| bAhara kI ora pravAhita hone vAlI zaktiyAM usake lie lAbhadAyI nahIM hotIM / hamAre AcAryoM ne ise bahirmAtmA aura anta -- atmA- ina do zabda se prakaTa kiyA hai / bahirmukha yAnI bahirSAtmA / anta rmukha yAnI antarmAtmA / jo vyakti kevala zarIra ko hI saba kucha samajhatA hai, sthUla zarIra ko saba kucha mAnakara calatA hai, vaha hotA hai bahirmAtmA / jo sukha duHkha, sardI-garmI Adi dvandvoM ke sAre AghAtoM ko hI apanA vAstavika jIvana mAnakara calatA hai, vaha hotA bahirmukha / antarmukha kauna hotA hai ? jisane samajha liyA ki zarIra merA nahIM hai / maiM zarIra se bhinna hUM / jise zarIra se AtmA kI bhinnatA kI anubhUti hotI hai, vaha antaatmA ho jAtA 1 hai / eka vyakti ne dhone ko kapar3A diyA / dhobI ne dhokara sApha kara diyA / usane use pahana liyaa| eka dina vaha A rahA thA bAjAra se / dUsarA vyakti Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA 17 milA / usane dekhA aura dekhate hI usakA hAtha pakar3a liyA aura kahA, "tumane merA kapar3A pahana liyA / tumane kahAM se corI kI hai ? maiM kaI dinoM se DhUMr3ha rahA hUM / merA kapar3A nahIM milA / " vaha AvAk raha gayA / yaha kaise ? maiMne kabhI corI nahIM kI / aura yaha mujha para corI kA Aropa kaise lagA rahA hai ? tatkAla usane dekhA / apanA cihna dekho | cihna dekhA to sacamuca sakucA 1 gayA / usane kahA, "kapar3A merA nahIM hai, kisI dUsare kA hai / dhobI ne jaise lAkara diyA, maiMne pahana liyA / cihna dekhA nahIM aura apanA mAnakara pahana liyA / " usane svIkAra kiyA, "sacamuca tuma ThIka kaha rahe ho, yaha kapar3A merA nahIM hai / maiMne corI nahIM kI, phira bhI maiM yaha kahatA hUM ki kapar3A merA nahIM hai / " kapar3A use kholakara denA par3A / hama bhI bahirmukhatA ke kAraNa dUsare ke kapar3oM ko pahane cale jA rahe haiM aura apanA mAnate cale jA rahe haiM / hama mAnate haiM ki ye kapar3e hamAre haiM / yaha rAga-dveSa kI pariNati, ahaM aura dvandva kI pariNati, yaha vikalpa cetanA kI pariNati, saMkalpa aura vikalpa kI pariNati, IrSyA aura ghRNA kI pariNati, sukha aura duHkha kI pariNati - ye jo pariNatiyAM haiM, unheM hama apanA astitva jaisA mAnakara hI cala rahe haiM / apane astitva meM zAmila kara rahe haiM aura usakA aMga mAnakara cala rahe haiM / yaha hai hamArI vikalpa cetanA, bahirmukhI cetanA / kiMtu jaise hI antarmukhI cetanA kA vikAsa yA udaya hotA hai, koI AkAra hameM kahatA hai ki jina kapar3oM ko tumane or3ha rakhA hai, ye tumhAre nahIM haiM, ye dUsaro ke haiM / jinako tuma apanA mAna rahe ho, ye tumhAre nahIM haiM, to kabhI-kabhI AMkha khula jAtI hai | hama apane cihna ko dekhane kA prayatna karate haiM to hameM lagatA hai ki yaha cihna merA nahIM hai / kisI bAta para khuza honA, nAkhuza honA, yaha merA cihna nahIM / kisI bAta meM sukha mAnanA, kisI bAta meM duHkha mAnanA, yaha cihna merA nahIM hai / jaba apane cihna kI anubhUti hameM hone laga jAtI hai, yaha lagatA hai ki yaha cihna kisI dUsare kA hai taba hamArI jAgRti prakaTa hotI hai, antarmukhatA prakaTa hotI hai aura hama jAgRti ke kSaNa meM cale jAte haiM / do cetanA haiM - eka suSupti kI cetanA aura eka jAgRti kI cetanA / eka bahirmukhatA kI cetanA aura eka antarmukhatA kI cetanA / eka vairAgya - bhAva kI cetanA aura eka antara AtmabhAva kI cetanA / isa para hamane thor3A-sA samajhane kA prayatna kiyA hai / tIsarI hai vItarAgatA kI cetanA / vItarAgatA kI cetanA sahaja samAdhi hai / yaha nirupAdhika kI cetanA hai / yahAM hamArI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya sArI upAdhiyAM samApta ho jAtI haiN| isameM phira koI upAdhi nahIM rhtii| isa cetanA ke prakaTa hone para sAre dvandva aura dvandvoM se hone vAlI sArI pratikriyAeM aura pariNAma samApta ho jAte haiN| dhyAna-sampradAya ke eka sAdhaka the / unakA nAma thA kaMcu / ve kyoTo meM rahate the / eka dina unake pAsa kyoTo kA gavarnara AyA / bAhara dvArapAla khar3A thA / gavarnara sAdhaka se milanA cAhatA thaa| apanA kArDa diyA / dvArapAla kArDa lekara sAdhaka ke pAsa pahuMcA aura jAkara kahA-'koI vyakti bAhara khar3A hai aura Apase milanA cAhatA hai|' sAdhaka ne dekhA, kArDa meM likhA hai'maiM Apase milanA cAhatA huuN| merA nAma hai kiTegAmI-kyoTo kA garvanara / ' paricaya par3hakara sAdhaka ne kahA- 'jAo, lauTA do / AgaMtuka se kaha do ki maiM use nahIM jaantaa|' vaha gayA aura jAkara kArDa de diyA / kahA ki ve Apase milanA nahIM cAhate, ve Apako nahIM jAnate / usane kArDa hAtha meM liyA / kucha kATakara punaH dvArapAla ko de diyA aura kahA ki ise le jAkara de do / dvArapAla ne punaH sAdhaka ko kArDa de diyaa| usameM aba kevala nAma likhA thA-kiTegAmI / gavarnara upAdhi nahIM thii| sAdhaka kArDa dekhate hI musakarAyA aura bolA, 'acchA ! kiTegAmI AyA hai| bahuta acchA huA / maiM usase milanA hI cAhatA thA / jAo, jaldI bulAkara laao|' sAdhaka gavarnara se nahIM milanA cAhatA thA, kiTegAmI se milanA cAhatA thaa| kitanA aMtara A gayA ! kiTegAmI se milane meM koI kaThinAI nahIM huI, kintu kyoTo ke gavarnara se milane meM use kaThinAI huI / yaha sArI milana kI kaThinAI upAdhiyoM ke kAraNa hotI hai| hamArI jitanI upAdhiyAM hotI haiM, jitane vikalpoM kI, jitane pariNAmoM kI-cetanA ke pariNAmoM kI yA vaibhAvika pariNAmoM kI, jitanI upAdhiyAM hamAre bhItara A jAtI haiM, utanI hI hamAre antar-milana kI kaThinAiyAM paidA ho jAtI haiM / jaise-jaise upAdhiyAM haTatI haiM, hamAre milana kI dUriyAM aura kaThinAiyAM bhI samApta ho jAtI haiN| nirjarAvasthA kI cetanA Ane para sArI upAdhiyAM samApta ho jAtI haiN| upAdhiyoM ke samApta hote hI jinase hameM milanA hai, ve hamase mila jAte haiN| cetanA kI tIna zreNiyAM haiM, tIna kakSAeM haiM-mUrchA kI cetanA, jAgRti kI cetanA aura vItarAgatA kI cetnaa| pahalI hai mUrchA kI cetanA / isameM jAgRti kA kSaNa nahIM rhtaa| dUsarI hai jAgRti kI cetanA / yahAM se jAgaraNa kA prArambha hotA hai| isI ko bhaga Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA vAn mahAvIra ne kahA thA samyakdarzana / samyakdarzana kA pahalA kSaNa jAgaraNa kA pahalA kSaNa hotA hai / yA yoM kaheM ki jAgaraNa kA pahalA kSaNa hI samyakdarzana kA pahalA kSaNa hai| tIsarI hai vItarAgatA kI cetanA / jAgaraNa ke Adi kSaNa se hamArI yAtrA zurU hotI hai aura vItarAgatA ke kSaNa taka pahuMcakara hamArI yAtrA pUrNa ho jAtI hai / prazna avasthAoM kA nahIM hai| prazna yaha hai ki yaha jAgRti prApta kaise ho ? jAgRti kI prakriyA kyA hai, yaha bahuta mahattvapUrNa prazna hai| isa prakriyA para hameM vicAra karanA hai / vyavahAra kI bhASA meM kahate haiM ki tattva kA hameM bodha huaa| tattva ko hamane jAnane kA prayatna kiyA / hamArA jAgaraNa kA kSaNa zurU ho jAtA hai kintu sAdhanA ke mArga meM isakA mUlya nahIM hai| bahuta choTI bAta hai yaha / sAdhanA ke mArga meM jAgRti kI prakriyA kahAM se zurU hotI hai, isa para hameM dhyAna denA hogaa| __yaha hamArA zarIra hai / isa zarIra meM aneka sthala haiN| zarIra ke mukhyata: tIna bhAga hote haiM-Urdhva, adho aura madhya / nAbhi se Upara kA jo bhAga hai, vaha Urdhvaloka kahalAtA hai / nAbhi kA kSetra madhyaloka kahalAtA hai| nAbhi ke nIce kA bhAga adholoka kahalAtA hai / ye tIna loka hamAre zarIra meM haiN| (hamArI prANazakti aura zvAsazakti adholoka se zurU hotI hai| hamAre pRSTharajju kA jo pichalA sirA hai, vahAM se prANazakti kA pravAha hotA hai / prANazakti, hamArI cetanA ko zakti, hamArI jJAna kI zakti aura hamArI ir3A kI zakti-ye sArI kI sArI vahAM se zurU hotI haiN| usakA pravAha yadi Upara kI ora jAtA hai to cetanA kA vikAsa hotA hai| usakA pravAha yadi nIce kI ora jAtA hai to cetanA kA AcchAdana hotA hai, AvaraNa hotA hai| aba hameM karanA kyA hai; hameM apanI prANazakti ko Upara kI ora le jAnA hai| Upara kI ora le jAne para hI hamAre samyaktva kA yA hamAre jAgaraNa kA vikAsa ho sakatA hai|) nAbhi se bAraha aMgula Upara eka cakra hai| usakA nAma hai manaHcakra / usa manaHcakra meM jaba hamArI prANazakti kA pravAha ho jAtA hai to hamAre jAgaraNa kA pahalA kSaNa prakaTa hotA hai / manaHcakra kI ATha paMkhur3iyAM haiN| usa kaNikA para jaba hamArI cetanA kI UrmiyoM kA pravAha kendrita hotA hai, taba jAgRti abhivyakti hotI hai, prakaTa hotI hai, yA samyaktva prakaTa hotA hai| usase pahale samyaktva prakaTa nahIM hotaa| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya sUtroM meM eka carcA hai ki ATha pradeza aise haiM, jo prakaTa rahate haiM, abhivyakta rahate haiN| una para koI AvaraNa nahIM hotaa| jinheM hama manaHcakra kI ATha paMkhur3iyAM kahate haiM, ve ATha pradeza haiM, jina para cetanA pahuMcane para samyaktva kA vikAsa yA jAgaraNa kA vikAsa hotA hai| usake pahale jAgRti kA vikAsa nahIM hotA / yaha bahuta mahattva kI bAta hai / hamArI prANazakti jaba nIce rahatI hai, usa sthiti meM cetanA kA vikAsa nahIM ho sakatA, samyak STi kA vikAsa nahIM ho sakatA / prANazakti ko hameM Upara kI ora le jAnA hI hogaa| aura le jAye binA usameM sthiratA nahIM A sktii| mana kI caMcalatA, mana kI Asakti samApta nahIM ho sakatI / isalie anantAnubandhI kaSAya samApta hue binA jAgRti prApta nahIM hotii| anantAnubandha kI graMthi yA jise hama rAga-dveSa kI granthi kahate haiM, jaba taka yaha samApta nahIM hotI, taba taka jAgaraNa prApta nahIM ho sakatA / granthi kA viccheda yA graMthi kA kSINa honA Avazyaka hai / granthi kA viccheda hue binA samyaktva prApta nahIM ho sktaa| vaha graMthi kahAM hai ? vaha gAMTha kahAM hai hamAre manaHcakra meM ? ise hama gAMTha kyoM mAnate haiM ? isakA eka kAraNa hai / hamAre zarIra ke jo snAyu haiM, ve snAyu sIdhe bhI calate haiM aura Ter3he-mer3he bhI calate haiM / ve snAyu jahAM bahuta ulajhe hue haiM, Ter3he haiM, unheM gAMTha kahA jAtA hai / gAMTha kyoM kahA jAtA hai ? kyoMki vahAM prANazakti kA pravAha sIdhA nahIM hotaa| prANazakti ko vahAM ghumAva karake gati karanI par3atI hai / isalie use granthi kahA jAtA hai| kucha loga use cakra bhI kahate haiM / kyoMki vahAM cakrAkAra gati karanI par3atI hai| aura kamala zabda kahane kA bhI artha bahuta mahattvapUrNa hai / kamala kA matalaba yahAM kamala zabda se nahIM, Apa kamala kI bhAvanA se liijie| kamala kA dharma kyA hai ?-saMkucita honA aura vikasita honA / saMkoca aura vikoca, yaha kamala kA dharma hai / to vahAM hamArI cetanA yA prANazakti ke dvArA una snAyuoM meM yA ulajhe hue tAroM meM saMkoca aura vikoca bhI hotA rahatA hai, cetanA kA pravAha vahAM prabAhita hotA hai / cetanA pravAhita hotI hai / ve khula jAte haiM, vikasita ho jAte haiN| jaba prANazakti kA pravAha kama hotA hai, ve phira sikur3a jAte haiM, saMkucita ho jAte haiM / isalie unheM kamala kahanA koI atyukti nahIM, dharma ke anurUpa hI bAta hai / granthi, cakra yA kamala-ye tInoM bAteM kahI jA sakatI haiM--manaHcakra, manogranthi yA mana-kamala / mana ke cakra se hRdayacakra bilakula bhinna hai / hRdayacakra se bhinna jo mana Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA kA cakra hai, mana kA kamala hai yA mana kI granthi hai, usakI kaNikA meM jAkara apanI sArI cetanAoM ko sameTakara, hamArI ciMtana kI razmiyAM, hamArI pariNAma-dhArA aura hamArI bhAvadhArA jo sAre zarIra meM pravAhita hotI hai, use saMkucita kara, sameTakara, jaba taka manaHcakra kI kaNikA para kendrita nahIM kara dete haiM, taba taka usa graMthi kA bhedana nahIM hotA hai / aura usa graMthi kA bhedana hue binA jAgRti, samyakadarzana yA samyaktva prApta nahIM ho sktaa| yaha usakI prakriyA hai| (apanI dhAraNA ke dvArA prANazakti ko manaHcakra meM kendrita karanA aura vahAM se kendrita kara phira prANAyAma karanA-recaka, pUraka aura kuMbhaka karanA--yaha hai jAgRti kI prkriyaa)| aisA karane para--mana:cakra para dhyAna karane para recaka dhyAna, pUraka dhyAna aura kuMbhaka dhyAna-ye vividha dhyAna vahAM karane para mana kI granthi dhIme-dhIme khulane laga jAtI hai / usakI ulajhana samApta ho jAtI hai / aura eka dina aisA AtA hai, ki vaha graMthi khula jAtI hai / granthimokSa ho jAtA hai / aura usa graMthi kA jaise hI mokSa huA, jAgaraNa kA kSaNa prakaTa ho jAtA hai / jAgRti hamArI prakaTa hone laga jAtI hai, aura hamArI dRSTi samyak bana jAtI hai / hameM spaSTa lagane laga jAtA hai ki sthUla zarIra hI saba kucha nahIM hai| sthUla zarIra se bhI bar3I eka zakti hai--vaha hai sUkSma zarIra / hameM sUkSma zarIra kI zakti kA bodha ho jAtA hai| ____Aja taka to hama sthUla zarIra kI zakti ko hI zakti mAnakara cala rahe haiM / kintu sthUla zarIra kI zakti sUkSma zarIra kI zakti ke sAmane sauvAM hissA bhI nahIM hai, hajAravAM hissA bhI nahIM hai / bahuta thor3I zakti hai / hamArI sArI zakti sUkSma zarIra meM kendrita hai / hameM sUkSma zarIra kI zakti kA bhI bodha ho jAegA / usameM hameM caitanya kI svatantra sattA kA bodha ho jAegA / caitanya kI svataMtra sattA hai / isa sthUla zarIra se aura isa sUkSma zarIra se bhI caitanya kI svataMtra sattA hai, ye donoM bAteM hameM spaSTa ho jaaeNgii| tIsarI bAta yaha hai ki caitanya kI svataMtra sattA kA vikAsa kiyA jA sakatA hai, usakA bodha bhI hameM ho jAegA aura svatantra sattA ke vikAsa karane kI prakriyA kA bhI hameM bodha ho jaaegaa| isa prakAra samyakdarzana ke dvArA, manaHcakra para rahI huI graMthi ke bhedana ke dvArA hama ina sArI sthitiyoM ko spaSTa samajha leMge / AtmA aura zarIra kA bhedajJAna, hamArI zaktiyoM kA bodha, hamAre astitva kA bodha, hamAre antarjagat kI kriyAoM aura pratikriyAoM kA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya bodha-ye sArI bAteM hamAre sAmane spaSTa ho jAyeMgI aura phira mUrchA kI sthiti se jAgRti kI sthiti meM hama cale jaayeNge| hama mUrchA kI yAtrA samApta kara jAgRti kI yAtrA prArambha kara deNge| yaha hamAre jIvana kA pahalA kSaNa yAnI apUrva kSaNa AtA hai| arthAt isase pahale hamane aisI yAtrA kabhI nahIM kii| yahIM se hamArI nayI yAtrA zurU hotI hai, nayA mArga zurU hotA hai aura hamAre sAmane maMjila bhI nayI ho jAtI hai| isa apUrvakaraNa kI sthiti meM Akara, isa apUrvakaraNa kI sthiti kA anubhava kara, hama antar kI yAtrA ko zurU kara dete haiM, jAgRti kI yAtrA ko zurU kara dete haiM / isa prakAra tIna yAtrAeM haiM--mUrchA kI yAtrA, jAgRti kI yAtrA aura vItarAgatA kI yAtrA / ye tIna yAtrAeM hamAre sAmane haiM / mUrchA kI yAtrA ko samApta kara jAgRti kI yAtrA meM praveza karanA hI sAdhanA hai / sAdhanA kyA hai ? mUrchA kI granthi ko tor3akara jAgRti ke chidra meM praveza karane kA nAma hI hai saadhnaa| * sAdhanA kI bhUmikA ko prApta karane ke lie jAgarikA Avazyaka hai, jAganA Avazyaka hai| para jaba taka vaha jagatA nahIM hai, taba taka vaha Age kI yAtrA kaise kara sakatA hai ? abhI Apane manaHcakra kI carcA kii| usake sAtha hI Apane yaha bhI batAyA ki prANAyAma ke mAdhyama se hama usako vikasita kara sakate haiN| kRpA karake Apa batAeM ki prANAyAma ke lie kauna-sI prakriyAeM haiM jinase ki manaHcakra khula sakatA hai ? prANAyAma kI mUla prakriyA eka hI hai-zvAsa ko lenA, nikAlanA aura sthira karanA / yaha eka hI prakriyA hai / antara AtA hai hamAre saMkalpa kA aura dhAraNA kA / hama prANAyAma kisa sthAna para kara rahe haiM ? prANavAyu ko kahAM le jA rahe haiM ? kahAM sthira kara rahe haiM ? usake AdhAra para ye sArI kriyAeM hotI haiM / prANa kI dhArA ko hama eka aMgulI ke sire para bhI le jA sakate haiN| prANa kI dhArA ko hama aMgUThe ke agrabhAga para bhI le jA sakate haiN| prANa kI dhArA ko hama brahmarandhra meM bhI le jA sakate haiN| prANa kI dhArA eka calatI hai| prANavAyu kI dhArA eka calatI hai / aba kahAM le jAnA, kisa dhAraNA para le jAnA, kahAM jAkara use sthira karanA, ye sAre khulate haiM mUlataH kuMbhaka ke dvArA / kuMbhaka ke binA ye nahIM khulate / jitane bhI cakra haiM, ve kuMbhaka se khulate haiM / to yaha hamArI dhAraNA para nirbhara hai / dhAraNApUrvaka hama jahAM mana karate Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA - 23 haiM, jahAM saMkalpa karate haiM, vahAM prANavAyu ko jAnA hI hotA hai / hamane .yahA~ dhAraNA kI, saMkalpa kiyA, mana ko yahAM kendrita kara diyaa| prANavAyu kI dhAraNA yahAM na Ae, yaha ho hI nahIM sktaa| vahAM use jAnA hI hogaa| to mana ke pIche mana kI dhAraNA yA saMkalpa ke pIche prANavAyu ko jAnA hotA hai / prANavAyu jaba vahAM calI jAtI hai, phira hama karate haiM kuMbhaka / use sthira karate haiM, vahAM rokate haiN| vahAM rokane para itanA dabAva par3atA hai ki vaha apane Apa hI ruka jAtI hai / manaHcakra para yahI bAta lAgU hotI hai ki jaba manaHcakra kI graMthi kA bhedana karanA hai, mAnasika graMthi kA bhedana karanA hai, to hamArI dhAraNA hogI manaHcakra ke sthAna para / aura manaHcakra ke sthAna para jaise hamane dhAraNA kI-pUraka, recaka aura kuMbhaka kiyA, isa prakriyA se vaha granthi khula jAtI * prANa aura prANavAyu meM kyA meva hai ? prANavAyu kyA hai ? prANa jIvanI-zakti hai / prANavAyu hama bAhara se lete haiM, vaha eka lI huI zakti hai / prANa aura prANavAyu eka nahIM haiN| hama jo vAyu lete haiM aura jo vAyu hamAre zarIra meM rahatI hai, vaha eka hI vAyu hai / zArIrika sthAnoM kI bhinnatA ke kAraNa usake nAma alaga-alaga rakha die gae haiN| saMjJAeM usakI bhinna-bhinna ho gayIM / mUlataH vaha eka hI cIja hai / prANa, apAna, vyAna, udAna, samAna--ye pAMca bheda kara die ge| aura bhI bheda kie jA sakate haiM / ye sAre bheda kSetra ke AdhAra para kie gae / prANavAyu kA kSetra aura usakA kArya samUce zarIra meM ho sakatA hai aura samUce zarIra meM usakI gati ho sakatI hai / saMkalpa ke binA prANavAyu kI gati nahIM hotii| mAnasika saMkalpa ke sAtha prANavAyu calI jAtI hai / mana ke sAtha usakA Urdhvagamana bhI hotA hai, adhogamana bhI hotA hai / donoM hote haiM / usakA mUla sambandha mana ke sAtha hai / camar3I ke nIce samUce zarIra meM prANavAyu rahatI hai / samUce zarIra meM rahatI hI nahIM kintu jahAM mana kA saMkalpa hotA hai, mana kI gati hotI hai, vahAM prANavAyu calI jAtI hai / prANa hamArI zakti hai / vaha kisI ke dvArA dI huI nahIM hai| prANa kyA cIja hai ? prANa kaise utpanna hotA hai ? kaise kriyA karatA hai ?-isa para bahuta vistAra se hameM carcA karanI hai|| * Apane kahA ki mana:cakra hRdayacakra nahIM hai| kyA koI hRdayacakra bhI hai ? hai to donoM meM kyA bhinnatA hai ? hRdayacakra aura manaHcakra meM bhinnatA hai| kucha AcArya chaha cakra mAnate haiM, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -24 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya - kucha sAta mAnate haiM aura kucha nau mAnate haiM / bhinna-bhinna mAnyatAeM haiM / eka cakra hai sIdhI rekhA meM aura eka cakra hai hRdaya ke sAmane / eka kA nAma hai hRdayacakra aura dUsare kA nAma hai anAhata cakra / maiM samajhatA hUM ki anAhata cakra aura manaHcakra eka honA caahie| anAhata, dhvani kI bhinnatA aura tanmayatA- inameM zabdoM kA bheda hai, tAtparya meM koI bheda nahIM hai / jaba zUnyatA kI sthiti prApta ho jAtI hai, indriya aura mana kA pUrNa vilaya ho jAtA hai, taba anAhata dhvani sunate haiM / anAhata dhvani sunanA, tanmaya honA aura zUnya honA- inameM zabdoM kA bheda hai, tAtparya meM koI bheda nahIM hai / cAhe anAhata citra kahie aura cAhe manaHcakra kahie - donoM meM mujhe lagatA hai ki koI tAtparya kA bheda nahIM hai / * ATha rucaka pradeza / unakA vikAsa hone para jAgarikA kA vikAsa hotA hai, yaha Apane kahA / unakA vikAsa hone para samUcI cetanA para yA samUce pradezoM para koI prabhAva par3atA hai ? cetanA ke kucha kSetra haiM aura una kSetroM kI jAgRti sampUrNa cetanA para prabhAva DAlatI hai / yaha hamAre cetanA ke kendra haiM, jahAM jJAna taMtuoM yA caitanya ke pradeza saMgaThita rUpa meM hote haiM / unakA vikAsa hone se samUcI cetanA kA vikAsa hotA hI hai / vaise to AvaraNa hotA hai to samUcI cetanA para hotA hai / vikAsa hotA hai to samUcI cetanA kA hotA hai / aisA nahIM hai ki cetanA kA eka konA AvRta hotA gayA aura dUsarA konA khulA raha gayA, kintu eka sthAna aisA hotA hai jahAM coTa karane para sArA kA sArA jhanajhanA uThatA hai / yadi hama polI jamIna para kisI cIja ko kUTate haiM to sArA jhanajhanA uThatA hai| aura vahI cIja Thosa jagaha para kUTate haiM to thor3A-sA hissA prakampita hotA hai| jahAM cetanA ke pradeza bahuta saMgaThita hote haiM, vahAM koI coTa lagatI hai to sArI cetanA meM bhArI prakaMpana paidA kara detI hai / eka sthAna aisA bhI hotA hai jahAM coTa lagane para koI vizeSa antara nahIM hotA / yaha kSetroM kA antara hai / kendra ke mAdhyama se dUsare pradeza kA antara hai aura yaha svAbhAvika bAta hai / samyaka darzana ke lie jAgarikA kyoM Avazyaka hai ? ke bhevana ke lie prANAyAma kI AvazyakatA hai| hai, jaina darzana meM prANAyAma kA virodha kiyA gayA hai| *anusAra manaHcakra ke mevana kI kyA prakriyA hai ? * Apane kahA ki manaH jahAM taka mujhe khayAla to phira jaina-varzana ke Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 samyakdarzana ke lie jAgarikA zabda kA prayoga bahuta upayukta hai aura jaina darzana se sambandhita bhI hai / sAdhanA ke kSetra meM jAgRti vahIM se zurU hotI hai, jahAM zarIra aura AtmA ina donoM kA bheda jJAna ho jAtA hai / jaba taka inakA bheda - jJAna nahIM hotA, jAgRti nahIM hotI / aura vAstava meM samyakdarzana kA artha hI hai-bheda - jJAna, jahAM cetana aura acetana kI bhinnatA kA spaSTa bodha hotA hai | AcArya kundakunda tathA unake pIche aneka vyAkhyAkAroM ne mukhyataH yahI pratipAdita kiyA hai / sthitaprajJa kI prajJAntara se pRthak pratIti honA, caitanya dravya kI anya dravyoM se pRthak pratIti honA, yahI samyakdarzana hai aura yahI vAstava meM AtmA hai / yaha samyakdarzana yA jAgarikA, eka hI bAta hai / aura yahIM se hamAre jAgaraNa kA prArambha hotA hai / jaba hamane yaha samajha liyA ki AtmA bhinna hai aura ye jitane bAkI dravya haiM, vikalpa haiM, saMkalpa haiM, zarIra haiM, aura zarIrajanita anubhUtiyAM haiM, ye sArI kI sArI bhinna haiM / yaha hamArA jAgarikA kA pariNAma hai / isalie samyaktva ke lie jAgarikA zabda kA cunAva bahuta - ucita hai / jAgarikA bhagavAn se pUchA - 'manuSya kitane prakAra ke hote haiM ?' bhagavAn ne uttara diyA- 'manuSya tIna prakAra ke hote haiM--supta, suptajAgRta aura jAgRta ' purAne jamAne kI bAta hai / zaMkha aura mudgala bhagavAn ke zrAvaka the / eka bAra zaMkha ne kahA, 'hama bhoja kareMge, saba milakara khAyeMge / ' vaha dharma - ArAdhanA meM laga gayA / dUsare sAre ikaTThe ho gaye / bhojana banAyA / vaha nahIM AyA to sabako bahuta burA lagA / saba bhagavAn ke pAsa gye| vahAM zaMkha baiThA thA / use dekhakara unhoMne kahA, 'zaMkha ! tumane hamAre sAtha bahuta bar3A dhokhA kiyaa| pahale to tumane hamase kahA ki bhoja kareMge, acche-acche bhoja banAo / hamane banA liye / saba A gaye aura tuma nahIM Aye / tumane hamAre sAtha vizvAsaghAta kiyA hai / ' bhagavAn ne kahA, 'aisA mata kaho / isane tuma logoM ke sAtha vizvAsaghAta nahIM kiyA, dhokhA nahIM diyA / 'to bhaMte ! phira isane kyA kiyA ? ' bhagavAn ne kahA, 'isane supta jAgarikA kI / ' phira pUchA ki jAgarikA kitane prakAra kI hotI hai ? Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya bhagavAn ne uttara diyA, 'jAgarikA tIna prakAra kI hotI hai--eka supta jAgarikA, eka buddha jAgarikA aura eka prabuddha jAgarikA / jaba zrAvaka samyaktva ko prApta kara letA hai, yaha supta jAgarikA hai / pramatta saMyati se prArambha kara vItarAga taka abuddha jAgarikA hotI hai / kevalI kI prabuddha jAgarikA hotI hai / ye tIna jAgarikAeM haiM aura inakA cunAva karanA bahuta mahattvapUrNa hai / upaniSadoM meM tIna avasthAoM kA varNana milatA hai-- svapnAvasthA, supupti avasthA aura turiyAvasthA / agara ina tIna avasthAoM kI hama tulanA kareM to suptAvasthA hai svapnAvasthA aura suSupti avasthA / samayaktva hai jAgRta avasthA / samyaktva yA jAgRti ke Adi bindu se lekara aura prabuddha jAgarikA taka, sArI kI sArI jAgarikA jAgRti avasthA hai / aura turiyAvasthA haiM kevalajJAnI kI avasthA / maiM samajhatA hUM ki samyakdarzana kI sArI bhAvanA ko spaSTa samajhane ke lie jAgarikA zabda kA cunAva bahuta upayukta hai / dUsarA prazna hai prANAyAma ke sambandha meM / hamArI yaha saMskArita dhAraNA ho gayI ki jaina AcAryoM ne prANAyAma kA niSedha kiyA hai / kintu yaha vAstavika bAta nahIM hai / jaina AcAryoM ne prANAyAma kA khaMDana kiyA, madhyavartI AcAryoM ne kiyA / unhoMne prANAyAma kA khaMDana nahIM kiyA balki teja prANAyAmoM kA khaMDana kiyaa| yAnI jo prANAyAma sAre zarIra ko dhuna DAlate haiM, prakaMpita kara DAlate haiM, utane kar3e prANAyAmoM kA khaMDana kiyA / aura unake sAmane eka dRSTi bhI thI aura zAyada abhI taka bhI hai| teja havA nikalane se bAhara ke jIvoM ko AghAta pahuMcatA hai, isalie teja prANAyAma nahIM karanA cAhie / isa prasaMga meM eka bAta kahanA cAhatA hUM / ekAgra dhyAna karanA, trATaka karanA - jaina-zAstroM meM isakA niSedha bhI hai aura nahIM bhI hai / sacitta vRkSa sAmane hai, koI sacitta vanaspati sAmane hai, usake pAsa jAkara trATaka karanA yA apalaka dhyAna karanA niSiddha hai / sacitta pudgala para trATaka karanA vihita hai / jaina paraMparA meM, sAdhanA kI prakriyA meM ahiMsA para bahuta sUkSmatA se vicAra kiyA gayA hai| trATaka karane se prANadhArA itanI teja nikalI hai ki vaha jAkara vanaspati ke jIvoM ko AghAta pahuMcAtI hai / abhI Apa logoM ne samAcArapatroM meM par3hA apanI dhyAna-zakti ke dvArA UrjA ko itanA teja pheMkatI hai ki sAmane koI bhArI-bharakama cIja par3I hai to vaha bhI idhara-udhara hilane-Dulane laga jAtI hai / hogA ki eka rUsI mahilA 26 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA 27 jaba dhyAna kI UrjA ke dvArA itanA kArya ho sakatA hai, bAharI pudgaloM para itanA AghAta ho sakatA hai to prANa ke dvArA bhI sacitta pudgala para gaharA AghAta hotA hai / isalie trATaka kA niSedha nahIM, niSedha hai sacitta vastu para trATaka karane kA / isI prakAra prANAyAma kA niSedha nahIM, yaha niSedha hai vaise prANAyAma kA, jisake dvArA dUsaroM ko tApa pahuMce, pIr3A pahuMce, jIvoM kI hiMsA ho / yaha niSedha kyoM huA ? mUlataH yaha calA hai Avazyaka niryukti se| vahAM AyA hai ki muni zvAsocchvAsa kA nirodha na kare / yaha niSedha nahIM kintu. ise niSedha samajhane kA kAraNa yaha hai ki jaina paramparA meM mahAprANa dhyAna kI sAdhanA calatI thI / mahAprANa dhyAna kA dUsarA nAma hai saMvaradhyAna yoga / mahAprANa dhyAna kI sAdhanA karane vAlA muni zvAsa kA nirodha kara leTa jAtA hai / mahInoM taka niSprANa murde kI taraha leTA rahatA hai / prANa ko brahmarandhra meM kendrita kara leTa jAtA hai aura usakA yaha krama mahInoM mahInoM taka calatA rahatA hai / yaha mahAprANa dhyAna kI sAdhanA calatI thI / usameM khatarA bhI bahuta thA / agara uttara sAdhaka sAvadhAna na ho to sAdhaka ke lie khatarA paidA ho jAtA hai / puSyamitra AcArya ne mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kI thI / uttara sAdhaka koI upayukta nahIM thA / unhoMne apane eka ziSya, jo ki kisI kAraNa se thor3A alaga cala rahA thA, use bulAkara kahA, "dekho, maiM mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kara rahA huuN| tuma mere pAsa raho aura rakho / " merI sAdhanA kA dhyAna ki bAta kahA ki AcArya andara jAkara kamare meM leTa gae / eka dina bItA, do dina bIte kaI dina bIta gae / AcArya ke jo ziSya the, unhoMne dekhA kyA hai, AcAryajI A nahIM rahe haiM / dekhanA cAhA to usa ziSya ne yahAM se dekha sakate ho, isase Age nahIM jA sakate / una ziSyoM ke mana meM saMdeha paidA ho gayA ki zAyada isane AcAryajI ko mAra diyA, anyathA pAsa jAne se kyoM roktaa| vahAM kA rAjA AcArya kA bahuta bar3A bhakta thA / ziSya loga rAjA ke pAsa gaye aura kahA ki aisA lagatA hai ki usa ziSya ne AcArya ko mAra DAlA hai aura hameM jAne nahIM detA hai / rAjA ko yaha bAta bahuta burI lagI / rAjA AyA / usane andara jAne kI koziza kI / ziSya ne socA ki saMkaTa kA samaya A gayA hai / usane andara jAkara AcArya kA aMgUThA dabAyA / Urdhvagamana ko nIce lAne ke lie aMgUThe ko dabAyA / aura ekadama mUrchA bhaMga ho gayI / AcArya uThakara baiTha gae / unhoMne uThate hI kahA, "ziSya ! tumane Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAnta hai tIsarA netra asamaya meM hI kyoM jagA diyA ? itanI jaldI kyoM uThA diyA ? maiM to bahuta samaya taka samAdhi meM rahanA cAhatA thA / " ziSya ne kahA, "mahArAja ! karUM kyA ? bAhara dekhie, kyA ho rahA hai ?" mujhe lagatA hai kisI bar3e AcArya ne yA bahuzruta sAdhu ne isa prakAra kI samAdhi lI ho aura koI durghaTanA ghaTita ho gayI ho, usako lekara zAyada yaha kahanA par3A ho ki jaina sAdhu prANa kA nirodha na kre| anyathA Apa dekhie, yaha bhI AtA hai ki dhyAna zurU karate samaya jaba usane samAdhi zurU kI, taba usane zvAsa aura niHzvAsa ko maMda kara diyA / zvAsocchvAsa ko maMda karanA bhI prANAyAma hai| prANAyAma kI aura bhI bahuta sArI prakriyAeM milatI haiM / eka sthiti yaha huI ki caudaha pUrvo meM hamArA jo 'prANAvAya' pUrva thA, jisameM sArI prANa aura apAna kI prakriyAeM pratipAdita thIM, usake lupta ho jAne ke kAraNa hI ye bahuta sArI smRtiyAM ho gayIM / yahI kAraNa hai ki prANAyAma ke sambandha meM hamArI dhAraNAeM kucha bhinna ho gayIM / digambara sAhitya meM kahIM bhI prANAyAma kA niSedha nahIM hai| yaha zvetAmbara AcAryoM kI paramparA meM calA aura unhoMne aisA kiyaa| kintu saba bAta se vicAra karane se aisA lagatA hai ki prANAyAma nahIM karanA aisI bAta nahIM hai, kintu prANAyAma meM viveka rakhanA yA amuka-amuka paristhitiyoM meM kaise-kyA karanA, isakA viveka jarUra madhyavartI AcAryoM ne diyA hai| * kyA binA AtmA para prabhAva DAle, binA AtmA ke AvaraNa ko haTAe jAgaraNa ho sakatA hai? AtmA para prabhAva nahIM DAlanA hai| prabhAva usa para DAlanA hai jisane AtmA kI zakti para AvaraNa DAla rakhA hai| usa prakriyA ke dvArA sUkSma zarIra para prabhAva DAlate haiN| vaha prakampita hotA hai, vaha dUra hotA hai to AtmA apane-Apa hI prakaTa ho jAtI hai| * saSumnA kA varNana jaina Agama meM hai yA nahIM ? suSumnA kA varNana jaina Agama meM hai yA nahIM, isakA uttara denA to jarA kaThina hai| kyoMki jisakI carcA kara rahe haiM vaha Agama bhI hamAre sAmane nahIM hai| parantu kucha sthaloM se isakI sUcanAeM hameM prApta hotI haiN| ___'majhatyo nijjarApehI'--yaha AcArAMga satra kA eka vAkya hai| isakA pracalita artha hai-'niSpakSa aura nirjraapekssii'| gaharAI meM jAne para zAyada isake artha ko badalanA hogaa| aura bahuta sAre aise AdhAra mile haiM jo inheM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA badalane ke lie paryApta hoNge| isakA artha hogA-jo nirjarApekSI hai, use madhyastha honA cAhie, madhyamArga (suSumnA) meM sthita honA cAhie / dUsarA vAkya hai-'paNayA vIrA mahAvIhiM'-mahApuruSa mahAvIthi para cala par3e haiM / maiM pUchanA cAhatA hUM ki yaha 'mahAvIthi' kyA hai ? yaha rAjamArga yA bar3A mArga kyA hai ? jahAM suSumnA ke, kuMDalinI ke jo nAma batAye jAte haiM, unameM kuMDalinI yA suSumnA kA eka nAma hai mahApatha / haThayoga-pradIpikA Adi graMthoM meM kuMDalinI ke jo dasa-bIsa nAma ginAe gae haiM, unameM eka kA nAma hai mahApatha / yaha mahApatha aura mahAvIthi kyA eka nahIM hai ? yAnI vIra puruSa ve haiM jo mahAvIthi para cala par3e haiM, mahAmArga para cala par3e haiN| maiM samajhatA hUM ki jaba hamArI sAdhanA kI gaharAiyAM thIM, usa samaya jo saMketa aura jo zabda hameM prApta the, unakI vismRti ho jAne para unakA artha bhI badala gayA / jaba maiM apane madhyavartI AcAryoM ko dekhatA hUM to mujhe lagatA hai ki unhoMne bahuta kAphI likhA hai suSumnA para yA madhyavartI mArga para / prANa, apAna para itanA likhA hai ki jaba taka hama use nahIM pakar3a lete, hajAra prayatna kareM, hama mana aura usakI caMcalatA kA vilaya nahIM kara skte| aura Apa yaha bhI nizcita mAnie ki indriya aura mana kI caMcalatA miTe binA samyaktva prApta ho jAe, aisA sambhava nahIM lgtaa| ina sAre sandarbho ke prasaMga meM mujhe spaSTa lagatA hai ki yaha viSaya jaina AgamoM aura jaina sAdhanA paddhati dvArA bahuta samarthita hai| * vAsanA kI zuddhi hue binA citta kI zuddhi kaise ho sakatI hai ? vAsanA koI mUla kaSAya nahIM hai / vaha kaSAya ko bahuta thor3A-sA sulagAne vAlA kaSAya hai / yAnI upa-kaSAya hai| mUla to hai rAga aura dveSa / rAga aura dveSa hotA hai, isalie vAsanAeM ho jAtI haiN| unakA sthAna nIce raha jAtA hai / lekina eka bAta jarUra hai ki jaba taka hama manaHcakra yA vizuddhi cakra ko pUrA sakriya nahIM banA lete, taba taka unakA bhI pUrNa vilaya nahIM hotaa| kyoMki jaba taka indriya aura mana kI caMcalatA nahIM miTatI, ve bhI pUrNataH nahIM miTa sakate / unako miTAne ke lie nizcita hI manaHcakra aura vizuddhi-cakra para dhyAna karanA hogaa| . abhI Apane jAgaraNa kI prakriyA btaayii| kyA usI ke dvArA samyaktva kI prApti hotI hai yA dUsarA bhI mArga hai ? yaha koI jarUrI nahIM ki usI prakriyA se hI usakA jAgaraNa ho / mArga Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya aneka haiN| kisI vyakti meM tIvra vairAgya jAga gayA, usakI granthi kA apaneApa hI bhedana ho jAtA hai| jarUrI nahIM hai ki usa eka hI prakriyA se ho / kisI vyakti ne 'arhat' para tIvratA se dhyAna kiyA to svayaM arhatmaya bana gayA / itanI tIvra anubhUti huI ki granthi kA bhedana ho gayA / aneka mArga haiN| eka paddhati yA mArga yaha hai jo maiMne abhI btaayaa| kisI eka rAste se bAMdhA nahIM jA sakatA / dUsarI bAta yaha hai ki hama jo samyaktva kI paribhASA kara rahe haiM vaha paribhASA bhI koI nayI nahIM hai / hama pariNAma ko dekhakara kahate haiM ki jisa vyakti meM tattva ke prati sampUrNa zraddhA yA AsthA paidA ho gayI, vaha samyaktvI bana gyaa| yaha hai lakSaNa ko dekhakara lakSya kA bodha krnaa| tattva ko jAnanA samyaktva nahIM hai kintu tattva ke dvArA samyaktva kI pahacAna hotI hai / jo vyakti tattva ko jAnatA hai, jisakI tattva ke prati prabala AsthA hai, vaha phira mithyA-dRSTi kaise ho sakatA hai ? lakSaNa ke AdhAra para vaha lakSya kI paribhASA kare, yaha vyavahAra kI paribhASA hotI hai / mUla samyaktva kahAM hai ? vaha to samyaktva kA kArya thA yA eka kArya ke dvArA samyaktva kA jAnanA ho gayA / prakAza ko dekhakara hama kaheM ki daya ho gayA, yaha to prakAza ke dvArA, razmi ke dvArA sUrya kA bodha huA hai ki sUrya kA udaya ho gyaa| samyaktva kyA hai ? vaha hai AtmA kI nirmltaa| jisa AtmA meM itanI nirmalatA paidA ho gayI, jisakA tIvra kaSAya samApta ho gayA, tIvra Asakti samApta ho gayI, vaha utanI jo AtmA kI nirmalatA hai, jAgarUka avasthA hai samyaktva avasthA hai| isIlie hajAroM varSoM pahale jaina AcAryoM ne do paribhASAeM spaSTa kara dIM-nizcaya samyaktva aura vyAvahArika samyaktva / AtmA kA bodha honA nizcaya samyaktva hai aura tattvoM kA bodha honA vyAvahArika samyaktva hai| * samyaktva kA nirNAyaka kauna hotA hai ? nirNaya to svayaM ko karanA hai / nirNaya kA mAnadaNDa maiMne jarUra rakha diyA hai / aba svayaM hI nirNaya kreN| isakA uttara maiM nahIM de sktaa| eka bAta jarUra hai ki manaHcakra jAgRta ho aura usakA svayaM ko bodha na ho to vaha hamArI doharI ajJAnatA prakaTa ho jAtI hai| usake pahale yaha nirNaya kara leM ki vaha hamArA jAgRta hai yA nhiiN| * samyaktva kI prApti 'karaNa' ke bAda hotI hai| kyA yaha saMgata nahIM hai ? kaSAyazAnti ke lie ApakA anubhava kyA hai ? kAraNa kA matalaba hai pudgaloM se| jo hamAre mithyAtva ke pudgala haiM, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarikA 31 unako zuddha - azuddha -- ina rAziyoM meM bAMTakara unakA zodhana karanA / eka udAharaNa diyA hai kodo kA / kodo dhAna hai, usase mAdakatA hotI hai / aba usa mAdakatA ko dho DAlA / thor3A dhoyA, thor3I mAdakatA dhulI / kucha aura dhoyA, mAdakatA aura samApta ho gayI / isa prakAra dhote-dhote pUrI mAdakatA samApta ho gayI / yaha sArI kI sArI samyakdarzana kI prakriyA aura yoga kI prakriyA hai / isa zatAbdI meM ina saba bAtoM para kAphI kAma bhI huA hai / 1. aura unhoMne yaha batAne kA prayatna bhI kiyA hai ki yaha samyakdarzana kI bahuta acchI prakriyA hai / dUsarI bAta yaha hai ki maiM jo kaha rahA hUM itanA anubhava to merA hai hI - ki manaHcakra para dhyAna karane se kaSAya kI zAnti hotI hai aura yaha manaHcakra hI eka aisA sthAna hai, isI ko aravinda kahate caityapuruSa yA hRdaya- puruSa / hRdaya - puruSa kA bhI yahI sthAna hai / loga kahate haiM ki ghaTa-ghaTa meM rAma / vaha yahI ghaTa hai / maiMne svayaM isa para dhyAna kiyA hai aura yaha anubhava bhI kiyA hai ki kaSAya- zAnti ke lie yaha sabase acchA sthAna hai / aba prazna rahA jaina AcAryoM ke anubhava kA / jaina paramparA meM do prakAra ke AcArya hue haiM - kucha jJAnI hue haiM aura kucha yogI / yogI - kakSA ke jitane AcArya hue haiM, unake granthoM ko Apa dekheMge to Apako mAlUma hogA ki hamAre AcAryoM ne ina ina viSayoM para kitanA vistAra se likhA hai / unhoMne spaSTa likhA hai ki dhyAna ke binA rAga-dveSa kI graMthi kA bhedana nahIM hotA / vaha graMthi bhI zarIra se sambandhita hotI hai / sUkSma zarIra kA pratibimba hotA hai sthUla zarIra / isalie donoM se sambandhita hai / maiM koI bAta kalpanA ke AdhAra para nahIM kaha rahA hUM / apanA anubhava sAtha meM hai aura jaina AcAryoM kI yA dUsare yogI AcAryoM kI dhAraNA ke AdhAra para kaha rahA hUM / * vaidika paramparA meM anAhata cakra aura hRdayacakra zAyada eka hI batAyA gayA hai, usake sambandha meM Apake kyA vicAra haiM ? sabhI aisA nahIM mAnate, kucha mAnate haiM / khojane ke lie Aja bhI bahuta avakAza hai / jaise-jaise khoja ho rahI hai, nayI-nayI cIjoM kA patA cala rahA hai / Aja khojane para ho sakatA hai aura bhI naye cakra hamAre sAmane A jAeM / vaijJAnikoM ne Aja aneka graMthiyoM kA pratipAdana kiyA hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA mUlyAMkana eka pitA ne apane putroM kI parIkSA karanI caahii| do putra the| donoM ko Amantri / kara kahA-"lo, do rupaye maiM tumheM detA huuN| aisI koI cIja lAo jisase samUcA ghara bhara jaae|" donoM ge| donoM ne socA-"aisI kyA cIja lAeM jisase samUcA ghara bhara jAe ? Akhira rupaye do hI haiN| bahuta nahIM haiM / jyAdA hote to rupayoM se bhI ghara bhara dete / para rupae do haiM aura do se samUcA ghara bharA jAe, aisI kyA cIja ho sakatI hai ?' apanIapanI buddhi aura apanA-apanA vicAra / donoM sage bhAI the| bhAI honA eka bAta hai / kintu apanI kSamatA honA dUsarI bAta hai / eka ne socA-'do rupaye meM aura kyA A sakatA hai, ghAsa kAphI A sakatI hai| ghAsa le AU aura samUce ghara ko bhara duuN|' usane vaisA hI kiyaa| do rupaye kI ghAsa kharIda lAyA aura samUce ghara ko bhara diyaa| pitA ne Akara dekhA, sArA ghara ghAsa se bharA huA hai| usane kahA-"are ! yaha kyA ? sArA ghara gaMdA kara diyA ?" lar3ake ne kahA, "Apake Adeza kA pAlana kiyA hai| Apane do rupaye meM sArA ghara bharane kA Adeza diyA thA aura maiMne vaisA hI kara diyA hai|" pitA ne kahA-"ThIka hai|" dUsare lar3ake se pUchA-"tUne kyA kiyA ?" usane kahA-"maiMne bhI Apake Adeza kA pAlana kara diyaa|" pitA ne pUchA- "kaise ?" lar3ake ne kahA- "abhI nahIM, rAta meM btaauuNgaa|" rAta A gayI / andherA ghanA ho gyaa| lar3ake ne sAre AMgana meM dIpa jalA die / ghara prakAza se bhara gayA / usane kahA--"pitAjI ! maiMne sArA ghara bhara diyA hai / " pitA ne pUchA-"kisase bharA ?" usane kahA-"prakAza se / " ghara ghAsa se bhI bharA jA sakatA hai aura prakAza se bhI bharA jA sakatA hai / ghAsa se ghara bharane kA matalaba hai kUr3A-karkaTa bar3hAnA, pairoM meM cubhana paidA karanA / use phira sApha karanA hotA hai / jisane prakAza se ghara bharA, usane sacamuca ghara bhara diyA aura jo AdamI prakAza se ghara bharatA hai vaha sacamuca Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA mUlyAMkana hI ghara bharane vAlA hotA hai / eka hI cIja ke do artha ho gae / eka hI pariNati ke do rUpa sAmane A ge| hama dekhate haiM ki hara vastu ke do rUpa hote haiM / koI bhI vastu eka rUpa meM nahIM hotii| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'je AsavA te parisavA, je parisavA te AsavA / ' jo Azrava haiM, ve parizrava haiN| jo parizrava haiM, ve Azrava haiN| yAnI jinake dvArA karma Ate haiM, bandhana Ate haiM, unhIM ke dvArA mukti prApta hotI hai| unhIM meM se mukti AtI hai / aura jinameM se mukti AtI hai, unhIM meM se bandhana AtA hai / bandhana aura mukti ke dvAra do nahIM haiN| bandhana aura mukti ke rAste do nahIM haiM / antara hotA hai hamArI vRtti kA aura antara hotA hai hamAre karma kaa| zarIra ke bAre meM donoM dRSTiyAM haiN| aneka vidvAnoM ne zarIra ko khUba gAliyAM dI haiN| zarIra ko naraka kA dvAra, zarIra ko bahuta burA, zarIra ko chor3ane jaisA, zarIra kisI kAma kA nahIM Adi-Adi kAphI likhA hai| to. dUsarI ora zarIra kI abhyarthanA bhI kI gayI hai| zarIra kI pUjA kI gaI hai| zarIra eka pavitra mandira hai jisameM prabhu virAjamAna haiM, bhagavAn virAjamAna haiM aura yaha bhagavAn kA maMdira bahuta hI pavitra, bahuta hI puNya aura bahuta hI arcanIya aura bahuta hI vaMdanIya hai| zarIra ke donoM rUpa hameM prApta hote haiN| hamAre sAmane ulajhana hai / kyA yaha zarIra sacamuca niMdanIya hai ? yA vaMdanIya hai ? hama isakI niMdA kareM yA vandanA kareM ? kyA kareM, yaha hamAre sAmane prazna hai / donoM kA apanA-apanA dRSTikoNa hai / ghAsa se ghara bharane vAle kA apanA dRSTikoNa hai aura prakAza se ghara bharane vAle kA apanA dRSTikoNa hai binA dRSTikoNa ke kucha bhI nahIM hotA / sacamuca apanA dRSTikoNa hI saba kucha hotA hai / to zarIra kI nindA karane vAloM kA bhI apanA dRSTikoNa hai / hama kyA kareM, yaha prazna hamAre sAmane hai| maiM samajhatA hUM ki zarIra niMdanIya to nahIM hai / niMdA kareM vaisA to nahIM hai aura zarIra meM aisA kucha nahIM hai, jisase zarIra para hama itanA dabAva DAleM aura itanA use nirarthaka samajhe / kAraNa bahuta sApha hai| hamArI sArI zaktiyoM kA, hamAre sAre kartRtvoM kA, hamArI sArI caitanya kI razmiyoM kA yadi koI vAhaka yA saMvAhaka hai to yaha zarIra hI hai| isa zarIra ke binA kucha bhI nahIM ho sktaa| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya zarIra kI sthiti kyA hai, yaha maiM spaSTa kara duuN| AtmA, sUkSma zarIra aura sthUla zarIra--ye tIna vastueM haiM / sthUla zarIra vaha hai jisameM saba kucha . prakaTa hone kI kSamatA hai| sUkSma zarIra vaha hai jisameM kSamatAoM kA saMgraha hai| AtmA mUla zakti kA srota hai / sUkSma zarIra AtmA para AvaraNa DAlatA hai, AtmA kI zaktiyoM ko rokanA cAhatA hai aura rokatA bhI hai| yadi sUkSma zarIra nahIM hotA to AtmA kI sArI zaktiyAM apane Apa hI prakaTa ho jaatii| kisI mAdhyama se prakaTa karane kI jarUrata nahIM hotii| Aja hamArA caitanya jo prakaTa ho rahA hai, mAdhyama se prakaTa ho rahA hai / AMkha mAdhyama hai caitanya kI razmi ke prakaTa hone kaa| AMkha kA golA ThIka hai, hama dekha sakate haiN| AMkha kA golA ThIka nahIM hai, hama dekha nahIM sakate / kAna kA pardA ThIka hai, hama suna sakate haiM / kAna kA pardA ThIka nahIM hai, hama suna nahIM skte| hamArI caitanya kI razmi jo ki dekha sakatI hai, vaha AMkha ke mAdhyama se dekha sakatI hai, AMkha ke binA nahIM dekha sakatI hai, caitanya kI eka razmi jo suna sakatI hai, zabda ko grahaNa kara sakatI hai, kAna kA mAdhyama ThIka hai to suna sakatI hai / kAna kA mAdhyama prApta nahIM hai to nahIM suna sktii| to hamArI cetanA kA bAhya jagat se samparka, hamArI cetanA kI bAhya jagat meM abhivyakti jo hotI hai, vaha sthUla zarIra ke mAdhyama se hotI hai| sUkSma zarIra ina zaktiyoM kA saMpreSaNa karatA hai / sUkSma zarIra kA nAma hai-karma zarIra / hamArI jitanI sthUlatAeM prakaTa hotI haiM, una sabakA kAraNa hai, yaha sUkSma zarIra / sUkSma zarIra bIja hai / usake bone para hI sthUla zarIra prakaTa hotA hai / aura sUkSma zarIra jaisA hotA hai, usI kA pratibimba hotA hai sthUla shriir| ___ hamAre caitanya kI tIna mukhya kriyAeM haiM-jAna, zakti aura Ananda / jJAna cetanA kA Aloka hai, Ananda usakI anubhUti hai aura zakti usakI maktatA hai / sUkSma zarIra ina tInoM para AvaraNa yA avarodha utpanna karatA hai| vaha AtmA kI jo ananta cetanA hai, use AvRta karatA hai| AtmA kA jo sahaja Ananda hai, usa para Dhakkana DAlatA hai / AtmA kI jo sahaja zakti hai, usameM avarodha utpanna karatA hai / zakti meM avarodha utpanna karanA, Ananda para Dhakkana DAlanA aura cetanA ko AcchAdita karanA-ye tInoM sUkSma zarIra ke kArya haiM / aura vaha inheM acchI taraha se karatA hai| kiMtu jaba AtmA jAgRta ho jAtI hai, prabala ho jAtI hai to vaha isa bAta ko sahana nahIM karatI aura Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA mUlyAMkana vaha sUkSma zarIra kA bhI bhedana kara detI hai / AtmA sUkSma zarIra para prahAra karatI hai / coTa karatI hai, to sUkSma zarIra ko apane AcchAdana ko, apane Dhakkana ko haTAnA par3atA hai| ___ jaise-jaise avarodha dUra hotA hai, vaise-vaise hI usakA Dhakkana dUra hotA hai / aura jaise hI vaha AvaraNa yA Dhakkana dUra hotA hai, vaise hI AtmA kA prakAza. AtmA kA Ananda aura AtmA kI zakti sthUla zarIra meM prakaTa hone lagatI hai / isalie sthUla zarIra prakaTa hone kA, abhivyakti kA bar3A mAdhyama bana jAtA hai| AtmA aura sthUla zarIra ke bIca meM sUkSma zarIra eka mArga hai| isa mArga ke sApha hone para zakti, Aloka aura Ananda sthUla zarIra taka pahuMca jAte haiM / isalie sthUla zarIra hamAre lie bhagavAn kA maMdira bana jAtA hai, jahAM bhagavAn kI pratimA zAzvata virAjamAna hai aura zAzvata apanA kArya kara rahI hai / to phira sthUla zarIra ko kucha logoM ne gahita kyoM mAnA ? vaha bhI nirarthaka nahIM hai / kyoMki usameM jahAM AtmA kA prakAza par3atA hai, vahAM sUkSma zarIra kA prakAza bhI par3atA hai| sUkSma zarIra bhI ise apanA viSaya banAe hue hai / vikAra jo hai vaha sUkSma zarIra meM hai, sthUla zarIra meM koI bhI vikAra nahIM hai / vAsanA sUkSma zarIra meM hai / sthUla zarIra meM koI bhI vAsanA nahIM hai / krodha sUkSma zarIra meM hai, sthUla zarIra meM koI krodha nahIM hai| hamAre jitane vikAra, hamArI jitanI vAsanAeM, hamAre jitane saMskAra, hamArI jitanI durbhAvanAeM ye sArI sUkSma zarIra meM haiM, sthUla zarIra meM nahIM haiN| kiMtu ye sArI kI sArI abhivyakta hotI haiM sthUla zarIra ke dvArA / aura sUkSma zarIra ne sthUla zarIra meM apane lie aisA nirmANa bhI kiyA hai ki ve sArI kI sArI vAteM isameM abhivyakta ho skeN| seksa seMTara (Sex-Centre) vAsanA kI abhivyakti kA kendra hai| krodha kI abhivyakti kA kendra hai-lalATa / sAhitya meM sthAyI, sAtvika aura saMcArI bhAvoM kA jo varNana hai, vaha sArA kA sArA abhivyaktiyoM kA varNana hai| jisa vyakti ko gussA AtA hai, krodha AtA hai, AMkheM lAla ho jAtI haiM, hoMTha phar3aphar3Ane laga jAte hai, zarIra kAMpane laga jAtA hai| krodha abhivyakta hotA hai / abhimAna kI abhivyakti kA bhI kendra hai| jaise hI ahaM kA bhAva AyA, gardana meM akar3ana A jAtI hai| zakti kA bhI kendra hai / zakti kA kendra hai-jaMghA / vaha jitanI majabUta hogI, utanA hI vyakti Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya calane meM sazakta hogaa| eka dUta thA / usakA nAma lohajaMgha thaa| usakI jaMghA lohe jaisI thii| vaha eka rAta meM sau yaujana cala letA thaa| ATha sau mIla eka rAta meM cala letA thaa| Apa kalpanA nahIM kara sakate / kintu yaha asatya nahIM hai, jhUTha nahIM hai| ho sakatA hai yaha / prAcIna sAhitya meM Aja bhI aisI aneka paddhatiyAM varNita haiM, ki amuka-amuka prakAra ke dravyoM kA, auSadhiyoM kA prayoga karane se calane kI zakti bar3ha jAtI hai, kSamatA bar3ha jAtI hai| Aja usakA parIkSaNa aura anveSaNa karane kI jarUrata hai| koI asambhava nahIM ki una dravyoM kA prayoga karane se yaha sthiti utpanna ho jaae| hamAre zarIra meM itanI zakti hai ki agara usakA ThIka se vikAsa kiyA jAe to yaha koI bhI asambhava bAta nahIM hai / hirana, ghor3e aura sAMpa to daur3ate hI haiM para AdamI unase bhI jyAdA daur3a sakatA hai| AdamI sabase jyAdA khataranAka aura sabase jyAdA zaktizAlI hai aura sabase adhika kara sakane vAlA hai| dUsaroM ko vaha daur3Ane vAlA hai, dUsaroM ko sikhAne vAlA hai aura dUsaroM se aneka karataba karAne vAlA hai| svayaM jAga jAe to svayaM kara de anyathA dUsaroM se to karavAtA hI hai / yaha jaMghA hamArI zakti kA kendra hai| hamAre zarIra meM zakti kA dUsarA kendra hai-pRSTharajju (Spinal cord) / maiM pahale bahuta bAta socatA thA, karmazAstra ke adhyayana ke samaya, ki hamArI hara zakti, hamArA hara caitanya aura hamArA hara Ananda kisI na kisI zarIra ke avayava ke mAdhyama se prakaTa honA cAhie / usakA sambandha kyA hai ? saMbaMdhoM para jaba vicAra kiyA, bahuta varSoM taka vicAra kiyA, para kucha samajha meM nahIM aayaa| patA nahIM calA ki zakti kendra kyA hai ? Ananda-kendra kauna-sA hai aura prakAza-kendra kauna-sA hai ? kiMtu yoga aura karma-zAstra ke samanvita adhyayana se ye donoM bAteM bilakula spaSTa ho gyiiN| zakti kA kendra, Ananda kA kendra aura prakAza kA kendra kauna-sA hai--isa viSaya meM kucha bAteM maiM Apake sAmane rakhUgA / pRSTharajju-rIr3ha kI haDDI hamArA zakti kendra hai / karmazAstra meM likhA hai ki jo vyakti 'vajra-RSabhanArAcasaMhanana' vAlA nahIM hotA, vaha uccatama dhyAna kA adhikArI nahIM hotaa| vAstava meM dhyAna kA adhikArI hotA hai uttama saMhanana vAlA-vajra-RSabhanArAcasaMhanana vAlA / jisakI haDDiyAM majabUta hotI haiM, sudRr3ha hotI haiM, vaha dhyAna kara sakatA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 zarIra kA mUlyAMkana hai / Apa soceMge, dhyAna kA aura asthi kA sambandha kyA hai ? bahuta gaharA sambandha hai / hamArI zakti kA mUla hai-- asthi / zarIra meM haDDiyAM bhI haiM, mAMsa bhI haiM aura rakta bhI hai / para zakti ke lie sabase adhika mUlya haDDI kA hai, mAMsa nahIM hai / mUlata: haDDI kA sabase adhika mahattva hai / jisakI asthi majabUta hotI hai, vahI svastha mAnA jAtA hai / asthi kharAba hotI hai, vaha hotA hai bImAra | svAsthya kA sambandha hai haDDiyoM se / haDDiyAM jitanI majabUta hotI haiM, utanI hI tAkata hotI hai / hama dhyAna karane ke lie baiThate haiM / haDDiyAM majabUta haiM to do-cAra ghaMTe eka sAtha baiTha sakate haiM / haDDiyAM majabUta nahIM haiM to eka ghaMTe baiThanA bhI kaThina ho jAegA / bhagavatI sUtra kA eka prasaMga hai / vahAM bhagavAn mahAvIra se gautama svAmI ne pUchA - 'vaikriya kauna kara sakatA hai ?' 'vaikriya zarIra kA artha jo hama samajhe hue haiM, usase Age bhI hameM samajhanA hogA / vaikriya kA matalaba kevala rUpoM kA nirmANa hI nahIM hai / vibhinna kriyAeM karanA bhI vaikriya hI hai / eka AdamI Asana karatA hai, itane vicitra Asana karatA hai, zarIra ko bilakula gola - maTola banA letA hai / vibhinna prakriyAeM karatA hai yaha kauna kara sakatA hai ? jisakI haDDiyAM lacIlI haiM, vahI kara sakatA hai / jisakI haDDiyAM kar3I haiM, vaha Asana nahIM kara sakatA / / bhagavAn ne gautama svAmI ko uttara diyA ki jisakI majjAeM saghana hotI haiM, mAMsa aura zoNita patalA hotA hai, vaha sakatA hai / bhagavatI sUtra meM pUrI kI pUrI eka prakriyA batalAI gayI anusaMdhAna nahIM kiyA, isalie hama jAna nahIM pAye / vahAM batalAyA hai ki jo AdamI snigdha dravyoM kA prayoga karatA hai, aura prayoga karake unakA vamana kara letA hai-khAtA hai aura phira chor3atA hai, isa prakAra karane vAlA vaikriya kara sakatA hai / jo rUkhA bhojana karatA hai, usakI haDDiyAM aura majjA saghana nahIM hotI, vaha vaikriya nahIM kara sakatA / bahuta sAre loga samajhate haiM ki jaina dharma meM rUkhA-sUkhA khAne kA hI vidhAna hai / vaha ho sakatA hai, kintu kevala rUkhA-sUkhA khAne kA hI vidhAna nahIM hai / bhagavAn mahAvIra ne apanA pahalA pAraNA kiyA khIra aura madhu se / haDDiyAM aura vaikriya kara / hamane jaina AgamoM meM batAyA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra AdivAsiyoM ke bIca meM gae / AdivAsI logoM ne bhagavAn ko bahuta satAyA kyoMki unameM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ko sAdhanA kA rahasya krodha bahuta thA / phira prazna huA ki unameM krodha bahuta kyoM thA ? isakA kAraNa batAyA ki ve rUkhA bhojana khAne vAle the, isalie unheM gussA jyAdA AtA thaa| Apa dekheMge ki kevala zarIra ko tapAne vAle prAyaH krodhI hote haiM / korA tapasvI krodhI hotA hai| zarIra ke prati hamane jaisA dRSTikoNa banA rakhA hai vaha bahuta galata hai; kyoMki zarIra kA pUrA dhyAna rakhe binA hama zakti kA pUrA prayoga nahIM kara sakate / agara hama zarIra kA pUrA dhyAna rakheM to nizcita hI bahuta-sI burAiyoM se baca sakate haiM / jo zarIra ke dvArA acchAiyAM prakaTa hotI haiM, agara hama unake prati sajaga raheM to unakA pUrA upayoga kara sakate haiN| prAyaH prakaTa hone vAlI acchAiyAM bhItara kI bhItara raha jAtI haiM / hama apanI zakti kA upayoga nahIM kara pAte / hama apane Ananda kA upayoga nahIM kara pAte / vaha hamAre Upara nirbhara hai ki hama zarIra ko kisa prakAra rakhate haiM aura usake sAtha kaisA vyavahAra karate haiM / zakti ke prakaTa hone kA jo kendra hai yaha hai pRSTharajju / sAre snAyu yahIM se nikale haiN| yahAM snAyuyoM kA jAla hai| sAre cakra isI meM haiN| dUsarA kendra Ananda kA hai / Ananda kA kendra hai-anAhata cakra--manaHcakra, hRdayacakra / Ananda sArA yahAM prakaTa hotA hai, kyoMki tanmayatA yahAM hotI hai, bhAvanAeM yahAM hotI haiM / rAga-dveSa ke bhAva bhI yahIM hote haiM aura Ananda bhI yahIM hotA hai| eka bahuta sundara rUpaka hai / devatAoM ne asuroM se yuddha kiyA to Ananda kA ghaTa unake hAtha laga gyaa| unhoMne socA-ise rakheM kahAM ? Ananda kA ghaTa khule meM to rakhA nahIM jA sakatA / agara vaha asuroM ke hAtha laga gayA to ve Ananda meM magna ho jAeMge / asuroM se bacAkara rakhanA hai to kahAM rakheM ? khojate-khojate unheM jaba koI anukUla sthAna nahIM milA to unhoMne khojA eka surakSita sthAna / aura vaha thA manuSya kA hRdaya / aura vaha surakSita kyoM hai ? manuSya aura saba kucha dekhatA hai, apane hRdaya ko nahIM dekhtaa| isalie yaha sthAna sabase adhika surakSita hai / devatAoM ne Ananda kA ghaTa lAkara manuSya ke hRdaya meM rakha diyaa| manuSya aura saba kucha khojatA hai, DhUMr3hatA hai, bhaTakatA hai, parantu apane hRdaya ko nahIM khojatA / isalie Ananda kA ghaTa Aja bhI surakSita vahIM kA vahIM par3A hai / yaha rUpaka ho sakatA hai parantu isakA tAtparya yaha hai-Ananda kA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. zarIra kA mUlyAMkana ghaTa Aja bhI hamAre hRdaya meM surakSita hai / yaha hamAre Ananda kA kendra hai / aura isa sthAna para dhyAna karane se Ananda kI abhivyakti hotI hai, Ananda prakaTa hotA hai / cetanA kI abhivyakti kA kendra hai - bRhad mastiSka / hamArI sArI kI sArI cetanA yahAM abhivyakta hotI hai / hama kahate haiM ki sampUrNa zarIra meM cetanA hai / kintu mastiSka nahIM hai to kahIM bhI cetanA nahIM hai / Apa AMkha ko dekhate haiM / AMkha kA golA bilakula ThIka dikhAyI detA hai / parantu mastiSka ke andara jo AMkha kA kendra hai, usakI nAr3I sUkha gaI to AMkha kI zakti samApta ho jAegI / maiMne aise vyakti ko dekhA hai, jisakI AMkha bilakula ThIka dikhAyI par3atI hai, kintu mastiSka ke andara nAr3I sUkha gayI hai isalie usakI AMkha kAma nahIM kara rahI hai / kAna kA pardA bilakula ThIka DhaMga se hai / nAr3I sUkha gayI to vaha kAma nahIM degA / sunAyI nahIM par3egA / hamArI bahuta sArI zaktiyAM suSupta raha jAtI haiM / unheM hama jAnate nahIM haiM / prANAyAma karane kA mukhya artha hai -- vAyu- kozoM ko prANavAyu se bharanA aura jyAdA se jyAdA bharanA / jitanA jyAdA bhara sakeMge, utanI hI jyAdA hamArI UrjA bar3hegI / usameM eka agni prajvalita hogI aura hamArI zakti ko jAgRta karane kA avasara degI / zakti ke upayoga ke hama tapasyA kyoM karate haiM ? isIlie ki hama apanI zakti kA ThIka prakAra se upayoga kara sakeM / ye sAre ke sAre apanI sAdhana haiM | agara hama inheM ThIka prakAra se samajha leM, to apanI zakti ko adhika se adhika upayogI kara sakate haiM / agara maiM bhUkhA nahIM raha sakatA aura kevala tapasyA kA Agraha karUM to apanI zakti kA upayoga nahIM kara sakatA / jo vyakti bhUkhA rahakara apanI zakti kA acchA upayoga kara sakatA hai aura vaha agara nahIM karatA hai to apanI zakti kA lAbha nahIM uThA sakatA / Apa kisI bhI bAta ko ekAMgI dRSTi se mata pakar3ie / Asana bhI karanA, prANAyama bhI karanA, zarIra ke upayukta karanA, zarIra ko jina-jina tattvoM kI AvazyakatA hai una bhI denA, ye sArI bAteM Avazyaka haiM / aba cunAva karanA ApakA kAma hai ki Apako kisa bAta kI apekSA hai aura kisake dvArA Apa sthUla zarIra ko ThIka rakhakara sUkSma zarIra se bhI ThIka kAma le sakate haiM / tapasyA bhI karanA, saMtulita bhojana bhI tattvoM kA poSaNa isa prakAra do zarIroM ke sambandha meM maiMne thor3I carcA kI / sUkSma Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya zarIra se kAma lene ke lie bahuta sArI prakriyAeM haiN| Aja maiM isa para carcA nahIM kruuNgaa| yaha eka svataMtra viSaya hai| usa para maiM kabhI samaya se carcA karUMgA aura yaha prastuta karUMgA ki kina kriyAoM ke dvArA hama sUkSma zarIra ko adhika kAma meM le sakate haiM, zaktiyAM jAgRta kara sakate haiM aura use apane lie adhika upayogI banA sakate haiN| kintu Aja vaha viSaya nahIM hai / Aja kA viSaya hai-sthUla zarIra ke bAre meM hamArA dRSTikoNa kyA honA cAhie, aura use hameM kisa dRSTi se dekhanA caahie| zarIra meM aura bhI aise aneka kendra haiN| hamArA sArA nAr3I-saMsthAna bahuta hI mahattva kA hai / jo nAr3I-vijJAna kA ThIka jJAtA hai, vaha zarIra kI zaktiyoM kA kitanA upayoga kara letA hai ! yoga ke AcAryoM kA mata rahA hai ki jo nAr3I-vijJAna aura nAr3iyoM meM prANa-vAyU ke saMcAra ko nahIM jAnatA, vaha bIsoM varSa taka kleza karatA rahe, use koI bhI upalabdhi nahIM ho sktii| ApakA peTa duHkhatA hai aura nAr3I dabAI jAtI hai pRSTharajju kii| jo loga isa viSaya ke jAnakAra hote haiM, ve nAr3I ke dvArA hara viSaya kI cikitsA kara lete haiM aura unakA dAvA bhI hai ki ve nAr3I ke dvArA hara roga kI cikitsA kara sakate haiN| nAr3iyoM kI zakti se zAyada hama paricita nahIM haiN| nAr3iyoM ke idharaudhara karane se zarIra meM kitane hI parivartana ho jAte haiN| Apa dekhate haiM ki thor3I-sI nAr3I Ter3hI ho gayI, pITha kI haDDI thor3I Ter3hI ho gayI, aneka vikRtiyAM zarIra meM utpanna ho jAtI haiN| prANavAyu unameM ThIka se nahIM jaaegaa| isIlie kahA gayA ki jaba dhyAna karo, Asana karo, baiTho, usa samaya zarIra ko bilakula sIdhA rakho / Ayurveda meM to yahAM taka hai ki chIMkanA ho to Ter3hA hokara mata chIMko / bAta karanI ho to Ter3he hokara bAta mata kro| bhojana karanA ho to Ter3he hokara bhojana mata kro| kisI ko dekhanA ho to Ter3he hokara mata dekho| aisA karane se zakti kA kSaya hotA hai| Ter3he hone se zakti kSINa hotI hai / isIlie jo kucha bhI karanA ho, sIdhe hokara kro| ___dhyAna ke AcAryoM kA sIdhA nirdeza hai--'samagrIvaH'-grIvA bilakula sIdhI honI cAhie / pRSTharajju bilakula sIdhA honA cAhie, jisase prANatattva kA pravAha sIdhA rahe, vaha Ter3hA-mer3hA na ho / kyA Apa socate haiM ki 'bhagavAna mahAvIra ne zarIra para koI dhyAna nahIM diyA ? bahuta dhyAna diyA thA / bhagavAn ne kabhI bhI apane zarIra ko anupayogI nahIM banAyA / ve lambI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA mUlyAMkana tapasyAeM karate the para zarIra ko zaktihIna banAkara kabhI bhI leTe nahIM rahe / tapasyA meM bhI unakA dhyAna nirantara calatA thaa| sAdhanA-kAla meM tapasyA se zarIra kucha kRza huA para zaktihIna nhiiN| skandaka parivrAjaka bhagavAn mahAvIra ke pAsa gayA / usane dekhA ki bhagavAn bahuta sundara haiN| zarIra para AbhA khila rahI hai| vaha mAMsala hai / isakA kAraNa kyA hai ? bhagavAn aba pratidina bhojana karane lage haiM / bhagavAn ne sAr3he bAraha varSa taka tapasyA kI, kRza ho gae kintu aba bhagavAn roja bhojana kara rahe haiM, isalie sundara bana gae haiN| gozAlaka ne yahI to kahA ArdrakumAra se--'dekho, tumhAre mahAvIra kaise ho gae haiM ? eka dina thA tapasyAeM karate the / jaMgala meM ghUmate the| akele ghUmate the| sAdhAraNa bhojana karate the / aba saba logoM ke bIca meM baiThate haiM aura zreSTha bhojana karate haiN| tapasyA chor3a dI, upavAsa chor3a diyA aura ArAma karane laga gae haiN| pahale vAle aba mahAvIra nahIM rhe| isalie tuma aba inake pAsa mata jaao|' mahAvIra ne zarIra ke prati upekSA kI, aisA nahIM kahA jA sktaa| bhagavAn ne zarIra ko sAdhana bnaayaa| __ bhagavAn ne nAsAgra para dRSTi ko ttikaayaa| prazna hotA hai--kyoM TikAyA ? kyoMki yaha cetanA kA kendra hai| prANavAyu kA mukhya kendra hainAsAgra / yaha nAka kA hamArA agalA bhAga (hoMTha ke Upara ke bhAga se bhRkaTi ke nIce taka kA bhAga) nAsAgra hai / yaha prANavAyu kA mukhya sthAna hai| yahAM mana ko TikAte hI prANavAyu sthira ho jAtI hai, prANavAyu ruddha ho jAtI hai aura mana kA vilaya ho jAtA hai| bhagavAn ne isakA AlaMbana liyA / bhagavAn ne dUsare-dUsare AlaMbana bhI liye haiM / Urdhva zarIra kA AlaMbana liyA madhya zarIra kA Alambana liyA aura adhozarIra kA Alambana liyA / yaha hamArA zarIra sAdhanA ke lie bahuta sahayogI aura bahuta upayogI hai / isakA mUlyAMkana karanA cAhie / hama jisa dRSTi se isakA mUlyAMkana kara rahe haiM, usakI apekSA aba naye sire se usakA mUlyAMkana karanA cAhie / zarIra bahuta mUlyavAn hai, bahuta upayogI hai, aura usakI zaktiyoM ko banAye rakhanA hamArI sAdhanA ke lie bhI bahuta mUlyavAn hai| __ eka zarIra ke bAre meM aura jAnanA Avazyaka hai / vaha hai taijasa zarIra / vaha bhI sUkSma hai / vaha prANazakti kA kendra hai / jitanI UrjA utpanna hotI hai, jitanA prANa utpanna hotA hai, use utpanna karane vAlA jenereTara hai tejasa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya zarIra / vahAM se sArI zakti, sArA paoNvara utpanna hotA hai aura hamAre sAre zarIra ko sakriya banAe rakhatA hai / zarIra kA nAma lete hI ApakI kalpanA AegI ki yahI hAr3a-mAMsa kA, avayava vAlA zarIra / aisI kalpanA Apa mata kIjie / hamAre sthUla zarIra meM hAr3a-mAMsa aura avayava haiN| karma zarIra meM koI avayava nahIM hai| vaha mAtra eka zakti hai / vaha eka sUkSma dravya hai| usameM na hAr3a-mAMsa hai, na hAtha-paira haiM aura na kAna-nAka aura muMha hai / kucha bhI nahIM hai| taijasa zarIra meM bhI kucha bhI nahIM hai / avayava nahIM hai aura asthi-mAMsa bhI nahIM hai donoM sUkSma zarIroM meM kucha bhI nahIM hai / ve kevala zaktiyAM haiM / ___Aja ke kucha yogI inake atirikta bhI zarIra kI kucha aura kalpanAeM karate haiM / koI kaThinAI nahIM hai| hamAre sUkSma zarIra kI, karma zarIra kI, jitanI pravRttiyAM haiM, utane hI zarIroM kI kalpanAeM kI jA sakatI haiN| vistAra meM jAeM to karma-zarIra ke pacAsa prakAra kie jA sakate haiM, aura vistAra kA saMkSepa kareM to eka zabda meM saba zarIroM ko karma zarIra kahA jA sakatA hai| ___sAdhanA kI dRSTi se zarIra kyA hai, zarIra kA hamAre lie kyA upayoga hai aura zarIra kA hameM mUlya AMkanA cAhie ye kucha bAteM maiMne prastuta kii| maiM samajhatA hUM ki hama ina dRSTiyoM se zarIra para vicAra kareMge aura zarIra ke prati jo saMskAra aura dhAraNAeM haiM unameM yadi parimArjana jaisI koI bAta lage to parimArjana karane meM bhI saMkoca nahIM kareMge / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA saMvara purAne jamAne kI bAta hai / eka dhanI-mAnI vyakti rAjA ke pAsa pahuMcA aura usane kahA, 'mujhe nagaraseTha banA do| itanA sArA dhana maiM Apako upahAra meM detA hUM / ' rAjA ne suna liyA, upahAra liyA aura use nagaraseTha banA diyA / upAdhi de dI / nagaraseTha bana gayA / nagaraseTha banane meM use bahuta kucha nahIM karanA par3A / kucha denA par3A hogA dhana / aura kucha nahIM karanA par3A / upAdhi milI, nagaraseTha bana gayA / eka vidyArthI adhyApaka ke pAsa gayA aura bolA, 'mujhe vidvAn banA do / ' adhyApaka ne kahA, 'tuma bana sakate ho / kintu jaise vaha nagaraseTha banA, vaise tuma vidvAn nahIM bana sakate / kucha na kucha karanA par3egA / bahuta kucha nahIM karanA par3egA / jo smRti kA yantra hai, use jAgRta karanA pdd'egaa| kyoMki jo hama bAhara se par3hate haiM, usameM hamArA AtmIya bahuta nahIM hotaa| hamArA jo smRti-yaMtra hai, use puSTa karanA hotA hai / aura use sakriya karanA hotA hai / jisakA smRti-yaMtra puSTa ho jAtA hai, vaha bAhara kI bahuta sArI cIjeM le letA hai / ' adhyApaka ne zrama kiyA aura vaha vidvAn bana gayA / iMglaiMDa kA eka rAjA thA / usakA nAma thA jemsa / vaha upAdhiyAM bahuta diyA karatA thA, aura upAdhi dene meM bahuta prasiddha thA / eka pratibhAzAlI puruSa rAjA ke pAsa AyA / rAjA ne kahA, 'kaho, kyA cAhate ho ?' usane kahA, 'maiM eka bAta cAhatA hUM, AzA hai Apa jarUra kareMge / ' rAjA ne kahA, 'batAo, kyA cAhate ho ?' usane kahA, 'Apa mujhe sajjana banA deM / ' rAjA ne kahA, 'maiM tumheM DyUka banA sakatA hUM, lArDa banA sakatA hUM, cArla banA sakatA hUM, ye sArI upAdhiyAM de sakatA hUM kintu sajjana nahIM banA sakatA / ' yaha tIsarI ghaTanA hai / sajjanatA Aropita nahIM hotI, vaha jAgRta hotI hai-- prakRti se, AntarikatA se aura antarmana se / yadi AropaNa hotA, yadi koI upAdhi hotI to jaise DyUka, lArDa aura cArla banAyA jAtA hai vaise sajjana bhI banAyA jA sakatA thA / kintu sajjana banAyA nahIM jA sakatA kyoMki yaha upAdhi nahIM hai, AropaNa nahIM hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya cauthA citra aura hai / eka rAjA ke cAra rAniyAM thiiN| rAjA prayojanavaza videza gyaa| kAphI dinoM taka rahA / purAnA jamAnA thaa| vAyuyAna kA yuga nahIM thA ki Aja gayA aura kala vApasa A gyaa| jAne meM lambA samaya lagatA thA aura Ane meM bhI lambA samaya lagatA thA / aura jaba Ane-jAne meM laMbA samaya lagatA hai to koI bhI AdamI jAkara jaldI lauTatA bhI nahIM hai / rukane kI bhI icchA hotI hai / rAjA kucha dina lambA raha gayA / rAniyoM ne socA ki kAphI vilamba ho rahA hai, pratIkSA thI hI aura jaba patA calA ki rAjA Ane vAlA hai to rAniyoM ne patra preSita kiyaa| cAroM ne cAra patra rAjA ko likhe| __rAjA kucha dina bAda ghara lauTa AyA / rAjA pariSad meM baitthaa| cAroM rAniyoM ko bhI AmaMtrita kiyA / rAjA ne apanI yAtrA kA varNana sunaayaa| vaha apane sAtha kucha AbhUSaNa bhI lAyA thaa| eka rAnI ke lie nupUra lAyA thA, eka rAnI ke lie lAyA thA hAra aura eka ke lie lAyA thA bAjUbanda / tIna rAniyoM ko tIna AbhUSaNa aura zeSa saba choTI rAnI ko de diyaa| Apa kaheMge ki yaha pakSapAta kI bAta hai / yaha bahuta bar3A pakSapAta hai ! jaba puruSa hI pakSapAta ko sahana nahIM kara sakatA to strI bhalA kaise sahana kara sakatI hai ! manovaijJAnika dRSTi se mAnA jAtA hai ki puruSa kI apekSA strI meM IrSyA kahIM adhika hotI hai / ve kaise sahana kara sakatI thIM ! tInoM rAniyAM ubala pdd'ii| tInoM ne sabhA ke bIca meM rAjA para Akroza prakaTa kiyA aura usa para pakSapAta kA Aropa lgaayaa| rAjA gambhIra mudrA meM sunatA rahA / do kSaNa bAda usane kahA, 'maiMne koI pakSapAta nahIM kiyaa|' sAre pArSada bhI yaha samajha rahe the ki rAjA ne pakSapAta kiyA hai| tInoM rAniyAM yaha samajha rahI thIM ki rAjA ne pakSapAta kiyA hai| aura sunanevAle Aja bhI yahI samajheMge ki rAjA ne pakSapAta kiyaa| koI bhI vyakti yaha kaise samajha sakatA hai ki jo vyakti tIna rAniyoM ko eka-eka vastu de aura zeSa sArI sampatti eka rAnI ko de de vaha pakSapAta se rahita hai| Apa nyAya kI bhASA meM soceMge aura boleMge to Apa yaha nahIM kaha sakeMge ki rAjA ne pakSapAta nahIM kiyA hai| ApakA svara yahI hogA ki rAjA ne pakSapAta kiyA hai| aura rAjA kahatA hai ki maiMne koI pakSapAta nahIM kiyaa| jahAM sau virodhI bAteM A jAtI haiM, jahAM Takkara aura saMgharSa hotA hai, vahAM nyAya ke lie avakAza A jAtA hai / 'nyAya honA cAhie'-sabane kahA / rAjA bahuta dRr3ha thaa| usake mana meM koI kampana nahIM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. zarIra kA saMvara thA aura vaha dRr3hatA ke sAtha isa bAta kA pratipAdana kara rahA thA ki maiMne koI pakSapAta nahIM kiyA hai / rAjA ne dekhA ki aba pramANa cAhie / rAjA ne cAra patra nikAle / maMtrI se kahA ki pahalA patra pddh'o| usameM kuzalakSema ke sAtha hI yaha bhI likhA thA ki Apa Ane vAle haiM, isalie vahAM se hamAre lie eka bar3hiyA nUpura lete aaeN| dUsarI rAnI kA patra par3hA to usameM hAra kI mAMga thI / tIsarI rAnI kA patra par3hA to usameM bAjUbandha kI mAMga thI / cauthA patra par3hA gayA to usameM kisI cIja kI mAMga nahIM thI / usameM likhA thA - " - "priye ! mujhe kucha nahIM caahie| Apako gaye hue bahuta dina ho gaye haiM / Apa hI mere lie saba kucha haiM / mujhe kevala Apa cAhie, aura kucha bhI nahIM caahie| Apa jaldI cale aaeN|" rAjA ne pUchA, "maiMne kyA anyAya kiyA ? jisane nUpura mAMgA thA, usako nUpura milaa| jisane hAra mAMgA thA, usako hAra milaa| jisane bAjUbandha mAMgA thA, usako bAjUbandha milaa| jisane mujhe mAMgA thA, use maiM mila gayA / jise maiM mila gayA base merI sArI sampatti mila gayI / aba Apa hI kahie ki maiMne anyAya kiyA yA nyAya kiyA ?" aba zAyada Apa bhI soceMge ki rAjA ne nyAya kiyA / jisane jo mAMgA thA, vaha use mila gayA / jisane kucha nahIM mAMgA, use saba kucha mila gayA / Apa ThIka samajhie, jo jaisA mAMgatA hai, use vaisA hI milatA hai aura jo kucha nahIM mAMgatA, use saba kucha mila jAtA hai / sAdhanA kI do dRSTiyAM haiM - eka citta-paryAya kA nirmANa aura dUsarI cittAtIta avasthA / citta-paryAya kA nirmANa ThIka tIna rAniyoM kI bAta thI / koI sAdhaka cAhatA hai ki maiM amuka bana jAUM, koI cAhatA hai ki maiM amuka bana jAUM / yaha citta-paryAya ke nirmANa kI avasthA hai / yahAM sArI mAMgeM samApta ho jAtI haiM / bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA paddhati cittAtIta sAdhanA - paddhati hai, jisakA mUla hai vikalpa kI zUnyatA / bananA kucha nahIM hai / apane astitva taka pahuMca jAnA hai / apane Apa taka pahuMca jAnA hai| jahAM apanA astitva pUrNarUpeNa prakaTa hotA hai, vahAM taka pahuMca jAnA hai / isake lie bhagavAn ne saMvara-sAdhanA kA pratipAdana kiyA / sAdhanAeM do prakAra kI haiM - eka citta paryAya kA nirmANa, jo nirjarA kI sAdhanA hai; eka cittAtIta kA nirmANa, jo saMvara kI sAdhanA hai / mahAvIra ne cittAtIta sAdhanA ko mukhyatA dI / saMvara ko unhoMne sAdhanA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya - kA mukhya aMga batAyA / unhoMne kahA ki saMvara karo, saMvara karo / kyoM ? yaha prazna ho sakatA hai / citta-paryAya kA nirmANa hameM vahAM taka nahIM le jAtA jahAM hama pahuMcanA cAhate haiM / vaha astitva taka kabhI bhI nahIM le jA sakatA / cAhe hama citta paryAya kI sAdhanA hajAroM-lAkhoM varSoM taka karate cale jAyeM, para 1. apane astitva taka nahIM pahuMca sakate / astitva kI deharI taka nahIM pahuMca sakate / usakI kalpanA mAtra kara sakate haiM, kintu usake mUla taka nahIM pahuMca skte| usameM kucha bAdhAeM upasthita ho jAtI haiM, vighna A jAte haiM aura phira se hameM lauTa AnA par3atA hai| vahAM se lauTanA hI par3atA hai, Age pahuMca nahIM pAte / cittAtIta avasthA kI sAdhanA hameM astitva taka pahuMcA detI hai / hamArA astitva, hamArA karma zarIra aura hamArA sthUla zarIra - ye tIna cIja haiM / hamArA zarIra caMcala hai / hamArI vANI caMcala hai / hamArA mana caMcala kyoM hai ? ye pravRtti kyoM karate haiM ? sUkSma zarIra ne inakA nirmANa kiyA hai / AtmA zarIra kA nirmANa nahIM kara sakatA, cetana zarIra kA nirmANa nahIM kara sakatA, cetana jar3a kA nirmANa nahIM kara sktaa| jar3a kA nirmANa jar3a hI karatA hai, dUsarA nahIM karatA / cetana kabhI nahIM kara sakatA / agara cetana ke dvArA zarIra kA nirmANa ho jAe to phira brahma ke dvArA acetana sRSTi kA nirmANa hone meM koI kaThinAI paidA nahIM hogI / aura hamArA tarka vahIM skhalita ho jAyegA / upAdAna ke pratikUla bhI kArya niSpanna ho sakatA hai / jaba hama yaha svIkAra karate haiM ki upAdAna ke pratikUla kisI kArya kA sRjana nahIM hotA to hameM yaha svIkAra karanA hogA ki cetana acetana kA nirmANa nahIM zarIra kA nirmANa zarIra karatA / cetana acetana kA sRjana nahIM kara sakatA / karatA hai / kyoMki sUkSma zarIra - karma zarIra bhI acetana hai aura yaha sthUla zarIra bhI acetana hai / acetana ke dvArA acetana kA nirmANa honA hai, cetana se acetana kA nirmANa nahIM hotA / sUkSma zarIra ne sthUla zarIra kA nirmANa kyoM kiyA ? usakI apanI apekSA hai | vaha bane rahanA cAhatA hai / AtmA cAhatI hai ki sUkSma zarIra chUTa jAe, zarIra bandhana hai aura usakI zaktiyoM ko roke hue hai| piMjar3A banA huA hai| pakSI kaba cAhatA hai ki vaha piMjar3e meM rahe / pakSI cAhatA hai ki piMjar3A TUTa jAe / AtmA cAhatI hai ki zarIra chUTa jAe, bikhara jAe / sUkSma zarIra haTanA nahIM cAhatA, vaha banA rahanA cAhatA haiM / vaha puSTa rahanA cAhatA hai / to koI bhI jo rahanA cAhatA hai, usake lie sAdhanoM kI bhI 46 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA saMvara jarUrata hai / sUkSma zarIra ko apanA astitva banAe rakhane ke lie sAdhanoM kI jarUrata hai| usane apanI zakti ke poSaNa ke lie tIna sAdhana nirmita kiye haiM-sthUla zarIra, mana aura vaannii| yAnI prakRti kA eka aisA vyUha apane Asa-pAsa raca liyA jisase ki usakA bhedana na ho ske| Apa jAnate haiM ki agara Apako khAne ko na mile, Apa kitane dina Tika pAeMge ? ho sakatA hai ki pacAsa dina Tika jAeM, ho sakatA hai ki sau dina Tika jaaeN| Akhira yaha zarIra chUTa jAtA hai| agara sUkSma zarIra ko bhI khAne ko na mile to vaha kaba taka Tika pAegA ? use bhI khAne ko cAhie / apane zarIra ko dhAraNa karane ke lie kucha sAmagrI caahie| sAdhana cAhie / vaha kahAM se AegA ? usakA AyAta kauna karatA hai ? sabase bar3A AyAtaka hai sthUla shriir| __ yaha sthUla zarIra sUkSma zarIra ke lie AyAta kara rahA hai / sArI sAmagrI khIMca rahA hai, tAna rahA hai, saMpreSita kara rahA hai| agara yaha bAhara se AyAta na kare to kAma nahIM cala sktaa| yaha AyAta karatA hai aura vahAM taka pahuMcA detA hai| bAhara se letA hai aura sUkSma zarIra taka pahuMcA detA hai| sUkSma zarIra ko pUrA poSaNa mila rahA hai aura vaha Tika rahA hai| vaha Tika rahA hai sthUla zarIra ke sahAre / vaha Tika rahA hai isa zarIra kI pravRtti ke shaare| vaha Tika rahA hai mana kI pravRtti ke sahAre / aura vaha Tika rahA hai vANI kI pravRtti ke sahAre / yadi pravRtti ke tInoM srota, tInoM dvAra banda ho jAeM, sthUla zarIra kA dvAra banda ho jAe, mana kA dvAra banda ho jAe aura vANI kA dvAra banda ho jAe to to phira sUkSma zarIra Tika nahIM sktaa| isalie yaha inheM poSaNa de rahA hai| inakA siMcana kara rahA hai| inameM sakriyatA utpanna kara rahA hai| inameM caMcalatA utpanna kara rahA hai / kyoMki caMcalatA hI usakA jIvana hai| inakI caMcalatA samApta honA sUkSma zarIra kA vinAza honA hai| isalie sUkSma zarIra kaba cAhegA ki yaha zarIra caMcala na rahe, mana caMcala na rahe aura vANI caMcala na rhe| isalie mahAvIra ne mUla bAta ko pakar3A ki yadi apane astitva taka pahuMcanA hai to sabase pahale pravRtti kA nirodha karanA hogaa| pravRtti kA nirodha kie binA yaha sUkSma zarIra astitva ko prakaTa nahIM hone degaa| aura astitva prakaTa nahIM hogA to sArI sAdhanA vyartha calI jaaegii| AyAsa mAtra hogA, sAdhanA kA pariNAma nahIM hogA / isIlie aura saba bAtoM ko chor3akara sabase pahale pravRtti kA nirodha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya karanA hogA, yAnI saMvara karanA hogaa| aura saMvara meM bhI sabase pahale kAyA kA saMvara nahIM hogA to mana kA saMvara nahIM ho sktaa| mana kA saMvara aura kAyA kA saMvara-donoM sAtha meM jur3e hue haiN| kyoMki mana aura vANI-ye donoM bhI kAyA ke dvArA hI prerita haiM / apane Apa meM ve paMgu haiM / vANI paMgu hai, mana paMgu hai / mana apane Apa nahIM cala sktaa| vANI apane Apa nahIM cala sktii| donoM ke paira nahI haiN| sArI gati hai kAyA meM niyojita / sthUla zarIra pudgaloM ko grahaNa karatA hai to mana saMcAlita hotA hai / mana kI vargaNAeM, mana ke pudgala grahaNa kauna karatA hai ? mana grahaNa nahIM krtaa| grahaNa karatA hai sthUla shriir| vANI ke pudgaloM ko kauna grahaNa karatA hai ? vANI grahaNa nahIM kara pAtI, grahaNa karatA hai sthUla zarIra / aura vAstava meM sArI pravRkti eka hI hai aura vaha hai kAyayoga, yAnI kAyA kI pravRtti / yoga vAstava meM tIna nahIM haiN| tIna kI saMkhyA sApekSa hai| mUla yoga eka hai / pravRtti kA mUla srota eka hai kAyA-zarIra / zarIra ke dvArA saba bAharI pudgaloM kA grahaNa hotA hai, isalie sabase pahale bhagavAn ne kahA-kAyA kA saMvara kro| kAyA ke saMvara ke bAda hogA vANI kA saMvara aura phira hogA mana kA saMvara / sabase pahale kAyA kA saMvara hai| mahAvIra kI sAdhanA meM sabase pahalI bAta hai saMvara, aura saMvara meM bhI sabase pahalI bAta hai kAyA kA saMvara, zarIra kA saMvara, zarIra kI pravRtti kA nirodha / jaba zarIra kI pravRtti kA nirodha hotA hai taba sUkSma zarIra ko eka dhakkA-sA lagatA hai / sIdhI coTa hotI hai usa para aura vaha prakaMpita ho jAtA hai / sUkSma zarIra ko itanA dhakkA lagatA hai ki mAno bama kA visphoTa huA ho| hama to nizcala hokara baiTha jAte haiN| hamArA sthira honA sUkSma zarIra ke lie visphoTa honA hai| becArA itanA kAMpa uThatA hai ki use ananta-ananta paramANuoM ko usI samaya chor3a denA par3atA hai| ananta-ananta paramANu bikharane laga jAte haiN| apane avayavoM ko tor3akara girA denA hotA hai| ve TUTakara girane laga jAte haiN| ___Apa kalpanA kIjie, hirozimA para jo bama-varSA huI thI, aura usa samaya vahAM kI janatA kI jo hAlata huI thI, usase bhI burI hAlata sUkSma zarIra kI, karma-zarIra kI ho jAtI hai, jaba hama sthUla zarIra ko zAMta, sthira, niSkriya aura pravRttihIna banA dete haiN| yaha sAdhanA kA gaharA rahasya hai| cittAtIta avasthA kA Apane nirmANa kara liyA, phira Apako citta-paryAya ke Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zarIra kA saMvara nirmANa kI yA nirjarA kI ciMtA karane kI jarUrata nahIM hai / use to apane Apa hI usakA sahArA lenA hogA, usakI zaraNa meM AnA hogA / mUla bAta nirjarA nahIM hai / mUla bAta hai saMvara / mUla bAta citta paryAya kA nirmANa nahIM hai, mUla bAta hai cittAtIta avasthA kA nirmANa / hamane dekhA ki bhagavAn upavAsa karate the / loga kahate haiM ki mahAvIra tapasvI the / mahAvIra zarIra ko kaSTa dete the / kAyakleza karate the / ye sArI bAteM bahuta acchI lagatI haiM aura sIdhI lagatI haiM aura hamArI buddhi grahaNa karanA cAhatI hai ki mahAvIra ThIka aisA hI karate the / maiM yaha inakAra nahIM kara rahA hUM ki karate nahIM the / karate the, parantu kyoM karate the ? kyA kisI citta-paryAya kA nirmANa karane ke lie karate the ? yA aura kisI ke lie karate the ? yA kucha banane ke lie karate the mahAvIra ne kabhI yaha saMkalpa nahIM kiyA ki maiM amuka banUM / maiM AkAzagAmI banUM / maiM bhUmi se Upara uTha jAUM / maiM pAnI para calUM | ve AtmajJAnI the / unake sAmane AtmA banane ke sivAya aura koI vikalpa hI nahIM thA / apane astitva taka pahuMcane ke sivAya dUsarA koI vikalpa hI nahIM thA / ve zuddha AtmajJAnI the / eka thA AtmajJAnI sAdhaka aura dUsarA thA citta paryAya kA sAdhaka / citta - paryAya ke sAdhaka ne sAdhanA karate-karate pAnI para calane kI zakti prApta kara lI / laghimA zakti prApta ho jAne para AdamI itanA halkA ho jAtA hai: ki pAnI para cala sakatA hai / laghimA prApta ho jAne para vaha itanA halkA ho jAtA hai ki AkAza meM ur3a sakatA hai / usane pAnI para calane kI sAmarthya yA zakti prApta kara lI / pAnI para calA / hajAroM-hajAroM logo ne dekhA / logoM ko eka adbhuta bAta lagI / bhArI prazaMsA huI / sAdhaka prazaMsA kI gaTharI lekara AtmajJAnI sAdhaka ke pAsa gayA jo nadI ke taTa para baiThA thA / usane socA ki Aja to isa AtmajJAnI ko merI prazaMsA karanI hogI / vaha AyA, khar3A rahA / AtmajJAnI ne use dekhA, parantu kucha nahIM kahA / jala para calane vAle sAdhaka ne socA ki jahAM hajAroM-hajAroM loga merI prazaMsA ke gIta gA rahe haiM, cAroM ora merI gAthAoM kA gAna ho rahA hai, aura yaha mauna baiThA hai ! kyA bAta hai ? usane pUchA, 'mahAtman ! kyA Apane dekhA nahIM ? usane kahA, 'kyA dekhUM ? maiM to dekha rahA hUM / ' 'kyA Apa mujhe nahIM dekha rahe haiM ? maiM abhI pAnI para calakara AyA hUM / ' 'hAM, maiMne dekhA ne kahA / 'dekhA hai to isake bAre meM ApakA mata kyA hai ? hai' - AtmajJAnI yaha sAdhanA karate Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya mujhe bAraha varSa ho ge| bAraha varSoM meM mujhe yaha upalabdhi huI hai|' AtmajJAnI bolA, 'bahuta bhole AdamI ho / jisa kAma ke lie do paise kharca karake siddhi pAyI jA sakatI hai usake lie bAraha varSa kA amUlya samaya bitAnA, isase bar3I mUrkhatA duniyA meM aura kyA hogI?' ___ sArI prazaMsA para pAlA par3a gayA / sira jhuka gyaa| AtmajJAnI sAdhaka ne kahA, 'akchA hotA ki tuma kisI nAvika ko do paise dete aura vaha tumheM nadI pAra pahuMcA detA / tumheM itanA zrama nahIM karanA hotA / bhole AdamI, itane choTe-se kAma ke lie bAraha varSa kA amUlya samaya tumane nikammA gaMvA diyA / ' aba vaha kyA bola sakatA thA ? kucha nahIM bolaa| sampUrNa bhAratIya itihAsa meM aura bhAratIya tattvaciMtana meM AtmA para, AtmajJAna para aura Atma-kendritatA para jitanA gaharA darzana mahAvIra ne diyA, zAyada kisI bhI dArzanika itihAsa-puruSa ne nahIM diyaa| jahAM Atmadarzana hotA hai, vahAM citta-paryAya kI bAta gauNa ho jAtI hai / to phira mahAvIra tapasyA kyA karate the ? mahAvIra tapasyA karate the sthUla zarIra kI pravRtti kA nirodha karane ke lie, saMvara karane ke lie, na ki zarIra ko satAne ke lie| zarIra ko satAnA unakA koI uddezya nahIM thaa| zarIra becArA apane Apa hI marane vAlA hai, use mArane meM lAbha kyA ? mahaSi uddAlaka nirvikalpa samAdhi ke lie bahuta Atura the| unhoMne socA ki maiM nirvikalpa samAdhi meM jAUM / soca rahe the para jA nahIM pA rahe the| kyoMki nirvikalpa samAdhi meM jAyA jA sakatA hai aprayatna ke dvArA aura ve kara rahe the prayatna / nirvikalpa samAdhi meM jAyA jA sakatA hai pravRtti ke nirodha ke dvArA aura ve kara rahe the pravRtti / nirvikalpa samAdhi meM jAyA jA sakatA hai aprayAsa ke dvArA aura ve kara rahe the prayAsa / ulaTI gati cala rahI thii| karanA thA saMvara aura kara rahe the nirjarA / kAma nahIM ho rahA thA / thaka ge| socA ki calo aise nahIM hotA, anazana kara leN| anazana kI bAta soca lI aura anazana zurU kara diyA / jaMgala meM baiThe the, vRkSa para totA baiThA thA / tote ne dekhA--yaha kyA ? vaha bolA, 'maharSi ! kyA kara rahe ho ?' 'anazana kara rahA huuN|' 'kisalie kara rahe ho ?' 'isa zarIra ko chor3a rahA huuN|' Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA saMvara ___ 'maharSi ! jo svayaM chUTanevAlA hai, use chor3akara kyA karoge ? yaha to svayaM chUTa jAegA, Apa kyA kareMge ? jo maraNadharmA hai, use mArane meM Apako koI bar3A zrama nahIM hogaa| ApakA koI zaurya aura vIrya nahIM hogaa| Apa amRta ke dvArA mRtyu para vijaya pAeM, na ki maranevAle ko mArakara vijaya pAne kA prayatna kareM / maharSi kI AMkheM khula gyiiN| unhoMne amRtatva kI ora dhyAna diyA, AtmA kI ora dhyAna kendrita kiyaa| ve nirvikalpa samAdhi kI ora agrasara ho ge| ___ bhagavAn mahAvIra ne jo bhI kiyA, saba Atmakendrita hokara kiyA, AtmA ke lie kiyA, aura kisI ke lie nahIM kiyA / unakA Atmadarzana unheM saMvara kI sthiti meM le gyaa| saMvara aura AtmA, ye do cIjeM nahIM haiN| cAhe Apa saMvara kahie aura cAhe AtmA / donoM eka hI cIjeM haiM / bhojana karUMgA, dhyAna kA vighna hogA, bhikSA lAnI hogI, logoM se bAtacIta karanI hogI, khAnA hogA, utsarga karanA hogA, isalie bhojana karanA chor3a diyA / eka dina nahIM kiyA, do dina nahIM kiyA, mahIne-bhara nahIM kiyA, cha:-cha: mahIne taka nahIM kiyaa| Akhira meM dekhA ki zarIra ko bilakula to nahIM chor3anA hai| chor3anA to hai parantu mUrkhatApUrNa DhaMga se nahIM chor3anA hai| isako rakhanA bhI hai / nakAba DAle hue rakhanA hai / benakAba nahIM karanA hai| thor3A-sA use sahArA diyA jisase ki vaha TUTe bhI nahIM aura bhItara ko tor3akara calA jaae| viSa kI auSadhi viSa hai / jAtIya virodha paidA kara diyaa| sUkSma zarIra ko tor3anA aura usI ke anucara dvArA tor3anA, usI ke sevaka ke dvArA tor3anA / thor3A-sA sahArA diyA, vaha kAma karane lgaa| mahAvIra apanA kAma kara rahe the, sthUla zarIra apanA kAma kara rahA thaa| mahAvIra kA tapa zarIra ko sukhAne ke lie nahIM thA / apanA kAma sAdhane ke lie thaa| Apa isa bAta ko bhUla gae ki mahAvIra solaha dina-rAta taka kAya-saMvara karake khar3e rahe / kitanA lambA samaya thA ! hile nahIM, Dule nahIM / solaha dina-rAta taka AMkhoM ne jhapakI nahIM lii| macchara ne kATA to haTAyA nhiiN| ghUmakara dekhA taka nhiiN| ___aba jisa vyakti ko solaha dinoM taka kAya-saMvara karanA hai, vaha kaise khAyegA, kaise bolegA, kaise pIegA, kaise calegA aura kaise leTegA ? kucha bhI nahIM hogaa| mUla bAta thI kAyA kA sNvr| kAya-saMvara ke lie unhoMne Atma-darzana kI paddhati prastuta kii| yadi kAyA kA saMvara karanA hai to vaha Atma-darzana ke dvArA hI ho sakatA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya mukhya sAdhana hai Atma-darzana | yaha sthUla zarIra sUkSma zarIra ke sAtha jur3A huA hai eka dhAge ke dvArA, eka sUtra ke dvArA aura vaha sUtra hai moha, rAga aura dveSa kA / sthUla zarIra ke bIca eka dhAgA hai-- moha kA, rAga aura dveSa kA / vaha dhAgA na ho to yaha zarIra baMdhA nahIM raha sakatA, poSaka nahIM ho sakatA / jaba taka vaha dhAgA nahIM TUTatA, vaha dhAgA patalA nahIM hotA, kSINa nahIM hotA, taba taka yaha sthiratA yA zAnti prApta nahIM hotI / zarIra kI sthiratA hue binA mana aura vANI kI sthiratA prApta nahIM ho sakatI / 52 Atma-darzana se kyA hotA hai ? vaha dhAgA patalA ho jAtA hai / usakI pakar3a kamajora ho jAtI hai / moha kA dhAgA, rAga aura dveSa kA dhAgA jo sthUla zarIra ko pakar3e hue hai, usakI pakar3a kama ho jAtI hai / AcArya kundakunda ne bahuta sundara bAta kahI hai jo jANai arahaMte, sahi savvapajjavehi / so jANai appANaM, moho tassa jAti layaM // jo vyakti arhat ko jAnatA hai, vItarAga ko jAnatA hai, vaha apanI AtmA ko jAnatA hai / kyoMki AtmA aura arhat -- ye do nahIM haiM / AtmA aura arhata meM koI antara nahIM hai / koI bheda nahIM hai, vahI apanI AtmA hai / aura jo apanI AtmA hai, vahI arhat hai / arhat koI eka vyakti ho sakatA hai, yaha mahAvIra ne nahIM khaa| hara AtmA arhat hai / kintu vaha moha kA dhAgA TUTane para hai / jo isa bAta ko dekhatA hai, arhat ko jAnatA hai, vaha apanI AtmA ko dekhatA hai / aura jo arhat ko dekhatA hai, usakA moha vicchinna ho jAtA hai / yaha moha - vilaya kI prakriyA, yaha rAga aura dveSa ke dhAge ko tor3ane kI prakriyA, use kSINa karane kI prakriyA, bahuta sundara prakriyA hai / jo vyakti moha ko kama karanA cAhatA hai, jo vyakti apane astitva ko prakaTa karanA cAhatA hai, uddIpta karanA cAhatA hai, use arhat kA dhyAna karanA hogA arthAt apanI AtmA kA dhyAna karanA hogA / apanI AtmA ke dhyAna karane kA matalaba hai arhat kA dhyAna karanA yA arhat kA dhyAna karane kA matalaba hai apanI AtmA kA dhyAna karanA / mahAvIra nirantara apanI AtmA kA dhyAna kara rahe the / unase pUchA gayA ki saMvara kyA hai ? saMyama kyA hai ? bhagavAn ne kahA, 'AyA savare, AyA saMyame, AyA paccakkhANe / ' AtmA hI saMvara hai, AtmA hI saMyama hai aura AtmA hI pratyAkhyAna hai / pratyAkhyAna kA matalaba chor3a denA nahIM hai / AtmA ko samajha liyA, pratyAkhyAna ho gayA / AtmA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zarIra kA saMvara taka pahuMca ho gayI, pratyAkhyAna ho gyaa| AtmA ko dekha liyA, saMyama ho gayA / yAnI Atma-darzana hI saMvara hai, Atma-darzana hI saMyama hai| Atma-darzana hI vrata aura Atma-darzana hI pratyAkhyAna hai| AtmA kA darzana nahIM huA, ApakI bhASA meM saMyama ho sakatA hai, saMvara ho sakatA hai, aura vrata tathA pratyAkhyAna bhI ho sakatA hai| kintu Atma-darzana ke binA vahAM taka koI bhI nahIM pahuMca paataa| yaha thI saMvara kI sAdhanA, kAya-saMvara kI saadhnaa| kAya-saMvara Atmadarzana ke binA nahIM ho sakatA; aura Atma-darzana ke binA vaha moha kA dhAgA, jo use pakar3e hue hai, TUTa nahIM sktaa| isalie usa dhAge ko kSINa aura patalA karane ke lie Atma-darzana kI AvazyakatA hai| Atma-darzana jaise hI hogA, mana hamArA zAnta ho jAegA, zarIra hamArA zAnta ho jAegA aura vANI zAnta ho jaaegii| kyoMki AtmA zarIra, vANI aura mana-tInoM se atIta hai / jo zarIrAtIta hai, usakA darzana zarIrAtIta hokara hI kara sakate haiM / niSkriya kA darzana hama niSkriya banakara hI kara sakate haiN| yaha hai saMvara kI sAdhanA kA rahasya / / bhagavAn se pUchA gautama svAmI ne--'kAya guttIeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai...' bhagavan ! kAyagupti ke dvArA jIva kyA prApta karatA hai ? bhagavAn ne uttara diyA-'kAya guttIeNaM jIve saMvara jaNayaI'--kAyagupti ke dvArA jIva saMvara ko prApta hotA hai / saMvara se jIva pApa-Azrava kA nirodha kara detA hai, daravAje ko banda kara detA hai / jo daravAjA Ane ke lie khulA hai usameM se koI bhI A sakatA hai| havA ke dvArA sugaMdha A sakatI hai to havA ke dvArA dhUla bhI A sakatI hai / havA ke sAtha meM sugaMdha A sakatI hai to havA ke sAtha meM durgandha bhI A sakatI hai| jo Ane ko hai to usake sAtha koI bhI A sakatA hai / daravAje se AdamI A-jA sakatA hai, to daravAje se kuttA bhI AjA sakatA hai / koI bhI A-jA sakatA hai| agara yaha daravAjA khulA hai to puNya AegA to pApa bhI aaegaa| aura sUkSma zarIra ke lie, karma-zarIra ke lie, puNya aura pApa donoM sahArA dene vAle haiN| donoM poSaNa dene vAle haiM / donoM usake lie TaoNnika haiM / donoM use poSaNa aura puSTi dene vAle haiM / vaha to cAhatA hai ki daravAjA hamezA khulA rahe / puNya bhI Ae aura pApa bhI Ae / donoM Ate rheN| kintu bhagavAn mahAvIra ne sabase pahale isa daravAje ko banda karane kA nirdeza diyA ki kAya kA saMvara karo, aura isa daravAje Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ko sabase pahale banda kara do jo ki pApa ko bhI poSaNa de rahA hai, puNya ko bhI poSaNa de rahA hai, aura hamArA sabase bar3A bAdhaka aura vighna jo karma - zarIra hai, use nirantara poSaNa de rahA hai / sabase pahale ise banda karo / unhoMne kahA ki kAya kI gupti karo, yaha daravAjA banda ho jAegA / kAyagupti kI sAdhanA kisa prakAra ho sakatI hai ? * kAyagupti kI sAdhanA ke lie hameM sabase pahale Atmakendrita honA hogA / Atmadarzana kI tIvra bhAvanA hamAre bhItara vikasita hotI hai to jaise hI usameM dhyAna kendrita huA, zarIra meM zithilatA AnI zurU ho jAtI hai / vaha eka itanA bar3A AlaMbana hai ki usa para dhyAna TikA aura zarIra kA bhAna kama hotA calA jAegA / do cIjeM hotI haiM - eka deha kI Asakti aura eka aatmaa| hamArA dhyAna jitanA dehAzrita hogA, zarIra para TikegA, utanI hI caMcalatA bar3hatI jAegI / hamArA dhyAna jitanA Atmakendra para jAegA, usa bindu para jAegA, yaha pakar3a apane Apa hI zithila hotI jAegI / isIlie sabase pahale yaha sUtra haiAtmA aura deha ina donoM ko bhinna samajhA jAe / aura bhinna samajhakara apane astitva para dhyAna kendrita kiyA jAe / 'jo agrAhya ko grahaNa nahIM karatA - rAga ko grahaNa nahIM karatA, jo gRhIta hai caitanya use kabhI chor3atA nahIM, jo sabako saba prakAra se jAnatA hai, vaha maiM hUM | vaha merA astitva hai - yaha astitva kI bAta jaba prakaTa ho jAe to Asakti kI bAta kSINa ho jAegI / aura jaise-jaise mamatva yA mamakAra aura ahaMkAra kSINa hotA jAegA, deha kI caMcalatA apane-Apa hI kSINa hotI calI jAegI / * AtmA aura deha mile hue haiM, phira kisa prakAra videha kA dhyAna kareM ? duniyA meM sArI cIjeM milI - milAI hotI haiM / yaha usa samaya soceM ki jaba khAne ke lie baiThate ho, aura gehUM meM kaMkara hotA hai, usa samaya kaise khAte ho ? milA milAyA hotA hai| gehUM meM kaMkara AtA hai, cAvala meM kaMkara AtA hai, aura bhI bahuta sArI cIjeM milI -milAI AtI haiM / kiMtu khAte samaya viveka karate haiM / donoM ko alaga-alaga kara dete haiN| ThIka yaha viveka karanA hai aura kucha bhI nahIM karanA hai / yaha thI mahAvIra kI viveka pratimA / bhagavAn ne sabase pahale kahA ki viveka karo / viveka hogA to phira vyutsarga hogA / pahalA viveka aura phira dUsarA vyutsarga yA visarjana | yaha AtmA hai, caitanya hai. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA saMvara 55 aura yaha acetana hai, jar3a hai / zarIra acetana hai, AtmA cetana hai, yaha viveka spaSTa ho gayA to phira usakA visarjana honA zurU ho jAtA 1 * sUkSma zarIra kA nirmAtA kauna hai ? yaha kauna kI bAta calegI to mere lie bhI bar3I kaThinAI hogI / kauna ke prazna kA uttara to phira kauna meM hI calA jAtA hai / sUkSma zarIra kA nirmAtA hai pahalA sUkSma zarIra -- usase pahale kA zarIra / Apa pUcheMge ki usakA nirmAtA kauna hai ? usase pahale kA zarIra / * bhagavAn mahAvIra kisI nirjarA ke lie tapasyA nahIM kara rahe the to phira unhoMne abhigraha kyoM dhAraNa kiyA ? maiMne yaha nahIM kahA ki nirjarA ke lie nahIM kara rahe the| maiMne yaha kahA ki saMvara ke lie nirjarA ho rahI thI / saMvara ke sAtha nirjarA kA honA hotA hai / abhigraha kA matalaba saMvara hai / maiM yaha nahIM karUMgA, yaha kyA hai ? maiM nahIM khAUMgA -- nahIM khAnA pravRtti kA nirodha hai, vaha saMvara hai / * kyA samyaktva ke binA kAya-saMvara nahIM hotA ? samyaktva nahIM hogA taba taka to kAya-saMvara kI bAta hI nahIM AegI / pahale to hamArA viveka hogA, samyakdarzana hogA, taba kAya-saMvara kI bAta prApta hogI / kAya - saMvara kA jaise-jaise vikAsa hotA hai, yaha vrata -saMvara Adi apane Apa hI A jAte haiM / kAya-saMvara ke binA vrata-saMvara kaise rahegA ? saba meM mukhya kAya-saMvara hai / maiMne vrata le liyA ki maiM hiMsA nahIM karUMgA, kAyA kI itanI caMcalatA hai ki hAtha paTakatA hI rahatA hUM, kaise vrata-saMvara hogA ? sabase pahale bhUmikA ke rUpa meM kAya-saMvara kI sAdhanA karanI hogI / ahiMsA kI gupti taba hogI jaba kAyA kA saMvara hogA / kAyA kA saMvara hue binA Asakti kSINa nahIM hogI / mUla bAta hai kAyA kA saMvara / jaba taka kAyA kI Asakti nahIM chUTatI taba taka koI bhI AdamI yaha saMkalpa hI nahI kara sakatA ki maiM nahIM khAUMgA / kAyA kI Asakti kSINa hotI hai, tabhI AdamI nahIM khAne kI bAta socatA hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa hama prANI haiN| prANI isalie haiM ki prANavAn haiM / hamAre pAsa prANa haiN| prANa hone ke nAte hama prANI haiN| prANa calA jAtA hai, prANI samApta ho jAtA hai| prANa prApta hotA hai, prANI bana jAtA hai| hamArA jIvana sArA kA sArA prANa hai| yaha prANa kyA hai aura sAdhanA kI dRSTi se isakA kyA mahattva hai ? isa para kucha bAta maiM prastuta karanA cAhatA huuN| . yaha aMgulI hila rahI hai| jisa dina aMgulI hilanI banda ho jAtI hai, aura jisakI bhI banda ho jAtI hai, vaha mRta ghoSita ho jAtA hai| DaoNkTara kahate haiM ki vaha mara gayA / sAmAnya loga kahate haiM ki mara gyaa| prANI ke do rUpa hamAre sAmane haiM-eka jIvita aura eka mRta / eka jItA huA aura eka marA huaa| jIte prANI meM aura mare hue prANI meM antara kyA hai ? yahI antara hai ki usakI aMgulI hilatI hai aura usakI nahIM hiltii| usameM dhar3akana hai usameM nahIM hai| usameM spandana hai aura usameM nahIM hai| yaha spandana hI prANa hai / yaha dhar3akana hI prANa hai aura yaha gatizIlatA hI prANa hai| prANa kA matalaba hai spandana / hilanA-DulanA, caMcala honA yaha hai prANa / spandana rukA, prANI mara gyaa| do avasthAyeM ho gayIM-eka spandana avasthA aura eka niHspanda avsthaa| ___ sAdhaka kyA karatA hai ? vaha spandana avasthA meM niHspanda honA cAhatA hai| jIvana meM mRtyu kA anubhava karanA cAhatA hai| aura karatA hai / yaha spaMdana se niHspaMdana kI ora gati hai| yaha sakriyatA se niSkriyA kI ora gati hai / yaha caMcalatA se sthiratA kI ora gati hai / to kyA prANa sAdhaka ko iSTa nahIM hai ? kyA prANa usake lie upayogI nahIM hai ? yadi hai to phira vaha saspaMda avasthA se ni:spanda avasthA kI ora jAnA kyoM cAhatA hai ? aura yadi iSTa nahIM hai to phira mRta aura sAdhaka kI avasthA meM antara kyA hogA? prANa ko artha hai-spandana / prANa kahAM utpanna hotA hai ? patA nahIM zarIrazAstra kI dRSTi se isakA kyA abhimata hai| kintu yoga kI dRSTi se, sAdhanA kI dRSTi se, yaha abhimata hai ki prANa utpanna hotA hai taijasa ke dvaaraa| USmA ke dvArA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 prANa utpanna hotA hai / hamAre mastiSka ko sakriya rahane ke lie bIsa volTa vidyat kI AvazyakatA hai, anyathA mastiSka sakriya nahIM raha sakatA / hamAre zarIra ko sakriya rahane ke lie kAphI UrjA cAhie / hamAre zarIra meM UrjAyeM haiM / UrjA ke kendra bhI haiM / aneka kendra haiM UrjA ke / Apane paryAptiyoM kA nAma sunA hogA / chaha paryAptiyAM haiM--AhAra paryApti, zarIra paryApti, indriya paryApti, zvAsocchvAsa paryApti, bhASA paryApti aura manaHparyApti / ye sAre ke sAre UrjA kendra haiM / hamAre zarIra meM chaha UrjA kendra haiM, jahAM UrjA utpanna hotI hai / mUla UrjA kA kendra hai nIce / taijasa zarIra se UrjA utpanna hotI hai / prANa mUlataH nAbhi ke nIce tejasa zarIra se utpanna hotA hai aura vahI prANa sAre zarIra meM gati karatA hai zakti detA hai aura jIvana detA hai / prANa ke do prakAra ho jAte haiM - eka sAmAnya prANa aura eka vizeSa prANa / sAmAnya prANa hamAre samUce zarIra meM vidyamAna hai, sakriya hai| jahAM prANa nahIM, vahAM jIvana nahIM / prANa aura jIvana - donoM sAtha-sAtha calate haiM / prANa ke pIche jIvana calatA hai| jahAM prANa kSata ho jAtA hai, vikSata ho jAtA hai, naSTa ho jAtA hai, vahAM vaha avayava bhI naSTa ho jAtA hai| jahAM prANa kI dhArA nahIM pahuMca pAtI, vaha avayava zUnya ho jAtA hai / jIvita vyakti kA bhI avayava zUnya, niSkriya aura mRta ho jAtA | sAmAnya prANa sarvatra saMcaraNa kara rahA hai / eka hai vizeSa prANa / yaha prANa kSetrIya nAma se jAnA jAtA hai / maiM AMkha se dekha rahA huuN| AMkha se dekhane meM mujhe jo prANa sahayoga kara rahA hai, use Apa kaha sakate haiM-cakSu indriya prANa | usakA eka nAma vizeSa ho gayA / jo prANa mujhe sunane meM sahayoga kara rahA hai, use Apa kaha sakate haiM zrotra indriya prANa / jo prANa mujhe zvAsa lene meM sahayoga kara rahA hai, use Apa kaha sakate haiM zvAsa prANa / ye kSetrIya nAma ho jAte haiM, vizeSa nAma ho jAte haiM / sAmAnya prANa hamAre samUce zarIra meM eka hai kintu kSetra - vizeSa prANoM meM vibhAga bhI ho jAte haiM / prANa ke chaH prakAra bhI kSetra - vizeSa ke AdhAra para kie gae haiM / sAmAnyataH unameM gatizIla hai, spandana kara rahA hai, / hai / vaha eka hI prANa hai jo cala rahA hai aura jIvana ko TikAe hue hai jIvana ko siMcana aura AdhAra de rahA hai vaha eka hI prANa hai aura usI prANa ke kAraNa hama prANI haiM, jI rahe haiM, dekha rahe haiM - aura sArI kriyA kara rahe haiM, jIvana kA saMcAlana kara rahe haiN| kyA aisA koI sthAna hai, jahAM prANa adhika prakaTa hotA hai ? hamAre zarIra meM kucha aise kendra prANa ke AdhAra para kArya - vizeSa evaM koI antara nahIM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya haiM, jahAM prANa vizeSa rUpa se prakaTa hotA hai, jaise - hRdaya / hRdaya yA anAhata cakra kA jo sthAna hai, vahAM prANa bahuta prakaTa hotA hai / Ayurveda ke mukhya grantha . caraka meM likhA hai - hRdaya oja kA parama sthAna hai-- 'tatparasthaujasaH sthAnaM / ' oja kA matalaba hai prANa / yoga meM jise prANa kahA hai, Ayurveda meM vahI hai oja / oja arthAt zakti / prANa arthAt zakti / vIrya arthAt zakti / ye eka hI artha ko batAne vAle bhinna-bhinna zabda haiM / 58 yaha prANa hamAre jIvana meM saMcarita ho rahA hai aura sakriyatA lA rahA hai / usakA mukhya sthAna hai-- hRdaya / usakA mukhya sthAna hai-- nAsagra | usakA mukhya sthAna hai - nAbhi / ye kucha aise sthAna haiM jahAM para prANa sphuTa hotA, prakaTa hotA hai / prANa hamArA jIvana hai / prANa hameM gati detA hai / prANa hamArI sakriyatA hai aura prANa ke AdhAra para hI hama saba kucha karate haiM / karane se kyA lAbha hai ? phira yoga kI sAdhanA kA mArga nirodha karanA, prANa ko niHspaMda karanA, yaha bAta kyoM ? yaha ulaTA krama kyoM ? bilakula ulaTI bAta hai / jaba hama dhyAna karane ko baiThate haiM to prANa ko vilIna karane kA prayatna karate haiM, prANa ko zAnta karane kA prayatna karate haiM kyoMki mana ko zAnta karanA hai, aura jaba taka prANa zAnta nahIM hogA, mana zAnta nahIM hogA / mana ko zAnta karane ke lie prANa kI gati ko zithila karanA hai / prANa kI gati ko zithila karane kA matalaba jIvana kI sArI kriyAoM - prakriyAoM ko zithila karanA hai / isa sAmAnya vyavahAra se sAdhaka kA eka ulaTA krama hai| jahAM hara AdamI sakriyatA cAhatA hai, kriyAzIlatA cAhatA hai, karmaThatA cAhatA hai vahAM sAdhaka niSkriya, nizcita, sthira hokara baiThanA pasanda karatA hai / yaha sArA ulaTA vyavahAra hai / kyA ise Apa pasanda kareMge ? yaha kyoM ? phira prANa nirodha kyoM ? prANa ko yaha eka bar3A prazna hai / isa para Apako bhI socanA hai / Apa loga baiThe haiN| Apako jInA to pasaMda hai / maiM samajhatA hUM ki hara AdamI ko jInA pasaMda hai | Apako sAmAjika jIvana jInA hai, jahAM ki vyApAra karanA hai, kAmanA hai, bar3A bananA hai aura bahuta bAteM karanI haiN| mujhe Azcarya hotA hai ki yaha nikammepana kI bAta Apake dimAga meM kyoM ghusa AyI ? Apa kyoM pasanda karate haiM sAmAjika jIvana se, sakriyatA ke jIvana se, zakti aura karma ke jIvana se haTakara niSkarma aura akarma ke jIvana meM Akara baiTha jAnA aura apane samaya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa 56 ko yoM hI gaMvA denA / kyA lAbha hone vAlA hai Apako? yaha una logoM ke lie ThIka hai jinako kAmanA nahIM hai, jinheM vyApAra nahIM karanA hai, jinheM baiThebaiThe roTI khAnA hai aura koI kAma-kAja nahIM karanA hai / na koI sagAI-sambandha karanA hai, na kisI se vyavahAra jor3anA hai, na kisI se tor3anA hai / ThIka hai, ve jIte haiM to apanI icchA se jIte haiN| cale jAte haiM to pIche cintA karane kI jarUrata nahIM / aise logoM ke lie to yaha rAstA ThIka ho sakatA hai| kintu Apa to sAmAjika prANI haiM / Apake lie aisA rAstA kyoM Avazyaka honA cAhie ? phira maiM mur3akara dekhatA huuN| duniyA meM mUrkha koI nahIM hai| aura jise hama mUrkha mAnate haiM, utanA mUrkha vaha bhI nahIM hai jitanA ki hama use mAnate haiM / vaise to hara AdamI mUrkha hai, hara AdamI pAgala hai| duniyA meM koI bhI AdamI zata-pratizata samajhadAra nahIM hai / sAdhanA meM Ae haiM to soca-samajhakara Ae haiM / nikammA rahanA bhI bahuta samajhadArI kI bAta hai / aura jo loga nikammA rahanA nahIM jAnate, ve apanI karmajA zakti ko bahuta jaldI naSTa kara dete haiN| nikammA rahane kI kalA jIvana kI kalA hai / nikammA rahane kI kalA prANazakti ke mahAn upayoga kI kalA hai| jo AdamI nikammA rahane kI kalA ko nahIM jAnatA, vaha karma kI kalA ko bhI nahIM jAnatA / maiM samajhatA hUM ki prANa ko niSprANa karanA tathA spaMdana ko niHspaMda kI avasthA meM le jAnA vAstava meM karma kI zakti ko tIvra karane kI adbhuta kalA hai| yaha kaise ? yaha prazna ho sakatA hai| aba isa para bhI mujhe kucha bAteM Apase kahanI haiM / caitanya kI zakti prakaTa hotI hai prANa ke haTane para / do bAteM haiM--eka hamArA vyaktitva aura eka hamArA astitva / vyaktitva eka upAdhi kI bhAMti hai / jaise yaha DaoNkTara hai, yaha iMjIniyara hai, yaha vakIla hai aura yaha vyApArI hai / yaha hai vyaktitva / una logoM ne apanI zakti ko eka bhASA meM bAMdha liyA, eka sImA meM bAMdha liyA aura zakti ke pIche eka AvaraNa DAla diyA, gherA DAla diyA, eka parakoTA banA diyaa| isase bAhara unakA kucha bhI nahIM hai / DaoNkTarI ko chor3a deM to bAhara kucha bhI nahIM haiN| vyavasAya ko chor3a deM to bAhara kucha bhI nahIM hai| yAnI isakI sImA yaha dIvAra hai aura dIvAra ke bAhara kucha bhI nahIM hai| yaha hotA hai vyaktitva jo eka sImA meM baMdha jAtA hai| eka hotA hai astitva / astitva nissIma hotA hai| usakI koI sImA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya nahIM hotI / vaha bhASA meM nahIM baMdhatA / vaha zabdAvalI meM bAMdhA nahIM jA * sakatA / vaha hotA hai astitva | hamArA astitva hai asIma aura hamArA vyaktitva hai sasIma | hamArA astitva hai anaMta zaktizAlI aura hamArA vyaktitva hai zakti kI eka dhArA ko saMjone vAlA / usameM zakti kI thor3I-sI dhArA baha rahI hai / hama anaMta astitva ko chor3akara, asIma astitva ko chor3akara sasIma vyaktitva ke piMjare meM baiThe hue paMchI apane mana meM moda manA rahe haiN| kyA burA hai, agara vaha piMjarA TUTa jAe ? kyA burA hai, agara vaha dIvAra TUTa jAe ? isameM thor3A-sA hamArA moha paidA ho gayA hai / agara vaha na rahe to khatarA kyA hai ? nukasAna kyA hai ? agara astitva kI maryAdA hameM prApta ho jAe, amaryAdita astitva hameM prApta ho jAe, to khatarA kyA hai ? maiM samajhatA hUM ki jina logoM ne prANa kI dhArA ko sthira karane kA prayatna kiyA hai, unhoMne apane vyaktitva para avazya hI kisI-na-kisI mAtrA meM coTa kI hai / kintu vaha vyaktitva kI coTa, vyaktitva para hone vAlI coTa, unake astitva ko ujAgara karane vAlI hai / isameM mujhe koI khatarA dikhAyI nahIM detA / koI kaThinAI mujhe dikhAyI nahIM detI / yaha coTa kucha pAne ke lie hone vAlI coTa nahIM hai / kintu bahuta lAbha ke lie hone vAlA saMgharSa aura prahAra hai / hamArA astitva prakaTa kaba hotA hai ? mana zAnta hotA hai taba astitva prakaTa hotA hai / mana kI zAnti ke binA astitva prakaTa nahIM hotA / usake lie mana kA zAnta honA jarUrI hai / astitva aura mana, ye donoM sAtha-sAtha meM bahuta kama rahate haiM / mana jaba bahuta sakriya rahatA hai taba astitva soyA huA rahatA hai, aura mana jaba niSkriya hotA hai, taba astitva jAgatA hai aura vahAM apanA kAma zurU kara detA hai / mana astitva ke sAtha cala nahIM sakatA / astitva ke sAtha usakA nirvAha nahIM ho sakatA / UMTa aura gadhA - donoM mitra the| donoM kahIM jA rahe the| bIca meM nadI AyI / nadI meM pAnI kAphI thA / jAte hI UMTa to calane lagA / gadhA ruka gayA / UMTa ne kahA, "rukate kyoM ho ? calo !" gadhe ne kahA, "kaise calUM ? pAnI bahuta hai / DUba jAUMgA / " UMTa ne kahA, "maiM calatA huuN|" vaha gayA / usake kaMdhe taka pAnI thA / usane kahA, ' : jaba maiM cala sakatA hUM, taba tuma kyoM nahIM cala sakate ? " gadhe ne kahA, "tuma cala sakate ho parantu maiM DUba jAUMgA / kyoMki tumhArI UMcAI aura hai, merI UMcAI aura hai| maiM nahIM cala Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 sakatA / " UMTa calA gayA / gadhA vahIM ruka gyaa| kyoMki donoM kI UMcAI meM antara thA / donoM kI lambAI meM antara thA / UMTa calA gayA aura gadhA prANa ruka gayA / isI prakAra astitva kI UMcAI aura mana kI UMcAI eka sAtha nahIM cala sakatI / mana kI UMcAI bahuta nIce raha jAtI hai / mana usake sAtha nahIM cala sakatA / use to gadhe kI taraha rukanA hI par3atA hai / to mana ko chor3a denA, mana ko tyAga denA, yaha vAstava meM astitva kI UMcAI ko pAne kA avirala aura mahattvapUrNa prayatna hai / hama yaha kaise kareM ? prANa ko kaise chor3eM ? prANa ko zAnta kaise kareM aura prANa kI dhArA ko kisa rAste se pravAhita kareM jisase ki hameM astitva kI UMcAI prApta ho jAe ? isa para bhI yoga meM bahuta vicAra huA hai / prANa kI dhArA ko hama madhyavartI kreN| zarIra ke bIca meM pravAhita kareM, pRSTharajju meM pravAhita kareM / prANa zAMta ho jAegA, mana zAMta ho jAegA aura hamAre astitva ko prakaTa hone kA maukA mila jAegA / phira eka prazna aura ubharatA hai / yaha kaise kareM ? prANa kI dhArA ko vahAM kaise le jAeM ? isa para hameM carcA bhI karanI hai aura ise prAyogika rUpa bhI denA hai / ise madhyavartI ke lie, bIca ke mArga se bahAne ke lie, jo pAnI idhara jA rahA hai, udhara jA rahA hai, chitara rahA hai, bikhara rahA hai, usa pAnI ko eka dhArA meM, madhyavartI dhArA meM bahAne ke lie hameM kucha rAste khojane haiM / ve rAste kyA haiM ? pahalA rAstA maiM Apake sAmane prastuta kara rahA hUM / vaha hai M kapAlabhAti prANAyAma / usakA prayoga karate hI prANa kI dhArA idhara-udhara se simaTakara madhyavartI hone laga jAtI hai / dUsarA rAstA hai-- tribandha / tIna baMdhoM kA prayoga / uDDIyAna, jAlaMdhara aura mUlabaMdha - ina tInoM baMdhoM kA prayoga karane se prANa kI dhArA madhyamArga se pravAhita hone laga jAtI hai / 1 tIsarA rAstA hai - dIrgha zvAsa / dIrgha zvAsa kA prayoga karane se prANa kI dhArA madhyavartI ho jAtI hai / dIrgha zvAsa kA merA eka anubhUta prayoga hai, maiMne usako nAma diyA koTi-prANAyAma / jaina logoM meM tapasyA hotI hai / usaka nAma hai koTi-tapa / koTi- prANAyAma kI prakriyA yaha hai, jaise - eka dIrgha zvAsa leM / usakA recana kara tatkAla dUsarA dIrgha zvAsa leM / pahalA zvAsa pUrA hote hI dUsarA usake sAtha saMlagna ho jAe, bIca meM virAma na ho / zvAsa kA cakra-sA bana jAe, vartula-sA bana jAe / eka kA anta aura dUsare kA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya prArambha | aura donoM ke bIca meM koI bhI aMtarAla nahIM / bIca meM koI avakAza nahIM / eka kA anta huA aura dUsare kA prArambha ho gayA / eka kA antima caraNa aura dUsare kA prArambhika caraNa / donoM ke bindu barAbara mila jAte haiM / eka rekhA banA lete haiM / eka vartula bana jAtA hai / vaha hai koTi- prANAyAma yAnI dIrgha zvAsa / -62 ye tIna rAste maiMne Apake sAmane prastuta kie -- kapAlabhAti, tribaMdha aura koTi-prANAyAma | ye tIna rAste aise haiM, jinase ki prANa kI dhArA madhyamArga meM, suSumnA ke mArga meM, rIr3ha kI haDDI ke pola meM pravAhita ho sakatI hai / aura jaise hI vahAM pravAhita huI aura ApakA lar3akA guma ho jAegA / jise Apane pAlA-posA, bahuta dulArA, pyAra kiyA, jise thapakiyAM lagAkara sulAte rahe, rulAte rahe, haMsAte rahe, vaha baccA guma ho jAegA / phira DhUMr3hanA par3egA | yaha mana guma ho jAtA hai / yaha mana bar3A naTakhaTa baccA hai / itanA naTakhaTa baccA zAyada koI nahIM hai jitanA ki yaha mana hai / aisA gAyaba ho jAtA hai ki patA nahIM lagatA hai ki mana hai kahAM ? loga pUchate haiM ki mana caMcala hai ? mana vaza meM nahIM hotA / mana TikatA nahIM hai / Apako khojanA hogA ki mana Akhira hai kahAM ? kyA mana kA koI astitva hai ? mana koI cIja hai kyA ? DhUMDhane para bhI Apako meMhIM milegA / jaba ki prANa kI dhArA Apake madhya meM pravAhita ho jAaigI, prANa jaba apane rAste calA jAegA to phira vaha rIr3ha kI haDDI meM niyaMtrita ho jAegA / phira sampUrNa zarIra meM astitva ko khulakara prakaTa hone kA maukA mila jAegA / * prANa jItane se mana jItA jA sakatA hai yA mana jItane se prANa para vijaya pAyI jA sakatI hai| ? prANa, mana aura vIrya -- ina tInoM kA bahuta nikaTa kA riztA hai / aura ye saba eka hI parivAra ke sadasya haiM / eka sAtha hI jIne-marane vAle haiM / eka kA dUsare para asara hotA hai, prabhAva hotA hai / jisane prANa ko jIta liyA, usake lie mana aura vIrya para alaga se dhyAna dene kI jarUrata nahIM hai / prazna hai ki mana para svatantra rUpa se kaise vijaya pAyI jAe ? eka mArga hai prANa kA aura dUsarA mArga hai tattvajJAna kA yA AtmajJAna kA / jo AtmajJAnI hotA hai aura jisake mana meM prabalatama vairAgya utpanna ho jAtA hai use lagatA hai ki yaha kucha bhI nahIM hai / jo dIkha rahA hai, sArA kA sArA nikammA hai / vairAgya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -prANa kI mAtrA itanI tIvra ho jAtI hai, vairAgya kA Aveza itanA tIvra hotA hai ki usa samaya mana apane Apa hI zAnta ho jAtA hai| prANa para dhyAna dene kI jarUrata nahIM, aura bhI kisI para dhyAna dene kI jarUrata nhiiN| kucha bhI jarUrata nhiiN| apane-Apa mana ekadama zAMta ho jAtA hai / vaha hai vairAgya kA rAstA / pataMjali ne bhI kahA hai-'abhyAsavairAgyAbhyAm / ' gItA meM bhI kahA hai-'abhyAsena ca kaunteya ! vairAgyeNa ca gRhyate |'-abhyaas aura vairAgya ke dvArA mana ko vaza meM kiyA jA sakatA hai| abhyAsa kiyA jA sakatA hai| vairAgya lAyA nahIM jA sakatA / bahuta kaThina bAta hai / abhyAsa eka mArga hai| usase kisI ko calAyA jA sakatA hai / kahA jA sakatA hai ki tuma bhI clo| yadi maiM kisI se kahUM ki tuma vairAgyavAn bana jaao| virakta honA usake vaza kI bAta nahIM hai / kyoMki vaha koI paddhati nahIM hai / kisI vyakti ke mana meM kisI ghaTanA kA asara yA prabhAva hotA hai aura vairAgya utpanna ho jAtA hai| tatkAla sArI gAMTheM khula jAtI haiM / sAre srota khula jAte haiM / zakti kA vikAsa ho jAtA hai / Apane aisI aneka ghaTanAeM sunI hoNgii| eka ghaTanA ghaTita huI aura vyakti kA mana bilakula vairAgya se bhara gayA aura usakI zaktiyAM jAgRta ho gayIM / ve kisI nimitta se yA kisI yoga se ghaTita ghaTanAeM haiN| kintu yaha nizcita hai ki vairAgya kI tIvratA hote hI mana bilakula vaza meM ho jAtA hai, mana bilakula zAMta ho jAtA hai, vilIna ho jAtA hai| * kyA svAdhyAya mana ko vaza meM karane kA mArga nahIM hai ? nahIM hai, aisA to hama nahIM kaha sakate / svAdhyAya, ciMtana yA bhAvanA kA abhyAsa karane se mana zAMta ho jAtA hai / usase bhI hotA hai / aise aneka mArga haiM, eka hI mArga nahIM hai / vaha bhI mArga hai aura yaha bhI mArga hai| mana ko zAMta karane ke mukhya mArga ye haiM-zruta kI bhAvanA, jJAna kA abhyAsa, vairAgya, AtmajJAna kA abhyAsa, AtmajJAna kA niraMtara vicAra / kezI svAmI ne gautama svAmI se pUchA, "yaha mana-rUpI ghor3A to bahuta hI teja aura cAlAka hai / bahuta uddaNDa ghor3A hai| kaMse tuma ise vaza meM karate ho ?" gautama svAmI ne kahA, "zru ta kI valgA ke dvArA, zruta kI lagAma se . ise maiM pakar3a letA hUM aura jaba kabhI daur3atA hai, lagAma ke sahAre niyaMtraNa meM kara letA hN|" jJAna bhI mArga hai, bhakti bhI mArga hai / Apa dekhie, baMgAla meM caitanya mahAprabhu hue haiM / ve na prANa kA dhyAna karate, na Asana karate, na aura kucha karate / kintu bhakti ke Aveza meM itane tanmaya ho jAte, aise pAgala Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ho jAte ki unheM koI bhAna hI nahIM rahatA ki bAhara kyA ho rahA hai ? unheM koI bhAna nahIM rahatA / unakA nAma hI 'pagalA bAbA' thaa| jahAM bhakti kA itanA tIvra Aveza hotA hai, vahAM mana bilakula zAMta ho jAtA hai / isa prakAra mArga aneka haiN| mUla bAta yaha hai ki usameM tAdAtmya pUrA A jAnA caahie| vaha mAtrA taka pahuMca jAnA caahie| hama karate kyA haiM ? pAnI caahie| lADanUM meM pAnI nikalatA hogA kama-se-kama cAlIsa pacAsa hAtha khodane se / pAMca hAtha kA gaDDA khodane se zAyada hI pAnI nikale / eka jagaha pAMca hAtha khodA, pAnI nahIM nikalA, use chor3a diyaa| dUsarI jagaha phira pAMca hAtha khodA, vahAM bhI pAnI nahIM niklaa| use chodd'aa| phira tIsarA gaDDhA khodA / hamane saikar3oM khaDDhe khoda DAle parannu pAnI kahIM bhI tahI niklaa| hama kaheMge ki lADanUM meM pAnI nahIM hai / kyA yaha satya hai ki lADanUM meM pAnI nahIM hai ? agara hama eka gaDDhA bhI khoda lete jitanA khodane se pAnI nikalatA, utanI lambAI aura gaharAI taka cale jAte taba pAnI nikala aataa| phira yaha zikAyata nahIM hotI ki lADanUM meM pAnI nahIM hai / hama pUrNarUpeNa kahIM bhI lagate nahIM haiN| kabhI thor3A-sA gaDDhA dhyAna kA khoda liyA, thor3A-sA gaDDhA bhakti kA khoda liyA, thor3A-sA gaDDhA samarpaNa kA khoda liyaa| pUrA kabhI nahIM khodate aura phira kahate haiM ki pAnI nahIM milA / phira kahate haiM AtmA nahIM hai, bhagavAn nahIM hai, paramAtmA nahIM hai / Apa rAstA koI-sA apanAeM / sAre yoga ke rAste haiM, Atma-sAdhanA ke rAste haiM / jo bhI rAstA leM, itanI pUrNatA se leM ki usake pIche prANa nyochAvara kara deN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa-saMvara sAdhanA kA prayojana hai--apane-Apa se paricita honA, apanI zaktiyoM se paricita honA aura apanI zaktiyoM kA ThIka-ThIka upayoga karanA / hamArI pahalI kaThinAI hai ki hama apanI zaktiyoM se paricita nahIM haiN| hamArI dUsarI kaThinAI yaha hai ki hama apanI zaktiyoM ko ThIka-ThIka kAma meM nahIM lete / ve par3I rahatI haiM, supta rahatI haiM aura hamAre upayoga meM nahIM aatiiN| sAdhanA ke dvArA una zaktiyAM ko jAnane kA prayatna karate haiM aura jAnakara unake upayoga kI dizAoM kA udghATana karate haiN| zakti mUlataH eka hai| aura hameM mAnanA cAhie ki zakti ke jAgaraNa kA dvAra bhI eka hI hai| kyoMki vaha dvAra itanA vizAla hai, itanA lambA-caur3A hai ki usameM hajAroM-hajAroM dvAra samAviSTa ho jAte haiN| usakI vizAlatA itanI hai ki agara hama alaga-alaga koNoM para khar3e hokara dekhate haiM to alaga-alaga mArga Ate hue dikhAI dete haiM / kintu mUla ko milAkara dekheM to aisA lagegA ki eka hI rAstA hai aura koI rAstA nahIM hai / isalie jaina yoga, bauddha yoga, aura bhI kaI yoga paddhatiyoM meM tathA taMtra meM bhI eka zabda AtA hai -ekAyana / yAnI eka hI mArga hai aura koI dUsarA mArga nahIM hai| agara isameM praveza pAnA hai to eka hI rAstA hai, dUsarA koI mArga nahIM / yaha ekAyana praveza hai / dUsarA koI ayana nahIM hai| __ Apa nizcita mAnie ki citta kA vilaya nahIM hogA to zaktiyoM kA jAgaraNa nahIM hogA / mana kI caMcalatA samApta nahIM hogI to zaktiyAM vikasita nahIM hogI, zaktiyAM prakaTa nahIM hoNgii| mAnasika vilaya hI ekamAtra rAstA hai sArI zaktiyoM ke prakaTa hone kA / yadi hama usa rAste ko chor3a dete haiM to zaktiyoM ke abhyudaya kA, unake jAgaraNa kA hamAre pAsa koI vikalpa nahIM rahatA / isalie maiM Apase yaha kahanA cAhatA hUM ki yaha eka hI rAstA haicitta ko vilIna karanA, mana ko zAnta karanA, mana ko samApta karanA, yA mana ke astitva ko nakAranA / rAstA eka hai, kintu mana ko zAMta kaise karanA, isake lie hama koI niyama nahIM banA sakate / koI niyama nahIM hai iskaa| ___ Apa Asana ke dvArA bhI mana ko zAnta kara sakate haiM, prANAyAma ke dvArA bhI mana ko zAnta kara sakate haiM, Atma-darzana ke dvArA bhI mana ko zAnta kara Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya sakate haiM aura mana ko mana dekhakara bhI use zAnta kara sakate haiN| mahApathaH eka hai / choTI-moThI pagaDaMDiyAM hajAroM-hajAroM milatI haiM / kintu mUla eka hai-citta ko zAnta karanA aura usake binA koI gati nahIM hai| aise loga bhI hue haiM sAdhanA ke patha meM, jinhoMne eka hI Asana kA prayoga kiyA aura apane lakSya taka pahuMca gae, citta-vilaya kI bhUmikA meM pahuMca gae / yaha asambhava bAta nahIM hai / Apa ardhamatsyendra Asana kA niyamita rUpa se prayoga vizvAsa ke sAtha karate cale jaaie| kucha varSoM bAda yaha sthiti A sakatI hai ki ApakA citta apane-Apa zAnta aura sahaja ho rahA hai| jisa suSumnA meM praveza pAkara mana vilIna hotA hai, usake jAgaraNa kI kriyA ardhamattyendra Asana meM sahaja hI hotI hai / macchendranAtha ne isI Asana ko apanAyA thaa| aura isI Asana meM baiThakara ve apane citta ko samAhita karate the| citta ke samAdhAna kI yaha bhI eka prakriyA hai / koI vyakti Asana nahIM karatA, kevala zvAsa para hI laga jAtA hai, zvAsa kI prakriyAoM para laga jAtA hai, zvAsa ko zAnta karatA hai, zvAsa kA darzana karatA hai, vaha bhI usI bhUmikA para pahuMca jAtA hai / bahuta sAre bauddha sAdhaka anApAnasatI kI sAdhanA ke dvArA ThIka vahAM pahuMca jAte the jahAM ki dhyAna karane vAlA pahuMcatA hai| vaha zvAsadarzana kI prakriyA se, lambe samaya taka. ghaMToM-ghaMToM taka zvAsa kA darzana karatekarate usa sthiti taka pahuMca jAtA hai / Asana, zvAsa-darzana yA tIsarA-cauthA koI sAdhana-ye bhASAeM aneka haiM, phalita eka hai| eka rAjA ko svapna aayaa| usane dekhA, mere sAre dAMta gira gae haiN| mana meM prazna upisthata huA--yaha kyA ? prAtaH hote-hote rAjA ne jyotiSiyoM ko bulAyA / bulAkara eka jyotiSI se kahA, "mujhe eka bahuta burA svapna AyA hai| maiMne dekhA ki mere sAre dAMta gira gae haiN| isakA phala kyA hogA?" jyotiSI bolA-"mahArAja ! bahuta burA huA / sacamuca burA svapna hai / bahuta hI aniSTakAraka hai / " rAjA ne pUchA- "pariNAma kyA hogA ?" jyotiSI ne kahA-"mahArAja ! kyA kahUM ? kahanA to nahIM caahtaa| kintu jaba Apa pUcha hI rahe haiM, ApakI jijJAsA hai to mujhe kahanA hogA / svapna bahata barA hai / pariNAma yaha hogA ki ApakI saba saMtAneM Apake dekhate-dekhate mara jaaeNgii| Apa akele raheMge / " rAjA ko bahuta krodha aayaa| rAjA krodha meM pAgala jaisA ho gayA / use bahuta burA lagA / usane Adeza diyA"jyotiSI ko jela meM DAla do| yaha kitanI aniSTa bAta kahatA hai / " Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa- saMvara - rAjA kA Adeza thA / jyotiSI kArA kA bandI bana gayA / rAjA ne dUsare jyotiSI ko bulAyA / bulAkara vahI bAta kahI ki mujhe *bahuta burA svapna AyA hai / jyotiSI ne kahA- "batAo !" rAjA ne svapna kI bAta batAyI / jyotiSI ne kahA - "yaha kisane kahA ki burA svapna hai ? yaha to bahuta acchA svapna hai / ' rAjA ne Azcarya kI mudrA meM pUchA - " acchA kaise ? pahalA jyotiSI to kaha gayA ki bahuta burA hai aura maiMne bhI socA ki bahuta burA hai / " jyotiSI ne kahA - "nahIM, mahArAja ! galata bAta hai / bahuta - acchA svapna hai / " rAjA ne kahA - "phala batAo / phala kyA hotA hai ?" jyotiSI ne kahA- "mahArAja ! Apa dekhate cale jAie / isakA itanA - acchA phala hogA ki Apa itane dIrghajIvI hoMge ki bahuta sArI sthitayAM ghaTatI jAyeMgI aura Apa dekhate raheMge / Apa jIvita raheMge / " rAjA bahuta khuza huA / usane apane maMtrI se kahA - " jAo, isa jyotiSa ko puraskAra do / " eka ko milA kArAgAra aura eka ko milA puraskAra | antara kucha bhI nahIM thA, kevala bhASA kA antara thA / eka ne kaha diyA ki Apake lar3ake Apake dekhate-dekhate mara jaaeNge| dUsare me kahA ki Apa itane dIrghajIvI hoMge, itane cirAyu hoMge ki bahuta kucha ghaTa jAne para bhI Apa saba kucha dekhate raheMge, Apa barakarAra raheMge / mAtra bhASA kA antara thA, tathya meM koI antara nahI thA / maiM samajhatA hUM ki bahuta sArI bAteM aisI hotI haiM jahAM bhASAeM bhinna ho jAtI haiM; abhyupagama bhinna ho jAte haiM, hamArI svIkRtiyAM bhinna ho jAtI haiM, kintu pariNAma, niSpatti aura phalita meM koI antara nahIM hotA / prastuta viSaya bhI isakA eka udAharaNa hai / yoga ke kucha AcAryoM ne isa bAta para bahuta bala diyA ki zvAsa kA saMvara honA cAhie, zvAsa kA nirodha honA cAhie, kuMbhaka honA cAhie, zvAsa zAnta honA cAhie / unhoMne use sAdhanA kI eka mukhya paddhati kA rUpa diyA / Apa dekheMge ki bhagavAn mahAvIra ne nahIM kahA ki zvAsa kA saMvara honA caahie| zvAsa kA nirodha honA cAhie / unhoMne aisA nahIM kahA - phira maiM kaise kaha rahA hUM ki yaha jaina sAdhanA paddhati kA mukhya aMga hai / yaha kevala bhASA kA bheda hai / kisa vyakti ne kisa rUpa meM, bhASA ke kisa rUpa ko pakar3A, yahI hameM Aja samajhanA hai / Apa dekheM ki bhagavAn mahAvIra ne kahA - saMvara karo, tapasyA karo, upavAsa karo / upavAsa karo yA eka vyakti ne kahA, zvAsa kA saMvara karo, donoM meM antara kyA hai ? 67 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kyA koI antara hai ? maiM samajhatA hUM ki pariNAma meM koI antara nahIM AegA / isa saMdarbha meM mujhe kucha bAteM Apake sAmane prastuta karanI haiM / zvAsa uttejita kyoM hotA hai ? zvAsa zAnta kaise hotA hai ? uttejita hone ke sAdhanA kyA haiM ? hetu kyA hai ? aura zvAsa ke zAnta aura saMyata hone ke sAdhana kyA haiM ? eka hI bAta do bhASA kI paddhatiyoM meM rakha dI gayI / hameM dekhane meM ve alaga-alaga lagatI haiM kintu vastutaH ve alaga nahIM haiM / zvAsa zAnta aura svAbhAvika, citta prasanna / cAhe maiM ulaTakara yaha kaha dUM, citta zAnta aura prasanna, zvAsa zAMta aura svAbhAvika / mahAvIra ne kahA -- upavAsa karo / Apa jAnate haiM ki upavAsa karate hI zvAsa zAMta ho jAtA hai / zvAsa kI uttejanA ke kucha kAraNa hote haiM / hama teja zvAsa kyoM lete haiM ? svAbhAvika gati se eka minaTa meM pandraha-solaha zvAsa hote haiM / aba eka vyakti pahAr3a kI car3hAI karatA hai, vaha adhika zvAsa kyoM letA hai ? zrama ke kAraNa letA hai / yaha bahuta sthUla bAta hai / car3hAI kA prayatna karatA hai, usa samaya use atirikta zakti lagAnI par3atI hai / atirikta zakti lagAne ke kAraNa use oNksIjana kI mAtrA adhika apekSita hotI hai, kArbana DAI oNksAiDa ko nikAlane ke lie adhika zrama karanA par3atA hai / hotA yaha hai ki pravRtti bar3hate hI kArbana kI mAtrA bar3ha jAtI hai, aura oNksIjana kI mAtrA ghaTa jAtI hai / taba phephar3e ko yaha jarUrata hotI hai| ki oNksIjana to adhika le aura kArbana DAI oNksAiDa ko nikAle, usakA zvAsa apane Apa hI teja ho jAtA hai / Apa socate hoMge ki vaha mUla bAta yaha hai ki vaha eka vyakti Aveza kI sthiti meM AtA hai / cintA, bhaya, krodha aura vAsanA ke Aveza jaise hI mana meM utarate haiM, zvAsa teja ho jAtA hai / kArbana kI mAtrA bar3ha jAtI hai aura oNksIjana kI mAtrA ghaTa jAtI hai / zvAsa apane Apa teja ho jAtA hai / adhika sardI aura adhika garmI meM bhI hamArA zvAsa teja ho jAtA hai / zarIra meM bukhAra A jAtA hai aura zvAsa kI gati tIvra ho jAtI hai / jisa vyakti ko TAiphAiDa hotA hai, zvAsa kI gati bahuta teja ho jAtI hai / isakA kAraNa kyA hai ? jisa vyakti ko TAiphAiDa hotA hai usake phephar3e nikamme ho jAte haiM / kAma karanA banda kara dete haiN| phephar3e kA kucha hI bhAga aisA hotA hai jo kAma karane meM samartha hotA hai isalie use atirikta kAma karanA par3atA hai aura adhika zrama karake zvAsa ko lenA hotA hai; zvAsa kI gati teja ho jAtI hai / Apa upavAsa kIjie, zvAsa kI gati manda ho jAegI / halkA AhAra kIjie, zvAsa kI gati maMda ho jAegI / to upavAsa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa-saMvara 66 meM, alpAhAra meM zvAsa kI gati maMda hotI hai, aura Aveza, zrama Adi-Adi paristhitiyoM meM, mAnasika AvegoM kI paristhitiyoM meM zvAsa kI gati tIvra aura teja ho jAtI hai / jo vyakti upavAsa karatA hai, vaha apane Apa hI zvAsa kA saMyama kara letA hai / yA yaha mAnie ki apane Apa hI usake zvAsa kA saMyama ho jAtA hai / yaha zAnti mAnasika zAnti hai aura vaha AtI hai zvAsa ke dvArA, zvAsa ke saMyama ke dvArA / donoM meM maiM samajhatA hUM koI antara nahIM hai| ___mahAvIra ne kahA-AtmA ko dekho| kucha sAdhakoM ne kahA-mana ko dekho| aura kucha sAdhakoM ne kahA-zvAsa ko dekho| maiM samajhatA hUM ki tInoM meM koI antara nahIM hai / Apa jaise hI thor3e gahare meM jAkara AtmA ko dekheMge, Apa svayaM yaha anubhava kareMge ki ApakA zvAsa zAMta hotA jA rahA hai / jaise hI Apa bhItara kI ora dekheMge, ApakA zvAsa zAMta ho jAegA / jaise hI Apa mana ko mana se dekheMge, mana kI kriyAoM kA adhyayana kareMge, ApakA zvAsa zAMta ho jaaegaa| aura Apa zvAsa ko dekheMge to bhI ApakA zvAsa zAMta ho jaaegaa| yaha Atma-darzana kI prakriyA, yaha manodarzana kI prakriyA aura zvAsa-darzana kI prakriyA-ye alaga-alaga prakriyAeM lagatI haiM, kintu pariNAmataH tInoM meM zvAsa zAMta ho jAtA hai / jo vyakti zvAsa kA darzana karatA hai, vaha bhI phalataH apane astitva-darzana kI ora mur3atA hai / jo Atmadarzana karatA hai, vaha bhI apane astitva-darzana kI dizA meM jAtA hai aura jo mana ko dekhatA hai, vaha bhI apane astitva-darzana kI dizA meM calA jAtA hai| astitva kI dizA se ye tInoM sUtra baMdhe hue haiM / Apa ina tInoM meM se kisI ko bhI pakar3a lIjie, Apa vahAM pahuMca jAeMge jahAM Apako pahuMcanA hai| __ yaha bheda kyoM AyA ? yaha apanI-apanI ruci kI bAta hai| apane lakSya aura apane mUlyAMkana kI bAta hai / Apa jAnate haiM ki mUlya kI dRSTiyAM alagaalaga hotI haiM / koI vyakti kisI ko mUlya detA hai aura koI vyakti kisI ko mUlya detA hai / mUlya ke dRSTikoNa sabake samAna nahIM hote / ___maharASTra kA eka vyakti thA rAmajA / thA cAravAhA kintu bahuta bar3A dhanI, bahuta sampanna / usane eka bAra apane iSTa kI ArAdhanA ke lie mUrti banAyI / vaha khaMDobA kA upAsaka thA jo mahArASTra ke eka viziSTa devatA mAne jAte haiN| usane mUrti sone kI banAyI / khaMDobA kA vAhana hai-ghor3A / usane ghor3A bhI sone kA banAyo / mUrti bhI sone kI aura ghor3A bhI sone Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kA / vaha donoM kI bar3e. sacce bhAva se pUjA kiyA karatA thA / kucha dina bIte / aisA saMyoga AyA ki vaha daridra ho gayA / dhana calA gayA / vipatti AyI / paise kI kaThinAI A gayI / usane socA ki aura aba kucha bhI nahIM bacA hai, yaha mUrti aura ghor3A bacA hai / inheM becakara apanA kAma calAUM / vaha mUrti aura ghor3e ko lekara eka jauharI ke pAsa gyaa| mUrti thI eka sera sone kI aura ghor3A thA tIna sera sone kaa| jauharI ko dikhAyA to usane kahA-"mUrti ke eka hajAra rupaye tathA ghor3e ke tIna hajAra rupaye mileNge|" cAravAhe ne kahA- "aisA nahIM ho sktaa| yaha bhalA kaise ho sakatA hai ki mere bhagavAn ke to mAtra eka hajAra rupaye aura unake ghor3e ke tIna hajAra rupaye / kabhI nahIM ho sktaa|" ___ jauharI ne uttara diyA-"bhale AdamI ! tumhAre lie yaha bhagavAn hai aura yaha ghor3A hai / mere lie to yaha sonA hai / mere lie bhagavAn bhI nahIM aura yaha ghor3A bhI nahIM hai / " rAmajA ke lie khaMDobA bhagavAn thA aura ghor3A ghor3A thaa| kintu usa jauharI ke lie na vaha bhagavAn thA aura na vaha ghor3A thA / usake lie donoM sonA the / apanI-apanI dRSTi kA antara hotA hai / sAdhanA kI paddhati meM bhI antara rahA hai| kisI sAdhaka ne kisI eka paddhati se sAdhanA kI aura dUsare ne kisI dUsarI paddhati ko mahattva diyAyaha apanI-apanI ruci kA antara hai / haThayoga ne prANa aura apAna ko mahattva diyA / haThayoga kA matalaba hI hai-prANa aura apAna kA yoga / bahata sAre loga kahate haiM ki haThayoga kA artha hai-sAdhanA meM haTha kA prayoga / yaha galata artha hai / haThayoga kA yaha koI matalaba nahIM hai / haThayoga kI yaha bhAvanA nahIM hai / hakAra aura ThakAra-ina donoM kA pAribhASika artha haThayoga ke AcAryoM ne kiyA hai-'ha' mAne prANa aura 'Tha' mAne apAna / to prANa aura apAna kA jahAM yoga hotA hai, jahAM sUrya aura candra kA milana hotA hai, usakA nAma hai haThayoga / yAnI sUrya aura candra kA milana, prANavAyu aura apAnavAyu kA milanA / usakA nAma hai haThayoga / unhoMne apanI sArI paddhati prANavAyu aura apAnavAyu ke AdhAra para vikasita kii| rAjayoga kI bhI apanI eka paddhati hai / usameM prANa aura apAna ko mahattva nahIM diyA gayA, mukhya sthAna nahIM diyA gyaa| usameM mukhya sthAna hai-mana kA aura AtmA kA / 'mana ko sAdhe saba sadhe'-yAnI mana ko sAdhane para saba-kucha sadha jAtA hai / mana ko hI mahatva diyaa| eka ora Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa- saMvara hai prANa aura apAna aura eka ora hai mana ko sAdhane kI bAta / sacamuca yaha bhaTakAnevAlI bAta hai / Apa kyA cAheMge ? kyA mana ko sAdhanA cAheMge yA prANa aura apAna ko sAdhanA cAheMge ? kintu maiM dekhatA hUM ki yaha pakar3a kA antara hai / jo vyakti mana ko sAdhanA cAhegA aura jaise hI aisA prayatna karegA, apane Apa hI prANa aura apAna usake sAtha sadha jAyeMge / prANa aura apAna kA saMyama honA zurU ho jAegA / agara mana para ApakA prabhutva sthApita hotA hai, mana ko Apa svIkAra karate haiM yA mana kI vAstavika sattA ko nakArate haiM to prANa aura apAna apane-Apa hI sadha jAyeMge / yadi prANa aura apAna ko sAdhanA zurU karate haiM to mana apane-Apa hI vilIna honA zurU ho jAegA / yaha paddhati kA svIkAra, mukhyatA aura gauNatA kA svIkAra mAtra rahA / 71 jJAnayoga meM sArA bhAra diyA gayA hai-- AtmajJAna ko / AtmA ko jAno aura AtmA ko dekho / yadi Apa AtmA ko jAnane kA prayatna karate haiM, to kyA mana ko pakar3a chUTa jAegI ? kyA prANa aura apAna kI bAta usase dUra haTa jAegI ? aisA nahIM hogA / jaise hI Apane AtmA kI ora dhyAna kendrita kiyA, mana aura prANa -- donoM apane-Apa hI vilIna hote cale jAeMge / bhaktiyoga meM aura kyA hotA hai ? caitanya mahAprabhu kA-sA bhAvAveza prakaTa hotA hai / isakI vismRti ho jAtI hai ki usa vismRti meM prANa zAMta ho jAtA hai, mana zAMta ho jAtA hai aura smRti zAMta ho jAtI / ina sArI paddhatiyoM ke mUla meM eka bAta kAma kara rahI hai, vaha yaha hai ki hama kisI eka bAta ko ThIka se pakar3a leM / usa bAta meM apanI bhAvanA ko lagA deM / AsapAsa ke paripArzva ko bhI samajheM / jaba eka bAta ko ThIka pakar3a lete haiM, aura AsapAsa ke parikara ko samajha lete haiM to phira hamArI koI ujhalana nahIM hotI / upavAsa karane vAlA usake phalitArtha ko nahIM jAnatA / upavAsa karane se nirjarA hotI hai, yaha bAta ThIka hai aura yaha sUtra bhI hameM milA hai / kintu upavAsa karane kA zarIra para kyA asara hotA hai ? upavAsa kA hamArI indriyoM para kyA asara hotA hai ? - ina sArI bAtoM ko agara ThIka vistAra se samajha leM to haThayoga kI bAta samajha meM A jAyegI, rAjayoga kI bAta samajha meM A jAyegI aura jJAnayoga kI bAta bhI samajha meM A jAyegI / hama bahuta bAra socate rahate haiM ki bhagavAn mahAvIra ke yoga kI paddhati kyA hai ? jainoM kI sAdhanA-paddhati kyA hai ? hama loga saMvara aura nirjarA ko Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya lekara calate haiM, phira prANa, apAna aura cakroM kI bAta kyoM karate haiM ? ye prazna bAra-bAra Ate rahate haiM / maiM Apase kahanA cAhatA hUM ki bhagavAn mahAvIra ne ne jahAM upavAsa karane kA vidhAna kiyA, saMvara karane kA vidhAna kiyA, vahAM ina sArI bAtoM para bhI dhyAna nahIM diyA kyA ? Apa dekheM ki bhagavAn kI mudrA kA varNana AtA hai ki unakA zarIra thA bilakula sIdhA aura sarala / sIdhA aura sarala zarIra thA, Ter3hA-mer3hA nahIM thA / eka pudgala para unakI dRSTi TikI rahatI thii| isakA matalaba kyA hai ? eka pudgala para dRSTi TikAne kA matalaba hai zvAsa para saMyama karanA / Apa prayoga karake dekha liijie| jaise hI Apane kisI cIja para dRSTi TikAI, apane-Apa hI zvAsa maMda ho jaaegaa| agara zvAsa maMda nahIM hotA hai, zvAsa zAMta nahIM hotA hai to eka pudgala para ApakI dRSTi TikI nahIM raha sktii| - yadi kisI vyakti ne pAdAMguSThAsana kA abhyAsa kiyA ho to vaha jAnatA hai ki yaha Asana tabhI ho sakatA hai jabaki hamArA zvAsa maMda ho| agara zvAsa maMda nahIM hogA to pAdAMguSThAsana nahIM hogaa| kisI bindu para dhyAna TikA to tatkAla pAdAMguSThAsana ho jaaegaa| yadi kisI bindu para dhyAna ekatra nahIM huA to ApakA pAdAMguSThAsana nahIM hogaa| yaha kasauTI hai uskii| ____ Apane kabhI tAr3Asana kiyA hogA ? aise to tAr3Asana kara sakate haiM kiMtu jaise hI ApakA dhyAna Upara kI uMgaliyoM para kendrita huA, Apa tAr3Asana kI mudrA meM raha jAeMge / jaise hI ApakA dhyAna haTA, tAr3Asana kI mudrA samApta ho jaayegii| donoM eka-sAtha calate haiN| __Apa dekhie, eka Asana para pAMca-dasa ghaMTe ve hI vyakti baiTha sakate haiM jinhoMne prANavAyu para, zvAsa para niyantraNa pA liyA hai / prANavAyu para jinakA niyantraNa nahIM huA, zvAsa para jinakA niyantraNa nahIM huA, ve AdhA ghaMTA ke bAda hI yaha zikAyata karane laga jAte haiM ki kamara TUTane lagI hai| ghuTane duHkhane lage haiN| aisA kyoM hotA hai ? kamara kyoM TUTane lagatI hai ? ghuTane kyoM duHkhane lagate haiM ? isIlie ki prANa para unakA niyantraNa nahIM hai aura ve zvAsa ke sAtha apane zarIra kA sAmaMjasya sthApita nahIM kara pAte haiN| ___ jo vyakti lambe samaya taka dhyAna meM baiThanA cAhate haiM, unheM zvAsa para niyantraNa pAnA jarUrI hai / AcArya kundakunda ne kahA-"Asanavijaya, nidrAvijaya aura AhAra-vijaya-ye mahAvIra kI sAdhanA ke mUla haiN|" Asana kI vijaya hone se zvAsa kI vijaya apane Apa hI ho jAtI hai / zvAsa kI vijaya Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zvAsa- saMvara 73 usake sAtha prApta hotA hai / zvAsa ko jIte binA Asana ko kabhI nahIM jItA jA sakatA / isalie hameM zvAsa ko sUkSma karane kA prayatna karanA cAhie, zvAsa ko - dekhane kA prayatna karanA cAhie, zvAsa ko zvAsa ko zAnta aura maMda karane kA prayatna karanA caahie| zvAsa ke zAnta hote hI ApakI Antarika vRttiyAM zAnta ho jAeMgI / kaSAya kama ho jAegA / Apa AtmajJAna kI paddhati meM calie / kaSAya kI kamI kA matalaba hai--- zvAsa kI kmii| kyoMki jaba hamArA kaSAya kama hogA to zvAsa tIvra kaise ho sakatA hai ? kaSAya aura mAnasika Avega se hone vAlA zvAsa kabhI bhI zAnta nahIM hogA / bahuta purAne jamAne kI bAta hai| cIna kA eka pradhAnamantrI thA / usakA nAma thA 'gotse' / vaha dhyAna sampradAya ke eka mahAn sAdhaka ke pAsa gayA / unakA bhakta thA vaha / jAkara bolA, "bhante ! ahaM kI paribhASA jAnanA cAhatA hUM / ahaM kyA hai ? sAdhaka gambhIra ho gayA / bahuta pahuMcA huA sAdhaka thA / usane kahA, "kyA phAlatU bakavAsa kara rahe ho / cale jAo yahAM se ! " itanA DAMTA ki vaha Azcarya meM par3a gayA / usane socA, maiMne koI aparAdha to nahIM kiyA / maiMne to sAdhAraNa sI bAta pUchI ki ahaM kI paribhASA kyA hai ? aura bahuta vinaya ke sAtha puuchii| koI avinaya bhI nahIM kiyA / mere mana meM koI durbhAvanA bhI nahIM thI / maiMne bahuta sadbhAvanA ke sAtha pUchA thA / maiMne samajhA thA ki bahuta pahuMce hue sAdhaka haiM, bahuta bar3e AtmajJAnI haiM, tattvajJAnI haiM, aura sAdhanA meM pravINa haiM, parantu saba dhokhA thA / Aja inakA asalI rUpa pakar3a meM A gayA / mukhauTA haTa gayA / sacAI sAmane A gayI / choTI-sI bAta ke lie merA itanA tiraskAra kara diyA / pradhAnamantrI kA mana gusse se bhara gayA / sAdhaka dekha rahe the aura unhoMne jaba dekhA ki gusse kI mudrA bilakula ThIka bana gayI hai, to bole, 'pradhAnamantrI mahodaya ! isI kA nAma hai 'ahaM' / " pradhAnamantrI sAdhaka ke pairoM para gira par3A / Apa dekhie, jo vyakti ahaM kI paribhASA pUchane AyA, zAnta thA / zvAsa zAnta thA, aura bilakula svAbhAvika mudrA meM thA / ahaM kI paribhASA pUchatepUchate hI mudrA meM tanAva A gayA / zvAsa teja ho gayA / bhRkuTI tana gayI / parivartana / zarIra meM parivartana, zvAsa meM parivartana, bhAvoM meM parivartana / yaha sArA kyoM huA ? zvAsa teja kyoM huA ? jaise hI mana meM Aveza utarA, sArI sthitiyAM badala gayIM / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ye do mudrAeM hamAre sAmane spaSTa haiM-eka zAnta mudrA aura eka Aveza kI mudrA / Apa zAnta mudrA kA adhyayana kIjie / zAnta mudrA meM zarIra tanAva-mukta hogA, zvAsa zAMta hogA aura manobhAva bhI zAnta hogaa| dUsarI ora azAnta mudrA kA adhyayana kIjie / azAnta mudrA meM zvAsa tIvra hogA, manobhAva zithila hoMge aura zarIra meM tanAva A jaaegaa| ye donoM sthitiyAM haiM aura ina donoM sthitiyoM meM jo zAnta rahatA hai, kaSAya jisake zAnta rahate haiM, usake zvAsa kA saMyama ho jAtA hai| dUsarI sthiti meM caleM-jo vyakti adhika-se-adhika zvAsa ko zAnta rakhane kA prayatna karatA hai, usake kaSAya apane Apa hI zAnta ho jAte haiM / Apa donoM meM se kisI eka ko bhI pakar3a lIjie / cAhe isako pakar3eM ki maiM bilakula hI kaSAya ko zAnta rakhUgA to Apa zvAsa kA saMyama apane Apa hI kara leNge| cAhe Apa zvAsa ke saMyama ko pakar3a lIjie ki maiM adhika-se-adhika apane mana ko zvAsa para kendrita rakheMgA, zvAsa ko zAnta rakhUgA to kaSAya apane Apa hI kSINa hote cale jaaeNge| zvAsa-saMvara kA matalaba hai, kaSAya kA bhI saMvara / zvAsa-saMvara kA matalaba hai, manobhAvoM meM zAnti kA prakaTIkaraNa / zvAsa-saMvara kA matalaba hai zarIra ko tanAva se mukta rakhanA / ina sArI dRSTiyoM se hama dekheM / to mAlUma hogA ki zvAsa-saMvara kA bahuta bar3A mahattva hai aura yaha hamArI sAdhanA-paddhati kA bahuta bar3A aMga hai| ___ aba prazna hotA hai ki zvAsa kA saMvara kaise hogA? bahuta sIdhI prakriyA hai kAyotsarga kii| Apa kAyotsarga kareM, zvAsa kA saMyama honA zurU ho jaaegaa| kyoMki jaise hI kAyA kI sthiratA hogI, kAyA ke prayatna kama hoMge to ApakA zvAsa apane-Apa hI zAnta ho jaaegaa| isakA eka kAraNa hai, aura vaha zarIra-zAstrIya kAraNa hai / hamArI jitanI bhI pravRtti hotI hai, phira cAhe vaha choTI hI pravRtti kyoM na ho, esiDa utpanna karatI hai| yaha Aja ke zarIra-zAstra kA sarvamAnya siddhAMta hai / aSTAvakra gItA meM eka zloka par3hA thA, jo mujhe bahuta sundara lagA / usameM unhoMne batalAyA thA--pravRtti kA nAma hI hai 'viSama' / aura nivRtti kA nAma hai 'sama' / unhoMne sama aura viSama kI vyAkhyA kii| pravRtti kA matalaba viSamatA aura nivRtti kA matalaba samatA / jaise hI nivRtti hogI, vaise hI hamAre zarIra kI sArI dhAtueM sama ho jaaeNgii| dhAtueM sama hoMgI to esiDa kI mAtrA bilakula kama ho jaaegii| pravRtti bar3hegI to viSamatA bar3ha jaaegii| esiDa kI mAtrA bar3ha jaaegii| dhAtu-sAmya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa- saMvara kA bahuta mahattva hai | prazna huA ki roga kyA hai ? diyA - dhAtu vaiSamya hI roga hai / Arogya kyA hai ? aura dhAtu vaiSamya hai roga / isakA uttara haiesiDa banegA, kArbana lie zvAsa ko teja aba prazna rahA ki dhAtu kA vaiSamya kyoM hotA hai ? zarIra kI pravRtti / pravRtti jitanI hogI, utanA hI I-oNksAiDa banegA aura utanA hI use nikAlane ke honA par3enA / Apa nivRtti kI sthiti meM cale jAie / esiDa kama banegA, kArbana DAI oNksAiDa kama banegA aura use nikAlane ke lie utanA hI zvAsa ko kama prayatna karanA par3egA / jo loga dhyAna karate haiM, ghaMToM taka baiTha jAte haiM, zvAsa ko bilakula maMda kara dete haiM / zarIra zAstra kI dRSTi se dekhA jAe to jaba pUrI mAtrA meM zvAsa nahIM jAtA hai to kArbana kama nikalatA hai / isalie vaha ThIka nahIM honA cAhie / kintu vahAM vaha ThIka hai aura isalie hai ki jaba zarIra zAnta rahegA to kArbana kI mAtrA kama bar3hegI / pravRtti zAnta rahegI / AMtarika pravRttiyAM bhI kama rheNgii| Avega kama rahegA to kArbana ko nikAlane ke lie kama zvAsa kI jarUrata hogI aura thor3I oNksIjana se pUrA kAma ho jAegA aura rakta kA doSa bhI samApta ho jAegA / ina sArI dRSTiyoM se hama dekheM / zarIra zAstra kI dRSTi se, mAnasa zAstra kI dRSTi se aura AtmajJAna kI dRSTi se; ina sArI dRSTiyoM se zvAsa ko zAMta karanA, maMda karanA, sUkSma karanA bahuta lAbhadAyaka hai / yahI hai zvAsa kA saMvara / yadi hama zvAsa ke saMvara kI bAta ko ThIka se samajha se lete haiM to mana ko zAMta rakhane, zarIra ko zAnta aura tanAva mukta rakhane kI bAta ko samajha lete haiM / yadi hama zvAsa ko zAnta karane kI bAta ko nahIM samajhate haiM to tanAva mukti kI bAta aura Avega mukti kI bAta kI bAta ko bhI nahIM sama te haiM / Avega mukti kI bAta aura kaSAya-mukti kI bAta ko bhI samajhane ke lie yaha anivArya hai ki zvAsa-mukti kI bAta ko bhI hama samajheM / aura zvAsa- mukti kI bAta samajhane vAle ko yaha samajhanA jarUrI hai ki vaha Avega mukti kI bAta bhI samajhe / sAdhaka catmakAroM kI sthiti meM cale jAte haiM / ghar3e ko bhI Upara uThA dete haiM, bar3I-bar3I zilAoM ko bhI Upara uThA dete haiM, aura kaI bAteM aisI dikhA dete haiM, svayaM bhI Upara uTha jAte haiM / rAma ThAkura thA eka rasoiyA / Asana karate-karate vaha chata taka Upara uTha jAtA thaa| bar3A vicitra thA / 75 maharSi caraka ne uttara dhAtu-sAmya hai Arogya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya mAlika ko bhI mAlUma nahIM thA / eka dina naukara dekhane gayA to rasoI kA dvAra banda hai / khir3akI se jhAMkakara dekhA to rAma ThAkura kahIM dikhAI nahIM diyA / idhara-udhara dekhA to mAlUma huA ki vaha to chata para TaMgA huA hai / adhara meM laTaka rahA hai / usane mAlika se btaayaa| mAlika ne daur3akara dekhA to use Azcarya huA / kivAr3a kholakara andara gayA to rAma ThAkura bhI nIce utara AyA / mAlika usake pairoM meM par3a gayA / yaha kyA ? aisA ho sakatA hai / parantu prazna hai ki hamArI zakti kA niyojana kisa dizA meM ho ? ye bAteM bhI asambhava nahIM / kaSAya ko kama karanA bhI asambhava nahIM hai, kiMtu ye bhinna-bhinna mArga haiM / eka vyakti apanI sArI zakti ko kaSAya ko zAMta karane meM lagAtA hai / eka vyakti apanI zakti kA niyojana bAhya sthitiyoM ke vikAsa meM kara detA hai / eka upalabdhiyoM kI dizA meM kara detA hai apanIapanI ruci hai / apanA-apanA mArga hai / apanA-apanA dRSTikoNa hai / kintu . eka hI zakti kA vibhinna dizAoM meM upayoga kiyA jA sakatA hai / pAnI se Apa khetI bhI sIMca sakate haiM, pAnI ko pI bhI sakate haiM, pAnI se snAna bhI kara sakate haiM / kidhara le jA sakate haiM, yaha ApakI ruci kA prazna hai, Apake * socane kA viSaya hai / yaha cunAva karane kA ApakA prazna hai ki kauna se viSaya meM Apa gati karanA cAhate haiM ? * nIMda se tanAva kama hote haiN| phira tanAva kama karane ke lie nIMda hI kyoM na lI jAe ? jitanI pravRtti utanA tanAva / viSa jamA hote haiM tanAvoM ke kAraNa / nIMda eka jarUrata hai / koI svAbhAvika prakriyA nahIM hai / jitanA hI namaka jyAdA khAeMge, utanI hI pyAsa jyAdA lgegii| nIMda AegI usI samaya jabaki mana meM koI tanAva nahIM hogA / nIMda A jAne para pahale se saMcita viSa nikala jAte haiM / tanAva ko zAnta karake nIMda ko jIta lete haiM to na andara tanAva rahatA hai aura na bAhara se dabAva par3atA hai / usakI sama sthiti bana jAtI hai / * kyA yaha sahI hai ki zAnta zvAsa kI sthiti meM krodha nahIM AtA ? jisa samaya hamArA dhyAna zvAsa para kendrita hogA, usa samaya kabhI bhI krodha nahIM AegA / krodha Ane se pahale zvAsa ko kSubdha aura uttejita honA mar3egA | zvAsa kSubdha hone para hI krodha AtA hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-saMvara ziSya ne AcArya se pUchA - " AtmA paramAtmA kaise ho sakatI hai ? ' AcArya ne uttara diyA - " jaba mana kA mandira ujar3a jAtA hai, indriyoM kI sArI pravRttiyAM naSTa ho jAtI haiM taba AtmA paramAtmA bana jAtI hai / " bahuta sIdhA-sA sUtra unhoMne AtmA se paramAtmA banane kA batAyA / do bAteM unhoMne mukhya batalAI - mana kA mandira ujar3a jAe aura indriyoM kA vyApAra naSTa ho jAe / indriya aura mana hamAre jIvana ke do stambha haiM / inake AdhAra para hamArA sAga jIvana calatA aura AcArya ne uttara diyA ki indriyAM bhI samApta ho jAeM aura mana bhI samApta ho jAe / zeSa raha jAe yaha jar3a zarIra jaise koI sUkhA vRkSa khar3A ho| to phira AtmA paramAtmA bana jAegI / bahuta aTapaTI-sI bAta AcArya ne kahI / agara iMdriyAM na hoM, mana na ho to hamArA jagat hI kyA hogA ? yaha sArA jagat zabda, rUpa, rasa, sparza, gandha aura saMkalpAtmaka hai / hama apanI iMdriyoM ke dvArA jagat ke sAtha samparka sthApita karate haiM / kAnoM se hama sunate haiN| AMkhoM se hama dekhate haiM / nAka se hama sUMghate haiM / jIbha se hama cakhate haiM aura tvacA se hama sparza karate haiM / inhIM pAMca iMdriyoM ke dvArA hama sampUrNa jagat se samparka sthApita karate haiM / kintu AcArya ne kahA ki indriyA samApta kara do / mana ke dvArA hama inakA saMkalana karate haiM, inheM yAda rakhate haiM aura phira kAma meM lete haiM / AcArya ne kahA kI mana kA maMdira ujar3a jAe / isakA matalaba huA ki hamArA dRzya jagat ke sAtha samparka TUTa jAe / aura isa prakAra hama akele par3a jAeM ki jahAM kevala hama hoM aura dUsarA koI na ho / yaha bahuta hI vicitra sthiti hai / isakA pratipAdana AcArya ne kara diyA / to kyA sacamuca mana itanA kharAba hai ? indriyAM itanI kharAba haiM ? kyA indriyAM itanI aniSTa haiM ki jinake vyApAra ko hama roka leM hindustAna meM indriyoM ko lekara bahuta vicitra dhAraNAeM rahI haiM / itane vicitra mata rahe haiM, aisA lagatA hai mAnoM sArI duniyA kA nukasAna, sArI duniyA kI hAni, yadi koI karane vAlI hai to ye indriyAM haiM, aura kucha nahIM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya hai / indriyoM para hamAre AcArya itane barasa par3e ki kucha kahA nahIM jA sakatA / jitanI gAliyAM indriyoM ko dI gaI haiM, utanI zAyada kisI aura ko nahIM dI giiN| hara kisI ne indriyoM ko gAliyAM dI haiM / aura sacAI yaha hai ki unake binA kAma bhI kisI kA nahIM cala sakA / indriyoM ke prati itanA - roSa aura Akroza prakaTa kiyA hai mAno inase bar3hakara hamArA koI dUsarA zatru nahIM hai / aise sampradAya bhI rahe haiN| jinakA yaha mata thA ki AMkha dekhatI hai, isalie AMkha ko phor3a do| AMkha ko phor3a DAlanA acchA hai, rakhanA acchA nahIM hai / kyoMki AMkha hogI to vikAra AegA isalie acchA hai ki AMkha ko phor3a DAlo / kAna ke parde ko phAr3a DAlo / inheM kharAba karane kA, inhe - vikRta karane kA prayAsa kiyA jAtA rahA hai / kahA - 'mana mana ko jIta maiM jaina paramparA meM dekhatA hUM to vahAM bhI indriyoM ke bAre meM kaI bAteM milatI haiM / kezI svAmI ne gautama svAmI se pUchA - ' Apa zatruoM ko kaise jIta sakeMge ? aura Apake zatru kauna haiM ?' gautama svAmI ne hamArA zatru hai / kaSAya hamArA zatru hai / indriya hamArI zatru haiM / letA hUM to kaSAya jIta liyA jAtA hai / kaSAya para vijaya hotI hai taba indriyAM apane Apa vijita ho jAtI haiN| hara dhArmika kahatA hai-- jitendriya bano / indriyoM ko jIto / ina para niyaMtraNa kro| inakA nigraha karo / inako vaza meM karo / ' maiM nahIM samajha sakA, yaha akAraNa roSa kyoM ? indriyoM kA doSa kahAM hai ? indriyoM kA doSa kyA hai, yaha nahIM samajha meM AtA / doSa kisI kA aura nigraha kisI kA / doSa kisI dUsare ne kiyA aura nigraha kisI dUsare kA ho rahA hai / yaha sacamuca bahuta jaTila bAta hai / hameM isa para gaMbhIratApUrvaka ciMtana karanA cAhie / doSa indriyoM kA nahIM hai / indriyAM dvAra haiM, khir3akiyAM haiM / ina khir3akiyoM meM se caitanya kI razmiyAM bAhara AtI haiM aura bAharI jagat ke sAtha samparka sthApita karatI haiM / yadi ye khir3akiyAM nahIM hotIM to hamArA bAharI jagat hotA hI nahIM / bilakula nahIM hotA / hama akele meM hote / hara AdamI akelA hotA / dUsarA koI AdamI nahIM hotA / yA dUsare ke sAtha kisI kA samparka nahIM hotA / samparka nahIM hone kA matalaba hai ki dUsarA koI nahIM hotA / saba kaTe hue aura akele rahate / koI bhI jor3ane vAlA sUtra nahIM hotA / Apa kalpanA kIjie ki eka AdamI gUMgA hai, eka AdamI baharA hai aura eka AdamI aMdhA hai / inakA bAharI jagat ke sAtha kaise samparka hogA ? vaha .78 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-saMvara vartamAna kI isa sRSTi ko kabhI dekha nahIM pAegA / vaha hamAre vicAroM ko kabhI suna nahIM pAegA / vaha apane bhAvoM ko kabhI vyakta nahIM kara pAegA / kyoMki vaha vikala hai / indriyoM se hIna hai / aura isalie daridra hai vartamAna yA vyAvahArika jagat ke sAtha samparka sthApita karane ke lie / kitanA acchA ho ki jina logoM ne yaha pratipAdana kiyA ki indriyoM ko jIto, unakI dRSTi meM eka AdamI baharA, gUMgA andhA bana jAe, to vaha sabase acchA jitendriya ho jAe / usake lie aura kucha karane kI jarUrata hI na rahe / jo baharA janmA, gUMgA janmA, andhA janmA vaha to kRtArtha ho gayA / sAdhanA meM saphala ho gayA aura usakI naiyA pAra laga gaI / jo vikalendriya hotA hai, indriyoM se hIna hotA hai, indriyoM se zUnya hotA hai, use koI acchA nahIM mAnatA / bhagavAn ne yaha bhI kahA ki dharma karo kintu taba taka ki jaba taka indriyAM hI na hoN| kyoMki inake binA dharma bhI nahIM ho sakatA, hamArA kAma bhI nahIM cala sakatA / dUsarI ora indriyoM ko jIto, indriyoM ko vaza meM karo / yaha kyA hai ? mujhe lagatA hai ki yaha eka Aropa kI bhASA hai | arthAt doSa hama use dete haiM jo sIdhA hamAre najadIka hotA hai / doSa kahAM se A rahA hai, usa ora hama dhyAna nahIM dete / 76 koI bhI A jAe / unake lie inake dvAra eka nAlI hai / nAlI meM se pAnI bhI A sakatA hai, kIcar3a bhI A sakatI hai aura gaMdagI bhI A sakatI hai| nAlI kA kAma to yaha hai ki vaha avakAza detI hai / Ane vAlA koI bhI ho / indriyAM aura kucha bhI nahIM karatIM / ve kevala avakAza detI haiM, rAstA detI haiM, mArga detI haiM / caitanya kI UrmiyAM AeM, caitanya kI razmiyAM AeM, to khule haiM / vAsanA kI UrmiyAM AeM to unake lie bhI inake dvAra khule haiM / ye dvAra haiM, khir3akiyAM haiM, koI bhI jhAMka sakatA hai / hamane kyA kiyA ? jhAMkane vAle ko nahIM dekhA / jhAMkane ko burA mAna liyA, jhAMkane vAle ko burA nahIM mAnA, yA jisameM jhAMkA jA rahA hai use burA mAna liyA / yaha burAI kA Aropa bar3A vicitra Aropa ho gayA / jAnA kahIM cAhie thA aura calA kahIM gayA / bApa ne kahA- 'beTA ? tU bahuta badamAza hai aura isIlie bAra-bAra tujhe pITanA par3atA hai / maiM jaba baccA thA, kabhI apane bApa se mAra nahIM khAyI / ' beTA bar3A hoziyAra thA / usane kahA - 'pitAjI, mujhe lagatA hai ki Apake pitAjI bar3e bhale AdamI the / ' Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya aba bhalA kauna hai ? mAra khAne vAlA bhalA hai yA mArane vAlA ? burA kauna haiM ? mAra khAne vAlA burA hai yA mArane vAlA burA hai ? yaha nirNaya bahuta ulajhana meM par3a gayA / hama nahIM samajha pAe ki indriyAM burI haiM yA indriyoM meM se jhAMkane vAlA burA hai / burA kauna hai ? mujhe lagatA hai ki indriyAM burI nahIM haiM / indriyoM meM koI burAI nahIM hai / AMkha meM koI burAI nahIM hai / kAna meM burAI nahIM hai / nAka meM koI burAI nahIM hai / aura tvacA meM koI burAI nahIM haiM / ye becArI jar3a haiM, acetana haiM / kucha bhI nahIM karane vAlI haiM / kevala rAstA aura kevala rAstA hai / hamAre virAT caitanya kI razmiyAM inhIM indriyoM ke rAste se bAhara AtI haiM aura hamArI vAsanA kI razmiyAM bhI inhIM rAstoM se bAhara AtI haiM / 8.0 hameM pahuMcanA cAhie thA vAsanA taka aura hama ruka gae indriyoM taka / yaha hamArI kaThinAI ho gaI / maiM samajhatA hUM ki 'indriyoM ko jIto', isa bhASA meM koI matalaba nahIM hai / hamArI bhASA honI cAhie- 'vAsanA ko jIto', 'saMskAra ko jIto' aura 'jo indriyoM ko dhUmila banAtI haiM, una vRttiyoM ko jIto / ' hamAre isa sthUla zarIra meM hote haiM sUkSma zarIra / unameM eka hotA hai vAsanA kA zarIra, karma zarIra jisameM sAre saMskAra palate haiM / AdamI jyAdA khA letA hai / acchI cIja hotI hai to jyAdA khA letA hai / sundara cIja hotI hai to jyAdA dekha letA hai / kintu pazu vaisA nahIM karatA / kyoMki vAsanAeM usameM itanI tIvra nahIM hotIM / manuSya kI vAsanAeM bahuta tIvra hotI haiM / usake saMskAra bahuta tIvra hote haiM aura saMskAra ke kAraNa aisA karatA hai, indriyoM ke kAraNa aisA nahIM karatA / jIbha yaha kabhI nahIM prerita karatI ki bahuta khAyA jAe / jIbha kA kAma hai svAda lenA pahuMcA denA / aura jo Ae use Age eka aMgreja paryaTaka tibbata meM lAmAoM ke pAsa gyaa| jahAM lAmA kA maTha thA, usake pAsa thI eka khAI / pacAsa gaja gaharI aura pacAsa gaja caur3I / use kaise pAra kiyA jAe ? vaha jaise hI pahuMcA to sAmane lAmA kA eka dUta khar3A dikhAI par3A / dUta ne kahA - 'mahAzaya, Aie / maiM Apako yoga-zakti ke dvArA pAra pahuMcA dUMgA / ' Upara koI pula nahIM thA / usane yogabala ke dvArA aMgreja paryaTaka ko pAra pahuMcA diyaa| vaha lAmA ke pAsa pahuMcA 1 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-saMvara 81 aura dekhA ki lAmA eka lAla darI para baiThA hai / usake zarIra ke cAroM tarapha tIna phuTa kA nIle raMga kA taijasa kA eka valaya hai / vaha praNAma kara baiTha gayA / itane meM eka vyakti eka mRta zarIra ko lAyA / lAkara sAmane rakha diyA / lAmA ne dekhA aura tatkAla dhyAnastha ho gayA / kucha mantra-sA par3hA aura do-cAra minaTa meM murdA jI uThA / murdA khar3A huA kiyA aura phira so gayA / / lAmA ko praNAma sAta varSoM taka abhI Ae the / lAmA ne usa paryaTaka aMgreja DaoN0 elikajeNDara ko batAyA ki yaha murdA hai / yaha zava hai / sAta varSoM se yaha marA huA hai aura agale yaha aise hI rahane vAlA hai / caudaha varSa taka aise rhegaa| tuma khAI ke pAsa tumhArI agavAnI kauna kara rahA thA ? kisa vyakti ne tumheM khAI pAra karAyA ? aMgreja ne kahA ki ApakA eka dUta AyA thA aura usI ne yogabala se khAI ko pAra karAyA thA / lAmA ne kahA ki dUsarA koI nahIM thA, isI kA vAsanA zarIra thA / aura maiM isake vAsanA zarIra ko, sUkSma zarIra ko duniyA ke hara kone meM kAma ke lie bhejatA hUM / jo bhI kAma hotA hai, yaha karake lauTa AtA hai / maiM sAta varSoM se isase kAma le rahA hUM aura sAta varSoM taka Age bhI kAma letA rahUMgA / caudaha varSoM ke bAda yaha samApta ho jAegA / hamArA sUkSma zarIra, hamArA saMskAra kA zarIra, hamArA vAsanA kA zarIra itanA tIvra hotA hai, itanA zaktizAlI hotA hai ki vaha sArI vAsanAeM preSita karatA hai aura becArI indriyAM doSa kI bhAgI bana jAtI haiM / hamAre saMskAra itane prabala ho jAte haiM, itane jama jAte haiM, jinakI hama kalpanA bhI nahIM kara sakate / Apake zarIra ke kaNa-kaNa meM saMskAra jame hue haiM / Apa niyamita rUpa se koI pAMca-sAta dinoM taka kAma kara lete haiM, phira vaha ApakA eka saMskAra bana jAtA hai / Ajakala Ama kA mausama hai / loga Ama khAte haiM / mahIne - do mahIne ke bAda mausama calA jAegA / jaba mausama calA jAegA Apa bhojana karane ke lie baiTheMge to tatkAla Amarasa kI smRti ho jAegI; kyoMki usakA eka saMskAra hai / aura yaha saMskAra samaya Ane para apane Apa hI jAgRta ho jAtA hai / eka vaijJAnika ne saMskAra-smRti ke aneka prayoga kie| usane kutte ko bAMdha diyA / use ThIka nau baje bhojana karAtA to ThIka nau bajate hI kutte ke muMha se lAra Tapaka par3atI / cIja sAmane Ate hI lAra Tapaka pdd'tii| usane Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya . dekhA ki bhojana sAmane Ate hI lAra Tapaka par3atI hai aura usakI khAne kI pUrI taiyArI ho jAtI hai / agara bhojana nahIM AtA to bhI ThIka samaya para * lAra Tapaka par3atI / lAra kyoM TapakatI ? vaha saMskAra bana gayA thA / eka bImAra AdamI yaha nahIM cAhatA ki amuka-amuka cIjeM khAUM / kiMtu jaba khAne baiThatA hai to usakA mana prabala ho uThatA hai aura apanI icchA ko : rokakara bhI vaha khA letA hai| apanI bhAvanA ko dabAkara bhI vaha khA letA : hai / sArI kaThinAiyoM ko sahakara bhI vaha khA letA hai aura jo nahIM khAnA cAhie, vaha bhI khA letA hai / aisA kauna karatA hai ? yaha saMskAra karatA hai / : indriyAM nahIM karatI haiM, saMskAra karatA hai / to hameM sArA dhyAna kendrita karanA cAhie thA saMskAra para, vRtti para aura mana para / kintu kara diyA indriyoM para / : : Apane pahale sunA thA kezI svAmI ke prazna ko bahuta sundara uttara diyA thA gautama svAmI ne / unhoMne yaha nahIM kahA ki indriyoM ko pahale joto, saba : jIta liyA jAegA / unhoMne kahA - 'kezI ! sabase pahale mana ko jIto / : jaba mana ko jIta loge, mana kI caMcalatA samApta ho jAegI to kaSAya apane Apa hI samApta ho jAegA / mana jItA ki kaSAya jIta liyA / kRSAya kuba ubharate haiM ? mana caMcala hotA hai taba kaSAya ubharate haiM / mana sthira-zAMta hotA hai to kaSAya nahIM ubharate, AMvega nahIM AtA / jaba mana vaMza meM ho gayA, mana sthira aura zAMta ho gayA, taba kaSAya apane Apa hI zAMta ho gae / aura jaba kaSAya zAnta ho gae, taba indriyAM apane Apa hI vijita ho gaIM / indriyoM ke lie alaga se hameM prayatna karane kI jarUrata nahIM hai / ' 1 taMtrazAstra meM ThIka kahA gayA hai-- indriyoM kI pravRtti meM aura nivRtti meM mana hI prabhu hai / mana hI samartha hai / mana hI indriyoM ko saMcAlita karatA hai aura mana hI indriyoM ko niruddha karatA hai / yadi mana nahIM calatA hai to indriyAM nahIM calatIM / mana rukA huA hai, indriyAM rukI huI haiM / mana caMcala hai to indriyAM caMcala haiM / mUla bAta hai-- saMskAra ko pakar3ane kI / indriyoM ko * pakar3ane meM koI lAbha nahIM hai / I AcArya bhikSu ne una logoM para bahuta kar3A prahAra kiyA jo indriyoM para doSAropaNa karate the / unakA eka grantha hai 'indriyavAdI kI caupAI / ' bahuta sundara grantha hai | AcArya bhikSu kI kRtiyoM meM vaha eka zreSTha kRti hai / usa kRti meM unakA dArzanika rUpa nikharA hai / AcArya bhikSu ko hama eka dArza Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-saMvara 83 nika ke rUpa meM 'indriyavAdI kI caupaI' meM dekha sakate haiM / AcArya bhikSu ne una logoM para bar3A vyaMgya kiyA jo indriyoM ko dutkArate haiN| unhoMne kahA ki roga kahIM aura nidAna kahIM / AMkhoM ko phor3ane se tumhArA hogA kyA ? bImAra ho gayA UMTa aura dAga diyA baila ko| kyoMki UMTa taka hAtha pahuMcatA nahIM, baila taka pahuMca jAtA hai / mana ko mArate nahIM, phor3ate haiM AMkha ko| Apa Azcarya kareMge ki aise bahuta se loga hue haiM jinhoMne AMkhoM ko phor3A hai / isalie ki vikAra na aae| AMkha phor3ane se unakA vikAra miTa gayA ho aisA mujhe nahIM lagatA / __ nami rAjarSi se brAhmaNa ne pUchA-'Apa abhI dIkSita kyoM ho rahe haiM ? abhI bahuta se cora haiM, aparAdhI haiM, DAkU haiM, luTere haiM, unako pahale daNDita kIjie, phira bAda meM dIkSA liijie|' rAjarSi ne kahA--'yaha bar3I vicitra duniyA hai / bahuta bAra aisA hotA hai ki loga mithyA daNDa dete haiM, jhUThA daNDa dete haiN| jo aparAdhI hai vaha baca nikalatA hai aura jo aparAdhI nahIM hai, bholA-bhAlA hai, vaha daNDita ho jAtA hai|' mujhe lagatA hai ki hamArI indriyAM vyartha meM hI jela meM ThUsI jA rahI haiN| vyartha hI bandI banAI jA rahI haiN| aura itanA daMDa unheM diyA jA rahA hai jitanA nahIM diyA jAnA caahie| jise daMDa diyA jAnA cAhie usakI ora hamArA dhyAna bhI nahIM hai aura usakI hama khabara bhI nahIM lete haiN| kise daMDa diyA jAe ? kise pakar3A jAe ? kisakA nigraha kiyA jAe? kise vaza meM kiyA jAe ? merA viSaya hai-indriya kA saMvara / to daMDa indriya ko hI diyA jAnA cAhie / kintu maiM samajhatA hUM ki yaha mAtra viSaya kA daravAjA hai / pahuMcanA hameM bhItara hai / daravAje para hama itane loga baiTha nahIM sakate / itane loga khulI jamIna meM aura khule AkAza meM baiTha sakate haiM, choTe se daravAje para itane loga kahAM samAeMge ? vaha to eka daravAjA ho gyaa| hameM pahuMcanA hai bhItara, bhItara aura bhItara jahAM ki vaha cora chipakara baiThA hai aura jo apanI corI ke kAraNa, apanI pravRtti ke kAraNa becArI sArI indriyoM ko dUSita banAe baiThA hai / isIlie bhagavAna ne kahA-'saMvara kro| daravAje ko banda kro| jo bhItara hai, vahAM taka banda kro| na kevala bAhara se banda karo, bhItara taka banda kara do / jo vikAra kI razmiyAM-UrmiyAM A rahI haiM, vahAM se daravAje ko banda kara do|' do praNAlikAeM haiN| eka meM se A rahI haiM caitanya kI UrmiyAM aura dUsarI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya meM se A rahI haiM vAsanA kI UrmiyAM jisa rAste se vAsanA kI UrmiyAM praveza pA rahI haiM, unake dvAra ko banda kara do| isI kA nAma hai pratyAhAra / pahalI bAta huI ki viSayoM ko grahaNa mata karo -- zabda, rUpa, rasa gandha aura sparzainheM grahaNa hI mata karo / indriyoM ke daravAje ko banda kara do / ' AcArAMga sUtra meM isakA prativAda milatA hai / sUtrakAra ne kahA - 'yaha kaise saMbhava hai ki zarIra ho aura viSayoM kA grahaNa na ho / kAnoM meM zabda A rahe haiM, unheM roka pAnA zakya nahIM hai / zabdoM ko grahaNa mata karo, unheM mata suno, yaha saMbhava nahIM hai / jaba taka kAna ke parde haiM, taba taka yaha nahIM ho sakatA / jaba taka AMkha haiM, yaha nahIM ho sakatA ki mata dekho / ' hama ghaMTA bhara AMkha mUMda agrahaNa kI bAta kucha samaya ke lie ThIka hai / kara baiTha ge| pAMca ghaMTA baiTha ge| ThIka hai / kintu sArA jIvana isa prakAra nahIM cala sakatA / yaha alpakAlIna bAta ho sakatI hai, jIvanakAlIna bAta nahIM ho sakatI / Apane sarvendriyAM - mudrA kara lii| bAhara se kisI vastu ko grahaNa nahIM kiyA / yaha kucha samaya ke lie ho sakatA hai / kintu zAzvata samaya ke lie yaha bAta saMbhava nahIM hai / zAzvata samaya meM hameM indriyoM kI pravRtti karanI hI hogI / unhoMne phira dUsarA vikalpa sujhAyA ki tuma aisA mata kro| isa agrahaNa kI bAta para itanA bala mata do| to kyA karo ? jo viSaya prApta hote haiM-- zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza, una para rAga-dveSa mata karo, unake sAtha cetanA ko mata jor3o | yaha rahA dUsarA vikalpa | pahalA thA agrahaNa aura dUsarA anAsakti / prazna jaTila hai / rAga-dveSa na karo, yaha bAta ThIka hai / parantu kaise nahIM kareM ? kevala AMkha mUMda lI yA mana meM soca liyA ki jo bhI sAmane rUpa AegA, raMga AegA, usa para maiM rAga aura dveSa nahIM karUMgA, yaha kaise saMbhava hogA ? AMkha mUMda lene mAtra se to yaha saMbhava nahIM hai / jaise hI koI sundara rUpa sAmane AyA, rAga kA bhAva utpanna ho jAegA / jaise hI koI bIbhatsa cIja sAmane AyI, gandagI sAmane AyI yA vikRta ceharA sAmane AyA, mana meM ghRNA kA bhAva paidA ho jAegA / soca lene mAtra se hogA kaise ? to phira aura Age bddh'eN| vAsanA kA nirmUlana kreN| yaha kaise ho sakatA hai ? isakA uttara AcArAMga meM bahuta sundara milatA hai / usa sattA kI upA sanA karo, usa sattA ke jagat pahuMca jAo jahAM zabda nahIM hai, rUpa nahIM hai, gaMdha nahIM hai, rasa nahIM hai aura sparza nahIM hai / 84 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-saMvara AtmA kA astitva zabdAtIta, rUpAtIta, gandhAtIta, rasAtIta aura sparzAtIta / yaha hai AtmA kA astitva / vahAM pahuMca jAo, phira saMskAra samApta, sArI vAsanAeM samApta aura sArA vikAra samApta / gItA ne isI bhASA meM kahA-- viSayA vinivartante, nirAhArasya dehinaH / rasavajaM rasopyasya paraM dRSTvA nivartate / " 85 nAka ko banda kara jo nirAhAra hotA hai, bAhara se kucha letA nahIM hai, AMkha mUMda letA hai, kAna meM bhI uMgalI DAla letA hai yA ruI DAla letA hai, letA hai aura tvacA ke saMvedana kA bhI saMvaraNa kara letA hai, vaha viSayoM se dUra ho jAtA hai / jo nirAhAra hotA hai, bAhara se nahIM lene vAlA hotA hai, usake viSaya samApta ho jAte haiM / to phira prazna uThA ki kyA vikAra samApta ho gayA ? nirAhAra hone se, bAhara se nahIM lene se kyA viSaya samApta ho gae ? vikAra samApta nahIM hue| to phira kyA karanA cAhie ? rasa nahIM chUTA / rasa kaise chUTegA ? vAsanA kaise chUTegI ? vikAra kaise chUTegA ? prazna to yaha hai / unhoMne kahA ki 'para' kI upAsanA karo, 'para' kA darzana karo, granthi samApta ho jAegI / vikAra aura vAsanA samApta ho jAegI / yaha hai 'paradarzana' aura isI kA nAma hai 'Atma-darzana' / jisa vyakti ne 'Atma-darzana' kiyA hai, AtmA ko dekhA hai, AtmA para dhyAna kendrita kiyA hai, usa vyakti saba viSayoM se mukti pA lI, vikAroM se mukti pA lii| phira vaha dekhatA huA bhI nahIM dekhatA / jo darzana kA kSaNa hai vahI mana kI zAMti kA kSaNa hai / mana zAMta to indriyAM zAMta / mana caMcala to indriyAM caMcala / yaha hai Atma-darzana kA kSaNa, AtmA kI upAsanA, zabdAtIta sthiti kI upAsanA / indriya-vijaya kA dhAgA kahAM taka pahuMcatA hai ? Apa thor3I gaharAI se dhyAna deM / indriya-vijaya kA dhAgA yahAM taka nahIM pahuMcatA ki hamane eka cIja ko khAnA banda kara diyA aura mAna liyA ki rasanA para hamArI vijaya ho gaI / hamane do-cAra dinoM ke lie amuka cIja ko khAne kA tyAga kara diyA, aura hamane mAna liyA ki rasanA para hamArI vijaya ho gii| hamane thor3e ghaMToM taka AMkha mUMdakara dhyAna kara liyA aura mAna liyA ki cakSu para vijaya ho gaI / yaha hamArI bhrAnti hogI / hama vijaya ke dvAra taka bhI nahIM pahuMca paaeNge| vijaya kA dvAra abhI khaTakhaTAyA hI nahIM hai / abhI dUra khar3e haiM aura Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya dUra khar3e vijaya kI kAmanA kara rahe haiN| jahAM pahuMcanA cAhie, pahuMca nahIM pA rahe haiN| vaha vijaya taba hoMgI, jaba hama gaharAI meM calate cale jAeM aura late vahAM pahuMca jAeM jahAM ki zabda kA praveza nahIM hai, rUpa kA praveza nahIM hai, dUsare viSayoM kA praveza nahIM hai| jahAM unakA praveza samApta ho jAtA hai, usa bhUmikA taka pahuMca jAeM taba hamArI vijaya hogii| itanI gaharAI meM jAne kA prayatna nahIM hotA to indriya-saMvara nahIM hotA / Apa indriya-saMvara ko ThIka se samajheM / indriya kA saMvara, isakA matalaba hai AtmA kA darzana, paramAtmA kA darzana yA bhagavAn kA darzana / jisa dina bhagavAn kA darzana ho gayA hamArA sArA AkarSaNa samApta ho gyaa| jaba taka vaha darzana nahIM huA taba taka yaha AkarSaNa aura rasa samApta hone vAlA nahIM hai / mUla meM hamArA rasa badalanA caahie| rasa kA parivartana nahIM hogA to vaisA kabhI nahIM hogA / hameM karanA hai rasa kA parivartana / zarIra ke lie indriya-jyoti kI bahuta jarUrata hai, bahuta jarUrata hai / jo vyakti acche zabda nahIM sunatA, usakA svAsthya acchA nahIM hotA / acche raMgoM aura rUpoM ko nahIM dekhatA, usakA mana prasanna nahIM rahatA / usakI buddhi bhI vikasita nahIM hotI / jisakI buddhi vikasita nahIM hotI, usakI indriyAM bhI ThIka kAma nahIM karatIM / Apa jAne dIjie manuSya ko / Apa pazu jagat meM Aie, pakSI jagat meM Aie, vanaspati jagat meM aaie| Apako patA hai yA nahIM, Ajakala aise prayoga hue haiM ki eka kheta meM acche-acche saMgIta kI lahariyAM vaijJAnikoM ne prasArita kIM aura par3osa ke kheta meM nahIM / varSA samAna ho rahI hai / donoM khetoM ko khAda-pAnI samAna rUpa se diyA jA rahA hai / parantu saMgIta kI laharI eka kheta ko hI sunAI jA rahI hai / vaijJAnikoM ne dekhA ki jisa kheta meM saMgIta kI madhura dhvaniyAM thirakatI thIM, usakI paidAvAra jyAdA huI hai / yaha vanaspati jagat kA prayoga hai| Apa pazu jagat meM dekhie / gAyoM ko reDiyo sunAyA gayA to unakA dUdha adhika huA / jinheM gAne nahIM sunAe gae, unakA dUdha kama huA / choTe-choTe baccoM ko lorI sunAI jAtI hai. to unheM nIMda A jAtI hai / zabdoM meM bhI tAkata hotI hai / vivekAnanda amerikA se Ae / eka vyakti AyA aura bolane lagA ki zAstroM meM kyA par3A hai, zabdoM meM kyA dharA hai ? vivekAnanda ne kahA'bevakUpha ! mUrkha ! tuma baiTha jAo / ' vaha vyakti krodha meM A gayA / u kahA - 'Apa saMnyAsI hokara aisA bolate haiM ? Apane yaha kyA kiyA ? Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indridha-saMvara Apane mujhe gAlI de dI?' vivekAnanda ne kahA-'abhI to tuma kahe rahe the ki zabdoM meM kyA par3A hai ? " aura aba tuma kaha rahe ho ki mujhe to gAlI de dii| tumhIM kaha rahe the zabdoM meM kyA dharA hai ?.. ___ zabdoM meM bahuta tAkata hotI hai / eka zabda se kucha kA kucha ho jAtA hai| __ yaha hamArA siddhAMta hai ki iSTa zabda, iSTa rUpa, iSTa gandha, iSTa sparza aura iSTa rasa, ye prApta hote haiM to zarIra prasanna, indriyAM prasanna, mana prasanna aura sArA jIvana utphulla hotA hai / agara kisI vyakti ko Apa gAliyAM hI gAliyAM dete cale jAie, vaha bilakula nikammA ho jaaegaa| Apa kisI bacce ko protsAhana dIjie, vaha agara acchA nahIM hai to bhI Apake protsAhana se acchA bana jaaegaa| ___ maiMne indriya-saMvara kI carcA kii| usameM yaha nahIM hai ki Apa aniSTa viSayoM ko grahaNa kIjie / koI jarUrata nahIM hai| agara Apa aniSTa viSayoM ko dekheMge, grahaNa kareMge zAyada Apake mana para acchA asara nahIM hogaa| kintu usameM eka bAta hai aura vaha yaha hai ki jahAM taka maiMne pahuMcanA cAhA thA, vahAM taka Apa pahuMca jAeM, maiM pahuMca jAUM to phira ye aniSTa bhI hamAre lie iSTa bana jaaeNge| hamArA mana itanA zaktizAlI ho jAe ki aniSTa se aniSTa Ane vAlI cIja ko hama iSTa meM badala sakeM / yaha parivartana kI sattA hamAre andara hai / hamAre mana meM hai| hara eka kharAba vastu ko acchI meM badala sakate haiM / yaha hamArI zakti aura hamArI tAkata hai / eka vyakti gAlI ko sunakara jala-bhuna uThatA hai to dUsarA vyakti praphulla ho jAtA hai / AcArya bhikSu se eka vyakti ne kahA-'ApakA muMha dekhane vAlA naraka meM jAtA hai|' AcArya bhikSu khila utthe| praphulla ho utthe| aura yadi kisI dUsare vyakti ko kahA jAtA to vaha tamatamA uThatA / ceharA lAla-pIlA ho jaataa| Aveza meM A jAtA aura sAtha-sAtha gAliyoM kI barasAta bhI kara detA / Akhira yaha antara kahAM se AyA ? antara hai usa mana kI zakti meM / usa vyakti ne mana kA itanA vikAsa kara liyA ki vaha bAharI aniSTa ko iSTa meM badala sakatA hai| mUla bAta hai ki hama vahAM taka pahuMca jAeM, jisa sattA taka pahuMcane para aniSTa ko iSTa meM badalane kI aura iSTa ko kevala iSTa ke rUpa meM svIkAra karane kI kSamatA hamArI vikasita ho jaae| aura usameM Ane vAlI gandagI, kIcar3a, vikRti ko alaga se chAnane kI kSamatA paidA ho jaae| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya * indriyoM ke viSayoM ko grahaNa karane kI zakti kaise vikasita ho sakatI hai ? indriyoM ke iSTa viSayoM ko grahaNa karane kI hamArI tAkata tabhI vikasita hogI jabaki indriya kA saMvara ho jAegA / aura jo dvAra gaMdagI preSita kara rahA hai, usakA dvAra banda ho jAegA tabhI hama iSTa vastuoM ko grahaNa kara sakeMge / eka kAmuka vyakti kabhI sundara rUpa ko nahIM dekha sakatA / eka nirvikAra vyakti hI rUpa kI sundaratA ko samajha sakatA hai aura dekha sakatA hai / jo kIcar3a meM phaMsA huA hai, vaha sundaratA ko nahIM pakar3a sakatA / kyoMki usa para to dUsarI bhAvanAeM chA jAtI haiM / vaha vAstavikatA ko samajha hI nahIM sakatA / jisakA mana zAnta, prasanna aura nirvikAra hotA hai, vahI sahI sthiti ko samajha sakatA hai / maiM yaha samajhatA hUM ki indriya kA saMvara vahAM honA caahie| vahAM se saMvara ho gayA to phira iSTa viSayoM ko grahaNa karane se hamArI indriyAM prabuddha hoNgii| hamArA zarIra aura mana prabuddha hogA / 88 * aniSTa viSaya ko iSTa banAne kI koI prakriyA ho sakatI hai kyA ? eka cIja khAne ko milatI hai / cIja acchI nahIM hai / iSTa nahIM hai / kintu mana kI prasannatA aura mana kI zakti aura dhAraNA jor3a dI Apako priya lagane lgegii| aisA dhAraNA ke 'dhAraNAoM ke kAraNa hI itane parivartana hote haiM / to vaha bhI kAraNa hotA hai / aura ina * zabda ko sunakara prasannatA yA aprasannatA hotI hai ? yaha kisakI zakti hai ? zabda zabda hotA hai / usameM prazaMsA aura avarNavAda na ho to phira zabda kA koI artha hI nahIM / sUrya to eka hai / ullU ke lie sUrya ke prakAza kA koI mUlya nahIM / yaha ullU kI AMkha ko racanA kA bheda hai / manuSya kI AMkha kI racanA kA bheda hai / hama to yaha nahIM kaha sakate ki sUrya meM tejasvitA nahIM hai / yA sUrya meM prakAza nahIM hai / grahaNa karanA hamArI racanA kA bheda ho sakatA hai kintu sUrya jo eka tejomaya, prakAzamaya piNDa hai, use agara ullU prakAza rUpa meM na grahaNa kara sake to hama sUrya kI tejasvitA ko asvIkAra to nahIM kara sakate ? * saMskAra aura karmoM meM kyA antara hai ? karma bahuta sUkSma pudgala aura zaktizAlI pudgala haiM / eka kArya karate samaya hama bAhara se kucha pudgaloM ko lete haiM / ye kahalAte haiM karma / aura bArabara kAma karane se hamAre snAyuyoM meM eka prakAra kA abhyAsa ho jAtA hai Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-saMvara aura usake AsapAsa abhyAsa ko jIvita rakhane vAle pudgala saMcita ho jAte haiM / ye hote haiM saMskAra / saMskAra to mRtyu ke bAda bhI raha jAte haiN| Apane eka ghaTanA sunI hogii| eka sainika adhikArI thaa| usakI aMguliyAM kaTa giiN| aMguliyoM kA pratyAropaNa kara diyA gyaa| pratyAropaNa to ho gayA, parantu vaha kahIM bhI pArTI yA bhoja meM jAtA, AsapAsa meM jo loga hote, tatkAla usakI aMguliyAM unakI paoNkeTa ke pAsa calI jaatiiN| use bar3A saMkoca hotA, zarma mahasUsa hone lgtii| usane jAMca karAI to mAlUma huA ki jo aMguliyAM lagAI gaI haiM, ve paoNkeTamAra kI haiN| unameM ve saMskAra zeSa the / isalie jaba bhI koI prasaMga AtA, ve apane Apa hI dUsare kI paoNkeTa ke pAsa calI jaatiiN| isa prakAra saMskAra to hamAre zarIra meM zeSa raha jAte haiM, parantu karma sUkSma zarIra ke sAtha cale jAte haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vAk-saMvara-1 eka kathAkAra kathA kaha rahe the| viSaya thA-'krodha mata kro|' sUnane vAle suna rahe the| kucha UMgha rahe the| kucha bAteM kara rahe the| kathAvAcaka ne bAra-bAra TokA / phira bhI ve nahIM maane| kathAvAcaka jhallA utthaa| gussA A gayA / kathA ho rahI thI-'krodha mata karo' aura kathA karane vAlA svayaM kruddha ho utthaa| ThIka usI sthiti kA anubhava maiM kara rahA huuN| viSaya haivAk-saMvara aura mujhe bolanA hai| mujhe vANI kA saMvara nahIM karanA hai / ThIka ulaTI bAta ho rahI hai / acchA to yaha hotA ki vAk-saMvara kA vaktavya mauna ke dvArA hotA / maiM bhI mauna khar3A rahatA aura Apa bhI mauna hokara sunate / _ 'vAk' eka bahuta bar3A tattva hai / isa para bhAratIya manISiyoM ne paryApta mImAMsA kI hai / 'mana' se kama nahIM kI hai| jitanI mImAMsA mana para huI hai, maiM samajhatA hUM ki vAk para usase adhika huI hai| bahuta jyAdA huI hai / aura yahAM taka ho gaI ki AcAryoM ne kahA ki vAk hI paramabrahma hai, zabda hI paramabrahma hai / jaise brahmAdvaitavAda eka darzana hai vaise hI eka darzana hai zabdAdvaitavAda / zabda kA advaita, zabda paramabrahma hai aura zabda hI saba kucha hai / jo hameM dikhAI de rahA hai, vaha sArA kA sArA zabda kA hI vistAra hai| mUla zabda brahma hai aura vahI saba kucha hai / yaha hai zabdAdvaitavAda / yaha ThIka vaise hI vikasita huA jaise brahmAdvaitavAda vikasita huaa| ____ Apa bhI anubhava kareMge ki hamArA yaha sArA saMsAra zabdamaya hai| kabhI Apa reDiyo sunate haiM, dhvaniyAM Ane laga jAtI haiM, zabda Ane laga jAte haiM aura aisA lagatA hai ki sArI duniyA kolAhalamaya ho rahI hai| sAra saMsAra prakampanamaya hai / taraMgeM uTha rahI haiM / UrmiyAM uchala rahI haiN| jahAM taraMga haiM, Urmi hai, prakampana hai, vahAM dhvani hai aura zabda haiM / vyAkaraNa ke AcAryoM ne aura mantra ke AcAryoM ne dhvani ke cAra rUpa nirdhArita kie--parA, pazyantI, madhyamA, vaikharI / parA-yaha prANamaya dhvani hai| pazyantI--yaha manomaya dhvani hai| madhyamA--yaha hamArI dhvani kI vyaMjaka-dhvani hai aura vaikharI-yaha sthUla dhvani hai, jo maiM bola rahA huuN| Apa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara- 1 1 isa krama se le sakate haiM --sthUla, sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama / hama jo bolate haiM, vaha sthUla dhvani hai, 'vaikharI' hai / 'madhyamA' sUkSma dhvani hai / 'pazyantI' sUkSmatara dhvani hai aura 'parA' sUkSmatama dhvani hai / sUkSma dhvani kA / Aja ke vijJAna ko par3hane vAlA jAnatA hai ki dhvaniyoM ke bAre meM kitanA anusandhAna huA hai ? isa viSaya meM kitanI carcAeM huI haiM ? abhI-abhI kucha dina pahale hamane par3hA thA ki rUsa meM karNAtIta dhvani kA vikAsa kiyA gayA hai / eka nayA prayoga unhoMne kiyA hai karNAtIta dhvani kA vaise sUkSma dhvani ke dvArA pahale se hI kucha kArya cala rahe / jaise--vastroM kA prakSAlana, hIre ko kATanA Adi-Adi / hIrA hIre se hI kaTatA hai, aba yaha mAnyatA purAnI par3a gaI hai / aba hIrA dhvani ke dvArA bhI kaTane laga gayA hai / sUkSma dhvani ke dvArA bhI hIrA kaTa jAtA hai| aba eka nayA prayoga aura huA hai karNAtIta dhvani kA / kisI vyakti kA oNparezana karanA hai / Apa kalpanA kIjie ki eka rogI hai aura use oNparezana karAne kI jarUrata hai / vaha oNparezana thieTara meM calA gyaa| oNparezana kI Tebala para so gyaa| DaoNkTara AyA / usake sAtha meM koI aujAra nahIM hai / eka yaMtra calAyA jAtA hai aura usase sUkSma dhvani kI taraMgeM nikalane lagatI haiM / ve dhvani kI taraMgeM kucha nizcita vartula meM AtI haiM / una dhvani taraMgoM ke dvArA oNparezana apane Apa ho jAtA hai / aujAra tathA dUsare upakaraNoM kI jarUrata nahIM hotI / yaha abhIabhI saphala prayoga kiyA jA cukA hai / hama loga bahuta sArI bAteM sunate haiM mantrazAstra kI / maMtroM meM bahuta bar3I zakti hotI hai / maMtra kA prayoga kiyA aura makAna ko hilA diyA / maMtra kA prayoga karake makAna ko eka sthAna se dUsare sthAna taka pahuMcA diyaa| maMtra kA prayoga kiyA aura tAle TUTa gae / maMtra kA prayoga kiyA aura devatA kA Asana prakampita ho gayA / hajAroM-hajAroM bAteM hamAre prAcIna sAhitya meM -- jaina, bauddha aura vaidika sAhitya -- meM bharI par3I haiM / ye bAteM avizvasanIya-sI lagatI thIM / bhalA maMtra se tAlA kaise TUTa sakatA hai ? maMtra se makAna kaise hila sakate haiM ? maMtra se kaise ho sakatA hai ki eka AdamI khar3A hai, maMtravAdI cAbuka kA prahAra kara rahA hai aura ve prahAra antaHpura meM laga rage haiM / yaha kaise ho sakatA hai ? asambhava bAteM lagatI thIM aura nahIM mAnane jaisI bAteM lagatI thIM kintu vijJAna ne sUkSma dhvaniyoM kA vikAsa kara yaha pramANita kara diyA ki dhvani kI taraMgoM meM itanI bar3I zakti hotI hai, itanI bar3I tAkata hotI hai jisakI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya hama sAdhAraNataH kalpanA nahIM kara skte| dhvani-taraMgoM ke dvArA ve kArya niSpanna ho sakate haiM jo hamAre kisI sthUla upakaraNa se nahIM ho sakate / hamAre prANa kI dhvani sUkSmatama hotI hai| jaba dhvani prANa meM calI jAtI hai, taba vahAM bahuta vicitra sthiti paidA ho jAtI hai| Apane sunA hogAbahuta sAre loga kahate haiM, mAlA japo, bola-bolakara japo, lAbha hogaa| mana se japo, usase bhI adhika lAbha hogaa| yaha itanA antara kyoM AyA ? bolane vAlA vahI hai, maMtra vahI hai, kevala dhvani ke prakaMpana ko sUkSma karane ke kAraNa lAbha kI mAtrA meM itanA antara A gayA, zakti kA saMvarddhana ho gyaa| jo sUkSma meM zakti thI, usase kahIM adhika zakti sUkSmatara meM ho gii| yaha dhvanitaraMgoM kA siddhAnta, dhvani ke prakampanoM kA siddhAnta jo vyakti samajha letA hai vaha bhAvanA, japa aura saMkalpa-ina tInoM se lAbha uThA sakatA hai / eka dina kisI bahana ne prazna pUchA-'saMkalpa-japa kaise kiyA jAe ?' maiMne usakA uttara bhI diyA thaa| kintu isa prasaMga meM jaba usa para vicAra karatA hUM to mujhe lagatA hai ki saMkalpa kara liyA, vaha lAbhaprada hogA, vaha saphala hogA, yaha kahanA kaThina hai| kintu usa saMkalpa ko antarmana taka pahuMcA diyA aura vaha bhI dhvani ke sUkSma prakampanoM ke dvArA pahuMcA diyA to Apa sahI mAnie ki vaha saMkalpa avazya hI phalaprada hogaa| saMkalpa ke siddhAnta kA eka sUtra hai-saMkalpa usa samaya karo jaba jJAnatantu zUnya hone jA rahe hoN| Apane Asana kA prayoga kiyA / Apane bhastrikA kA prayoga kiyaa| Apane prANAyAma kA prayoga kiyaa| dIrgha-zvAsa kA prayoga kiyaa| karate-karate Apako aisA lage ki sthUla cetanA lupta hotI jA rahI hai, tandrA yA ardhacetanA kI sthiti A rahI hai, usa samaya Apa saMkalpa kreN| vaha saMkalpa ApakA antarmana taka pahuMca jaaegaa| vaha antarcitta taka pahuMca jaaegaa| usa samaya saMkalpa kI dhvani sUkSma hogii| vaha dhvani antar meM paiThegI, TheTha gaharAI meM pahuMca jAegI, avacetana mana taka pahuMca jaaegii| antarmana usa bAta ko pakar3a legA to vaha kAma jarUra hokara rhegaa| ____ maiM nahIM cAhatA ki kAma ho, mana meM vaisA saMkalpa bhI kiyaa| kintu jaba kAma karane kA prasaMga AtA hai, sthiti AtI hai aura vaha kAma kara DAlatA huuN| yaha dvandva kyoM ? yaha duvidhA kyoM ? yaha dvaidha kyoM ? maiM nahIM cAhatA ki yaha kAma karUM, aura samaya AtA hai, usa samaya kAma kara DAlatA huuN| aisA kyoM honA cAhie ? ye mere mana ke do Tukar3e kyoM ? yaha mana kA vibhAjana Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara-1 3 kyA ? aisA honA cAhie ki jo maiMne nahIM karane kA socA vaha kAma phira nahIM hI kiyaa| aisA honA cAhie / yaha vibhAjana bahuta svAbhAvika vibhAjana hai / yAnI merA mUla mana jo kahatA hai ki yaha kAma nahIM karUM, kintu vaha becArA bahuta kama zaktizAlI hai| usake hAtha meM koI bahuta bar3I Dora nahIM hai| jIvana kI Dora usake hAtha meM nahIM hai| vaha socatA hai aura bAhara kI sthiti ko dekhatA hai, sunatA hai, samajhatA hai aura mana meM saMkalpa bhI karatA hai ki yaha kAma acchA nahIM hai aura yaha nahIM karanA cAhie, kintu jisake hAtha meM zakti kA sUtra hai, jisake hAtha meM zakti kA dhAgA hai. jisake hAtha meM hamAre jIvana kI patavAra hai, vahAM taka yaha bAta nahIM pahuMcatI hai| yA hamAre antamana meM, hamAre acetana mana meM yaha saMkalpa nahIM pahuMcatA ki yaha kAma karaNIya nahIM hai| jaba sthUla mana kAma karatA hai, taba to ThIka hai ki maiM kAma nahIM kruuNgaa| jaise hI sthUla mana para avacetana mana kA dhakkA lagatA hai, becArA sthUla mana daba jAtA hai| bhAra ko vahana nahIM kara sakatA, sahana nahIM kara sakatA aura ghuTane Teka detA hai / zAnta ho jAtA hai| eka AdamI madirApAyI hai / socatA hai ki aba madirApAna nahIM karUMgA / kintu samaya AyA, zarIra meM zithilatA AyI, saMskAra jAgA, snAyu jhaMkRta ho gayA aura vaha madirApAna kara letA hai| vaha isa bAta ko jAnatA hai ki madirA pIne kA pariNAma kitanA burA hogA? madirA pIne se zarIra para kyA prabhAva par3egA. vaha isa bAta ko jAnatA hai / madirA pIne se Arthika sthiti meM kitanA nukasAna hogA, vaha jAnatA hai kintu ina sArI bAtoM ko jAnate hue bhI, vaha apanI bhAvanA ko avacetana mana taka nahIM pahuMcA paataa| isalie saba kucha jAnate hue bhI madirApAna usake lie vivazatA hai aura vaha madirA ko chor3a nahIM sktaa| __ hama apane pratyeka AcaraNa ke lie isI prakAra uttaradAyI haiN| koI bhI vyakti agara isa rahasya ko samajha le, isa marma ko pakar3a le ki mujhe apanI bAta avacetana mana taka pahuMcA denI hai aura vaha avacetana mana taka apanI bAta pahuMcAne kI prakriyA ko pakar3a letA hai, samajha letA hai, to maiM samajhatA hUM ki usakA yaha dvaidha samApta ho jAtA hai| phira yaha dvaidha nahIM rahatA ki maiM kucha socUM aura ho jAe kucha / yaha dvaidha sadA ke lie samApta ho jAtA hai / kintu yaha dvaidha taba taka rahegA jaba taka ki sthUla mana aura sUkSma mana meM aikya sthApita nahIM hogaa| sAmaMjasya nahIM hogaa| aura usa sAmaMjasya kI sthApanA meM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya sUkSma dhvani kA bahuta bar3A yoga hai| hamAre sthUla mana kI bAta ko sUkSma mana taka pahuMcAne ke lie sabase sundara aura sarala mAdhyama hai-sUkSma dhvani / yadi sUkSma dhvani ke dvArA hama apane sthUla mana kI bAta ko sUkSma mana taka pahuMcA deM, avacetana mana taka pahuMcA deM to yaha hamArI samasyA thor3e hI dinoM meM hala ho jaaegii| yaha Apa anubhava karake dekha sakate haiN| prayoga karake dekha sakate haiN| yaha koI pradarzana kI bAta nahIM hai, yaha koI camatkAra kI bAta nahIM hai, kyoMki hamArA mana sahaja hI camatkAra kI ora daur3atA hai / kintu maiM samajhatA hUM ki jIvana-parivartana kI dizA meM jo apane anubhava meM camatkAra AtA hai, usakA itanA sthAyI mUlya hai, itanA adhika mUlya hai ki bAhara ke pradarzana aura camatkAra usake sAmane phIke par3a jAte haiN| hamAre jIvana-parivartana kA rahasya kyA hai ? yaha vANI aura vANI kA sUkSmIkaraNa / sAdhanA kI paddhati meM japa kA vikAsa huA, bhAvanA kA vikAsa huA aura saMkalpa kA vikAsa huaa| ye tIna mukhya cIjeM rahI haiM-japa, bhAvanA aura saMkalpa / isase Age mauna kA vikAsa huaa| hameM pahuMcanA mauna taka hai jahAM ki vAk kA prayoga na ho| kevala sthUla vAk kA nhiiN| vartamAna meM mauna kI paddhati ko dekhatA hUM to mujhe lagatA hai, ki sAdhaka mauna kA marma nahIM jAnate / unake hAtha calate rahate haiM, unakI AMkheM calatI rahatI haiM, saMketa dvArA sArA calatA rahatA hai aura mauna bhI calatA rahatA hai| kAma bhI na ruke aura dharma bhI ho jaae| ye donoM aise calate haiM ki koI kaThinAI nahIM hotii| yaha kauna-sA mauna hai, samajha meM nahIM aataa| mauna kyA hai ? vAk-saMvara kyA hai ? maiM ulaTA hI calaM / gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se pUchA-'bhaMte ! mauna karane se kyA lAbha hotA hai ? yA mauna kI niSpatti kyA hotI hai ? mauna kA pariNAma kyA hotA hai ?' bhagavAn ne kahA-'vacana-gupti ke dvArA manuSya nirvicAratA ko prApta hotA hai| usake vicAra samApta ho jAte haiN|' vacanagupti aura nirvicAratA kA sambandha hai / kAyagupti, vacanagupti aura manogupti-ye tIna guptiyAM haiN| hamane vacanagupti kara lI, mauna kara liyA aura mana meM vikalpoM kA silasilA calatA rhaa| bhagavAn ne kahA-vacanagupti kA pariNAma honA cAhie nivicaartaa| mana meM vicAra calatA rahA, mana meM gupti nahIM huI, mana kI caMcalatA calatI rahI, aura vacana kI gupti ho gaI, aisA hogA nhiiN| yaha ho nahIM sakatA / jahAM vacana kI gupti hai vahAM mana Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vak-saMvara-1 65 kI gupti honI caahie| aura jahAM mana kI gupti hai vahAM vacana kI gupti honI caahie| jahAM nirvicAratA hai vahAM mauna honA cAhie aura jahAM mauna hai vahAM nirvicAratA honI caahie| do sthitiyAM sAtha meM honI cAhie / hama donoM ke Tukar3e nahIM kara sakate / yaha ho nahIM sktaa| mauna kA matalaba kyA hai ? Apa nahIM bole, itanA hI nahIM hai / Apa nahIM bole, isakA bhI eka matalaba to hai| Apa nahIM bole, isakA bhI eka artha hai / Apake nahIM bolane se, Apake zarIra kI jo zakti bolane se kSINa hotI thI, vaha ruka gii| itanA lAbha to avazya huaa| bolane se jo tAkata kharca hotI hai, bolane se jo zrama par3atA hai, bolane kI pravRtti hone se jo zArIrika snAyuoM meM tanAva AtA hai, usase Apa avazya baca gae / . eka lAbha milaa| kintu mauna kA jo lAbha cAhie, vaha nahIM milA / aura bilakula nahIM milaa| ___ mauna kA lAbha kyA hai ? mauna kA lAbha hai--vicAroM kA visarjana, vicAroM kA nirasana / vicAroM ko nirasta kara denA, vicAroM ko samApta kara denA, yaha hai mauna kA laabh| vaha taba hogA, jaba Apake mana meM koI vikalpa nahIM hogaa| Apa aura gaharAI meM jaaie| mana meM aura vANI meM Akhira antara kyA hai ? koI bar3A antara nahIM hai| eka hI cIja ke do pahalU haiMmana aura vaannii| donoM meM itanA-sA antara hai-mana zabda ke sahAre calane vAlA vikalpa hai aura vAk zabda ke sahAre bAhara jhalaka par3ane vAlA vikalpa / jo vikalpa hamAre andara pala rahA thA use hama kahate haiM mana / jo vikalpa hamAre muMha se bAhara nikala par3atA hai use hama kahate haiM-vAk / pahale mana aura phira vAk / vAk hai mana kA uttaravartI caraNa / pahalA caraNa mana aura dUsarA caraNa vAk / mana zabda ke sahAre calatA hai| kyA zabda ke binA mana calatA hai ? zabda kA sahArA lie binA mana nahIM cltaa| jitanA cintana, jitanA vicAra, jitanA saMkalpa aura jitanA vikalpa, sArA kA sArA zabda ke sahAre calatA hai| aura vANI bhI zabda ke sahAre calatI hai| donoM zabda ke sahAre calate haiN| zabda ke binA mana nahIM cltaa| zabda ke binA vANI nahIM calatI / kevala pahalA caraNa aura dUsarA caraNa, donoM meM basa itanA hI antara AtA hai| .. Apake mana meM vikalpa cala rahe haiM / Apake mana meM saMkalpa ke bAdala umar3a rahe haiM / vicAra aura ciMtana kA silasilA bandhA huA hai| aura Apa socate haiM ki mauna ho gyaa| kabhI nahIM huaa| ho nahIM sktaa| mauna kA jo pari Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya NAma honA cAhie, mauna kA jo artha honA cAhie, vaha mauna nahIM huaa| mauna taba hogA jaba ApakA vikalpa samApta ho jAegA / Apa zabda ko grahaNa nahIM kreNge| zabda ko grahaNa nahIM karane kA matalaba hogA-nivicAratA / nirvicAratA kA artha hogA--mauna / aura mauna kA sAthI hogA mana kA saMvara / yaha mana kA saMvara aura vANI kA saMvara, mana kI gupti aura vacana kI gupti, donoM vAstava meM sAtha-sAtha calate haiN| hamArI bolane kI kriyA ko do bhAgoM meM bAMTA gayA hai-eka bahirjalpa aura dUsarA hai antarjalpa / bAhara kA bolanA aura bhItara kA bolnaa| jo bAhara kA bolanA hai, vaha hamArI vaikharI vANI hai, sthUla bhASA hai| jo bhItara kA bolanA hai, vaha antarjalpa hai / antarjalpa aura bAhirjalpa, donoM jaba taka samApta nahIM hote, taba taka mauna kA artha hamArI samajha meM nahIM aataa| mauna kareM aura antarjalpa ko banda kara deM, phira kabhI vaha aMgulI kA saMketa nahIM karegA / izArA nahIM kregaa| mauna yA vAk-saMvara kA matalaba hai vANI kA sarvathA apryog| na kevala vANI kA kintu zabdoM kA bhI sarvathA aprayoga / mAtrikA kA, dhvani kA sarvathA apryog| vAk-saMvara kI aMtima kakSA vaha hogI, jahAM varNa kA koI prayoga nahIM ho rahA hai| bAhara bhI nahIM aura bhItara bhI nhiiN| bAhara aura bhItara donoM zabda-sthAnoM meM zabda kA sarvathA aprayoga kA nAma hai vAk-saMvara / * dhvani ko sUkSma kaise kiyA jA sakatA hai ? / dhvani mUlataH sUkSma meM calatI hai / vaha bAhara AtI hai taba vAk prayatna ke dvArA use sthUla karanA par3atA hai| hamAre antar meM jo prANamaya dhvani ho rahI hai, vaha svabhAvataH sUkSma hai| hama jise upAMsu japa kahate haiM, jaise 'oma, oma' kA japa karate haiM to hoMThoM meM karate haiM, bAhara nahIM laate| jaba bAhara lAnA par3atA hai taba use sthUla banAnA par3atA hai| hamAre zarIra meM kucha yaMtra haiM jo dhvani ko bAhara pheMkate haiN| ve use sthUla banA dete haiN| kintu svabhAvataH vaha sUkSma hotI hai| isake lie Apa eka prayoga karake dekheN| Apa apanI jIbha ko dantamUla meM lagAeM / 'arham-arhama' kA uccAraNa kreN| lagAtAra eka minaTa taka karate cale jAeM / uccAraNa barAbara hotA hai, parantu na Apako sunAI detA hai aura na kisI dUsare ko / * eka vyakti bolatA nahIM hai kintu mana meM vicAra karatA hai| kyA use mauna kA pUrA lAbha nahIM milatA ? Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara-1 hama bolakara prakaMpana paidA karate haiM, aura bole binA sUkSma dhvani paidA karate haiM / parantu nahIM bolane kA pahalA lAbha to yahI huA ki kisI ko burI bAta nahIM kahI / eka bAta to spaSTa hai / dUsare meM zarIra ke avayavoM meM jo tanAva AtA, jo zakti kA vyaya hotA, vaha nahIM huA / yaha dUsarA lAbha huA / aura tIsarA lAbha hai ki bolakara jo prakampana paidA karatA thA, vaha nahIM karatA / ye tIna lAbha to haiN| kintu mauna kA jo vAstavika lAbha honA cAhie, nahIM bolane ke dvArA jisa zakti ke arjana kA hamArA prayatna aura dRSTikoNa hai, vaha artha usase niSpanna nahIM hotA / jo zAMti aura jo zakti mauna ke dvArA prApta honI cAhie, vaha nirvicAritA kI sthiti meM hI ho sakatI hai / vicArayukta mauna kucha lAbhaprada nahIM hai, aisA to nahIM hai / kintu bahuta lAbhaprada honA cAhie, vaha nahIM hotA / kyA yoga ke mAdhyama se hRdaya aura bolane ke kendra ko eka kara sakate haiM? * kyA cha: paryAptiyoM ko pAMca paryAptiyoM meM badala sakate haiM ? aisA to sambhava nahIM hai / hamAre zarIra kI racanA aisI hai ki yoga ke dvArA usa mUla racanA ko nahIM badalA jA sakatA, kendroM ko nahIM badalA jA sakatA / dhvani ke prakoSTha mana ke prakoSThoM se bhinna haiM, unheM nahIM badalA jA sakatA / kintu zakti meM parivartana kiyA jA sakatA hai / bhASA aura cintana meM sAmaMjasya sthApita kara unakI dUrI ko jarUra kama kiyA jA sakatA hai / sAdhAraNa vyakti ke ciMtana meM aura usakI bhASA meM bahuta dUrI hogii| vaha socegA kucha aura bolegA kucha / jo mana meM vahI vacana meM, vahI karma meM, yaha hai mahAtmatA / mahAtmA kauna hote haiM ? jisake mana, vANI aura karma meM ekarUpatA A jAtI hai / durAtmA yA choTI AtmA kauna hotA hai ? jisake mana meM kucha, vANI meM kucha aura AcaraNa meM kucha / maiM samajhatA hUM ki devatA, cakravartI yA viziSTa Rddhi prApta vyaktiyoM lie yaha bAta AyI hai ki unake mana bhASA meM unake ciMtana aura bhASA meM 67 aura bhASA eka hotI hai / phalita kI koI dvaita nahIM hotA / * kyA bhASA ko samApta kiyA jA sakatA hai ? mana zaktizAlI hogA to bhASA samApta ho jaaegii| idhara bhASA samApta kI zakti bar3hatI jAtI hai / devatAoM ke mana aura kAraNa yaha bhI hai ki unake mana meM itanI tAkata mana ke dvArA prakaTa kara sakate haiM / aura Apa sahI hotI hai aura udhara mana bhASA eka hone kA pramukha A gayI ki ve apanI bAta Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya dvArA aura AkAra ke mAnie jitanA hama mana se bolate haiM utanA bhASA se nahIM bolate / maiM yahAM bola rahA hUM / Apa bhItara cale jaaie| AMkha mUMda kara baiTha jAie, Apa merI Fast solaha AnA suna rahe haiM to vahAM se ATha AnA bhI nahIM suna pAeMge / hama bolane vAle ke sAmane baiThate haiM, isalie ki bolane vAle ke mana ko pakar3a sakeM / mana ko pakar3ate haiM hAva-bhAva ke dvArA, iMgita ke dvArA / hama mana ko pakar3ane kA prayatna karate haiM / AdamI jo bolatA hai, usase jyAdA usakI AMkheM bolatI haiM, usakA muMha bolatA hai, usakI aMguliyAM 'bolatI haiM, usake saMketa bolate haiM, usake izAre bolate haiM / ve jyAdA bolate haiM, aura AdamI kama bolatA hai / hama bolI ko kama pakar3a pAte haiM, saMketa ko adhika pakar3a pAte haiM / maiM kisa mudrA meM hUM, kisa prakAra kA bhAva pradarzita kara rahA hUM, yadi Apa use nahIM samajheMge to merI bAta kA ATha AnA artha bhI nahIM samajha pAeMge / jaba mana kI tAkata aura bar3ha jAtI hai taba vaha apanA bhAva sAmane vAle para apane-Apa pradarzita kara detA 1 38 Apa kalpanA kareM ki pati-patnI haiN| donoM meM se kisI kA viyoga ho gyaa| aba jo pIche rahA, vaha itanI samagratA kI sthiti meM calA gayA yAnI usakA mana jo bikharA rahatA thA, saba bAtoM se haTakara eka ciMtA meM calA gayA / mana meM tAkata AyI / kyoMki usakA bikharAva samApta ho gayA / usa samaya usake mana meM jo ciMtA hai, kahane kI jarUrata nahIM kI nayA AdamI bhI AegA aura usa vyakti ko dekhegA to usakI AkRti ko dekhate hI samajha jAegA ki yaha vyakti kisa sthiti meM hai ? kyA anubhava kara rahA hai ? mana jaba zaktizAlI banatA hai, bhASA apane-Apa samApta ho jAtI hai / bhASA kI jarUrata taba hotI hai, jabaki hamAre mana kI tAkata kama hotI hai / devatA kI apanI koI bhASA nahIM hotii| jaina logoM ne kahA hai ki devatA ki ardhamAgadhI bhASA hotI hai / vaidikoM meM kahA ki devatA kI bhASA saMskRta bhASA hai / agara koI iMglaiNDa kA vyakti hogA to zAyada vaha kahegA ki devatA kI bhASA aMgrejI hotI hai / devatA kI apanI koI bhASA nahIM hotI / unakI tAkata itanI bar3ha jAtI hai ki apanI antarzakti se bhI apane vicAroM ko prakaTa kara sakate haiM / ve Alambana le sakate haiM parantu unheM koI bhASA kA bahuta bar3A sahArA lenA par3atA hai, aisI bAta nahIM hai / kevalI ke vAkdravya hotA hai / mana dravya hotA hai / kintu bhAva-mana kI jarUrata nahIM hotI / dUsarI bAta yaha hai ki bhASA ko jo de rahA hai, vaha mana de rahA hai / mana meM jo bAta AyI, vaha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara-1 96 preSita karegA bhASA ke pAsa, aura bhASA use bAhara pheMka degii| kevalI ke vaha bhAvamana to hai nahIM / mana samApta hai / aba kevala jJAna hai| kevalajJAna kA kAma bhASA ko denA nahIM hai / yaha zrutajJAna kA kAma hai / isalie sArA prazna jaTila bana jAtA hai| phira bhI hama itanA avazya mAna leM ki cAhe kevalI ke lie aura cAhe sAmAnya vyakti ke lie, jaise mana kI zakti bar3hatI jAtI hai, bhASA vaise hI mukta aura kama hotI calI jAtI hai| * zabda ke mAdhyama ko chor3akara dUsare mAdhyama ko vikasita karane kI kyA apekSA hai ? buddha jaMgala meM baiThe the| unake hAtha meM kucha pattiyAM thiiN| buddha ne pUchA, Aryo ! batAo ki mere hAtha meM pattiyAM jyAdA haiM yA isa jaMgala kI pattiyAM jyAdA haiM ?' ziSyoM ne kahA, 'bhaMte ! yaha to spaSTa hai / Apake hAtha meM dasa, bIsa, pacAsa pattiyAM hoNgii| aura jaMgala meM eka-eka per3a para lAkhoM-karor3oM pattiyAM hoNgii|' buddha ne kahA, 'dekho ! maiMne tumheM dharma batAyA hai, jo bAta kahI hai, vaha itanI-sI bAta hai / zeSa sArA jaMgala kI pattiyoM ke samAna hai| vaha bhASA meM A nahIM sktaa|' anekAnta ke anusAra eka zabda meM eka vastu kA anantavAM hissA kahA jAtA hai / maiM kahatA hUM lAla / yaha lAla zabda lAla raMga kA pratinidhitva karatA hai, usakA vAcaka banatA hai, artha hotA hai| kintu lAla raMga ke ananta dharma haiN| unameM se anantaveM hisse ke eka bhAga kA pratipAdana karatA hai| jo vyakti tattvajJAnI hotA hai aura vaha dekhatA hai ki zabda ke dvArA jo kahanA cAhatA hUM, vaha kucha bhI nahIM kaha pAtA; isalie vaha zabda ke mAdhyama ko chor3akara dUsare mAdhyama ko vikasita karane laga jAtA hai / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk - saMvara-2 abhI mauna vaktavya kI bAta cala rahI thI / yaha asambhava bAta nahIM hai / hama loga aisA karate bhI haiM kiMtu jAnate nahIM aura maiM samajhatA hUM ki bahuta sAre vyakti apanI mauna bhASA meM dUsaroM ko bahuta kucha samajhA dete haiM / aura jina do vyaktiyoM kA paraspara gaharA sambandha sthApita ho jAtA hai, ve mauna kI bhASA ko bahuta acchI taraha samajha bhI lete haiM / athavA jina do vyaktiyoM kI zakti kA vikAsa ho jAtA hai, ve bhI mauna kI bhASA ko samajha lete haiM / jaina AgamoM kA eka prasaMga hai ki anuttara vimAna ke devatA nIce nahIM Ate, manuSyaloka meM nahIM Ate / jaba unake mana meM koI jijJAsA utpanna hotI hai, taba ve vahIM se apane vicAroM ko preSita karate haiM / ve vicAra manuSyaloka meM pahuMcate haiN| yahAM jo vyakti sarvajJa hotA hai, viziSTa jJAnI hotA hai, vaha una vicAroM ko pakar3a letA hai / pakar3akara usakA uttara de detA hai, binA bole / kevala mAnasika uttara detA hai, mana meM usakA uttara de detA hai / aura vaha uttara una taka pahuMca jAtA hai / yaha hai mauna sampreSaNa, mauna vacana | bolane kI koI jarUrata nahIM / isakA vikAsa Aja sAmAnya hai / TelIpaithI ke kAphI prayoga hue haiM aura ho rahe haiM / bhI hue haiM / yoga ke kSetra meM bhI aise prayoga hote haiM / aura hamAre vyAvahArika jIvana meM bhI ese bahuta se prayoga hote haiM / mere mana meM koI utkaTa bAta utpanna ho gayI / aura maiM jisa sambaddha vyakti ko kahanA cAhatA hUM, vaha grahaNazIla hai yA mere sAtha nikaTa kA sambandha rakhatA hai to binA kahe merI bAta ko pakar3a legA / hamane pacAsoM bAra aisA dekhA / eka vyakti ke mana kI bAta dUsarA vyakti pakar3a letA hai / aura eka kSaNa meM eka hI zabdAvalI donoM vyakti bolane laga jAte haiM / udhara vaha kahatA hai aura idhara vaha kahatA hai / aura maiM samajhatA hUM ki aisI ghaTanA to aneka logoM ke jIvana meM ghaTita hotI hai / yaha vicAra saMpreSaNa, TelIpaithI kA prayoga, yaha mauna bhASA, ise samane meM koI kaThinAI nahIM hai / thor3I-sI paddhati se isakA prayoga kareM to aura suvidhApUrvaka isa bAta ko pakar3a sakate haiM / stara para bhI ho rahA aura ve bahuta saphala Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara-2 101 mauna kI bhASA sabase samartha aura acchI bhASA hotI hai| usameM kisI saMdeha ke lie avakAza nahIM rhtaa| hamAre zabdoM meM, bolane meM to bahuta avakAza rahatA hai / maiM kucha kahanA cAhatA hUM aura sAmane vAlA vyakti kucha pakar3a letA hai| bar3I kaThinAiyAM bhI hotI haiN| bAtacIta pakar3ane meM tathA patroM ke AdAna-pradAna meM bhI kAphI kaThinAiyAM hotI haiN| eka-dUsare kI bAta ko dUra baiThA vyakti ThIka se pakar3a nahIM pAtA / kiMtu yaha antaH-saMpreSaNa yA mauna ke dvArA kahI jAne vAlI bAta hai, use pakar3ane meM koI vizeSa kaThinAI kA anubhava nahIM hotaa| __ hama mauna bhASA kA vikAsa kareM, yaha apekSita hai| aura isIlie mauna apekSita hai / kala maiMne kahA thA ki vAk-saMvara kA kyA mahattva hai ? vAksaMvara kA kyA artha hai aura vaha kaise kiyA jA sakatA hai ? aba usake nIce kI jo bhUmikAeM haiM arthAt vAk-saMvara kA saMvara to unameM hai kintu pUrA saMvara nahIM hai, una bhUmikAoM ke bAre meM bhI kucha bAteM maiM Apa logoM ke samakSa prastuta kara rahA huuN| svAdhyAya yA saMkalpa Adi sAre bhASA ke prayoga haiN| kala jaise maiMne carcA kI thI ki sthUla, sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama-ye bhASA ke uccAraNa ke stara hote haiN| eka sthUla uccAraNa karate haiM, eka sUkSma uccAraNa karate haiM, eka sUkSmatara karate haiM aura eka sUkSmatama karate haiN| una uccAraNoM kA yaugika dRSTi se kyA mUlya hai aura vyAvahArika dRSTi se kyA mUlya hai-isa para hama thor3A-sA vicAra kreN| eka vyakti druta uccAraNa karatA hai| eka vyakti madhyama uccAraNa karatA hai / eka vyakti vilaMbita uccAraNa karatA hai / uccAraNa karane meM bhI parivartana A jAtA hai| yadyapi sUkSma taka vaha nahIM pahuMcatA / kiMtu uccAraNa karane kI prakriyA meM bhI antara A jAtA hai / yoga ke anusAra hamArI suSumnA brahma-randhra se sambaddha hai| vahAM se eka rasa kA srAva hotA hai / vaha srAva nIce taka jAtA hai| yoga kA siddhAnta hai ki jo vyakti druta uccAraNa karatA hai, tejI se uccAraNa karatA hai, usa samaya suSumnA se Tapakane vAle rasa ke nau biMdu sravita hote haiN| jo vyakti madhyama uccAraNa karatA hai, usake bAraha biMduoM kA srAva hotA hai aura jo vilaMbita uccAraNa karatA hai, usake solaha biMduoM kA srAva hotA hai| isa prakAra srAva kI mAtrA bar3ha jAtI hai| vaha amRta kA srAva kahalAtA hai / vaha srAva jitanA adhika hotA hai, utanA hI lAbhadAyI mAnA jAtA hai| nau bindu, bAraha biMdu aura solaha bindu-isa prakAra srAva kI mAtrA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya bar3hatI hai / isakA matalaba yaha huA ki hama bahuta tejI se na boleM, bahuta jaldIbAjI meM na boleN| jaldabAjI meM bolane kI apekSA, vilaMbita bolate haiM aura eka lambI mAtrA ke sAtha bolate haiM to usakI zakti meM parivartana A jAtA hai / Apa loga 'arham' kA japa karate haiN| kevala uccAraNa hI nahIM, usakI eka vaijJAnika prakriyA hai| uccAraNa kisa prakAra honA cAhie ? maMtra-zAstrIya dRSTi se yA dhvani-zAstrIya dRSTi se 'arhama'--ke a, I, m, biMdu aura nAda-ye pAMca vibhAga hote haiM / 'a' kA uccAraNa honA cAhie hrasva, 'he' kA uccAraNa honA cAhie dIrgha aura 'ma' kA uccAraNa honA cAhie druta / yahAM taka hamArI dhvani sthUla rahatI hai| aba 'm' ke bAda phira hama loTate haiM-pratyAvartana karate haiM aura bindu taka Ate-Ate hama sUkSma meM A jAte haiM / aura nAda taka pahuMcate-pahuMcate hama sUkSmatama dhvani meM cale jAte haiN| isa prakAra uccAraNa hrasva mAtrA se zurU huA, vaha anta meM jahAM samApta hotA hai, ati sUkSma dhvani meM badala jAtA hai / hamArA uccAraNa sthUla se sUkSma hotA calA jAtA hai / sthUla meM utanI zakti nahIM hai granthi-bhedana kI, jitanI zakti sUkSma meM hai / uccAraNa jaise sUkSma hogA, vaise hI usameM zakti bar3hatI calI jAegI aura vaha bahuta hI sUkSmatA se kAma kregaa| sthUla dhvani vyAvahArika dRSTi se bhI hameM priya nahIM hotii| Ajakala dhvati para bahuta anusandhAna ho rahe haiM / kolAhala para bhI bahuta anusaMdhAna ho rahe haiM / yaha itanA jo zora-zarAbA, vAhanoM kA kolAhala, vAyuyAnoM, vAhanoM tathA phaikTariyoM kA zora bar3ha gayA hai, zahara meM rahane vAle loga bilakula vyAkula ho rahe haiM / hindustAniyoM ko Aja bhI utanA anubhava nahIM ho rahA hai / vikasita kahalAne vAle rASTroM ke dekhie, unakI Aja kyA sthiti hai ? kyA dazA hai ? ___ DaoN0 grAhamabala ne dhvani kA anusaMdhAna kiyaa| isIlie dhvani kI anumApana paddhati kA nAma hI rakha diyaa---'ddesiibl'| maiM Apake sAmane thor3e se AMkar3e rakhatA huuN| Apa dekheM ki ve kitane AzcaryakArI haiN| ____ 'DesIbala' zora kI ikAI hai / zora sonomITara yA dhvanimApI se nApA jAtA hai / pattiyoM kI maramarAhaTa hotI hai, usakA mApa hai dasa DesIbala / kAnAphUsI kA anumApana bIsa DesIbala hotA hai| ghar3I kI Tika-Tika kA mApa hai tIsa DesIbala / TAipa kI khar3akhar3AhaTa kA mApa pacAsa DesIbala hotA hai| jeTa vimAnoM kA hotA hai, eka sau pacAsa DesIbala / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara-2 103 aba isa DesIbala ke AdhAra para apanI ora dhyAna dIjie / bIsa DesI - bala taka manuSya ke lie koI kaThinAI paidA nahIM hotI / usakI nIMda meM koI vighna yA bAdhA nahIM hotI / ghar3I Tika Tika karatI huI cala rahI hai / ApakI nIMda meM sAmAnyatA koI bAdhA nahIM aaegii| ApakA kAma cala jAegA / Apako nIMda A jaaegii| koI phusaphusA rahA hai taba bhI ApakI nIMda meM koI bAdhA nahIM AegI / kintu pacAsa DesIbala ke bAda dhvani hameM apriya lagane lagatI hai aura isakA hamAre zarIra tantra para prabhAva par3ane laga jAtA hai / hamAre kAmoM meM vAdhA upasthita ho jAtI hai / Aja jahAM vAhanoM kI khar3akhar3AhaTa, phaikTariyoM kI AvAja, yA lar3AI ke dinoM meM jaba dasa-dasa, bIsabIsa jeTa eka sAtha gujarate haiM. usa samaya manuSya bilakula baharA jaisA ho jAtA hai / Aja kitanA kolAhala hai aura usa kolAhala kA prabhAva kyA hotA hai ? pacAsa DesIbala se adhika dhvani hamAre kAnoM meM se nikalatI hai to vaha zravaNa zakti para prabhAva DAlatI hai| bahuta sAre loga badhira bana jAte haiM / kArakhAnoM meM kAma karane vAle bahuta jaldI badhira bana jAte haiM / hRdaya kI bImArI mastiSka kI zakti kA hrAsa, pAgalapana - ye sAre kolAhala ke kAraNa banate haiM / isa dRSTi se hama soceM to duniyA ko kolAhala-mukta banAne kI dizA meM phira se hamArA prasthAna honA caahie| hamArI yAtrA ulaTI calanI cAhie, mauna kI dizA meM / bolate-bolate manuSya ne aisI dhvaniyoM kA AviSkAra kara liyA, ki ve Aja manuSya ke lie svayaM bahuta bar3I ghAtaka bana rahI haiM / bahuta sAre loga zAnta vAtAvaraNa meM rahanA cAhate haiM parantu unako aisA ava sara hI nahIM milatA / dillI meM adhyAtma - sAdhanA kendra banA, aura dillI zahara se bAhara banA tAki ekAnta rahe / kintu kaThinAI ho gayI ki havAIaDDe kI reMja meM A gyaa| jaba havAI jahAja gujarate haiM to zahara se jo bacAva kiyA gayA thA, usakI sArI kasara nikAla dete haiM / ekAnta bhaMga aura mauna bhaMga ho jAtA hai / maiM samajhatA hUM ki mauna kA artha thA-- ekAnta / purAne jamAne meM mauna kA artha na bolanA to thA hI, kintu usake sAtha ekAnta bhI thA / pUjyapAda eka bahuta bar3e AcArya hue haiM / unhoMne likhA 'vAk kyoM hotI hai ? hameM bolane kI jarUrata kyoM hotI hai ? do kAraNa se jarUrata hotI hai / eka to apane mAnasika vikalpoM ke kAraNa hotI hai / mAnasika caMcalatA, mAnasika vikalpa itane tIvra ho jAte haiM ki hama apanI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya bAta ko kahe binA raha nahIM skte| taba use bAhara pheMkane kI jarUrata ho jAtI hai / Apa yaha mata mAnie ki dUsarA hone para hI koI bolatA hai / bahuta bAra aisA bhI hotA hai ki mAnasika Avega kI sthiti meM vyakti apane Apa hI gunagunAne laga jAtA hai aura apanI bhAvanA ko bAhara pheMkane laga jAtA hai / yaha hotA hai-svagata vArtAlApa / dUsarI bAta kA jo prasaMga AtA hai, vaha hai 'janebhyo vAk / yAnI jana-samparka / jana-samparka meM vAk kA prayoga upasthita hotA hai / sAmane koI vyakti AyA, usase bAta karane kI jarUrata hotI hai / jarUrata nahIM hotI taba bhI ziSTAcAra nibhAne kI dRSTi se kucha na kucha bolanA par3atA hai| koI vyakti sAmane Ae aura vaha bAta na kare to vaha samajhatA hai ki maiM to gayA aura usane mujhase kucha pUchA hI nhiiN| vahAM vyavahAra kA bhaMga hotA hai, lopa hotA hai| isa prakAra jo vyavahAra kI bhUmikA para jIne vAle loga hote haiM, ve isa bAta ko pasanda nahIM karate / isalie unheM bolanA hI par3atA hai| maiM socatA hUM ki bahuta sAre dharmoM meM jo mUrti kA vikAsa huA, usase kaThinAI miTa gii| logoM kA saMskAra par3a gayA ki jo mUrti bolatI nahIM hai, hama pUjA kara Ate haiM, vandanA kara Ate haiM, AratI utAra Ate haiM, kintu mAna aura apamAna kA prazna nhiiN| sAdhuoM ke lie yaha bahuta bar3I kaThinAI hai| unake pAsa loga AeM, to ve mUrti kI taraha pUjA karake nahIM cale jAte, vandanA karake nahIM cale jAte, kyoMki ve jAnate haiM ki yaha jIvanta prANI hai| isalie ve yaha bhI apekSA rakhate haiM ki santa hamase boleM / hama vaMdanA kareM, use svIkAreM, hamArI ora dhyAna deM, hamArI ora dekheM ye sArI apekSAeM rakhate haiN| aura ye apekSAeM agara pUrI nahIM hotI haiM to loga kahate haiM-'kyA batAUM, sAhaba ! hama gae the, mahArAja ne hamArI ora dekhA hI nahIM, bole hI nhiiN| phira hama kyoM jAeM ?' yaha vyavahAra kI kaThinAI hai, isalie bolanA hI par3atA hai| AcArya ne ThIka kahA-'janebhyo vAk / ' jahAM jana-samparka hogA, vahAM vAk avazya hogii| vAk kI anivAryatA hai, vAk kA prayoga karanA hI hogaa| Apa jana-saMparka bhI karanA cAheM aura vAk kA saMyama bhI rakhanA cAheM, ye donoM bAteM sAtha meM nahIM cala sktiiN| vAk kA saMyama karanA hai to ekAntavAsa meM rahanA hogA / isalie maiM samajhatA hUM ki mauna kA parokSa artha ho jAtA hai, ekAntavAsa / ekAnta meM rahanA, jana-samparka se dUra rahanA, janatA se dUra rahanA, parantu itanA rahane para bhI kolAhala se dUra rahanA; Aja kI duniyA meM sambhava nahIM lgtaa| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara-2 105 isa kolAhala kI AkulatA ke vAtAvaraNa meM mauna kA mahattva aura bar3ha jAtA hai / sUkSma kA mahattva aura adhika bar3ha jAtA hai / sthUla se sUkSma kI ora lauTane kA mUlya aura adhika bar3ha jAtA hai / duniyA meM yaha kaise ho, isakA hama niyantraNa nahIM kara sakate / kintu apane lie niyaMtraNa kara sakate haiM / sthUla se sUkSma dhvani kI ora jAne kA abhyAsa hamArA bddh'e| kareM ki sthUla se sUkSma dhvani kI ora jAeM / hama yaha prayatna Apa japa karate haiM, saMkalpa karate haiM / yadi hamArA japa, hamArA saMkalpa sthUla vANI meM hogA to utanA lAbhadAyI nahIM hogA, utanA zaktizAlI nahIM hogA aura usase hama lAbhAnvita nahIM hoNge| yadi hamArA japa, hamArA saMkalpa sUkSma vANI meM hogA to vaha adhika zaktizAlI banegA / hameM sUkSma kA abhyAsa karanA hai / jaise Apa 'arham' kA uccAraNa nAbhi se zurU kara pAMca rUpoM meM le jAte haiM-nAbhi, hRdaya, tAlu, bindu aura ardhacandra- Upara taka le jAte haiM / isa uccAraNa se kyA pratikriyA hotI hai, usa para bhI Apa dhyAna deM / yoga ne mAnasika granthiyoM ke bhedana kI paddhati kA vikAsa kiyA thaa| jaba hamArA uccAraNa sUkSma ho jAtA hai, usa samaya graMthiyoM kA bhedana zurU ho jAtA hai / AjJAcakra taka pahuMcate-pahuMcate dhvani bahuta sUkSma ho jAtI hai, sUkSmatama ho jAtI hai aura una graMthiyoM kA bhedana bhI zurU ho jAtA hai / hamArI granthiyAM jo sulajhatI nahIM haiM, ve granthiyAM ina sUkSma uccAraNoM ke dvArA sulabha jAtI haiM / jaina AcAryoM ne isa para vicAra kiyA / unhoMne kahA - 'samyakdRSTi, virati saMyama aura apramAda -- ye sArI sthitiyAM vibhinna uccAraNoM se hone vAle granthi-bheda ke dvArA prApta ho sakatI haiM / granthiyoM kA bhedana hotA hai aura sthitiyAM vikasita ho jAtI haiM / samyaktva kI dRSTi vikasita ho jAtI hai, vrata kI dRSTi vikasita ho jAtI hai aura apramAda kI dRSTi vikasita ho jAtI hai / sUkSma uccAraNa karane kI jo eka vidhi hai, prakriyA hai, usakA vikAsa karate cale jAeM, to hamArI dizA hogI vAk-saMvara kI dizA / vAksaMvara kI dizA kA matalaba hai nirvikalpatA kI dizA, vicAra - zUnyatA kI dizA / nirvicAra kI dizA meM prayANa karane se pahale vicAra kA bhI sahArA lenA par3atA hai / Apa sahI mAnie ki vicAra hI hameM nirvicAra taka pahuMcAtA hai / koI bhI vicArazUnya vyakti nirvicAra kI sthiti meM nahIM pahuMca sakatA / lagatA kucha aTapaTA hai ki vicAra nirvicAratA kI sthiti meM kaise pahuMca sakatA hai ? pahale to hameM koI-na-koI vicAra lenA hI par3atA hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kahA - 'jAo, hAtha kA zabda ! eka hAtha kA zabda suno eka hathelI kA zabda ! dhyAna sampradAya meM eka sAdhaka huA hai / usakA nAma thA 'mokurAI' | vaha afra maMdira kA adhikArI thA / usakA upanAma thA 'mauna garjana' / usakA eka choTA ziSya thA / bahuta choTA thA, kevala bAraha varSa kA / nAma thAToyo / vaha bahuta priya thaa| bAra-bAra AtA thA / eka dina usane guru se kahA - Apa itane logoM ko zikSA dete haiM, par3hAte haiM, dhyAna kI paddhati batAte haiM, kRpA kara mujhe bhI batAiye / mere mana meM bhI aba jijJAsA paidA ho gaI hai / ' guru ne thor3A dhyAna diyA aura aura sunakara mujhe batAo / eka usane kahA'ThIka hai / ' vaha cala par3A / kucha dUra calane ke bAda socA ki eka hAtha se zabda kaise hogA ? zabda ke lie koI-na-koI saMgharSa cAhie / eka hAtha se zabda kaise hogA ? zabda ke lie do kA saMgharSaNa cAhie / samasyA meM ulajha gayA aura usakI gaharAI meM calanA zurU ho gayA / kahate haiM - gaharAI meM jAo, gaharAI meM jAo, vaha gaharAI meM utarane lagA / socA, samajha meM nahIM aayaa| baiThA thA eka dina vRkSa ke nIce / zabda ho rahA thA / usane socA, koI dUsarA to hai nahIM, kevala per3a zabda apane guru ke pAsa AyA aura bolA- 'maiMne hai / ' guru ne kahA - ' kisakA sunA ? kaisA hai kA zabda sunakara A rahA hUM / ' nahIM, galata hai vApasa jAo ! ' guru ne kahA 1 phira jaMgaloM meM ghUmatA rahA, bhaTakatA rahA, dhyAna karatA rahA, aura socatA rahA / eka dina bharane ke pAsa baiThA thA / usakA pAnI gira rahA thA / girategirate vega bar3hA aura zabda tejI ke sAtha hone lagA / kara rahA hai / daur3atA huA eka hAtha kA zabda suna liyA vaha zabda ?' usane kahA - 'per3a / daur3akara AyA aura guru pUchA - 'kyA huA ?' usane socA- samasyA kA samAdhAna ho gayA / vaha se bolA- 'Aja merI samasyA sulajha gaI / ' guru ne usane kahA- 'maiMne eka hAtha kA zabda suna liyA / ' guru ne pUchA - 'kaise sunA ?' usane kahA- 'bharanA bhara rahA thA, zabda ho rahA thA, aura dUsarA koI nahIM thA / ' guru ne kahA'jAo, abhI nahIM pahuMca pAye ho / phira jAo / ' becArA phira calA gayA / dasoM bAra bhaTakatA rahA, guru ko nivedana karatA rahA parantu guru ne koI samAdhAna svIkAra nahIM kiyA / phira usane socA ki yaha eka hAtha kA zabda Akhira balA kyA hai / socatA- socatA itanI gaharAI meM pahuMca gayA, itanI gaharAI meM calA gayA, jahAM zabda samApta ho jAte haiM / daur3atA huA AcArya ke pAsa AyA aura bolA- 'Aja maiMne eka hAtha kA zabda suna liyA / ' guru 106 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAka-saMvara-2 107 ne pUchA-'kyA sunA ?' usane kahA-'maiM dhyAna karate-karate zabdAtIta sthiti meM pahuMca gayA / ' guru ne kahA- 'calo, kAma ho gyaa|' zabdAtIta avasthA meM pahuMca jAnA, vicArAtIta avasthA meM pahuMca jAnA, vikalpAtIta avasthA meM pahuMca jAnA, nirvikAra kI sthiti meM pahuMca jAnA, yaha hai mauna kI sthiti, yaha hai vaak-sNvr| kintu vaha pahuMcA vicAra ke dvArA / eka vicAra lenA hogA Apako, eka saMkalpa lenA hogA Apako / bauddha sAdhakoM meM yaha paddhati rahI hai koI bhI ziSya sAdhaka ke pAsa jAtA aura kucha pUchatA, to guru koI na koI samasyA yA pahelI use de dete| cInI bhASA maiM pahelI ko 'kuMga-ena' ora jApAnI bhASA meM 'kona' kahate haiN| usa pahelI ko pahale sulajhAnA par3atA / maiM samajhatA hUM ki hamAre yahAM jo yaha dharmya-dhyAna kI paddhati hai, koI bhinna paddhati nahIM hai / usakA bhI yahI rUpa rahA hai| kintu vaha Aja thor3A vismRta ho cukA hai / eka prazna ko lenA, usa para ciMtana zurU karanA aura cintana karate-karate acintana kI bhUmikA taka pahuMca jAnA aura sUkSma ke sAtha sAkSAt samparka sthApita kara lenA / tIna cIjeM hotI haiM--sUkSma, vyavahita aura viprakRSTa / ina tInoM se se kisI eka para dhAraNA karate haiM, usake sAtha samparka ho jAtA hai / yaha haiM vicAra se nirvicAra kI ora jAne kI prakriyA / yaha hai zabda se zabdAtIta sthiti meM pahuMcane kI prakriyA / zabda ke sahAre azabda kI sthiti taka pahuMcanA hai| isameM eka bota para aura dhyAna deN| zabdoM kA cunAva bhI hamArA bahuta upayukta honA cAhie / yaha 'aham' kA cunAva kyoM kiyA gayA ? japa ke lie amuka-amuka zabdoM kA cunAva kyoM kiyA gayA ? zabdoM kA bhI bahuta mahattva hai / hama jina zabdoM kA uccAraNa karate haiM, ve zabda hamAre Asa-pAsa meM prakampana utpanna karate haiM jisa prakAra kI dhvani-taraMgeM paidA karate haiM unakA hamAre para bahuta bar3A asara hotA hai / hamane pUnA ke Dakkana kaoNleja meM dekhA, baMgalaura ke myUjiyama meM dekhA ki dhvani kA uccAraNa hote hI kisa prakAra ke prakampana hote haiM / Apa Azcarya kareMge dekhakara ki jaise hI hama uccAraNa karate haiM hamAre zabda vidyut kI camaka kI rekhA banAte hue isa prakAra daur3ane laga jAte haiM ki jisakI Apa kalpanA bhI nahIM kara sakate / atizaya capala gati se daur3ane laga jAte haiM / hama kisa prakAra prakaMpana apane Asa-pAsa utpanna karate haiM aura kisa prakAra kA uccAraNa kisa prakAra kA prakaMpana paidA karatA hai, kisa prakAra kI dhvani aura taraMgeM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya utpanna karatA haiM isakA bahuta bar3A mahattva hai / maMtrazAstra meM zabdoM para vicAra kiyA gayA / 'a' se lekara 'ha' taka kI varNamAlA meM, isa mAtRkA meM kucha akSara hote haiM zubha, kucha hote haiM azubha, aura kucha hote haiM mizra / Apa logoM sAhitya ke kSetra meM dagdhAkSara kI carcA sunI hogI / dagdhAkSara aise hote haiM ki unakA yoga par3a jAne para kavitA karane vAle kA aniSTa ho jAtA hai hamAre yahAM eka ghaTanA pracalita hai / eka sAdhu nAgaura meM thA / usane eka koI kavitA banAI / koI vyAkhyAna banAyA / vyAkhyAna banAte samaya dhyAna nahIM rahA aura dagdhAkSara kA prayoga ho gayA 'nAgaura' meM / anta meM A gayA 'nAgo rame' / isake do artha ho jAte haiM / eka to yaha ki nAgora zahara meM aura dUsarA artha yaha ki nAgo rame-yAnI nagna hokara ramaNa kara rahA hai / kahate haiM ki dagdhAkSara kA aisA yoga huA ki thor3e hI samaya meM nAgora meM rahate-rahate muni pAgala ho gayA aura vastra - vihIna hokara nagna hI ramaNa karane lagA / / usane likhA - yaha racanA likhI pahale to zabda ke prabhAva ke bAre meM kucha saMdeha bhI ho sakatA thA parantu aba saMdeha kI koI guMjAiza nahIM hai / aba dhvani taraMgoM kA vyakti ke mana para, vyakti ke vicAroM para, aura usake zarIra para asara hotA hai; yaha siddhAMta vijJAna ke dvArA bhI prasthApita ho cukA hai / taba hama kyoM na svIkAra kareM ki usa saMghaTanA meM isa prakAra ke koI vicAra A jAte haiM aura mana para unakA asara ho jAtA hai / kAlUgaNI bahuta acchI kavitA banA sakate the parantu nAte nahIM the / prAya: bahuta kama banAte the / bahuta sAre vyakti prArthanA karate ki Apa kavitA kyoM nahIM banAte haiM ? ve kahate ki yaha bahuta kaThina kAma hai, Saat dagdhAkSara A jAe to ThIka nahIM rahegA / isa vicAra se unhoMne kavitA nahIM banAI / dUsaroM ko prerita karate, taba bhI kahate ki dagdhAkSara kA pUrA-pUrA dhyAna rakhanA / 108 varNa vinyAsa kA avazya hI eka pariNAma hotA hai / eka prakAra kI zabdAvalI isa prakAra AtI hai ki sunane vAle para bhI usakA camatkAra hotA hai aura svayaM para bhI eka asara hotA hai / eka zabdAvalI kA vinyAsa isa prakAra hotA hai ki zAyada sunane vAle ko bhI priya nahIM lagatI aura khuda ko bhI pUrA saMtoSa nahIM hotA / likhane vAloM ke lie to bahuta bar3I kaThinAI hai, bahuta bar3A prazna hai / eka paddhati rahI hai - jyotiSa kI / jyotiSI kaI paddhatiyoM se prazna kA - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAk-saMvara-2 106. javAba dete the / eka pUrI paddhati mAtRkA ke AdhAra para vikasita huI / pUchane vAlA AyA, uttara dene vAlA sAmane baiThA hai / vaha praznakarttA se kahatA hai ki prazna karo / praznakarttA ne apanA prazna likha kara de diyA / uttara dene vAlA dekhatA hai ki kisa varNa se prazna zurU huA aura kisa varNa se dUrA ho rahA hai, isake madhya meM jitane varNa Ae haiM una varNoM meM zubha varNa kitane haiM aura azubha varNa kitane haiM--ye cAra bAteM haiM / Adi kA varNa, aMta kA varNa aura madhya ke varNoM meM kinakI bahulatA hai isake AdhAra para vaha sAre praznoM kA uttara detA hai / yaha vidyA yahAM rahI hai aura isakA prayoga kAphI aMzoM meM hotA rahA / varNoM kA yoga koI kama mahattvapUrNa nahIM hotA / isa zloka meM isa bAta kI sUcanA milatI hai amaMtramakSaraM nAsti, nAsti mUlamanauSadham / ayogyaH puruSo nAsti, yojakastatra durlabhaH // zakti hai / aisA koI bhI mUla nahIM hai, koI bhI puruSa nahIM hai jo yogya na ho / nA karane vAlA durlabha hai / unakA yoga milAne vAlA durlabha hai / ' 'koI bhI akSara aisA nahIM hai ki jo maMtra na ho / hara akSara meM maMtra kI jar3a nahIM hai jo ki davA na ho / aisA yojanA karane vAlA durlabha hai / saMgha antara aura kucha nahIM hai' eka vyakti ne pAMca paMktiyAM isa prakAra yoga milAkara likha dIM ki par3hane vAle kA mana praphulla ho uThatA hai / jo vyakti yoga karane meM kuzala nahIM hai, pAMca panne bhI bhara die, par3hane vAle para koI asara nahIM hogA / yaha sAhitya kyA hai ? yaha kAvya kyA hai ? kAvya meM aura kyA antara hotA hai ? eka kAlidAsa hai saMskRta kA kavi aura dUsarA anya koI sAdhAraNa saMskRta kavi hai | kyA antara hai kAlidAsa meM aura dUsare meM ? kevala varNoM ke vinyAsa kA antara hai / kisameM kitanI kI kisa prakAra kI yojanA karane meM samartha hai ? jo meM samartha hotA hai, vaha unameM prANa bhara detA hai / jo prANa bharane meM nipuNa nahIM hotA, vaha prANa bharane ke sthAna para kabhI-kabhI prANa hara bhI letA hai / zabda ke viSaya para hameM gaharAI se dhyAna denA hogA / zabda racanA, zabda kI paddhati aura zabda kA sUkSmIkaraNa, yaha sArA japa aura saMkalpa kA viSaya hai / japa aura saMkalpa kI prakriyA ko ThIka samajha lete haiM to mauna kI dizA meM prayANa ho jAtA hai aura usase hama lAbha uThA sakate haiM / kSamatA hai ? kauna zabdoM zabdoM kI yojanA karane Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya * vicAra-zUnyatA pahale caraNa meM hI prApta ho jAtI hai yA usake lie lambI sAdhanA apekSita hai ? yaha koI chalAMga nahIM hai ki hama sIdhe vicAra-zUnyatA taka pahuMca jAeM / usase pahale hameM bahuta kucha karanA hotA hai| eka AdamI bahuta bhArI-bharakama hai| DaoNkTara ne salAha dI ki tumheM carbI ghaTAnI hai| aisA to nahIM ki usane Aja hI khAnA kama kiyA aura zarIra kI carbI ghaTa gyii| yA khAnA banda kara diyA aura ghaTa gayI / khAnA banda nahIM kara sktaa| vanda kara de to samUcA hI ghaTa jAe / eka prakriyA hotI hai ki khAnA kucha kama kiyaa| kabhI kucha khAyA, phira kama kiyA / isa prakriyA se calate-calate to carvI ghaTAne kI sthiti taka pahuMca sakatA hai kintu chalAMga bharakara nahIM pahuMca sakatA / nirvicAratA taka pahuMcanA acchI bAta hai / yaha lakSya hai hamArA, kintu hama vicAra ko eka sAtha chor3akara nirvicAratA taka nahIM pahuMca sakate / vicAra kI bhUmikA kA sahArA lekara hI nirvicAratA taka pahuMca sakate haiN| * hamArI pranthiyoM ke jo srAva hote haiM unakA samucita upayoga hone para hI lAbha prApta hotA hai / isa dazA meM hama mauna rahakara kyA granthi-sAva ke pratikala kArya nahIM karate? srAva kI sthiti se vicAra kareM to khUba bolanA cAhie aura srAva se lAbha uThAnA caahie| aura isIlie bolate bhI haiN| jaba yaha sthiti A jAe ki srAva se bar3A lAbha hameM milane laga jAe taba choTe lAbha ko chor3a denA cAhie / choTA lAbha taba taka prApta karanA cAhie ki jaba taka usase bar3A lAbha prApta na ho / jaba hamArA mana svayaM brahmaraMdhra meM vilIna ho jAe, jahAM ki amRta jhara rahA hai, usI meM calA jAe, taba isa srAva ko banda kara dene meM koI harja nahIM hogA, koI hAni nahIM hogii| * sAdhanA kA sambandha rAga-dveSa ko granthiyoM ke khalane meM hai, taba phira zarIra kI pranthiyoM para itanA dhyAna kyoM deM ? rAga-dveSa kI granthiyAM bhI zarIra kI granthiyoM ke sAtha hI khulatI haiN| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mana mana kA nivAsa zarIra ke kisI eka sthAna meM hai yA samUce zarIra meM ? Apane mana ko cetanA kA stara banAyA / vaha cetanA kA stara kaise ho sakatA hai ? mana acetana hai yA cetana ? hamAre pAsa tIna dRzya vastueM haiM--zarIra, vANI aura mana / dRzya kA artha AMkhoM se dikhAI dene vAlI nahIM, kintu kriyA se pratyakSa hone vAlI vastu hai / zarIra vANI aura mana kI kriyA hameM prApta hai isalie ina tInoM kA astitva hama pratyakSataH svIkAra karate haiM / zarIra acetana hai, vANI acetana hai aura mana bhI acetana hai / zarIra apane Apa kriyA nahIM karatA / inakI kriyA ke pIche jo preraka tattva hai vaha hai cetanA / usI ke prakAza se hamArA zarIra, vANI aura mana sakriya 1 hamArI cetanA sUrya kI bhAMti akhaNDa hai / vaha anAvRta hotI hai taba usake prakAza meM koI avarodha nahIM hotA / usakI kSamatA kA koI vibhAjana nahIM hotA / hamArI cetanA anAvRta nahIM hai, isalie vaha sarvAtmanA prakaTa nahIM ho rahI hai / usakI kucha razmiyAM prakaTa ho rahI haiM aura ve bhI kisI mAdhyama se prakaTa nahIM hotIM / ve apane Apa prakaTa hotI haiM / AvRta cetanA ke prakaTa hone kA eka mAdhyama hai-- indriya / AMkha, kAna, nAka, jilhvA aura tvacA - ina pAMcoM iMdriyoM ke mAdhyama se jo cetanA prakaTa hotI hai vaha iMdriya stara kI cetanA hai / yaha vAstava meM cetanA kA stara nahIM hai, cetanA ke prakaTa hone kA stara hai / vyAvahArika upayogitA kI dRSTi se ise kahA jA sakatA hai / indriya-stara kI cetanA AvRta cetanA ke prakaTa hone kA dUsarA mAdhyama hai mana / mastiSka ke mAdhyama se jo cetanA prakaTa hotI hai vaha mana ke stara kI cetanA hai / mana apane Apa meM acetana hai / vaha mastiSka kI kriyA hai / kintu usake mAdhyama se jo cetanA prakaTa hotI hai vaha mAnasika cetanA hai / iMdriya stara kI cetanA meM bhI mastiSka mAdhyama hotA hai, kintu indriyoM ke pRthak-pRthak kendra bane hue haiM / dUsare meM vaha mastiSka kA eka choTA kArya hai / indriyoM ke stara para jo Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya cetanA prakaTa hotI hai vaha kevala vartamAna ko pakar3atI hai, vartamAna ko jAnatI hai / AMkha ke sAmane koI rUpa AyA, AMkha ne dekha liyA / usakA kAma samApta ho gyaa| Age kyA hai, pIche kyA hai, usakA koI sambandha nahIM hai| kAna meM zabda par3A, suna liyA / usa zabda kA kyA artha hai ? usa zabda ke bAre meM kyA socanA hai ? yaha kAna kA kAma nahIM hai / iMdriyoM ke mAdhyama se prAthamika stara kI cetanA prakaTa hotI hai, isalie usameM vartamAna ko jAnane kI hI kSamatA hotI hai / mana ke stara para prakaTa hone vAlI cetanA meM traikAlika jJAna kI kSamatA hotI hai / vaha vartamAna ko jAnatI hai, atIta kA smaraNa karatI hai aura bhaviSya kI kalpanA karatI hai / iMdriya-jJAna kI jo kriyA hotI hai usakI pratikriyA mAnasika jJAna kI cetanA meM hotI hai| mana iMdriyoM ke jJAna kA saMzleSaNa aura vizleSaNa karatA hai| ____ mastiSka meM smRti yA saMskAra kA bahuta bar3A saMgraha hai / indriyAM jo grahaNa karatI haiM vaha mastiSka meM saMgRhIta ho jAtA hai| yoga kI bhASA meM use hama vRtti yA saMskAra aura manovijJAna kI bhASA meM use akSaya saMcaya koSa kaha sakate haiM / jaba-jaba bAhya utta janAeM milatI haiM taba-taba pratighAta hotA hai / hamane eka vyakti ko pahale dekhA / vaha smRti meM nahIM rahA dasa varSa bAda jaise hI vaha vyakti sAmane AyA vaise hI hamAre smRti-taMtra para pratighAta huA / smRti jAgRta ho gayI / hamane usa vyakti ko pahacAna liyaa| yaha pratikriyA pratighAta ke kAraNa huI / kintu usakA saMskAra mastiSka ke saMcaya-koSa meM saMcita thaa| jo saMcita thA vaha uttejanA milate hI uttejita ho gyaa| mana kI kriyA utpanna ho gyii| ___ mana kI kriyA kA saMcAlana mastiSka ke dvArA hotA hai, isalie vaha yAMtrika kriyA hai / kisI kA mastiSka kharAba ho jAe taba mana kI kriyA nahIM hotI / mastiSka ke mAdhyama se mAnasika cetanA prakaTa hotI hai| jaba vaha mAdhyama bigar3a jAtA hai taba vaha kriyA nahIM hotii| TeparikArDara kA phItA ghUmA, bhASA usameM saMgRhIta ho gayI / kintu vaha bhASA punaH taba prakaTa hogI jaba yaMtra meM koI gar3abar3a nahIM hai| yaMtra meM gar3abar3a hone para bhASA saMgRhIta rahegI kintu prakaTa nahIM hogii| mana yAMtrika kriyA kA pratiphalana hai isalie use acetana kahate haiM / vaha cetanA ke prakAza se prakAzita hotA hai isalie use cetana bhI kahA jA sakatA hai| use cetana yA acetana kahanA hamArI apekSA hai / yadi mastiSka kI Atmika kriyA ko dekhate haiM to kaha sakate haiM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana ki mana cetana hai aura yadi mastiSka kI yAMtrika kriyA ko dekhate haiM to kaha sakate haiM ki mana acetana hai| isa lambI carcA kA siMhAvalokana isa bhASA meM hogA ki AvRta cetanA zarIra ke mAdhyama se prakaTa hotI hai / mukhya mAdhyama do haiM--iMdriya aura mana / mAdhyama svastha hote haiM taba cetanA prakaTa ho jAtI hai aura ve vikRta ho jAte haiM taba cetanA prakaTa nahIM hotii| zarIra ke mAdhyama ke binA kucha bhI prakaTa nahIM hotA--na zakti, na jJAna aura na Ananda / * mana kI paribhASA kyA hai ? bRhad mastiSka ke dvArA jo caitanya prakaTa hotA hai, jisameM traikAlika jJAna kI kSamatA hotI hai, usakA nAma hai mana / * mana kI kriyA kyA hai ? mana kI tIna kriyAeM haiM-smRti, cintana-manana aura kalpanA / smRti taba hotI hai jaba dhAraNA hotI hai| dhAraNA kA artha hai-saMcaya-koSa / hamAre mastiSka meM asaMkhya saMcaya-koSa haiM, choTe-choTe mastiSkIya koSa (Brain Cells) haiM / unameM smRti saMcita rahatI hai / bAharI uttejanoM se vaha prakaTa hotI hai / smRti ke AdhAra para vicAra hotA hai, phira kalpanA hotI hai| * kyA mana isa zarIra ke sAtha samApta ho jAtA hai yA cetanA ke sAtha Age bhI jAtA hai ? mana isa zarIra ke sAtha samApta ho jAtA hai / agale janma meM nayA zarIra banatA hai aura naye zarIra meM nayA mana / * kyA usameM pUrvajanma kI smati hogI? usameM atIta kI smRti hogii| vartamAna jIvana ke atIta kI smRti use vartamAna mastiSka ke mAdhyama se hotI hai / pUrvajanma kI smRti sUkSma zarIra meM saMcita rahatI hai / usakA saMcaya-koSa yadi uttejita ho sake to pUrvajanma kI smRti bhI mana ko ho sakatI hai| * isako yadi hama na mAneM to Apa kisa prakAra samajhAyeMge ? Apa na mAneM isameM koI kaThinAI nahIM hai, kintu jo hai use na mAnanA eka bAta hai, usakA astitva dUsarI bAta hai / kyA hamAre na mAnane se vaha nahIM hogA? aisA nahIM ho sktaa| use nahIM mAnane se koI hAni yA lAbha hogA yaha prazna prAthamika nahIM hai / prAthamika prazna yaha hai ki hama cintana kI sUkSmatA meM hote haiM taba use asvIkAra nahIM kara sakate / bahuta sAre aise jIva Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya haiM jinakA jJAna bahuta kama vikasita hai / aise manuSya bhI haiM jinakA jJAna bahuta kama vikasita hai / ve bahuta sArI saccAiyoM ko nahIM jAnate aura nahIM mAnate / unake nahIM jAnane aura nahIM mAnane se hAni yA lAbha kA prazna nahIM hotA / kAraNa ki astitva unase pare hai / eka phIte (Reel) para aneka citra aMkita haiN| aba koI kahe ki maiM usameM citra nahIM dekhatA isalie nahIM mAnUMgA ki usameM citra haiM / usake na mAnane se kyA antara par3egA ? kyA phIte meM jo citra haiM ve nahIM hoMge ? kyA unakA astitva samApta ho jAegA nahIM hogA / jo hai, jo prakaTa hone vAlA hai use hama kaise asvIkAra kareM ? sire se zurU nahIM hotI / usakA Arambha nayA nahIM hotA / meM sabase bar3I kaThinAI yahI AtI hai ki usakA prArambha bahuta jaTila ho jAtA yaha kaise huA ? yadi hama hai | yaha nayA silasilA hamane zurU kyoM kiyA ? nayA silasilA zurU karate haiM to usakA koI hetu samajha meM nahIM AtA aura yadi yaha silasilA cAlU hai to phira cAlU silasile meM koI nayA hetu nahIM hotA / yaha aisA calatA A rahA hai aura hama zarIra se sarvathA mukta nahIM hoMge taba taka yaha calatA rahegA / usakA koI Adi-bindu nahIM hai / zarIra ke dvArA hI zarIra kA nirmANa hotA hai / zuddha cetanA kabhI zarIra kA nirmANa nahIM karatI / vaha mana aura vANI kA nirmANa nahIM karatI / dvArA hotA hai / hamArA karma zarIra kArya zarIra ko utpanna karatA hai / sUkSma zarIra sthUla zarIra ko utpanna karatA hai / hamArI duniyA meM jitanA sthUla hai vaha sArA sUkSma ke dvArA nirmita hai / sthUla ko dekhane kA mAdhyama sUkSma ko nahIM dekhatA / use dekhane ke lie mAdhyama ko bhI sUkSma karanA hotA hai / phira vahAM samajhAne kI bAta nahIM hotI, svayaM kI samajha satya se jur3a jAtI hai / * isakA matalaba yaha huA ki sUkSma ke sAtha paramparAgata yaha sArA zarIra ke mana bhI calatA ? mana nahIM calatA / cetanA aura sUkSma zarIra sAtha-sAtha zarIra meM jo saMskAra zeSa raha jAte haiM unakI smRti mana ke ho sakatI hai / * una saMskAroM kA nivAsa sUkSma zarIra meM kahAM hotA hai ? hamArI smRti naye usako na mAnane calate haiM / sUkSma mAdhyama se phira jaise hamAre sthUla zarIra meM vRtti kendra haiM, vaise hI sUkSma zarIra meM bhI saMskAroM ke kendra haiM / una kendroM meM saMskAra saMcita rahate haiM / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana 115 * yaha eka siddhAMta kI bAta hai| hameM isakA anubhava nahIM hotA / kyoM ? ___ jaba hama sote haiM taba hamArA sthUla mana niSkriya ho jAtA hai| usa samaya jJAna kI kriyA cAlU rahatI hai / hameM svapna AtA hai, anubhava bhI hotA hai / vaha kisake dvArA hotA hai ? jaba hama gaharI anubhUti meM hote haiM usa samaya avacetana mana meM cale jAte haiM / avacetana mana jo kriyA karatA hai, jisa zakti aura sAmarthya se karatA hai, vaha sthUla mana kabhI nahIM kara sktaa| avacetana mana kI tulanA meM cetana mana kI zakti bahuta alpa hai| Aja ke mAnasazAstrI aura purAne yogI, jina kinhIM ne bhI gaharAI meM paiThane kA prayatna kiyA ve vAstavikatA taka phuNce| unhoMne sUkSma cetanA kA pratipAdana kiyA / vaha bhale hI hameM AMkhoM se na dIkhe, kintu vaha anubhava se pare nahIM hai| gahare meM utarane para sUkSma zakti kI apekSA avazya hogii| usakA nAma kucha bhI rkheN| dhyAna dvArA usakA anubhava bhI hogA ki sthUla zarIra se haTakara hama kisI aise zarIra meM jA rahe haiM jo zakti kA bahuta bar3A kendra hai, sthUla mana se haTakara kisI aisI sUkSma cetanA meM jA rahe haiM jo bahuta bar3A prakAza kendra hai / * hama ise mAnyatA-mara samajha leM, usameM ulajhe nhiiN| vartamAna ko sAmane rakhakara caleM, kyA itanA kAphI hai ? ___ yaha ThIka hai / ulajhane kI jarUrata nahIM hai| hameM calanA to hamezA hI vartamAna se hogA, sthUla se calanA hogA / hama isa niyama ko na bhUleM ki hamArI gati sthUla se sUkSma kI ora hotI hai, sUkSma se sthUla kI ora nahIM hotii| dhyAna meM sthUla kA Alambana lete haiM, phira sUkSma kI ora jAte haiN| vyAvahArika bAta yaha hai ki hama sthUla se sUkSma kI ora cleN| hamArA lakSya sthUla se sUkSma taka pahuMcane kA ho / sthUla ke stara para sUkSma ko asvIkAra na kreN| sUkSma taka pahuMcane para sthiti apane Apa spaSTa ho jAtI hai / sthUla meM hI ulajha jAte haiM to phira Age nahIM bar3ha skte| * mana ke nivAsa ke bAre meM Apa aura spaSTa kreN| ___kucha loga kahate haiM ki mana samUce zarIra meM rahatA hai aura kucha loga kahate haiM ki vaha zarIra ke amuka-amuka hisse meM rahatA hai / ye donoM bAta sApekSa isalie ki hamArA jo bhI jJAna prakaTa ho rahA hai usakA mukhya kendra hai mastiSka-bRhad mastiSka, laghu mastiSka aura usake nIce kA pRSTharajju kA hissA / hamArA jJAna jJAnavAhI nAr3iyoM ke dvArA mastiSka taka pahuMcatA hai| isalie mAnanA cAhie ki mana kA mukhya kendra mastiSka hai| isa koNa se Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kahA jA sakatA hai ki mana kA nivAsa mastiSka meM hai / usakI kriyA jJAnavAhI taMtuoM ke mAdhyama se sAre zarIra meM hotI hai / isalie hama kaheM ki mana sAre zarIra meM vyApta hai, to yaha kahA jA sakatA hai / yadi donoM apekSAoM ko ThIka samajha leM to donoM bAteM kahane meM koI kaThinAI nahIM hai / * citta aura buddhi kA samparka mana ke sAtha hai yA tInoM eka haiM ? buddhi mana se alaga vastu hai / mana indriyoM kI sahAyatA se apanA kArya karatA haiM / buddhi mana kI sahAyatA se apanA kArya karatI hai / hama pustakoM ko par3hakara yA sunakara jAnate haiM, yaha saba vidyA hai, buddhi nahIM / buddhi sahajAta hotI hai / mAnasa-zAstriyoM ne bhI yaha svIkAra kiyA hai ki buddhi janma ke sAtha hI utpanna hotI hai / bAda meM usakA vikAsa nahIM hotA / sAdhAraNatayA hama kahate haiM ki buddhi kA vikAsa ho gayA, kintu sUkSma dRSTi se yaha bAta sahI nahIM hai / buddhi kA kabhI vikAsa nahIM hotA / janma - kAla meM jitanI buddhi hotI hai utanI hI rahatI hai / vaha na ghaTatI hai aura na bar3hatI hai / vidyA kA vikAsa hotA hai / vaha bAhara se AtI hai / buddhi bAhara se nahIM AtI / nirNaya karanA, viveka karanA buddhi kA kAma hai / eka AdamI bilakula hI par3hA-likhA nahIM hotA, phira bhI sahI nirNaya letA hai aura DhaMga se kAma karatA hai / vaha aisA buddhi ke dvArA karatA hai / vaha vidyAvAn nahIM hai kintu buddhimAn hai / buddhi kA camatkAra vidyA se bahuta adhika hai / buddhi ke ucca stara ko hama pratibhajJAna bhI kaha sakate haiM / jise hamane kabhI sunA nahIM, jAnA nahIM, aisI vastu hamAre sAmane A gayI, usake bAre meM buddhi nirNaya le sakatI hai, usakA vizleSaNa kara sakatI hai / usameM aisI kSamatA haiM / mana kA kAma indriyoM ke dvArA jo prApta karatA hai usakA saMkalana aura vizleSaNa karanA mAtra hai / kiMtu jo nayA jJAna utpanna hotA hai vaha sArA kA sArA buddhi ke dvArA hotA hai / indriya-stara kI cetanA se adhika samartha mAnasa-stara kI cetanA hai aura usase adhika samartha bauddhika stara kI cetanA hai / yaha indriya-stara aura atIndriyastara kA madhyavartI cetanA kA stara hai / * aba Apa citta ke bAre meM bhI batAeM / sAmAnya bhASA meM mana aura citta ko eka kahA jAtA hai / kintu gahare meM jAne para citta buddhi kA hI paryAya hai / * mana hI baMdha aura mokSa kA kAraNa hai / kyA yaha sahI hai yaha kahA jAtA hai ki mana bAMdhatA hai aura vahI mukta karatA hai / yaha itanA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana 117 sIdhA nahIM hai jitanA ki zabdoM meM kahA jAtA hai / mana koI sthAI tattva nahIM hai| vaha utpanna hotA hai aura naSTa ho jAtA hai| phira utpanna hotA hai aura phira naSTa ho jAtA hai / isalie baMdha aura mokSa kA hetu mana se pare hai, koI dUsarA tattva hai / kaSAya baMdha kA hetu hai aura usakA upazamana mokSa kA hetu hai / kaSAya kA kArya mana para Aropita hotA hai kintu isa kArya-cakra meM usakA maulika yoga nahIM hai / jina vRttiyoM kA, jina saMskAroM kA hamane saMcaya kara liyA ve jaba ubharate haiM taba bandhana ko lAte haiN| jina saMskAroM kA hamane vilaya kara diyA, ve hameM mukti kI ora le jAte haiN| saMskAra kA nirmANa baMdhana hai aura usakA vilaya mokSa hai| saMskAra ke ubharane para mana uttejita hotA hai, aura usakA vilaya hone para mana zAnta ho jAtA hai / saMskAra parokSa meM rahatA hai aura mana hamAre pratyakSa meM, isalie hama kahate haiM ki mana hI baMdha aura mokSa kA kAraNa hai| * 'mana kucha nahIM hai'-yaha merI samajha meM nahIM AyA / ise phira spaSTa kreN| ____ maiM yaha nahIM kaha rahA hUM ki mana kucha nahIM hai| maiM yaha kahanA cAhatA hUM ki vaha eka pravAha hai / pravAha ko hama yaha nahIM kaha sakate ki vaha kucha nahIM hai| dezakRta pravAha meM pAnI kI pahalI dhAra Age bar3ha jAtI hai aura usake sthAna para naI dhAra A jAtI hai| dhAra banI rahatI hai kintu eka hI dhAra nahIM rhtii| rAstA cAlU hai, srota khulA hai taba taka pravAha rahatA hai| srota ko banda kara dete haiM, phATaka ko banda kara dete haiM to pAnI kA pravAha ruka jAtA hai| isalie pravAha sthAyI tattva nhiiN| jaba taka phATaka khulA rahA, bAMdha meM se pAnI naharoM meM pravAhita hotA rhaa| phATaka ko banda kara diyA gayA, pAnI kA pravAha ruka gayA / mana eka saMkalpa karatA hai / vaha calA jAtA hai / dUsarA saMkalpa A jAtA hai / vRttiyoM kA srota khulA hotA hai, saMkalpa Ate rahate haiN| vRttiyoM kA srota banda hotA hai, saMkalpa kA pravAha samApta ho jAtA hai / mana bhI samApta ho jAtA hai, zAnta ho jAtA hai / * mana ko kaise zAnta rakheM jisase vaha kucha bhI na rahe ? zvAsa kA kuMbhaka kiyA, mana kI kriyA samApta ho gii| mana nae sire se utpanna nahIM huA, kuMbhaka phATaka bana gyaa| aisA kyoM huA ? isa para thor3A ciMtana kareM / mAnasika cetanA mastiSka ke koSThoM dvArA abhivyakta hotI hai| ve koSTha zvAsa ke dvArA sakriya hote haiM / zarIra kI sArI kriyA zvAsa ke dvArA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya cAlU rahatI hai / zvAsa jaba nahIM rahatA taba zarIra kI kriyA Thappa ho jAtI hai / zvAsa kI uttejanA milatI hai taba mastiSka kAma karatA hai / mana kI kriyA hotI hai taba mastiSka kAma karatA hai / jaise hI hamane zvAsa ko banda kiyA zvAsa kI uttejanA samApta ho gii| usake samApta hote hI mastiSka kI kriyA bhI zAnta ho gyii| mana ko hama utpanna karate haiM taba vaha utpanna hotA hai| usake pravAha ko roka dete haiM taba vaha anutpanna ho jAtA hai| * mana kI zAMti ke lie hameM kyA karanA hai ? mana kI zAnti ke lie kucha bhI nahIM karanA hai / nahIM karanA hI mana ko khAlI rakhanA hai aura mana ko khAlI rakhanA hI mana kI zAnti hai| mana ko jitanA bhareMge utanI hI azAnti hogii| bhare hue bartana meM koI vastu nahIM samA sakatI / bhare hue ghara meM koI AdamI nahIM raha sktaa| khAlI bartana meM koI cIja samA sakatI hai / khAlI ghara meM AdamI raha sakatA hai| khAlI mana meM cetanA kA avataraNa ho sakatA hai / yaha cetanA kA avataraNa hI mana kI zAnti hai / antaraMga kI sakriyatA bar3hegI, mana niSkriya ho jaaegaa| antaraMga kI sakriyatA hI mana kI niSkriyatA hai| bhItarI jAgarUkatA hI bAharI suSupti hai| zAnti koI mUrchA nahIM hai / vaha bhItarI Aga kA prajvalana hai| * hama mana se paricita kaise ho sakate haiM ? hama mana se paricita haiM / usase aparicita honA hai| paricaya kA dUsarA pahalU aparicaya hai| aparicita hue binA hama kisI se paricita nahIM ho sakate / hama dhyAna kareM, mana se aparicita hone kA abhyAsa kareM, usakA paricaya hameM apane Apa ho jaaegaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kA vilaya maiM dekhatA hUM ki jisakA koI astitva hI nahIM hai, usakA laya yA vilaya kaise hogA ? bhASA bahuta lacIlI hai / bahuta sAre vyakti apane bhAvoM ko abhivyakti dene ke lie bhASA kA cAhe jaise prayoga kara dete haiM / kisI ne kahA ki hamane sAdhanA kI aura mana kA vilaya ho gayA / dhyAna kiyA aura mana kA vilaya ho gayA / mana zAnta ho gayA, kisI rUpa meM vilIna ho gayA / to dUsarI bhASA yaha hai ki mana thA hI nahIM / vilaya huA kisakA ? jisakA koI astitva ho, usakA vilaya ho sakatA hai / para mana thA kahAM ? mana nahI thA / jaina, bauddha Adi jo sAdhanA kI dhAraNAeM haiM unakI bhASA hai-- mana kA koI astitva hI nahIM hai / mana kA koI AdhAra hI nahIM hai, mana kI koI pratiSThA hI nahIM hai aura mana kahIM sthita nahIM hai / phira usI bAta ko bhinnabhinna bhASAoM meM kaha denA par3atA hai / kabhI AdamI majabUrI ke kAraNa kahatA hai, kabhI apanI samajha ke kAraNa kaha detA hai / ujjainI ke pAsa naToM kI eka bastI thI / eka mukhiyA naTa thA / usake beTe kA nAma thA rohaka / rAjA ne eka bAra Adeza bhejA - 'eka bUr3hA hAthI vahAM A rahA hai / tumhAre gAMva meM rahegA / tumheM usakI sAra-saMbhAla karanA hai, dekhabhAla karanA hai / mujhe pratidina usakA kuzala saMvAda bhejanA hai / para eka bAta kA dhyAna rakhanA ki mauta kA samAcAra mata bhejanA / yadi mauta kA samAcAra sunA diyA to sunAne vAlA bhI mauta kA zikAra ho jAegA / ' bar3I ulajhana thI / roja kuzala- samAcAra denA parantu mauta kA samAcAra na denA / kucha dinoM taka yaha krama calatA rahA / roja saMvAda jAte rahe / hAthI bUr3hA to thA hI / marane jaisA thA aura marane ke lie hI zAyada bhejA gayA thA / kucha dinoM bAda vaha mara gayA / aba gAMva ke logoM ne cintA kI bAta hai / Aja kyA saMvAda deM rAjA ko ? agara kuzala-saMvAda deM to jhUTha hogA / jhUTha kaheM to mRtyu aura agara yaha bhI kaha deM ki mara gayA to bhI mRtyu / kareM kyA ? rohaka ne eka bAta sujhA dI / dUta gayA aura jAkara bolA- 'mahArAja, praNAma !' 'kaho, kaise hai hAthI ?' rAjA ne pUchA / dUta socA ki kyA kareM ? bahuta 11 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kahA-'kyA batAeM ApakA, hAthI Aja eka bahuta vicitra sthiti meM calA gayA / bolatA bhI nahIM hai, sunatA bhI nahIM hai, hilatA-DulatA bhI nahIM hai / na khAtA hai, na pItA hai / na zvAsa letA hai / aura na kucha hI karatA hai / ' rAjA ne kahA-'kyA huA ? mara gayA kyA ?' dUta ne kahA--'yaha Apa jaaneN| maiM to marA nahIM kahatA / Apa hI kahate haiN|' sacamuca yaha bhASA kA hI antara thaa| mara gayA, yaha kahanA nahIM thA kintu vaha saba kucha kaha diyA jo mRta ke lie kahA jA sakatA hai / 'aba hAthI isa duniyA meM nahIM hai'--yaha batAnA thaa| 'vaha mara gayA'- isa bhASA meM bhI batAyA jA sakatA hai, aura 'vaha khAtA nahIM hai, pItA nahIM hai, bolatA nahIM hai, hilatA-DulatA nahIM hai, zvAsa nahIM letA hai'-isa bhASA meM bhI batAyA jA sakatA hai| Apa cAhe yaha kaheM ki hamArA ciMtana nahIM ho rahA hai, vicAra nahIM ho rahA hai / hama soca nahIM rahe haiM, hama kalpanA nahIM kara rahe haiM / Apa kaha sakate haiM ki mana mara gayA, mana kA astitva nahIM hai / mana vilIna ho gayA, mana kA astitva nahIM hai-yaha bhASA kA bheda ho sakatA hai / tAtparya meM mujhe koI bheda dikhAI nahIM detA / vAstava meM sacAI yaha hai ki mana ko utpanna karane vAlA yaMtra jaba niSkriya ho jAtA hai taba mana utpanna hI nahIM hotA / jaba mana utpanna nahIM hotA taba hama kahate haiM ki mana kA vilaya ho gayA / mana kI anutpatti kI dazA, mana ke janma na lene kI dazA, ThIka isI bhASA meM hai mana kA vilaya ho jAnA / hama kucha bhI kheN| koI kaThinAI kI bAta nahIM hai| hama yaha kaheM ki mana kA vilaya ho gayA to tAtparya yahI hai ki mana kA astitva nahIM rhaa| agara hama yaha kaheM ki mana utpanna nahIM huA, tAtparya hogA ki mana kA astitva nahIM hai / mUla bAta to tAtparya kI hai| tAtparyArtha meM hama jisakI mImAMsA karate haiM vaha yaha hai ki eka aisI sthiti A sakatI hai jahAM mana nahIM rahatA / hama yaha mAnakara na caleM ki mana rahatA hI nhiiN| yaha sthiti bhI hamArI ghaTita hotI hai ki mana nahIM hI rahatA / to hamAre cetanA ke stara para do sthitiyAM nirmita ho gayIM-eka mana ke hone kI sthiti aura eka mana ke na hone kI sthiti / yaha mana ke na hone kI sthiti manovilaya kI sthiti hai aura mana ke hone kI sthiti vaha hai jisakA Apa saba loga anubhava karate haiN| :: mana hotA hai aura bahuta hotA hai / isalie hama mana nahIM hone kI bAta Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kA vilaya 121 socate haiM / agara mana nahIM hotA to zAyada hama mana ke hone kI bAta socate / kintu mana hotA hai aura bahuta bAra hotA hai| isalie aba hama isa khoja meM haiM ki mana na ho| yaha bAta kyoM socate haiM / isakA bhI eka kAraNa hai / mana kA honA korA mana kA honA hI nahIM hai| mana kA honA bahuta sArI samasyAoM kA honA hai| kyoMki jisa yaMtra ke dvArA mana saMcAlita hotA hai aura mana meM jo pravAhita hotA hai, usa nalikA meM bahuta sArI cIjeM aisI bhI AtI haiM, jinheM hama nahIM cAhate / isalie hama bahuta bAra socate haiM ki mana na ho to bahuta acchI bAta hai / __ mana utpanna hotA hai prANa ke dvaaraa| yadi prANa na ho to mana utpanna nahIM hotA / prANa mana ko utpanna karatA hai, mana jAgRta hotA hai yA nirmita hotA hai / jaise hI mana utpanna hotA hai, apanA kAma karane lagatA hai, vRttiyAM usa para hAvI ho jAtI haiN| usa choTe-se bacce para vRttiyAM itanI hAvI ho jAtI haiM ki becArA mana kucha bhI nahIM rhtaa| itane AvaraNa Upara A jAte haiM ki unake izAroM para use calanA par3atA hai / prANa aura vRtti-eka utpanna karane vAlA aura eka hAvI hone vAlA, ye do tattva aise haiM jo mana jaise bhole bacce ko duHkhI banA DAlate haiM / Apa anubhava kareMge ki jIvana se bahuta bAra Avega Ate haiN| Avega kyoM Ate haiM / kyA Apa socate haiM ki mana ke Avega haiM ? mana kA apanA koI Avega nahIM hai| kintu vRttiyoM meM Avega hote haiM aura ve mana para isa prakAra chA jAte haiM ki hameM aisA lagatA hai ki sArI khurAfAta mana kI hai| sArI duSTatA mana kI hai / para mana meM koI khurAfAta nahIM hai / - eka sAdhaka thaa| usakA nAma thA hekaina usake pAsa nobu sije nAma kA yoddhA AyA / Akara bolA-mahArAja ! svarga kyA hai aura naraka kyA hai ?" yoddhA thA, AMkhoM meM usake lAlimA thii| hAtha meM talavAra thii| bar3I tejI ke sAtha AyA aura tejI ke sAtha bolA--'kyA Apa batalAeMge ki svarga kyA hai aura naraka kyA hai ?' sAdhaka ne kahA-'tuma bahuta bar3e yoddhA ho, kintu lagatA hai ki tumhArI AtmA meM teja nahIM hai / yaha talavAra liye phirate ho kintu AtmA meM teja kahAM hai ? tumhAre bhItara koI zakti nahIM hai, koI prANavattA nahIM hai / nikamme yoddhA bana gae !' 'itanA kahanA yoddhA kA apamAna karanA thA / talavAra kI nindA aura yoddhA ke parAkrama kI nindA, kitanI gaharI coTa thI ! yoddhA itanA ugra ho gayA ki myAna se talabAra nikAla lii| sAdhaka ne Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kahA-'myAna se talavAra nikAla lene para hI koI yoddhA nahIM bana jaataa| talavAra nikAlane mAtra se koI yoddhA bana jAe taba to duniyA meM bahuta sAre loga yoddhA kahalAeMge / talavAra calAnA tuma kahAM jAnate ho? aura aisI talavAra le rakhI hai jisameM dhAra hI nahIM hai / ' yoddhA ke lie itanA kAphI thA / vaha ubala par3A / usane talavAra calAne ke lie jaise hI hAtha bar3hAyA, sAdhaka bola par3A-'yaha naraka kA dvAra hai / yoddhA zAnta ho gayA / talavAra nIce gira gaI / hAtha jor3akara sAdhaka ko praNAma kiyA / sAdhaka ne kahA-'yaha svarga kA dvAra hai|' aba Apa dekhiye ki do-cAra minaToM meM hI naraka kA dvAra bhI usake sAmane A gayA aura svarga kA dvAra bhI sAmane A gayA / vaha svarga kI dizA meM bhI prayANa kara gayA aura naraka kI dizA meM bhI prayANa kara gyaa| usane naraka ke daravAje ko bhI khaTakhaTA liyA aura svarga ke daravAje ko bhI khaTakhaTA liyA / yaha kyA hai ? Apa soceMge ki yaha sArI mana kI kriyA hai, mana kA bojha hai, mana kI kaluSatA hai / para maiM aisA nahIM soctaa| jo mana do minaTa bAda svarga kA dvAra vana gayA, vaha mana kahIM bhI nahIM le jA sakatA aura le jAne kA adhikArI bhI nahIM hai / kintu becAre para doSa mar3ha dete haiM jo usameM nahIM hai / yaha naraka kA darzana aura svarga kA darzana, naraka ke daravAje ko khaTakhaTAnA aura svarga ke daravAje ko khaTakhaTAnA--ye donoM bAteM hamArI vRttiyAM kara rahI haiM, na ki mana kara rahA hai / hamArI cetanA ke do stara hote haiN| eka hotA hai jJAna kA stara aura eka hotA hai vedanA (vRtti yA saMjJA) kA stara / ajJAnI AdamI vedanA ke stara para jItA hai aura jJAnI AdamI jJAna ke stara para jItA hai| jAnanA jJAnI AdamI kA kAma hai / kyA ghaTita ho rahA hai, usa tattva ko jAnanA jJAnI kA kAma hai / jJAnI duniyA meM AMkha mUMdakara nahIM cltaa| vaha sava kucha jAnatA hai aura jAna kara calatA hai| kintu jAnatA hai, vedana nahIM karatA--yaha hai hamArI jJAna kI sthiti yA cetanA kI sthiti / dUsarI hai vedanA kI sthiti / ajJAnI AdamI jAnatA kama hai, yA nahIM jAnatA, kintu vedanA karatA hai| vedanA ke stara para jItA hai| ____ zrImajjayAcArya ne dekhA, nATaka ho rahA hai / para unake mana meM koI saMvedanA nahIM huI / nATaka hotA rahA aura unakA apanA kAma calatA rahA / jAna liyA para vedanA ke pravAha meM ve nahIM bahe / hamArA krodha, hamArA abhimAna, hamArI mAyA, hamArA lobha aura hamArI AkAMkSA--yaha pravAha-pAtI cetanA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kA vilaya 123 vedanA kA hetu hai / vahuta sAre loga socate haiM ki maiM akelA rahakara kyA karUMgA ? jo kAma saba loga kara rahe haiM, usameM phira mujhe kyA kaThinAI hai / kAma karane kI koI jarUrata nahIM hai, para socatA hai ki jaba saba hI kara raheM haiM, taba phira maiM akelA bacakara kyA karUMgA ? bahuta sAre loga hote haiM jo isI bhASA meM socate haiM ki jise saba kareM vaha kAma hameM kara lenA cAhie / koI jarUrata nahIM socane aura vicArane kI / yaha hotI hai pravAhapAtI cetanA / eka hotI hai lokasaMjJA - lokAnukaraNa, jo anukaraNa ke AdhAra para kiyA jAtA hai, laukika mAnyatAoM ke AdhAra para kiyA jAtA hai| bahuta sArI aisI laukika mAnyatAeM hotI haiM, unake AdhAra para hamArI cetanA kA nirmANa hotA hai aura hama kAma karate cale jAte haiM / eka vyakti ne eka dina pUchA thA ki jaise manovijJAna meM maulika manovRttiyoM kA nirdhAraNa hai, vaise hI yoga meM vRttiyoM kA nirdhAraNa hai yA nahIM ? usa dina saMkSepa meM maiMne isakA uttara diyA thA, kintu Aja vistAra meM isa para carcA kara rahA hUM / krodha Adi maulika manovRttiyAM haiN| jaina paribhASA meM inheM saMjJA kahA jAtA / ve dasa haiM - krodha-saMjJA, mAna- saMjJA, lobha-saMjJA, AhAra-saMjJA, bhaya-saMjJA, maithuna-saMjJA, parigraha - saMjJA, ogha saMjJA aura lokasaMjJA / ye dasa maulika manovRttiyA haiM aura ye prANimAtra meM milatI haiM / jo cetanA ke stara para pahuMca gae, jo jJAnI ho gae, unakI bAta Apa chor3a dIjie / jo jJAnI nahIM hue haiM, vedanA ke stara para jI rahe haiM, unameM ye dasoM vRttiyAM milatI haiM / hama bahuta prabhAvita ho jAte haiM / bAhara koI ghaTanA ghaTita hotI hai, kisI ke yahAM duHkha huA, koI rotA hai to sunane vAlA bhI ruAMsA ho jAtA hai / 'thAvaccAputra' ke par3osa meM bacce kA janma huA, gIta gAye jAne lage aura eka sunahalA avasara AyA / 'thAvaccAputra' praphulla ho gayA aura khila uThA / kucha dina bAda 'thAvaccAputra' ke par3osa meM mRtyu ho gaI, karuNA krandana aura cItkAra hone lagA / 'thAvaccAputra' kA mana ruAMsA ho gayA / hama anubhava karate haiM ki bahuta sAre prabhAvoM ko loga grahaNa karate haiM, aura tabhI grahaNa karate haiM jaba hama vRtti ke stara para, vedanA kI cetanA ke stara para jIte haiM / ajJAnI AdamI vedanA ke stara para jItA hai, isakA matalaba yaha huA ki Apa eka kasauTI apane hAtha meM rakheM, yA hara koI vyakti apane pAsa rakhe ki mere mana para agara dUsarI sthitiyoM kA prabhAva hotA hai, sAmane jaisA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ghaTita hotA hai, usakA prabhAva hotA hai, isakA matalaba yaha hai ki maiM vRtti kA jIvana jI rahA hUM, vedanA kA jIvana jI rahA huuN| aura yadi sAmane ghaTita hone vAlI ghaTanAeM Apako prabhAvita nahIM karatIM, to nizcitta hI usa kasauTI para kasakara Apa yaha dekha sakate haiM, Apa jJAna kA jIvana jI rahe haiM, jJAna ke stara kA jIvana jI rahe haiM, vedanA ke stara kA jIvana nahIM jI rahe hamAre jIvana meM jitane Ubar3a-khAbar3a sthala Ate haiM, jitane utAra aura car3hAva Ate hai, jitanI samasyAeM aura ulajhaneM AtI haiM, ve sArI kI sArI ina vRttiyoM ke mAdhyama se mana meM saMkrAnta hotI haiN| mana becArA itanA bholA hai ki le letA hai / hara bAta ko pakar3a letA hai| bacce ke hAtha meM jAkara Apa kucha bhI de dejie, baccA le legaa| use patA nahIM ki lenA cAhie yA nahIM lenA caahie| yaha mana kA bholApana hI hai, mana kA doSa nahIM hai| mana kA apanA koI doSa nahIM hai, mana kI apanI koI malinatA nahIM hai, mana kI apanI koI krUratA yA kapaTatA nahIM hai| agara doSa mAneM to vaha itanA hI ki vaha bholA hai aura bholA hone ke kAraNa vRttiyoM ko svIkAra kara letA - mana para jitanA prabhAva hotA hai vaha sArA kA sArA vRttiyoM kA hotA hai| prANa mana ko utpanna karatA hai aura vRttiyAM use doSapUrNa banAtI haiM / aba hameM karanA kyA hai ? hamArA dhyAna sIdhA jAtA hai mana ko zAnta kareM, mana ko vilIna kareM, mana ko kisI cIja meM milA deN| maiM samajhatA hUM ki yaha mUla ko pakar3ane kI bAta nahIM hai / jise hameM pakar3anA cAhie, vaha hai vRttiyoM kA saMzodhana / vRttiyoM kA saMzodhana honA caahie| jaba vRttiyoM kA saMzodhana hogA, taba Apa sahaja hI mAnie ki mana kI jitanI caMcalatA hai, mana kI jitanI sakriyatA hai, vaha apane Apa hI kama ho jaaegii| usa yoddhA ko kisane talavAra myAna se nikAlane ke lie prerita kiyA ? usa yoddhA ko kisane talavAra hAtha meM uThAne ke lie prerita kiyA ? aura usa yoddhA ko kisane talavAra sAdhaka ke gale ke najadIka le jAne ke lie prerita kiyA ? vRttiyoM ne aisA kiyA / jaise hI vRtti para coTa lagI, abhimAna kI vRtti para coTa lagI, talavAra uTha gaI, myAna se nikala gaI aura sAdhaka ke gale taka pahuMca gaI / jaise hI abhimAna kI vRtti para thor3e chITe DAle gae, talavAra nIce gira gii| hama loga svayaM anubhava, kareM ki jahAM-jahAM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kA vilaya 125 hamArI vRtti para coTa hotI hai mana ekadama uchala par3atA hai| yaha uchalana mana kI nahIM hai, yaha caMcalatA mana kI nahIM hai, yaha hai vRtti kI UchAla aura caMcalatA / hameM vAstava meM vilaya karanA hai vRtti kA, zodhana karanA hai vRtti kA, nirasana karanA hai vRtti kA / isIlie jaina sAdhakoM ne isa bAta para sabase adhika bala diyA ki kaSAya ko samApta kro| niSkaSAyatA kI sthiti ko prApta karo / kaSAya-mukta hone kI sthiti AegI to apane Apa vRttiyAM kSINa ho jaaeNgii| vRttiyAM kSINa hoMgI to mana apane Apa hI kSINa ho jaaegaa| mana ko sthira karane kI, mana ko vilIna karane kI yA mana ko anutpanna karane kI koI jarUrata nahIM hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 manovijJAna aura caritra - vikAsa manuSya sAmAjika prANI hai / koI bhI manuSya nitAMta vaiyaktika nahIM ho sakatA / koI aisA lohAvaraNa hotA jisameM se chanakara koI dUsarI cIja vyakti meM saMkrAMta nahIM hotI to vyakti zuddha artha meM vyakti rahatA / kintu aisA koI lohAvaraNa nahIM hai / aisA koI kavaca nahIM hai jise bedhakara bAhara kI koI bhI cIja na aae| isalie koI bhI vyakti zuddha artha meM vyakti nahIM hai / hara vyakti samAja hai / samAja samudAya hai / usa para dUsaroM kA prabhAva par3atA hai, paristhitiyoM kA prabhAva par3atA hai, vAtAvaraNa kA prabhAva par3atA hai, paraMparA kA prabhAva par3atA hai, siddhAMta kA prabhAva par3atA hai, vaMzAnukrama kA prabhAva par3atA hai| aura zarIra racanA kA prabhAva par3atA hai / ye sAre prabhAva manuSya para ina prabhAvoM se prabhAvita hokara vaha apane jIvana ko calAtA hai / hama jise kahate haiM manuSya kA caritra, vaha caritra kyA ? ina sAre prabhAvoM, usake mastiSka para par3ane vAle sAre vicAra pratibiMboM dvArA usakI jisa vRtti kA nirmANa hotA hai, vaha hai caritra | par3ate hai / 1 manovijJAna ne caritra-nirmANa kA vizleSaNa kiyA, usake kAraNoM para vicAra kiyA / usake anusAra manuSya meM do prakAra ke guNa hote haiM - eka maulika manovRtti aura eka arjita svabhAva, yA AdateM / kucha manovRttiyAM aisI haiM jo prANI meM maulika hotI haiM / na kevala manuSya meM hI balki hara prANI meM hotI haiM / ve kisI bAhara ke prabhAva se nahIM AtIM / jaise - bhUkha / bhUkha manuSya kI bhaulika manovRtti hai / lar3AI, yaha bhI maulika manovRtti hai / lar3anA-jhagar3anA aura saMgharSa karanA maulika manovRti hai / kAma-vAsanA maulika manovRtti hai / ye kucha maulika manovRttiyAM haiM jo manuSya meM sahaja hI pAyI jAtI haiM / ye bAhara se AtI nahIM, arjita nahIM hotIM / kucha arjita hotI haiM aura unhIM ko hama kahate haiM caritra, Adata yA svabhAva / ve arjita kI jAtI haiM / unake arjana meM aneka siddhAMta kAma karate haiM / manovijJAna ke anusAra arjita AdatoM ko tIna bhAgoM meM bAMTA gayA hai / eka prathama zreNI kI AdateM jo sAdhAraNa AdateM hotI haiM aura usase caritra kA nirmANa hotA hai, jaise Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna aura caritra-vikAsa 127 bhaya aura pralobhana / manuSya ke caritra-nirmANa meM bhaya aura pralobhana kA bahuta bar3A sthAna hai / baccA koI kAma karanA nahIM caahtaa| skUla meM jAnA nahIM cAhatA / mAtA ne kahA- 'beTa, skUla cale jaao|" "nahIM jaauuNgaa|" "yaha lo ATha AnA / " beTA skUla calA gyaa| ATha AnA meM skUla jAnA ho gayA / baccA koI kAma karanA cAhatA hai aura mAtA cAhatI hai ki vaha yaha kAma na kare / mAnatA nahIM hai / bhaya dikhAyA, "udhara mata jAo, hauA hai|" baccA Dara gayA, phira vahAM nahIM gayA / bhaya aura pralobhana-ye donoM bahuta kAma karate hai / Apa kevala bacce ke lie hI na socie, ye hara AdamI ke lie kAma karate haiN| hama loga bhagavAn mahAvIra meM vizvAsa karate haiM, Atma-kartRtva meM vizvAsa karate haiM, AtmA meM vizvAsa karate haiM, apane karma meM vizvAsa karate haiM, karma ke phala meM vizvAsa karate haiN| phira jagaha-jagaha kyoM jAte haiM ? kyoMki hameM Dara rahatA hai| hama devatA kI manautI mAnate haiM / agara devatA kI manautI nahIM manAI jAegI to na jAne kyA ho jAegA? bImArI ho jAegI aura koI upadrava ho jaaegaa| yaha bhaya hamako vahAM tAnakara le jAtA hai / bhaya ke kAraNa bahuta sAre kAma karate haiM / jo kAma loga nahIM bhI karanA cAhate vaha bhI bhaya ke kAraNa karate haiM / aura maiM samajhatA hUM ki bahuta loga dharma bhI bhaya ke kAraNa karate haiN| dharma isalie karate haiM ki nahIM kiyA to paraloka bigar3a jaaegaa| naraka milegaa| itane kaSTa bhugatane hoNge| niraMtara vedanA, ananta bhUkha, ananta pyAsa, ananta sardI, ananta garmI--ye sArI sahana karanI hoNgii| mana meM yaha bhaya hai, isalie Apa cAhate haiM ki dharma kreN| __ mana meM pralobhana hai ki dharma kareMge to svarga milegaa| itane bar3e prAsAda, itanA ArAma, itanA sukha, aura itanI zakti, itanA vaibhava aura itanA aizvarya -yaha pralobhana dharma kI ora AkRSTa karatA hai| aura bhaya adharma se bacAtA hai tathA dharma kI ora AkRSTa bhI karatA hai / maiM samajhatA hUM ki yadi Aja dharma ke sAtha yaha bhaya aura pralobhana kI bAta chUTa jAe to pIche kitanA bacegA ? kyA Apa kalpanA kara sakate haiM ki bhaya aura pralobhana ye donoM miTa jAeM to pIche dhArmika loga kitane baceMge ? kahanA kaThina hai / bahuta kaThina hai| duniyA ke adhikAMza logoM meM jo dharma cala rahA hai, bhaya aura pralobhanaina do preraNAoM se cala rahA hai / ye donoM dharma ke gurutvAkarSaNa haiM jo janatA ko apanI ora khIMca rahe haiM / yaha gurutvAkarSaNa samApta ho jAe to zAyada Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya 128 manuSya kA dharma ke prati AkarSaNa bhI kama ho jAe / hamAre caritra nirmANa meM bhaya aura pralobhana kA bahuta bar3A sthAna rahatA hai / yaha asvAbhAvika nahIM hai / bahuta sAre loga khAne meM ruci lene vAle hote haiM / kintu amuka-amuka cIjeM nahIM khaate| kyoM nahIM khAte ? svAsthya bigar3a jAegA / ve khAnA isalie nahIM chor3a rahe haiM ki khAnA chor3ane meM unakI dRSTi paramArtha kI hai / kintu isalie chor3a rahe haiM ki svAsthya kharAba ho jAegA / svAsthya ke bigar3ane kA bhaya rahatA hai| mirca nahIM khAnA hai| mirca nahIM khAne kA mana para kyA asara hotA hai, isalie mirca chor3ane vAle kama mileMge, aura mirca khAne se peTa para, peTa kI kriyA para kyA asara hotA hai, isa dRSTi se mirca ko chor3ane vAle jyAdA mileMge / manuSya ke caritra-nirmANa meM bhaya aura pralobhana kA bahuta bar3A sthAna rahA hai aura rahegA / ise kabhI miTAyA nahIM jA sakatA / agara yaha miTa jAe to do bAteM ho sakatI haiM--yA to manuSya pUrA pazutA kI ora calA jAegA yA phira pUrA paramArtha kI ora calA jAegA / phira yaha bIca kI sthiti nahIM rahegI / bhaya aura pralobhana kI sthiti samApta taba ho sakatI hai jaba paramArtha kI dRSTi samAja meM itanI vikasita ho jAe ki hara AdamI paramArtha ko sAmane rakhakara kAma karatA rahe / phira bhaya aura pralobhana kI jarUrata nahIM rahegI / yA manuSya itanA pazutA kI ora calA jAe, itanA mUrcchA meM calA jAe, phira use bhaya aura pralobhana kI jarUrata nahIM rahegI / ye do sthitiyAM haiM / eka vaha chora hai jahAM manuSyatA kA pUrA patana hotA hai, aura eka vaha chora hai, jahAM manuSyatA kA pUrA-pUrA vikAsa hotA hai / yaha madhya kA bindu hai / yahAM jo caritra kA nirmANa hotA hai vaha bhaya aura pralobhana ke AdhAra para hotA hai / dUsarI sthiti hai prazaMsA aura niMdA kii| yaha bhI hamAre caritra-nirmANa meM sahAyaka banatI hai / maiMne eka kAma kiyA aura gurujanoM ne usakA samarthana kara diyA, anumodana kara diyA to maiM cAhUMgA ki vaha kAma phira karU, merI vaha Adata bana jAegI, svabhAva bana jAegA aura maiM bAra-bAra use doharAnA cAhUMgA, karanA caahuuNgaa| maiMne koI kAma kiyA aura pahale hI kisI ne Toka diyA ki tumane acchA nahIM kiyA, basa vaha sthiti samApta / vaha nahIM hogA / to hamAre karane meM, hamArI Adata ke nirmANa meM inakA bhI bahuta bar3A sthAna hai / jisa kAma ke karane se mujhe prazaMsA milatI hai, samarthana milatA hai, anumodana milatA hai aura dUsaroM kA bala milatA hai, vaha kAma karanA maiM pasaMda Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna aura caritra-vikAsa 126 karUMgA / usa kAma se bacanA cAhUMgA jisa kAma ko karane para nindA hotI hai, dUsare loga burA mAnate haiM, apayaza karate haiN| Aja agara kisI ko pUMjIvAdI kahA jAe to vaha katarAtA hai| kyoMki Aja pUMjIvAda ke prati ghRNA kA bhAva yA nindA kA bhAva ajita ho gayA hai| dUsarI ora Apa dekhie ki jo bilakula DikTeTara haiM, paddhati meM DikTeTarazipa mAnya hai, kintu ve bhI apane ko lokatantrI kahalAnA pasaMda karate haiM / ve nahIM cAhate ki adhinAyakavAdI ke rUpa meM duniyAM ke sAmane unakA ceharA prastuta ho / kyoMki adhinAyakavAda Aja eka prakAra se dhUmila ho gayA hai / usakA mUlya ghaTa gayA hai, avamUlyana ho gayA hai| koI use pasanda nahIM krtaa| isa sthiti kA nirmANa samAja kI nindA aura prazaMsA ke AdhAra para huA hai / manuSya ke caritra-nirmANa meM nindA aura prazaMsA kA bhI bahuta bar3A yoga rahatA hai| sukha aura duHkha-ye bhI caritra-nirmANa meM bahuta sahAyaka banate haiN| bacce kI AdateM isI AdhAra para arjita hotI haiM / bacce ne Aga kI ora hAtha bar3hAyA, tApa lagA, acchA nahIM lagA / vaha hAtha ko apanI ora khIMca letA hai / pAnI pIyA, acchA lagA, pAnI pIne laga jAtA hai / koI bAta apane mAMbApa se kahI, mAM-bApa ne use thapathapAyA / var3A ArAma milA, sukha milA aura vaha kAma karane laga jAtA hai / koI bhI AcaraNa kiyA aura mana ko prasannatA milI, vaha kAma karanA sIkha jAtA hai / AMkha para paTTI bAMdhakara calA, lar3akhar3A gayA, khambhe se coTa khA lI, vaisA kAma Age nahIM kregaa| mujhe yAda hai jaba maiM baccA thA-choTA baccA thA--eka dina na jAne mana meM kyoM aisA AyA ki AMkha para paTTI bAMdha lI aura paTTI bAMdhakara calane lgaa| calate-calate ghara kA daravAjA aayaa| vahAM bhIta thI / sIdhA nahIM jAkara daravAje se TakarA gyaa| coTa laga gaI, jisakA nizAna abhI taka banA huA hai / phira kabhI paTTI nahIM baaNdhii| jisa kAma meM hameM duHkha kA anubhava hotA hai, phira vaha kAma hama chor3a dete hai / eka zreNI ke tIna yugala maiMne Apake sAmane prastuta kie, jo hamAre caritra ko prabhAvita karate haiN| bhaya aura pralobhana, prazaMsA aura nindA, sukha aura duHkha-ye tIna yugala haiM, eka hI zreNI ke, eka hI kakSA ke, jo manuSya ke caritra ko prabhAvita karate haiM aura bahuta sAre logoM kA caritra ina bAtoM se prabhAvita hotA hai| sAmAnya logoM kA to akasara hotA hI hai| inhIM bAtoM ke AdhAra para kucha Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya banate haiM, bigar3ate haiM, banAte hai aura bigAr3ate haiM, calate haiM aura ThukarAte haiM / dUsarI hai kartavya kI bhUmikA, dAyitva kI bhUmikA / yaha pahalI bhUmikA se UrdhvagAmI hai / jina logoM meM dAyitva kI cetanA jAgRta ho jAtI hai, ve vyakti una bAtoM se Upara uTha jAte haiN| ve apane caritra kA nirmANa dAyitva ke AdhAra para karate haiN| unheM dAyitva kI anubhUti ho jAtI hai aura ve apane caritra ko vikasita karate haiN| Apa anubhava karate hoMge ki bahuta sAre loga caMcala hote haiM, bahuta naTakhaTa hote haiN| unakA AcaraNa bhI acchA nahIM hotA / kintu jaba kisI dAyitva ke pada para A jAte haiM aura dAyitva kA anubhava kara lete haiM to unake caritra meM antara par3a jAtA hai aura sacamuca hI badala jAte haiM ve / kucha loga nahIM badalate / svabhAva acchA nahIM hotA, to unheM yaha parAmarza diyA jAtA hai-'are bhAI ! yaha aise nahIM sudharegA, jarA jimmedArI isa para DAla do, isa para thor3A bojha DAlA aura apane Apa hI yaha ThIka ho jaaegaa|' yaha salAha bahuta sAre samajhadAra loga dete haiM aura Apane bhI zAyada sunA hogaa| hamane dekhA hai / hamAre sAdhu-sAdhvI jagat meM bhI hama isa bAta kA anubhava karate haiM / aise prayoga bhI calate haiM / kisI vyakti kI kisI Adata meM parivartana karane kI jarUrata hotI hai aura vaha nahIM hotA hai to use dAyitva sauMpakara badalane kA prayatna kiyA jAtA hai| loga to socate haiM ki yaha vyakti usake yogya nahIM thA, phira isa para yaha dAyitva kyoM sauMpA gayA ? kyoM DAlA gayA ? kintu maiM yaha anubhava karatA hUM ki dAyitva DAlane para usa vyakti meM sacamuca parivartana A jAtA hai / parantu dAyitva kI anubhUti avazya honI caahie| aisA vyakti jise dAyitva kA anubhava na ho, usameM parivartana kI sambhAvanA nahIM kI jA sktii| kintu jise dAyitva kI anubhUti ho jAe to sacamuca usameM parivartana Ane laga jAtA hai| caritra-nirmANa kI dUsarI zreNI kA hetu hai-dAyitva-bodha / tIsarI zreNI jo isase Age kI hai, vaha hai dharma-bodha, dhArmika cetanA ko jAgaraNa, viveka kA jAgaraNa / jo vyakti isa preraNA se prerita hokara apane caritra kA nirmANa karatA hai vaha uccatama kakSA kA caritra-nirmANa hotA hai / muAja ko yamana kA zAsaka niyukta kiyA gyaa| mohammada sAhaba ne pUchA-'tuma yamana ke zAsaka bane ho| tumhAre sAmane bahuta sAre abhiyoga AeMge aura tumheM phaisalA karanA hogA / batAo, tuma kisa AdhAra para karoge?' usane kahA-'allAha kI pavitra pustaka kurAna ke AdhAra para sAre phaisale Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna aura caritra - vikAsa 131 - karUMgA / ' mohammada ne phira pUchA - " vaisI bAta agara tumheM pavitra pustaka meM nahIM milegI to batAo phira kisa AdhAra para karoge ?' usane kahA - 'agara usa pavitra pustaka meM usakA koI nirNaya nahIM milegA to maiM paigambaroM ke AdhAra para usakA phaisalA karUMgA / ' mohammada ne phira pUchA - ' agara unake nirdezanoM meM bhI tumheM mArgadarzana nahIM milA, koI samAdhAna nahIM milA to batAo phaisalA kisa AdhAra para karoge ?' taba usane kahA - ' agara paigambara ke nirdezanoM meM bhI mujhe AdhAra nahIM milA to phira maiM apane viveka ke AdhAra para phaisalA duuNgaa|' yaha hai viveka kA jAgaraNa / jo vyakti viveka ko sAtha lekara calatA hai, viveka - cetanA ko jAgRta kara calatA hai, usake caritra kA nirmANa viveka ke AdhAra para hotA hai / aura yaha bahuta hI UMcI bAta hai, uccatama bhUmikA kI bAta hai / hamArI dhArmika cetanA ko jAgRta karanA viveka ko jAgRta karanA hai / hameM kaThinAI bhI bahuta hai / dharma-cetanA yA paramArtha kI cetanA ke bAre meM - matabheda bhI bahuta rahe haiM / eka RSi kahatA hai - 'yaha bahuta bar3I kaThinAI hai, hama kaise yaha nirNaya kareM ki hamArA yaha AcaraNa sahI hai aura yaha galata hai / dharma aura adharma svayaM Akara hameM yaha nahIM kahate haiM ki maiM dharma hUM aura maiM adharma huuN| agara ve Akara hameM yaha nirNaya de deM ki yaha tumhArA AcaraNa acchA hai aura yaha tumhArA AcaraNa acchA nahIM hai / yaha dharma hai aura yaha adharma hai / maiM svayaM dharma Akara kaha rahA hUM yaha AcaraNa tumharA dharma hai / aura isI prakAra adharma Akara kaha de ki yaha tumhArA AcaraNa adharma hai, yaha bAta maiM svayaM adharmaM kaha rahA hUM / ' to manuSya ko koI kaThinAI nahIM hogI / devatA, gandharva Adi koI Akara yaha nahIM kahatA hai ki yaha dharma hai aura yaha adharma hai / to phira nirNaya kisa AdhAra para kareM ? to Akhira rahA viveka hI AdhAra / hameM nirNaya karanA hogA viveka ke AdhAra para / kisI bhI cIja kA nirNaya hamArA viveka hI karegA / aura viveka ke AdhAra para hI hama hara cIja kA nirNaya karate haiM / sukarAta ko jahara kI pyAlI dI jA rahI thI / sAre mitra, prazaMsaka, bhakta aura samarthaka udAsa ho rahe the, ruAMse ho rahe the, Akula vyAkula ho rahe the / ghabarAe hue bole - 'gurudeva ! yaha kyA ho rahA hai ? abhI Apa hamAre sAmane haiM, do kSaNa meM Apa mara jaaeNge| bahuta bar3A anartha ho jAegA / ' sukarAta parvata kI bhAMti avicala thA / mana meM koI prakampana nahIM thA, koI bhaya nahIM thA / mana meM koI ghabarAhaTa nahIM, mana meM koI vedanA nahIM / zAMta bhAva se Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya baiThA thaa| bhaktoM ne jaba bAra-bAra yaha kahA taba sukarAta bolA-'kyoM ghabarAte ho ? tumheM kaSTa kyoM ho rahA hai ? tuma jAnate ho ki isa duniyA meM kucha loga nAstika haiM aura kucha loga Astika / jo nAstika haiM, ve kahate haiM ki AtmA nahIM hai / jaba AtmA nahIM hai, to kauna maregA ? Astika kahate haiM ki AtmA hai para AtmA amara hai / AtmA amara hai to phira vaha maratA nahIM hai| phira cintA kyA ? nAstikoM kI bAta maiM mAnUM, to phira mujhe koI cintA nahIM hai| kyoMki AtmA hai hI nahIM to phira maregA kauna ? AstikoM kI bAta mAnUM to AtmA amara hai, phira mujhe cintA kyA ?' aba Apa sukarAta se isa AcaraNa kA vizleSaNa kreN| usakA caritra kitanA udAtta banA ki sAmane mRtyu ke jhoMke A rahe haiM aura vaha bilakula abhaya hokara baiThA hai| mauta ke nagAr3e baja rahe haiM aura sukarAta zAMta hokara baiThA hai, vaha jahara nahIM pI rahA hai, amRta kI pyAlI pI rahA hai| yaha itanA udAtta caritra kisa AdhAra para banA ? viveka ke AdhAra para bnaa| yadi manuSya meM viveka kA jAgaraNa na ho to mauta AnA to dUra kI bAta hai, koI yaha kaha de ki tuma chaha mahIne ke bAda mara jAoge to chaha mahIne kisako AeMge, vaha pahale dina hI ATha AnA mara jaaegaa| ye tIna kakSAyeM Apake sAmane prastuta haiM jo hamAre caritra ko prabhAvita karatI haiM aura jinake AdhAra para hamAre caritra kA nirmANa hotA hai| Apa bhagavAn mahAvIra ke caritra ko leM, unake ziSyoM ke caritra ko leN| unakA itanA vizAla udAtta caritra kisa AdhAra para banA ? bhAratavarSa ke dUsare dharmoM ke santoM ke caritra ko Apa leM, unakA caritra itanA udAtta kisa AdhAra para banA ? yaha banA hai dharma-cetanA aura viveka-cetanA ke jAgaraNa ke AdhAra para / maiM samajhatA hUM ki dharma kI cetanA hI paramArtha kI cetanA hai| dharma-zUnya cetanA paramArtha-cetanA nahIM ho sktii| usake AdhAra para udAtta caritra kA nirmANa nahIM ho sktaa| koI AdamI gAlI detA hai aura jise gAlI dI jAtI hai vaha AzIrvAda detA hai / manuSya kA sAmAnya svabhAva hai gAlI ke prati gaalii| kintu gAlI ke prati zuddha hRdaya honA aura gAlI dene vAle ke prati bhalAI kI kAmanA karanA, aisA caritra viveka-cetanA yA dharma cetanA ke AdhAra para hI bana sakatA hai ; anyathA aisA nahIM ho sakatA / caritra-nirmANa meM vaMzAnukrama kA bhI bahuta bar3A yoga rahatA hai| loga vivAha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna aura caritra-vikAsa 133 karate haiM, taba dekhate haiM ki gharAnA kaisA hai ? AcAryazrI dIkSA dete haiM to dekhate haiM ki gharAnA kaisA hai ? pIche kA itihAsa kyA hai ? kisa prakAra ke vyakti isa gharAne meM paidA hue haiM ? unhoMne kyA AcaraNa kie haiM aura kyA kAma kie haiM ? yaha dekhanA bahuta mahattva kI bAta hai| ___ Aja meDikala sAiMsa meM isa viSaya meM bahuta anusaMdhAna ho rahe haiN| bahuta sArI bImAriyAM paitRka hotI haiN| abhI kucha DaoNkTaroM ne kahA thA ki kaisara bhI paitRka bImArI hai| hRdaya-roga bhI paitRka bImArI hai| saMkrAmaka roga to bahuta sAre paitRka hote hI haiN| isa prakAra bahuta sArI bImAriyAM paitRka hotI haiM / unakA mUla DhUMDhA jAtA hai paitRka paramparA meN| homiyopaithika cikitsA meM to isa para bahuta hI dhyAna diyA jAtA hai / isake pitA ko kyA bImArI thI aura mAtA ko kyA bImArI thI-isakA pUrA vizleSaNa kiyA jAtA hai / manuSya ke caritra para bhI isakA prabhAva A sakatA hai / caritra-nirmANa meM bahuta bar3A yoga rahatA hai--mAtA-pitA ke AcaraNa kaa| eka ghaTanA hai| eka RSi ne eka vyakti ko dekhaa| vaha bahuta hI uddaNDa thaa| usake AcaraNa ko dekhA aura pUchA-'batAo, tuma kisake lar3ake ho ?' lar3ake ne kahA- 'maiM sAvalaka kA lar3akA huuN|' RSi ne pUchA-'tumhArI mAtA ?' usane kahA--'kauzalA / ' RSi bolA--'nahIM ho sakatA, aisA ho nahIM sakatA / ' aba nirNaya kauna kare? lar3akA kahatA hai ki mere mAtA-pitA ye haiM aura RSi kaha rahA hai ki tumhAre mAtA-pitA ye nahIM haiN| bahuta bar3A Aropa hai, abhiyoga hai| lar3ake ke mana meM ulajhaneM bhara giiN| bar3A cintita-sA ho gyaa| use RSi para gussA bhI AyA / vaha daur3atA huA mAtA-pitA ke pAsa pahuMcA / bar3A uddaNDa thA / jAkara bolA-'batAo, maiM kisakA lar3akA hUM?' are ! yaha kyA prazna ? yaha bhI koI pUchane kI bAta hotI hai| hamAre lar3ake ho tuma / ' lar3akA bolA-'nahIM, sahI btaao|' mAtA ne kahA-are, isameM bhI sahI-galata hotA hai kyA ?' usane kahA--'aise nahIM hogaa|' vaha bAhara gayA aura talavAra lekara AyA / usane kahA--'sahI-sahI batAo, nahIM to sira kATatA huuN|' mAtA-pitA ne socA, yaha to acchI musIbata A gii| patA nahIM yaha prazna kisane khar3A kara diyaa| Akhira usane bahuta hI rudra rUpa dhAraNa kara liyaa| taba ve bole'tuma zikArI ke lar3ake ho / ' to phira yahAM kaise A gayA ?' lar3ake ne puuchaa| pitA ne kahA-'anAtha ho gae the, tumhArI rakSA ke lie koI nahIM rahA, aura hameM aisA yoga mila gayA ki hamane tumheM pAla liyA, poSa liyA, tuma hamAre Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya 134 lar3ake bana gae / aba Apa dekhie ki lar3ake ke AcaraNa se RSi ne nirNaya kara liyA ki vaha 'sAvalaka' aura 'kauzalA' kA putra nahIM ho sktaa| unakI jo paramparA hai, vaha uddaNDatA kI paramparA nahIM hai / unakI paramparA krUratA kI paramparA nahIM hai / unakI paramparA zikArI kI paramparA nahIM hai / aura usa paramparA meM isa prakAra kA AcaraNa nahIM A sakatA / kahIM-na-kahIM varNasaMkara huA / kahIM-na-kahIM koI gar3abar3a hai aura kahIM-na-kahIM koI doSa hai / bAta pakar3a lI gaI vaMza-paramparA ke AdhAra para aura Akhira meM vaha sahI niklii| Apa bhAratIya sAhitya meM dekheMge ki aisI pacAsoM ghaTanAeM haiN| eka bahuta bar3A kavi thA / rAjA use samasyApUrti karane detA to vaha mahAn kavi na kevala samasyApUrti karatA, balki bahuta sAre rahasyoM ko bhI udghATita kara detaa| eka bAra rAjA ne usase apane bAre meM pUchA / kavi ne kahA - 'mahArAja ! Apa apane bAre meM mata pUchie, mata pUchie / ' rAjA ne kahA - 'nahIM, batAnA hI hogA / " kavi ne kahA- Apa dAsI ke lar3ake haiM / ' rAjA ko krodha A gayA / usane hairAna hokara kahA - 'yaha kaise ho sakatA hai ?' kavi ne kahA- 'maiM jo kucha kahatA hUM usameM antara nahIM ho sakatA / ' aba bhalA rAjA ko yaha kaha de ki tuma rAjaputra nahIM ho, dAsI putra ho, kitanI bhayaMkara bAta thI / Akhira rAjA ko parIkSA karanI pdd'ii| usane parIkSA kI aura usake bAda yaha sahI nikalA ki vaha dAsI kA hI putra hai / rAjA ko bahuta Azcarya huA / usane socA ki isa vyakti ne kaise batAyA ki maiM dAsI kA beTA huuN| usane kavi se pUchA'kavi ! tuma batAo, yaha bAta tumane kaise pakar3I ?' kavi ne kahA, 'pakar3I kyA, tumhAre svabhAva se maiMne dekha liyA ki tumane jo bhojana diyA, usameM kyA diyA ? ATA, tela aura thor3A sA ghI / agara tuma rAjaputra hote to itane bar3e vidvAn ko isa prakAra kA bhojana nahIM dete / yaha tumhArI kRpaNatA batalA rahI hai ki tuma dAsI ke putra ho / ' sacamuca vahI nikalA / Apa dekhie ki manuSya ke svabhAva ke AdhAra para usake vaMza ko jAnA jA sakatA hai, vaMza kA nirNaya kiyA jA sakatA hai / yaha paitRka paramparA hamAre caritra-nirmANa meM bahuta bar3A hAtha baMTAtI hai / caritra-nirmANa kA eka hetu hai-- paramparA / jisa prakAra kI vicAra paramparA meM vyakti janma letA hai, usa prakAra ke caritra kA nirmANa ho jAtA hai / terApaMtha kI paramparA meM unhoMne janma liyA hai, ve vaMdanA kareMge to ghuTane Tekakara Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna aura caritra - vikAsa 135 paMcAMga vaMdanA karege aura tamilanADu kI zaiva paramparA meM jisane janma liyA hai, vaha namaskAra karegA apane devatA ko to aSTAMga daNDavat karegA / hara AdamI para apanI paramparA kA prabhAva hotA hai aura manuSya use sIkhatA hai, use grahaNa karatA hai / caritra-nirmANa kA eka hetu hai - paryAvaraNa / jisa prakAra kA vAtAvaraNa hamAre Asa-pAsa nirantara banA rahatA hai, usakA bhI asara par3atA hai / Apa apane bacce ko dhUmrapAna karane vAle, niMdA-cugalI karane vAle AdamiyoM ke pAsa chor3a dIjie, vaha dhUmrapAna karanA sIkha jAegA, nindA cugalI karanA sIkha jAegA / hama logoM ne do-DhAI varSa ke bacce se itanI abhadra gAlI sunI ki hama kalpanA bhI nahIM karate ki vaha itanI gandI gAlI vaha de sakatA hai / mana jijJAsA huI / hamane usake mAtA-pitA se pUchA ki yaha baccA aisI gAlI kaise de sakatA hai ? unhoMne batAyA ki hamAre pAsa to yaha kama rahatA hai, naukaroM ke pAsa adhika rahatA hai / unhIM ke pAsa rahatA hai, unhIM ke sAtha khelatA hai / jyAdA samparka unhIM kA rahatA hai / to ve jisa prakAra kI bhASA kA prayoga karate haiM, vaisA hI prayoga yaha karane laga gayA / yaha sArA vAtAvaraNa kA prabhAva hai / jaisA vAtAvaraNa hotA hai, usI ke anusAra manuSya apane ko banAtA hai / caritra-nirmANa kA eka hetu hai-- zarIra racanA | zarIra racanA kA bhI svabhAva para asara par3atA hai / svabhAva- nirmANa meM usakA bahuta bar3A yoga rahatA hai / jisa vyakti kI rIr3ha kI haDDI sIdhI nahIM hai, Ter3hI -bAMkI hai, jaTila hai, usake bahuta acche svabhAva kI kalpanA nahIM kara sakate / zarIra ke aura bhI aise kendra aura sthala haiM, jinameM koI truTi hotI hai to svabhAva meM parivartana A jAtA hai, bahuta bar3A parivartana A jAtA hai / ye cAra bAteM haiM / inake AdhAra para manovijJAna ne manuSya ke caritra kA vizleSaNa kiyA hai / maiM socatA hUM ki dhArmika loga haiM, dharma meM vizvAsa karane vAle haiM, viveka cetanA kI bhUmikA para socane aura kAma karane vAle haiM, phira bhI hama isase ajJAta na raheM ki manuSya ke svabhAva para kina-kina bAtoM kA prabhAva par3atA hai / una sArI sthitiyoM ko ThIka samajhakara aura unakA mUlyAMkana kara yadi hama caritra-nirmANa kI ora dhyAna deM to adhika lAbhAnvita ho sakate. haiM / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kyA vyaktigata caritra-nirmANa meM sAmAjika vAtAvaraNa kI anivAryatA 136 eka vAtAvaraNa hotA hai sAmAjika saMdarbhoM kA aura eka hotA hai apanA vaiyaktika / vaiyaktika kA asara kAphI hotA hai aura bahuta jyAdA hotA hai / parantu vaiyaktika caritra ko bAhara Ane meM, vikasita hone meM sAmAjika vAtAvaraNa kI apekSA rahatI hai / caritra-nirmANa meM vaMzAnukrama kA prabhAva adhika hotA hai yA paryAvaraNa * kA ? aba dekhie ki donoM kA apanA-apanA sthAna hai aura donoM kA apanAapanA mahattva hai / kucha bAtoM meM vaMzAnukrama pradhAna hotA hai to kucha bAtoM meM paryAvaraNa pradhAna hotA hai / isalie donoM kI tulanA nahIM kI jA sakatI / donoM kI apanI vizeSatAeM haiM / dhArmika cetanA kA hamAre jIvana meM kyA yogadAna hai ? dhArmika cetanA vyakti ko paramArtha kI bhUmikA para le jAtI hai / phira usake socane kA, cintana karane kA sArA krama badala jAtA hai / jaise maiMne batAyA ki eka vyakti ko gAlI dI, jo sAmAnya manovRtti hai ki gAlI dI to use gAlI denA cAhie | yA gAlI kA javAba isa prakAra denA cAhie ki dUsarI bAra vaha gAlI na de| aba jaba vaha dhArmika cetanA se prabhAvita ho jAtA hai to vaha socatA hai ki isane gAlI dI aura agara vaha doSa mujhameM hai to ise chor3anA cAhie aura agara doSa mujhameM nahIM hai to yaha gAlI mujha para lAgU hI nahIM huii| to phira mujhe roSa kyoM karanA cAhie ? isa prakAra sAre cintana ko badala detA hai / 0 bacce meM jo parivartana hotA hai vaha mAtA-pitA ke kAraNa adhika hotA hai yA paristhitiyoM ke kAraNa adhika hotA hai yA usameM karma pradhAna hotA hai ? mAtA-pitA kA asara hotA hai, yaha to nizcita hai hI / parantu thor3A bahuta parivartana vAtAvaraNa se bhI hotA hai / aura vyaktigata saMskAroM se bhI hotA hai / yaha thor3A bahuta jo parivartana hai, ise manuSya grahaNa kara letA hai / eka dRSTi se dekheM to mAtA-pitA eka hote haiM / kintu mAtA-pitA bhI aneka ho jAte haiM / badala jAte haiM / jaise eka baccA garbha meM AyA / mAtA bahuta zAMta thI / zAMta avasthA meM garbha dhAraNa kiyA / baccA zAMta prakRti kA ho gayA / kisI kAraNa se garbhakAla meM mAtA bahuta uddaNDa ho gaI, to baccA bhI bahuta uddaNDa ho jAtA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna aura caritra-vikAsa 137 hai| mAtA ke svabhAva kA parivartana bhI bacce ke svabhAva-parivartana kA nimitta bana jAtA hai| eka manovaijJAnika ne eka udAharaNa prastuta kiyA ki eka amerikI mahilA ke kamare meM nIgro kA citra TaMgA rahatA thaa| apane garbhakAla meM vaha bAra-bAra usa citra ko dekhatI / usakA itanA bar3A prabhAva huA ki jo baccA janmA vaha ThIka usa nIgro jaisA kAlA aura usI AkRti vAlA huaa| phira jaba usakA vizleSaNa kiyA gayA to manovaijJAnikoM ne yahI nirNaya diyA ki isa tasvIra para adhika dhyAna kendrita hone ke kAraNa aisA mAnasika parivartana ho gyaa| to isa prakAra ke parivartana bhI usameM nimitta bana jAte yaha itanA milA-julA progrAma hai ki ise alaga bAMTanA kaThina hai| aba koI yaha kahe ki yaha makAna jo khar3A hai, isameM patthara kI pradhAnatA hai, sImeMTa kI pradhAnatA hai, chata kI pradhAnatA hai yA nIMva kI pradhAnatA hai ? pradhAnatA kisI kI nahIM hai / sabakA milA-julA kArya hai / uttarI dhruva meM janma legA, vaha gaura varNa ho jaaegaa| aphrIkA meM janma legA to bilakula kAlA bana jaaegaa| yaha prabhAva kisakA hai ? bAhya vAtAvaraNa kA hai| koI bhI karma jo vipAka meM AtA hai, bAhya nimittoM se hI AtA hai, anyathA nahIM aataa| usakI jo abhivyakti hotI hai, use bhI nimitta caahie| jisa prakAra kA dravya, kSetra, kAla, bhAva milatA hai, usa prakAra kI sArI vRttiyAM usakI bana jAtI haiM / usI prakAra kA karma usake hRdaya meM A jAtA hai| caritra kA mAmalA itanA mizraNa hai ki aneka bAteM isameM milatI haiN| isIlie maiMne kahA thA ki aisA koI kavaca hamAre pAsa nahIM hai, jo hama nitAnta vyakti hI raheM / hama itane sAmAjika ho jAte haiM aura itane prabhAvoM ko grahaNa karate haiM ki zuddha artha meM koI bhI vyakti vyakti nahIM raha jAtA / saba bAtoM kA dhyAna bhI nahIM rahatA / aba paitRka-paramparA se jo milA hai, usakA kyA dhyAna rakhegA? Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 bhojana kA viveka hotI hai aura kucha kriyA hotI hai / vastu kA lakSaNa hai honA aura hone kA lakSaNa hai kriyA karanA / jo kriyAzIla nahIM hotA vaha sat nahIM hotA / sat vaha hotA hai jisameM kriyA hotI hai aura niraMtara hotI hai / kucha vastuoM meM svAbhAvika kriyA vastuoM meM svAbhAvika aura sAMyogika - donoM prakAra kI kriyA kA srota hai zakti aura zakti kA srota hai AhAra | hamAre zarIra-taMtra meM do mukhya avayava haiM- mastiSka aura pAcana saMsthAna / mastiSka jJAnakendra aura kriyAkendra hai / vaha zarIra kI pravRttiyoM para niyaMtraNa pAtA hai, unakA saMcAlana karatA hai / pAcana saMsthAna AhAra kA parivAka kara usakA zarIra ke sAtha sAtmya karatA hai / mastiSka aura zarIra - donoM kI kriyA prANa UrjA yA vidyuta UrjA dvArA hotI hai / mastiSka ko apanI kriyA karane ke lie bIsa volTa vidyuta UrjA cAhie / usakI pUrti glUkoja aura oNksIjana - ina do srotoM se hotI hai / parimita bhojana pAcana saMsthAna ke hisse meM Ane vAlI vidyuta UrjA se kAma calA letA hai / atirikta bhojana atirikta vidyuta UrjA kA upayoga karatA hai / pAcana-saMsthAna dvArA atirikta vidyuta UrjA kA upayoga kiye jAne para mastiSka ko milane vAlI vidyuta UrjA kI mAtrA kama ho jAtI hai / phalataH peTa kI kriyA pradhAna aura mastiSka kI kriyA gauNa ho jAtI hai / AdamI adhika AhAravAn aura kama buddhimAn ho jAtA hai / kyA koI bhI samajhadAra ise pasanda karegA ? AhAra ke bAre meM hamArA dRSTikoNa bahuta hI sImita hai / parimita bhojana AhAra kA eka mAnadaMDa hai / kintu vahI ekamAtra nahIM hai / saMtulita bhojana kA bhI apanA mahattva hai / kucha vyakti aise hote haiM jo kucha bhI khAkara zarIra kI apekSA pUrI kara lete / saba vaise nahIM hote / jinakI prANa UrjA sazakta hotI hai, jo apane antaHsrAvoM para pUrNa adhikAra pA lete haiM, unameM rAsAyanika parivartana kI kSamatA utpanna ho jAtI hai / sAdhAraNa AdamI aisA nahIM kara pAte / ve saMtulita bhojana ke abhAva meM zarIra aura mana donoM Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kA viveka dRSTiyoM se rugNa ho jAte haiM / ___ zarIrazAstra ke anusAra krodha, Aveza, svabhAva kA cir3acir3Apana vikSobha-ye zarIra ke roga haiN| yUrika esiDa kI mAtrA bar3ha jAne se ye utpanna hote haiM / yaha mAtrA 'eMjAima' (eka rAsAyanika padArtha) kI mAtrA ghaTa jAne se bar3hatI hai aura usakI mAtrA kI pUrti hote hI yUrika esiDa kI mAtrA ghaTa jAtI hai / manuSya kA svabhAva badala jAtA hai / krodha haMsI meM badala jAtA hai / krodha ke nimittoM kI svIkRti karmavAda ke siddhAnta meM bAdhaka nahIM hai| AhAra vahI nahIM hai jo hama mukha se khAte haiM / mukhya AhAra hai prANavAyu / usameM poSaNa kI kSamatA hai isalie vaha AhAra hai aura vaha AhAra ke paripAka kI zRMkhalA kA eka tattva hai isalie AhAra kA AhAra hai| pUrI zvAsa yA dIrgha zvAsa lene vAlA vyakti phupphusa ke viSa ko bAhara nikAlatA hai aura rakta ko vizuddha banAtA hai sAtha-sAtha vaha zArIrika aura mAnasika kSamatAoM ko bhI vikasita karatA hai / purAne jamAne meM yoga ke AcAryoM ne isa viSaya kA sAkSAt kiyA thA aura unhoMne zvAsa kI aneka paddhatiyAM vikasita thiiN| Aja ve rUr3hi-rUpa meM cala rahI haiM / vaijJAnika paddhati bhI jAnakArI kho jAne para rUr3hi bana jAtI hai / Aja ke vaijJAnika phira isa viSaya meM khoja kara rahe haiM / ve zvAsa ke vibhinna prayogoM dvArA aneka rogoM kI cikitsA meM saphala hue haiM / tApamAna kA saMtulana aura zakti-ye do AhAra ke prayojana haiN| prANavAyu donoM kI pUrti karatI hai / AhAra kA cauthA mAnadaMDa hai--anAhAra / AhAra aura anAhAra kA saMtulana rahane para hI AhAra adhika upayogI banatA hai / korA AhAra AhAra kI upayogitA ko kama karatA hai| upavAsa kA mUlya kevala AdhyAtmika nahIM hai, zArIrika bhI hai / kAma ko jitanI vizrAma kI apekSA hai utanI hI AhAra kI anAhAra kI apekSA hai / jo sAtvika ruci kA vyakti hai, vaha eka prakAra kA bhojana grahaNa karegA aura jisakI kAmavAsanAeM ubharI huI haiM, vaha dUsare prakAra kA bhojana pasanda karegA / bhojana kI pasanda hotI hai / usake cunAva meM hamArI ruci bolatI hai / kisI ko jAMcanA ho, parakhanA ho to Apa usake bhojana ko dekha leM / Apa usake pAsa jAkara baiTha jAeM aura dekheM ki vaha kisa prakAra kA bhojana karatA hai / vyakti kI parakha ho jaaegii| vyakti kI hara prakAra kI gUr3ha bhAvanAoM ko jAnane kA bahuta bar3A mAdhyama hai bhojana / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya koI DaoNkTara hotA to svAsthya ke bAre meM carcA karatA, para maiM DaoNkTara nahIM huuN| koI poSaNazAstrI hotA to poSaka bhojana ke bAre meM carcA karatA, para maiM koI poSakazAstrI nahIM hUM / phira bhI sAdhanA jIvana kA aisA viSaya hai ki koI bhI viSaya usakI pakar3a se chUTa nahIM sakatA / hama sAdhanA ke kisI ekAMgI koNa ko lekara usake marma ko chU nahIM sakate / sAdhaka ko svayaM DaoNkTara bananA hotA hai, svayaM bhojanazAstrI aura poSaNazAstrI bananA hotA hai, saba kucha bananA hotA hai / kyoMki sAdhanA ke sAtha hamAre zarIra kA saMbaMdha hai, hamAre mana kA sambandha hai, hamArI cetanA kA sambandha hai / jahAM zarIra aura mana kA sambandha hai, vahAM bhojana ke prazna ko hama chor3a nahIM sakate / yaha zarIra jo dikhAI de rahA hai, yaha mAsa aura haDDI kA sthUla zarIra bhojana ke AdhAra para hI banatA hai| bhojana kyA karatA hai ? vaha mAMsa ko banAtA hai, haDDI ko banAtA hai, garmI aura sakriyatA detA hai / ye saba bhojana ke kAma haiM / bhojana kA eka tattva hai 'proTIna' / yaha hamAre mAMsa ko banAtA hai / bhojana kA eka tattva hai 'kSAra' / yaha hamArI haDDiyoM ko banAtA hai| bhojana kA hI eka tattva hai - cikanAI Adi / yaha hamArI garmI aura zakti ko banAtA hai / bhojana do prakAra kA hotA hai-- poSaka bhojana aura rakSaka bhojana / ghI Adi gariSTha bhojana poSaka bhojana hai / yaha zarIra ko puSTa banAtA hai / rakSA karane vAle tattva hote haiM - phala, sabjI Adi / ye hamAre zarIra ke rakSaNa meM sahayoga dete haiM / bhojana kA kAma hai-mAMsa kA nirmANa, haDDiyoM kA nirmANa, garmI aura zakti pradAna karanA Adi Adi / yadi bhojana na ho to zarIra meM garmI aura vidyuta paidA nahIM ho sakatI / vidyuta ke binA zarIra cala nahIM sakatA, jaise koI bhI iMjina vidyuta ke binA cala nahIM sakatA / vidyuta paidA hotI hai garmI se, USmA se, agni se / aura garmI prApta hotI hai bhojana se / isa tathya kI puSTi ke lie kisI pramANa kI AvazyakatA nahIM hai / Apa do dina bhojana chor3a diijie| do dina meM hI Apake ghuTane Tika jAeMge | sArI tAkata TUTatI najara aaegii| eka dina upavAsa se hI tAkata ghaTane laga jAtI hai| pAMca-sAta dina kI to bAta hI kyA ? bhojana karanA aura azana aura anazana - ye donoM sAtha-sAtha calate haiN| use chor3anA - ye donoM sAtha-sAtha calate haiN| korA bhojana kAma kA nahIM hai / zakti bhojana se prApta hotI hai para vaha bhojana se kama bhI hotI hai / to bhojana ke bhI apane kucha vidhAna haiN| isa viSaya meM hameM do bAtoM para vicAra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kA saMvara karanA hai 1. hama bhojana kisa bhAvanA se grahaNa kara rahe haiM 2. bhojana meM kauna-kauna se padArtha grahaNa kara rahe haiM ? 141 ye donoM prazna hamAre lie bahuta hI mahattvapUrNa haiM / bhojana kyoM le rahe haiM ? kyA peTa bharane ke lie bhojana le rahe haiM ? yadi peTa bharane ke lie hI bhojana le rahe haiM, to vaha bahuta hI sthUla bAta hai / yaha peTa gar3hA to hai nahIM / loga gar3he ko kUr3AkarakaTa DAlakara bhara dete haiM / peTa ko hama gar3hA to banA nahIM sakate / jo bhI, jaisI bhI vastu hamAre sAmane Ae, use khAkara peTa ko bhara deM - yaha ho nahIM sakatA / jo cIjeM hama lete haiM, unakA hamAre zarIra para hI nahIM, mana para bhI bahuta jyAdA asara hotA hai / isalie yaha bahuta hI mahattvapUrNa bAta hai ki hama lene vAlI cIjoM para dhyAna deM, bhojana lene kI bhAvanA para dhyAna deN| bhojana kA hamAre vicAroM para bhI apratyakSa aura sUkSma rUpa se prabhAva par3atA hai / bhojana lete haiM hama jIvana calAne ke lie| isake sAtha hI yaha prazna jur3A hai ki hama jIvana ko dhAraNa kyoM kareM ? kisI mahAn uddezya kI pUrti ke lie jIvana ko dhAraNa karanA, usa uddezya kI pUrti ke lie zarIra ko dhAraNa karanA aura zarIra ko dhAraNa karane ke lie bhojana ko grahaNa karanA - ye tIna bAteM haiM / hamArA uddezya hai-- cetanA kA vikAsa, cetanA kA unnayana, cetanA kA Urdhvagamana / isI uddezya kI pUrti ke lie hama zarIra ko dhAraNa karate haiM / cetanA kA vikAsa karane ke lie zarIra ko dhAraNa karanA hai aura zarIra ko dhAraNa karane ke lie bhojana grahaNa karanA hai / to bhojana meM hameM unhIM tattvoM ko grahaNa karanA haiM jo hamArI cetanA ke vikAsa meM bAdhaka na baneM, sahAyaka baneM / bhojana meM lie jAne vAle padArthoM ke kAraNa yadi ApakI vAsanA uttejita huI, krodha adhika AyA, bhaya adhika lagA athavA anya burI bhAvanAoM ne janma liyA to ApakI cetanA kA vikAsa ruka jAegA / bhojana Apake vikAsa meM bAdhaka ho jAegA / bhojana karate samaya isa bAta para avazya dhyAna denA hai ki jo padArtha hama le rahe haiM, ve hamAre mana aura vicAroM para kyA asara kareMge / hama upavAsa karate haiM / do dina, cAra dina yA aura adhika dina kA upavAsa karate haiM / usa samaya hama anubhava kareMge ki hamArI indriyAM zAnta hotI jA rahI haiM, hamAre Avega zAnta hote jA rahe haiM, saba kucha ThIka ho rahA hai / kintu jaise hI hamane bhojana karanA zurU kiyA, rasa kA paripAka zurU huA, zakti kA nirmANa AraMbha huA, vaise hI hameM anubhava hogA ki jo dIpaka Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya bujha rahA thA vaha punaH prajvalita ho uThA mAno agni meM aura ghI DAla diyA gayA ho / zakti kA nirmANa hote hI hamArA mana phira daur3anA zurU kara detA hai| hamArI vAsanA daur3anI zurU ho jAtI hai| matalaba yaha huA ki khAnA banda to mana aura indriyoM kI sakriyatA bhI banda aura khAnA prArambha to mana aura indriyoM kI daur3a bhI prArambha / hama sAta dinoM kA upavAsa kareM, bahutasI bAteM yAda AnI banda ho jaaeNgii| isakA tAtparya yaha hai ki zarIra meM jaba zakti hotI hai tabhI ye saba unmAda paidA hote haiM / zarIra kI zakti kama ho jAe to unmAda bhI banda ho jAte haiM, unake dvAra banda ho jAte haiM / zAyada isIlie azana ke sAtha anazana kA vidhAna hai| bhojana karane ke sAtha bhojana chor3ane kI bAta jur3I huI hai / hama bhojana chor3a nahIM sakate / hameM kisI uddezya kI pUrti ke lie bhojana grahaNa karanA hI pdd'egaa| isakA artha to yaha huA ki do dina kA hama upavAsa kara leM to indriyAM zAnta aura phira bhojana Arambha kareM to indriyoM kI daur3a kA bhI praarmbh| isa taraha hama kaba taka lar3a sakeMge? yaha to devAsura saMgrAma jaisA ho gayA / kabhI hama indriyoM ko satAeM to kabhI indriyAM hameM satAeM / pUrA khAnA chor3a nahIM sakate aura pUrA chor3e binA indriyAM zAMta nahIM ho sktiiN| yaha bahuta bar3I samasyA hai| hamAre uddezya kI pUrti ke lie zarIra Avazyaka hai| zarIra ke lie bhojana Avazyaka hai / hama anazana karake baiTha nahIM sakate / phira hama kyA kareM ? isakA samAdhAna bhI hameM prApta hai| hama jo khAeM, vaha cetanA ke vikAsa kI bhAvanA ke sAtha khAeM aura jo usameM sahAyaka ho, vahI khAeM / __ eka bAra Ayurveda ke mahAn AcArya maharSi caraka pakSI kA rUpa banAkara vAgbhaTa ke ghara para jAkara baiTha gae aura bole-'koruk ? koruk ? koruk ? -svastha kauna ? svastha kauna ?' svastha kauna ?' vAgbhaTa ne use Azcarya ke sAtha sunA / ve svAsthya ke marma ko jAnate the / ve bole-'hitabhuk, hitabhuk, hitabhuk-svastha vaha hai jo hitabhojI hai / svastha vaha hai jo hitabhojI hai| svastha vaha hai jo hitabhojI hai|' pakSI phira bolA-'koruk ? koruk ? koruk ?-svastha kauna ? svastha kauna ? svastha kauna ? vAgbhaTa ne uttara diyA-'mitabhuk, mitabhuk, mitabhuk-svastha vaha hai jo mitabhojI hai| svastha vaha hai jo mitabhojI hai| svastha vaha hai jo mitabhojI hai|' pakSI ne phira prazna kiyA-'koruk ? koruk ? koruk ?--svastha kauna ? svastha kauna ? svastha kauna ?' vAgbhaTa ne uttara diyA-'Rtabhuk, Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kA viveka 143 Rtabhuka, Rtabhuka-svastha vaha hai jo RtabhojI hai / svastha vaha hai jo RtabhojI hai / svastha vaha hai jo RtabhojI hai|' pakSI ur3a gyaa| samasyA kA samAdhAna ho gyaa| ____tIna zabda haiM-hita, mita aura Rta / ina tInoM kA apanA mahattva hai / hitabhojI vaha hai jo svAsthya ke anukUla bhojana karatA hai| mitabhojI vaha hotA hai, jo thor3A khAtA hai / DaoNkTaroM ke lie nahIM khAtA / eka DaoNkTara ne bhojana ko cAra bhAgoM meM bAMTate hue kahA ki manuSya eka bhAga to apane zarIra ke lie khAtA hai aura tIna bhAga hamAre lie khAtA hai / agara vaha aisA na kare to DaoNkTaroM kA astitva hI samApta ho jAe / yadi sabhI loga mitabhojI bana jAeM to DaoNkTaroM ko boriyA-bistara bAMdhanA pdd'e| unakI jIvikA samApta ho jaae| amerikA meM vaijJAnikoM ne bhojana ke sambandha meM kaI parIkSaNa kie| unhoMne cUhoM ko do zreNiyoM meM bAMTA / Apa mAna lIjie cUhoM kI eka zreNI 'ka' hai aura dUsarI zreNI 'kha' hai / 'ka' zreNI ke cUhoM ko pauSTika bhojana diyA gayA aura 'kha' zreNI ke cUhoM ko sAdhAraNa bhojana / unheM dUsare dina bhUkhA rakhA gayA / niSkarSa yaha AyA ki jina cUhoM ko pauSTika bhojana diyA gayA ve bImAra par3e aura jaldI mara bhI gae / jinheM sAdhAraNa aura eka dina ke antara se bhojana diyA gayA ve svastha rahe aura apekSAkRta do varSa adhika jiie| Aja yaha prayoga siddha ho cukA hai ki bhArI cIjeM khAnA, jyAdA khAnA peTa para atirikta bhAra DAlanA hai / yaha kArya pAMca mana bojha Dhone vAlI gAr3I para pandraha mana vajana lAda dene jaisA hai| bhojana ko pacAne ke lie UrjA kI jarUrata hotI hai / vaha sAre zarIra meM hai| zarIra kA koI bhI aMga kucha atirikta zrama karatA hai, taba usameM UrjA kA bahAva adhika ho jAtA hai / bhojana ko pacAne ke lie pAcana-saMsthAna ko atirikta zrama karanA par3atA hai / usa samaya use atirikta UrjA apekSita hotI hai| kisI eka avayava ko atirikta UrjA kI apekSA hotI hai, taba dUsare bhAgoM meM usakI kamI ho jAtI hai / bhojana ke tatkAla bAda ciMtana nahIM karane kA artha yahI hai ki pAcana-saMsthAna meM jAne vAlI UrjA meM avarodha paidA na ho aura phalataH UrjA kI kamI ke kAraNa pAcana meM vikRti na ho| jaba hama sAdA aura saMtulita bhojana karate haiM taba hAtha, paira aura mastiSka ko saMtulita UrjA milatI rahatI hai| jaba hama bhArI aura asaMtulita bhojana karate haiM taba Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya pAcana-saMsthAna adhika mAtrA meM UrjA ko khIMcatA hai / phalataH UrjA kA bahAva asaMtulita ho jAtA hai / mastiSka meM usakA bahAva kama ho jAtA hai / eka vyakti dhana kA saMgraha bar3hAtA hai to nizcita hai ki kisI dUsare ke yahAM gar3hA hotA hai / pAcana saMsthAna meM UrjA bar3hegI to mastiSka kI UrjA kSINa hogI / isIlie jo peTU hote haiM, unakA peTa bar3A aura dimAga choTA hotA hai / jinheM buddhi kI cintA nahIM hai, jinake sAmane pratibhA ke vikAsa kA prazna nahIM hai, ve adhika khAte haiM to khA sakate haiM / kintu jo loga buddhi kA upayoga karanA cAhate haiM, pratibhA kI kuzAgratA se kAma lenA cAhate haiM, ciMtana-manana karanA cAhate haiM, unake lie adhika bhojana karanA bahuta bar3e zatru ko nimaMtrita karanA hai / 144 bhagavAn mahAvIra ne sAdhanA ke prathama sUtra ke rUpa meM 'anazana' kA vidhAna kiyA / isakA artha hai - UrjA kA kharca kama ho / jo ho vaha mukhyataH cetanA ke vikAsa ke lie mastiSka meM hI ho / mastiSka kI UrjA kA peTa ke lie upayoga karanA cetanA ke vikAsa kA avarodha hai aura peTa kI UrjA kA mastiSka ke lie upayoga cetanA ke vikAsa kI sAdhanA hai / RtabhojI vaha hotA hai jo muphta kA nahIM khAtA, dUsare kA zoSaNa kara nahIM khAtA / hamAre zarIra ko kevala bhojana hI zakti nahIM detA, bhAvanA bhI zakti detI hai / hama dUsaroM kI jitanI sadbhAvanA arjita karate haiM, utanA hI hamArA Antarika bala bar3hatA hai / dUsaroM kI Aha ke sAtha jo bhI hamAre peTa meM jAtA hai, vaha hamArI bhAvanA ko vikRta banAtA hai / jaise supAcya aura mana kI pavitratA meM avarodha paidA nahIM karane vAlI vastuoM kA cunAva bhojana kA mahattvapUrNa viSaya hai, vaise hI zrama aura zuddha sAdhanoM se arjita vastuoM kA cunAva bhI bahuta mUlyavAn hai / bhojana kA mUlyAMkana cetanA ke vikAsa ka mUlyAMkana hai / hama isakI upekSA nahIM kara sakate / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA sAkSAtkAra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna hama do sattAoM ke bIca meM apanA jIvana calA rahe haiM-eka pratyakSa sattA hai aura dUsarI parokSa sttaa| parokSa sattA AtmA kI hai aura pratyakSa sattA mana kI hai / parokSa sattA taka pahuMcane meM hameM bar3I kaThinAI hai, aneka bAdhAeM haiM aura ve bAdhAeM sattA ke dvArA upasthita kI jA rahI haiN| mana kA jagat aisA hai ki jaba hama usameM ulajha jAte haiM to parokSa sattA taka pahuMcane kA mArga banda ho jAtA hai / kintu parokSa sattA bahuta zaktizAlI hai| vaha apane pahuMca ke mArga ko sadA ke lie banda nahIM hone detii| hama AtmA ko nahIM dekhate / hamArI indriyAM usa amUrta sattA ko nahIM dekha paatiiN| vaha svayaM bAhya jagat meM apane ko prakaTa karatI hai| usake prakaTa hone ke cAra mAdhyama haiM--zarIra, vANI, zvAsa aura mana / AtmA kI anupasthiti meM zarIra spaMdita nahIM hotA aura mana gatizIla nahIM banatA / ye cAroM AtmA se prANa pAkara hI apanA kAma karate haiM / ye dvAra banate haiM, khir3akiyAM banate haiM aura inameM se jo jhAMkatA hai vaha AtmA hai / jaise zarIra eka yaMtra hai, vaise hI mana bhI eka yaMtra hai| jaise zarIra acetana hai, vaise hI mana bhI acetana hai / zarIra, vANI, zvAsa aura mana-ye saba acetana haiM / AtmA meM se eka caitanya kI dhArA nikalatI hai, vaha paramANuoM ke sAtha milakara prANa kI dhArA ho jAtI hai / vaha dhArA jisake sAtha jur3atI hai, vahI sacetana ho jAtA hai, sakriya ho jAtA hai / jaina darzana kA siddhAMta hai ki eka kSaNa meM eka hI kriyA hotI hai| mana kI kriyA hotI hai taba vacana kI nahIM hotI aura jaba vacana kI hotI hai taba zarIra kI nahIM hotii| ina tInoM kI kriyA eka sAtha nahIM hotI / hama cintana karate haiM taba bhI zarIra hotA hai / cintana nahIM karate haiM taba bhI zarIra hotA hai| zarIra kA honA aura usakA sacetana yA sakriya honA--ye do bAteM haiN| jaba caitanya yA prANa kI dhArA zarIra se jur3atI hai taba zarIra sakriya ho jAtA hai / vaha caitanya kI dhArA jaba vANI ke yaMtra se jur3atI hai taba vAk sphUrta ho jAtA hai aura vaha caitanya kI dhArA jaba mana ke yantra ke sAtha jur3atI hai taba mana gatizIla ho jAtA hai| tInoM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya eka sAtha sakriya nahIM hote / mana kahAM hai ? sambandha meM cAra vicAradhArAeM hamAre sAmane haiM1. kucha mAnate haiM ki mana samUce zarIra meM vyApta hai| 2. kucha mAnate haiM ki mana kA sthAna hRdaya ke nIce hai| 3. kucha loga mAnate haiM ki mana hRdaya-kamala ke bIca meM hai| hRdaya-kamala kI ATha paMkhur3iyAM haiM, vahAM mana hai / kucha yogAcAryoM kA mata hai ki bAeM phephar3e meM jahAM hRdaya hai, usake eka inca nIce mana kA sthAna hai| 4. vartamAna zarIrazAstra kA abhimata hai ki mana kA sthAna mastiSka hai / ___ maiM socatA hUM ki ye sArI sApekSatAeM haiN| yadi hama kaheM ki mana samUce zarIra meM vyApta hai to yaha sApekSa hI hogaa| hamAre snAna-saMsthAna meM jitane bhI grAhaka snAyu haiM, jo bAhya viSayoM ko grahaNa karate haiM, unakA jAla samUce zarIra meM phailA huA hai / ve zarIra ke saba bhAgoM se grahaNa karate haiM / isa prakAra mana kA zAsana sarvatra vyApta hai| rAjA apanI rAjadhAnI meM baiThA hai| koI pUche ki rAjA kahAM hai to kahA jA sakatA hai ki jahAM taka rAjya kI sImA hai vahAM taka rAjA hai / vaha bhale hI rAjadhAnI meM ho, kintu usakA zAsana sAre rAjya kI sImA meM calatA hai, to rAjA sarvatra vyApta hai / ___'mana hRdaya ke nIce hai'--yaha bhI sApekSa hai / suSumnA kI eka dhArA hRdaya ko chUtI huI jAtI hai / usakA hRdaya ke sAtha samparka hai isalie hRdaya ko mana kA kendra mAnanA bar3e mahattva kI bAta hai / vaha bhAvapakSa kA mukhya sthAna hai| mana kA sthAna mastiSka hai, yaha bahuta spaSTa hai / jJAnataMtuoM kA saMcAlana usI se hotA hai / vaha una para niyantraNa aura niyamana karatA hai| mana ke svarUpa ko jAnanA isalie Avazyaka hai ki vaha hamArI sAdhanA kA mukhya AdhAra hai / usI ke AdhAra para dhyAna karanA hai, upalabdhiyoM tathA anupalabdhiyoM kA lekhA-jokhA karanA hai / mana ke sAtha cetanA kA yoga na ho to dhyAna kI koI AvazyakatA hI nhiiN| phira hama svayaM siddha bana jAte haiN| 'cetanA mana ke sAtha jur3I hI nahIM'- isakA artha hai ki mana sakriya hotA hI nhiiN| usa sthiti meM koI vikalpa nahIM hotA, saMkalpa nahIM hotA, cintA nahIM hotii| mana kA yaMtra mRtavat par3A rahatA hai| yaha dhyAna kI bhUmikA hai| yaha zuddha upayoga kI bhUmikA hai / mana kA svarUpa cetanA kI dhArA se nirmita hotA hai| vaha apane-Apa meM na kaluSita hai aura na nirmala, na caMcala hai aura na sthira / jaisA upAdAna hotA hai vaisA hI vaha nirmita ho jAtA hai| cetanA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 atItakAlIna vibhinna saMskAroM se prabhAvita hotI hai / usakI nirmala dhArA AtI hai aura mana ke sAtha yoga karatI hai to mana nirmala banatA hai, rAga-dveSarahita banatA hai | cetanA ke sAtha mala AtA hai, Asakti AtI hai, ajJAna AtA hai, rAga-dveSa AtA hai to mana kA svarUpa dUsarA ho jAtA hai / nirmala cetanA kA yoga bhI mana meM sakriyatA lAtA hai aura malina cetanA kA yoga bhI usameM sakriyatA lAtA hai / sakriyatA donoM ora se AtI hai / kintu mana kI sthiti meM antara A jAtA hai / usakA pravAha do dizAoM meM vibhakta ho jAtA hai | rAga-dveSa-rahita cetanA kA yoga hone para mana hotA hai para Asakti nahIM hotI / rAga-dveSa-yukta cetanA kA pravAha AtA hai taba mana bhI hotA hai aura Asakti bhI hotI hai / yahI caMcalatA hai / isakI atirikta mAtrA yA punarAvartana hI azAMnti hai / mana kI tIna avasthAeM niSpanna hotI haiM-- 1. rAga-dveSa-yukta mana, 2. rAga-dveSa- zUnya mana, aura 3 amana ( mAnasika vikalpa kA nirodha ) / dhyAna kI bhUmikA meM hameM sabase pahale isa para vicAra karanA hotA hai ki kisa prakAra kI cetanA ko usake sAtha jor3eM aura jor3eM to kisa rUpa meM jor3eM, aura kucha kSaNa aise bitAeM ki mana ke sAtha cetanA ko jor3eM hI nahIM / jaba hama cetanA ko mana ke sAtha jor3ate hI nahIM taba cetanA alaga hotI hai aura mana alaga / jaba hama iMjina meM IMdhana DAlate hI nahIM taba iMjina kaise calegA ? moTarakAra tabhI calatI hai jaba usake injina meM IMdhana DAlA jAtA hai / vAyuyAna tabhI calatA hai jaba usake injina meM IMdhana DAlA jAtA hai / jaba IMdhana nahIM DAlA jAyegA taba usameM gati nahIM hogI / yaMtra hogA para sakriyatA nahIM hogI / yaha dhyAna kI sabase acchI sthiti hai / kintu vyavahAra meM jIne vAloM ke lie yaha mAnya nahIM hotA / ve nahIM cAhate ki ghara meM moTarakAra khar3I hai aura khar3I hI rahe, kabhI kAma meM na Aye / ve usakA haiM / vyavahAra kI bhUmikA meM jIne vAle yaha pasanda nahIM kA yantra nikammA par3A rahe / ve use sakriya karane ke lie cetanA kA upayoga karate haiM / mana kA nirmANa hI na ho, yaha dhyAna kA Adi-bindu nahIM hai, usakI agrima bhUmikA hai / usakA Adi-bindu hai- -mana ke sAtha jur3ane vAlI cetanA kA viveka karanA / mana ke sAtha cetanA jur3e, para rAga-dveSa-yukta cetanA na jur3e / prANa kI dhArA mana ko sakriya banAe para usake sAtha AkAMkSA na Ae, pramAda dhyAna upayoga karanA cAhate karate ki hamAre mana Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya na Ae aura kaSAya na Ae / jaba rAga-dveSa, AkAMkSA, pramAda aura kaSAya ke daravAje banda kara dete haiM to phira jo caitanya AtA hai vaha mana ko sakriya banAtA hai, caMcala bhI karatA hai, kintu usa caMcalatA meM mana kA zoka nahIM hotA, mana kI azAnti nahIM hotii| phira caMcalatA hamArA koI aniSTa nahIM kara paatii| umAsvAti ke anusAra eka Alambana para antaHkaraNa kI vRtti kA nirodha karanA dhyAna hai| anAsakta cetanA, apramatta cetanA aura vItarAga cetanA sahaja dhyAna hai / isake viparIta Asakta cetanA, pramatta cetanA aura rAga-dveSa cetanA mana kI caMcala avasthA nirmita karatI hai / usa samaya zoka bar3hatA hai, azAnti bar3hatI hai, krodha bar3hatA hai, pravaMcanA aura lobha bar3hatA hai| isa sthiti meM dhyAna kI yogyatA prApta nahIM hotii| dhyAna kI paribhASA jinabhadra ke anusAra sthita cetanA dhyAna aura cala cetanA citta kahalAte _ 'jaM thiramajjhavasANaM ta tANaM, jaM cala tayaM cittaM / 2 AcArya akalaMka ne batAyA hai-'jaise nirvAta pradeza meM prajvalita pradIpazikhA prakaMpita nahIM hotI, vaise hI nirAkula pradeza meM apane viziSTa vIrya se niruddha aMtaHkaraNa kI vRtti eka AlaMbana para avasthita ho jAtI hai / ' unake anusAra vyagra cetanA jJAna hotI hai, vahI sthira hokara dhyAna ho jAtI hai / kyA prANa aura apAna kA nigraha dhyAna hai ? nahIM hai| prANa aura apAna ke nigraha se pracura vedanA utpanna hotI hai / usase zarIrapAta kA prasaMga AtA hai / isalie dhyAna-kAla meM prANa aura apAna ko manda karanA caahie| dhyAna kA samaya antamuhUrta hai| eka AlaMbana para itane samaya taka ekAna rahanA paryApta hai / isake bAda Alambana badala jAtA hai / haThapUrvaka eka hI Alambana para cetanA ko sthApita karane kA prayatna indriya upaghAta kA hetu bana sakatA dhyAna meM zvAsa aura kAla Adi kI mAtrA kI gaNanA nahIM karanI caahie| aisA karane para cetanA vyagra ho jAtI hai| isalie dhyAna nahIM hotaa| 1. tattvArtha sUtra 6 / 27 / 2. dhyAnazataka, 2 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna 151 __AcArya rAmasena ke anusAra eka Alambana para antaHkaraNa kI vRtti kA nirodha dhyAna hai| usI prakAra cintana-rahita kevala sva-saMvedana bhI dhyAna 'amAvo vA nirodhaH syAt sa ca cintAntara vyayaH / ekacintAtmako yadvA, svsNviccinttojjhitaa|" jaina AcArya dhyAna ko abhAvAtmaka nahIM maante| isake lie kisI na kisI eka paryAya kA Alambana Avazyaka hai| sva-saMvedana dhyAna ko nirAlambana-dhyAna kahA jAtA hai kintu yaha sApekSa zabda hai| isameM kisI zruta ke paryAya kA Alambana nahIM hotA-isa dRSTi se yaha nirAlambana hai / nirAlaMbana dhyAna meM dhyAtA aura dhyeya bhinna nahIM hote / usameM zuddha cetanA kA upayoga hI hotA hai| usake sivAya kisI dhyeya kA dhyAna nahIM hotaa| sAlaMbana dhyAna meM dhyeya aura dhyAna kA bheda hotA hai / jaina sAdhakoM kA anubhava hai ki prArambha meM sAlambana dhyAna kA abhyAsa karanA cAhie / usake dvArA ekAgratA puSTa ho jAe, rAga-dveSa kA bhAva manda ho jAe taba nirAlambana dhyAnaAtmA ke zuddha svarUpa kA dhyAna karanA cAhie / sAlambana dhyAna nirAlambana dhyAna taka pahuMcane ke lie hai, yaha tathya vismRta nahIM honA cAhie / dhyAna sUtra AcArya kundakunda ne likhA hai-AtmA, jJAna, darzana aura cAritra saMyukta hotA hai| isalie usa AtmA kA dhyAna karanA caahie|' ___isa sUtra meM AtmA ke dhyAna kI bAta kahI gaI hai| sAdhanA kI dRSTi se AtmA ke tIna prakAra kie jAte haiM--bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| indriya-samUha bahirAtmA hai| AtmA kA anubhavAtmaka saMkalpa-zarIra aura indriya se bhinna jo jJAtA hai vaha 'maiM hUM'-isa prakAra kA saMvedanAtmaka saMkalpa antarAtmA hai / karma-mukta AtmA paramAtmA hai / ' ina tInoM meM paramAtmA dhyeya hai / antar AtmA ke dvArA bahirAtmA ko chor3anA hai / paramAtmA kA dhyAna karane se AtmA svayaM paramAtmarUpa banatA hai| 1. mokSa pAhur3a, 64 / 2. mokSa pAhur3a, 84 : akkhANi bahirappA, aMtarappA, hu appasaMkappo / kammakalaMka vimukko, paramappA bhaNNae devo // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya isalie zuddha AtmA kA dhyAna karanA caahie| zuddha cetanA kA anubhava zuddhatA lAtA hai aura azuddha cetanA kA anubhava azuddhatA lAtA hai / " jo dravyatva, guNatva aura paryAyatva kI dRSTi se arhat ko jAnatA hai vaha apanI AtmA ko jAnatA hai / nizcayanaya kI dRSTi se arhat aura apanI AtmA ke svarUpa meM koI antara nahIM hai / arhat kA dhyAna karane se moha vilIna hotA hai| arhat kA dhyAna turuSAkAra AtmA ke rUpa meM karanA caahie| aisA karane vAlA pUrvakarma kI nirjarA karatA hai / vartamAna kSaNa meM rAga-dveSa-rahita hone ke kAraNa karma kA baMdha nahIM karatA / dazavekAlika sUtra meM batAyA hai ki AtmA se AtmA ko dekheM / dhyAnakAla meM cintana aura darzana -- donoM ho sakate haiM kintu cintanAtmaka dhyAna kI apekSA darzanAtmaka dhyAna adhika mahattvapUrNa hai / AcArAMga meM batAyA gayA hai ki rAga-dveSa-rahita vartamAna kSaNa kA anubhava kro| isa prakAra kA anubhava dhyAna aura vahI lambA hokara samAdhi bana jAtA hai / AcArya hemacaMdra ne likhA hai ki jaba taka thor3A bhI prayatna hai, saMkalpa kI kalpanA hai, taba taka laya kI prApti nahIM ho sakatI / laya kI prApti ke lie sukhAsana meM baiThakara samUce zarIra ko zithila karo / citta kI vRtti ko roko mata / kamanIya rUpa dekhate hue bhI, madhura zabdoM ko sunate hue bhI sugaMdhita dravyoM ko sUMghate hue bhI, sarasa rasa kA AsvAdana lete hue bhI, mRdu sparzo kA anubhava karate hue bhI, cittavRttiyoM ko na rokate hue bhI rAga-dveSa-rahita kSaNa kA anubhava karane vAlA unmanIbhAva ko prApta ho jAtA hai / " ye dhyAnasUtra AvezazUnya kSaNa kA anubhava karane ke sUtra haiM / inake anubhava 1. samayasAra, 186 suddhaM tu viyANaMto suddhaM cevappayaM lahadi jIvo / jANato du asuddha asuddhamevappayaM lahai // 2. pravacanasAra, 80 : jo jAdi arahaMtaM, davvattaguNattapajjayatte hi / so jAdi appANaM, moho khalu jAdi tasya layaM // 3. mokSa pAhur3a, 84 / 4. yogazAstra, 12 / 22-25 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 dvArA pUrvArjita karma kSINa hote haiM aura naye karma kA baMdha rukatA hai / karma kSINa hote haiM / isalie dhyAna dvArA mAnasika zAnti aura zArIrika vedanA kI upazAMti hotI hai / nae karma kA baMdha rukatA hai, isalie dhyAna dvArA zAnti aura upazAMti meM sthAyitva AtA hai / aihika aura pAralaukika koI bhI aisA phala nahIM jo dhyAna dvArA prApta na ho sake, para dhyAna kA prayoga kevala vIta-rAgatA kI siddhi ke lie honA cAhie / dhyAna Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga hama jisa vizva ko dekha rahe haiM vaha kahIM sthira aura kahIM taraMgita hai| sUkSma dRSTi yA sUkSma upakaraNoM se dekheM to patA calegA ki jo sthira dIkha rahA hai, vaha bhI taraMgita hai / sthiti aura gati--donoM vAstavikatAeM haiM para sthiti avyakta aura dravyagata hai, gati vyakta hai| koI bhI gati dravyazUnya nahIM hai aura koI bhI dravya gatizUnya nahIM hai| gati svAbhAvika bhI hotI hai aura dUsare dravya ke yoga se bhI hotI hai / hama manuSya haiM / hamAre pAsa cAra gatizIla tattva haiM---zarIra, zvAsa, vANI aura mana / pratikSaNa ye prakampita haiN| ye naI UrmiyoM ko lete haiM aura purAnI UrmiyoM ko chor3ate haiN| hamArA AkAza-maMDala ina UrmiyoM se Umila hai, inake prakampanoM se prakampita hai / ye prakampana hamAre jIvana kA saMcAlana karate haiN| hamAre dvArA chor3e hue prakampana dUsaroM ko prabhAvita karate haiN| dUsaroM ke dvArA chor3e hue prakampana hameM prabhAvita karate haiN| hama saMkramaNa kA jIvana jIte haiM, jahAM paraspara eka-dUsare ko prabhAvita karatA hai| aprabhAvita koI nahIM hai / pUrNataH svataMtra koI nahIM hai / aprabhAvita sthiti aura svatantratA aprakaMpana kI dazA meM hI prApta ho sakatI hai / dhyAna usakA mukhya sAdhana hai| prakaMpana se aprakampana kI ora jAnA hI dhyAna hai| zarIra kA aprakampana kAyika dhyAna hai| zvAsa kA akaprampana AnApAna dhyAna hai| vANI kA aprakampana vAcika dhyAna hai / mana kA aprakampana mAnasika dhyAna hai / kAyika dhyAna ___ zarIra kA prakampana pUrNataH kabhI nahIM ruktaa| usakI UrmiyoM kA pravAha nirantara calatA rahatA hai| jaba hama sthira hokara baiThate haiM taba bhI calatA rahatA hai / phira zarIra kA aprakaMpana kaise ho sakatA hai ? yahAM aprakaMpana kA prayoga sApekSa hai / yadyapi zarIra ke prakaMpana pUrNata: nahIM rukate, phira bhI hAtha, paira Adi avayavoM kI ceSTAeM nahIM hotIM, zarIra bAhyakAra meM sthira ho jAtA hai taba aprakampana kA eka bindu banatA hai / yahI kAyika dhyAna hai / yaha aprakapana kA sAmAnya bindu hai| isameM mAtrA-bheda hotA hai| eka vyakti prathama Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga 15.5. abhyAsa meM apane zarIra ke prakampanoM ko rokatA hai, vaha sAmAnya sthiratA hotI hai | abhyAsa karate-karate vaha aprakampana kI sudRr3ha sthiti taka pahuMca jAtA hai / mAtrA bheda ke AdhAra para kAyika dhyAna kI aneka zreNiyAM bana jAtI haiM / AnApAna dhyAna zvAsa kA prakampana bhI pUrNata: nahIM rukatA / antara meM prANa kA pravAha cAlU rahatA hai / hamAre zarIra ke romakUpa sUkSma AnApAna ko grahaNa karate haiM / hama nathunoM ke dvArA jisa AnApAna ko grahaNa karate haiM use maMda kiyA jA sakatA hai, rokA jA sakatA hai| AnApAna dhyAna kA prathama bindu zvAsa ko maMda karane abhyAsa hai / svastha manuSya kA zvAsa jisa gati se calatA hai usameM maMdatA lAnA, usake prakaMpanoM ko kama karanA isa dizA meM pahalA prayatna hai / isa prayatna meM do bAteM mukhya haiM 1. zvAsa kI saMkhyA ko kama karanA / 2. prANavAyu kI mAtrA ko kama karanA / mRdu-maMdatA meM zvAsa dIghaM ho jAtA hai / madhya-maMdatA meM prANavAyu kI mAtrA kama ho jAtI hai / ati-maMdatA meM mahAprANa kI sthiti ghaTita hone laga jAtI hai, zvAsa-nirodha yA kuMbhaka sahaja hI ho jAtA hai / vAcika dhyAna jaise zarIra aura zvAsa kI UrmiyAM nirantara pravAhita rahatI haiM vaise vANI kI UrmiyoM kA pravAha nirantara nahIM rahatA / hama jaba bolane kA prayatna karate haiM tabhI unakA pravAha hotA hai| bolane kI AkAMkSA aura usakA pratyana nahIM karanA hI una prakampanoM ko rokanA hai / yahI vAcika dhyAna hai / mAnasika dhyAna mana ke tIna mukhya kArya haiM--smRti, manana aura kalpanA / atIta kI smRti, vartamAna kA manana aura bhaviSya kI kalpanA hotI hai / hama jo manana aura cintana karate haiM usakI AkRtiyAM banatI haiN| ye AkRtiyAM manana samApta hone para AkAza maMDala meM phaila jAtI haiM / hamAre mastiSka ke bhItara bhI ve apanA pratibimba chor3a jAtI haiM jise hama dhAraNA, vAsanA yA avicyuti kahate haiM / yaha dhAraNA hamAre smRti koSThoM me saMcita rahatI hai / jaba kabhI koI nimitta milatA hai, hamAre smRti koSTha jAgRta ho jAte haiM, mana gatizIla hoM jAtA hai / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya jaba hama manana karanA cAhate haiM taba mAnasika UrmiyoM kA pravAha cAlU ho jAtA hai / jitane samaya taka hamArA manana calatA hai, utane samaya taka vaha pravAha bhI cAlU rahatA hai / hama smRti aura manana ke AdhAra para kalpanA karate haiM, usa samaya bhI mana kI UrmiyAM pravAhita ho jAtI haiM / -156 smRti ko rokakara mAnasika UrmiyoM ko kisI eka viSaya meM pravAhita kara denA mAnasika dhyAna hai / isa dhyAna meM mAnasika prakampana samApta nahIM hote / kintu unakI gati eka dizA meM ho jAtI hai aura jaba taka vaha gati eka dizA meM rahatI hai taba taka mAnasika dhyAna banA rahatA hai / jaise hI mAnasika UrmiyoM kA pravAha aneka dizAoM meM gatizIla hotA hai, dhyAna bhaMga ho jAtA hai / kyA prakampanoM ko rokA jA sakatA hai ? koI bhI zarIradhArI prANI prakampanoM ko sarvathA nahIM roka sakatA / hamArI zArIrika ceSTAoM kA kAraNa pezI - maMDala hai / do prakAra kI peziyAM hotI haiM - aicchika aura anaicchika / aicchika peziyoM ko hama apanI icchA ke anusAra gati de sakate haiM / anaicchika peziyoM para hamArI icchA kA adhikAra nahIM hotA / ve apanI ceSTA karane meM svAyatta hotI haiM / hama jaba zarIra ko sthira karane kA prayatna karate haiM, zarIra ke prakampanoM ko rokane kA prayatna karate haiM taba hamArA prayatna aicchika peziyoM kI ceSTAoM ko rokane kA hI hotA hai / hAtha, paira Adi ko gati denA hamArI icchA ke adhIna hai aura inakI gati ko rokanA bhI hamArI icchA ke adhIna hai isalie jaba hama dhyAna karanA cAhate haiM taba sabase pahale hAtha, paira Adi ko kisI vizeSa mudrA meM sthApita kara unakI gati ko sthagita kara dete haiM / yaha kAyika dhyAna mAnasika dhyAna kI mudrA ho jAtA hai / hRdaya, phuphphusa, AmAzaya, yakRta aura AMta - ina avayavoM kI ceSTA hamArI icchA ke adhIna nahIM hai / isalie hama dhyAna kI sthira mudrA meM baiThe hote haiM taba bhI inakA prakampana cAlU rahatA hai / mastiSka aura svasaMcAlita snAyu-maMDala kI kriyA bhI cAlU rahatI hai / isalie zarIra ko sthira aura mana ko eka dhyeya para pravAhita karane para bhI indriyoM ke anubhava, sukhaduHkha, sardI garmI Adi kI saMvedanA hotI rahatI hai / yaha dhyAna kI pahalI bhUmikA hai / zarIra kI sthiratA, zvAsa kI maMdatA aura mana kI ekAgratA ke asaMkhya stara haiM / una saba staroM kA pratipAdana karane ke lie hamAre pAsa koI bhASA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga 157 nahIM hai / zArIrika sthiratA kI tIna avasthAeM hotI haiM-gAr3ha, gAr3hatara aura gAr3hatama / caturtha avasthA meM zarIra kI pravRtti niruddha ho jAtI hai| zvAsamaMdatA kI tIna avasthAeM hotI haiM--sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatara / caturtha avasthA meM zvAsa niruddha ho jAtA hai / mAnasika ekAgratA kI tIna avasthAeM hotI haiM-saghana, saghanatara aura saghanatama / caturtha avasthA meM vaha niruddha hotA hai / prArambhika tIna avasthAoM meM prakampana alpa, alpatara aura alpatama hote jAte haiM / caturtha avasthA meM ve sthagita ho jAte haiN| kAyika dhyAna ko kAyotsarga bhI kahA jAtA hai| isakI prathama avasthA meM sthiratA prApta hotI hai usakA varNana kiyA jA cukA hai| isakI dUsarI avasthA meM kucha viziSTa parivartana ghaTita hote haiM* snAyu-taMtra prabhAvita hotA hai| * mastiSka kI taraMgoM aura mastiSkIya vidyut meM parivartana A jAtA hai / * oNksIjana kI khapata kama ho jAtI hai| * anaicchika mAMsapeziyoM para niyantraNa sthApita hone lagatA hai aura svAyatta snAyutantra kA uttejanA stara gira jAtA hai| usame sthiratA AtI hai| zArIrika kAryakSamatA bar3ha jAtI hai / * zleSma Adi doSoM ke kSINa hone se deha kI jar3atA naSTa hotI hai / * jAgarUkatA ke kAraNa buddhi kI jar3atA naSTa hotI hai / * sardI-garmI Adi dvandvoM ko sahane kI kSamatA bar3hatI hai / * citta kI ekAgratA sulabha ho jAtI hai| isakI tIsarI avasthA meM sthUla zarIra kA bodha kSINa ho jAtA hai / sUkSma zarIra kI sakriyatA bar3ha jAtI hai / kabhI-kabhI vaha sthUla zarIra ko chor3akara bAhara calA jAtA hai / usa sthiti meM sUkSma padArtha dRSTa hone laga jAte haiN| indriyoM kA anubhava kSINa ho jAtA hai / isakI caturtha (niruddha) avasthA meM AtmA ke caitanyamaya svarUpa kA pratyakSa anubhava ho jAtA hai / zvAsa kI mandatA kA sambandha kAyotsarga aura mAnasika ekAgratA-ina donoM se hai / kAyika sthiratA kA sambandha zvAsa kI mandatA aura mAnasika ekAgratA-ina donoM se haiN| mAnasika ekAgratA kA sambandha . kAyA kI sthiratA aura zvAsa kI mandatA-ina donoM se hai| isalie zArIrika aura mAnasika parivartanoM kI vyAkhyA inameM se kisI eka ke mAdhyama se nahIM kI jA sakatI / kAyika sthiratA se hone vAle parivartana kA jo pratipAdana kiyA gayA hai, vaha eka sApekSa pratipAdana hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya * mAnasika dhyAna kI prathama avasthA meM snAyavika tanAva kama hote haiM / .. prasannatA bar3hatI hai| .. isase zArIrika aura tanAvajanya roga zAMta hote haiN| * mAnasika kAryakSamatA aura sahiSNutA kA vikAsa hotA hai| * manovRttiyoM aura mAnasika vyavahAroM meM parivartana hotA hai| . AdateM badalatI haiN| vaijJAnika zodha se prApta niSkarSa bhI isa tathya kI puSTi karate haiN| sTainapharDa risarca iMsTiTyUTa ke DaoN0 liyona oTisa ne 1972 meM eka kaMTrolayukta zodha kAryakrama meM 570 dhyAniyoM kI jAMca kI / inameM 46 aphImacI the, aura unameM se 35 ne chaha mahIne ke dhyAna kA abhyAsa karane ke bAda aphIma chor3a dii| __isakI dUsarI avasthA meM IrSyA, viSAda, zoka, duzcintA Adi-Adi rAgadveSa se utpanna hone vAle mAnasika duHkha kSINa ho jAte haiN| maitrI, samabhAva Adi guNa vikasita ho jAte haiN| isakI tIsarI avasthA meM sardI-garmI Adi kA saMvedana aura mAnasika saMskAroM ke mUla kSINa hone laga jAte haiN| __isakI caturtha avasthA meM kaSToM se vicalana aura bhaya sarvathA nahIM hotA / sUkSma tattvoM (Invisible Substances) kA spaSTa jJAna ho jAtA hai| moha yA mrama kI sthiti samApta ho jAtI hai| zarIra aura AtmA kA bhedajJAna spaSTa ho jAtA hai / jitane saMyoga haiM ve saba pRthak-pRthak dIkhane laga jAte haiM / saba prakAra ke vijAtIya tattvoM kA visarjana karane kI kSamatA tIvra ho jAtI hai / kahIM bhI Asakti kA bhAva nahIM rhtaa| prakampanoM ke hetu aura unakA nirodha prakampana ke mUla hetu do haiM-rAga aura dveSa / ye do prANimAtra kI maulika manovRttiyAM haiM / inake dvArA vastu-jagat ke prati AkarSaNa aura vikarSaNa hotA hai / kucha vastuoM ke prati priyatA kA bhAva hotA hai aura unake prati hama AkarSita ho jAte haiN| kucha vastuoM ke prati apriyatA kA bhAva hotA hai aura unake prati hama vikarSita ho jAte haiM / yaha AkarSaNa aura vikarSaNa kI cetanA prakaMpana paidA karatI hai| rAgacetanA mAyA aura lobha-ina do rUpoM meM prakaTa hotI hai / dveSacetanA krodha aura abhimAna-ina do rUpoM meM prakaTa hotI hai / ina manovRttiyoM Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga ke cAra-cAra stara haiM / krodha cetanA ke cAra stara 1. ciratama -- patthara kI rekhA ke samAna / 2. ciratara - miTTI kI rekhA ke samAna / 3. cira - bAlU kI rekhA ke samAna / 4. acira- jala kI rekhA ke samAna / mAna cetanA ke cAra stara 1. kaThoratama -- patthara ke khambhe ke samAna / 2. kaThoratara -- asthi ke khambhe ke samAna / 3. kaThora -- kaThora - kASTha ke khambhe ke samAna / 4. mRdu-latA ke khambhe ke samAna / mAyA cetanA ke cAra stara 1 vakratama - bAMsa kI jar3a ke samAna / 2. vakratara- -mer3he ke sIMga ke samAna / 3. vakra - calate baila kI mUtradhArA ke samAna / 4 prAyaH Rju - chilate bAMsa kI chAla ke samAna / lobha cetanA ke cAra stara 1. gADhatama - kRmi rezama ke samAna / 2. gADhatara - kIcar3a ke samAna / 3. gADha -- khaMjana ke samAna / 156 4. pratanu-haldI ke raMga ke samAna / ina cAroM manovRttiyoM kI cetanA ko eka zabda meM 'kaSAya cetanA' kahA jAtA hai / isake prathama stara ke prakaMpanoM ke hote hue dhyAna kI sthiti nahIM banatI / kaSAya-cetanA ke prathama stara ke prakampanoM ko zAnta yA kSINa karane vAlA vyakti dhyAna kI prathama avasthA ( samvatva cetanA) ko prApta karatA hai / kaSAya-cetanA ke dUsare stara ke prakampanoM ko zAMta yA kSINa karane vAlA vyakti dhyAna kI dUsarI avasthA ( vrata cetanA) ko prApta karatA hai / kaSAya-cetanA ke tIsare stara ke prakampanoM ko zAMta yA kSINa karane vAlA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya vyakti dhyAna kI tIsarI avasthA ( apramatta cetanA) ko prApta karatA hai / kaSAya-cetanA ke cauthe stara ke prakampanoM ko sarvathA zAMta yA kSINa karane vAlA vyakti dhyAna kI cauthI avasthA ( vItarAga cetanA) ko prApta karatA 1 ina saba avasthAoM meM zarIra aura mana kI jina sthitiyoM kA nirmANa hotA hai, ve pahale batAI jA cukI haiM / prakampana-nirodha kA abhyAsakrama prakampana utpanna hone ke do hetu haiM-vastu kA yoga aura kaSAya- cetanA / hama kisI vastu ko dekhate haiM aura hamAre mastiSka meM prakampana zurU ho jAte haiM / rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura zabda - ina sabakA bodha yA anubhava prakampanoM ke dvArA hI hotA hai / kabhI-kabhI vastu kI upasthiti ke binA, kevala kalpanA ke dvArA bhI prakampana utpanna ho jAte haiM / vaijJAnika ilekTroDa ke dvArA bhI prakampana utpanna karate haiM / kabhI-kabhI AMtarika saMskAroM ke udabuddha hone para prakampana svataH zurU ho jAte haiM / isa prakAra kA hamArA jIvana prakampanoM kA jIvana hai / prakampana hI saMsAra hai / prakampana hI sukha-duHkha hai / ina prakampanoM kI sthiti meM caitanya kI vAstavika sattA kA anubhava nahIM hotA / dhyAna kA mukhya kArya hai - prakampanoM kI tIvratA ko kama karanA / jIvana aura prakampanoM kA ghaniSTha sambandha hai / jIvana rahe aura prakampana na rahe, aisA ho nahIM sakatA / hamAre jIvana meM jitane parivartana hote haiM, jitanI avasthAeM ghaTita hotI haiM, ve saba prakampanoM ke dvArA hI hotI haiM / dhyAna karane vAlA sabase pahale prakampanoM ko rUpAntarita karatA hai / isa rUpAntaraNa kI prakriyA ko bhAvanA kahA jAtA hai / usake cAra prakAra haiM-jJAna-bhAvanA, darzanabhAvanA, cAritra bhAvanA aura vairAgya - bhAvanA / jisa vyakti ko AtmA, manovRtti aura zarIra ke bheda kA jJAna, vastujagat ke prati jisakA dRSTikoNa yathArtha, AcaraNa samabhAvapUrNa aura viSayoM ke prati anAsakta bhAva ho jAtA hai vaha prakaMpanoM ko rUpAntarita karanA zurU kara detA hai / rAga aura dveSa se hone vA mAnasika prakampana snAyavika tanAva utpanna karate haiM / rAga utsukatA utpanna karatA hai / utsukatA se kaMThamaNi kA srAva aniyamita ho jAtA hai / vairAgya meM mana kI sama sthiti rahatI hai / ghRNA kI bhAvanA karane vAlA bure prakampana utpanna karatA hai / unase zarIra aura mana kI bhAvanA karane vAlA acche prakampanoM ko utpanna donoM rugNa hote haiM / maitrI karatA hai / unase zarIra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga 161 svastha aura mana prasanna hotA hai / AkAzamaMDala meM acche aura bure donoM prakAra ke paramANu phaile hue haiM / acchI bhAvanA karane vAlA acche paramANuoM ko AkarSita karatA hai / phalataH unase vaha lAbhAnvita hotA hai / burI bhAvanA karane vAlA bure paramANu ko AkarSita karatA hai / phalataH vaha zArIrika aura mAnasika vikRtiyoM ko utpanna karatA hai / ajJAna, mithyAdRSTi, asaMtulita manobhAva, rAga aura dveSa ke saMskAra bahuta prabala hote haiM / ve pratipakSa bhAvanA se eka sAtha hI nahIM TUTa jAte / kintu jJAna Adi kI bhAvanA kA bAra-bAra prayoga karane se kramazaH kSINa hote haiM / jise dhyAna ke viSaya meM jJAna nahIM hotA, usake prati dRSTikoNa samyak nahIM hotA, vaha usase lAbhAnvita nahIM ho sakatA / isa dRSTi se saMskAroM ko rUpAntarita karanA dhyAna kI pahalI upekSA hai | bhAvanA (samyaktva cetanA aura vrata cetanA) kA abhyAsakrama hama zarIra aura mana kI caMcalatA, zvAsa aura snAyutaMtra kI uttejanA se hone vAle pariNAmoM ko jAneM aura sAtha-sAtha zarIra aura mana kI sthiratA, zvAsa aura snAyutaMtra kI zAMtatA se hone vAle pariNAmoM ko jAneM / adhika sakriyatA, uttejanA aura zvAsa kI tIvratA jIvanIzakti ko kSINa karatI hai isake viparIta sthiratA, ekAgratA aura zAMti jIvanI-zakti, kAryakSamatA aura mAnasika santulana ko bar3hAtI hai / yaha bodha hamArI mAnasika kriyA ko apane-Apa rUpAntarita kara detA hai / ekAgratA ke prati hamArA AkarSaNa bar3ha jAtA hai| sAmAnyatayA hama prakampanoM ko hI mahattvapUrNa mAnate haiM / prakampana ke sAtha mana jur3atA hai taba hameM rasAnubhUti hotI hai / hama mana ko prakampanoM ke sAtha na jor3eM, prakampanoM ko dekheM, mana ko draSTA banA deN| ina kSaNoM meM jisa zAMti, anAzakti, maitrI aura satya kA anubhava hogA, vaha apane dRSTikoNa ko rUpA - tantarita kara degA / hamAre zarIra meM kabhI sukha kA saMvedana hotA hai aura kabhI duHkha kA / hameM kabhI sardI kA anubhava hotA hai aura kabhI garmI kA / hama aneka dvandvoM kA saMvedana karate rahate haiM / anukUla saMvedana hone para harSa hotA hai aura pratikUla saMvedana hone para viSAda hotA hai / hama isa prakAra kI cetanA kA nirmANa kareM ki jisase saMvedana hone para bhI harSa aura viSAda na ho| hama zarIra meM ghaTita hone vAlI ghaTanAoM ko yathArthata: jAneM, kintu unake prati priyatA aura Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya apriyatA kA bhAva na jodd'eN| yaha abhyAsa hamAre AcaraNa ko mUlataH badala detA hai| phira hamArA AcaraNa ina dvandvoM kI saMvedanA se saMcAlita nahIM hotaa| usakI gati apane lakSya kI dizA meM svataMtra ho jAtI hai|| hamArA sabase adhika anurAga zarIra ke prati hotA hai| usakA anurAga hI dUsarI vastuoM meM anurAga utpanna karatA hai / anurAga kA mUla srota zarIra hai, vastueM nhiiN| usa anurAga ko tor3ane ke lie hama zarIra ke parivartanazIla svarUpa kA anuciMtana kareM, usakI anuprekSA kareM, use niDaratA se dekheM / janma, bacapana, yauvana, bur3hApA aura mRtyu-eka hI zarIra kI ina saba avasthAoM ko dekha jAeM / isI prakAra vastuoM ke nazvara svabhAva kA bhI anuciMtana kreN| isa abhyAsa se vairAgya apane-Apa utpanna ho jAtA hai| ___ yaha abhyAsa-krama nirantara, bAra-bAra aura zraddhApUrvaka kiyA jAnA cAhie / kAdAcitka aura kSaNika abhyAsa se vAMchita pariNAma nahIM A sakatA / sthiratA aura ekAgratA (apramatta cetanA) kA abhyAsa-krama dhyAna ke mUla tattva haiM-yathArthabodha, samyag-dRSTikoNa, anAsakti, anAkAMkSA abhaya aura sahiSNutA / ye saba sthiratA aura ekAgratA meM sahAyaka banate haiN| kAyika dhyAna kA abhyAsa tIna mudrAoM meM kiyA jA sakatA hai utthita (khar3e hokara), niSaNNa (baiThakara), aura nipanna (sokr)| utthita mudrA meM kAyika dhyAna karane vAlA donoM pairoM ko saTA, donoM paMjoM meM cAra aMgula kA antara DAlakara, donoM hAthoM ko ghuTanoM se saTAkara, zarIra ko sama rakhate hue sthira ho jaae| AMkheM adha-khulI rakhe yA mUMda le / zvAsa ko maMda kara de / kaSTa kA anubhava na ho taba taka zarIra ko zithila rakhate hue khar3A rhe| baiThakara kAyika dhyAna karane vAlA ardha-padmAsana, padmAsana Adi sarala AsanoM kI mudrA meM baiThe bAyIM hathelI para dAyIM hathelI rakhakara donoM hAthoM ko nAbhi ke pAsa rakhe / zarIra ko zithila chor3a de / leTakara kAyika dhyAna karane vAlA sIdhA leTa jaae| pairoM aura hAthoM ko phailA de / zarIra ko DhIlA chor3a de| isa kAyika dhyAna kI saphalatA ke mUla tattva haiM--zvAsa kI maMdatA aura zarIra kI zithilatA / zarIra jitanA adhika zithila aura zvAsa jitanA adhika maMda hotA hai utanA hI kAyika dhyAna saphala hotA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga kAyika dhyAna ko kAyotsarga bhI kahA jAtA hai / zvAsa ko zarIra se bhinna bhI mAnA jA sakatA hai aura abhinna bhI mAnA jA sakatA hai / jaina AcAryoM ne zvAsa kI sAdhanA ko zarIra kI sAdhanA ke sAtha nirUpita kiyA hai| kAyotsarga aura zvAsa kA gaharA sambandha hai| kAyotsarga kA kAlamAna zvAsa se hI nirdhArita kiyA jAtA hai, jaise-ATha zvAsocchvAsa kA kAyotsarga, pacIsa zvAsocchvAsa kA 'kAyotsarga, sau zvAsocchvAsa kA kAyotsarga / yaha vibhinna pravRttiyoM kI vizrAnti yA vizuddhi ke lie kiyA jAtA hai|| __ tanAvamukti ke lie pandraha minaTa kA kAyotsarga paryApta hai| dhyAna kI siddhi ke lie koI nizcita kAlAvadhi nahIM hai| ghaMToM, praharoM yA dina taka sAdhaka apanI suvidhA ke anusAra jitanA kara sake, utane samaya taka kiyA jA sakatA hai / pUrvaarjita saMskAroM ko kSINa karane ke lie lambe samaya taka kAyotsarga karanA Avazyaka hai / kAyotsarga ke sAtha zvAsa kI kriyA sUkSma hotI hai, phira bhI usakA svataMtra abhyAsa karanA caahie| sAmAnyataH svastha manuSya eka minaTa meM pandrahasolaha zvAsa letA hai / use manda aura sUkSma karane ke lie eka minaTa meM chaha zvAsa (dasa sekaMDa meM eka zvAsa) le / kucha saptAhoM kI sAdhanA ke bAda eka minaTa meM tIna zvAsa (bIsa sekaMDa meM eka zvAsa) le aura phira kucha samaya bAda eka minaTa meM eka zvAsa le / isa krama se zvAsa-sAdhanA ko Age bar3hAyA jA sakatA hai| yaha mahAprANa kI dizA meM jAne kA upakrama hai| abhyAsa prArambha kare taba kama se kama pAMca minaTa avazya lgaae| usake paripakva hone para adhika samaya bhI lagAyA jA sakatA hai| zvAsa ko maMda aura sUkSma karane kA dUsarA prakAra yaha hai ki sAdhaka kAyotsarga kI mudrA meM sthita hokara mana ko nAsAgra para yA Upara ke hoMTha para donoM nathunoM ke nIce kendrita kare / mAnasa-cakSu se usa sthAna ko dekhe / AtejAte zvAsa para mana lagAe / kucha samaya ke bAda zvAsa apane Apa maMda aura sUkSma ho jAtA hai / kama se kama dasa minaTa taka isakA abhyAsa kare / kAyika dhyAna svatantra bhI hotA hai aura usameM mAnasika dhyAna bhI kiyA jA sakatA hai / mAnasika ekAgratA ke lie kAyika dhyAna atyanta Avazyaka hai, isalie jahAM mAnasika dhyAna karanA hai vahAM kAyika sthiratA aura zvAsa kI maMdatA kara lenI caahie| mAnasika dhyAna kA abhyAsa kisI eka AlaMbana ke AdhAra para kiyA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya jAtA hai| dhyAna kAla meM mana kI do kriyAeM hotI haiM-- ciMtana aura antardarzana / kisI eka viSaya para cintana ko pravAhita karane para mAnasika dhyAna bana jAtA hai / ise 'vicaya dhyAna' kahate haiM / isake dvArA padArthoM ke avyakta guNa-dharmoM ko vyakta rUpa meM jAnA jA sakatA hai| kisI eka viSaya ko mAnasika cakSu se dekhanA, mana ko una para kendrita kara denA 'vipazyanA dhyAna' hai / isake dvArA vastu kA svabhAva pratyakSa hai / 'vicaya dhyAna' ke lie pahale kAyika dhyAna, AnApAna dhyAna aura vAcika dhyAna kare / phira kisI eka viSaya ko cune / mana ko usI viSaya para lagAe rakhe / kisI dUsare viSaya para na jAne de / pramAdavaza calA jAe to punaH usI viSaya para le jAe / kama se kama tIna ghaMTe taka yaha abhyAsa cale / yadi tIna ghaMTe kI avadhi meM dhyeya kI pUrti na ho to dUsare samaya meM phira tIna ghaMTe abhyAsa kare / isa abhyAsa ko taba taka doharAe jaba taka dhyeya kI spaSTatA na ho jAe / 'vipazyanA dhyAna' kA prArambha sthUla zarIra ke AlaMbana se kiyA jAe / jaise-jaise mana sUkSma aura saMvedanazIla hotA jAe vaise-vaise kramaza: taijasa zarIra, karma zarIra aura unake vividha paryAyoM kI 'vipazyanA' kI jaae| phira puruSAkAra caitanya kI vipazyanA kI jAe / sthUla zarIra kI vipazyanA ke lie mana ko sira se pAdAMguSTha taka aura pAdAMguSTha se sira taka le jaae| zarIra kA koI bhI avayava aisA na rahe jisa para mana kI dhArA ( prANa kI dhArA yA caitanya kI dhArA ) pravAhita na ho / prArambha meM eka-eka avayava para mana kI dhArA le jAe / pakvatA hone para eka sAtha samUce zarIra meM mana kI dhArA pravAhita kare / yaha abhyAsa eka bAra meM kama-kama- se eka ghaMTe taka kiyA jAe / isa abhyAsa-kAla meM apramAda banA rahe / abhyAsa kI pari hama nirantara kriyAzIla haiM / sthUla zarIra se kabhI kriyA karate haiM aura kabhI nahIM karate / sUkSma zarIra kA kriyA cakra nirantara cAlU rahatA hai| usake dvArA pratikSaNa karma kA baMdha aura udaya hotA rahatA hai / baMdha udaya kA spaMdana sthUla zarIra meM pratIta nahIM hotA / kintu udaya ke spaMdana tIvra hokara sthUla zarIra para utarate haiM taba ve prakampana yA saMvedana sthUla mana kI pakar3a meM Ate haiM / vipazyanA kAla meM hamArA mana kabhI sukha kI saMvedanA ko pakar3atA hai aura kabhI duHkha kI saMvedanA ko pakar3atA hai / kabhI sardI kA saMvedana karatA hai Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhyAna aura kAyotsarga 165 aura kabhI garmI kA saMvedana karatA hai / vipazyanA dhyAnI anukUla saMvedanoM meM rAga aura pratikUla saMvedanoM meM dveSa na kare / vaha taTasthabhAva se unheM anubhava kare / vaha zarIra ke kaNa-kaNa meM caitanya kA anubhava kare, jJAna-tantuoM ko jAgRta kare / sthUla zarIra kI vipazyanA kA abhyAsa ho jAne para taijasa zarIra kI vipazyanA kA abhyAsa zurU kare / hamAre zarIra meM jitanI sakriyatA hai vaha saba taijasa zarIra ( prANa- zarIra yA vidyut - zarIra ) kI hai / isakI vipazyanA karane vAlA mana ko sUkSma kara use prANa- kendroM meM le jaae| vahAM unakI kriyA kA nirIkSaNa kare / jyoti darzana, vividha raMgoM aura AkRtiyoM kI vastuoM kA darzana isI abhyAsa kAla meM hotA hai / jaise-jaise hamArA mana sthUla se sUkSma hotA calA jAtA hai vaise-vaise usake Alambana bhI sthUla se sUkSma hote cale jAte haiM / mana kI sUkSmatA prApta hone para hama karma zarIra kI vipazyanA kreN| hamArI sArI sthUla pravRttiyoM, vRttiyoM, saMvedanAoM aura saMskAroM ke sUkSma aMkana usameM hote haiM / unheM dekhane vAlA vRttiyoM ke mUla srota kA patA lagA sakatA hai / puruSAkAra AtmA kI vipazyanA AtmA amUrta hai / mAnasa - cakSu se use nahIM dekhA jA sakatA / kucha loga mAnasa - cakSu se AtmA ko dekhane kA abhyAsa karate haiM, vaha mAnasika kalpanA hai kintu dhyAna nahIM / kalpanA meM AropaNa hotA hai aura dhyAna meM vAstavikatA kA bodha, yathArtha kA bodha / jo jaisA hai usakA usI rUpa meM bodha ho tabhI dhyAna satya kI khoja kA mAdhyama bana sakatA hai / kalpanA bhrama utpanna karatI hai / vaha yathArtha taka nahIM le jAtI / AtmA kA puruSAkAra rUpa meM dhyAna karane vAlA yogI apane zarIra meM AtmA kI kalpanA nahIM karatA / kintu usameM caitanya kA anubhava karatA hai / yaha anubhava Atma-sAkSAtkAra kI bhUmikA taka nahIM le jAtA kintu caitanya kA anubhava sAdhaka ko aindriyaka anubhavoM se Upara uThA detA hai / rAga-dveSa ke saMskAra zAnta aura kSINa ho jAte haiM / isa abhyAsa ko dina-rAta meM aneka bAra doharAyA jA sakatA hai / jaba kabhI mana khAlI ho tabhI usako isa dhyAna meM lagA diyA jAe / jitane samaya taka vaha isa dhyAna meM rahe utane samaya taka use usameM rakhA jAe / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya caitanyAnubhava (vItarAga cetanA) kA abhyAsa-krama cintana aura antar-darzana-mana kI ye donoM kriyAeM jahAM samApta ho jAtI haiM, mana svayaM samApta ho jAtA hai / vahAM zuddha caitanya kA anubhava prakaTa hotA hai / yaha vItarAga cetanA kA anubhava hai| ise samAdhi bhI kahA jA sakatA hai| isa sAdhanA meM atIta aura bhaviSya samApta ho jAte haiM, kevala vartamAna kSaNa kA anubhava rahatA hai| vartamAna kA anubhava dIrghakAla taka calatA hai, vahI dhyAna ho jAtA hai aura dIrghakAlIna dhyAna hI samAdhi ho jAtI hai / sthira aura sukha Asana meM baiThe; vartamAna ke saMvedanoM yA prakaMpanoM ko pakar3e; dRr3hatApUrvaka use pakar3e rhe| isa abhyAsa se dhyAna kI sthiti bana jaayegii| lambe samaya taka sadhe hue dhyAna meM mana vilIna ho jAtA hai| mana ke vilIna hone para indriyAM apane-Apa zAnta ho jAtI haiN| indriya aura mana ke srota ruka jAne para zuddha caitanya kA anubhava zeSa rahatA hai| yaha nirAlaMbana dhyAna hai / ekAgratA yA mAnasika dhyAna meM koI-na-koI AlaMvana banA rahatA hai, phira yaha sthUla ho yA sUkSma / nirAlaMbana dhyAna meM kevala caitanya kA anubhava rahatA hai isalie koI AlaMbana nahIM hotA / jaina AcAryoM ne ise naizcayika (vAstavika) dhyAna kahA hai / sAlaMbana yA ekAgratA kA dhyAna vyAvahArika dhyAna hai / nirAlaMba dhyAna kI sthiti prApta hone para dhyAna kA prayatna nahIM karanA hotA, vaha aprayatna se hotA hai / ekAgratA kA dhyAna usa taka pahuMcAne ke lie hai / indriya, mana aura kaSAya-cetanA ke prakaMpana jaise-jaise zAnta yA kSINa hote haiM vaise-vaise nirAlaMbana dhyAna kI ora caraNa Age bar3hate haiN| kyA prAraMbha meM nirAlaMba dhyAna saMbhava hai ? kucha sAdhakoM kA abhimata hai ki dhyAna kA prArambha nirvikalpa sAdhanA se kiyA jAe / yadi nirvikalpa sthiti prApta ho to bahuta acchI bAta hai| para usa sthiti kA bahuta sAvadhAnI se vizleSaNa kara lenA caahie| kahIM aisA na ho ki mana kI zUnyatA ko hama dhyAna mAna baiThe / jaise suSupta vyakti ke dhyAna nahIM hotA, vaise hI citta kA vyApAra na hone mAtra se dhyAna nahIM hotaa| nidrAvasthA dhyAna kA abhAva hai / jAgRta avasthA meM mana kI pravRtti na honA bhI dhyAna kA abhAva hai / navajAta, zizu, mUrchita, avyaktacetanA, matta aura suptainakA mana prAyaH sthagita aura avyakta hotA hai| vaha dhyAna nahIM hotaa| kisI AlaMbana meM pragAr3ha rUpa se saMlagna hokara niSprakampa banA huA mana hI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga 167 IMdhana ke milane para nimitta milane para dhyAna hotA hai / AlaMbana meM mRdu rUpa se saMlagna, avyakta aura anavasthita mana dhyAna nahIM kahalAtA / jisa agni meM USmA zeSa hai vaha punaH prajjvalita ho uThatI hai, usI prakAra avyakta mana punaH vyakta ho jAtA hai / nirAlaMba dhyAna meM mana hotA / vahAM vaha niruddha ho jAtA hai / isalie vaha bhUmikAeM haiM - eka sAlaMbana dhyAna, jisameM mana kisI eka AlaMbana para niraMtara pravAhita ho jAtA hai / dUsarA nirAlaMbana dhyAna, jisameM mana kI kriyA niruddha ho jAtI hai, zuddha caitanya kA dIpa pradIpta ho jAtA hai / avyakta yA sthagita nahIM dhyAna kI do dhyAna hai / jaina sAdhakoM ne dhyAna kA krama yaha batalAyA hai ki pahale sAlaMbana ( jisameM AtmA se bhinna kisI vastu kA AlaMbana ho ) dhyAna kiyA jAe / usakA abhyAsa jaba paripakva ho jAe taba nirAlaMbana ( jisameM kevala AtmA yA zuddha: caitanya kA anubhava ho ) dhyAna kiyA jAe / sAlaMbana dhyAna bhinna dhyAna hai / usameM dhyAtA aura dhyeya bhinna hote haiM / nirAlaMbana dhyAna abhinna dhyAna hai / usameM dhyAtA aura dhyeya kI bhinnatA nahIM hotI / jo sAdhaka apane caitanya bhinna vastuoM ke dhyAna ko paripakva kara letA hai, ekAgratA ko lambe samaya taka cAlU rakha sakatA hai, vaha kisI AkulatA ke binA sahaja hI Atma-dhyAna yA abhinna dhyAna meM jA sakatA hai / vicaya sAdhaka cetanA- vikAsa kI sarvocca bhUmikA taka pahuMcane ke lie dhyAna karatA hai / vaha una arhatoM ke anubhava ko, jinhoMne caitanya - vikAsa kI vibhinna bhUmikAoM ko pAra kara Atma-sAkSAtkAra kiyA hai, AbhAra mAnakara apanI supta zaktiyoM ko jAgRta karane ke lie tanmaya ho jAtA hai / AtmA meM ananta jJAna- darzana hai, ananta Ananda hai, ananta zakti hai / yaha hameM jJAta nahIM hai / hama AjJA ke sahAre ajJAta ko jJAta karane kA prayatna karate haiM / yahI dhyAna 'AjJAvicaya' dhyAna hai / rAga-cetanA, dveSa - cetanA aura vividha prakaMpanoM se prakampita manodazA ke samaya hone vAlI graMthiyoM kA vizleSaNa karanA, unake tAtkAlika aura dIrghakAlika doSoM para cintana karanA, unake nava-nirmANa ko rokane kA upAya khojanA 'apAyavicaya' dhyAna hai / karma-bandha yA mAnasika granthi kI prakRti, sthiti, phala- zakti, udIraNA ( karma kI sthiti aura vipAka meM ) parivartana, eka vRtti se dUsarI vRtti meM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya saMkramaNa, ajJAta tala meM chipI graMthiyoM ko jJAta tala meM lAkara unakA nirjaraNa va kSapaNa kI prakriyA 'vipAka-vicaya' dhyAna hai| * vastu ke vibhinna paryAyoM kA anucintana 'saMsthAna-vicaya' dhyAna hai| dhyeya aura dhyAna kA phala __paramArtha dRSTi se dhyAna karane vAle sAdhaka kA dhyeya hotA hai-AtmA kA anubhava, zuddha caitanya kA anubhava yA Atma-sAkSAtkAra / isa antima dhyeya taka pahuMcane ke lie mAdhyama ke rUpa meM vaha ekAgratA kA sahArA letA hai| vaha ekAgratA kI niSpatti ke lie aneka dhyeyoM kA nirmANa karatA hai| una saba dhyeyoM ko do vargoM meM saMgRhIta kiyA jA sakatA hai-dravya dhyeya aura bhAva dhyeya / jisa vastu ko dhyAna kA Alambana banAyA jAtA hai, vaha dravya dhyeya hai / dhyAna karane vAle vyakti ke mana kA dhyeya-sadRza pariNamana hotA hai, vaha bhAva dhyeya hai / dhyAna jaise-jaise sthira hotA hai vaise-vaise dhyeya kA rUpa, dhyeya ke pAsa na hone para, Alekhita jaisA pratIta hone lagatA hai| aisA lagatA hai mAno vaha sAmane upasthita ho / dhyAna karane vAlA dhyAna ke bala se zarIra ko zUnya banAkara dhyeya ke svarUpa meM praviSTa ho jAtA hai, taba vaha dhyeya jaisA bana jAtA hai| dhyAna kA phala hai-saMvara aura nirjarA / saMvara kA artha hai-prakaMpanoM kA nirodha / nirjarA kA artha hai-pUrvAjita AvaraNoM aura prakampanoM kI kSamatA / dhyAna se jJAnAvaraNa kSINa hotA hai, isalie sahaja jJAna prasphuTita hotA hai / usase vedanIya karma kSINa hotA hai, isalie sukha-duHkha ke saMvedana naSTa hote haiN| asAdhya lagane vAlI bImAriyAM bhI naSTa ho jAtI haiN| dhyAna se antarAya kSINa hotA hai phalataH zakti aura dhRti asIma ho jAtI hai| usase moha kSINa hotA hai phalataH kaSAya-cetanA samApta ho jAtI hai| kapAya-cetanA ko zAnta karane ke lie dhyAna kiyA jAtA hai| jaise-jaise dhyAna bar3hatA hai vaise-vaise kaSAya-cetanA kSINa hotI hai / jaise-jaise kaSAya-cetanA kSINa hotI hai vaise-vaise dhyAna bar3hatA hai| bhAvanA hama bhAvanA ke marma ko samajhe binA dhyAna meM saphala nahIM ho sakate, isalie dhyAtA ko sabase pahale bhAvanA kA mUlyAMkana karanA cAhie aura ekAgratAdhyAna ke sAtha-sAtha usakA prayoga bhI karate rahanA caahie| isake binA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsaga 166 vAsanAtmaka bhAvoM kA pariSkAra nahIM kiyA jA sktaa| unakA pariSkAra kie binA dhyAna meM vAMchita ekAgratA prApta nahIM ho sktii| vAsanAtmaka bhAvoM ke pariSkAra ke lie, manovRttiyoM ke parivartana ke lie manovijJAna ne tIna upAya sujhAe haiM--damana, vilayana aura zodhana / jaina sAdhanA-paddhati meM ina tInoM ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai| cetanA para par3ane vAle kisI dabAva dvArA kiyA jAne vAlA damana pratikriyA paidA karatA hai / Antarika cetanA meM utpanna viveka dvArA jo damana hotA hai vaha vikAra utpanna nahIM krtaa| yaha bhAvanA dvArA hI sambhava ho sakatA hai| vilayana ke do prakAra haiM-nirodha aura virodha / kaSAya-cetanA ko uttejita karane vAle viSayoM meM indriyoM kA nirodha, kaSAya-cetanA kA nirodha, akuzala mana, vacana aura zarIra kI pravRtti kA nirodha karane se ye pravRttiyAM vilIna ho jAtI haiN| jisa vRtti ko uttejita hone kA avasara nahIM diyA jAtA, jise lambI avadhi taka prakaTa hone kA maukA nahIM milatA, vaha apaneApa vilIna ho jAtI hai|| ___eka vRtti cAlU hai| usake virodha meM dUsarI vRtti ko cAlU karanA virodha hai| isa prakriyA meM donoM vRttiyAM paraspara TakarAtI haiN| yadi pratipakSa bhAvanA sazakta hotI hai to pahale kI vRtti ke prakaTa hone meM avarodha ho jAtA hai / yaha pratipakSa bhAvanA kA sUtra hai| upazama, mRdutA, RjutA aura saMtoSa kramazaH krodha, mAna, mAyA aura lobha kI pratipakSa bhAvanAeM haiM / inake abhyAsa se krodha Adi kI vRttiyAM zAMta ho jAtI haiM / vRtti kA zodhana mArgAntarIkaraNa dvArA hotA hai / kisI vyakti meM rAga prabala hai, vaha use chor3ane meM apane-Apako asamartha pAtA hai / usakI rAgAtmaka vRtti ko eka sAtha tor3A nahIM jA sakatA, usakA mArgAntaraNa kiyA jA sakatA hai| kisI puruSa kA kisI strI ke prati rAga hai, use arhat kI bhakti meM badalakara strI ke prati hone vAle AkarSaNa se mukta kiyA jA sakatA hai / rAga kI tIna bhUmikAeM hotI haiM--aprazastarAga, prazastarAga aura virAga / aprazastarAga vAsanAtmaka vRtti ke prati samarpita hotA hai| prazastarAga pavitra AtmA ke prati samarpita hotA hai / virAga meM ye donoM vRttiyAM kSINa ho jAtI bhAvanAeM asaMkhya ho sakatI haiN| kucha mukhya bhAvanAeM isa prakAra haiM : 1. anitya bhAvanA-saba saMyoga anitya haiN| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya 2. azaraNa bhAvanA-apane astitva ke sivAya kahIM koI trANa nahIM hai / 3. saMsAra bhAvanA-janma-maraNa kA vivarta cala rahA hai| 4. ekatva bhAvanA-vAstavika satya yaha hai ki saMvedana ke kSetra meM hara vyakti akelA hai| 5. anyatva bhAvanA-zarIra bhI merA nahIM hai, mujha se bhinna hai| 6. azauca bhAvanA-isa zarIra se nirantara azuci kA srota baha rahA hai| 7. maitrI bhAvanA-prANimAtra ke prati maitrii| 8. pramoda bhAvanA-dUsaroM ke utkarSa meM pramoda mAnanA / 9. karuNA bhAvanA-samatva kI buddhi aura vyavahAra / 10. madhyastha bhAvanA-taTasthatA / ina bhAvanAoM kA naukA kI bhAMti upayoga karanA hai / nadI ko pAra karane ke lie inakA sahArA lenA hai aura taTa para pahuMcakara inheM chor3a denA hai| rAgadveSAtmaka vRttiyoM kA pAra pAne ke lie inakA abhyAsa karanA hai| vItarAgatA ke taTa para pahuMcate hI ye chUTa jAtI haiN| svAdhyAya aura dhyAna __svAdhyAya aura dhyAna se pUrvasaMcita karma kSINa hote haiN| isalie mana kI zAnti cAhane vAlA vyakti svAdhyAya kre| svAdhyAya meM upayukta ekAgratA prApta hone para dhyAna karate-karate jaba ekAgratA khaMDita hone lage taba phira svAdhyAya meM saMlagna ho jaae| isa prakAra svAdhyAya aura dhyAna kI AvRtti se mana kI zAnti prApta ho jAtI hai / __ karma kA AvaraNa jaise-jaise kSINa hotA hai vaise-vaise mana zAnta hotA calA jAtA hai / AvaraNa ko kSINa karane ke lie bAraha prakAra kA tapa vihita hai| usameM mukhya tapa do haiM-svAdhyAya aura dhyAna / ina donoM meM mukhya hai-dhyAna / 'tapa ke zeSa saba prakAra dhyAna / ina donoM meM mukhya hai-dhyAna / 'tapa ke zeSa saba prakAra dhyAna ke aMgopAMga haiM'-yaha kahanA atizayoktipUrNa nahIM hai| AcArya umAsvAti ke anusAra parama zukladhyAnI kI dhyAna-agni meM samUce jagat ke jIvoM ke karma AvaraNoM ko bhasma karane kI kSamatA utpanna ho jAtI hai / dhyAna kI kSamatA kA yaha mahattvapUrNa udAharaNa hai| bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA-paddhati ke do tattva haiMsaMvara aura nirjraa| AvaraNa kSINa hotA hai aura phira nirmita hotA hai| isa krama meM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga 171 mana kI zAnti prApta nahIM hotI / use prApta karane ke lie Avazyaka hai ki AvaraNa kSINa ho aura vaha punaH nirmita na ho / nirjarA kA artha haiM AvaraNa kA kSINa honA aura saMvara kA artha hai AvaraNa ke punaH nirmANa kA nirodha / AvaraNoM ke upazAnta yA kSINa hone para saMvara apane-Apa hotA hai / tapa se saMvara aura nirjarA -- donoM hote haiM / dhyAna eka tapa hai / usase nae AvaraNoM kA nirodha aura purAne AvaraNoM kA kSaya - ye donoM eka sAtha niSpanna hote haiM / isalie dhyAna eka paripUrNa sAdhanA hai / dhyAna ke mUla sUtra 1. AhAra - parimita bhojana, na bahuta snigdha aura na bahuta rUkSa / kabhI snigdha aura kabhI rUkSa / 2. sthAna- - ekAnta sthAna, jahAM dhyAna meM bAdhA utpanna karane vAlA vAtAvaraNa na ho / 3. sahAyaka -- dhyAna kA anubhavI sAdhaka / 4. jJAna - bhAvanA - dhyAna meM sahAyaka zAstroM kA svAdhyAya | 5. darzana - bhAvanA - mAnasika zAnti, anAsakti, anukampA aura satyaniSThA / 6. cAritra - bhAvanA - ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA abhyAsa / 7. vairAgya - bhAvanA - Atma-svarUpa ke prati AkarSaNa, vastuoM ke vikarSaNa, abhaya aura samabhAva / 8. apramAda - rAga, dveSa aura moha rahita vartamAna kSaNa kA anubhava / vartamAna kSaNa meM jo bodha ho rahA hai, jo saMvedana ho rahA hai use usI rUpa meM svIkAra karanA / usake sAtha smRti aura kalpanA ko na jor3anA, priyatA aura apriyatA ke bhAva ko na jor3anA, kevala jAnanA aura dekhanA / 9. Asana - vijaya -- eka Asana meM dIrghakAla taka baiThane kA abhyAsa / dhyAna kI prathama bhUmikA 1. kAyotsarga - kAyika dhyAna / yaha khar3e hokara, baiThakara aura leTakara kiyA jA sakatA hai / isakI sAdhanA kA rahasya hai-- zarIra kI caMcalatA aura mamatva kA visarjana / 2. sUkSma zvAsa- AnApAna dhyAna / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya zvAsa para mana ko ekAgra kara kramazaH sUkSma krnaa| 3. maun-vaacik-dhyaan| dhyAna kI dvitIya bhUmikA sAlambana-dhyAna / isakI tIna paddhatiyAM haiM pazyanA, vicaya aura anuprekSA / pazyanA ke pAMca prakAra haiM 1. zvAsa-paryAya pazyanA / 2. audArika-paryAya pazyanA / 3. tejasa-paryAya pshynaa| 4. citt-pryaay-pshynaa| 5. karma-paryAya pshynaa| yaha sthUla darzana se sUkSma darzana kI prakriyA hai / vicaya ke cAra prakAra haiM 1. AjJA-vicaya-arhatoM kI AjJA (anubhavoM) ke viveka kA nirNaya ke lie cintana kI ekaagrtaa| 2. avAya-vicaya-krodha Adi ke saMskAroM tathA unake hetubhUta zarIragata rAsAyanika parivartanoM ke viveka ke lie cintana kI ekAgratA / 3. vipAka-vicaya-karma-saMskAra ke udaya se hone vAle paryAyoM ke viveka ke lie cintana kI ekAgratA / 4. saMsthAna-viSaya-padArtha mAtra kI AkRtiyoM ke lie cintana kI ekaagrtaa| anuprekSA ke cAra prakAra haiM 1. anity-anuprekssaa| 2. ashrnn-anuprekssaa| 3. bhv-anuprekssaa| 4. ektv-anuprekssaa| dhyAna meM hone vAle sukhada aura duHkhada saMvedanAoM ke prati rAga-dveSa kA bhAva na bane, isa dRSTi se dhyAna ke antarAla meM anuprekSA kA abhyAsa kiyA jAtA hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna aura kAyotsarga . 173 dhyAna ko tRtIya bhUmikA nirAlambana dhyAna-zuddha caitanya kI pazyanA, kevala caitanya kA anubhava jo kaSAya kI prazAnta avasthA meM prApta hotA hai / dhyAna ke viSaya meM kucha nirdeza 1. sthAna niccha ciya juvaipasunapuMsagakusIlavajjiyaM jaiNo / ThANaM viyaNaM bhaNiyaM, visesao jhANakAlammi / / thirakayajogANaM puNa, muNINa jhANaM suniccalamaNANaM / gAmaMmi jaNAiNNe, suSNe raNe va Na viseso|| to jattha samAhANaM, hojja maNovayaNakAyajogANaM / bhUovaroharahio, so deso jhAyamANassa / / -dhyAnazataka, 35-37 -muni sadA yuvatI, pazu, napuMsaka tathA kuzIla vyaktiyoM se rahita vijana sthAna meM rahe / dhyAnakAla meM vizeSa rUpa se vijana sthAna meM rahe / jina muniyoM ne yoga-bhAvanAoM kA abhyAsa kara liyA hai aura jo unameM sthira ho cuke haiM tathA jo dhyAna meM aprakampa mana vAle haiM, unake lie janAkIrNa grAma aura zUnya araNya meM koI antara nahIM hai / isalie jahAM mana, vacana aura kAyA ke yogoM (pravRttiyoM) kA samAdhAna (svAsthya) banA rahe aura jo jIvoM ke saMghaThana se rahita ho, vahI dhyAtA ke . lie zreSTha-sthala hai| 2. samaya kAlo vi so cciA jahiM jogasamAhANa muttamaM lahaha / na u vivasanisAvelAiniyamaNaM jhAiNo maNiyaM / / -dhyAnazataka, 38 -dhyAna ke lie kAla bhI vahI zreSTha hai jisameM mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA samAdhAna banA rahe / dhyAna karane vAle ke lie dina rAta yA velA kA niyamana hai nhiiN| 3. Asana jaccisa behAvasthA, jiyA Na jhANovarohiNI hoI / jhAimjA tavavasyo, Thio nisaNNo nivaNNo vaa|| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya sambAsu vaTTamANA, muNao desakAlaceTAsu / varakevalAilAma, patA bahuso samiyapAvA // to desakAla ceThAniyamo jhANassa nasthi samayaMmi / jogANa samAhANaM jaha hoi tahA (1) yaiyavvaM // --dhyAnazataka 36-41 -jisa dehAvasthA (Asana) kA abhyAsa ho cukA hai aura jo dhyAna meM bAdhA DAlane vAlI nahIM hai, usI meM avasthita hokara dhyAna kre| cAhe phira vaha sthita-khar3e hokara kAyotsarga Adi kare, niSaNNa-baiThakara vIrAsana Adi meM athavA nipanna-sokara daNDAyatika Adi Asana meM dhyAna kare / sabhI deza, kAla aura AsanoM meM pravRtta upazAnta doSa vAle aneka muniyoM ne (dhyAna ke dvArA) kevalajJAna Adi ke jJAnoM kI prApti kI hai| ___ AgamoM meM dhyAna ke lie deza, kAla aura Asana kA koI niyama nahIM hai| jaise yogoM kA samAdhAna ho vaise hI prayatna karanA caahie| 4. AlaMbana AlaMbaNAhavAyaNapucchaNa priyttttnnaanncitaao| sAmAiyAieyAI sadhammAvassayAI ca // visamammi samArohaha baDhadagvAlaMbaNo jahA puriso sutAiyakayAlaMbo taha jhANavaraM samAvahai // dhyAnazataka, 42-43 dharmyadhyAna ke ye AlaMbana haiM 1. vAcanA, 2. pRcchanA, 3. parivartanA, 4. anucintaa| ye cAroM zruta-dharmAnugAmI AlaMbana haiN| sAmAyika Adi Avazyaka karaNIya kArya cAritra-dharmAnugAmI Alambana haiM / ___jaise majabUta rassI kA Alambana lekara manuSya viSamasthAna meM bhI UMcA car3ha jAtA hai vaise hI sUtra (vAcanA Adi) kA AlaMbana lekara vyakti dharmyadhyAna meM ArUr3ha ho jAtA hai / pahale mAnasika dhyAna; phira kAyika dhyAna, pahale kAyika dhyAna, phira mAnasika dhyAna, jaise suvidhA ho vaise kiyA jaae| dhyeya-rAgadveSarahitatA dhyAtA-apramatta / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna-sAdhanA kA prayojana saMkocyApAnarandhra hutavahasadRzaM tantuvatsUkSmarUpaM, dhRtvA hRtpadkoze tadanu ca galake tAluni prANazaktim, nItvA zUnyAtizUnyAM punarapi svargAta vIpyasAnAM samantAt lokAlokAvalokAM kalayati sa kalAM yasya tuSTo jinezaH / / -jisa para arahanta deva kA anugraha ho jAtA hai, vaha apane apAnarandhra kA saMkoca kara prANa-zakti ko hRdaya-kamala meM le jAtA hai| vahAM se vizuddhi cakra meM aura vahAM se tAlU meM le jAtA hai| phira vahAM se zUnyAtizUnya brahmarandhra meM le jAtA hai| vahAM le jAne para vaha kalA, jo loka aura alokadonoM ko dekhane meM samartha hai, vikasita ho jAtI hai| jisa jinezvara bhagavAn kI kRpA se yaha saba hotA hai, usa jinezvara bhagavAn ko maiM namaskAra karatA Aja jaina zAsana meM aura terApaMtha saMgha meM eka nayA sUryodaya ho rahA hai / maiM bahuta varSoM se kAmanA karatA rahA ki hamAre dharmasaMgha meM do vizeSatAeM bhinnabhinna dizAoM meM vikasita honI cAhie-eka upadeza zAkhA ke rUpa meM aura dUsarI dhyAna zAkhA ke rUpa meN| agara vRkSa eka ho zAkhA vAlA hotA hai to sundara nahIM lgtaa| usakI sundaratA isa bAta meM hai ki usake kaI zAkhAeM haiM, mUla eka hai| eka mUla para kaI zAkhAeM hotI haiM taba vRkSa kA vistAra hotA hai| yadi sIdhA tanA hotA hai to chAyA nahIM hotI / chAyA kA vistAra zAkhAoM ke vistAra para nirbhara hai| eka vaha zAkhA hai, jo upadeza detI hai, logoM ko samajhAtI hai| unheM dharma ke prati AkRSTa karatI hai| dUsarI zAkhA vaha hai jo dhyAna kI gaharAiyoM meM jAkara antara kI zaktiyoM ko khojatI hai aura prastuta karatI hai / ___hara manuSya apane Apa se paricita ho, apanI zaktiyoM se paricita ho, . yaha apekSita hai| hama loga sacamuca apane Apa se paricita nahIM haiM, apanI zaktiyoM se bhI paricita nahIM haiN| hamAre bhItara bahuta sArI zaktiyAM haiM, kintu una zaktiyoM kA upayoga nahIM karate, ataH ve naSTa ho jAtI haiM yA vyartha hI calI jAtI haiN| eka kahAnI hai Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya eka AdamI ke pAsa eka gAya thii| vaha dUdha kama dene lgii| sAmane vivAha kA prasaMga A rahA thaa| usa AdamI ne socA, gAya aba dUdha kama de rahI hai, isalie duhanA banda kara duuN| kyoMki abhI banda kara dUMgA to vivAha ke avasara para sArA kA sArA dUdha eka sAtha hI nikAla luuNgaa| usane gAya ko duhanA banda kara diyA / bIsa dina bIta gae / vivAha AyA / dUdha kI jarUrata thii| usane socA ki Aja eka sAtha hI bIsa dinoM kA dUdha nikAla lUM / bar3A-sA bartana lekara, bahuta bar3I AzA lekara gAya ke pAsa gyaa| jAkara thanoM ko dhokara dUdha duhanA zurU kiyA to dUdha kI eka dhAra bhI nahIM niklii| gAya jo dUdha pratidina detI thI, vaha bhI sUkha gyaa| usane socA yaha kyA huA ? Aja to bIsa sera dUdha milanA cAhie thA parantu eka bUMda bhI nahIM A rahI hai| usane kAphI zrama kiyA parantu dUdha kI eka bUMda bhI nahIM milI, jo thA vaha bhI sUkha gyaa| ___ hamArI zaktiyAM bhI aise hI sUkha jAtI haiM / hama kAma meM nahIM lete haiM aura hamArI zaktiyAM kramaza: samApta hotI calI jAtI haiN| hamAre bhItara jitanI zaktiyAM haiM, hama unheM jAnate hI nahIM aura thor3A jAnate bhI haiM to unakA upayoga bhI nahIM karate / phalataH unake srota banda ho jAte haiN| sAdhanA kA matalaba hai apanI zaktiyoM se paricita honA aura unakA niyamita upayoga krnaa| hama zAMtipUrNa jIvana jI sakeM, paristhitiyoM ke AghAta aura pratighAta meM mana ko saMtulita aura zAMta rakha sakeM aura unakA zAMti se mukAbalA kara sakeM, itanI sthiti agara kisI meM A jAtI hai to dhyAna-sAdhanA kI bahuta bar3I upalabdhi maiM mAnatA huuN| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna-sAdhanA kI niSpatti hamAre pAsa mana, vANI, zarIra, zvAsa aura karma - ye pAMca tattva haiM / deha rahegA, miTegA nahIM / jaba deha rahegA taba ye saba raheMge / kintu inheM kucha vizeSa rUpa se dhAraNa karanA hai / videhAnAM dehaH- hama videha rahakara deha ko dhAraNa kareM / avAcAM vAk - hama avAk rahakara vANI ke marma ko samajheM / amanasAM manaH - a-mana rahakara mana ke marma ko samajheM / anucchava satAM zvAsaH - - hama zvAMsa na lekara zvAsa ke marma ko samajheM / akarmaNA karma - hama akarma rahakara karma ke marma ko samajheM / akarma kA karma, anucchvAsa kA zvAsa, a-mana kA mana, avAk kA vAk aura videha kA deha-sAdhanA kAla meM inakI niSpatti honI caahie| inakI niSpatti bAhya aura AMtarika tapa ke prayogoM se hotI hai / bhagavAn mahAvIra tIsa varSa taka videha hokara gRhavAsa meM rahe / deha ke hote hue bhI videha rahe | jaba AdamI videha ho jAtA hai taba zeSa sArI bAteM prApta ho jAtI haiM / mukhya bAta hai videha kI / videha hotA hai to avAk kA vAk, amana kA mana, anucchvAsa kA zvAsa aura akarma kA karma - ye saba svataH prApta ho jAte haiM / hameM akarma kI sthiti taka pahuMcanA hai / sAdhanA kA Adibindu hai videha aura aMtima bindu hai akarma / jaba taka zarIra hai taba taka karma nahIM chUTegA, phira akarma kI bAta kaise saMbhava hai ? kintu akarma meM se vahI karma nikalegA jo atyanta Avazyaka hogA, anivArya hogA / vyartha kA koI karma nahIM nikalegA / vAstava meM vyartha kI pravRttiyAM yA karma hI hamArI zakti ko kSINa karate haiM / pratidina zarIra kI hajAroM-hajAroM kozikAeM naSTa hotI haiM | vizrAnti kI sthiti meM unakA punaH nirmANa ho jAtA hai / isa prakAra vinAza aura utpAdana kA saMtulana banA rahatA hai / mastiSka ke viSaya meM aisA nahIM hotA / usakI bhI hajAroM kozikAeM pratidina naSTa hotI haiM, kintu unakA nirmANa punaH nahIM hotA / yaha vinAza manuSya ko mauta kI ora le jAtA hai aura eka dina kozikAoM ke pUrNa naSTa hone para manuSya mara jAtA hai / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya jIvana aura karma kI sabase bar3I saphalatA hai akarma kI prApti / hama kevala karma meM vizvAsa karate haiM, karane meM vizvAsa karate haiM kintu 'nahIM karane' kA . kitanA bar3A vijJAna hai, ise nahIM jAnate / agara ' nahIM karane' kA vijJAna - samajha meM A jAe to karane kI zakti bar3ha jAtI hai aura anAvazyaka karane kI bAta bhI samApta ho jAtI hai / phira jo zeSa bacatA hai, vahI bacatA hai jo karaNIya hai, jo karanA jarUrI hai / sAdhanA - kAla se akarma kI niSpatti spaSTa ho aura adhika se adhika akarma kI sAdhanA cale aura usI meM se karma niSpanna ho / 178 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 AtmA kA sAkSAtkAra eka dina koyala cir3iyoM ke rAjA ukAba ke pAsa gayI / usane kahA"maiM bahuta sundara gAtI hUM, phira bhI dUsare pakSI mujhe bulabula kA-sA Adara nahIM dete| Apa rAjA haiM / maiM cAhatI hUM ki Apa mujhe bulabula kA sthAna deM / " ukAba ne kahA - " gAnA sunAo / usane gAnA gAyA / use acchA lagA / vaha prasanna ho gayA / usane usakI tarakkI kara dI aura bulabula kA pada de diyA / vaha prasanna ho gaI / eka vRkSa para baiThI vaha gAnA gA rahI thI / dUsare pakSI baiThe the, jaise hI usane gAnA zurU kiyA, ve uThakara jAne lge| vaha phira ukAba ke pAsa AyI aura bolI - "ye pakSI merA apamAna kara rahe haiN| jaise hI maiMne gAnA zurU kiyA, uTha uThakara jAne lage / yaha nahIM honA caahie| Apane mujhe bulabula kA pada diyA hai / ' "" "maiM rAjA hUM, kintu bhagavAn nahIM hUM / tujhe bulabula kA pada de sakatA hUM, kintu bulabula banA nahIM sakatA / " ukAba ne kahA / kitanI mArmika bAta kahI gyii| pada diyA jA sakatA hai, kintu banAyA nahIM jA sakatA / AtmA ko paramAtmA banAyA nahIM jA sakatA / koI bhagavAn bhI aisA nahIM hai, jo AtmA ko paramAtmA banA de / AtmA svayaM apane kartRtva se hI paramAtmA bana sakatA hai / / yadi AtmA AtmA aura paramAtmA ye do nahIM haiM / vAstava meM eka hI paramAtmA nahIM hotI to AtmA paramAtmA kabhI nahIM banatI / koyala kabhI bulabula nahIM bana sakatI / AtmA kabhI paramAtmA nahIM bana sakatI / AtmA tabhI paramAtmA banatI hai, jaba AtmA aura paramAtmA do nahIM haiM, eka hI haiM / yadi unameM dvaidha hotA to AtmA kabhI paramAtmA nahIM bana sakatI / pada denA alaga bAta hai aura bananA alaga bAta hai / AtmA aura paramAtmA donoM eka hI haiM to phira ye zabda do kyoM ? ye eka apekSA se haiM / inake pIche eka dRSTikoNa hai / daravAjA banda thA, kamare kI sthiti dUsarI thI / garmI thI aura havA nahIM A rahI thI / garmI ke kAraNa koI bhItara nahIM baiTha sakatA thA / daravAjA khula gayA / kamare kA rUpa dUsarA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ho gyaa| havA pahuMca rahI hai aura koI bhItara bhI baiTha sakatA hai| kamarA kamarA hai / pahale bhI kamarA thA aba bhI kamarA hai| pahale daravAjA banda thaa| aura aba daravAjA khula gyaa| banda kamarA aura khulA kamarA-kamare do ho ge| pahale thA banda kamarA aura aba ho gayA khulA kamarA / banda kamarA AtmA hai aura khulA kamarA paramAtmA hai| kamare do nahIM haiN| AtmA aura paramAtmA do nahIM haiN| eka hI tattva kI do avasthAeM haiN| choTA-sA bIja thaa| zakti usameM samAI huI thii| bIja boyA, phUTA, aMkurita huA, vaTa vRkSa bana gyaa| aba bIja aura baragada do nahIM haiM / eka hI haiM / bIja apanI zakti ko choTe-se kalevara meM sameTe hue thA ; zakti kA srota phUTA aura eka bar3A baragada bana gyaa| zakti kA srota jaba banda hotA hai, taba AtmA AtmA hai / srota phUTa gayA, khula gayA, vaha paramAtmA bana gayA / jisa upAdAna meM paramAtmA na ho, vaha kabhI paramAtmA nahIM bana sktaa| daravAjA banda hai, vaha ThIka nahIM hai| usameM aMdhakAra hai aura garmI hai| use kholanA caahie| jo bIja hai, vaha phUTanA cAhatA hai / hameM kevala yahI samajhanA hai ki daravAje ko kholane kA rAstA kyA hai ? kholane kI prakriyA kyA hai ? hama gae, kivAr3a khaTakhaTAyA aura daravAjA khula gyaa| bIja ko miTTI meM boyA, thor3A-sA pAnI DAlA, sIMcA aura aMkurita ho gayA / vaha hAtha kauna-sA hai, jo daravAje ko khola sake ? vaha pAnI kauna-sA hai ki jisakA siMcana pAkara bIja aMkurita ho utthe| kevala hameM yahI samajhanA hai| AtmA aura paramAtmA ko samajhanA nahIM hai ; kyoMki ye do bhinna nahIM haiN| jo AtmA ko jAnatA hai, vaha paramAtmA ko bhI jAnatA hai| jo paramAtmA ko jAnatA hai, vaha AtmA ko bhI jAnatA hai / AtmA ko jAne binA paramAtmA ko nahIM jAnA jA sakatA aura paramAtmA ko jAne binA AtmA ko nahIM jAnA jA sktaa| inheM jAnane-samajhane meM koI dUrI nahIM hai / dUrI hai ki usa daravAje ko kaise kholeM ? aura usa bIja ko kaise aMkurita kareM ? hamAre pAsa zakti hai| hama usa zakti kA kaise upayoga kareM ? vaha paramAtmA bana cukA jo daravAje ko khola skaa| jo bIja per3a bana cukA, use hameM sAmane rakhanA hai| yoga kI bhASA meM yaha samApatti hai| jo bananA cAhate ho, usake sAtha tanmaya ho jaao| yadi paramAtmA bananA hai to hama sArI citta kI vRtti ko paramAtmA meM lIna kara deM, usake sAtha tanmaya ho jaaeN| isa sAdhanA kI eka caturaMga prakriyA hai / usakA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA sAkSAtkAra 181 pahalA aMga hai sthApanA, dUsarA hai anubhava, tIsarA hai dhyAna aura cauthA hai vihaar| yadi Apa paramAtmA bananA cAhate haiM to sabase pahale apane mana ko paramAtmA meM sthApita kreN| mana ko saba bAtoM se haTAkara paramAtmA meM mana kI sthApanA kreN| sthApanA karane ke bAda anubhava kreN| Apane mana ko paramAtmA meM lagAyA, aba usameM itane rasa-vibhora ho jAeM, itane tanmaya ho jAeM, mana ko isa prakAra badala deM ki Apako paramAtmA kA anubhava hone laga jAe / jaise koI AdamI Ama khA rahA hai aura Ama khAte samaya usako Ama ke rasa kA anubhava hotA hai / usI prakAra mana ko paramAtmA meM lagAyA aura usakA anubhava karanA zurU kara diyA, yaha hogI hamArI dUsarI kriyA / ____ Apane anubhava kiyA kintu usa anubhava ko sthAyI banAnA hai / vaha sthAyI kaba banegA ? jaba taka vikalpAtmaka sthiti rahegI taba taka vaha sthAyI nahIM bana sakatA / vikalpa Ate hI kriyA badala jAtI hai / hama bahuta bAra saMkalpa karate haiM ki yaha kAma honA cAhie, yaha nahIM cAhie / yaha burA kAma hai, maiM nahIM karUMgA / yaha acchA kAma hai, maiM kruuNgaa| hama saMkalpa karate haiM / kintu bahuta bAra kriyA-kAla meM saMkalpa se haTa jAte haiN| jaba karane kA avasara AtA hai, usa samaya nahIM karane kA kAma kara liyA jAtA hai aura karane kI bAta hAtha se chUTa jAtI hai / yaha sthiti kaba banatI hai ? hamArA vikalpa to hai, hamArA saMkalpa to hai, hama anubhava to kara rahe haiM kintu saMkalpa ke lie koI puSTa AdhAra nahIM banA rahe haiM aura AdhAra ke binA usa sthiti kA nirmANa nahIM ho sakatA / to usake lie cAhie ki hamAre mana meM vikalpa huA, vitarka huA, vaha puSTa kaise bane ? aura jo hamane socA, usase bhinna mArga kabhI na Ae / isakA upAya hai dhyAna / yahAM dhyAna se matalaba hai nirvikalpa samAdhi, zuddha upayoga / Apa paramAtmA meM zuddha caitanya kA anubhava karane laga jAte haiM / isakA artha hai ki Apa zuddha caitanya kI sthiti meM pahuMca jAte haiM, saMvara kI sthiti meM cale jAte haiM / saMvara kA bala milA aura Apake saMkalpa kI puSTi ho jAtI hai| zAstrIya bhASA meM saMkalpa yA anubhava nirjarA hai aura nirvikalpa samAdhi yA zuddha upayoga saMvara hai| saMvara kI sthiti Ate hI nae saMskAroM kA nirmANa samApta ho jAtA hai, ruka jAtA hai| unakA ruka jAnA aura sAtha-sAtha purAne saMskAroM kI nirjarA kA honA, yaha duharI puSTi hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya isakA artha hotA hai ki jo hama karanA cAhate haiM, vahI hogA, dUsarA nahIM hogA / hamane jo karane kA saMkalpa kiyA hai, vaha kiyA jAegA aura nahIM karane kA jo saMkalpa kiyA hai, vaha nahIM kiyA jaaegaa| paramAtmA kA dhyAna AtmA ko paramAtmA ke rUpa meM badalanA zurU kara detA hai / yaha vihAra hai / vihAra kA artha hai pariNamana / Apa paramAtmA kA dhyAna kareM aura AtmA bane raheM, to kabhI paramAtmA nahIM bana sakate / Apa paramAtmA tabhI bana sakate haiM jaba Apa paramAtmA kA dhyAna karate samaya paramAtmA bananA zurU ho jAte haiM, paramAtmA banane laga jAte haiM / jo AtmA paramAtmA kA dhyAna kare aura svayaM paramAtmA na banane lage, vaha kabhI paramAtmA nahIM bana sktaa| bhagavAn mahAvIra ne 'kajmANaM kaMDe'-kriyamANa kRta ke siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai / isakA artha hai, jo kAma zurU kiyA, vaha kara diyA gayA / julAhe ne vastra bunanA zurU kiyA, pahalA dhAgA tAne para car3hAyA to vastra bana gayA / kumhAra ne ghar3A banAnA zurU kiyA, miTTI ko goMda rahA hai, ghar3A bana gyaa| bar3A ajIba-sA lagatA hai / abhI pahalA dhAgA bunA hai, vastra kaise bana gayA ? abhI miTTI goMdI jA rahI hai, ghar3A kaise bana gayA ? samajha meM nahIM aataa| kintu yaha bahuta satya hai / yadi pahale kSaNa meM ghar3A nahIM banatA to aMtima kSaNa meM bhI ghar3A nahIM bntaa| yadi pahale kSaNa meM kapar3A nahIM banatA to aMtima kSaNa meM bhI kapar3A nahIM bntaa| hama loga sthUla dRSTi se dekhate haiM to ghar3A pakakara AMve se nikala jAtA hai / taba hama kahate haiM ki ghar3A bana gayA hai / jaba taka AMve se pakakara nahIM nikalatA, hama nahIM mAnate ki ghar3A bana gayA / kapar3A pUrA banakara bAhara nikala jAtA hai, taba hama kahate haiM ki kapar3A bana gyaa| pahale nahIM mAnate ki kapar3A bana gayA / sacAI yaha hai ki pahale kSaNa meM hI kapar3A bana gayA / kyA pahalA dhAgA jo banA, vaha kapar3A nahIM hai ? kyA miTTI ke goMde binA ghar3A bana jAtA ? nahIM banatA / ghar3e kI kriyA jo zurU ho gayI, jitanI ho gayI, use kyA hama asvIkAra kara sakate haiM ? kapar3A nahIM banA, ghar3A nahIM banA, hama nahIM mAna sakate / yadi Apa pahale kSaNa meM hI paramAtmA nahIM banate haiM to kabhI bhI nahIM bana skte| jisa samaya hamane paramAtmA kA dhyAna kiyA, usI kSaNa meM hama paramAtmA bana gae / hamArA kAma zurU ho gayA / aba kitanA samaya lagegA, yaha alaga prazna hai / paramAtmA bana gae sUtra kI bhASA meM kahA jAtA hai ki jo vyakti Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA sAkSAtkAra 183: paramAtmA ke rUpa meM dattacitta hotA hai, vaha paramAtmA hai / yaha hamArA bhAva - nikSepa hai / eka vyakti paramAtmA kA nAma bolatA hai / eka vyakti paramAtmA kI pratikRti, pratimA yA mUrti ko dekhatA hai / eka vyakti paramAtmA ke vRtta ko jAnatA hai, usakI yogyatA ko jAnatA hai aura eka vyakti paramAtmA kauna hai, paramAtmA kyA tattva hai, isa ciMtana meM apane sAre mana ko niyojita kara detA hai, to yaha cauthA vyakti sahI artha meM paramAtmA bana jAtA hai / jisakA sArA kA sArA jJAna, sArI kI sArI cetanA paramAtmA meM upayukta ho gayI, niyojita ho gayI, vaha paramAtmA hai / hama AtmA aura paramAtmA kI dUrI ko samApta kara dete haiM, apanI cetanA ke niyojana ke dvArA / bahuta sAre loga mAnate haiM ki AtmA eka avasthA meM paramatamA banatA hai / kitane hI janmoM ke bAda eka sthiti AegI aura AtmA paramAtmA bana jaaegaa| yaha vyavahAra kA dRSTikoNa hai / nizcaya naya kA dRSTikoNa yaha hai ki jisa kSaNa tuma paramAtmA meM upayukta hote ho, usI kSaNa paramAtmA bana jAte ho / jo vyakti paramAtmA meM upayukta hai, vaha paramAtmA hai / yaha bahuta sundara prakriyA hai-- sthApanA kI, anubhava kI, dhyAna kI aura pariNati kI / yaha krama zurU hotA hai sthApanA se aura hote-hote pariNati ho jAtI hai | pariNati kA artha hai Apa paramAtmA bana gae / hama paramAtmA kI sthiti para vicAra kreN| pahale hama dekheM bheda kI dRSTi se aura phira dekheM abheda kI dRSTi se / jaba hama bheda kI dRSTi se vicAra kareM to paramAtmA aura AtmA ye do hameM mAnya hote haiM / eka hai AtmA aura dUsarA hai paramAtmA / jaba hama abheda kI dRSTi se dekhate haiM to AtmA aura paramAtmA meM koI antara nahIM AtA / jo AtmA hai, vaha paramAtmA hai aura jo paramAtmA hai, vaha AtmA hai / isa sthiti meM koI antara nahIM AtA / yaha kevala hamAre dRSTikoNa kA antara hai / AtmA aura paramAtmA ko hama bheda kI dRSTi se do mAnate haiM. taba prazna hotA hai ki do kA ekIkaraNa kaise kiyA jAe? hama dekhate haiM ki kATha kA paTTa hai, kATha ke kivAr3a haiM / jaba hama bheda dRSTi se dekhate haiM to paTTa alaga hai, kivAr3a alaga hai / kintu jaba hama vastuoM ko nahIM dekhate, kATha ko dekhane lagate haiM to paTTa bhI kATha hai, kivAr3a bhI kATha hai / phira hameM kATha hI kATha dikhAI par3ane laga jAtA hai, vastueM dikhAI nahIM detIM, bheda dikhAI nahIM detA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya yaha hamAre do dRSTikoNa haiM / jaba hama khaNDa-khaNDa ko dekhate haiM taba hameM dikhAI detA hai-yaha jJAna hai, yaha darzana hai, yaha caritra hai / AtmA kI aneka avasthAeM dikhAI detI haiM / kintu jaba hama una sArI avasthAoM ko chor3akara * dekhate haiM, taba hameM kevala caitanya hI dikhAI detA hai aura kucha bhI dikhAI nahIM detA / yaha caitanya ko dekhane kI jo sthiti hai, vaha vAstava meM Atmadarzana yA Atma-sAkSAtkAra kI bhUmikA hai| isa bhUmikA meM A jAne para hI AtmA kI ekatA aura amaratA kI anubhUti hotI hai| ___ jArja barnArDa zA bahuta bar3e upanyAsakAra hue haiN| hamArI zatAbdI meM hue haiM aura kucha hI varSoM pUrva unakA dehAvasAna huA hai / ve bahuta bar3e sAhityakAra the, bahuta bar3e vicAraka the| eka dina ve kAra meM baiThakara kahIM jA rahe the| DrAivara sAtha meM thA kintu ve svayaM kAra calA rahe the| unakA dimAga aura kahIM daur3a rahA thaa| kAra calAte-calAte eka plATa para dhyAna gayA, upanyAsa kI kalpanA meM lage, pAtroM kA cayana zurU kara diyA aura usake sAtha-sAtha pAtroM kA hAvabhAva bhI zurU kara diyA, saMvAda calane lagA to sTiyariMga para niyaMtraNa jAtA rahA / DrAivara ne dekhA, yaha kyA ho rahA hai ? vaha tatkAla Age bar3hA aura sTeyariMga ko saMbhAla liyaa| DrAivara ke dvArA sTiyariMga pakar3ate hI jArja ne kahA, 'kyA bevakUphI karate ho ?' DrAivara ne kahA-'mahAzaya ! maiM bevakUphI nahIM kara rahA huuN|' 'bevakUphI nahIM to aura kyA kara rahe ho ? maiM kyA soca rahA thA, kisa prakAra pAtroM kA saMvAda cala rahA thA aura tumane usameM vighna DAla diyA / tuma nahIM jAnate ki yaha hamArA DrAmA kitanA mahattvapUrNa hogA, kitanA amara hogA ?' DrAivara ne kahA-'mahAzaya ! maiM mAnatA hUM ki ApakA yaha DrAmA bahuta amara hogA, kintu maiM nahIM cAhatA ki vaha amara bane ki usase pahale Apa amara ho jaaeN|' ___mana kitanI avasthAoM se gujaratA hai| jo mana kAra calAne meM thA, vaha kahAM taka pahuMcA / hamAre mana meM hajAroM-hajAroM avasthAeM prati ghaMTA ghaTita hotI haiM / eka ghaMTA meM sATha minaTa hote haiM aura ina sATha minaToM meM zAyada saikar3oM ghaTanAeM ghaTita ho jAtI haiM / bahuta kama loga aise hoMge jinake mana meM hajAroM ghaTanAeM na ghaTita hotI hoN| yathArtha ke jagat meM kitanI ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, maiM nahIM kaha sakatA kintu mAnasika jagat meM hajAroM ghaTanAeM ghaTita hotI haiM / bhojana karane meM dasa-bIsa minaTa lagate hoMge, kintu itane hI samaya yadi Apa lekhA-jokhA kareM to patA calegA ki khAne kI ghaTanA eka hai, Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA sAkSAtkAra 185 kintu usa ghaTanA kI madhyAvadhi meM pacAsoM saikar3oM aura ghaTanAeM ghaTita ho jAtI haiM / isalie ki hama bAhya kA sAkSAtkAra kara rahe haiM / Atma-sAkSAkAra se ulaTA hai anAtma kA sAkSAtkAra, bAhya kA sAkSAtkAra meM lagatA hai, taba hamAre mana meM hajAroM-hajAroM ghaTanAeM ghaTita hotI haiM / akAraNa bhaya A jAtA hai, akAraNa prema A jAtA hai, akAraNa hI dveSa A jAtA hai aura akAraNa hI zatrutA kA bhAva A jAtA hai / kabhI bhalAI kA aura kabhI burAI kA / calacitra para jitane rUpa nahIM ubharate haiM, usase jyAdA rUpa hamAre mana meM citrapaTa para ubharate haiM / bAhya sAkSAtkAra meM bar3I parezAniyAM hotI haiM / mana meM jitane vikalpa uThate haiM, utanA hI mana azAnta hotA hai / AdamI thaka jAtA hai aura becanI kA anubhava karatA hai taba AdamI socatA hai ki dUsare rAste se calanA cAhie / vaha Atma-sAkSAtkAra kA rAstA hai / hama anAvazyaka vikalpoM ko samApta kara dete haiM, yaha Atma-sAkSAtkAra kI pahalI bhUmikA hai / hama kucha vikalpoM ko puSTa kara dete haiM, bhAvanA karate haiM / unheM hama kahate haiM - samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra / yaha hamArI dUsarI bhUmikA hai| isakA artha yaha huA ki jahAM hajAroM-hajAroM anacAhI bAteM AtI thIM, ve samApta ho jAtI haiM aura kucheka bAtoM para mana Tika jAtA hai / yaha bhI aMtima maMjila nahIM hai / hama Age bar3hate haiM, AtmA sAkSAtkAra kI tIsarI bhUmikA kI ora / vahAM jAne para zuddha Atmadarzana hotA hai, jahAM vikalpa kA sparza hI nahIM hai / koI vikalpa nahIM, koI vicAra nahIM, koI saMjJA nahIM aura koI anubhava nahIM / caitanya ke sivAya duniyA meM kucha aura hai, isakA anubhava bhI kho jAtA hai / kevala caitanya, kevala caitanya aura kevala caitanya / yaha vaha sthiti hai, jahAM sonA apane mala ko kho detA hai, miTTI apane vikAroM ko kho detI hai / miTTI ke saikar3oM rUpa banate hoMge -- sikorA, ghar3A Adi-Adi / kintu vahAM kevala miTTI raha jAtI hai / isa sthiti meM hama jitanI dera rahate haiM, utanI dera AtmA kA sAkSAtkAra hotA hai| jahAM cetanA khaNDita hotI haiM, vahAM Ananda bhI khaNDita hotA hai aura zakti bhI khaNDita hotI hai| jahAM cetanA akhaNDa, vahAM zakti akhaNDa aura Ananda akhaNDa / jaba hama zuddha caitanya kA anubhava karate haiM, taba kevala caitanya kA hI akhaNDa anubhava nahIM hotA, usake sAthasAtha zakti aura Ananda kA bhI akhaNDa anubhava hone laga jAtA hai / mana kI - sArI durbalatAeM- bhaya, duzcitAeM, bhaviSya kI burI kalpanAeM eka sAtha Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ko sAdhanA kA rahasya samApta ho jAtI haiM, koI AtI hI nahIM / aura zakti kA itanA anubhava hotA hai ki basa aba pAne ko kucha bhI zeSa nhiiN| jaba mana meM koI viSAda hI nahIM rahatA to korA Ananda hI Ananda rahatA hai| jAnanA, dekhanA, zakti kA anubhava aura Ananda kA anubhava-ye haiM caitanya kI cAra kriyAeM / acetana meM jJAna nahIM, darzana nahIM aura Ananda nahIM, kevala zakti hai| zakti bahuta hai / cetana meM ananta zakti hai to jar3a meM bhI ananta zakti hai / para cetana meM zakti ke atirikta aura bhI bahuta kucha hai / isalie usakA sAkSAtkAra hI satya kA sAkSAtkAra hai| * AtmA zuddha caitanya hai to AtmA kA kAma kevala zuddha caitanya meM rahanA hI hai to jAnanA-dekhanA bhI hai ? eka ghara meM aneka kamare haiM, sIr3hiyAM haiM, khir3akiyAM haiM, pacAsoM-pacAsoM bhAga milakara eka ghara banA hai / eka pathika rAste se gujara rahA hai| vaha dekhatA hai ki yaha ghara hai / dUsarA AdamI bhItara AtA hai aura vaha eka-eka khaNDa ko bArIkI se dekhatA hai| pathika ko bhI ghara kA bodha hotA hai aura bhItara jAne vAle ko bhI usakA bodha hotA hai / bodha donoM ko hotA hai / kintu eka karatA hai bheda kI dRSTi se aura eka karatA hai abheda kI dRSTi se / jo bheda kI dRSTi se karatA hai, use sAre khaNDa jJAta ho jAte haiN| jo abheda kI dRSTi se karatA hai, use ghara hai' itanA-sA bodha hotA hai| jahAM hama bhedacetanA se kAma lete haiM, vahAM hameM sArI bAteM jJAta ho jAtI haiM / jaba hama dekhate haiM to abheda cetanA se hI dekhate haiN| dekhate samaya hamArI cetanA bhedAtmaka nahIM hotii| maiMne kisI ko dekhA aura usI samaya jAna liyA ki koI AdamI hai| yaha abheda cetanA hai / aba maiM dekhaMgA ki isake sira hai, kAna hai, AMkheM haiM aura bahuta kucha hai / yaha bhedAtmaka cetanA hai / darzana hotA hai abhedAtmaka cetanA se aura jJAna hotA hai bhedAtmaka cetanA se / __zuddha cetanA hotI hai, vahAM jJeya kI bAta samApta ho jAtI hai| vahAM kevala caitanya kA anubhava hotA hai / hama caitanya ke dvArA dUsarI vastuoM ko jAnate haiM, kintu caitanya ko bhulA dete haiM / zuddha cetanA hotI hai, vahIM dUsarI vastuoM kI vAta gauNa ho jAtI hai, vahAM kevala AtmAnubhUti hotI hai, apane astitva kI anubhUti hotI hai, jJeya kI anubhUti gauNa ho jAtI hai| ina donoM bAtoM ko samajhe-eka jJeyAnubhUti aura eka AtmAnubhUti, caitanyAnubhUti / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA sAkSAtkAra 187 * hama jJeya ko jAna rahe haiM aura jinake dvArA jAna rahe haiM, usako jAnanA Atma-sAkSAtkAra hai, ise spaSTa kiijiye| eka AdamI gAr3I meM baiThA calA jA rahA hai / gAr3I cala rahI hai aura vaha jA rahA hai / vaha yaha soce ki maiM gAr3I se jA rahA hUM to bhI calatA hai aura yaha na soce ki maiM gAr3I se jA rahA hUM to bhI calatA hai / soce to bhI calatA hai aura nahIM soce to bhI calatA hai / kyoMki gAr3I cala rahI hai / hamArA jJAna eka prakAra se gAr3I hai, mAdhyama hai, sAdhana hai| AMkheM khulI haiN| sAmane koI AkRti AyI, hama jAna lete haiN| kyoMki AMkha kA kAma hai, sAmane vAle ko dekha lenA / maiM jJAna ke dvArA use jAna rahA hUM to bhI jAna letA hUM aura yaha nahIM socUM to bhI jAna letA huuN| hama jJeya ko jAnate haiM, isIlie vastu kA sAkSAtkAra karate haiM, AtmA kA sAkSAtkAra nahIM karate / jisake dvArA dekha rahA hUM, vaha merA hI eka aMga hai / Apa jJAna para apane dhyAna ko TikAie / jaise hI dhyAna jJAna para TikatA hai, jJeya ke sAtha Ane vAlI vikRti banda ho jAtI hai / jJeyAnubhUti ke sthAna para jJAnAnubhUti yA caitanyAnubhUti kA abhyAsa ho jAe to jJeya kA bodha to hogA kintu jJeya ke sAtha-sAtha, usa nAle ke sAtha-sAtha jo gaMdagI Ane vAlI hai, vaha sArI miTa jaaegii| pAnI jAne ke lie jo nAliyAM banAI jAtI haiM, unameM jAliyAM bhI lagA dI jAtI haiM / ve jAliyAM pAnI rokane ke lie nahIM lagAI jAtIM apitu isalie lagAI jAtI haiM ki kevala pAnI jAe, usake sAtha kUr3A-karakaTa na jAe / agara hama jAlI nahIM lagAeMge to jJeya ke sAtha kUr3A-karakaTa AegA, use kauna rokegA ? jaba hama sAdhanA kI dRSTi se dekhate haiM to usake sAtha jAlI lagA dete haiM ki aba korA jJeya A sakatA hai, kUr3A-karakaTa nahIM A sakatA / yaha hai hamArI caitanyAnubhUti aura Atma-sAkSAtkAra / hama kahate haiM ki AtmA kA sAkSAtkAra ho gayA, prabhu kA sAkSAtkAra ho gyaa| phira koI vikAra nahIM AtA / Apa AMkha mUMda lete haiM to viSaya kA dvAra banda ho jAtA hai; AMkha khulate hI viSaya sAmane A jAtA hai / jaba paramAtmA ko dekha lete haiM, AtmA ko dekha lete haiM to phira na viSaya satAtA hai hai aura na vikRtiyAM hI / caitanyAnubhUti kA matalaba hai, prabhu kA darzana yA AtmA kA darzana / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sAdhanA kA mUlya : AMtarika jAgarUkatA eka bAharI jagat kI aura eka AMtarika jagat kI, eka bAharI suSupti kI aura eka bhItarI suSupti kI-ye do avasthAeM haiM cetanA kii| prAyaH hama loga bAharI jagat meM bahuta jAgRta rahate haiM aura bhItarI jagat meM bahuta supta yA mUcchita jaise rahate haiN| hamArA mana bAhara kI duniyA meM kAma karatA hai, hameM lagatA hai ki hama jAgarUka haiM, hama sajaga haiM, aisA anubhava karate haiM / bahuta sArI bAteM jo ghaTita hotI haiM ve hamArI bAharI cetanA yA bAharI mana ke stara para hI hotI haiN| isIlie hamArA vaisA saMskAra bhI nirmita ho gayA hai| sAdhanA kI sArI prakriyAeM jo calatI haiM ve haiM antarmana kI prakriyAeM, bAharI mana kI suSupti kI avsthaaeN| bAharI mana ko suSupta kara denA hai, niSkriya kara denA hai| eka tandrA yA mUrchA kI avasthA hai, cetanA ke nirlopa ho jAne kI avasthA hai| aisA anubhava ho ki cetanA supta ho gaI hai aura antarmana kAma nahIM kara rahA hai / yahI mUrchA kI avasthA hai / bAhara kI sajagatA aura bhItara kI mUrchA eka vikalpa hai / dUsarA vikalpa hai bAharI mUrchA aura bhItarI muurchaa| tIsarA vikalpa hai bAharI mUrchA aura bhItarI sajagatA, jAgarUkatA / pahalA vikalpa hai--bAharI sajagatA aura bhItarI mUrchA / yaha dhyAna nahIM hai aura na AtmavizvAsa kA koI mArga hai| nitAnta vyAvahArika jagat kI prakriyA hai| dUsarA vikalpa hai--bAhara kA mana bhI mUcchita aura Antarika cetanA bhI mUcchita / yaha bhI dhyAna kI sthiti nahIM hai| isameM hamArI cetanA kA koI vikAsa nahIM hotA / ise Apa kisI mAdaka dravya ke dvArA bhI kara sakate jina dezoM meM bahuta snAyavika tanAva hai, Tenzana bahuta jyAdA hai, una dazoM ke loga, udyoga-pradhAna dezoM ke loga apane tanAva ko kama karane ke lie mAdaka dravyoM kA prayoga karate haiN| aisI goliyAM bhI cala par3I haiM, unakA upayoga bhI karate haiM aura usa upayoga kI sthiti meM phira eka bAra saba-kucha bhUla jAte haiM / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mUlya : AMtarika jAgarUkatA 186 aisI sthiti meM cale jAte haiM ki vahAM zAMti kA anubhava unheM hotA hai / ve yaha anubhava karate haiM ki ve vicitra duniyA meM cale gae haiN| koI-koI to isa prakAra kI vicitra bAteM batAne lagatA hai ki maiM apane pahale janma meM calA gayA huuN| mujhe yaha dIkhA, mujhe vaha diikhaa| kintu sArA-kA-sArA usa mAdaka dravya kI parachAI meM hotA hai aura yaha bAta hindustAna kI bahuta sArI sAdhana-paddhatiyoM ke sAtha bhI jur3I huI hai| kucha sAdhaka haiM, ve bhAMga, gAMjA, carasa Adi kA prayoga cirakAla se karate rahe haiN| bahuta sAre sAdhu-saMnyAsI bhI mAdaka dravyoM kA prayoga karate haiM / ve mastI meM rahate haiM, mastI meM jhUmate haiM aura dUsarI duniyA meM vicarate rahate haiN| kintu vaha sthiti Atma-vikAsa meM bahuta sAdhaka nahIM hai| zAyada ve bAhya paristhitiyoM aura bAhya samasyAoM kI vismRti prApta kara lete haiN| ve bAhya cintAoM, tanAvoM kI vismRti hone ke kAraNa mAnasika ArAma bhI anubhava karate haiM aura aisA lagatA hai ki ve kisI dUsarI sthiti meM pahuMca gae haiN| kintu ve Atma-vikAsa meM koI sAdhaka nahIM haiN| yaha usakA kSaNika upayoga hai aura phira aisA hotA hai ki hamAre snAyu mAdaka dravyoM ke prabhAva se isa prakAra ke bana jAte haiM ki agara dUsare dina ve mAdaka dravya na mileM to sArA zarIra TUTane laga jAtA hai| mana becaina ho jAtA hai| jitanI zAMti honI cAhie usase sau gunA adhika azAMti ho jAtI hai| yaha hai dUsarA upakrama / yaha videzoM meM bahuta cala rahA hai| Aja amerikA jaise deza ke vizvavidyAlayoM ke chAtroM meM mAdaka dravyoM kA isa prakAra prayoga cala rahA hai ki Apa kalpanA bhI nahIM kara sakate / yahAM jo bahuta sAre hippI, biTala Adi A rahe haiM, ve loga A rahe haiM jo mAdaka dravyoM kA sevana kara Ananda ke loka meM pahuMca jAne kI kalpanA rakhate haiN| kintu hama isa mArga kA anukaraNa nahIM kara sakate aura isakA hamArI dRSTi meM koI mUlya bhI nahIM hai / usa vismRti kA, mAdaka dravya ke prayoga se vartamAna samasyAoM yA tanAvoM kI vismRti kA mUlya nahIM hai, kyoMki usase adhika tanAva bar3ha jAtA hai, aura adhika azAMti bar3ha jAtI hai| tIsarA mArga hai bAharI suSupti aura bhItarI jAgRti kaa| yaha hai dhyAna kA mArga, yaha hai Atma-sAdhanA kA mArga aura Atma-vikAsa kA mArga jo ki hameM iSTa hai / hama hRdaya kA vikAsa cAhate haiM aura yaha aisA sthAyI mArga hai ki Apane AdhA ghaMTA bhI usa sthiti kA anubhava kiyA to Apake vicAra meM parivartana AegA, Apake cintana meM parivartana AegA, Apake kAryoM meM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -260 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya parivartana AegA aura Apake dRSTikoNa meM parivartana AegA aura vastu-jagat ke prati ApakA sArA kA sArA dRSTikoNa badala jAegA / Apako dekhane kI dUsarI dRSTi mila jAegI, Apa taba vastu ko mAtra vastu kI dRSTi se dekha sakeMge, aura sArI dRSTiyAM usase haTa jaaeNgii| yaha hai Atma-vikAsa kA mArga, jAgarUkatA kA mArga / hara sAdhaka ko yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki jo bhI prayoga cale, usameM AMtarika jAgarUkatA barAbara banI rahe aura jisako yaha anubhava ho ki isa prayoga se AMtarika jAgarUkatA samApta hotI hai, kevala nIMda yA tandrA kI avasthA kA anubhava hotA hai to vaha hameM batAe / hama usa prayoga ko bhI badala deMge / usakA koI lAbha nahIM hai / kyoMki maiM yaha anubhava karatA hUM ki vidyutyantroM ke dvArA bhI aisI sthiti kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| Ajakala hipnoTijma karane ke lie eka aise yantra kA AviSkAra huA hai, jisameM se vidyut kI dhArA nikalatI hai, sAtoM raMga usameM se nikalate haiM / usake sAmane Apa jAkara baiTha jAie / pAMca-sAta minaTa taka Apa use apalaka dekhate rahie, Apa bilakula mUrchA meM cale jaaeNge| zUnyatA meM cale jAeMge / jA sakate haiM / vidyut ke dvArA jA sakate haiN| bijalI ke aise Ahanana hote haiM ki pAMca-dasa minaTa meM bilakula Apa bebhAna ho jaaeNge| pAgala logoM meM vicAra-prasakti yA saMskAra-prasakti ho jAtI hai| eka samajhadAra AdamI meM aura eka pAgala AdamI meM antara kyA hotA hai ? itanA hI antara hotA hai ki eka samajhadAra AdamI ke mana meM vicAra AtA hai aura calA jAtA hai| pAgala AdamI ne dekhA ki moTara A rahI hai| vicAra kI prasakti ho gaI / moTara A rahI hai, moTara A rahI hai, yaha vicAra chUTanA usase muzkila ho jAtA hai / isa vicAra ko yaha nikAla nahIM sakatA / jo vicAra Ae use tatkAla nikAlane meM samartha ho, vaha samajhadAra AdamI hotA hai| jo vicAra Ae use nikAla na sake, usI meM lagAtAra laga gae, vaha hotA hai pAgala / yaha manovaijJAnika tathya hai ki pAgala meM saMskAra-prasakti hotI hai| jo AdamI mAnasika dRSTi se svastha hotA hai, usameM vicAra-prasakti nahIM hotii| vaha vicAra ko badala sakatA hai| jaba cAhe taba badala sakatA hai / usameM kSamatA hotI hai / jisameM yaha kSamatA naSTa ho jAtI hai, vaha pAgala ho jAtA hai| yaha vicAra kI prasakti hI sArI kaThinAI upasthita karatI hai / to phira mAnasika cikitsaka pAgala ke lie kyA karate haiM ? ve yantra ke dvArA, vidyut Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mUlya : AMtarika jAgarUkatA 161 ke prayoga ke dvArA usa vicAra ko bhulAne kA prayatna karate haiM jisase ki vaha vicAra kI prasakti aura saMskAra kI prasakti ko chor3a sake aura usakA dimAga zAMta ho ske| isalie use zUnyatA kI sthiti meM rakhate haiN| kintu Apako yaha jJAta honA cAhie ki bijalI ke dvArA kiyA jAne vAlA prayoga yA mAdaka vastu ke dvArA kiyA jAne vAlA prayoga use tandrA kI sthiti meM le jAegA, kintu usakI AMtarika cetanA banI hI rhegii| eka vyakti ko klorophArma suMghAkara oNparezana kiyA jA rahA hai, use AMtarika smRti bhI nahIM rhtii| bilakula cetanA lupta ho jAtI hai| usameM koI bhAna hI nahIM rahatA / yaha jo bebhAna ho jAne kI sthiti hai, yaha dhyAna kI sthiti nahIM hai| AcArya pUjyapAda, rAjasena, haribhadra, hemacaMdra Adi ne eka svara se isa bAta kA samarthana kiyA ki abhAvAtmaka dhyAna jainoM ko sammatta nahIM hai / abhAvAtmaka yAnI zUnyatAtmaka / kintu bhAvAtmaka zUnyatA hI hameM mAnya hai / abhAvAtmaka zUnyatA hameM mAnya nahIM hai / jise abhAvAtmaka zUnyatA prApta hotI hai vaha mUrchAvAn hai aura mUrchA kA matalaba hai moha / hameM moha ko tor3anA hai| ___ dhyAna kI zUnyatA kA matalaba hai-bAharI zUnyatA, vaicArika zUnyatA, vikalpa kI zUnyatA / arthAt caitanya kI adhika jAgarUkatA / hameM karanA kyA hai ? sthUla mana ko niSkriya banAnA hai, avacetana mana ko sakriya banAnA hai| jaba hamArA sthUla mana sakriya hogA, sUkSma mana niSkriya hogA aura jaba hamArA sthUla mana niSkriya ho jAegA taba hamArA antarmana sakriya ho jAegA / use pUrI zakti se kAma karane kA aura apanI zakti ko prakaTa karane kA maukA milegaa| hamArA sArA prayatna yaha hai ki antarmana ko kAma karane kA avasara denA, aura vaha avasara tabhI diyA jA sakatA hai jabaki sthUla mana ko hama banda kara deN| usake kArya ko banda kara deN| hameM tIsare vikalpa kA prayoga karanA hai / vyavahAra meM suSupta yAnI hamArI bAharI indriyAM, bAharI mana bilakula supta rahe aura bhItara meM cetanA kI kriyA barAbara cAlU rahe, cetanA kA kAma hotA rhe| jaina darzana kA eka siddhAMta hai ki jIva pariNAmI hai, AtmA pariNAmI hai| hamArA pariNamana hotA rahatA hai| hama jaba dravya AtmA, zuddha AtmA yA zuddha-cetanA rUpa meM hote haiM, usa samaya kevala AtmA hote haiM, aura kucha nahIM hote, kevala AtmA / kintu aura-aura paryAya hamAre calate haiM, cAhe kaSAya kA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya paryAtha, cAhe caritra kA paryAya, cAhe vyavahAra kA paryAya, cAhe ApasI bAtacIta karane kA paryAya, cAhe cetanA kI gaharAI meM jAne ke paryAya, cAhe vApasa Ane kA paryAya, ye sAre ke sAre paryAya haiM, pariNamana haiM to hama jisa prakAra kI bhAvanA yA dhAraNA mana meM lAte haiM, usI prakAra hamArI pariNati zurU ho jAtI hai | Apa apane mana meM eka bImArI kA saMkalpa lekara baiTha jaaie| Apa bImAra nahIM haiM, kintu bIsa dina bAda Apa anubhava kareMge ki Apa bImAra ho gae haiM, nizcita ho gae haiN| kyoMki sArI cetanA kI sakriyatA, sArI UrjA usI dizA meM pravAhita ho jAegI ki Apako bImAra bana jAnA hogA / ThIka usI prakAra svAsthya kA saMkalpa lekara baiTha jAie aura pUrI tanmayatA ke sAtha usa bAta ko doharAie, ApameM zakti kA saMcAra honA zurU ho jAegA / prasannatA aura vipannatA, harSa aura zoka - ye dvandva haiM / jisa dvandva kI ora sAre saMkalpa pUrI niSThA aura sacAI ke sAtha kAma karane laga jAeMge, usI prakAra kI ApakI cetanA kI pariNati zurU ho jAegI / yaha hai pariNAmitva kA siddhAMta | isI ke AdhAra para sArA kA sArA pariNamana hotA rahatA hai / bahuta sAre loga kahate haiM ki amuka vyakti bahuta bImAra thA, cala-phira nahIM sakatA thA / AcAryazrI Ae aura aba vaha calane lagA hai / kahAM se tAkata AyI ? usake mana meM eka saMkalpa utpanna huA aura saMkalpa utpanna hote hI usakI M pariNati badala gaI / hamane dekhA ki pUjya kAlUgaNI kI mAtA chogAMjI baiTha nahIM sakatI thIM, kAphI vRddha thIM / AcAryazrI Ate, yA to baiTha hI nahIM sakatI thIM, yA chaha-chaha ghaMTe baiThI rahatIM / yaha itanA Akasmika parivartana kyoM AyA ? kyA zakti kA avataraNa ho gayA ? zakti kA avataraNa nahIM huA kintu yaha saMkalpa kA vikAsa hai / apane saMkalpa ke bala para aisA ho jAtA hai aura Apa jAnate haiM ki jaba AdamI meM koI Avega kA avataraNa hotA hai, saMkalpa kI dRr3hatA A jAtI hai to zakti kA bhI sahasA saMcAra ho jAtA hai / ye sAre paryAya hamAre hAtha meM haiM aura hama bhinna-bhinna paryAyoM meM pariNata hote rahate haiM / eka vyakti kA hAtha ghuTanoM ke pAsa hai / usane bahuta spaSTa citra khIMca liyA ki usakA hAtha AjJAcakra para hai / aba hAtha yA sthUla mana to vahAM samApta ho jAtA hai / citra kAma karane laga gayA aura sthUla mana ne apanI kriyA chor3a dI / isakA matalaba yaha ho gayA ki hamArA sthUla mana niSkriya ho gayA, bAharI mUrcchA A gaI aura aba sArI kI sArI preraNA aura zakti bhItara se A rahI hai / I jaise - jaise spaSTa huA, phira vaha sUkSma mana Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mUlya : AMtarika jAgarUkatA 163 bAharI cetanA lupta hone para bhI bhItarI cetanA lupta nahIM hotI hai / maiMne kucha logoM se pUchA bhI thA ki Apa bhItara meM nIMda kA anubhava kara rahe the yA jAgarUkatA kA ? uttara milA ki hamArI AMtarika jAgarUkatA vidyamAna thI, maujUda thI, usameM antara nahIM AyA / isakA kAraNa kyA hai ? isakA kAraNa batAUM Apako ! eka hamArA sthUla jagat hai aura eka hamArA sUkSma jagat / sthUla jagat meM mere sAmane nIma kA per3a hai, mere sAmane itane bhAI-bahana baiThe haiM / ye khambhe haiM, ghar3I rakhI hai, paTTa rakhA hai, yaha sArA sthUla hai / maiM dekha rahA hUM, ina AMkhoM se dekha rahA huuN| AMkheM banda kara lUM, mujhe kucha bhI dikhAI nahIM degA / yaha sthUla jagat kI bAta hai ki jahAM AMkha kholane para saba kucha sAmane dikhAI detA hai, AMkha mUMda lene para sArA asta ho jAtA hai / kyoMki sthUla jagat ke sAtha saMparka sthApita karane kA mAdhyama hai hamArA cakSu / hama sthUla jagat ke sAtha saMparka sthApita kara lete haiM / cakSu banda huA, sthUla jagat se sArA saMparka vicchinna ho gayA, TUTa gayA / dUsarA hai hamArA sUkSma jagat / maiM khar3A hUM aura ThIka mere sAmane duniyA bhara ke sundara se sundara raMga nartana kara rahe haiM, nAca rahe haiM / koI bhI duniyA kA raMga aisA bAkI nahIM hai jo merI AMkhoM ke sAmane na ho / koI bhI jyoti ke puMja aura paramANu aise nahIM haiM jo merI AMkhoM ke sAmane na hoM / jitane varNa, jitane gaMdha, jitane rasa aura jitane sparza isa duniyA meM zreSTha yA azreSTha milate haiM, ve sAre ke sAre merI AMkhoM ke sAmane nRtya kara rahe haiM / kintu unheM Apa bhI nahIM pakar3a pA rahe haiM, maiM bhI nahIM pakar3a pA rahA huuN| aura ina AMkhoM se sau varSa taka dekhate cale jAeM, phira bhI nahIM pakar3a pAeMge / to phira hameM kyA karanA hogA ? isake lie hameM prANa meM mana ko sama karanA hogA ? jaise hI prANa meM mana ko sama kiyA aura sUkSma jagat ke sAtha hamArA saMparka sthApita ho gayA, phira Apako raMga dikhAI deMge, Apako jyoti dikhAI degI, vicitra prakAra kI eka duniyA dIkhane laga jAegI / yaha koI kAlpanika duniyA nahIM hai / yaha koI kRtrima duniyA nahIM hai / duniyA to maujUda hai / hamAre Asa-pAsa meM maujUda hai / itanI vicitra sRSTi hamAre Asa-pAsa vidyamAna hai kintu use dekhane kI kSamatA nahIM thI / hamane sUkSma jagat meM praveza kiyA aura hamArA sUkSma jagat ke sAtha saMparka sthApita ho gayA / aba hameM vicitra prakAra kI duniyA dikhAI dene laga gaI / kabhI-kabhI dhyAna meM isa prakAra ke raMgoM kA darzana hotA hai ki vaise raMga Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya isa duniyA meM dekhane ko kabhI nahIM milte| itane sundara aura itane teja aura jyotirmaya ki zAyada bAharI duniyA meM Apa ina sthUla AMkhoM se dekhane kA svapna bhI nahIM le sakate / jaba hamArA sUkSma jagat ke sAtha saMparka sthApita hotA hai, taba ye sArI bAteM, ghaTita hone laga jAtI haiN| Apako zabda bhI sunAI dene laga jAte haiM kyoMki hara vyakti ke mastiSka meM yA apara mastiSka meM aise yaMtra haiM ki sUkSma bAtoM ko bhI suna sakate haiM / jaba antar-zakti kAma karane laga jAtI hai taba ye sArI bAteM ghaTita hone laga jAtI haiN| maiM to yaha samajhatA hUM ki na yaha koI camatkAra hai, na koI pradarzana hai, yaha kevala sUkSma jagat meM praveza karane kA eka prayoga hai, prANa aura mana ko suSumnA meM le jAne kA prayoga hai / le jAne ke aneka rAste haiM / usameM eka rAstA saMkalpa kA bhI hai / saMkalpa ko siddha kara mana ko suSumnA meM le jA sakate haiM / Apa anubhava karate hoMge ki saMkalpa ke sAtha hAtha jaba Upara jAne lagatA hai taba kareMTa kA 'dhakkA-sA AtA hai / yaha prANadhArA hai / jidhara hamAre prANa kI dhArA bahane laga jAtI hai, jidhara hamArA saMkalpa jAtA hai, udhara hI prANa kI dhArA kA mukta pravAha ho jAtA hai / saMkalpa ke sAtha-sAtha prANa jAtA hai / ThIka bhagIratha ke pIche jaise gaMgA calI thI yA AdamI ke pIche-pIche chAyA calatI hai, vaise hI saMkalpa ke sAtha-sAtha prANa kI dhArA calatI hai / jidhara Apane saMkalpa kara liyA, udhara hI prANa kI dhArA kA mukhya pravAha ho jAegA / prANa kI dhArA itanI teja ho jAtI hai ki kareMTa kA dhakkA-sA lagatA hai, hAtha sahana nahIM kara sktaa| maiM svayaM anubhava karatA hUM ki bahuta bAra aisA hotA hai / dhyAna cala rahA hai, akasmAt aisA jhaTakA AtA hai ki hAtha uThakara Upara taka A jAtA hai / isa prakAra uchalatA hai ki mAno kisI ne Akara jhaTakA diyA hai / hamAre bhItara jo tejas zarIra hai, jo prANazakti hai, usakI gati tIvra ho jAtI hai / vaha jhaTakA detI hai / yaha prANa kA prayoga hai, saMkalpa kA prayoga hai, aura mana ko vilaya kA prayoga hai / mana vilIna huA aura Apa dUsarI duniyA meM pahuMca jAte haiM / Apa sUkSma jagat ke sAtha saMparka sthApita kara lete haiM aura phira Apako vicitra prakAra kI anubhUti hone laga jAtI hai / * dhyAna kI sthiti meM kucha loga gira jAte haiM / ve jAna-bUjhakara girate haiM yA aisA svAbhAvika rUpa se hotA hai ? hamAre zarIra kA saMcAlana karatA hai mastiSka aura bAharI mana / vaha jaba zUnya hotA hai to gira bhI sakatA hai| use patA hai ki maiM gira rahA hUM kintu Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mUlya : AMtarika jAgarUkatA 165 saMbhala nahIM sakatA / saMbhalane kI zakti bhI nahIM rahatI, kyoMki bAharI mana kAma nahIM karatA hai / * mAdaka vastuoM se bhI mana kI zAMti hotI hai, taba dhyAna ke lie itanA lambA samaya kyoM lagAyA jAe ? mAdaka dravyoM ke prayoga se aisI sthiti kA nirmANa hotA hai, vahAM hamAre snAyuoM para burA prabhAva par3atA hai / aura usa sthiti ke samApta hone taka aura adhika kaThinAiyAM jhelanI par3atI haiM / yaha jo dhyAna kI prakriyA hai, nirapavAda prakriyA hai / isameM koI kaThinAI nahIM balki hamArI cetanA ko aura adhika vikasita hone ke lie maukA milatA hai| zarAba kyoM pIte haiM loga ? isalie pIte haiM ki zarAba pI vismRti ho gaI / bar3A ArAma milatA hai / aba hotA kyA hai ki kucha dina pIne ke bAda snAyuoM ko abhyAsa ho jAtA hai | aba zarAba kA samaya AyA aura zarAba nahIM milI to sabhI snAyu tana jAte haiM / zarIra TUTane laga jAtA hai / yaha zarAba kI vivazatA hai, mAdakatA kI parantu yaha hamArI svAbhAvika zakti nahIM hai / * dhyAna-kAla meM sujhAva yA parAmarza kyoM die jAte haiM ? kyA isase sthiratA kA bhaMga nahIM hotA ? jo parAmarza die jAte haiM, ve prArambhika sthiti meM die jAte haiM / jaba Apa meM dhyAna kI paripakvatA A gayI, taba Adeza kI koI AvazyakatA nahIM hai / maiM svayaM apane mana se dhyAna karatA huuN| mujhe koI Adeza nahIM detA aura na usakI AvazyakatA hI mahasUsa hotI hai / kintu jisakA mana svataH zAMta nahIM hotA, vikalpa-zUnya nahIM hotA, usameM sujhAvoM ke dvArA parivartana jaldI A sakatA haiM / nirvikalpatA kI sthiti para Apa pAMca varSa meM pahuMca sakate haiM to isake dvArA Apa mahIne meM yA aura bhI jaldI pahuMca sakate haiM / yaha eka jaldI pahuMcAne kA mArga hai / bAteM haiM / eka to sujhAva diyA jAtA hai aura eka apane Apa sujhAva denA zurU kara dete haiN| thor3I dera meM vahI kriyA zurU ho jaaegii| donoM kriyAeM eka haiM, cAhe apanA sujhAva aura cAhe dUsare kA sujhAva, koI antara nahIM hai / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. samAdhi Page #211 -------------------------------------------------------------------------- Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika samAdhi sar3aka kIcar3a se labAlaba bharI thii| eka moTara AyI aura usameM phaMsa gii| kAra cAlaka ne idhara-udhara dekhA / eka AdamI daur3A-daur3A sahAyatA ke lie aayaa| donoM ne jora lagAyA aura moTara kIcar3a se bAhara nikala gii| moTara-cAlaka ne usa AdamI ko pAMca rupaye die aura pUchA-'tumheM to bahuta kamAI ho jAtI hogI ? rAta ko aura adhika / ' vaha bolA-'nahIM, bAbUjI! rAta meM koI kamAI nahIM hotI, dina meM hI kucha mila jAtA hai / ' 'are ! aisA kyoM ? rAta ko to moTareM aura adhika AtI hoMgI?' usane kahA'bAbUjI ! rAta ko to maiM mehanata karatA huuN| sar3aka para pAnI DAlatA huuN| subaha taka kIcar3a taiyAra ho jAtA hai aura phira Ane-jAne vAlI moTareM phaMsane laga jAtI haiM, merI kamAI prArambha ho jAtI hai / Apa dekheM, kIcar3a banAne vAlA aura kIcar3a se ubArane vAlA eka vyakti hai| vahI phaMsAtA hai aura vahI nikAlatA hai / hama bhI aisA hI karate haiN| svayaM hI apanI kAra ko phaMsAte haiM aura svayaM hI use nikAlate haiN| donoM sAtha-sAtha cala rahe haiN| hama svayaM hI viSamatA paidA karate haiM aura svayaM hI samatA kA prayatna karate haiN| viSamatA paidA karane vAlA bhI koI dUsarA nahIM hai aura samatA paidA karane vAlA bhI koI dUsarA nahIM hai / hama samatA kA prayatna taba karate haiM jaba viSamatA kI mAtrA bar3ha jAtI hai / vaha hameM satAne laga jAtI hai, taba samatA kI bAta socate haiN| hameM lagatA hai ki samatA acchI hai, usase bar3hakara duniyA meM koI acchI bAta nahIM ho sktii| usakA apanA mUlya hai| maiM samajhatA hUM ki sAdhanA ke kSetra meM sarvAdhika mUlya kisI kA hai to vaha hai samatA kaa| usase adhika kisI kA mUlya nahIM hai| hama sAdhaka haiN| hama sAdhanA karate haiN| sAdhanA kA prayojana hai-kaSAya kA viveka, kaSAya ko dUra krnaa| kaSAya kA artha hai-krodha, mAna, mAyA aura lobha / yadi hama sAdhanA karate haiM aura unakI niSpatti ke rUpa meM kaSAya kA viveka nahIM hotA, kaSAya kI kamI nahIM hotI hai to mAna lenA cAhie ki Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya sAdhanA phalita nahIM ho rahI hai| yadi kaSAya kramazaH dUra hote cale jA rahe hoM to mAna lenA cAhie ki sAdhanA ThIka dizA kI ora gatizIla hai ; vaha kramazaH saphalatA kI ora bar3ha rahI hai| sAdhanA ke phalasvarUpa sthUla aura sUkSma zarIra kI viziSTa prakriyAeM bhI jAgRta hotI haiM; kintu yaha atyanta gauNa bAta hai / isakA koI AdhyAtmika mUlya nahIM hai / AdhyAtmika sAdhanA kA sarvAdhika yA ekamAtra mUlya hai-kaSAya kA viveka, kaSAya kA vilagAva, kaSAya kA upazamana, kaSAya kI zAMti / yahI hai samatA yA sAmAyika / eka zabda meM kaSAya kI kamI hI sAmAyika hai| ___ samatA kA upAsaka 'savvaM sAvajjaM jogaM paccakkhAmi'-isa pATha kA uccAraNa karatA hai| isakA artha hai-'maiM samasta sAvadya yoga (pravRtti) kA pratyAkhyAna karatA hUM, usase apane Apako alaga karatA huuN|' sAvadha yoga kA artha hai-pApakArI pravRtti / vaha kauna-sI pravRtti hai jo pApakArI hai ? jo pravRtti krodha, mAna, mAyA aura lobha se prerita hotI hai, vaha pApakArI pravRtti hai / vaha sAvadha yoga hai| AcArya malayagiri ke anusAra avadha kA artha haikrodha, mAna, mAyA aura lobha / 'jo avadya sahita pravRtti hotI hai vaha hai sAvadha pravRtti / mUla hai kaSAya / kaSAya-sahita pravRtti sAvadha hotI hai| usakA viveka karanA, usakA nirodha karanA, vaha hai sAmAyika, samabhAva / na idhara jhukAva aura na udhara jhukAva / donoM palar3e braabr| jaise tarAjU ke donoM palle barAbara hote haiM, vaise hI hamArI pravRtti ke donoM palle jaba barAbara hote haiM, na rAga aura na dveSa, kahIM koI vikRti nahIM, taba sAmAyika hotA hai| jaba hama sama calate haiM, taba hotA hai sAmAyika, taba hotI hai samatA kI saadhnaa| sAmAyika kisake hotA hai--yaha eka prazna hai| prAcIna gAthA meM isakA uttara hai jo samo savvabhUesu, tasesu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // -sAmAyika usake hotA hai jo saba prANiyoM ke prati sama hotA hai / jisake mana meM koI viSamatA nahIM hotI kisI bhI prANI ke prati, vaha samabhAva kI sAdhanA meM bar3hatA calA jAtA hai| jahAM viSamabhAva A gayA, vahAM sAmAyika nahIM ho sktaa| usakA sva-rUpa hI hai samabhAva / samabhAva kA artha hai-lAbha-alAbha, sukha-duHkha, jIvana-mRtyu, nindA-prazaMsA aura mAna-apamAna-ina dvandvoM meM sama rahanA / jo inameM sama rahatA hai usake Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika samAdhi 201 sAmAyika hotA hai| eka prazna ubharatA hai ki kyA ina dvandvoM meM sama rahanA saMbhava hai ? kyA yaha kevala mAnasika kalpanA hI to nahIM hai ? kyA yaha saMbhAvya bhI hai ? eka ora yadi hama UMcA Adarza, bahuta UMcA Adarza sthApita kara leM aura usake gIta gAte cale jAeM, usakA yazogAna karate-karate kabhI na UbeM to kyA yaha hamArI AkAzI ur3Ana nahIM hogI? kyA vaha mAnasika kalpanA mAtra kahIM hogI ? kyA vaha kevala zreSThatA kA AvaraNa nahIM hogA ? vAstavikatA kyA hai ? yathArtha kyA hai ? kyA aisI sAdhanA saMbhava hai ? kyA aisA ho sakatA hai ki manuSya lAbha-alAbha, sukha-duHkha, jIvana-mRtyu, nindA-prazaMsA aura mAna-apamAna meM sama rahe ? vyavahAra kI bhUmikA meM yaha sarvathA AkAzIya ur3Ana hai| yadi hama vyavahAra kI bhUmikA meM jI rahe haiM, cala rahe haiM to nizcita mAna lenA cAhie ki yaha sArI gAthA kevala AkAzIya ur3Ana hai / yaha kabhI saMbhava nahIM ho sakatA ki AdamI lAbha meM bhI sama rahe aura alAbha meM bhI sama rahe / yaha ho nahIM sakatA / jaise hI kucha lAbha hogA, prasannatA aaegii| jaise hI alAbha hogA, viSaNNatA aaegii| yaha nizcita krama hai| isameM koI sandeha nahIM hai, cAhe saMbaMdhita vyakti prakaTa kare yA na kre| vartamAna meM to aise yaMtra bhI haiM jo mApakara batA deMge ki amuka ghaTanA se Apake mana meM prasannatA kI mAtrA kitanI bar3hI hai aura amuka ghaTanA se viSAda kI mAtrA kitanI bar3hI hai| yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ki vyakti sukha-duHkha meM sama rahe ? kabhI saMbhava nahIM hai| sukha hogA to mana AhlAda se bhara jAegA, vikasita ho jaaegaa| duHkha hogA to mana viSaNNa ho jAegA, sikur3a jaaegaa| dekhane vAle ko bhI patA laga jAegA ki abhI cehare para kyA bhAva ubhara rahe haiN| kyA ghaTita ho rahA hai / AkRti to vahI hai kintu bhinna-bhinna sthitiyoM meM usakI avasthA bhinna-bhinna ho jAtI hai| AdamI kucha aura kA aura bana jAtA hai| kucha dina pahale kI bAta hai| eka AdamI mere pAsa baiThA thaa| usako dekhate hI dUsare vyakti ne kahA-'lagatA hai, tumane kAphI paisA kamAyA hai|' usane kucha pUchA nahIM kintu usakI AkRti batA rahI thI ki usane paisA kamAyA hai / sacamuca usane kAphI paisA kamAyA thaa| yaha hotA hai| AkRti dekhakara batAyA jA sakatA hai ki vyakti ghATe meM hai yA lAbha meM / ceharA svayaM batA detA hai / AkRti svayaM batA detI hai| to hama yaha kaise mAne ki sukha-duHkha, lAbha Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya alAbha, jIvana-mRtyu Adi dvandvoM meM vyakti sama raha sakatA hai ? vyavahAra kI bhUmikA meM yaha viSamatA avazya rhegii| jaba lAbha hogA to prasannatA phUTa par3egI aura jaba alAbha hogA to viSAda A hI jaaegaa| sukha hogA to zarIra vikasvara ho jAegA aura duHkha hogA to sikur3a jAegA / yaha sAmAnya bAta hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-inameM sama rahane vAlA sAmAyika kara sakatA hai / ve korI kalpanA kI bAta to nahIM kaha sakate ? maiM kaI bAra socatA hUM ki mahAvIra ko itane kaSTa jhelane par3e, kyA koI zarIradhArI vyakti aise kaThora kaSToM ko jhela sakatA hai ? kyA aisI sthiti meM koI samabhAva meM raha sakatA hai ? eka AdamI ne unake kAnoM meM kIleM ThokI, gAliyAM dIM, phira bhI ve prasanna rahe, haMsate rahe / jarA bhI unameM Aveza nahIM AyA / yaha kaise saMbhava ho sakA ? kintu socate-socate mujhe yaha milA ki savikalpa mana meM yaha saMbhava nahIM hai / mana kI savikalpa avasthA meM vahI hogA jo maiMne kahA hai / lAbha meM sukha hogA, prasannatA hogI aura alAbha meM viSAda hogA, viSaNNatA hogI / sukha hone para AhlAda kI anubhUti hogI aura duHkha hone para kaSTa kI anubhUti hogii| vikalpayukta mana meM yahI hogA, aura kucha ho nahIM sktaa| kintu jaise hI hamane mana ko vikalpa se khAlI kara diyA, phira cAhe lAbha ho yA alAbha, sukha ho yA duHkha, kucha bhI antara nahIM aaegaa| kyoMki jahAM antara A rahA thA, use to hamane samApta hI kara ddaalaa| jo antara ko pakar3a rahA thA, use to hamane naSTa hI kara diyA / aba antara kare kauna ? antara karane vAlA hI nahIM rahA / antara karane vAlA thA vikalpa / vikalpa-cetanA ko samApta kara diyaa| aba bAhara meM jo ghaTita ho rahA hai, use pakar3a hI nahIM rahA hai to antara AyegA kaise ? antara to taba Ae jaba use pakar3ane vAlA maujUda ho| pakar3ane vAlA to mara gayA, samApta ho gayA, ghara chor3akara calA gayA, aba antara kyA AyegA ? to nirvikalpa avasthA meM rahakara mahAvIra ne kaSTa sahA thA, isalie antara nahIM AyA / agara ve savikalpa avasthA meM rahate to antara avazya AtA, phira cAhe mahAvIra ho yA koI dUsarA / sama vaha raha sakatA hai, jisakA mana nirvikalpa hotA hai| samatA aura nirvikalpa avasthA--donoM meM tAlamela hai / hama sAmAyika kA anuSThAna karate haiM aura yadi mana ko nirvikalpa nahIM karate to sAmAyika kA vaha pariNAma, lAbha-alAbha meM sama, sukha-duHkha meM sama nindA-prazaMsA meM sama, jIvana-maraNa meM sama, mAna-apamAna meM sama rahanA nahIM hogaa| yaha sthiti prApta nahIM hogI, kyoMki hamane mana ko to khAlI kiyA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika samAdhi 203 nahIM, mana ke vikalpoM ko chor3A nahIM / vikalpa jaba taka rahegA vaha use pakar3egA / sAmAyika samAdhi taba prApta hotI hai jaba hama mana ko nirvikalpa kara dete haiM / Apa yadi dhyAna deM to dekheMge ki azAnti aura vikalpa sAtha-sAtha janma lete haiN| azAnti koI alaga vastu nahIM hai / azAnti aura vikalpa eka sAtha paidA hote haiM / thor3A vikalpa bar3hatA hai to azAnti bhI thor3I mAtrA meM bar3ha jAtI hai / isa avasthA meM kucha bhI spaSTa rUpa se patA nahIM cltaa| jaba vikalpa tIvra hotA hai taba azAnti kI mAtrA bhI tIvra ho jAtI hai| vikalpa kI mAtrA ke sAtha-sAtha azAnti kI mAtrA bhI bar3hatI jAtI hai| taba vaha akharane lagatA hai| vaha azAnti ko miTAnA cAhatA hai, para azAnti taba taka nahIM miTatI jaba taka hamArA vikalpa nahIM miTatA / azAnti aura vikalpa eka hI sikke ke do pahalU haiM / donoM sAtha-sAtha calate haiM / vikalpa ko miTAe binA azAMti ko nahIM miTAyA jA sktaa| ___ sAdhanA meM eka bAta mukhya hai / vaha bAta hai mana ko khAlI karane ko / sukha-duHkha hai kyA ? hameM isa para socanA hai / hama Aja ke vaijJAnika pariprekSya meM dekheM yA mahAvIra ke dArzanika pariprekSya meM dekheM, hameM yaha jJAta hogA ki hamArA sArA jIvana prakampanoM kA jIvana hai / bAhya jagat meM prakampana haiM, vAibrezansa haiM aura bhItarI jagat meM bhI prakaMpana haiM / prakampana hI vAstava meM sukhaduHkha paidA karate haiM / Apake muMha meM koI cIja gayI / svAda AyA / svAda kyA hai-ise bhI samajha lenA hai| koI cIja jIbha para rkhii| sArI jIbha svAda nahIM letI / jIbha ke agale hisse para kucheka bindu haiM, jo svAdAnubhUti karate haiM / vastu kA sparza hote hI unameM prakampana hotA hai aura taba svAda kI anubhUti hone laga jAtI hai / yadi unakA prakampana banda ho jAye to Apa kucha bhI khA leM, svAda nahIM AyegA / muni ko AhAra kisa prakAra karanA cAhieisakI mImAMsA meM Agama kahate haiM ki jaise sAMpa bila meM sIdhA praveza kara jAtA hai vaise hI muni bhI kavala ko, muMha meM idhara-udhara ghumAe binA, sIdhA nigala jAe / isako zAstrIya bhASA meM 'bilamina pannagabhUe' kahA jAtA hai| isa artha ko hRdayaMgama karane meM pahale kaThinAI hotI thI, parantu jaba prakaMpanoM ke saMdarbha meM dekhatA hUM to lagatA hai ki prakampana paidA na karane para svAda kI anubhUti nahIM hotii| hamArI hara pravRtti prakampana kI pravRtti hai| sukha kaba hotA hai ? duHkha kaba hotA hai ? kevala vastu se sukha yA duHkha nahIM hotaa| vastu aura prakampana-donoM kA yoga hone para usakI anubhUti hotI hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya vastueM prakampana paidA karatI haiM, una prakampanoM se hamArA dhyAna jur3atA hai / ina donoM kA yoga hotA hai taba sukha yA duHkha kA anubhava hotA hai / agara inakA yoga na ho, to na sukha kI anubhUti hotI hai aura na duHkha kI anubhUti hotI hai / eka AdamI anamanA hai, ciMtAtura hai yA koI bAharI roga se grasta hai yA Apatti meM haiM, usa samaya bhI vaha khAtA hai, kiMtu svAda kA anubhava nahIM krtaa| anamanA hone ke kAraNa usakA dhyAna anyatra kendrita rahatA hai, isalie khA lene para bhI use patA hI nahIM rahatA ki usane kucha khAyA hai / anamAne vyakti ko na sukha kA anubhava hogA aura na duHkha kA anubhava hogaa| prakampana paidA huA aura hamArA dhyAna usa prakampana se jur3a gayA, taba sukha yA duHkha kA anu-bhava hotA hai| prakampana vastu ke yoga se bhI paidA ho sakatA hai, kalpanA se bhI ho sakatA hai aura vaijJAnika paddhati se bhI ho sakatA hai, yAMtrika paddhati se bhI ho sakatA hai / eka prasiddha vaijJAnika 'sAiTara' ne prakampanoM kA sUkSmatama adhyayana kiyA / usane una prakampanoM ke AdhAra para eka yaMtra bnaayaa| usakA nAma rakhA 'vidyut vAhaka ilekTraoNna' / usa yaMtra se saMbaMdhita eka tAra eka cUhe ke mAthe meM lagAyA aura eka bijalI kA baTana usakI TAMga ke pAsa lagA diyaa| baTana ko dabAte hI cUhe meM harakateM hone lgiiN| pariNAma yaha AyA ki cUhI ko dekhakara usake mana meM jaise prakampana paidA hote the, vaise hI prakampana baTana ke dabAne se hone lage / vaijJAnika dina bhara baTana dabAtA rahA aura cUhe meM vaisI harakateM hotI rhiiN| anta meM cUhA thakakara cUra ho gayA / isakA niSkarSa yaha huA ki ghaTanA se jo prakaMpana paidA hote haiM, vaise hI prakampana yaMtroM ke dvArA bhI paidA kiye jA sakate haiN| kalpanA meM jo rasa hai, vaha sahI ghaTanA meM nahIM hai / kalpanA meM hotA kyA hai ? jo sahI ghaTanA meM prakampana paidA hote haiM, ve kalpanA meM bhI paidA hote haiM / 'mAnasika bhoga' aura kyA hai ? vaha prakampana hI to hai / sukha kA anubhava hotA hai prakampana se; phira cAhe vaha prakampana yathArtha vastu se ho yA vidyutvAhI kisI yaMtra se ho / mukhya bAta hai-prakampana paidA karane kii| hamAre bhItara bhI prakaMpana paidA hote haiM aura unake sAtha dhyAna jur3ane ke kAraNa hameM sukha-duHkha kI anubhUtiyAM hotI haiN| sAmAyika kA artha kyA hai ? isakA artha hai prakampanoM ko samApta karanA / prakampanoM ko banda kara denA, utpanna na hone denA, yaha hai samabhAva / ise 'saMvara' Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika samAdhi 205 bhI kahA jA sakatA hai| sAdhanA kI do sthitiyAM haiM--saMvara aura nirjarA / nirjarA ke lie eka zabda hai-vidhUnanam'-prakampita kara denaa| jaise pakSI paMkhoM ko hilAkara sAre rajaHkaNoM ko dhuna DAlatA hai, hilA DAlatA hai, vaise hI jo nirjarA karane vAlA hai vaha apanI satpravRtti ke dvArA karmarajoM ko dhuna DAlatA hai, prakampita kara, jhAr3akara sApha kara detA hai| nirjarA prakampana kI prakriyA hai / isameM vyakti avAMchanIya prakaMpanoM ke prati, vAMchanIya prakaMpana paidA kara, zaktizAlI prakampana paidA kara usako samApta kara detA hai, purAne saMgraha ko samApta kara detA hai| dUsarI prakriyA hai saMvara kI / isase prakampana banda ho jAte haiM / sAmAyika saMvara kI prakriyA hai / isameM prakaMpana niruddha ho jAte haiM, zAnta ho jAte haiN| jaise hI mana samabhAva kI sthiti meM jAtA hai, vaise hI prakampana baMda ho jAte haiM / jaba prakaMpana baMda ho jAte haiM taba cAhe lAbha ho yA alAbha, sukha ho yA duHkha, niMdA ho yA prazaMsA, hamAre lie kucha bhI nahIM hai / kyoMki una prakampanoM ko grahaNa karane vAle dvAra ko to hamane banda kara diyaa| khir3akI banda kara dI, aba cAhe AMdhI cale yA tUphAna, bhItara kucha bhI nahIM aayegaa| sAmAyika samAdhi prakampanoM ko banda kara dene kI prakriyA hai / usa samaya meM aisI samAdhi ghaTita hotI hai ki jisa samAdhi para koI AMca nahIM aatii| koI bhI bAhara kI sthiti usameM kSobha paidA nahIM kara sakatI / sAmAyika ke lie tIna bAteM jarUrI haiM 1. mana kI zithilatA-mana ko vikalpoM se khAlI kara denA / 2. zarIra kI zithilatA-zarIra ko tanAvoM se mukta kara denA / 3. prakampanoM kA agrahaNa / zarIra kI caMcalatA hI sAre prakampanoM kA mUla kAraNa hai / tattva kI dRSTi se vicAra kareM to pravRtti vAstava meM eka hI hai aura vaha hai zarIra kii| hama kahate haiM ki pravRttiyAM tIna haiM-mana kI pravRtti, vacana kI pravRtti aura zarIra kI pravRtti / zvAsa kI pravRtti ko hamane pravRtti mAnA hI nhiiN| yathArtha meM . pravRttiyAM tIna nahIM haiM, eka hI hai| vaha hai zarIra kI pravRtti / mana aura vacana kI jo pravRtti hai, usakA kAma hai-zarIra ke dvArA prApta sAmagrI ko chor3a denA / bAhara se kucha bhI lenA, yaha sArA kA sArA kAma zarIra kA hai| isalie vAstava meM pravRtti eka zarIra kI hI hai / ye do yoga-mana kA yoga Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya aura vacana kA yoga-to gauNa haiN| pravRtti mAtra ke tIna aMga haiM--lenA, pariNamana karanA aura chor3anA / grahaNa, pariNamana aura visarjana-ye tInoM kAma eka zarIra ke hI hote haiM / manoyoga aura vacanayoga kA kAma kevala visarjana hai, grahaNa yA pariNamana nahIM hai| grahaNa karane kA kArya kAmayoga kA hai, zarIra kI pravRtti kA hai| manovargaNA ke pudgala aura vacana vargaNA ke pudgala-inakA grahaNa bhI kAmayoga ke dvArA hI hotA hai / zarIra mUlabhUta vastu hai| zarIra kI caMcalatA chUTatI hai to saba kucha ThIka ho jAtA hai / prakampana bhI kama ho jAte haiN| sAmAyika samAdhi kA mUla kAraNa hai zarIra kI sthiratA / sAmAyika ke battIsa doSa mAne jAte haiM / zarIra ko hilAnA-DulAnA, sahArA lenA, caMcalatA karanA, Adi-Adi sAmAyika ke doSa haiM / sAmAyika meM zarIra sthira honA caahie| zarIra jitanA sthira aura zAMta hogA utanI hI sAmAyika samAdhi prApta hogI, siddha hogii| zarIra caMcala rahegA to kucha bhI nahIM banegA, sAmAyika meM zarIra sthira aura mana khAlI honA cAhie / tInoM bAteM sAtha meM hotI haiM taba sAmAyika samAdhi niSpanna hotI hai| ___ zarIra ko zithila karanA, mana ko khAlI karanA aura prakampanoM ko grahaNa na karanA, na utpanna hone denA--yaha hai sAmAyika kI paddhati yA sAmAyika samAdhi kA upaay| kevala jAna lene, uccAraNa kara dene yA upadeza de dene se samatA sampanna nahIM hotI / hama jo cAhate haiM, vaha niSpanna nahIM hotA / vaha hotA hai kriyA ke dvArA / siddhi ke lie hamAre AcAryoM ne tIna upAya batalAe haiM-kriyA, maMtra aura auSadha / kriyA kA artha hai-ekAgratA, sthiratA / tIna ghaMTe taka eka viSaya para ekAgratA kareM to ekAgratA kI siddhi mAnI jAtI hai / isakA nAma hai kriyA kI siddhi / yaha prathama bAra meM hI nahIM ho jAtI / abhyAsa isa dizA meM ho ki hameM usa siddhi kI sthiti taka pahuMcanA hai / jaba sAdhaka eka ghaMTe kI ekAgratA sAdha letA hai, taba Age kyA karanA hai, yaha batalAne kI AvazyakatA nahIM rhtii| kyoMki use apanA mArga svayaM dIkhane laga jAtA hai| eka viSaya para eka ghaMTA ekAgra honA mAmUlI bAta nahIM hai| yaha kaThora sAdhanA se hI phalita hone vAlI siddhi hai / jo isa sthiti kA sparza kara letA hai usake lie koI upadeza Avazyaka nahIM hotA / 'uvadeso pAsagassa Natthi'-draSTA ke lie upadeza Avazyaka nahIM hotaa| vaha sAdhaka to usa sthiti meM calA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika samAdhi 207 gayA jahAM use koI bhI upAya vicalita nahIM kara sktaa| pUrNasiddhi tIna ghaMTe se prApta hotI hai / tIna ghaMTe taka isa prakAra kI sAmAyika kareM aura usa samabhAva meM ekAgra ho jAeM usa kriyA se samatA kI siddhi hogii| yaha bahuta kaThina prakriyA hai / yadi bar3e lakSya ko prApta karanA hai to usakI prApti kA sAdhana choTA nahIM ho sktaa|| dUsarI bAta hai-maMtra ke dvArA siddhi / maMtra kI siddhi ke lie bhI vahI bAta hai / mantra kA japa bhI tIna ghaNTe taka pahuMca jAe to siddhi ho sakatI hai| tIsarI bAta hai-auSadhi ke dvArA siddhi / yaha sarala hai / vanaspati jagat kA bhI bar3A camatkAra hai / isake dvArA bhI siddhi hotI hai / abhI taka vanaspati kA utanA marma hameM jJAta nahIM hai / hameM hI kyA, vizva ke bahuta logoM ko bhI yaha jJAta nahIM hai ki kisa prakAra kI vanaspatiyoM ke dvArA una siddhiyoM ko prApta kiyA jA sakatA hai| graMthoM meM aneka prakAra ke varNana milate haiM para jaba taka unakA ThIka prayoga na ho jAe, parIkSaNa na kara liyA jAe, taba taka yahI mAnanA par3egA ki granthoM meM atizayoktiyAM bahuta haiM, prayoga aura parIkSaNa ke bAda hI niSkarSa sAmane A sakatA hai| ye tIna sAdhana haiM / vanaspati ke viSaya meM hamArI jAnakArI alpa hai, isalie ise chor3a deM to do hI sAdhana raha jAte haiM-eka kriyA kA aura dUsarA maMtra kA / ina donoM sAdhanoM ke dvArA samabhAva kA abhyAsa kiyA jA sakatA hai| maiM yaha nahIM kahatA ki Apa eka sAtha tIna ghaMTe kA abhyAsa yA eka ghaMTe kA abhyAsa kara leN| prArambha meM Apa mana ko nirvikalpa karane ke saMkalpa se baitthe| AdhA yA eka minaTa taka mana meM koI vikalpa na Ae-aisA abhyAsa prArambha kreN| usa abhyAsa-dazA meM bhI Apa svayaM anubhava kareMge ki usa samaya Apake mana meM sukha-duHkha kA koI bhAva nahIM hai / bAhara kI ghaTanA kA koI prabhAva nahIM hai| yadi pAMca minaTa taka mana khAlI raha sakatA ho, koI vikalpa na AtA ho to bAhara meM kucha bhI ghaTita kyoM na ho, Apa para usakA asara nahIM hogaa| yaha sthiti hogI nirodha kI ki idhara se kivAr3a banda kara diyA, udhara kyA ho rahA hai kucha bhI patA nahIM clegaa| kuMbhaka meM yaha sthiti ghaTita hotI hai / Apa kuMbhaka ke dvArA yA binA kuMbhaka kie hI, abhyAsa ke dvArA mana ko khAlI kara deM, sunA kara deN| calate hue bhI aisA kara sakate haiM / mana ko khAlI kara Apa kahIM bhI jAeM, vahAM kyA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ho rahA hai, usakA bhAna nahIM hogaa| ___sAmAyika kI sAdhanA zAMti aura mAnasika saMtulana kI sAdhanA hai| yaha kaSAya-mukti kI sAdhanA hai| sAmAyika kI siddhi ke lie Apa ina upAyoM ko smRti meM rakheM-Apa mana ko khAlI kreN| zarIra kA zithilIkaraNa kareM, zvAsa ko rokakara mana ko khAlI kreN| yaha bAra-bAra kareM / dina meM kaI bAra kreN| aisA karane para sAmAyika samAdhi yA samAyika ke dvArA samAdhi yA sAmAyika meM samAdhi kyA hotI hai, vaha apane Apa jJAta ho jaaegaa| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya samAdhi nepoliyana bonApArTa ne kahA thA-"mere zabdakoza meM 'asaMbhava' jaisA zabda hai hI nhiiN|" isa bAta ko bahuta mUlya diyA jAtA rahA hai| kiMtu aisA kahane kA sAhasa eka rAjanetA hI kara sakatA hai, sAdhaka nhiiN| 'kucha bhI asaMbhava nahIM'-manuSya yaha kaha nahIM sktaa| jahAM manuSya ke kartRtva kI preraNA hai, vahAM yaha nizcita hai ki kucha saMbhava hai aura kucha asaMbhava / donoM sAtha-sAtha calate haiN| saba kucha asaMbhava bhI nahIM hai to saba kucha saMbhava bhI nahIM hai / yadi asaMbhava jaisA kucha bhI nahIM hotA to nepoliyana Aja bhI vidyamAna hotA / hara AdamI bUr3hA banatA hai, saMbhava nahIM hai ki vaha sadA javAna hI rhe| hara AdamI bImAra banatA hai, saMbhava nahIM hai ki vaha sadA niroga hI rhe| hara AdamI maratA hai, saMbhava nahIM ki vaha sadA jiMdA hI rahe / _ 'saMbhava aura asaMbhava saba kucha hai, para mere zabdakoza meM kucha bhI asaMbhava nahIM'--yaha ahaM ke vAtAyana se hI nikala sakatA hai / isa ahaM se kauna pIr3ita nahIM hai / dina-pratidina hamAre bhItara eka prakAra kA jamAva hotA calA jAtA hai aura hama usase bhara jAte haiM / ahaM kA jamAva hotA hai aura hama ahaM se bhara jAte haiN| jahAM apane svarUpa kA prazna hai, apane astitva kA prazna hai, hama bhare hue honA nahIM cAhate, kiMtu aisA hotA hai ki hama bhara jAte haiN| jitanA bharAva hotA hai utanI hI becainI bar3hatI hai, hamArI azAMti bar3hatI hai| jaba manuSya ke mana meM yaha AyA ki becainI, azAMti miTanI cAhie, mana kI yaha azAMti aura vyAkulatA miTanI cAhie, kama honI cAhie, taba khoja prAraMbha huI / phalasvarUpa RSiyoM ne, marmajJa AcAryoM ne kahA-tuma vinamra bano arthAt khAlI ho jaao| vinaya kA matalaba hai khAlI honA / jaba taka bhare rahoge, taba taka tumhArI becainI miTegI nhiiN| bharAva do ora se hotA hai, eka bharAva rAga se dUsarA dveSa se| dUsare zabdoM meM eka bharAva priyatA se aura dUsarA apriyatA se / hameM kucha priya lagatA hai aura kucha apriya / hama kucha ko priya mAna lete haiM aura kucha ko apriya / isa priyatA aura apriyatA--donoM ora se kucha AtA hai aura hamAre bhItara Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya jamA hotA calA jAtA hai / phira hama jo kucha karate haiM, vaha hama nahIM karate / usa samaya hamArA koI kartRtva nahIM hotA / taba yA to priyatA karatI hai yA apriyatA karatI hai / ina donoM meM se hI hamArA kartRtva nikalatA hai / hamArA kartRtva taba svAbhAvika nahIM rahatA, vaibhAvika ho jAtA hai, asvAbhAvika ho jAtA hai / aura jo una do dhArAoM --priyatA aura apriyatA kI dhArAoMse nikalatA hai, vaha jIvana se chanatA jAtA hai / usa sthiti meM mana kI azAMti * aura vyAkulatA bar3hatI calI jAtI hai / asamAdhi tIvra hotI calI jAtI hai / - hamArI sthiti bar3I vicitra hai / eka hI ghaTanA ke prati hama do taraha kA vyavahAra karate haiM / eka vastu kisI ke hAtha se gira gayI / samajha lIjie ki eka zIzA kisI ke hAtha se gira gyaa| dUsarA zIzA kisI dUsare ke hAtha se gira gyaa| donoM zIze phUTakara cUra-cUra ho ge| donoM ghaTanAeM samAna haiM / donoM meM zIzA nIce giratA hai aura phUTa jAtA hai / kintu donoM kI pratikriyA eka nahIM hogI, samAna nahIM hogii| vahI zIzA priya vyakti ke hAtha se girA hai to mana meM yahI AegA ki 'calo, gira gyaa| phUTa gayA to kyA huA ? nayA le leMge / AdamI kI bhUla hotI hai / ' bAta yahIM samApta ho jAtI hai / yadi vahI zIzA apriya vyakti ke hAtha se nIce girakara phUTA hai to mana krodha se bhara jAtA hai / gAliyoM kI sthiti A sakatI hai aura hAtha bhI uTha sakatA hai| eka hI ghaTanA ke prati yaha antara kyoM ? yaha isalie hai ki apriyatA se jo vyavahAra nikalatA hai vaha dUsare prakAra kA hotA hai aura priyatA se nika-lane vAlA vyavahAra dUsare prakAra kA hotA hai / hamArA rAga do dizAoM meM phailatA hai aura dveSa bhI do dizAoM meM phailatA / rAga kA artha hai-- priyatA aura dveSa kA artha hai apriyatA / donoM do dizAoM meM phailate haiM / rAga mAyA aura lobha - ina do dizAoM meM phailatA hai / dveSa abhimAna aura krodha- - ina do dizAoM meM phailatA hai / pahale lobha hogA aura bAda meM mAyA / yadyapi zabdoM kA krama bhinna hai, para pahale lobha, phira mAyA / idhara bhI cunAva kareM to pahale mAna aura phira krodha / krodha bahuta bAra taba AtA hai jaba hamAre ahaM para koI coTa karatA hai / aura bhI aneka kAraNa ho sakate haiM / zArIrika kAraNa bhI hotA hai / AdamI zarIra meM durbala hotA hai to krodha adhika AtA hai| bImAra vyakti ko krodha adhika AtA hai / aneka sthitiyAM bana sakatI haiM / bahuta bAra krodha AtA hai, hamAre ahaM para coTa hone para / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya samAdhi 211 eka guru ne apane ziSya se kahA, 'jAo, sAMpa ke dAMta gina Ao / ' bhayaMkara bAta thI / hitaiSI aisI bAta nahIM kaha sakatA / bhalA eka hitaiSI vyakti aisI bAta kaise kaha sakatA hai ki jAo, sAMpa ke dAMta gina Ao ? nahIM kaha sakatA / kintu guru ne yaha Adeza diyA / ziSya ne sunA / usake mana para koI pratikriyA nahIM huI / usake ahaM para koI coTa nahIM lagI / aisA kyoM huA ? vaha isalie ghaTita huA ki ziSya kA mana khAlI thA / yadi usakA mana bharA huA hotA to vaha socatA - guru to hatyAre haiN| mujhe mAra DAlanA cAhate haiM / koI vyakti pratyakSa mauna ke muMha meM DhakelanA cAhe, usake prati kyA bhAva AegA / yahI to AegA ki guru mujhe mAra DAlanA cAhate haiN| ziSya ke mana meM yaha bhAva nahIM AyA / ziSya gayA / sAMpa phuMphakAra uThA / phira bhI ziSya ne dAMta ginane kA prayatna kiyA / sAMpa ne DaMka mArA / ziSya ne prayatna nahIM chor3A / sAMpa ne phira DasA / phira bhI usake mana meM kucha bhI nahIM AyA, kyoMki vaha bharA huA nahIM thA / yadi vaha bharA huA hotA to nizcita hI dUsarI bAta hotI, vaha dUsarA hI karatA / vaha to bilakula khAlI thA / jo khAlI hotA hai use calAo vaise cala jAtA hai / bauddhoM meM jaina saMpradAya - dhyAna saMpradAya hai / vaha sAdhanA kA saMpradAya hai / usa saMpradAya meM sAdhanA karane AyA hai koI ziSya / maukA milate hI guru ne use uThAyA aura paTaka diyA nIce / kyA ve mAranA cAhate the use ? kyA usake zarIra ko tor3anA cAhate the ? nahIM / kucha bhI nahIM / ve tor3anA cAhate the use jo nahIM TUTa rahA thA / ziSya kA ahaM nahIM TUTa rahA thA / ve cAhate the use tor3anA / ve cAhate the ki aisA kSaNa Ae aura vaha TUTa jAe / unhoMne ziSya ko nIce pheMkA / vaha dhar3Ama se nIce girA / kucha coTa AyI / usane phira jAgRta avasthA meM kahA - 'jo kAma itane varSoM kI sAdhanA se nahIM huA, vaha eka kSaNa meM ghaTita ho gayA / maiM kisI bhI kSaNa 'maiM' se pare nahIM jA rahA thI / maiM hara vakta 'maiM yaha kaha rahA hUM', 'maiM khA rahA hUM', 'maiM dhyAna dhara rahA hUM', 'maiM soca rahA hUM', 'maiM cintana kara rahA hUM' - isa prakAra sarvatra 'maiM-maiM' cala rahA thA, kintu jisa guru ne mujhe nIce paTakA, usI kSaNa merA 'maiM' TUTa gayA / usa samaya mujhe bodha hI nahIM rahA ki 'maiM gira gayA hUM / saba samApta ho gy| / ' 'maiM' ko tor3ane kA yaha prakAra vicitra hai kintu kucha sAdhaka isakA prayoga karate the / aise bhI sAdhaka the jo isase bhinna prayoga karake bhI 'maiM' ko tor3ate Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya usakA mana bhI the / ve bhI vicitra prakriyAoM kA avalaMbana lete the / aisI parIkSAeM, aisI kasauTiyAM thIM ki sAmAnya AdamI vaisA kara nahIM sakatA / sAmAnya guru yadi vaisA kare to ziSya use svIkAra kara hI nahIM sakatA / kintu ina prayogoM ko kriyAnvita karane vAle guru bhI dUsare prakAra ke the to una prayogoM meM se gujarane vAle ziSya bhI dUsare prakAra ke hote the / tAtparya yaha hai ki guru aura ziSya - donoM khAlI hote the / yadi bharA huA AdamI Adeza detA aura bharA huA AdamI Adeza mAnane vAlA hotA to paraspara meM lar3AI yA gAlI-galauja avazya hotA / donoM ora se khAlIpana thA / jo Adeza de rahA thA usakA mana bhI khAlI thA aura jo Adeza asvIkAra kara rahA thA, khAlI thA / udhara bhI vinaya thA aura idhara bhI vinaya thA / kyA vinaya kabhI ekapakSIya huA hai ? kabhI nahIM / yaha to hamArA vyavahAra hai ki hama vinaya ko bhI kisI ke 'prati' kara dete haiN| vinaya kisI ke prati nahIM hotA / dUsare ke prati hone vAlA kevala vyavahAra hotA hai, vinaya nahIM hotA kabhI / dUsare zabdoM meM use lokopacAra kahA jAtA hai / bhagavAn mahAvIra kI bhASA meM jo dUsaroM ke prati hotA hai vaha hotA hai lokopacAra / vaha yathArtha meM vinaya nahIM hai / vaha to loka kA vyavahAra hai / vinaya kA vAstavika artha hai-apane Apako bilakula khAlI kara denA, ahaM se mukta kara denA, kevala apane svarUpa kI sthiti meM calA jAnA, bAhara se jo kucha bharA huA hai usase mukta ho jAnA / itanA recana karanA par3atA hai ki mana khAlI ho jAe / vinaya kI sArI prakriyA recana kI prakriyA hai / vinaya meM kaSAya kA viveka hotA hai / viveka kA artha hai-- pRthak karanA / pRthak karane kA artha hai - recana karanA, nikAlanA | gehUM se kaMkaroM kA vivecana karanA yAnI pRthak karanA / nikAla denA / do cIjeM jo mila gaI haiM, unheM alaga-alaga karanA hotA hai aura jo bhItara calA jAtA hai usakA recana karanA hotA hai / vinaya kI prakriyA recana kI prakriyA hai / ahaM jo hamAre bhItara ghusa gayA, usakA recana karanA, use nikAlanA, isI kA nAma hai 'vinayanam' / jaba taka AdamI khAlI nahIM hotA taba taka vinaya ke dvArA jo samAdhi prApta honI hai vaha prApta nahIM hotI / vinaya samAdhi kI cAra apekSAeM haiM 1. guru ke anuzAsana ko sunanA / 2. guru jo kahatA hai use svIkAra karanA / 3. guru ke vacana kI ArAdhanA karanA / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya samAdhi 213 4. apane mana ko Agraha se mukta rkhnaa| 'anuzAsana ko sunanA', yaha bahuta hI kaThina karma hai / koI dUsare ke anuzAsana ko sunanA nahIM cAhatA / eka pitA thaa| usake ATha-dasa varSa kA eka lar3akA thA / pitA ne kahA-'beTe ! aise karanA hai / ' bacce ne kahA-'maiM svayaM samajhatA haiN| Apa kyoM kahate haiM ? maiM svayaM kara dNgaa|' choTA baccA bhI nahIM cAhatA ki koI use kucha kahe / jaise hI dUsarA use kucha kahatA hai, usake ahaM para coTa hotI hai| vaha socatA hai-yaha kahane vAlA kauna ? maiM svayaM kara sakatA hUM, phira dUsarA mujhe kyoM kahatA hai ? bAta hI bAta se asamAdhi paidA hotI hai, mAnasika duvidhA bar3hatI hai| yaha sthiti bar3e-bar3e sAdhakoM taka bhI calI jAtI hai| aura una sAdhakoM meM jinhoMne ahaM kA visarjana karanA nahIM sIkhA / vaha mujhe kahane vAlA kauna ? vaha mujhe kyoM kahatA hai ? isakA matalaba yaha hai ki vaha adhika samajhadAra hai aura maiM kama samajhadAra huuN|' aise cintana meM donoM kA ahaM TakarAtA hai| koI kisI kA anuzAsana sunanA nahIM cAhatA / yaha pahalI asamAdhi hai| dUsarI bAta yaha hai ki kisI ne kahA aura sunane vAlA saMkocavaza bolA nahIM, suna liyaa| nahIM cAhatA sunanA, phira bhI suna liyaa| samyak svIkAra nahIM kiyaa| kahane vAle bar3e haiM, bujurga haiM, kahane do unheM / nahIM boleMge, uttara nahIM deNge| apane ko karanA to hai nhiiN| basa samApta / kathana ko samyak svIkAra nahIM karanA yaha dUsarI becainI mana meM paidA ho jAtI hai| udhara se kahA jAtA rahegA aura idhara se use asvIkAra karanA jArI rahegA to asamAdhi paidA hogI, kahane vAle ke mana meM bhI aura sunane vAle ke mana meM bhii| tIsarI bAta hai-vacana kI ArAdhanA, vacana kA pAlana / jaba svIkAra nahIM hotA, to pAlana kI bAta to dUra raha jaaegii| aisI sthiti meM AcaraNa kA prazna hI nahIM utthtaa| cauthI bAta hai-mana ko Agraha se mukta rkhnaa| maiM yadi yaha mAnUM ki yaha jo kahA jA rahA hai, vaha ThIka hai taba to usa para calane kI bAta prApta ho sakatI haiM, anyathA nhiiN| jaba usakI bAta ko samyak nahIM mAna rahA hUM, usakA AcaraNa nahIM kara rahA hUM, phira ahaM ko chor3ane kA prazna hI nahIM uThatA / jo maiMne mAna liyA yA svIkAra kara liyA, use chor3ane kI bAta hI nahIM aatii| cAroM sthitiyoM meM mAnasika ulajhana bar3hatI hai, mAnasika Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya samAdhi bar3hatI hai / vinaya kI samAdhi meM khAlI hone kI bAta AtI hai / khAlI ho jAne kA artha hai - sampUrNa samarpita ho jAnA / itanA samarpita ki jo AtA hai Adeza, jo hotA haiM iMgita yA izArA, vaise hI karanA hai / yaha bahuta bar3I bAta hai, ulajhana hai / hara AdamI aisA kara nahIM sktaa| aisA sAdhaka hI kara sakatA hai, dUsarA koI nahIM / sAdhaka meM bhI vahI sAdhaka kara sakatA hai jisane kaSAya kA visarjana prArambha kara diyA hai / ahaM kaSAya kA bahuta bar3A hissA hai / jisane isakA visarjana prArambha kara diyA vahI isa samAdhi taka pahuMca pAtA hai / jaba taka mana meM apriyatA hotI hai, taba taka dUsare kI bAta svIkAra nahIM hotI / kyoMki usake prati bhI apriyatA hai / vaha use apriyatA kI dRSTi se dekhegA / apriyatA ghRNA hai / bAta anukUla na ho to apriyatA hI utpanna hotI hai, ghRNA hI utpanna hotI hai / maiM jaba yaha mAna letA hUM ki amuka vyakti mere lie hitakara nahIM hai to usake prati apriyatA hI kara sakatA huuN| 'apriyatA se bharA huA hUM maiM / ' isakA artha hai ki asvIkAra karatA jA rahA hUM, amAnya karatA jA rahA hUM / yaha maiM nahIM karatA kintu mere bhItara chipA huA apriyatA kA bIja karatA hai / jisa dina maiM isa apriyatA kI bAta se mukta ho jAUM yA mana ko usase khAlI kara dUM to mere mana meM pratikriyA nahIM hogI / jaba ahaM nahIM hai, apriyatA nahIM hai to usa para coTa nahIM hogI / jaba coTa nahIM hogI M to mana meM pratikriyA bhI nahIM hogI / phira to jo kahA, vaha saba ThIka hai / eka saMnyAsI mile the kahIM / ve kahate the - 'hama loga ahaM visarsajana kI bahuta bar3I sAdhanA karate haiM / maiMne pUchA - kaise ?' ve bole - 'koI bhI vyakti hameM kucha kaha detA hai to hama tatkAla usakI bAta ko svIkAra kara lete haiM / mAna lIjie ki maiM deha - cintA se nivRtta hone ke lie bAhara jA rahA hUM / kisI ne kaha diyA- ' bAbAjI ! bAra-bAra kyoM ghUmate ho ! bhItara baiTha jAo / ' maiM bhItara baiTha jAUMgA / usa samaya bAhara nahIM jAUMgA / yaha acchA to nahIM hai / zarIra ke vega ko rokanA bImArI ko AmaMtrita karanA hai / paraMtu maiM bAhara nahIM jAUMgA, bhItara baiTha jaauuNgaa| pAMca-dasa minaTa baiThakara phira bhale hI bAhara jAUM, usa samaya nahIM jAUMgA / yaha bAta vicitra sI lagatI hai, para sAdhakoM meM aisA rahA hai / hamAre saMgha kI eka ghaTanA hai / zrImajjayAcArya ne eka sAdhvI se kahA - ' baiTha jAo, isa Ale meM / ' vaha baiTha gaI aura ghaMToM taka baiThI rahI usa Ale meM / agara tarka Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya samAdhi 215 hotA, aura tarka se hI sArA kAma kiyA jAtA aura mana meM bharAva hotA to cintana hotA ki maiMne kauna-sA aparAdha kara liyA jo isa Ale meM mujhe biThAyA jA rahA hai / jayAcArya cale gae / sAdhvI vahIM baiThI rahIM / mana bharA huA hotA to socatI - 'acchA, gurujI cale gae / maiM bhI uThakara calI jAUM / ' usane aisA nahIM kiyA / bhojana kA samaya huA / jayAcArya bhojana karane baiThe / sAdhvI nahIM AyI / socA, kahIM idhara-udhara adhyayana kara rahI hogI / kucha samaya bItA / phira yAda AyA, dhyAna gayA, kahIM vahIM Ale meM to nahIM baiThI hai ? jAMca karAI / vaha usI Ale meM pratimA kI bhAMti nizcala baiThI thI / use bulAkara pUchA - 'usI Ale meM baiThI rahI ?' 'hAM, ApakA Adeza yahI to thA / Apane kaba kahA ki amuka samaya ke bAda A jAnA / ' hameM lagegA ki yaha to yAntrika jIvana jaisA ho gayA / hamAre pAsa tarka hai isalie lagatA hai ki yaha to yAntrika hai / eka samajhadAra AdamI bhalA yAntrika jIvana kaise jI sakatA hai ? yaha tarka vyavahAra meM calatA hai / yaha tarka hI kaThinAI paidA karatA hai / sAdhaka to itanA khAlI ho jAtA hai ki usake mana meM tarka rahatA hI nahIM, kabhI uThatA nahIM / vaha tarka-zUnya ho jAtA hai yA dUsare zabdoM meM vaha ahaM zUnya ho jAtA hai / isa ahaM zUnyatA kI sthiti meM se hI vaha nikalatA hai jo bhare hue meM se nahIM nikalatA / kabhI nahIM nikalatA / isI sthiti ko lakSita kara bhagavAn mahAvIra ne kahA thA- iMgita ko dekho, AkAra ko dekho | iMgita aura AkAra meM sampanna bano - 'iMgiyAgArasampanne / * yaha bahuta bar3A sUtra hai vinaya kA / kintu kahe use hI nahIM, kintu iMgita ko bhI samabho / jo guru hai, mArgadarzaka hai, usakA izArA kyA hai ! AkAra kyA hai, use samajho | iMgita aura AkAra se sampanna bano / khAlI hone kI yaha parAkASThA hai, carama sImA hai / itanA khAlI ho jAnA ki jaisA iMgita aura AkAra ho vaisA hI bana jAnA hai / vartamAna ke cintana meM isako mUlya nahIM diyA jA sakatA aura mUlya na dene kA hI pariNAma hai anuzAsanahInatA / Aja yaha bar3ha gayI / kyoM ? isakI khoja honI caahie| isakA kAraNa yaha hai ki hamane svataMtra cintana ke bahAne yA svatantratA ke bahAne bolane, vicArane yA socane kI svatantrA ke bahAne apane ahaM ko itanA prabala banA diyA, apane Apako itanA bhara liyA ki usameM aba dUsare ko avakAza hI nahIM hai / mArgadarzaka, patha - darzaka yA guru ke lie bhI avakAza nahIM hai / 'guru' jaisA zabda hI samApta ho gayA / Aja kA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya zabda ho sakatA hai 'zikSaka' / guru zabda nahIM raha sktaa| isakA pariNAma nizcata hI yaha AyegA ki koI vyakti kisI ko sunanA pasanda hI nahIM karegA / mere mana meM Ae vaha maiM karUM aura Apake mana meM Ae vaha Apa kreN| Apa mujhe nahIM kaha sakate aura maiM Apako nahIM kaha sktaa| Apa mujhe kaheMge to maiM ApakA virodha yA pratirodha karUMgA / aura maiM Apako kahUMgA to Apa merA virodha yA pratirodha kareMge / saba apane-Apa meM jJAnI haiM / dUsare kI bAta sunane ke lie koI taiyAra nahIM hai| yaha sthiti ahaM kI prabalatA meM AtI hai / jisa samAja meM ahaM kI prabalatA hotI hai, jisa saMgaThana meM ahaM ko chUTa mila jAtI hai, vahAM nizcita hI saMgharSaNa hotA hai, TakarAva hotA hai| donoM ke ahaM paraspara TakarAte haiM phira cinagAriyAM nikalatI haiM aura samAdhi kI bAta samApta ho jAtI hai / jahAM citta ko samAhita karane kI bAta hai vahAM saMgharSaNa ko samApta karanA hotA hai| isako samApta karane ke lie yA to ahaM ko sImita karanA hotA hai yA ahaM ko visarjita karanA hotA hai / sAdhaka ke lie yaha bahuta nizcita bAta hai| use ahaM kA visarjana karanA hI hotA hai / vaisA kie binA vaha Age nahIM bar3ha sktaa| eka bAta aura hai / sAdhu ke lie ahaM ke phailAva kA jitanA khatarA hai, dUsare ke lie utanA nhiiN| bahuta bar3A khatarA hai| kyoMki jise sahaja pUjA prApta hai use ahaM kA bar3A khatarA hai / sAdhu banate hI pUjA prApta hone laga jAtI hai / usa sthiti meM koI bahuta sAvadhAna yA jAgarUka hotA hai to vaha isa khatare se baca sakatA hai anyathA vaha isameM itanA baha jAtA hai, usameM bar3appana ke bhAva A jAte haiM aura sAtha-sAtha anya cIjeM bhI / mahAvIra ne eka zabda diyA hai--'lAghava' / isakA artha hai-halkA honA / sAdhu ko halkA honA caahie| kintu gurutA kI bAta itanI andara paiTha jAtI hai ki bar3I ulajhana paidA ho jAtI hai| isa khatare se bacane ke lie hameM do dizAoM meM jJAna karanA hogA 1. cetanA ke stara para kucha prayoga / 2. zArIrika stara para kucha prayoga / cetanA ke stara para to nirantara laghutA kA anubhava karanA hogaa| mahAvIra ne kitanI sUkSmatA se kahA thA ki pAnI lAne vAlI eka ghaTadAsI bhI sAdhu ko hitakara bAta kahe to usake prati bhI Akroza prakaTa na kre| yaha na kahe ki 'maiM sAdhu hUM aura tU pAnI lAne vAlI eka daasii| mujhe sIkha dene AyI hai ?' aisA kabhI na kahe / kintu hitakara aura acchI bAta ho to use samyak Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya samAdhi 217 prakAra se svIkAra kare / kitanI bar3I bAta hai| use ghaTadAsI kI bAta ko jJAnI sAdhu taba hI svIkAra kara sakatA hai jaba usakA ahaM vilIna ho jAtA hai / jaba ahaM kA sAMpa phuphakAratA hai, taba svIkAra kI bAta sAmane hI nahIM AtI / cetanA ke stara para lAghava kA yaha prayoga calanA caahie| sAdhaka ko nirantara yaha socanA cAhie ki maiM halkA huuN| mere bhItara kucha nahIM hai, kucha bhI nahIM hai| ___ zArIrika stara para samUce kaSAya ko kama karane ke lie tathA ahaM ko naSTa karane ke lie zvAsa kI mandatA kA prayoga karanA apekSita hai| hamArI sAdhanA meM maMda zvAsa ke prayoga kA bar3A mahattva hai / hama zvAsa ko jitanA maMda kareMge utanI hI hamArI sAdhanA saphala hogI, vikasita hogii| yaha sthAyI sUtra hai do-cAra dina kA nahIM hai / yaha nirantara calane vAlA sUtra hai / sAdhanA kI dRSTi se cintana karane para patA cala jAtA hai ki jaba koI Aveza utaratA hai to vaha sabase pahale zvAsa para utaratA hai| hama sAmAnyataH eka minaTa meM 15-18 zvAsa lete haiM / krodha Ate hI zvAsa kI mAtrA bar3ha jAyegI-20-25 ho jaaegii| vAsanA Ate hI zvAsa kI mAtrA bar3ha jaaegii| Avega yA Aveza Ate hI zvAsa teja calane laga jAegA / yadi hama zvAsa kI mAtrA ko pahale hI ghaTA deM to kaSAya yA Aveza ko utarane kA maukA hI nahIM milegA / zvAsa kI maMdatA ke lie abhyAsa karanA hogaa| abhyAsa ke pahale dina sAdhaka aisA kare ki vaha pandraha sekaNDa meM eka zvAsa le, eka minaTa meM cAra zvAsa le-ATha sekaNDa meM zvAsa aura ATha sekaNDa meM niHzvAsa / vaha pAMca-dasa minaTa taka yaha abhyAsa kre| dasa-bIsa dina aisA kare, phira Age bddh'e| dhIre-dhIre isa sthiti meM A jAe ki eka minaTa meM eka zvAsa / isa sthiti taka pahuMcane meM eka varSa bhI laga sakatA hai| do varSa bhI laga sakate haiM, aura adhika samaya bhI laga sakatA hai / abhyAsa kI nirantaratA hone para yaha abhyAsa phala dene lagatA hai| para eka bAta dhyAna meM rhe| bala-prayoga ke dvArA siddhi prApta karane kA prayatna na ho / svAbhAvika rUpa se jo ghaTita hotA hai, use ghaTita hone deN| eka minaTa meM eka zvAsa-nizvAsa kI sthiti yadi dina meM eka-do ghaMTe taka ho jAe to phira Apa saba ina khataroM se bAhara ho jAeMge / taba na krodha kA prazna rahegA aura na Aveza yA Avega kA prazna hI ubhregaa| ahaMkAra kA prazna bhI samApta ho jaaegaa| yadyapi yaha sthiti bahuta Age kI hai, phira bhI yadi isakA abhyAsa prArambha ho jAtA hai to dizA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kA parivartana nizcita hI ho jaaegaa| , kyA sAdhaka ko svAbhimAnI nahIM honA cAhie ? svAbhimAna 'ahaM kA hI halkA rUpa hai / sAmAjika prANI svAbhimAna ko mUlya detA hai| usake binA vaha apane astitva ko surakSita anubhava nahIM karatA / kintu sAdhaka ke lie na ahaM Avazyaka hai aura na svAbhimAna hI Avazyaka hai / vaha to apane svarUpa ke sivAya kucha bhI honA nahIM cAhatA / vaha to pUrA halkA honA cAhatA hai / isalie svAbhimAna jaisI bAta hI nahIM hai usake lie| * kyA pUjA prApta hone para abhimAna nahIM jAga uThatA? kyA vaha sApaka ke lie khatarA nahIM hai ? mUrkhatA ke sivAya kisI bhI bAta para abhimAna nahIM kiyA jA sakatA / abhimAna mUrkhatA para hI kiyA jA sakatA hai| jahAM anitya aura azaraNa bhAvanA hai vahAM abhimAna kaisA ? inakI ucita anuprekSA ho to ahaM uThatA hI nahIM hai ? pUjA sAdhanA ke lie khatarA bhI hai aura sahAyaka bhI hai / sAdhaka yadi yaha soce ki jo loga mujhe pUjA dete haiM, maiM inheM dhokhA na dUM-yahAM pUjA kA bhAva sAdhanA meM sahAyaka bana jAtA hai / yaha dizA kA parivartana hai| pUjA ahaM bar3hAtI hai to ahaM ko tor3atA bhI hai| pUjA Adi AtmajJa vyakti ke lie sahAyaka hai aura anAtmajJa ke lie khatarA / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna samAdhi Aja maiM usa samAdhi kI carcA karUMgA jo sabase sarala hai, para hai sabase kaThina / jJAna samAdhi sabase sarala isalie hai ki usameM kucha karanA nahIM hotA / usameM na Asana karanA hotA hai, na prANAyAma aura na dhyAna / kucha bhI karane kI jarUrata nahIM hai / bhakti aura pUjA karane kI bhI jarUrata nahIM hai / karma aura upAsanA karane kI bhI jarUrata nahIM hai / isameM karmayoga aura bhaktiyoga -- donoM chUTa jAte haiM / haThayoga bhI chUTa jAtA hai / kucha bhI karane kI jarUrata nahIM hai / jisameM kucha bhI karane kI jarUrata nahIM vaha sabase sarala hotA hai / kiMtu jisameM kucha bhI karane kI jarUrata nahIM hotI vaha sabase kaThina bhI hotA hai / jJAnayoga meM kucha bhI karanA nahIM hotA, para yaha karanA bar3A kaThina hai / jJAnayogI vahI bana sakatA hai jo saMnyAsI kI acchI bhUmikA para pahuMca jAtA hai / yaha kaThina kyoM haiM -- ise spaSTa karanA hai / hama jo karate haiM, jo ghaTanA ghaTita hotI hai, hama jAnate haiM- ina donoM ko milA detA hai sAdhAraNa AdamI / eka ghaTanA ghaTita hotI hai, vyakti use apane jJAna se jor3a detA hai / eka AdamI kisI gAMva meM gayA / pUrva paricita ke yahAM ThaharA / dekhA, jisa ghara meM ThaharA hai, vaha mitra atyanta udAsa najara A rahA hai| usane pUchA - 'mitra ! jaba maiM pahale AyA thA, taba tuma bahuta prasanna the / Aja udAsa kyoM ?' vaha bolA -- ' kyA sahI batAUM ? bAta yaha hai, pahale isa gAMva meM dumaMjilA makAna eka merA hI thaa| maiM bahuta prasanna rahatA thaa| aba mere par3osI eka sundara timaMjilA makAna banA liyA hai / isalie hara vakta mujhe becainI satAtI rahatI hai / vaha timaMjilA makAna merI smRti se ojhala hI nahIM hotA / ' aba Apa dekheM, ghaTanA kahAM ghaTita huI aura pariNAma kisameM abhiyankta huA / eka timaMjilA makAna bana gayA, ghaTanA ghaTita ho gayI / jAnate saba haiM, para sabako koI kaSTa nahIM hotA / kaSTa usI ko hotA hai jo jJAna ko ghaTanA ke sAtha jor3a detA hai / eka dveSa kA bhAva saMcita kara liyA aura use apane jJAna se jor3a diyA / yaha hai ajJAna / hama jJAna kisako kaheM ? jJAna vaha hotA hai jahAM kevala jAnanA hotA hai, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya jJapti hotI hai / jahAM jAnane ke sivAya kucha bhI nahIM hotA, vaha hotA hai korA jnyaan| ajJAna kyA hotA hai ? ajJAna kA matalaba jAnanA to hai, para usake sAtha aura kucha jur3a jAtA hai / usake sAtha rAga-dveSa, moha, mada Adi-Adi jur3a jAte haiN| jahAM ve jur3ate haiM vahAM jJAna ajJAna bana jAtA hai| ____ jo jJAnI hotA hai vaha samAdhi meM rahatA hai / jJAnI ko samAdhi prApta hotI hai / jJAna samAdhi hai, ajJAna samAdhi nahIM hai / vaha asamAdhi hai| vaha jJAna, jisake sAtha rAga-dveSa, moha Adi kA sambandha hai, vaha jJAna samAdhi nahIM hai / samAdhi vahIM hai jahAM kevala jJAna hai, korA jJAna hai, vedanA nahIM hai| jahAM jJAna aura vedana-donoM haiM, vaha ajJAna hai| Aja ke loga zikSA ke kSetra meM kahate haiM ki jJAna kA yaha pariNAma A rahA hai / jJAna kA yaha pariNAma nahIM hai / yaha pariNAma saMvedana ke sAtha A rahA hai / jJAna ke sAtha meM saMvedana ke jur3e jAne se hI vahI pariNAma AyegA, jo Aja A rahA hai / isase bhinna pariNAma nahIM ho sktaa| jahAM jJAna ke sAtha meM saMvedana jur3a jAtA hai, vahAM vaha jJAna nahIM rahatA, saMvedana yA ajJAna bana jAtA hai / Aja jo hai vaha saMvedana hai, jJAna nahIM hai| jJAna vahI hogA jo korA jJAna hai, kevala jJAna hai, mizraNa nahIM hai / yogasAra meM likhA hai 'yathAvastu parijJAna, jJAnaM jJAnibhirucyate / rAgadvaSamadakrodheH, sahitaM vedanaM punH||' -jo vastu jaisI hai, vaisA jJAna honA arthAt satya kA bodha honA jJAna hai / jJAna ke sAtha jaba rAga-dveSa Adi jur3ate haiM taba vaha saMvedana bana jAtA hai, jJAna nahIM rhtaa| donoM meM yahI antara hai / saMjJA aura jJAna meM yahI pharka hai| AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi-Adi saMjJAeM haiM / jJAna kA artha hai--kevala jJAna, korA jJAna / saMjJA kA artha hai-jJAna aura vedana kA sammizraNa / jaba jJAna vedana banatA hai taba saMjJA bana jAtI hai| jo korA jJAna hai vaha samAdhi hai / vedana milate hI vaha asamAdhi bana jAtI hai| vedAnta meM eka zabda hai-draSTA / draSTAbhAva hI jJAna samAdhi hai| ____taTasthabhAva, sAkSIbhAva, draSTAbhAva aura jJAnasamAdhi-ye saba ekArthaka zabda haiM / koI antara nahIM hai / zabdoM kA antara hai| draSTAbhAva kA matalaba hai-ghaTanA ghaTita ho rahI hai, usase apane Apako alaga kara denaa| usameM lipta nahIM honA / kucha bhI ghaTita ho rahA ho, usake sAtha apane jJAna ke sUtra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna samAdhi 221 ko nahIM jodd'naa| yahI draSTAbhAva yA sAkSIbhAva hai| yaha sthiti jise prApta ho jAtI hai, vaha apane jJAna ko kevala jJAna rakhanA cAhegA aura vedana se dUra rahane kI kSamatA jisameM A jAtI hai, vaha sacamuca jJAna samAdhi pA letA hai / yaha kaThina bAta avazya hai / par3hanA alaga bAta hai aura jJAna samAdhi alaga bAta hai / par3hanA jJAna samAdhi nahIM hai / jJAna samAdhi sAdhanA hai / dazavakAlika sUtra meM jJAna samAdhi kA bahuta sundara krama pratipAdita hai / usameM cAra bAteM mukhya haiN| pahale hotA hai jJAna / usakA phalita hotA hai citta kI ekAgratA / jJAna kA pariNAma hogA ekaagrcitttaa| jo jJAna hogA, usameM caMcalatA ho nahIM sktii| sArI caMcalatA AtI hai vedana ke dvArA / jJAna meM caMcalatA nahIM / saMvedana caMcalatA paidA karatA hai| ghaTanA se hama jur3a jAte haiM taba saMvedana AtA hai, kSobha AtA hai aura taba bhana taraMgita ho jAtA hai| jaba korA jJAna hAtA hai, usameM vaha sthiti nahIM hotii| usakA tIsarA pariNAma hai-sthitAtmA / caMcalatA samApta ho jAtI hai| sAdhaka sthitAtmA ho jAtA hai / rAga aura dveSa mana ko asthira banAte haiM / jaba donoM nahIM hote taba sAdhaka satya meM sthita ho jAtA hai / vaha svayaM sthita hokara dUsaroM ko bhI satya meM sthita karatA hai / ye cAra bAteM haiM 1. vizuddha jJAna honaa| 2. ekAgracitta honaa| 3. svayaM satya meM pratiSThita honaa| 4 dUsaroM ko satya meM pratiSThita krnaa| jJAna samAdhi kI paripUrNatA kI ye cAra bAteM haiN| sAdhaka ko inakA abhyAsa karanA caahie| yogazAstra meM annamayakoSa, prANamayakoSa aura manomayakoSa ke pazcAt vijJAnamayakoSa batalAyA hai / vijJAnamayakoSa kA artha hai-vijJAnazarIra / koSa kA artha hai zarIra / jJAna zarIra, buddhi zarIra, yA mastiSka ke pIche jo sUkSma zarIra hai--yaha vijJAnamaya koSa hai| hamAre zarIra ke Upara kA jo bhAga hai, vaha jJAna se sambandhita hai / yaha jJAna-kSetra hai / pRSTharajju yA kaTi kA jo kSetra hai, vaha hai kAma-kSetra / ye do mukhya kendra haiM-jJAna-kendra aura kAma-kendra / jaba jJAnadhArA Upara se nIce kI ora prabhAvita hone laga jAtI hai taba mana kI caMcalatA, indriyoM kI caMcalatA, vAsanAeM aura Avega, kSobha aura udAsiyAMye sArI sthitiyAM banatI haiM / jaba kAma-kendra kI UrjA ko Upara le jAte haiM Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya yA jJAna keMdra meM le jAte haiM yA jJAna-kendra se nIce nahIM utarane dete taba sthitAtmA ho jAte haiM / isa sthiti meM rAga-dveSa nahIM satAte / kSobha aura moha nahIM satAte / Aveza aura vAsanAeM nahIM satAtIM / yaha jJAna kA sthAna hai aura vaha vAsanA kA sthAna hai / hamArI ekAgratA se hameM jJAna prApta huA aura jJAna ke bAda hama satya meM ekAgra ho gae, ekAgratA kI sthiti A gayI / hama usa dhArA ko nIce nahIM le jAte, use nIce nahIM utarane dete / nIce utarane nahIM dene kA artha hI hai ki hamArI vRttiyoM meM parivartana A gayA hai / ise kahate hai--antrmukhtaa| bahimukhatA kI bAta samApta hokara antarmukhatA prApta ho jAtI hai / usa sthiti meM iMdriyAM badala jAtI haiM, mana badala jAtA hai / jo iMndriyAM kisI dUsarI ora daur3a rahI thIM, ve apane Apa meM pratyAhRta athavA pratyAhAra kI sthiti meM A jAtI haiM / mana jo bAhara kI ora jA rahA thA vaha bhI antamukha ho jAtA hai, saMyamita ho jAtA hai / pratisaMlInatA phalita ho jAtI hai / isakA artha hai apane Apa meM lIna honA / pratisaMlInatA ghaTita hotI hai / indriyAM jo bAhara kI ora daur3a rahI thIM, ve apane-Apa meM lIna ho jAtI haiM / jo baccA ghara se bAhara calA gayA thA, vaha punaH ghara meM A jAtA hai / mana kA paMchI jo bAhara kI ora jAnA cAhatA thA, vaha thakakara piMjar3e meM Akara baiTha jAtA hai / bAhara jAne kI sthiti samApta / unakA krama badala jAtA hai / sthitAtmA kI sthiti prApta hotI hai| jJAna jaba jJAna-kendra meM hI rahatA hai, jJAna kI dhArA jaba jJAna-kendra meM hI rahatI hai taba AdamI sthitAtma ho jAtA hai| vaha itanA sthira bana jAtA hai ki kucha bhI karane ko zeSa nahIM rhtaa| sthitAtmA hI dUsaroM ko sthita banA sakatA hai| cala vyakti kisI ko sthita nahIM banA sktaa| sthitaAtmA hI sthita banA sakatA hai| jJAna samAdhi ke krama meM sabase pahale jJAna hai, cAhe vaha pustakIya jJAna hI kyoM na ho| vaha galata nahIM hai| zAstroM meM hajAroM-hajAroM vyaktiyoM ke anubhava saMdRbdha haiN| unakA svAdhyAya karane kA artha hai ki hajAroM-hajAroM anubhavoM se lAbha utthaanaa| kucha loga zAstroM ke svAdhyAya kA khaMDana karate haiM / yaha khaMDana jJAna kA nahIM honA cAhie / khaMDana honA cAhie saMvedana kaa| hama kahIM se jAneM-pustaka ko par3hakara jAneM, sunakara jAneM, kahIM se bhI jAneM, agara jJAna hai to koI kaThinAI nahIM hai / jJAna kabhI nahIM bhaTakatA / bhaTakatA hai saMvedana / jJAna aura saMvedana ko ThIka taraha se samajha leM to sArI samasyAeM sulajha jAtI haiM / inako Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna samAdhi 223 ThIka se nahIM samajhate haiM to kabhI hama jJAna ko kosate haiM, kabhI zAstroM ko kosate haiM, kabhI pustakoM ko kosate haiM, gAliyAM dete haiM, unake lie UTapaTAMga bAteM karate haiN| yaha doSa una zAstroM kA nahIM, una graMthoM kA nahIM, una pustakoM kA nahIM, pustaka likhane vAle jJAnI puruSoM kA nahIM, yaha hamArA hI doSa hai| hama saMvedana kI dhArA meM jAkara jJAna para tIvra prahAra karane laga jAte haiM / yaha bahuta bar3I Atma-bhrAMti hai| yaha nahIM honA caahie| jJAna honA caahie| vaha jJAna cAhe antar AtmA se prakaTa ho aura cAhe bAhara se svIkRta yA gRhIta ho, vaha antarmukhatA kA kAraNa banatA hai / jaba korA jJAna hai to hamArI koI kaThinAI nahIM hai / hamArI sAvadhAnI sirpha usa ora honI cAhie ki yamunA ke svaccha pAnI meM dillI kA gaMdA nAlA na par3a jAe / itanI-sI sAvadhAnI baratanI cAhie / yadi gaMdA nAlA par3atA hai to jJAna svaccha nahIM rahA, jJAna hI nahIM rahA, pAnI svaccha nahIM rahA, yamunA kA pAnI hI nahIM rahA / vaha to dillI kA pAnI ho gayA, yamunA kA pAnI jahAM yamunA kA pAnI hai, gaMgA kA pAnI jahAM gaMgA kA pAnI hai, vahAM koI kaThinAI nahIM hai| jaba gaMdA nAlA isameM par3atA hai taba gaMdagI A jAtI hai| yaha gaMdagI hai saMvedana kii| saMvedana kI gaMdagI ko sApha pAnI se alaga karate raheM to jJAna kI koI kaThinAI nahIM rhtii| jJAna samAdhi vAstava meM samAdhi kA sabase bar3A sUtra hai / AdamI ko yadi samAdhi mila sakatI hai to jJAna ke dvArA hI uccakoTi kI samAdhi prApta ho sakatI hai / aura-aura kSetroM meM bahuta khatarA hai| prANAyAma se lAbha hai to khatarA bhI bahuta hai / Asana karane meM lAbha hai to khatare bhI haiM / thor3I-sI bhUla bar3A khatarA paidA kara detI hai / ekAgratA karane meM bhI khatarA hai| yadi isameM adhika tanAva A gayA, USmA adhika bar3ha gayI to dimAga pAgala jaisA bana jAtA hai| AdamI pAgala ho jAtA hai| rone-cillAne laga jAtA hai / aisA lagane lagatA hai ki mAno use bhUta laga gayA ho / isa prakAra hara bAta meM kaThinAI hai| sabase nirapavAda aura nirvighna koI samAdhi hai to vaha hai jJAna samAdhi / maiMne pahale hI kahA thA ki yaha jitanI nirvighna hai utanI hI kaThinatama / itanA jAgarUka rahanA aura rAga-dveSa kI dhArA ko jJAna ke sAtha na jor3anA, bahuta hI kaThina sAdhanA hai / isa sAdhanA ke lie, jJAna kI samAdhi ke lie, hameM draSTAbhAva kA abhyAsa karanA hotA hai / vedAnta kI bhASA meM kahUM to draSTAbhAva aura jaina paribhASA meM kahUM to zuddha upayoga avasthA / hamArI cetanA kA upayoga bilakula zuddha rhe| usameM koI bhI azuddhatA na Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya Aye / puNya kA bhAva bhI na Aye / zuddha kA matalaba hai--jahAM zuddha bhAva bhI nahIM, puNya kA bhAva bhI nahIM / yaha saMvara kI sthiti hai / isa zuddhatA kI sthiti kA krama nirantara cAlU rahe, abhyAsa cAlU rahe to jJAna kI samAdhi prApta hotI hai / cetanA ko kevala zuddha vyApAra meM rakhanA koI sAdhAraNa bAta nahIM hai / AdamI bahuta jaldI prabhAvita hotA hai ghaTanAoM se / sAmane jo ghaTanA AtI hai, usI meM baha jAtA hai / rAga kI AtI hai to rAga meM aura dveSa kI AtI hai to dveSa meM baha jAtA hai / dekhakara bhI baha jAtA hai kyoMki usameM bhAvukatA hai, saMvedanazIlatA hai / AdamI saMvedanazIla hotA hai / sAhitya meM saMvedanazIlatA bahuta bar3A guNa mAnA jAtA hai / kahIM bhI kucha ghaTita hotA hai, to AdamI kA mana saMvedanA se bhara jAtA hai / AdamI hara bAta ko apane sAtha jor3a letA hai / yahAM se kaThinAI prAraMbha ho jAtI hai| isase bacane ke lie use saMvedanA se bacanA hogaa| isalie jo koI bhI satya kA zodhaka hogA, usake lie anivArya zarta hai ki usameM saMyama kA bala ho| jisameM saMyama kA bala nahIM hai, vaha satya kA zodhaka nahIM ho sakatA / kyoMki jo satya kA zodhaka hotA hai, vaha taTastha hotA hai, pakSapAta se mukta / jaba usake sAmane prazna AegA ki amuka to mAnA huA tathya hai / vaha kahegA-cAhe mAnA huA ho, para satya yaha hai / ___ kucheka vaijJAnikoM ke lie kahA jA sakatA hai ki ve jJAna samAdhi meM the / saba vaijJAnika nahIM, kintu kucheka / albarTa AiMsTIna ke jIvana ko dekhane se spaSTa pratIta hotA hai ki vaha jJAna kI samAdhi aura yogI kI sthiti meM thaa| vaha sAdhaka thA / vaha sAdhanA kA jIvana jI rahA thaa| usa samaya usake sAmane eka prazna AyA-'ilekTraoNna kyA hai ? vaha taraMga hai yA kaNa ? kaNa sthira hotA hai aura taraMga gatizIla / vAstava meM vaha hai kyA ?' 'ilekTraoNna na kevala sthira hai aura na kevala gatizIla / vaha donoM hai|' yaha sthApanA kI AiMsTIna ne / pahale aisA nahIM mAnA jAtA thaa| AiMsTIna ne kahA--'pahale ke vaijJAnikoM ne ise kaise mAnA, maiM nahIM kaha sktaa| para ilekTraoNna kaNa aura taraMga donoM hai / ye donoM virodhI avazya haiM / vaha kaNa bhI aura taraMga bhI kaise ho sakatA hai, maiM nahIM jAnatA / pahale kyA mAnA jAtA thA, maiM nahIM jAnatA kintu ye donoM-kaNa aura taraMga sAmane haiM, pratyakSa haiM / aisA ghaTita ho rahA hai|' isa tathya kI abhivyakti ke lie AiMsTIna ne eka zabda cunA-'kvAnTA', jahAM-- gatizIlatA bhI hai aura sthAyitva bhI hai / pahale kyA mAnA jAtA thA, spara meM virodha dikhAI de rahA hai-ina sabase pare haTakara AiMsTIna kahatA hai ki maiM Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna samAdhi 225 nahIM jAnatA yaha kyoM hai, para hai yaha aisA hI / kyoM hai yaha bhI maiM nahIM jaantaa| para hai--yaha satya hai, ise jAnatA huuN| jo satya sAmane A rahA hai, usI ko maiM kaha rahA huuN|' ___satya ke lie samarpita hotA hai jJAna yogii| usake mana meM koI pUrvAgraha nahIM hotA ki kala kyA mAnA jAtA thA, Aja kyA mAnA jAtA hai yA parasoM kyA mAnA jAegA? usake mana meM yaha vikalpa hI nahIM uThatA ki kala maiMne kyA kahA thA ? Aja kyA kaha rahA hUM ? tAttvika AdamI ke mana meM yaha vicikitsA ho sakatI hai ki kala maiMne isa sandarbha meM yaha kahA thA to Aja maiM usI sandarbha meM aise kaise kaha sakatA hUM? kintu do prakAra ke vyaktiyoM ke mana meM yaha vicikitsA nahIM hotI-eka to rAjanItika vyakti ke mana meM aura dUsare satya-zodhaka ke mana meM / kuzala rAjanItijJa vaha mAnA jAtA hai jo subaha eka bAta kahe aura dopahara meM dUsarI bAta kahe aura yaha bhI siddha kara de ki usa samaya vaha bAta ThIka thI tathA aba yaha bAta ThIka hai| satya-zodhaka bhI vahI ho sakatA hai jo subaha eka bAta kahe aura dopahara meM duusrii| kintu usake sAmane koI tarka nahIM hotA / vaha kahegA-'bhAI ! mujhe usa samaya vaha satya laga rahA thA aura aba yaha satya laga rahA hai ?' ___zrImajjayAcArya satya-saMdhitsu the, yogI the, jJAnayogI the, dhyAna-yogI the / unase pUchA gayA-'Apake pUrvaja AcArya bhikSu aisA kahate the aura Apa aisA kaha rahe haiN| yA to ve satya the yA Apa ?' unhoMne kahA-'unakA vyavahAra unake pAsa thA aura hamArA vyavahAra hamAre pAsa / ve apane zuddha jJAna se apanA vyavahAra calAte the aura hama apane zuddha jJAna se apanA vyavahAra calAte haiM / na ve asatya the aura na hama asatya haiN| unako vaha satya laga rahA thA isalie usakA AcaraNa kiyA, asatya jAnakara nhiiN| hamako yaha satya laga rahA hai isalie isakA AcaraNa karate haiM, asatya jAnakara nhiiN| asatya kA AcaraNa na ve karate the, na hama karate haiN| donoM satya haiN| koI asatya nahIM hai / satya-zodhaka ke lie atyanta Avazyaka hai yaha / kyoMki yA to hama yaha mAna leM ki satya ke sAre paryAya udghATita ho gae, aba koI paryAya zeSa nahIM hai / kevala jJAnI hI kaha sakatA hai kyoMki usake sAmane satya ke sAre paryAya udghATita haiM / hamAre sAmane sAre paryAya udghATita hone bAkI haiN| isa sthiti meM hama nahIM kaha sakate ki jo Aja taka jAnA gayA vahI satya hai aura jo Age jAnA jAyegA vaha satya nahIM hogaa| jJAna-yogI satya ke prati Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya samarpita hogA / vaha kahIM bhI rAga-dveSa ke prati samarpita nahIM hogA / mahAvIra ne kahA - jJAnayogI 'aNissiyovassiya' hotA hai, kisI ke prati jhukA huA nahIM hotA / vaha kevala satya ke prati jhukA huA hotA hai / vaha na siddhAMta ke prati, na zAstroM ke prati aura na kisI ke vacana ke prati jhukA huA hotA hai / vaha kevala satya ke prati samarpita hotA hai / jo itanA sAdhanAzIla hotA hai, vahI jJAnayogI hotA hai / yaha bar3I sAdhanA hai - rAga-dveSa se mukta hone kI sAdhanA hai, saMyama kI sAdhanA hai, taTasthatA kI sAdhanA hai, pakSapAta se mukta rahane kI sAdhanA hai, saMyama kI sAdhanA hai, taTasthatA kI sAdhanA hai, pakSapAta se mukta rahane kI sAdhanA hai, kevala satya zodha aura satya - jijJAsA kI sAdhanA hai / isa sAdhanA meM jAne vAlA jJAna ke rahasyoM ko anAvRta kara detA hai / * kyA sAkSIbhAva, draSTAbhAva kA artha yahI hai ki hama dekhate haiM, karate nahIM ? kyA nRtya dekhanA kriyA nahIM hai ? yaha draSTAbhAva kaise ? gandha AtI hai use hama nahIM roka sakate / yaha indriya kA kAma hai / sugaMdha AyI vahAM to rAga utpanna ho gayA aura jahAM durgandha AyI vahAM dveSa utpanna ho gayA / yaha zuddha upayoga yA sAkSIbhAva nahIM hai / sAkSIbhAva yA draSTAbhAva yahAM khaMDita ho jAtA hai / kintu sugaMdha yA durgandha Ane para hameM yathArtha jJAna to ho gayA, hamane jAna liyA ki yaha sugandha hai aura yaha durgandha, para usake sAtha hamArI priyatA yA apriyatA kA bhAva nahIM jur3A to vaha sAkSIbhAva, draSTAbhAva yA zuddha upayoga hai / indriya viSayoM ko rokA nahIM jA sakatA / unake prati hone vAle rAga-dveSa ko rokA jA sakatA hai / yahI pratisaMlInatA hai / yahI sAkSIbhAva hai / yahI zuddha upayoga hai / hama aisA kara sakate haiM / yaha kaThina sAdhanA avazya hai / priyatA aura apriyatA kI sAmagrI sAmane ho aura hamArA AkarSaNa yA anAkarSaNa na ho, yaha sAdhanA kaThora to bahuta hai / * zAstra ko satya mAnane para satya ke prati jhukAva kaise hogA ? zAstra se jJAna lenA eka bAta hai aura usake prati jhukAva honA eka bAta hai / zAstra kA artha kyA hai ? usakA artha yaha nahIM hotA ki maiM mAnUM vaha to zAstra aura saba azAstra / mere lie eka zAstra ho sakatA hai, dUsare ke lie dUsarA / maiM kise zAstra mAnUM aura kise azAstra, yaha merA vaiyaktika prazna hai / kintu duniyA ke kisI bhI grantha se maiM satya prApta karUM, vaha mere lie grAhya ho jAyegA / usameM pakSapAta nahIM ki amuka meM hI satya ho sakatA hai, dUsare meM nahIM / jhukAva kI bAta to taba AtI jaba maiM yaha mAna lUM ki amuka grantha yA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna samAdhi 227 zAstra meM jo likhA vaha to satya hai aura zeSa asatya / jJAna meM jo bAdhA A rahI hai / sAmpradAyika abhiniveza jJAna kA bAdhaka hai / satya-zodhaka ke sAmane yaha prazna nahIM hotA ki kisa grantha meM likhA hai / vaha yaha dekhegA ki yaha anubhava kI kasauTI para kharA utarA hai, vaha satya hai| phira cAhe vaha siddhAnta kI bAta ho yA rasAyanazAstra kI bAta ho, vanaspatizAstra kI bAta ho yA anya koI bhii| cAhe nAstika darzana kI bAta bhI kyoM na ho, usake prati bhI hamArI vahI satyagrAhI dRSTi rhegii| * jJAna samAdhi aura kevala jJAna se kyA antara hai ? kevala jJAna to pariNAma hai / jJAna honA bhI pariNAma hai| jJAna samAdhi kA artha hai jJAna hI rahane denA, saMvedana nahIM banAnA / * kyA jJAnayogI vahI hogA jo kisI graMtha ko pUrNa satya na mAne ? koI bhI grantha pUrNa satya kA pratipAdaka nahIM hotA / vaha satya ke kucheka paryAyoM kA pratipAdaka hotA hai| bhASA meM kucheka paryAya hI utarate haiM, anaMta paryAyoM meM se kucheka / bhASA meM itanI zakti bhI nahIM hai ki vaha saba paryAyoM ko kaha sake / 'a' akSara ke ananta paryAya haiN| vANI meM hajAra bhI nahIM utarate / pUrNatA kI bAta hI kahAM hai| * kyA saMkalpa-vikalpa ko rokanA hI samAdhi hai ? samAdhi, ekAgratA aura dhyAna meM kyA antara hai ? kevala saMkalpa-vikalpa ko roke aura dhyeya kA bodha na rahe to jAgRta samAdhi nahIM ho sktii| dhyeya-zUnya saMkalpa-vikalpa kA nirodha hai zUnya samAdhi / saMkalpa-vikalpa kI zUnyatA aura dhyeya kI zUnyatA--donoM eka nahIM haiM / samAdhi meM saMkalpa-vikalpa kI zUnyatA hai para dhyeya kI zUnyatA nahIM hai / samAdhi ke prakarSa meM dhyeya kA rUpAntaraNa ho jAtA hai| dRSTi, dRSTA aura darzana; jJAtA, jJAna aura jJeya; dhyAtA, dhyAna aura dhyeya-inameM se pratyeka trika ekAtmaka bana jAtA hai / ise udAharaNa ke dvArA samajhe / AtmA dhyeya hai| maiM usakA sAkSAt karanA cAhatA huuN| maiM dRSTA huuN| AtmA dRzya hai| merI darzana kI apanI prakriyA hai / ekAgratA ke dvArA AtmA ko dekhU--yaha hai merA darzana / draSTA, dRzya aura darzana-ye tInoM barAbara cala rahe haiN| maiM usa bindu para pahuMca jAUM ki jahAM AtmA kA sAkSAtkAra ho jAe, phira na dhyeya rahA aura na dhyAna rahA / donoM samApta ho gae, dhyeya, dhyAtA aura dhyAna-saba eka ho ge| ekAgratA sAdhana hai / vaha dhyAna meM bhI hotI hai aura samAdhi meM Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya bhI hotI hai / jaise dhAraNA kA prakarSa dhyAna hai vaise hI dhyAna kA prakarSa samAdhi kI ekAgratA dhyAna kI ekAgratA se bahuta prakRSTa hotI hai / * draSTA kA svarUpa kyA hai ? draSTA kA zabdArtha hai-- dekhane vAlA / cetanA zuddha ho, usameM koI vikalpa na ho, bhUmikA kA nAma draSTA hai / isa bhUmikA meM kevala caitanya kA pravAha hotA hai / dUsarA koI nAlA usameM nahIM milatA / na priyatA aura na apriyatA kA bhAva / na rAga aura na dveSa kA manobhAva / na saMvedana aura na pratikriyA / caitanya aura kevala caitanya / ise kucha sAdhakoM ne sAkSIbhAva kahA hai aura kucha zuddha upayoga kahA hai / * caitanya ko kendrita karo, citta ko kendrita karo yA mana ko kendrita karotInoM eka haiM yA bhinna-bhinna ? caitanya vyApaka hai / citta usase choTA hai aura usase choTA hai mana / citta (buddhi) sthAyI tattva hai / mana utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai / phira utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai / jaba hama kahate haiM-- caitanya ko kendrita karo to usakA artha hai caitanya kI dhArA ko kaSAya kI ora pravAhita karo / jaba hama kahate haiM - citta ko kendrita karo to usakA artha hai citta kI nirNayAtmaka zakti ko AtmA meM vilIna karo / jaba hama kahate haiM-- mana ko kendrita karo to usakA artha hai saMkalpa - vikalpa kA virodha karanA / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi isa duniyA meM jIne vAlA koI bhI aisA vyakti nahIM hai jo tApa se paricita na ho / garmI se, agni se hara AdamI paricita hai / kyoMki tApa ke binA jIvana nahIM calatA / tApa kI, USmA kI, garmI kI jarUrata hai, isa sthUla zarIra ke lie bhI aura isase pare bhii| ___ hama jaba kabhI socate haiM to isa sthUla zarIra ke saMdarbha meM socate haiM / kabhIkabhI AtmA kI bhI bAta karate haiN| AtmA to bahuta sUkSma hai| AtmA aura isa sthUla zarIra ke bIca meM eka naI duniyA aura hai| bahuta bar3I duniyA hai vaha / yadi hama usa bIca vAle jagat ko jAna lete haiM to tapa kI bAta ThIka samajha meM A jAtI hai| yaha eka dRzya zarIra hai| yaha udAra hai yAnI saghana aura sthUla pudgaloM se banA hai| isake pudgala Thosa aura saghana haiM, bar3e haiM, sthUla haiM, isalie hameM dikhAI detA hai yaha / isake bhItara kucha zarIra aura haiM jo sUkSma aura virala pudgaloM se bane haiM, isalie hameM nahIM dIkhate / unakA patA nahIM calatA / zarIra-zAstriyoM ko bhI patA nahIM cltaa| ve bhI kahate haiM--ye sUkSma zarIra haiM kahAM ? zarIra kI pUrI zalya-cikitsA karake dekha lene para bhI nahIM dIkhate / kintu jinhoMne antadaSTi se dekhA, kArya-kAraNa ke saMbaMdha se dekhA to unhoMne kahA ki zarIra ke bhItara bhI aura zarIra haiM / sthUla zarIra ke bAda AtA hai taijasa zarIra / ise tapa zarIra bhI kahate haiN| ise vidyut kA zarIra, UrjA kA zarIra yA prANa kA zarIra kahate haiN| yaha sUkSma hai, dikhAI nahIM detA / sthUla zarIra kI sArI zakti, gatizIlatA, halana-calana jo kucha hai, vaha sArI kI sArI taijasa zarIra ke kAraNa hai| yadi vaha sakriya na ho to zakti nahIM mila sktii| lakavA mAra gayA aura zarIra niSkriya ho gyaa| isakA matalaba hai ki tejasa zarIra kA sambandha vahAM se TUTa gyaa| vidyut zarIra kA sambandha vahAM se TUTa gyaa| vaha niSkriya ho gyaa| jahAM-jahAM taijasa zarIra kA sambandha TUTa jAtA hai, vahAM-vahAM niSkriyatA A jAtI hai / zarIra jar3a ho jAtA hai, stabdha ho jAtA hai / hamArI sakriyatA kA mUla kAraNa hai taijasa zarIra / vaha vidyut kA hai, Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya tApamaya hai / usI meM se prANa paidA hotA hai / yoga ke AcArya ise 'prANa-zarIra' kahate haiM / pazcima ke logoM ne ise itherika bADI (Etheric Body) kahA hai| isake Age hai-kArmaNa zarIra, karma zarIra / yaha saba kA mUla hai / jahAM se zakti milatI hai taijasa zarIra ko, jahAM se zakti milatI hai sthUla zarIra ko, vaha hai karma zarIra / sArI zakti kA saMcAlana karane vAlA hai karma zarIra / use vAsanA zarIra yA mAnasa zarIra bhI kahA jAtA hai| thiyosophisTa ise aisTrala baoNDI (Astral Body) mAnate haiM hamAre ye tIna zarIra. 1. sthUla zarIra-sAta dhAtuoM se niSpanna zarIra / 2. taijasa zarIra yA prANa zarIra / 3. karma zarIra yA vAsanA zarIra-sArI ghaTanAoM kA mUla zarIra / zarIra meM bImArI huI / hama kahate haiM--AMkheM duHkha rahI haiM, peTa meM darda hai, ghuTane aura chAtI meM darda hai / kyA bImArI paidA hotI hai AMkha meM ? kyA peTa meM darda hotA hai ? kyA ghuTane aura chAtI meM darda hotA hai ? kabhI nhiiN| yahAM bImArI paidA nahIM hotI, prakaTa hotI hai / balba meM rozanI paidA hotI hai ? bijalI paidA dUsarI jagaha hotI hai kintu prakaTa hotI hai balba meN| isI prakAra roga sthUla zarIra meM, usake vibhinna avayavoM meM prakaTa hotA hai kintu utpanna hotA hai karma zarIra meM / roga sthUla zarIra meM dikhAI detA hai Aja, kintu vaha karma zarIra meM pahale hI bana jAtA hai / na jAne kaba se / Ajakala to vizeSa saMvedanazIla kaimare bhI bana gae haiM jinase patA laga sakatA hai ki sUkSma zarIra meM roga kaba-kaise huA thaa| bAhara ke sthUla zarIra meM vaha kaba prakaTa hogI, yaha bhI patA laga jAtA hai| yogazAstra meM 'koSa' kI carcA hai| sthUla zarIra meM do koSa mAne jAte haiM-annamayakoSa aura prANamaya koSa / sUkSma zarIra meM tIna koSa haiM--manomaya koSa, vijJAnamayakoSa aura AnandamayakoSa / ye pAMca koSa haiM / karma ATha haiM / karma zarIra meM vijJAnamayakoSa bhI hai, AnandamayakoSa bhI hai, aura zakti kA koSa bhI hai / yoga kI do paddhatiyAM haiM 1. sthUla zarIra ko prabhAvita krnaa| sthUla zarIra meM prakampana paidA kara sUkSma zarIra ko sakriya bnaanaa| 2. sthUla zarIra ko chor3akara sIdhA sUkSma zarIra ko sakriya banAnA, prakaMpita krnaa| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 231 pahalI paddhati kA nAma hai bAhya tapa aura dUsarI kA nAma hai Antarika tapa / Antarika tapa kI paddhati meM sthUla zarIra ko bIca meM nahIM lAyA jAtA, sIdhA karma zarIra yA mAnasa zarIra ko prabhAvita kiyA jAtA hai / AcArAMga sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne kahA - ' dhuNe kampasarIragaM' - karma zarIra ko dhuna DAlo | yaha Antarika tapa kI prakriyA hai / tapa kA yadi sAhityika bhASA meM anuvAda kiyA jAe to usakA artha hogA -- Andolana / eka Andolana paidA kara denA, eka prakampana yA halacala paidA kara denA, isakA nAma hai-tapa / Andolana ke binA jame hue saMskAroM kI nirjarA nahIM hotI / jahAM jisa cIja ko bAhara nikAlanA hai, recana karanA hai vahAM tIvra prakampana paidA karanA hogA / halacala karanI hogI / Andolana ke binA jamI huI cIja ukhar3egI nahIM / yaha hai tapa kA kAma / tapa eka Andolana hai / Andolana to hamAre zarIra meM pahale se hI cAlU hai / tapa kA artha haiAndolana ke prati Andolana / Andolana ke virodha meM Andola | pataMjali ne kahA thA- ' -' vitarke pratipakSa bhAvanam / ' jahAM doSa hai vahAM vipakSa kI bhAvanA karo / vitarka kA artha hai - doSa / hiMsA, ghRNA Adi doSoM ko samApta karanA ho to pratipakSa kI bhAvanA kro| unake virodha meM Andolana prArambha kara do / tapa virodhI Andolana hai / hamArI sakriyatA dUsarI dizA meM bahI jA rahI hai, usake prati virodhI Andolana cher3a denA, isakA nAma hai tapa / aba prazna hotA hai cunAva kA ki ina paddhatiyoM meM se hama kise svIkAra kareM ? yaha ruci aura kSamatA kA viSaya hai / usI para AdhArita hai / sIdhA sUkSma zarIra para prahAra karanA, karma zarIra ke prati Andolana karanA kaThina kArya hai / saba kI isake prati ruci bhI nahIM hotI / loga to yaha dekhanA cAhate haiM ki banA kyA ? milA kyA ? kyA huA ? mUlarUpa cAhate hai, sUkSmarUpa nahIM cAhate / vaise loga bAhya tapa karate haiM / jo tattvadarzI aura AtmajJAnI hote haiM ve bAhya tapa kA Alambana nahIM lete| ve sIdhA karma zarIra ko prabhAvita karane kA prayatna karate haiM / isI AdhAra para haThayoga aura rAjayoga kI paddhatiyAM calatI haiM / haThayoga sthUla zarIra ko prabhAvita karane kI prakriyA hai mahAvIra ne kisI eka hI vicAra ko mAnyatA nahIM dI / unakA dRSkioNa sarvagrAhI thA / jaba saba loga eka ruci ke nahIM, eka kSamatA ke nahIM, taba phira eka Alambana kaise ho sakatA hai ? saMsAra meM bhinna-bhinna ruci ke loga haiN| kucha loga dhyAna nahIM kara sakate, tapasyA kara sakate haiM, upavAsa nahIM kara Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya sakate haiN| kucha loga upavAsa nahIM kara sakate, do-cAra ghaMTA dhyAna kara sakate haiM / sabako eka meM kaise bAMdhA jAe ? sabako yaha anivArya kaise kahA jAya ki tumako dhyAna hI karanA hogaa| agara yaha hogA to usa bhUmikA ke sAre loga vaMcita raha jAyeMge jo tapasyA karane meM ruci rakhate haiN| dhyAna karane kI jinameM yogyatA hai unako yadi eka mAsa kI tapasyA karane ko kahA jAe to ve jIvana-paryanta bhI vaisA nahIM kara paayeNge| ve bhI apanI yogyatA se vaMcita raha jAyeMge / mahAvIra ne sarvagrAhI dRSTikoNa ke dvArA saba sAdhanA-paddhatiyoM ko grahaNa kara kahA-'sAdhanA kA mArga dhyAna bhI hai aura tapa bhI hai aura dUsare mArga bhI haiN| dhyAna ke mArga se bhI lakSya taka pahuMcA jA sakatA hai aura tapa ke mArga se bhI lakSya taka pahuMcA jA sakatA hai / tumhArI ruci yadi tapasyA karane kI hai to tapasyA kro| yadi dhyAna meM ruci hai to dhyAna kro| tumhArI ruci yadi svAdhyAya meM hai to svAdhyAya kro| sAre ke sAre mArga haiM lakSya taka pahuMcane ke / koI jaldI le jAegA to koI derI se / saba pahuMceMge nizcita / yaha to apanI-apanI yogyatA aura kSamatA kA prazna hai| samUcI sAdhanA-paddhati meM bAraha upAyoM kA saMkalana kiyA gayA hai| una upAyoM ko do bhAgoM meM bAMTa diyA-yaha bAhara kA tapa aura yaha bhItara kA tapa / yaha sthUla zarIra ko prabhAvita karane vAlA tapa aura yaha sUkSma zarIra ko prabhAvita karane vAlA tapa / yaha pahale sthUla zarIra ko prabhAvita kara bAda meM sUkSma zarIra ko prabhAvita karane vAlA tapa aura yaha sIdhA sUkSma zarIra ko prabhAvita karane vAlA tapa / pahale kA nAma hai bAhara kA tapa / nAma bhI sundara hai / yaha bhItara kA tapa nahIM hai / yaha daravAje taka le jAne vAlA mAdhyama hai| andara praveza niSiddha hai| jo bAhya tapa meM ruci lete haiM, vaha unake cunAva kA hI pariNAma hai / yaha sArA cunAva sthUla zarIra ke stara para huaa| AcAryoM ne isakI paribhASA karate hue, ise bAhya tapa kahane ke kaI kAraNa batalAe haiM / unameM do mukhya haiM 1. yaha bAharI sAmagrI se saMbaMdha rakhatA hai, isalie bAhya tapa hai| 2. yaha bAhara ke zarIra ko tapAtA hai, mAMsa, majjA, rakta ko sukhAtA hai, zoSaNa karatA hai, isalie bAhya tapa hai / prAcIna graMthoM meM tapasviyoM ke zarIra ke varNana meM ullekha AtA hai ki tapasvI kA zarIra sUkha gayA thaa| mAMsa sArA calA gayA thA, rUkSa ho gayA thA / zarIra haDDiyoM kA DhAMcA mAtra raha gayA thA, asthi-kaMkAla mAtra raha gayA thaa| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 233 sAdhanA kI vaha ajIba paddhati hai ki bAhara ke zarIra ko sukhA ddaalo| yaha bAhara ke zarIra ko sukhAtA hai, tApa detA hai, tapAtA hai, zoSaNa karatA hai, isalie bAhya tapa hai / yaha kyoM Avazyaka hai ? isase samAdhi kaise prApta hogI? yadi ApakA zarIra ThIka hai, paryApta mAMsa aura rakta hai to vaha samAdhi kA sAdhana ho sakatA hai| zarIra svastha hai to zAnti milatI hai, samAdhi milatI hai / zarIra sUkha rahA hai, tapa rahA hai to bAhya tapa samAdhi kaise bana sakatA hai ? vaha to asamAdhi bana jaaegaa| yaha eka zarIra-zAstrIya prazna hai| hamAre sAmane phira ise samAdhi kyoM kahA jAe ? pacAsa dina taka yadi bhojana na kareM to zarIra avazya suukhegaa| aisI sthiti meM isako tapa samAdhi kaise kaheM ? isa bindu para hama jaba Ate haiM taba kucha nayI dizAeM udghATita hotI haiN| ____ bhojana ke do kArya haiM-zakti denA aura tApa-USmA paidA karanA / bhojana kevala yahI to nahIM detA / vaha aura bhI kucha detA hai / vaha zarIra meM sakriyatA paidA kara uttejanA detA hai / zarIra meM jitane kAma-kendra, vAsanAkendra, Avega-kendra aura smRti-kendra haiM, ve sAre ke sAre uttejita hote haiM bhojana ko prApta kara / bhojana ke abhAva meM ye sAre kendra zithila ho jAte haiM kyoMki unheM aba sahayoga nahIM milatA / sahayoga kA rAstA kaTa jAtA hai / senA ko jaba rasada nahIM milatI, vaha Age nahIM bar3ha paatii| zatru-senA sabase pahale rasada ke mArga ko kATa detI hai / upavAsa rasada ke mArga ko kATa detA hai| jo pahuMca rahA hai, jisase zakti mila rahI hai, use roka detA hai / upavAsa kiyA, rasa nahIM milA to koI sakriyatA nahIM, koI uttejanA nhiiN| usa sthiti meM indriyAM zAnta, mana zAnta, aura saba kucha ddhiilaa-ddhaalaa| zakti kA srota sUkhane laga jAtA hai kyoMki use kucha prApta nahIM ho rahA hai| isa prakriyA ke dvArA yaha hotA hai ki uttejanA yA sakriyatA ke jo sAdhana haiM, upAya haiM, nimitta haiM, unako hama samApta kara dete haiN| kintu pUrA samApta nahIM kara pAte / yaha pUrI prakriyA nahIM hai / kevala mArga meM jo vyavadhAna DAlate the, unheM zithila banA DAlate haiN| bAhya tapa meM tIna bAteM mukhya haiM 1. upavAsa yA mitAhAra / 2. Asana Adi (kaayklesh)| 3. prtisNliintaa| AhAra kA visarjana, parityAga, eka zabda meM upavAsa, isalie ki jisase Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya uttejanA paidA ho rahI hai, usakA mArga avaruddha kiyA jaae| Asana kA upayoga yaha hai ki zarIra ke jo marma-sthala haiM, jahAM jJAnavAhaka aura gativAhaka sUtra haiM (jinheM yoga kI bhASA meM cakra, zarIra-zAstrIya bhASA meM graMthiyAM kahate haiM) una binduoM ko prabhAvita karanA, unako sakriya karanA, unameM halacala paidA karanA, unheM jAgRta krnaa| Ayurveda ke granthoM meM 150 marma-sthala mAne haiM aura jApAnI mAnISiyoM ne sAta sau se adhika marma-sthAnoM kI gaveSaNA kI hai| ina sabako sakriya kara denA Asana kA kArya hai| isako hama kAyakleza kahate haiN| pratisaMlInatA saMbaMdha-viccheda kI prakriyA hai / AMkha se kucha dikhAI de rahA hai aura vaha vyavadhAna bana rahA hai to AMkha ko banda kreN| kAna se kucha sunAI de rahA hai aura vyavadhAna bana rahA hai to kAna ko banda kreN| bhojana se kaThinAI hotI hai to khAo mata, jIbha para kucha DAlo hI mata / eka zabda meM yaha nirodha kI prakriyA hai| prApta viSaya para rAga-dveSa na karanA hI pratisaMlInatA kA eka prakAra hai / kintu yaha utanA bAhya nahIM hai, para bAhya ke vargIkaraNa se jur3A huA hai / bAhya tapa meM pahalA prakAra hI adhika upayukta lagatA hai ki viSayoM se apane Apako alaga kara do| usase haTA lo| khir3akiyoM ko, rAstoM ko banda kara do jisase ki tuma taka koI vastu pahuMce hI nhiiN| isa prakAra vAhya tapa meM tIna bAteM prApta hotI haiM1. bhojana ko sarvathA baMda kara denA yA alpa kara denA / 2. zarIra meM halana-calana paidA karanA jisase ki zarIra ke vizeSa sthAna sakriya ho jAeM, ve apanA saMkucana chor3akara vikasita ho jAeM, khula jaaeN| 3. nirodha karanA / viSayoM ke Agamana-dvAroM ko rokanA yA sahaja prApta indriya-viSayoM ke prati rAga-dveSa na karanA / hama bhojana nahIM karate haiM to isakA pariNAma kevala sthUla zarIra para hI nahIM hotA, sUkSma zarIra para bhI hotA hai / yadi usakA pariNAma kevala sthUla zarIra para hI hotA to vaha bahuta choTI bAta hotI / sthUla zarIra becArA donoM ora se ghasITA jA rahA hai / idhara viSayoM kI abhivyakti hotI hai sthUla zarIra meM, udhara sajA bhI use hI milatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki sUkSma zarIra ko bhI zakti prApta hotI hai sthUla zarIra ke mAdhyama se hii| use bhI zakti caahie| vaha sthUla zarIra se aisA kAma karavAtA hai ki use zakti prApta ho ske| upavAsa karanA sUkSma zarIra ko pasanda nahIM hai / bhUkhA rahA sthUla zarIra aura Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 235 coTa par3I sUkSma zarIra para / UrjA kA srota hai sthUla zarIra / hamArA mana burI bAta socatA hai to tAkata kise milatI hai ? tAkata milatI hai sUkSma zarIra ko, karma zarIra ko / sArI zakti prApta hotI hai sthUla zarIra ke dvArA / jaba bhojana baMda hotA hai to parezAnI hotI hai sUkSma zarIra ko / usakA prabhAva vahA~ taka pahuMca jAtA hai / jaba hama Asana karate haiM taba vizeSa sthAna jAgRta hote haiM / ve vizeSa sthAna prANa zarIra meM haiN| usase Age hote haiM karma zarIra meM / jo cakra sthAna haiM yA marma sthAna haiM, unakA mUla hai karma zarIra / vahAM se ve pratinidhitva hote haiM prANa zarIra meM aura vahAM se unakA pratibimba par3atA hai sthUla zarIra meM / eka dUsare kA pratibimba hai / tIvratama ghaTanA aMkita hotI hai karma zarIra para, usase halkI tejasa zarIra para aura atyanta sthUla hotI hai sthUla zarIra para / isako hI hama saba kucha mAna lete haiM / hamAre cakra mUlataH karma zarIra meM haiM / acchAburA saMskAra, jJAna-ajJAna - yaha sArA kA sArA lekhA-jokhA vahAM se hotA hai / jaba hama isa sthUla zarIra meM sakriyatA paidA karate haiM to usakA prabhAva hotA hai prANa zarIra para aura phira karma zarIra para / vahAM taka prabhAva pahuMca jAtA hai / ThIka yahI bAta pratisaMlInatA meM hai / jaba hama pratisaMlIna hote haiM taba hama apanI indriyoM ko, mana ko rokate haiM, viveka se rokate haiM / karma zarIra ko jo mila rahA thA, vaha banda ho jAtA hai / isa prakAra cAhe hama bhojana baMda kareM, Asana Adi ke dvArA vizeSa sthAnoM ko sakriya kareM athavA indriyoM ko tathA mana ko rokane kA prayatna kareM----- ina tInoM kA prabhAva karma zarIra taka pahuMcatA hai / agara nahIM pahuMcatA hai to ye sArI bAteM tapa kI koTi meM nahIM AtIM / tapa nahIM hotA / isa sthUla zarIra se hamArA virodha kyA hai ? isa becAre ne hamArA bigAr3A hI kyA hai ? tapa tabhI hai jaba vaha karma zarIra ko tapAe / tapAne kI prakriyA bAhara kI ora se milatI hai, isalie kahA gayA bAhya tapa, bAhara kA tapa / jo karma zarIra ko kSINa na kare, prabhAvita na kare vaha tapa nahIM hotA mahAvIra kI bhASA meM / jo kevala sthUla zarIra ko tapAtA hai, mahAvIra ne use ajJAna tapa kahA hai / do zabda haiM-- bAlatapa aura paMDitatapa, jJAnatapa aura ajJAnatapa / eka vyakti agni kA tApa letA hai, zUloM kI zayyA para so jAtA hai yaha bAlatapa hai, ajJAnatapa hai / yaha kaThina bhI bahuta hai / mahAvIra ne kahA - 'ajJAnapUrNa tapa tapa nahIM hai, kaSTa alaga bAta hai aura tapa alaga bAta / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya vaha ajJAnatapa isalie hai ki vaha kevala sthUla zarIra ko tapAtA hai, karma zarIra ko nhiiN| jahAM hiMsA huI vahAM karma zarIra ko tAkata milI, vaha tapA nhiiN| karma zarIra ko jahAM bala milatA hai, mahAvIra use tapa nahIM mAnate / cAhe tuma kaSTa bhI saho para usakA pariNAma pahuMcanA cAhie karma zarIra taka / taba yaha tapa hogA anyathA nhiiN| yadi kaSTa to huA para usakA pariNAma karma zarIra taka nahIM pahuMcA, karma zarIra prakaMpita nahIM huA to vaha tapa nahIM hogA, kaSTa mAtra hogA / bAla tapa aura paMDitatapa, ajJAnatapa aura jJAnatapa ke bIca yaha spaSTa bheda-rekhA hai ki jo karma zarIra ko tapAe vaha paMDitatapa aura jo kevala sthUla zarIra ko hI tapAe, kaSTa de, vaha bAlatapa / ____jo karma zarIra ko zakti pahuMcAe vaha sthUla zarIra ko kaSTa dene para bhI tapa nahIM hotaa| vaha kevala ajJAnapUrNa kaSTa hai| use ajJAna kA kaSTa kahA jAnA caahie| jo tApa karma zarIra taka prabhAva DAle vaha hotA hai vAstava meM tapa / kaSTa denA dharma nahIM hai| zarIra ko kaSTa denA tapa nahIM hai / tapa vaha hai jo syUla zarIra ko tapAne ke sAtha-sAtha karma zarIra ko bhI tapAe / jahAM karma zarIra taka tApa nahIM pahuMcatA to vaha tapa hai hI nhiiN| karma zarIra ko tapAne meM kaSTa honA jarUrI nahIM hai / kaSTa ho bhI sakatA hai aura nahIM bhii| binA kaSTa ke bhI hama use tapA sakate haiM, sakriya kara sakate haiM / kaSTa ho bhI aura tApa usa taka na pahuMce to vaha tapa kI prakriyA nahIM hai, yathArtha tapa kI prakriyA nahIM hai / isalie yaha dhAraNA spaSTa honI cAhie ki kaSTa honA tapa nahIM hai, kintu kaSTa hone para usako sahA jAe aura tApa karma zarIra taka pahuMca jAe, taba tapa hogaa| ___ bAhya tapa ke viSaya meM hamArI dhAraNA spaSTa honI cAhie / bAhya tapa ke dvArA hama sthUla zarIra ko tapAnA nahIM cAhate / yaha hamArA uddezya nahIM hai| hamArA uddezya hai-karma zarIra ko paritapta karanA, use jhakajhora denA, dhuna DAlanA, prakaMpati kara denA / yaha hotA hai taba bAhara kA kaSTa bhI tapa bana jAtA hai| bAhya tapa kI prakriyA meM sabhI zarIra-sthUla zarIra, prANa zarIra aura karma zarIra, aura ina zarIroM ko milane vAle bAhara ke sAre sAdhana tathA upakaraNa cAhe bhojana, makAna, pudgala, havA, sugandha, durgandha, khaTTe-mIThe rasa, sundara aura bhadde rUpa, komala aura kaThora sparza-ye sAre ke sAre milakara tapa kI Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 237 sthiti kA nirmANa karate haiM / indriyoM kA bhI isameM yoga hotA hai aura mana kA bhI yoga hotA hai / una sArI sthitiyoM kA pUrA vizleSaNa kara, una saba ko eka sAtha jor3eM taba yaha bAhya tapa banatA hai / mAntarika tapa bAhara aura bhItara koI alaga-alaga nahIM hai| yaha hamAre samajhane kI vyavasthA mAtra hai / kelA aura usakA chilakA koI alaga-alaga nahIM hai| chilakA na ho to kelA nahIM ho sakatA aura kevala chilakA hI ho to bhI kelA nahIM ho sktaa| donoM cAhie / eka surakSA hai jo nirmANa ko Age bar3hAtI hai aura eka nirmiti hai jo chilake ko bhI mUlya de detI hai| yadi gUdA na ho to chilake kA mUlya nahIM ho sakatA / bhItara meM kucha sAra adhika hotA hai. isalie chilake ko mUlya mila jAtA hai / chilakA hotA hai tabhI bhItara meM kucha ho sakatA hai / isalie bAhara aura bhItara-donoM itane jur3e hue haiM ki hama unheM kATakara nahIM dekha sakate, vyAkhyA nahIM kara sakate / ___ bAhara kA tApa aura bhItara kA tapa-ye bhI kaTe hue nahIM haiM / koI bAhara kA tapa karegA, usake sAtha bhItarI bhAga bhI hogA, bhItarI tapa hogA, Antarika tapa hogA / jo bhItara kA karegA, usake sAtha bAhara kA bhI kucha na kucha jur3A rahegA / kintu vibhAjana isalie ki jahAM mAnasika stara para sAdhanA hotI hai vaha Antarika tapa hai aura jahAM zarIra ke stara para sAdhanA hotI hai vaha bAhya tapa hai, bAhara kA tapa hai / mAnasika stara kI sAdhanA kaThina hai / yaha sAdhanA vikAsa kI agalI bhUmikA meM prArambha hotI hai / vikAsa kI pahalI bhUmikA meM kevala zarIra para hI sAdhanA hotI hai aura yogyatA bhI utanI hI vikasita hotI hai| sthUla zarIra se calakara hama prANa zarIra taka pahuMca jAte haiM, use sAdha lete haiN| hamArA prANa zarIra zaktizAlI ho jAtA hai| kintu mAnasa zarIra utanA vikasita nahIM hotA / jaise hI dRzya zarIra-sthUla zarIra aura prANa zarIra kI sAdhanA Age bar3hatI hai, mAnasa zarIra kA vikAsa prArambha ho jAtA hai| vaha ucita bhUmikA meM A jAtA hai, parivartana ho jAtA hai / yaha hai svabhAva-parivartana kI prkriyaa| koI vyakti upavAsa karatA hai / Avazyaka nahIM ki usameM RjutA bhI ho / usameM mAyA aura vaMcanA bhI ho sakatI hai / mAyA ke kAraNa bhI vaha upavAsa karatA hai / upavAsa karate samaya bhI mAyA ho sakatI hai| kintu prAyazcitta Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya taba karate haiM jaba mAyA nahIM hotI / prAyazcitta aura mAyA-donoM eka sAtha nahIM raha sakate / jaba mAnasika parivartana hogA, svabhAva badalegA taba hI prAyazcitta kiyA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| prAyazcitta bhItarI tapa hai, antar tapa hai / upavAsa karanA sarala hai / upavAsa kiyA jA sakatA hai kintu mAyA ke svabhAva ko badale binA prAyazcitta nahIM kiyA jA sktaa| pUrI RjutA taba jaba taka nahIM AtI, prAyazcitta nahIM hotA / prAyazcitta antar tapa hai| kyoM hai-yaha prazna hai / vaha antar tapa isalie hai ki yaha sArI kriyA mAnasika stara para yA manomayakoSa ke stara para ghaTita hotI hai / isakA zarIra se koI saMbaMdha nahIM hai / jaba mana kI itanI yogyatA bar3ha jAtI hai, mana itanA badala jAtA hai, svabhAva itanA badala jAtA hai ki chupAva kI gAMThe khula jAtI haiM, graMthi-mokSa ho jAtA hai, RjutA A jAtI hai, taba prAyazcitta kA bhAva udita hotA hai / yaha kevala mana se ghaTita hone vAlI ghaTanA hai / prAyazcitta kA artha hI hai--badalane kI prakriyA / prAyazcitta kA artha pazcAttApa nahIM hai / sAmAnyataH prAyazcitta kA artha pazcAttApa hI kiyA jAtA hai, kintu prAyazcitta aura pazcAttApa meM koI tAlamela nahIM hai| prAyazcitta kA artha hai-citta kA zodhana (cittasya zodhanaM prAyazcittam) / prAyazcitta do zabdoM se banA hai-'prAyaH' aura 'citta' / 'prAyaH' kA artha-zodhana aura 'citta' kA artha hai-citta, mana / jisase citta kA zodhana hotA hai, usa prakriyA kA nAma hai-prAyazcitta / pazcAtApa to bahuta choTI-sI bAta hai| hara AdamI pazcAttApa karatA hai| sAmAnya se sAmAnya vyakti bhI pazcAtApa karatA hai| videzI loga choTIsI bhUla para 'saoNrI' (Sorry) kaha dete haiM / yaha pazcAttApa hai, prAyazcitta nhiiN| yaha sabhyatA aura ziSTatA ke stara para calatI haiM / yaha zodhana kI prakriyA nahIM hai| prAyazcitta mana ko nirmala banAne kI prakriyA hai, rUpAntara kI prakriyA hai / jo vyakti Alocana karatA hai apane doSoM kI, vaha apanI sArI kI sArI bhUleM sAmane rakha detA hai| vyakti pravRtti karatA hai, usakI gAMTheM banatI calI jAtI haiM / isa prakAra hamAre bhItara saMskAroM kI asaMkhya gAMThe haiN| pratikramaNa una gAMThoM ko kholane kI prakriyA hai| pratikramaNa meM una gAMThoM ko kholane kA prayatna hotA hai| Aja kI manovaijJAnika cikitsA kI prakriyA aura prAyazcitta kI prakriyA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 236 meM koI antara nahIM hai| manovaijJAnika cikitsaka rogI ko bistara para liTAkara kahatA hai-'jo kucha smRti meM Ae, kahate raho, kahate cale jaao| eka ghaMTA, do ghaMTA, eka dina, do dina, dasa dina""kahate raho, kahate rho|' rogI jo mana meM AyA bAhara pheMkane lagatA hai, vaha kahatA calA jAtA hai| vaha bAta karatA hai, phira kucha smRti meM Ate hI kaha DAlatA hai| phira kucha kSaNoM taka idharaudhara kI bAteM karatA hai aura phira smRti kA kucha aMza ugalatA hai / yaha kriyA calatI jAtI hai| cikitsaka bAra-bAra anurodha kI bhASA meM kahatA hai-'kahIM chipAnA mata / mana meM jo Ae, use sApha-sApha kaha denaa| yaha mata socanA ki kahane kA pariNAma kyA hogA ? logoM meM acchA lagegA yA nahIM? merI pratiSThA kA kyA hogA ? mata socanA aisI baateN| bacce kI bhAMti saba kucha ugala denaa|' yathArtha meM yahI prAyazcitta kI prakriyA hai| guru kahatA hai ziSya se-'doSa huA hai, bhUla huI hai, ghabarAo mata / use khokalara kaha do mere sAmane / gAMTha rahane hI na pAe mana meM, isa prakAra use khola denA / chipAnA mata / chipAoge to nayI gAMTha bana jaaegii| nahIM chipAoge to jo gAMTha banI hai, vaha khulatI calI jAegI aura mana nirmala ho jaaegaa| sAvadhAna rahanA / mana meM mAyA na A jaae| mana meM loka-lAja kA bhAva na A jaae| mana meM vaMcanA kA bhAva na A jaae| vizuddha citta hokara, bhUla kI prakriyA ko Adi se anta taka kaha do|' vaha sArI bAteM kholakara rakha detA hai| rogI cikitsaka ke sAmane jIvana kI sArI bAteM ugala detA hai / manovaijJAnika cikitsaka samajha letA hai ki kisa vicAra se isake mana meM granthipAta huA hai ? kisa kAraNa se aisI sthiti paidA huI hai| vaha kAraNoM kA vizleSaNa kara cikitsA ke nirdeza detA hai aura vaha svastha ho jAtA hai / prAyazcitta kI bhI yahI prakriyA hai / yaha vAstava meM zodhana kI prakriyA hai, granthi-vimocana kI prakriyA hai / gAMTha ko kholane kI prakriyA mAnasika stara para hI ghaTita hotI hai| vaha mAnasika parivartana yA svabhAva-parivartana ke stara para hI ghaTita hotI hai / isalie yaha antara tapa hai, bAhya tapa nahIM hai| vinaya yaha bhI antar tapa hai / hamane vinaya kA eka artha pakar3a rakhA hai / vaha artha hai-vinmrtaa| yaha vinaya kA eka artha hai, kintu yaha artha vinaya kI samagratA kA vAcaka nahIM hai| mahAvIra kI vANI meM vinaya kA jo samagra rUpa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 mahAvIra ko sAdhanA kA rahasya vyAkhyAta hai, usakA pratipAdana aupapAtika sUtra meM milatA hai| vinaya ke sAta prakAra haiM 1. jJAna vinaya / 2. darzana vinaya / 3. cAritra vinaya / 4. mana vinaya / 5. vacana vinaya / 6. kAya vinaya / 7. lokopacAra vinaya / isa vargIkaraNa se kahA jA sakatA hai ki bhagavAn mahAvIra kI samagra sAdhanA paddhati isa eka zabda 'vinaya' meM saMgrahIta huI hai| vinaya AMtarika prakriyA hai / yaha ahaM kI granthi ko tor3ane kI prakriyA hai, ahaM-mokSa kI prakriyA hai| ahaM kI gAMTha tIvra hotI hai aura vaha hara jagaha bAdhaka banatI hai / jJAna meM bhI bAdhaka banatI hai| abhimAnI vyakti jJAna ko svIkAra nahIM kara sktaa| vaha ahaM ke pradarzana meM jJAna kA niyojana karatA hai| darzana meM bhI ahaM kI gAMTha bAdhaka banatI hai| ahaM itane galata DhaMga se prastuta hotA hai ki vyakti satya ko yathArtha rUpa meM dekha hI nahIM pAtA / vaha ayathArtha ko dekhatA hai, hotA kucha aura hai aura dekhatA kucha aura hai| choTI-sI kahAnI hai eka bur3hiyA thii| usake pAsa eka murgA thaa| murgA roja bAMga detA aura bAda meM sUraja nikalatA thaa| bur3hiyA ko aisA ahaM ho gayA ki merA murgA bAMga detA hai tabhI sUraja nikalatA hai| yadi yaha bAMga na degA to sUraja nikalegA hI nahIM / kucha dina bIte / eka dina bur3hiyA kA gAMvavAloM se jhagar3A ho gyaa| bur3hiyA nArAja ho gyii| usane gAMvavAloM se kahA-'lo, maiM gAMva ko chor3akara calI jAtI huuN| tuma bhI dhyAna rakhanA / maiM jAUMgI to merA murgA bhI mere sAtha calA jaaegaa| phira sUraja kaise nikalatA hai, dekhUgI !' bur3hiyA calI gyii| murgA usake sAtha calA gyaa| vaha dUsare gAMva meM jAkara basa gyii| vahAM bhI vahI huaa| murgoM ke bAMga dene ke bAda hI sUraja nikltaa| jaba-jaba murgA bAMga detA hai, taba-taba bur3hiyA socatI hai-dekhA, merA murgA bAMga detA hai to isa gAMva meM bhI sUraja nikala AtA hai| yahAM to sUraja nikala AtA hai kintu ve becAre rote hoMge pIche se, kyoMki vahAM merA murgA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 241 to hai nahIM / murge ke abhAva meM sUraja bhI nahIM nikalatA hogaa|' ____ yaha bhI eka ahaM hai / ahaM ke kAraNa hI AdamI kI dRSTi galata hotI hai, bhrAMta hotI hai aura vaha taba satya ko dekha hI nahIM paataa| ahaM hamAre jJAna meM bAdhaka banatA hai, hamAre darzana meM bAdhaka banatA hai aura hamAre cAritra meMAcaraNa meM bAdhaka banatA hai / ahaM mana kI pavitratA meM bAdhaka banatA hai / ahaM vANI kI pavitratA meM bAdhaka banatA hai| ahaM zarIra kI RjutA meM, pavitratA meM bAdhaka banatA hai / ahaM ziSTAcAra meM bAdhaka banatA hai / sAtoM prakAra meM vaha bAdhaka banatA hai, isalie vinaya ke sAta prakAra kie gae haiN| yadi ahaM ke svabhAva meM parivartana nahIM hotA, ahaM kI gAMTha nahIM khulatI hai to jJAna, darzana tathA AcaraNa kI pavitratA aura mana, vANI tathA zarIra kI pavitratA prApta nahIM hotii| samAja ziSTAcAra se bhI vaMcita ho jAtA hai| yadi hama isa bhUmikA ko bhI na nibhA sakeM to agalI bhUmikAoM kI bAta hI kyA ? jisa vyakti meM svabhAva parivartita ho jAtA hai vaha vyakti ahaM kI gAMTha ko kholatA hai / yaha AMtarika parivartana hai, bAhya nhiiN| ahaM-visarjana kie binA koI bhI vyakti vinaya nahIM kara sktaa| hamArI antar sAdhanA kA dUsarA krama haiahaM kA visrjn| ___antar sAdhanA ke krama meM pahalA hai prAyazcitta arthAt saMskAroM kI graMthiyoM ko kholane ke lie RjutA kA saMpAdana, RjutA kI sAdhanA, citta ko nirmala karane kI sAdhanA aura dUsarA hai vinaya-ahaM ke visarjana kI sAdhanA / tIsarA hai vaiyAvRttya hai| vaiyAvRtya isakA artha hai-sevA / yaha samajhane meM kaThinAI hotI hai ki sevA antatapa kyoM hai ? maiM yadi ApakA kAma kara detA hUM to yaha AMtarika tapa kyA hai? . yaha to vyavahAra mAtra hai / yaha to paraspara kA vyavahAra hai / isakA AMtarikatA kyA hai yaha bahuta bar3A prazna hai kintu jaba hama gahare meM DubakiyAM leMge to jJAta hogA ki mahAvIra ke darzana ko yadi hama sevA ke saMdarbha meM dekheM to patA calegA ki sevA kA artha kAma kara denA nahIM hai / kisI ke kAma meM vyAvRtta honA yA vyApAra karanA hI sevA nahIM hai / sevA kA aura hI kucha rahasya hai / vaha rahasya hai-tAdAtmya kI sthApanA karanA / samagratA kI anubhUti kA prayoga hai sevA / dUsare vyakti ke sAtha itanA tAdAtmya kara lenA ki usakA duHkha aura merA . duHkha, koI do cIja na rahe, donoM eka ho jaaeN| usakI apekSA aura merI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya apekSA do na rhe| yaha jo tAdAtmya kI anubhUti hai, samatva kI anubhUti hai, ekatva kI anubhUti hai, yaha hai sevA / kAma karanA aura karavAnA vyavahAra mAtra hai| yaha antar tapa kaise ho sakatA hai ? antar tapa usameM hai ki sevA karane vAlA vyakti itanA badala jAtA hai, usameM itanI karuNA A jAtI hai, ahaM kA itanA visarjana ho jAtA hai ki vaha yaha kabhI nahIM mAnatA ki yaha zarIra merA hai aura vaha usakA / vaha yaha kabhI nahIM mAnatA ki yaha jarUrata usakI hai aura yaha merI / abhinnatA kI bAta sevA hai| jaina vAGamaya meM isa abhinnatA kA pratipAdana sthAna-sthAna para huA hai| eka AcArya kahate haiM--'ekkammi hIliyammi savve te hIliyA huMti'-yadi tuma eka sAdhu kI avajJA karate ho to samUce sAdhu-saMgha kI avajJA karate ho / ' ekkammi ArAhiyammi savve te ArAhiyA huti'-yadi tuma eka sAdhu kA sammAna karate ho to samUce sAdhu-saMgha kA sammAna karate ho| isakA matalaba bahuta gaharA hai / eka sAdhu hai| vaha vyakti nahIM hai| vaha usa sAdhutva se jur3A huA hai jisa sAdhutva se zeSa saba sAdhu jur3e hue haiN| yaha avajJA sAdhutva kI avajJA hai / yaha pUjA sAdhutva kI pUjA hai / kisI vyakti kI avajJA nahIM, kisI vyakti kI pUjA nhiiN| isa saMdarbha meM jaba sevA kI bAta dekhate haiM taba yaha spaSTa ho jAtA hai ki eka sAdhu kI jo apekSA hai, vaha sAdhutva kI apekSA hai| eka sAdhu kA zarIra hai, vaha sAdhutva kA zarIra hai, saMyama kA zarIra hai, na ki kisI vyakti vizeSa kaa| isalie jo ekatva aura samatva kI bhAvanA hai, jo tAdAtmya kI anubhUti hai, vaha hai vAstavika sevA / isIlie yaha AMtarika tapa hai| isameM AMtarikatA kI bahuta jarUrata hai| jaise ahaM kI granthi TUTe binA vinaya nahIM hotA, vaise hI mamatva kI pranthi TUTe binA sevA nahIM hotii| jaba mere mana meM bheda banA rahegA taba maiM yaha socUMgA ki maiM mere lie kAma kara dUM, dUsare kI kyoM ciMtA kruuN| ve apanI jaaneN|' yaha mamatva kI granthi bheda DAla rahI hai-yaha tumhArA, yaha meraa| aisI sthiti meM maiM apanI suvidhA kI bAta socUMgA / svArtha kI bAta socuuNgaa| svArtha mAnasika bhUmikA para panapane vAlA eka doSa hai| yoga ke AcAryoM ne yaha mAnA hai ki jaba taka svArtha kI bAta nahIM TUTatI, svArtha kI bhAvanA nahIM chUTatI, taba taka manomayakoSa kA vikAsa nahIM hotaa| vyakti meM paramArtha kI bAta hI taba AtI hai jaba manomayakoSa kA vikAsa hotA hai / sAdhanA ke dvArA jaba yaha koSa vikasita hotA hai taba vyakti isa bhASA meM nahIM socatA ki yaha merA hai yaha usakA hai| vaha sarvatra apanatva kI dRSTi se dekhane lagatA hai| jaba apanatva kI dRSTi kA vikAsa hotA hai taba Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 243 bheda kI bAta samApta ho jAtI hai| sevA kisI dUsare kI nahIM hotI, sevA vAstava meM apanI hotI hai| dUsare zabdoM meM kaheM to mamatva kA visarjana hI vAstava meM sevA hai| cauthA krama hai-svAdhyAya kaa| yaha bhI mAnasika bhUmikA para hotA hai / mana ke do kArya haiM-kalpanA aura tattva-vicAra / jisa vyakti kA mAnasika vikAsa samucita mAtrA meM nahIM hotA, vaha tattva-vicAra nahIM kara sktaa| usakI tAttvika bhUmikA prazasta nahIM hotii| tattva-vicAra vahI kara sakatA hai jisakA mAnasika vikAsa paryApta mAtrA meM ho jAtA hai| svAdhyAya hai tattva-vicAra ke dvArA satya kA bodha karanA, antarbodha krnaa| svAdhyAya kA artha pustaka par3hanA mAtra nahIM hai| vaha anuprekSA taka calatA hai| bhAvanA bhI usameM sannihita hai| zabda yA bhAvanA ke mAdhyama se gaharAI meM utarakara satya taka pahuMca jAnA, satya kA AMtarika nirIkSaNa karanA, AMtarika bodha karanA, yaha hai svAdhyAya / / ____ ekAgratA aura nirvicAra--ye donoM mAnasika kriyAeM haiN| ye mana aura buddhi ke stara para ghaTita hotI haiM, arthAt mana bhI sthira aura buddhi bhI sthira / ye donoM mAnasika caitanya aura bauddhika caitanya para ghaTita hotI haiM, isalie AMtarika haiM, bAharI nahIM haiN| inameM bhI bAhara kA yoga hotA hai| inameM zarIra aura vANI kA sambandha rahatA hai, kintu itanA gauNa hotA hai inakA yoga ki inakA sArA bahAva andara kI ora hotA hai, bAhara kI ora nahIM / pAMcavAM krama hai-dhyAna kaa| isa viSaya meM hama anyatra vistAra se batA cuke haiN| ____ chaThA krama hai-vyutsarga kA / isakA artha hai-visarjita krnaa| visarjana kI bAta bahuta Antarika hai / yaha sArI Antarika prakriyA hai| chor3anA bar3A kaThina hai / isake sAtha-sAtha sAdhanA kI paddhati jur3I huI hai / zarIra ko visarjita karanA kAyotsarga hai / yaha sAdhanA kI paddhati hai| kintu isake sAtha aura bhI kucha mahattvapUrNa bAteM jur3I huI haiM / saMsAra kA vyutsarga karanA, kaSAya kA vyutsarga karanA-ye saba isI ke sAtha jur3e hue haiM / kAyA kA visarjana to ThIka bAta hai / vyakti leTa gayA, zarIra ko DhIlA chor3a diyA, zithila kara diyA, yaha kAyA kA visarjana ho gyaa| kintu jaba taka zarIra ke prati mamatva kA bhAva banA rahatA hai, taba taka kAyA kA pUrA visarjana nahIM hotA, pUrA kAyotsarga nahIM hotA / kAyotsarga kI do apekSAeM haiM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya pahalI apekSA hai-zarIra kA pUrNa zithilIkaraNa aura dUsarI apekSA hai mamatva kA zithilIkaraNa / jaba taka 'merA zarIra' yaha bhAvanA rahegI taba taka pUrA kAyotsarga nahIM ho sakegA / kAyotsarga ke sAtha bheda-vijJAna Avazyaka haiM / dehAbhyAsa kA chUTanA bahuta jarUrI hai / 'AtmA bhinna aura zarIra bhinna' -yaha buddhi jaba taka spaSTa nahIM hotI taba taka pUrA kAyotsarga nahIM ho sakatA / andara kA tanAva banA rahatA hai / 'kahIM gira na jAUM', 'mere zarIra para coTa na A jAe' yaha vicAra Ate hI zarIra meM tanAva A jAtA hai| kAyotsarga ke samaya mamatva ko itanA visarjita kara denA hotA hai ki yaha bhAva hI na rahe ki zarIra merA hai / sAdhanA kI yaha bhI eka paddhati hai| isase Age kI bAta hai-karma kA visarjana / yaha kaThina sAdhanA hai / yaha koI hAtha kI bAta nahIM hai / yadi yaha sarala hotA to vyakti AThoM hI karmoM kA visarjana kara akarma bana jAtA / para aisA ho nahIM sakatA / karma ke visarjana kI sAdhanA kyA hai-ise samajhanA hai / jJAnAvaraNa karma kA visarjana karane kA tAtparya hai ki jJAnAvaraNa karma kI prakRtiyoM ko naSTa karane vAlI sAdhanAoM meM laga jAnA / isakA nAma hai--karma kA vyutsarga / jina upAyoM se narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati ke AyuSya kA baMdha hotA hai, una upAyoM ko samApta karane kI sAdhanA karanA-isakA matalaba hai saMsAra kA vyutsarga / agara yaha na ho to saMsAra kA vyutsarga tapa kyA hogA ? saMsAra kA vyutsarga tapa taba hogA jaba yaha saMsAra naSTa ho jAyegA, terahaveM-caudahaveM guNasthAna ke bAda / tapa vahI hai ki jisa karma ke prabhAva se saMsAra bar3ha rahA hai, usake pratipakSa meM aisI sAdhanA karanA jisase saMsAra kA AyuSya TUTa jaaye| karma-vyutsarga kA tAtparya hai ki aisI sAdhanAeM karanA, jisase ki karma kI jo prakRtiyAM haiM, karma kA jo svabhAva hai, vaha TUTa jAe / isa sAdhanA kA vikAsa Avazyaka hai / Aja isa sAdhanA kA svarUpa hI prApta nahIM hai| kitanA acchA hotA ki Aja isakA anveSaNa hotA aura sAdhaka isa karma-vyutsarga kI prakriyA meM lagate / karma ATha haiM aura unakI pacAsoM prakRtiyAM haiN| una prakRtiyoM ko parivartita karane ke lie, unakA vyutsarga karane ke lie, amuka-amuka sAdhanA nizcita kI jAe ki isa sAdhanA ke dvArA amuka karma kI amuka prakRti visarjita ho sakatI hai, to bahuta bar3A lAbha ho sakatA hai / asAdhya mAne jAne vAlI sthitiyoM ko hama sAdhya banA sakeM--yaha hai karma-vyutsarga kI prkriyaa| ye sArI prakriyAeM Antarika haiM, mAnasika stara para ghaTita hone vAlI haiN| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 245 ye mAnasika vikAsa ke amuka stara para Ane ke bAda, svabhAva meM parivartana hone ke bAda, rUpAntaraNa ke bAda sahaja hone vAlI kriyAeM haiM, ghaTanAeM haiM / isalie inheM Antarika tapa kI zra eNI meM rakhA gayA hai / isa prakAra bAhya aura Antarika tapa sAdhanA ke mahattvapUrNa aMga haiM / eka to bAhara se bhItara kI ora le jAne kA pravezadvAra khola detA hai aura dUsarA bhItara le jAkara, sArI samasyAeM sulajhAkara, hameM samAdhi taka le jAtA hai / ina donoM kA spaSTa bodha kiyA jAe to sAdhanA meM nae unmeSa A sakate haiM / * kyA dekhA-dekhI tapasyAeM karanA bAlasapa hai ? nahIM, sArA bAlatapa nahIM hai / vyavahAra ke stara para jo calatA hai, vaha vyavahAra kI bAta hotI hai / phira bhI hameM ThIka samajha lenA cAhie / sArA tapa bAlatapa nahIM hotA / prAyaH loga jo upavAsa Adi tapasyAeM karate haiM, ve vizuddha bhAvanA se hI karate haiM, Atmazuddhi ke lie hI karate haiM / ve cAhe 'Atmazuddhi' kI bAta ko doharAeM yA nahIM, yaha alaga prazna hai, kintu ve karate isIlie haiM / kahIM-kahIM tapa dikhAve ke lie bhI kiyA jAtA hai, yaha acchI bAta nahIM hai / * tapasyA se tejasa zarIra kSINa hotA hai yA tejasvI ? yaha to mAnadaMDa kI bAta hai / mAnadaMDoM ko hamane hI nizcita kiyA hai / kina kAraNoM se karma zarIra puSTa hotA hai aura kina kAraNoM se kSINa hotA hai, karmazAstra kI sArI kI sArI prakriyA isI AdhAra para calatI hai / jinheM hama karma -bandha ke hetu mAnate haiM, ve karma zarIra ko puSTa karane vAle tathya haiM / - acchA hotA ki jaina manISI karmazAstra kA yogazAstrIya aura mAnasazAstrIya adhyayana karate / isa adhyayana se aneka nae tathyoM kA udghATana ho sakatA hai| aura isa naI paddhati kA AviSkAra kara sakate haiM / samajha lIjie ki varta mAna meM amuka vyakti ke jJAnAvaraNa karma kI amuka prakRti kA udaya hai to use amuka prakAra kI sAdhanA karanI hogI aura yadi kisI dUsare karma kI dUsarI prakRti kA udaya hai to use bhinna prakAra kI amuka karma ke lie amuka sAdhanA / yaha usa karma kI cikitsA paddhati hai / zarIra aura mana kI jitanI bImAriyAM, utanI hI tapasyA kI paddhatiyAM / AcAryoM ne maMtroM kA AviSkAra kiyA aura vidhAna banAe ki amuka prakAra kI maMtra siddhi ke lie telA karo, belA karo, upavAsa karo, AcAmla karo, aadi-aadi| unhoMne eka-eka karma ke upazamana ke lie, maMtroM ke sAtha sAdhanA karanI hogI / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya tapasyA kI aneka vidhiyoM kA vidhAna kiyA / Aja yadi ina paddhatiyoM kA vaijJAnika adhyayana kiyA jAe, pacAsoM vidvAn lageM to aneka nae tathya sAmane A sakate haiN| tapasyA se moha zarIra kSINa hotA hai aura taijasa zarIra pradIpta hotA hai| kabIra ne likhA hai-'bAhara se to kachuyana dIkhe, bhItara jala rahI jota' / AcArya bhikSu ne bhI yahI Azaya prakaTa kiyA hai / Agama sUtroM meM muni ko 'bhAsachanna hutAsana' kahA hai / tapasvI muni bhasmacchanna agni kI bhAMti lagate haiN| vaisI agni jo Upara se rAkha se DhaMkI huI ho aura bhItara pradIpta / tapasvI muni meM tapaH teja kI lakSmI kI prakharatA A jAtI hai / unake mana meM itanI saghana samAdhi utpanna hotI hai ki unake pAsa baiThane vAlA pratyeka vyakti parama zAnti kA anubhava karane lagatA hai / yaha hai taijasa zarIra kA vikAsa / yaha hai taijasa zarIra kI tejasvitA / yaha hai prANa zarIra kA vikAsa / bhagavatI sUtra meM eka prasaMga hai / bhagavAn mahAvIra sAdhanAkAla meM tapasyA adhika karate the / unakA zarIra sUkha gayA thA, kSINa ho gayA thA / skaMdhaka saMnyAsI unake pAsa aayaa| usane bhagavAn ko dekhA aura ekaTaka nihAratA rahA unako / bhagavAn sundara lage, puSTa lge| usakA kAraNa batAte hue vahAM likhA hai-aba bhagavAn pratidina bhojana karane lage haiM, isalie zarIra para camaka A gayI hai / yaha camaka bhojana kI camaka hai| sthUla zarIra ko yadi AhAra na mile to vaha kSINa ho jAtA hai| cAhe vaha zarIra bhagavAn kA ho yA kisI anya vyakti kA ho| prANa-zakti kA teja ho jAnA, tejasvitA kA bar3ha jAnA, yaha taijasa zarIra kA vikAsa hai / jinakA taijasa zarIra vikasita hotA hai, ve jo bAta kahate hai, sAmane vAlA vyakti use TAla nahIM sktaa| yaha hai unakI tejasvitA / yaha taijasa zarIra kA kAma hai / yaha saca hai ki anta meM use bhI kSINa karanA hotA hai / yaha zarIra karma zarIra yA sthUla zarIra meM bAdhaka nahIM banatA / yaha to vidyut zarIra hai, upakaraNa mAtra hai sakriyatA ko yoga dene vAlA hai| * jo abhigrahadhArI hotA hai usakI apanI nizcita maryAdAeM haiN| vaha kisI kA vinaya nahIM karatA, hAtha nahIM jor3agA, Adi-Adi / kyA yaha bhI tapa hai ? yaha saba saMgaThana kI vyavasthA hai| merA kisake sAtha meM saMbaMdha ho, maiM kisakI sevA karUM, kisakI na karUM-ye sArI bAteM vyavahAra ke yA tIrtha ke stara para calatI haiN| do bAteM haiM / nizcaya naya kI bAta hai satya kI pravidhA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa samAdhi 247 aura vyavahAra naya hamezA vyavahAra yA tIrtha ke sAtha jur3A huA hotA hai / saMgaThana meM eka vyakti jur3atA hai aura vaha usakI maryAdA ko svIkAra karatA hai / ye sArI vyavahAra kI bAteM haiN| isake sAtha hama mAnasika parivartana yA Antarika tapa kI sthiti nahIM jor3a sakate / yadi hama aisA karate haiM to donoM meM ulajhana paidA ho jAtI haiM / hAtha jor3anA, sAmane AnA, khar3A honA--yaha koI Antarika tapa nahIM hai / yaha lokopacAra hai / Antarika tapa hai vinaya / usakA artha hai-ahaM kI graMthi kA vimocana / * Apane kahA ki karma ke vilaya ke lie prakriyAeM haiN| yadi hama vedanIya karma kI yA jJAnAvaraNIya karma ko dUra karane ke lie una prayogoM ko kAma meM leM to kyA dikkata hai? dikkata kyA ho sakatI hai ? usa ora dhyAna dene kI AvazyakatA hai| paddhatiyAM nahIM haiM yaha nahIM hai| prAcIna graMthoM meM vibhinna paddhatiyoM ke saMketa milate haiN| kucha spaSTa nirdeza bhI prApta hote haiN| vAThoM karmoM ke lie pUrA kA pUrA vivaraNa milatA hai ki amuka karma ke udaya meM bamuka maMtra kA bApa aura bhamuka tapa / japa aura tapa-donoM sAtha-sAtha jur3e hue milate haiN| kintu Aja ve vismRta-se ho gae haiN| kAna ke pravAha se vismRti A gayI hai / hama una paddhatiyoM kI ora dhyAna kendrita kareM, unheM smRti meM lAeM to Aja unakA prayoga kiyA jA sakatA hai aura lAbha bhI uThAyA jA sakatA hai| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana samAdhi sacamuca maiM ulTA calA hUM aura kabhI-kabhI ulTA calanA bhI jarUrI hotA hai / sabase pahale darzana samAdhi kI carcA honI cAhie thI / kintu jJAna samAdhi, cAritra samAdhi, tapa samAdhi, sAmAyika samAdhi - ina sabakI carcA * hone ke bAda darzana samAdhi kI carcA ho rahI hai / yaha viSaya vyavasthApana ke 'krama meM pahalA rahegA, kintu carcA ke krama meM bAda meM AegA / isakA bhI kAraNa hai / yaha anta meM isalie jarUrI hai ki hamane jitanI carcA kI hai, jitane Age Ae haiM, anta meM yaha mAnakara caleM ki 'vitigicchA samAvaNNeNaM 'appANaM no lahai samAhI - jo saMdehazIla hai vaha samAdhi nahIM pA sakatA / yaha upasaMhAra hai sArI carcA kA / mahAvIra ne sundara bAta kahI hai ki jisake mana meM vicikitsA hai use kabhI samAdhi nahIM mila sakatI / use na jJAna kI samAdhi prApta hotI hai, na cAritra kI samAdhi, na tapa kI samAdhi aura na dUsarI samAdhi / samAdhi use hI milatI hai jisake mana meM koI vicikitsA nahIM hai, saMzaya nahIM hai, saMdeha nahIM hai aura apane lakSya ke prati, apanI paddhati - prati bilakula asaMdigdha hai / eka bhAratIya yuvaka amerikA gayA / vaha apane mitra ke oNphisa meM baiThA thaa| usakA mitra bAra-bAra apanI patnI ko phona kara rahA thaa| Adhe-Adhe 'ghaMTe meM phona para patnI se bAta karate dekha, usane pUchA- 'ApakA to patnI para bahuta prema hai, phira bAra-bAra phona kisalie karate haiM ?' vaha bolA - 'saca batAUM, prema kucha bhI nahIM hai / mujhe yaha bharosA hI nahIM hai ki vaha ghara para hai mujhe chor3akara kisI dUsare ke sAtha calI gayI hai / isalie samaya ke thor3ethor3a e antara se yaha tasallI kara letA hUM ki sthiti kyA hai ? ' kyA aisA vyakti, jise yaha bharosA nahIM hai ki ghaMTA do ghaMTA bAda usakI patnI rahegI yA nahIM, kabhI samAdhi pA sakatA hai ? kabhI nahIM / jahAM bharosA nahIM, vizvAsa nahIM, use kabhI samAdhi nahIM mila sakatI / samAdhi ke lie vizvAsa kA honA bahuta jarUrI hai / AsthA kA honA bahuta jarUrI hai / vyakti dhyAna prAraMbha karatA hai, para socatA rahatA hai ki saphala hoUMgA yA nahIM, vaha pahale kadama para hI skhalita ho jAtA hai / vaha lakSya taka nahIM pahuMca pAtA / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana samAdhi 246 vAstava meM sabase pahale vicikitsA chUTanI cAhie / isIlie ucita hI kahA hai - 'nAdaMsaNissa nANaM - jisameM darzana nahIM, zraddhA nahIM, vizvAsa nahIM, sAkSAtkAra nahIM, usameM jJAna bhI nahIM hai / jisameM jJAna nahIM hai, usameM caritra nahIM ho sakatA - 'nANeNa vidya na huMti caraNaguNA / ' jJAna samAdhi aura cAritra samAdhi - ye saba darzana ke bAda hone vAlI samAdhiyAM haiN| sabase pahale darzana kI samAdhi honI cAhie kyoMki itarabhAva sahana nahIM hotA / jaba taka kaiMsara hai, vraNa hai, taba taka samAdhi kaise hogI ? tIna zalya haiM- - mAyA zalya, nidAna zalya aura mithyAdarzana zalya / jaba taka mithyAdarzana zalya bhItara vidyamAna hai taba taka samAdhi kI bAta yA kalpanA nirarthaka hai / isake rahate samAdhi kabhI nahIM A sakatI / samAdhi ke lie pahalI zarta hai ki zalya na rahe / zalyacikitsA se ghAva bhara jAtA hai / koI pIr3A nahIM hotI / jaba pIr3A nahIM hotI hai to samAdhi avazya prApta hotI hai / prAcIna kAla meM aneka dArzanikoM ke samakSa yaha prazna AyA ki dharma kA mUla kyA hai ? bhinna-bhinna dRSTikoNoM se isa para vicAra huA aura bhinna-bhinna samAdhAna prastuta hue| kisI ne kahA- 'viNayamalo dhammo' - dharma kA mUla vinaya hai / kisI ne kahA- 'dayAmUlo dhammo ' - dharma kA mUla dayA hai / AcArya kundakunda ke samakSa bhI yaha prazna upasthita huA / unhoMne samAdhAna kI bhASA meM kahA - 'vaMsaNamUlo dhammoM' - dharma kA mUla hai darzana / jo dekhatA hai vahI dharma ko prApta hotA hai / dekhanA kyA hai ? jo atIta ko kATakara, bhaviSya ko baMda kara, kevala vartamAna ko dekhatA hai, usakA nAma hai dekhanA / usI kA nAma hai - sAdhanA / vartamAna kI dhArA meM atIta aura bhaviSya -- donoM kI dhArA mile nahIM to samajha lIjie ki Apane sAdhanA ke kSetra meM praveza kara liyA, Apako dekhanA A gyaa| jahAM ina tInoM kAloM-atIta, bhaviSya aura vartamAna kI saMlagnatA hai, vahIM sAdhanA kA sabase bar3A vighna hai / sAdhanA ko tInoM kAloM ko alagaalaga kara denA hai, tor3a denA hai / isameM hameM pUrNa anityatA kA sUtra kAma meM lenA hai | saMgrahanaya, vyavahAranaya aura RjusUtra naya - ye tIna naya haiM, tIna dRSTiyAM hai / saMgrahanaya kI dRSTi se abheda kA dRSTikoNa hamAre sAmane prastuta hotA hai / vyavahAranaya hameM bheda kI ora le jAtA hai / RjusUtra naya kI dRSTi se kevala vartamAna hI hamAre samakSa prastuta hotA hai / kevala vartamAna, na atIta aura na Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya bhaviSya / vartamAna vahI hai jo atIta se TUTa cukA hai aura bhaviSya se vicchinna hai / jahAM na atIta hai aura na bhaviSya hai, kevala vartamAna hai / atIta kA astitva nahIM hai kyoMki vaha bIta cukA / anAgata kA bhI astitva nahIM hai kyoMki vaha abhI taka prApta nahIM hai / astitva hai kevala vartamAna kA, kyoMki vaha hai / isIlie sAdhanA meM vartamAna kA mahattva hai, na atIta kA aura na bhaviSya kA / hama vartamAna meM jiiyeN| yadi hama vartamAna meM jIte haiM to sAdhanA bahuta Age bar3ha jAtI hai| hameM dhyAna vartamAna meM karanA hai| usa samaya vighna AtA hai atIta se / itanI smRtiyAM ubharane lagatI haiM ki vartamAna hAtha se chUTa jAtA hai, Dora chUTa jAtI hai, vartamAna kA kSaNa nikala jAtA hai / aura dhyAna-sAdhaka atIta ke pravAha meM baha jAtA hai / usakA anta nahIM hai / smRtiyoM kA kyA anta ho ? dUsarA vighna AtA hai-bhaviSya kI ora se / dhyAna-sAdhaka dhyAna karane baiThatA hai / usakA mana bhaviSya kI sukhada kalpanAoM se bhara jAtA hai / vaha socane laga jAtA hai kala kyA karanA hai ? bhAge kyA karanA hai ? vaha kalpanA meM DUba jAtA hai ki vartamAna hAtha se nikala jAtA hai / isa prakAra donoM ora se--atIta se bhI aura bhaviSya se bhI-kaThinAiyAM AtI haiN| aura sApaka bhaTaka jAtA hai / vaha kho jAtA hai atIta kI gaharAiyoM meM yA bhaviSya kI UMcAiyoM meM / isa sthiti meM RjusUtra naya kA dRSTikoNa yathArthatA prastuta karatA hai / vaha kevala vartamAna ko pakar3akara calatA hai| maiM samajhatA hUM ki yaha dRSTikoNa tattva kI dRSTi se asatya nahIM to pUrNa satya bhI nahIM hai| kintu sAdhanA kI dRSTi se yaha bahuta hI mUlyavAna sUtra hai| yaha vartamAnagrAhI sUtra hai| vartamAna meM hama raheM-yahI isakA mUla hai| vedAnta ne bhI abheda ke dRSTikoNa kA pratipAdana kiyA hai| vedAnta kA yaha mahattvapUrNa siddhAnta hai / abheda kA dRSTikoNa pUrNa satya hai, yaha maiM nahIM kaha sakatA / satya hai, yaha kahA jA sakatA hai / sAdhanA kI dRSTi se yaha atyanta mahattvapUrNa siddhAnta hai / jahAM abheda kI pratIti hotI hai vahAM maitrI, samatA aura ahiMsA kA pUrNa vikAsa hotA hai / zukladhyAna ke do prakAra haiM-pRthaktvavitarka-savicAra aura ekatva-vitarka-avicAra / jaba hama bheda kI bhUmikA meM rahate haiM, taba taka savicAra hotA hai / hamArA dhyAna badalatA rahatA hai, saMkramaNa hotA rahatA hai / jaba hama abheda kI bhUmikA meM rahate haiM taba avicAra hotA hai / hamArA dhyAna avicAra hotA hai, vaha badalatA nahIM / usameM saMkramaNa nahIM Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana samAdhi 251 hotA / sarvathA avicAra rahatA hai, avicAra kI anubhUti hote hI maitrI kA, ahiMsA kA samatA kA hamAre jIvana meM nirbAdha praveza ho jAtA hai / eka AdamI bhaiMse ko pITa rahA thA / tukArAma ne kahA- 'tuma mujhe pITa rahe ho / ' usane kahA - 'mahArAja ! Apako nahIM, bhaiMse ko pITa rahA hUM / ' tukArAma bole-nahIM, eka-eka kor3A jo bhaiMse kI pITha para par3a rahA hai, usakA merI pITha para prahAra ho rahA hai / isIlie to kaha rahA hUM ki tuma bhaiMse ko nahIM, mujhe pITa rahe ho / ' yaha abhedAnubhUti hai, abheda kA anubhava hai / tukArAma ne itanA abheda sAdha liyA ki bhaiMse aura svayaM meM koI antara nahIM rahA / bhaiMse kI piTAI ne svayaM kI piTAI kA tIvra anubhava karA DAlA / itanI ekAtmatA usake sAtha jur3a gayI / kabIra kA putra kamAla ghAsa kATane jaMgala gayA / sAmane athAha ghAsa hai / kamAla vahAM khar3A hai aura ekaTaka use nihAra rahA hai / madhyAhna huA / dina DhalA / sAMjha ho gaI / kamAla khar3A hI rahA aura dekhatA rahA ghAsa ko / kabIra AyA / putra ko isa prakAra khar3e dekhakara bolA- 'khar3A khar3A kyA dekha rahA hai ? sAMjha ho calI hai / ghAsa kATa aura ghara cala / ' kamAla kA dhyAna TUTA / vaha bolA- ' kise kATUM ? kaise kATUM ? jo prANadhArA mere bhItara pravAhita ho rahI hai vahI prANadhArA isa ghAsa meM pravAhita ho rahI hai / iseM kaise kATUM ? nahIM kATa sakatA / kyA maiM apane hI hAthoM apanA chedana - bhedana karUM ? yaha saMbhava nahIM hai / yaha sarvathA asaMbhava hai / ' yaha abhedAnubhUti hai, ekAtmatA kA anubhava hai / jaba yaha abhedAnubhUti sAkSAt ho jAtI hai taba kyA sAdhanA zeSa raha jAtI hai ? kucha bhI nahIM / sAdhanA vahAM zeSa rahatI hai jahAM bheda kA anubhava hotA hai| jahAM abhinnatA sarva jAtI hai vahAM koI bhinna dikhAI nahIM detA / AcArya siddhasena ujjaina ke eka maMdira meM so rahe the / mUrti kI ora paira the / rAjA taka zikAyata phuNcii| rAjA ne Adeza diyA ki muni ko maMdira se haTA diyA jAe / rAjapuruSa Ae / muni se nivedana kiyA / para ve vahAM se haTe nahIM / rAjapuruSoM ne una para kor3e barasAe / muni haMsate rahe / una para kor3e kA eka bhI prahAra nahIM ho rahA thA / vaha prahAra ho rahA thA anta: pura kI rAniyoM para / rAniyoM kI pITheM chila gaIM, lahUluhAna ho gaIM / muni ne itanA abheda sAdha liyA thA ki kor3A par3a rahA hai unakI pITha para aura mAra laga rahI hai antaHpura kI mahArAniyoM kI pITha para / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya jahAM sthUlatA kA bheda samApta hokara abheda kI sthiti A jAtI hai vahAM sAdhanA paripakva ho jAtI hai / dArzanika dRSTi se jo AnevAlI ulajhaneM yA asamAdhiyAM haiM, unakA nirasana tIna dRSTiyoM se kiyA jA sakatA hai 1. abheda kI dRSTi-advaita yA vedAnta kI dRSTi / 2. bheda kI dRSTi-naiyAyika aura vaizeSika kI dRSTi / 3. RjusUtra kI dRSTi-bauddha darzana kI dRSTi ina tInoM dRSTiyoM kA sApekSa prayoga kara hama darzana kI samasyAoM ko sulajhAeM to hameM darzana kI samAdhi prApta hogI aura samAdhi tathA sAdhana ke kSetra meM Ane vAlA pahalA vighna samApta ho jaaegaa| ____ samAdhi kI dUsarI sabase bar3I bAdhA hai-asNtoss| Aja koI bhI aisA kSetra nahIM hai jahAM asaMtoSa na ho| cAhe dhanikoM kA kSetra ho yA garIboM kA, cAhe zAsakoM kA kSetra ho yA zAsitoM kaa| sarvatra asaMtoSa hI asaMtoSa hai| kyA sAdhanA ke dvArA ise miTAyA jA sakatA haiM ? hAM, miTAyA jA sakatA hai| sAdhanA kI upalabdhi hamAre vartamAna kI samasyA ke samAdhAna meM honI caahie| isI vyApaka saMdarbha meM hamane samAdhi kI carcA kI hai| kucheka kSaNa hama dhyAna meM baiThe yA samAdhi meM raheM taba taka hameM samAdhAna mile, zAMti mile aura jIvana ke vyavahAra ke kSetra meM utarate hI asamAdhAna mile, azAMti ubhare, aisI sthiti meM maiM mAnatA hUM ki aisI sAdhanA kA koI mUlya nahIM ho sktaa| Aja itane vyasta jIvana meM itanA samaya nahIM bitAyA jA sakatA, usa kSaNika samAdhAna ke lie, zAMti ke lie| Aja kisI ke pAsa itanA samaya bhI nahIM hai / sAdhanA kA pariNAma vaha AnA cAhie ki dhyAna yA sAdhanA meM rahe, kevala usa samaya taka ke lie hI nahIM, kintu dina-rAta sAdhaka ke mana meM asamAdhi yA asaMtoSa paidA ho hI nhiiN| mana kA nirmANa hI aisA ho jAe to sAdhanA kA vizeSa artha ho sakatA hai, anyathA nhiiN| isake lie Ane vAlI jo ulajhaneM haiM, una para bhI darzana samAdhi ke antarAla meM vicAra kara lenA caahie| pahalI ulajhana hai-asaMtoSa kii| asaMtoSa kisa bAta kA hai ? jo pAsa meM hai usakA yA jo pAsa meM nahIM hai usakA ? asaMtoSa isa bAta se ubharatA hai ki 'vaha hamAre pAsa nahIM hai / ' yahI asaMtoSa kA mukhya kAraNa hai / hama yaha nahIM dekhate ki yaha hamAre pAsa hai| eka karor3apati hai| usake pAsa karor3a kI saMpatti hai / karor3a kI saMpatti hai, usakA use koI saMtoSa nahIM / usakA asaMtoSa yaha hai ki usake pAsa pAMca karor3a kI saMpatti nahIM hai / maMtrI bana gayA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana samAdhi 253. isa bAta kA use saMtoSa nahIM hai use asaMtoSa isa bAta kA hai ki vaha mukhyamantrI nahIM hai| mukhyamantrI bana gayA, isa bAta kA use saMtoSa nahIM hai, use asaMtoSa isa bAta kA hai ki vaha pradhAnamantrI nahIM banA / jo hai usakA asaMtoSa nahIM hotA / AdamI hamezA abhAva ko dekhatA hai, abhAva ko khojatA hai / mere pAsa yaha hai, parantu yaha nahIM hai| mere pAsa vaha hai parantu vaha nahIM hai| yahI asaMtoSa kA mUla kAraNa hai / yahI darzana kA mUla doSa hai / sAdhaka kA kAma yaha hai ki vaha jo nahIM hai, use na dekhe, jo hai use dekhe / itanA-sA antara hai-sAdhaka meM aura asAdhaka meM, sAdhanA meM aura asAdhanA meM, dhyAna karane meM aura dhyAna na karane meN| itanA-sA hI antara hai| jo abhAva ko dekhatA hai vaha na sAdhanA karatA hai, na dhyAna karatA hai, na samAdhi karatA hai, aura na dharma kI dRSTi se dekhatA hai| vaha hamezA bAhara ko hI dekhatA hai, sAmane vAle ko hI dekhatA hai| jise dekhanA A gayA, jise sAdhanA kI dRSTi prApta ho gaI, vaha 'ha' ko dekhegA, 'nahIM hai' ko nahIM dekhegaa| abhAva ko nahIM dekhegA, bhAva ko dekhegA / apane jIvana meM bhAvAtmaka dRSTi ko prakaTa karanA, bhAvAtmaka dRSTi kA udaya karanA aura abhAvAtmaka dRSTi ko samApta karanA--yaha hai hamArA darzana / yaha hai darzana kI samAdhi / jisa vyakti ko yaha dRSTi prApta ho jAtI hai, use kabhI asaMtoSa nahIM hotaa| phira vaha apane astitva ko dekhane laga jAtA hai, jo pAsa hai use dekhane laga jAtA hai / aba use koI kaThinAI nahIM hotii| vaha kaThinAiyoM kA pAra pA jAtA hai / kintu jaba taka 'yaha nahIM hai, vaha nahIM hai' kI dRSTi samApta nahIM hotI, taba taka kaThinAiyAM aura asamAdhiyAM AtI rahatI haiN| unakA kabhI pAra nahIM pAyA jA sktaa| isalie darzana kI samAdhi kI prApti ke lie yA samagra sAdhanA kI dRSTi se yaha bahuta hI Avazyaka hai ki hama apane astitva ko dekheM, 'hai' ko dekheN| yaha dRSTi prApta hote hI abhAva kI, asaMtoSa kI dRSTi samApta ho jAegI aura sAdhanA kA eka bahuta bar3A rahasya hamAre hAtha meM A jAegA / usa sthiti meM hama hajAroM asaMtoSoM ke bIca pUrNa saMtoSa aura pUrNa samAdhi kA jIvana jI skeNge| * vartamAna kI sAdhanA meM bhUta aura bhaviSya kA pravAha samApta ho jAtA hai| 'hai' kI na to smRti rahatI hai aura na klpnaa| isa dRSTi se sAdhanA zabda samApta ho jAtA hai| kyoMki sAdhanA karate haiM kalpanA dvArA, 'hai' se haTakara kyA bananA hai ? honA kyA hai ? ke lie to banane meM sAdhanA mAtI hai / taba Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kahAM AtI hai 'hai' ko sAdhanA? Apa kyA kahate haiM ? __ sIdhA-sA uttara hai iskaa| sAdhanA ke lie kucha nahIM bananA hai / banane ke lie sAdhanA hai| banane ke lie to pahale Apane kara liyA-yaha bananA hai / aba banane ke lie jaba sAdhanA prArambha hogI phira kucha nahIM bananA hai / sAdhanA meM to khAlI honA hai| khAlI hoMge taba hI kucha baneMge / yadi bananebanane kI bAta dimAga meM savAra rahI to banane kucha aura cale aura bana jAeMge kucha aura / sAdhanA se asAdhanA meM cale jaaeNge| ___zaMkarAcArya kA eka vAkya hai-'cittasya ekAgratA samAdhAnam'-citta kI jaba ekAgratA hotI hai taba samAdhAna yA samAdhi prApta hotI hai / 'kyA honA hai'-yaha to sAdhanA ke prArambha meM hama socate haiM / jaba karane baiThate haiM taba isa bAta ko nikAla denA hotA hai aura mana ko 'hai' meM lagA denA hotA 'hai' meM mana lagate hI 'honA hai' vaha svataH ho jAegA / sAdhanA zabda ko bhI Apa samApta kara deN| usa zabda meM hI jur3e raheM to sAdhanA kI jagaha kucha aura A jaaegaa| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra samAdhi prANAyAma ke tIna aMga haiM-pUraka, kuMbhaka aura reck| dUsare zabdoM meM zvAsa ko bharanA, rokanA aura chodd'naa| Aja maiM AdhyAtmika prANAyAma kI carcA kruuNgaa| isakA sambandha zvAsa se nahIM hai| yaha utkRSTa prANAyAma hai| isake do hI aMga haiM-kuMbhaka aura recaka / isameM pUraka kI jarUrata nahIM hai| pUraka kI jarUrata to taba ho jaba bhItara nahIM ho aura bAhara se kucha lenA pdd'e| jo cAhie vaha saba bhItara prApta hai, bAhara kucha bhI nahIM hai| para jo nahIM cAhie vaha bhI bhItara jur3A huA hai, usakA recana kara denA hai| kuMbhaka karanA hai / kevala do kriyAeM karanI haiM recaka aura kuMbhaka / isa AdhyAtmika prANAyAma kA nAma hai cAritra / cAritra ke do hI kAma haiM-khAlI karanA aura nigraha krnaa| mahAvIra kI vANI meM-'eyaM cayarittakaraM cAritaM hoi ahiyA-jo bhara rakhA hai, saMcaya kara rakhA hai, use khAlI kara denA cAritra hai / saMcaya ko bAhara pheMkanA, Dhera ko samApta kara denA cAritra hai| yaha pahalA kAma hai| usakA dUsarA kAma hai-nigraha karanA--'caritteja niginnhaai|' AdhyAtmika prANAyAma kI kevala do kriyAeM hai-kuMbhaka aura recaka / ina donoM prakriyAoM kA saMyukta nAma hai-cAritra / AdhyAtmika prANAyAma kI bahuta sundara prakriyA hai| kyoMki kuMbhaka ke binA koI kAma nahIM cltaa| kaMbhaka hai nigraha kI zakti / yadi hamArI nigraha kI zakti vikasita nahIM hotI hai to hama kucha nahIM kara skte| korI nigraha kI zakti se bhI kAma nahIM banegA / nigraha kI zakti to hai, para saMcaya ko bAhara pheMkane kI tAkata nahIM hai, to saphalatA nahIM milegI / andarI saphAI honI cAhie aura nigraha bhI honA cAhie, jisase ki dUsarA andara A na ske| eka upabhoktA ne eka kilo cInI khriidii| dUsare dina usane dukAnadAra ko eka noTa likhA-'cInI meM kaMkara itane haiM ki cAya banAI nahIM jA sakatI aura sar3aka banAne meM ve kama par3ate haiN|' yadi hamAre caitanya meM itane kaMkara hoM to caitanya kI cAya banatI nahIM hai, usameM miThAsa nahIM AtA / kUr3e-karakaTa ko khAlI karanA atyanta Avazyaka hai| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya saMcaya ko khAlI karanA hai to sAtha meM nigraha-zakti kA bhI vikAsa karanA hogaa| yaha kyoM jarUrI hai-isake pIche bhI eka siddhAMta hai / vaha yaha ki vyakti svatantra hai, vaha dUsaroM para nirbhara nahIM hai| Atma-kartRtva kA siddhAMta, Atma-svatantratA kA siddhAMta hI nigraha kA siddhAMta hai| ise sUkSmatA se samajhanA hai / hama krodha ke, vAsanA ke hAramonsa ko iMjekzana ke dvArA badala sakate haiN| kintu isameM hamArA kyA ? yaha to eka yantra ke dvArA huA hai| kyA AtmA kA itanA bhI kartRtva nahIM hai ? kyA AtmA itanI svatantra nahIM hai ? kyA AtmA itanA adhIna aura itanA nirbhara hai ki yAMtrika kriyA kI bhAMti saba kucha ho jaae| ho to sakatA hai, para vaha cAritra nahIM hai / cAritra do bAtoM para nirbhara hai--pahalI bAta hai AtmA kI svatantratA aura dUsarI bAta hai AtmA kA puruSArtha / puruSArtha kA artha hai saMyama meM vIrya--'saMjamammi ya vIriyaM' / yadi injekzana ke dvArA hAramonsa kI rAsAyanika kriyAoM ko badalakara saMyama kiyA jA sakatA hai taba saMyama meM puruSArtha karane kI AvazyakatA hI kyA hai ? yaha to sabase sIdhA tarIkA hai, mArga hai / na zivira lagAne kI AvazyakatA hai aura na zAstroM ke adhyayana-adhyApana kI AvazyakatA hai| DaoNkTara kI zaraNa meM jAo, injekzana lagavA lo, sAdhu bana jAoge, bhale AdamI bana jAoge, bure nahIM rahoge / kintu isase hama acche nahIM baneMge, yantra bana jAyeMge aura AtmA ke astitva se haTa jaayeNge| use hama asvIkAra kara deMge / usakA koI astitva nahIM rahegA, kartRtva nahIM rhegaa| AtmA kA kartRtva taba hai ki vaha svatantra hai / vaha nimittoM se prabhAvita hotI hai, para usameM nimittoM ko hataprabha karane kI zakti bhI hai| vaha unheM badala bhI sakatI hai| nirvIrya banA sakatI hai / vaha nimittoM ke vaza meM nahIM hai| nimitta usa para hAvI hone kA prayatna karate haiM, use parAsta aura parAjita karane kA prayatna karate haiM, para AtmA meM itanI kSamatA hai, itanA vIrya hai ki vaha nimittoM ko pachAr3a sakatI hai / vahAM hamArA saMyama kA siddhAMta puruSArtha aura AtmA ke svatantra karttatva para vikasita hotA hai / yaha caritra kA siddhAMta AtmA kI svatantratA kA aura puruSArtha kA siddhAMta hai| hama jAnate haiM ki karma ke bandhana hamAre sAtha haiN| ve prakaTa hokara hameM prabhAvita karate haiM / hamAre zarIra meM jitane karmasthAna haiM, jitanI granthiyAM haiM,. ve saba hamAre caitanya ko, hamAre Ananda ko, hamArI zakti ko kSata-vikSata, AvRta aura vikRta karane kA prayatna karatI hai| para hama unake sAmane morcA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra samAdhi 257 bAMdhakara khar3e hote haiM / cAritra bahuta bar3A saMgharSa hai, yuddha hai / jo vyakti cAritra ko svIkAra karatA hai, mahAyuddha meM kUda par3atA hai, saMgharSa ko svIkAra karatA hai| vaha jIvana ke saMgharSa meM A jAtA hai| kisI bhAI ne kahA thA ki jaba dhyAna karane baiThatA hUM taba adhika caMcalatA AtI hai / AnI caahie| yahI to saMgharSa hai / Apane dhyAna prArambha kiyA aura ApakI caMcalatA na bar3he to isakA matalaba hai ki Apa dhyAna meM gae hI nhiiN| yaha to saMgharSa kA pahalA cihna hai ki Apa saMgharSa meM utare haiM aura pahale hI kSaNa tagar3A pratirodha ho rahA hai, kar3A saMgharSa ho rahA hai / caMcalatA itanI tIvratA se A gaI ki Apako bhAna hone lagA ki bhItara bhI kharAbI hai; anyathA Apako bhAna hI nahIM hotaa| jo saMyama nahIM karatA use yaha anubhava nahIM hotA ki mere bhItara bhI vAsanA bhI hai, krodha bhI hai, Avega bhI hai, Aveza bhI hai| khataranAka mor3a Ate haiM / Apa yaha na mAneM ki sAdhanA karane vAlA pahale hI dina vijaya pA letA hai| aura agara yaha koI DhoMga karatA hai ki maiMne sAdhu jIvana yA zrAvaka jIvana kI sAdhanA prArambha kI aura maiM to pAra pA cukA, to yaha bahuta bar3A DhoMga hogaa| sAdhanA ke prArambha kA artha hai-saMgharSa ke morce para khar3e honA, saMgharSa meM utaranA / itane mor3a Ate haiM ki use lagatA hai-aba dabAyA jA rahA hUM, aba naSTa hotA jA rahA huuN| saMgharSa to abhI prArambha huA hI hai| jaba usakA madhya-bindu AegA taba aisA lagegA ki kahIM Apa nIce girate jA rahe haiN| bar3e-bar3e sAdhakoM kA yaha anubhava hai ki Age kI sthiti meM jaise hI ve Age bar3hane lage ki unheM aisA anubhava huA ki ve pIche girate jA rahe haiN| vivekAnanda ne apane jIvana ke eka prasaMga meM likhA hai-'dhyAna kI amuka avasthA ko pAra karane para yaha spaSTa anubhava hone lagA ki vAsanAeM bhayaMkara AkramaNa kara rahI haiM / andara ke vikAra itane ubharakara A rahe haiM ki unheM saMbhAla pAnA kaThina-sA ho rahA hai|' mahAvIra ke prasaMgoM meM yaha carcita hai ki devatAoM ne unheM bahuta kaSTa diye / yaha eka dRSTikoNa hai / dUsarA dRSTikoNa yaha hai ki devatA Aye yA nahIM, ise chor3a deM, kintu vAsanAoM ke saMgharSa, dabe hue saMskAroM ke saMgharSa to nizcita hI Ae / unhoMne mahAvIra ko satAnA prArambha kiyA, anukUla rUpa meM bhI aura pratikUla rUpa meN| bahuta satAyA, bahuta satAyA / paurANikatA kI bhASA meM kaheM to devatAoM ne aura yoga kI bhASA meM kaheM to saMskAroM ne unako staayaa| donoM meM koI antara nahIM hai| mUla bAta yaha hai ki hama jaise-jaise saMgharSa ko teja karate haiM, mahAyuddha kI jvAlA ko jaise-jaise Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya prajvalita karate haiM, vaise-vaise bhayaMkaratA bar3hatI hai| vaha hamAre sAmane A khar3I hotI hai / caya ko khAlI karane kI bAta sIdhI nahIM hai / isa sAdhanA meM itane saMgharSa, itane utAra-car3hAva, itanI vikaTa paristhitiyAM sAmane AtI haiM ki sAdhaka ko sAvadhAna aura jAgarUka hokara apanA mArga taya karanA hotA hai / isalie use nigraha kI sthiti meM jAnA par3atA hai, nigraha kI zakti ko bar3hAnA par3atA hai / saMgharSa to cala rahA hai aura yadi surakSA kI paMkti majabUta na ho to parAjaya kA muMha dekhanA par3atA hai| yuddha kI vyUha-racanA meM surakSA-paMkti kA bahuta bar3A mahattva hai| nigraha kI zakti hamArI surakSA paMkti hai| isake hone para bAhara se koI khatarA nahIM A sakatA / nigraha aura caya kA riktIkaraNadonoM sAtha-sAtha calate haiN| dUsare zabdoM meM kuMbhaka aura recaka ke AdhAra para cAritra kI samAdhi khar3I hotI hai| cAritra ke sAta aMga haiM / inameM pahalA aMga hai anAzaMsA / jaba taka hamArI AzaMsA samApta nahIM hotI, cAritra jIvana meM nahIM aataa| mana meM AzaMsA hai, arthAt AkAMkSA hai, abhilASA hai, taba taka cAritra A nahIM sktaa| cAritra meM sabase bar3I bAdhA hai--jIvana kI AzaMsA / jIvana kI AzaMsA hone kA artha hai-mauta kA bhaya / AzaMsA aura bhaya-do cIja nahIM haiN| Apako bhaya vahIM hai jahAM Apake mana meM koI AzaMsA hai / dhana kI AzaMsA hai isalie corI kA yA cora kA bhaya banA rahatA hai / yadi dhana kI AzaMsA na ho to cora kA bhaya kabhI nahIM ho sakatA / jaba taka jIvana kI AzaMsA hai taba taka mauta kA bhaya nahIM miTa sktaa| mauta kA bhaya kA mUla hai jIne kI aashNsaa| jaba taka bhaya hai taba taka samatA nahIM A sakatI, sAmAyika nahIM A sktaa| mahAvIra ne kahA--'sAmAiya mAhu tassa jaM, jo appANa bhae Na baMsae'-sAmAyika usake ho sakatA hai jisake mana meM bhaya nahIM hotaa| bhaya aura sAmAyika-donoM sAtha nahIM cala sakate / jahAM AzaMsA hogI vahAM bhaya hogaa| anAzaMsA ke binA abhaya nahIM A sakatA aura abhaya ke binA sAmAyika nahIM ho sakatA, samatA nahIM ho sakatI / cAritra kA pahalA aMga hai anAzaMsA, dUsarA hai abhaya aura tIsarA hai samatA / ye tInoM bahuta mahattvapUrNa haiM / sAdhanA ke lie ye itane bahuta mahattvapUrNa haiM ki AdhyAtmika sAdhanA karane vAlA koI bhI vyakti yadi AzaMsA aura bhaya se mukta nahIM haiM to vaha hamezA viSama sthiti meM rahegA, samatA kA vahI sparza kara paayegaa| usake lie cAritra sambhava nahIM hogaa| cAritra kA Adi-biMdu hai samatA aura samatA kI pRSThabhUmi meM hai anAzaMsA, tathA isake Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra samAdhi 256 sAtha abhaya kA honA bahuta jarUrI hai| koI bhayabhIta bhI hai aura sAdhaka bhI hai-yaha samajha meM Ane vAlI bAta nahIM hai| bhaya bhI hai aura sAdhanA bhI hai, yaha kabhI nahIM ho sktaa| jahAM sAdhanA hai vahAM sabase pahale abhaya prakaTa hogaa| bhaya aneka prakAra kA hai| usameM do mukhya haiM-pUjA-pratiSThA kI kamI kA bhaya aura mauta kA bhaya / jaba ye donoM bhaya miTa jAte haiM to duniyA meM koI bhaya hai hI nahIM / AdamI jIvana kI AzaMsA se socatA hai-kala kyA hogA? jIvana kaise calegA ? bur3hApe meM kyA hogA ? sArI kI sArI jIvanaiSaNa ke sAtha bhaya kA yaha tAnA-bAnA bunA rahatA hai / jaba pUjA-pratiSThA kI kamI kA bhaya satAtA hai taba vyakti socatA hai--yaha hogA to loga kyA kaheMge ? Aja itanA sammAnita hUM, kala kyA hogA ? kucha sAdhu bhI isase achUte nahIM haiM / ve bhI socate haiM-yaha sacAI to hai, kintu yadi hama aisA karane lageMge to loga hameM mAnanA chor3a deMge / bhaya chA jAtA hai| ve satya ko bhI dabAne kA prayatna karate haiM / yaha satya kI sAdhanA nahIM ho sakatI, saMyama aura cAritra kI sAdhanA nahIM ho sktii| usake lie abhaya honA jarUrI hai / abhaya AegA taba samatA kA vikAsa hogaa| sAmAyika AtA hai taba jIvana meM cAritra kI pahalI kiraNa phUTa par3atI hai| samatA ke bAda AtA hai saMyama-nigraha kI zakti kA prAdurbhAva / satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-ye sArI bAteM samatA ke bAda prakaTa hotI haiM / saMyama ke bAda jo agalA caraNa hai, vaha hai samyak-caryA kA / pAMca mahAvrata aura pAMca samitiyAM arthAt saMyama aura samyak-caryA / isase agalA caraNa hai-dhyAna / yaha chaThA aMga hai / dhyAna bhI caritra kA anivArya aMga hai / vaha tIna guptiyoM meM varNita hai-mana kI gupti, vacana kI gupti aura kAyA kI gupti / sAtavAM aMga hai-apramAda / cAritra ke ye sAta aMga haiM--anAzaMsA, abhaya, samatA, saMyama, samyakcaryA, dhyAna aura apramAda / jo ina sAta aMgoM kI samyak upAsanA karatA hai, vaha cAritra kI samyak upAsanA karatA hai / ___ bhagavAn mahAvIra ne eka prasaMga meM apanA Atma-vizleSaNa karate hue kahA-'jahettha mae sandhi jhosie, evamannattha dujjhosie'- maiMne jisa parAkrama ke sAtha isa saMdhi ko khapAyA hai, aisA anyatra durlabha hai / maiMne jisa parA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya krama se isa gAMTha ko kholA hai, aisA anyatra durlabha hai / yaha sunane meM garvoktisI lagatI hai, para hai yaha saca / jisa parAkrama ke sAtha, jisa puruSArtha ke sAtha bhagavAn mahAvIra ne cAritra kA dIpa prajvalita kiyA, zAyada aisA anyatra durlabha hI milegA / unhoMne sAre jIvana kI saMgharSa bhUmi meM parAkrama aura purupArtha ko bahuta mahattva diyA / koI bhI sAdhaka isa sAdhanA ke samarAMgaNa meM, saMgharSa - bhUmi meM, itane parAkrama kA prayoga nahIM karatA to na vaha mahAvIra bana sakatA hai aura na mahAvIra kI bhUmikA taka pahuMca sakatA hai aura na usa samAdhi ke biMdu taka pahuMca sakatA hai jo ki cAritra kI samAdhi kA biMdu hai / isameM mahAvIra kA mArga sabase kaThora mArga hai / ise kahA gayA hai-- 'duranucare magge' - ' - isa para cala pAnA bar3A kaThina hai / kyoM kaThina hai ? 'duranucara' kA tAtparya dUsarA hai, ise hama samajheM / na haThayoga ke anusAra prANa kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka mUlAdhAra se calatA hai aura eka-eka cakra kI sAdhanA karatA huA, sahasrAra cakra taka pahuMcane kA prayAsa karatA hai, usakI sAdhanA karatA hai / yaha kaThora mArga hai / rAjayoga kI sAdhanA karane vAlA AjJAcakra se sAdhanA prArambha karatA hai aura Age calA jAtA hai / yaha bhI kaThora mArga hai / kintu adhyAtma yoga kI sAdhanA karanA sabase adhika kaThora mArga hai / isakA sAdhaka kisI bAharI cIja kA sahArA nahIM letA / vaha na to kisI Asana ko mukhyataH detA hai, na prANAyAma ko, mUlAdhAra cakra se prArambha kara sahasrAra cakra taka pahuMcane kA prayatna karatA hai, na AjJA cakra se calakara sahasrAra cakra taka pahuMcane kA prayAsa karatA hai / vaha kevala caitanya ke anubhava ke sahAre Age bar3hatA hai / kevala AtmA kI zakti ke sahAre, binA bAhya vastuoM kA Alambana lie, AtmA ko zaktizAlI banAkara usako usa sAdhanA meM jhoMka denA, sabase kaThina sAdhanA paddhati hai / mahAvIra ne isakA Alambana liyA, isalie isakA mArga duranucara hai / cAritra kA mArga kaThoratama mArga hai aura isalie isameM parAkrama ko adhika prajvalita karanA par3atA hai, caitanya ko adhika prajvalita karanA hotA hai, dasa-pAMca kA sahArA mila jAe to vyakti socatA hai, calo vaha bhI sahArA dene vAlA hai; yaha bhI sahArA dene vAlA hai / cAroM tarapha sahAre sahAre haiM, taba khuda ko utanA khapanA nahIM par3atA / kintu rANA pratApa jaisI sthiti A jAe, jaMgala meM rahanA aura svataMtratA kI lar3AI lar3anA - yaha bahuta kaThina karma hai| baccoM ko khAne ke lie ghAsa-pAta kI roTI mile aura svataMtratA kI lar3AI cale, Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra samAdhi 261 duniyA meM kabhI - kabhI aise prasaMga ghaTita hote haiM aura kisI-kisI vyakti ke sAtha / mahAvIra kI sAdhanA paddhati ThIka vaisI hI hai jaisI ki rANA pratApa kI svataMtratA kI lar3AI thI / mahArANA pravApa ke pAsa na hathiyAra the, na sainika the, na khAne ko roTI thI, na rahane ko makAna thA, phira bhI svataMtratA kI lar3AI lar3ate rahe, jhuke nahIM / isI prakAra kI lar3AI mahAvIra ne lar3I, kevala AtmA ke sahAre / unhoMne na hAramonsa kI rAsAyanika prakriyA ko badalane kA prayatna kiyA aura na zarIra ke cakroM kA yA prANAyAma kA sahArA liyA / unhoMne kevala AtmA ke viveka ke sahAre, prajvalita parAkrama ke sahAre baMdhanoM ko tor3ane kA prayatna kiyA, gAMTha ko kholane kA prayatna kiyA / isa saMdarbha meM dekheM to yaha garvokti nahIM, bahuta yathArtha hai ki jahettha mae saMdhi bhosie, evamannatya dujjhosie / isa prakAra cAritra kI samAdhi meM khAlI karane kI bAta aura nigraha kI bAta donoM bAteM AtI haiM / isa cAritra kI upAsanA ke dvArA sArI asamAdhiyAM samApta hotI haiN| bar3I asamAdhi hai mauta kA bhaya, vaha samApta hotA hai / bar3I asamAdhi hai jIvana kI viSamatA, vaha samApta hotI hai / saMyama kI zakti bar3hatI hai aura bahuta sArI samasyAeM sulajha jAtI haiN| hamArI caryA samyak hotI hai, hama apane Apa meM lIna ho jAte haiM / bAhara se Ane vAlI asamAdhiyAM samApta ho jAtI haiM / isa cAritra kI upAsanA karane vAlA asamAdhiyoM ke cakra ko mUla se ukhAr3akara itanI gaharI samAdhi meM pratiSThita ho jAtA hai ki usake lie duniyA meM asamAdhi jaisA kucha bhI nahIM rahatA / * mahAvIra ne koI parAkrama kiyA hogA aura usI se ve mahAvIra bane hoMge / kintu unake pazcAt cAritra kI jo vyavasthA paramparA se prApta huI yA sAdhaka ne apanI surakSA ke lie vyavasthAeM socIM aura hara vastu ko vyavasthA ke nAma se, abhaya ke nAma se, samatA ke nAma se yA samAdhi ke nAma se svIkAra kiyA, kyA isa mArga se cAritra kI samAdhi prApta ho sakatI hai ? kAla kA pravAha aisA hotA hai ki vaha jo bahuta kucha Avazyaka hotA hai use dho DAlatA hai aura nayI cIjoM ko apane sAtha lekara bahatA rahatA hai / hara nadI kI dhArA ke sAtha aisA hotA hI hai / yaha ThIka hai ki yadi parAkrama kI vaha bAta Aja hotI to sAdhanA adhika tejasvI hotii| jo bhI tejasvitA meM Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kamI AyI hai vaha mUla ke chUTane aura anya ke mizraNa se AyI hai, ise asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA / hama eka-eka aMza kA vizleSaNa kreN| pahale hama abhaya ko leM Aja hamArA aisA saMskAra bana gayA hai ki hama socate haiMyadi abhaya A gayA to vyavasthAeM kaise caleMgI ? abhaya Ane para vyavasthAeM TUTa jAtI haiM, niyaMtraNa TUTa jAtA hai / mahAvIra ulTI bAta karate haiN| ve kahate haiM--abhaya ho taba hI anuzAsana cala sakatA hai, anyathA nhiiN| AtmA - kA anuzAsana abhaya meM hI cala sakatA hai| pulisa kA anuzAsana bhaya meM cala sakatA hai / Age mata karo, pIche cAhe jo kucha ho--yaha hai pulisa kA anuzAsana / AtmA kA anuzAsana hai--dekhate hue mata karo, pIche to karo : hI mata / pariSad meM mata karo, para akele to karo hI mata / bilakula ulTA hai / ' yaha anuzAsana taba cala sakatA hai, jaba pUrNata: abhaya ho / abhaya ke binA yaha cala nahIM sakatA / kintu bahuta bAra vyavahAra itanA hAvI ho jAtA hai ki vAstavikatA dhUmila ho jAtI hai / sAdhu hoM yA zrAvaka, sabhI isI bhASA meM socate haiM ki abhaya hone para kAma kaise clegaa| samUce bhAratIya ciMtana meM abhaya para jitanA bala mahAvIra ne diyA, utanA kisI ne nahIM diyaa| unakI sAdhanA kA pratyeka caraNa abhaya ke lie utthaa| abhaya ke binA ve eka paga bhI nahIM cale / unakI ahiMsA prArambha huI abhaya se| jahAM abhaya nahIM, vahAM ahiMsA nahIM / jahAM abhaya nahIM, vahAM sAmAyika nhiiN| jahAM abhaya nahIM vahAM sAdhanA hai hI nhiiN| abhaya para mahAvIra ne itanA bala diyA ki bhaya ke sAmrAjya ko jhakajhora DAlA / bhaya kyoM AtA hai ? bhaya isa bAta kI sUcanA detA hai ki abhI AtmA meM durbalatA hai| yadi maiM mana meM bhaya karatA hUM to isalie nahIM ki mujhe AcAryajI kA bhaya hai| kintu yaha bhaya merI AtmA kI durbalatA hai, kyoMki mere mana meM vaha AzaMsA kA bhAva banA huA hai ki yadi yaha bAta AcAryajI taka calI gaI to mujhe jo milane vAlA hai, vaha nahIM milegaa| merI pUjA-pratiSThA meM antara A jAegA / apanI durbalatA para hI bhaya khar3A hotA hai / dUsare kA bhaya kisI ko nahIM hotA / dUsare se maiM kyoM DarUM ? maiM usa vyakti se DaratA hUM jisase merI AzaMsA ko sahArA milatA hai| jahAMjahAM se AzaMsA ko sahArA milatA hai, vahAM-vahAM se bhaya jAtA hai / yaha bhaya apanI hI AzaMsA kI durbalatA hai / yaha svayaM ke parAkrama kI durbalatA hai, dUsare vyakti kI nhiiN| hameM yaha mAnanA cAhie ki sAdhanA meM jo tejasvitA nahIM AtI, usakA mUla kAraNa hai ki hama anAzaMsA kI sAdhanA nahIM karate / yadi Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra samAdhi 263 anAzaMsA jIvana meM A jAe, jIvana kI eSaNA miTa jAe to bhaya miTa sakatA hai, sAdhanA meM teja A sakatA hai / mahAvIra akele cale the / na unheM kala kA patA thA, na unakA koI sahayogI thaa| ve atrANa, asahAya aura azaraNa hokara cala par3e sAdhanA ke patha para, Atmopalabdhi ke mArga para / jo vyakti isa prakAra jIvana kI AzaMsA ko chor3akara cala par3atA hai, sAdhanA ke mArga para usake lie kisI bhI prakAra kA bhaya zeSa nahIM rahatA / vaha abhaya ho jAtA hai| yaha AzaMsA chor3ane kI sAdhanA hI tejasvitA kA Adi-bindu hai / hamArA parAkrama tabhI prajvalita hogA jaba hama AzaMsA ko chor3akara anAzaMsA ke rAjamArga para cala par3eMge / jaba AzaMsA kA vyUha pahale se hI banA hotA hai ki yaha bananA hai, vaha bananA hai, yaha honA hai, vaha honA hai, phira hama tejasvitA kI bAta kareM, abhaya kI bAta kareM sambhava nahIM hai inheM paanaa| * sAdhAraNa vyakti ke lie kauna-sA mArga hai ? sAdhAraNa AdamI sAdhanA ko thor3A-thor3A kre| yaha sambhava nahIM ki prArambha se hI vaha mahAvIra jaisA parAkrama phor3a deN| sAdhAraNa sAdhaka calane kA prArambha kara de / sAdhanA ke Asa-pAsa ghUme, use dekhe / bagIce ke bhItara na jA sake to bAhara meM jo oNksIjana prApta ho use le aura itanA karatekarate tAkata A jaayegii| eka dina vaha dekhegA ki vaha usa vizAla bagIce meM svataMtratA se ghUma rahA hai, jahAM prANavAyu kI pracuratA hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 itihAsa ke sandarbha meM Page #279 -------------------------------------------------------------------------- Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa AcArya haribhadra ne likhA hai vAdAMzca prativAvAMzca, vadanto nizcitAMstathA / tasvAntaM naiva gacchanti tilapolakavad gatau // _ 'vAda aura prativAda se tattva prApta nahIM hotaa| eka manuSya vAda karatA hai, dUsarA usakA prativAda karatA hai| isa vAda aura prativAda ke krama meM eka nahIM aneka janma bIta jAeM, para satya nahIM pahuMcA jA sktaa| jaise kolhU perane vAlA baila ghaMToM taka ghUmatA rahatA hai, para kahIM nahIM pahuMcatA, kevala dhurI ke AsapAsa ghUmatA rhtaa|' tarka aura pratitarka, vAda aura prativAda ke dvArA satya hAtha nahIM lagatA'yaha satya jaba samajha meM A jAtA hai taba manuSya kI dizA badala jAtI hai, cintana kI dhArA badala jAtI hai / dRSTikoNa badala jAtA hai / usakA abhiyAna adhyAtma kI dizA meM ho jAtA hai / AcArya ne parAmarza diyA hai ki yadi satya ko pAnA hai to vAda aura prativAda ke akhAr3e ko chor3akara adhyAtma kA anuciMtana karo-'muktvA'to vAdasaMghaTTamadhyAtmananucintyatAm / ' ___ bhArata meM aneka dhArmika paramparAeM haiM / unakI bhinna-bhinna dhAraNAeM aura mAnyatAeM haiN| para eka bAta una sabake sAtha jur3I huI hai, aura vaha hai sAdhanApaddhati / koI bhI dhArmika paramparA aisI nahIM hai jisakI apanI sAdhanA-paddhati na ho / jisake sAtha sAdhanA-paddhati jur3I huI na ho, vaha dhArmika paramparA nahIM ho sktii| bhAratIya cintana ne darzana aura dharma kI pRthaktA ko mAnyatA nahIM dii| jJAna kevala jJAna ke lie nahIM rahA, kintu jIvana ke rUpAntaraNa ke lie rahA / AcArya baTTakera ne likhA hai 'jisase padArtha jAnA jAtA hai, jisase caMcala citta kA nirodha hotA hai, jisase AtmA kI vizuddhi hotI hai, jaina zAsana meM use hI jJAna kahA hai|' "jisase rAga kA vinayana hotA hai, jisase zreya kI ora gati hotI hai, Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya jisase maitrI bhAva bar3hatA hai, jaina zAsana meM use hI jJAna kahA hai|" jaina darzana aura jaina dharma-donoM sAtha-sAtha calate haiM / jaina darzana ne tattva kI vyAkhyA kI hai to jaina dharma ne vyaktitva ke rUpAntara kI paddhati prastuta kI hai| usa paddhati kA nAma hai 'mokSa mArga' / bauddha sAdhanA-paddhati kA nAma 'vizuddhi mArga' aura sAMkhya darzana kI sAdhanA-paddhati kA nAma 'yogadarzana' hai / ye nAma bhinna-bhinna haiM, para tAtparya meM bhinnatA nahIM hai| ina sabakA uddezya hai citta ko nirmala karanA / vizva kI jitanI sAdhanA-paddhatiyAM haiM ve sArI kI sArI manuSya ko antar kI gaharAI meM le jAne kI paddhatiyAM haiM / ve jahAM se zurU hotI haiM vahAM choTI dikhAI detI haiM, Age jAkara ve vistIrNa ho jAtI haiM aura itanI vistIrNa ki vahAM nAma kA bheda bhI samApta ho jAtA hai / bahudhA pUchA jAtA hai ki jaina paramparA meM yoga hai yA nahIM? maharSi pataMjali ne yoga kI suvyavasthita aura sarvagrAhI paddhati prastuta kI hai| unakA yogadarzana bahuta prasiddha ho gyaa| usakI prasiddhi ne pratyeka sAdhanA-paddhati ke sammukha yaha prazna upasthita kara diyA ki amuka dharma meM yoga hai yA nahIM ? dhyAna kI paddhati hai yA nahIM ? jaina paramparA bhI isa prazna se mukta nahIM hai| koI mujhe pUche ki jaina paramparA meM yoga hai yA nahIM ? dhyAna kI paddhati hai yA nahIM, to yoga ke bAre meM merA uttara sApekSa hogaa| maiM kahUMgA ki jaina paramparA kI sAdhanA-paddhati kA nAma 'yoga' nahIM hai / usakA nAma 'mokSa mArga' hai / tAtparyArtha kI dRSTi se merA uttara hogA ki jaina paramparA meM yoga hai| jaina AgamoM meM 'dhyAna-yoga', 'samAdhi yoga' aura 'bhAvanA yoga'-isa prakAra ke prayoga milate haiM / phira bhI 'yoga' zabda ko jitanA utkarSa maharSi pataMjali ke yogadarzana ke bAda milA utanA sambhavataH pahale nahIM milaa| isalie jaina sAdhanA-paddhati ko maulika rUpa meM yoga zabda ke dvArA abhihata nahIM kiyA jA sakatA / kintu dhyAna ke bAre meM merA uttara isase bhinna hogaa| dhyAna ko kisI bhI dRSTikoNa se jaina paramparA se pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai / vaha usakA maulika tattva hai| 1. mUlAcAra, 5 / 60, 61 : / * jeNa taccaM vibujjhajja, jeNa cittaM nirujjhadi / jeNa attA visujjhajja, taM gANaM jiNasAsaNe // * jeNa rAgA virajjejjA, jeNa see-su rajyadi / jeNa mitti pabhAvijya, taM NANaM jiNasAsaNe // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 26e arhata dagabhAlI ne likhA hai - 'manuSya kA sira kATa dene para usakI mRtyu ho jAtI hai, vaise hI dhyAna ko chor3a dene para dharma cetanAzUnya ho jAtA hai / jaise manuSya kI cetanA kA kendra mastiSka hai, vaise hI dharma kI cetanA kA kendra dhyAna hai' sIsaM jahA sarIrassa, jahA mUlaM savvassa sAdhudhammassa, tahA jhANaM yadi hama dharma ko dhyAna se alaga kara deM to usakI vahI gati hogI jo mastiSka se vihIna manuSya kI hotI hai / jisa paramparA ke arhat ne dhyAna kA itanA mUlyAMkana kiyA usa paramparA meM dhyAna hai yA nahIM - kyA yaha prazna pUchA jA sakatA hai ? phira bhI yaha prazna pUchA jAtA hai / loga pUchate haiM- kyA jaina paramparA meM dhyAna hai ? yaha prazna sarvathA ahetuka nahIM hai / vartamAna meM jaina loga jitanA bala bAhya AcAra para dete haiM utanA dhyAna para nahIM dete / isalie yaha prazna pUchA jAtA hai, usameM Azcarya nahIM hai kintu jaina sAdhanA paddhati kI dRSTi se yaha prazna ho hI nahIM sakatA / jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne likhA 1 'mokSa ke do mArga haiM, saMvara aura nirjarA / unakA mArga hai tapa aura tapa kA pradhAna aMga hai-- dhyAna / isalie mokSa kA mukhya sAdhana dhyAna hai / ' isa samAhAra kI prakriyA meM samUcA mokSamArga dhyAna meM kendrita ho jAtA hai / AcArya jinasena ne tapasyA ke sabhI prakAroM ko dhyAna kA parivAra batalAyA hai / dumassa ya / vidhIyate // jisa paramparA meM dhyAna kA itanA mahattva thA usameM dhyAna kI paddhati luptajaisI ho gaI, yaha bahuta bar3A prazna hai / isalie kucha loga yaha jAnanA cAhate haiM ki jaina paramparA meM dhyAna kI maulika paddhati kyA hai ? isa viSaya meM kucha carcA karanI hai / isa viSaya kI carcA karane ke lie maiM apane viSaya ko cAra bhAgoM meM vibhakta karatA hUM 1. bhagavAn mahAvIra se AcArya kundakunda taka / 2. AcArya kundakunda se AcArya haribhadra taka / 3. AcArya haribhadra se AcArya yazovijaya taka / 4. AcArya yazovijaya se Aja taka | 1. jhANajbhayaNaM, e6 : saMvaraviNijjarAo mokkhassa paho tavo paho tAsi / bhANaM ca pahANaMgaM tavassa to mokkhaheUyaM // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya pahalA yuga hai bhagavAn mahAvIra se AcArya kundakunda tk| isa yuga meM dhyAna kI maulika paddhati prApta hotI hai / bhagavAn mahAvIra dhyAna karate the / unhoMne sAr3he bAraha varSa ke sAdhana-kAla meM adhikAMza samaya dhyAna meM bitaayaa| aneka dinoM taka nirantara dhyAna kiyaa| usa samaya ke granthoM meM jisa kisI muni kA varNana hai usake sAtha 'dhyAnakoSThopagata' vizeSaNa jur3A huA hai / usa samaya ke muni dhyAna karate the, yaha spaSTa hai| ise spaSTa karanA hai ki ve kyA dhyAna karate the ? kisa paddhati se dhyAna karate the ? AgamayugIna dhyAna kI paddhati kA anusaMdhAna karane para cAra tattva prApta hote haiM--kAyotsarga, bhAvanA, vipazyanA aura vicaya / pahalA tattva hai-kAyotsarga / kAyA kI pravRtti kA visarjana karanA, mamatva kA visarjana karanA, bheda-vijJAna kA anubhava karanA-ina tInoM kA samanvita nAma hai kAyotsarga / hama apane-Apa ko zarIra samajhe hue hote haiM / cetanA kI ora hamArA dhyAna jAtA hI nahIM / zarIra kA anubhava hI saba kucha hotA hai| isa sthiti meM hamAre rAga aura dveSa ke prakampana tIvra ho jAte haiN| caitanya ke anubhava kI bAta aura adhika parokSa ho jAtI hai| kAyotsarga cetanA aura zarIra ke bhedajJAna kA pahalA bindu hai / isa bindu para hI hameM 'cetanA aura zarIra do haiM', isakA spaSTa anubhava hotA hai / zAstra yA zabdoM ke AdhAra para hama cetanA aura zarIra ko do mAna lete haiM para usakA spaSTa anubhava nahIM hotA / AcArya kundakunda ne ise bahuta spaSTa abhivyakti dI hai| unhoMne likhA hai-'zAstra jJAna nahIM hai kyoMki vaha svayaM kucha bhI nahIM jaantaa| isalie jJAna anya hai aura zAstra anya hai / zabda jJAna nahIM hai kyoMki zabda svayaM kucha bhI nahIM jaantaa| isalie jJAna anya hai aura zabda anya hai|" zAstra ke AdhAra para cetanA aura zarIra ko pRthak mAna lenA eka bAta hai aura unake pArthakya kA anubhava karanA dUsarI bAta hai| isa anubhava kA prArambha kAyotsarga ke dvArA hotA hai| isase zarIra meM zithilatA AtI hai, tanAva samApta hotA hai, mamatva kI gAMTha khulatI hai aura bhedavijJAna spaSTa ho 1. samayasAra, 360, 361 : satthaM NANaM Na havai jamhA satthaM Na yANae kiMci / tamhA aNNaM NANaM aNNaM satthaM jiNA viti / / saddo NANaM Na havai jamhA saddo Na yANae kiMci / tamhA aNNaM NANaM aNNaM sadaM jiNA viti / / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa jAtA hai / lambe samaya taka kAyotsarga karane vAle kabhI-kabhI sthUla zarIra se pRthak hone kA anubhava karate haiM / kabhI-kabhI pratIta hotA hai ki ve zarIra ko chor3akara mukta AkAza meM vicaraNa kara rahe haiN| zithilatA ke saghana hone para sUkSma zarIra sthUla zarIra ko chor3a bhI detA hai / isa prakAra kI aura bhI ghaTanAeM ghaTita hotI haiN| dUsarA tattva hai-bhaavnaa| bhAvanA ke dvArA dhyAna kI yogyatA prata hotI hai / usake cAra prakAra haiM-jJAna, darzana, cAritra aura vairAgya / inakA abhyAsa jitanA puSTa hotA hai utanA hI dhyAna puSTa hotA hai|' tIsarA tattva hai-vipshynaa| isakA artha hai-apane-Apako dekhanA / bhagavAnan mahAvIra ne bAra-bAra nirdeza diyA-'saMpikkhae appagamappaeNaM'AtmA se AtmA ko dekho| AcArya kundakunda ne zuddha caitanya ko dekhane kI bAta kahI hai| yaha AtmA ko dekhane kI, zuddha caitanya ko dekhane kI bAta bhagavAn mahAvIra ke dhyAna kI maulika paddhati hai| prazna hotA hai-AtmA ko kaise dekheM ? vaha amUrta hai| AtmA ke do artha haiM-zarIra aura caitanya / 'appANaM vosirAmi'-isakA artha hai-maiM AtmA arthAt zarIra ko chor3atA haM / vedoM meM AtmA kA artha zarIra hotA hai| to AtmA kA eka artha hai zarIra aura dUsarA artha hai caitanya / 'mAtmA ko AtmA se dekho'--inameM ye donoM artha ghaTita ho sakate haiM / caitanya ko dekhanA hai, usakA anubhava karanA hai, para yaha kaise kareM ? vahAM taka kaise pahuMceM ? sthUla zarIra kA bhItarI bhAga hameM dikhAI nahIM detA / usake bhItara sUkSma zarIra hai| vaha bhI hameM dikhAI nahIM detaa| usake bhItara caitanya hai / usakA anubhava phira kaise ho sakatA hai ? yaha anubhava kI yAtrA sthUla zarIra ke darzana se prArambha kI jAtI hai| AcArya zubhacandra ne isa ora iMgita bhI kiyA hai| unhoMne likhA hai--'lakSya ke sahAre alakSya taka, sthUla ke sahAre sUkSma taka aura sAlambana ke sahAre nirAlambana taka pahuMcA jA sakatA hai| caitanya taka pahuMcanA hai, usakA anubhava karanA hai, para yAtrA kA 1. dhyAnazataka, 30 : 'puvvakayabbhAso bhAvaNAhi jhANassa joggayamuvei / tAo ya naanndNsnn-crittverggniytaao||' 2. jJAnArNava, 33 / 4 : alakSyaM lakSyasaMbaMdhAt, sthUlAt sUkSmaM vicintayet / sAlambAcca nirAlambaM, tattvavit tattvamaJjasA / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya Arambha sthUla zarIra ke darzana se kareMge / prArambha meM hI caitanya ko pakar3ane kI bAta kareMge to pahuMca nahIM pAyeMge / vaha hamArA audArika (bhautika) zarIra pratyakSa hai| ise dekhanA Arambha kreN| usake eka-eka avayava ko dekheN| UparI bhAga ko dekheM, madhya bhAga ko dekheM aura adho bhAga ko dekheM / bhagavAn mahAvIra dhyAna karate the taba Urdhvaloka ko dekhate the, adho loka ko dekhate the aura tirache loka ko dekhate the| yaha Urdhva loka kyA hai ? nAbhi ke Upara kA bhAga Urdhva loka hai / yaha adholoka kyA hai ? nAbhi ke nIce kA bhAga adholoka hai| yaha tirachA loka kyA hai ? nAbhi ke Asa-pAsa kA bhAga tirachA loka hai| yaha loka-darzana yA zarIra-darzana vipazyanA hai| hama sthUlazarIra meM hone vAlI ghaTanAoM, saMvedanAoM ko dekheM, una para dhyAna kendrita kareM to ve ghaTanAeM pratyakSa hone laga jAtI haiM, mana kI jAgarUkatA bar3ha jAtI hai / hamAre Asa-pAsa bahuta sArI ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, para mana jAgarUka nahIM hotA hai to hameM unakA patA nahIM cltaa| yadi hama thor3A-sA dhyAna kendrita kareM to hameM patA calegA ki hamAre zarIra meM kucha dhvaniyAM ho rahI haiN| kahIM sukha kA aura kahIM duHkha kA saMvedana ho rahA hai| ye saba vipazyanA ke dvArA pakar3e jA sakate haiN|' sthUla zarIra meM ghaTita hone vAlI ghaTanAoM ko dekhanA vipazyanA hai / para yaha usakI sImA nahIM hai / sthUla zarIra ke bhItarI bhAga, sUkSma zarIra, mAnasika granthiyoM, karma aura vAsanAoM ko dekhanA bhI vipazyanA hai| kauna-sA karma udaya meM A rahA hai, usake dvArA kisa prakAra kI cetanA nirmita ho rahI hai-yaha saba vipazyanA ke dvArA dekhA jA sakatA hai| sthUla zarIra ko dekhanA, sUkSma zarIra ko dekhanA, vAsanAoM ko dekhanA, vibhinna rUpa meM udaya meM Ane vAlI cittavRttiyoM ko dekhanA, unake hetuoM ko dekhanA aura unheM dekhate-dekhate unako pAra kara zuddha caitanya taka pahuMca jAnA--yaha sArI kI sArI paddhati hai vipazyanA kii| ___'vipazyanA'-bhItara kI ora jAne kI paddhati hai aura 'vicaya' dravyoM para dhyAna kendrita kara, unake svarUpa ko jAnane kI paddhati hai| ___kAyotsarga, bhAvanA, vipazyanA aura vicaya-ina cAra tattvoM ke AdhAra para samUcI dhyAna kI prakriyA calatI thii| yaha paddhati dharmyadhyAna aura zukla dhyAna-ina do bhAgoM meM vibhakta thii| mujhe isa paddhati kI vizada carcA nahIM karanI hai / mujhe kevala usakI aitihAsika pRSThabhUmi kI samIkSA karanI hai / 1. AyAro, 2 / 125 : AyatacakkhU logavipassI / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 273 yaha paddhati AcArya kundakunda ke samaya taka (vIra nirvANa kI chaThI zatAbdI taka) calatI rhii| usake bAda usameM parivartana kI prakriyA zurU ho gii| parivartana kA krama kundakunda se pahale hI prArambha ho gayA thA / bhagavAn mahAvIra ke samaya meM hamAre muni ukta paddhati se dhyAna kA abhyAsa karate the / unheM dhyAna ke rahasya jJAta the / bhagavAn mahAvIra ke ziSyoM meM saikar3oM kevalajJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyavajJAnI the| pUrvajanma kI smRti vAle zramaNoM aura zramaNopAsakoM kI saMkhyA bahuta bar3I thii| saikar3oMsaikar3oM kI saMkhyA meM labdhidhara (yogajavibhUti-sampanna) muni the| caturdazapUrvI muni bhI bahuta the| unheM 'sUkSma AnApAna' labdhi prApta thii| ve AnApAna ko itanA sUkSma kara lete the ki caudaha pUrva kI vizAla jJAnarAzi kA eka antamahata (48 minaTa) meM parAvartana kara lete the / dhyAna kI viziSTa sAdhanA ke binA ye upalabdhiyAM sambhava nahIM thIM / bhagavAn ke nirvANa kI dUsarI zatAbdI taka yaha krama avicchinna rUpa se calatA rahA / AcArya bhadrabAhu caturdazapUrvI the| unhoMne bAraha varSa taka 'mahAprANa' kI sAdhanA kI thI / AnApAna kI sUkSmatA hone para dhyAna kI carama sImA prApta hotI hai / jaina saMgha meM vicchedoM kI eka lambI tAlikA prastuta huI / kahA jAne lagA ki kevalajJAna, manaHparyavajJAna, parama avadhijJAna, yathAkhyAta cAritra, sUkSmasaMparAya cAritra Adi-Adi vicchinna ho gae haiN| ___ AcArya bhadrabAhu ke bAda isameM eka bAta aura jur3a gaI ki caturdaza pUrvo kA jJAna bhI vichinna ho gayA hai / isa viccheda ke krama meM dhyAna ke viccheda kI carcA bhI zurU ho gii| AcArya kundakunda ke samaya taka yaha carcA puSTa ho cukI thii| unhoMne mokSa pAhur3a meM likhA hai-'kucha muni kahate haiM ki pAMcaveM Are meM dhyAna nahIM ho sakatA / yaha dhyAna ke lie ucita kAla nahIM hai / " 1. mokSa pAhur3a, 73-76 : cariyAvariyA vadasamidivajjiyA suddhabhAvapanbhaTThA / keI jaMpati NarA Na hu kAlo jhANajoyassa / / 73 / / sammatta NANarahio abhavvajIvo hu mokkhaparimukko / saMsArasuhesu rado Na hu kAlo bhaNai jhANassa / / 74 / / paMcasu mahavvadesu ya paMcasu samidIsu tIsu guttIsu / jo mUDho aNNANI Na hu kAlo bhaNai mANassa // 75 / / bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei sAhussa / taM appasahAvaThide Na hu maNNai so vi aNNANi // 76 / / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya dhyAna kA niSedha karane vAloM ne eka tarka prastuta kiyA ki jinakA saMhanana uttama (vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca aura nArAca) hotA hai, vahI dhyAna kA adhikArI hai / isakA tAtparya hai ki jisakI asthi-racanA atyanta sudRr3ha hotI hai, vahI dhyAna kara sakatA hai / sAdhAraNa asthi-racanA vAlA dhyAna nahIM kara sakatA / isa tarka meM kucha sacAI bhI hai / asthiyoM kI dRr3hatA ke sAtha zarIra kI sthiratA aura mana kI ekAgratA kA sambandha hai / para isakA yaha artha nahIM ki sAmAnya asthi-racanA vAlA dhyAna kara hI nahIM sktaa| dhyAna ko lekara jaina saMgha meM do dhArAeM ho giiN| dhyAna kA niSedha karane vAloM ne kahA-vartamAna kAla meM dhyAna nahIM ho sktaa| dhyAna kA samarthana karane vAloM ne kahAuttama saMhanana ke abhAva meM zukla dhyAna nahIM ho sakatA kintu dharmyadhyAna ho sakatA hai / yaha dhyAna ke niSedha aura samarthana kI paramparA AcArya rAmasena (vi0 6-10 zatAbdI) taka calatI hai| unhoMne 'tattvAnuzAsana' meM AcArya kundakunda ke zabdoM ko doharAyA hai / ' devasena ne bhI 'tattvasAra' meM isa viSaya kI carcA kI hai| dhyAna kI paddhati kA avarodha vIra nirvANa kI kucha zatAbdiyoM bAda hI zurU ho gayA thaa| saMgha-zakti ke vikAsa kI bhAvanA ne bala pakar3A / vyavahAra dharma yA tIrtha dharma kI pramukhatA bar3hI aura AdhyAtmika zakti ke vikAsa kI prakriyA manda ho gii| dhyAna kI paddhati gauNa ho gii| dhyAna kI apekSA svAdhyAya kA mArga sarala hai| usake dvArA arthAt zAstrIya jJAna ke abhyAsa ke dvArA saMgha ko vistAra milane lagA, taba dhyAna se sudIrgha abhyAsa aura AMtarika yAtrA meM jAne kA AkarSaNa sahaja hI kama ho gyaa| 'manonuzAsanam' kI racanA ke samaya AcAryazrI tulasI ne mujhe kahA ki jina AcAryoM ne viccheda kI tAlikA prastuta kI unhoMne eka bAdhA avazya hI upasthita kara dii| usase uttaravartI sAdhakoM ke mana meM zithilatA A gaI, nirAzA kA bhAva bana gayA / jo vicchinna hai, jo ho nahIM sakatA, usake lie prayatna kyoM kiyA jAe ? kaivalya nahIM ho sakatA, viziSTa upalabdhiyAM nahIM 1. tattvAnuzAsana, 82, 83 : ye'prAhuna hi kAlo'yaM dhyAnasya dhyAyatAmiti / te'rhanmatA'nabhijJatvaM khyApayantyAtmanaH svayam // atredAnIM niSedhanti zukladhyAmaM jinottamAH / dharmyadhyAnaM punaH prAhuH zreNibhyAM prAgvivartinAma // 2. tattvasAra 14 / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 275 ho sakatIM, to phira hama dhyAna kisalie kareM ? kyA ho sakatA hai aura kyA nahIM ho sakatA, isakI carcA meM ulajhane vAle kA prayatna tIvra nahIM ho sakatA / jisakA jaisA prayatna hotA hai, usake vaise ho jAtA hai / kintu jaba hama mAnakara calate haiM ki yaha nahIM ho sakatA to nizcita hI hamAre sAmane eka avarodha upasthita ho jAtA hai / mujhe lagatA hai ki yaha avarodha dhyAna ke mArga meM AyA / jaba se viccheda kI carcA zurU huI, nizcaya dharma ke sthAna para vyavahAra dharma kA prabhutva bar3hA, AdhyAtmika utkrAMti kI apekSA loka-saMgraha ko adhika mahattva milA, taba se jaina - zAsana meM dhyAna kI dhArA avaruddha hokara bahane lagI / jisa jaina paramparA ne dhyAna ko pallavita aura puSpita kiyA thA, jisa - paramparA ke muniyoM ne zrutasAgara ke pAragAmI hokara dhyAna ke sUkSma rahasya udghATita kie the, vahI paramparA apanI maulika sampadA se vaMcita hone laga gaI / isa vismRti ke kSaNoM meM hI AcArya rAmasena ne apanI mAnasika vedanA ina zabdoM meM vyakta kI' - 'Aja zrutasAgara ke pAragAmI muni nahIM haiM to -zukla dhyAna nahIM ho sakatA / usa zukladhyAna ke lie bahuta sUkSma dhyAna kI AvazyakatA hotI hai / kyA alpajJAnI muni dharmyadhyAna karane ke yogya bhI nahIM hai ? Aja 'yathAkhyAta' ( vItarAga ) cAritra nahIM hai to kyA sAmAyika cAritra bhI nahIM ho sakatA ? kyA Aja ke tapasvI yathAzakti cAritra kI ArAdhanA nahIM kara sakate ?' AcArya ne isa vedanA bhare zabdoM meM yaha kahane kA prayatna kiyA ki Aja - dhyAna nahIM ho sakatA'- - isa svara ko banda kara dhyAna ke vikAsa ke lie prayatna karanA cAhie / usakA svara ThIka se sunA nahIM gayA aura kramaza: dhyAna kA mArga avaruddha hotA calA gayA / dhyAna kI maulika paddhati hAtha se -chUTa gii| * anitya, azaraNa Adi bAraha bhAvanAeM aura jJAna, cAritra aura vairAgya bhAvanAeM kyA bhinna haiM ? bhAvanA kA artha bhinna nahIM hai / abhyAsakAla bhinna hai / jJAna Adi bhAvanA 1. tattvAnuzAsana, 85, 86 : dhyAtArazcenna santyadya, zrutasAgarapAragAH / tatkimalpa tairanyairna dhyAtavyaM svazaktitaH // caritAro na cetsanti, yathAkhyAtasya samprati / tatkimanye yathAzakti, mA''carantu tapasvinaH // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya dhyAna kI yogyatA prApta karane ke lie hai aura anitya, azaraNa Adi bhAvanA vItarAga bhAva kI puSTi ke lie hai / vaha dhyAna ke madhyavartI kAla meM kI jAtI hai| jaba hama dhyAna karate haiM taba nirantara dhyAna nahIM kara sakate / eka viSaya para hamArA mana nirantara pravAhita nahIM hotaa| bIca-bIca meM vikalpa Ate haiM aura dhyAna kI dhArA TUTa jAtI hai| usa samaya hameM anitya, azaraNa Adi bhAvanA kA prayoga karanA caahie| yaha madhyakAlIna bhAvanA hai / jJAna Adi bhAvanA prArambhakAlIna hai| ajJAnI manuSya dhyAna nahIM kara sktaa| jo samyakdarzI nahIM hai vaha dhyAna nahIM kara sktaa| zama, saMvega, nirveda, anukaMpA aura Astikya ke hone para hI dhyAna ke prati AkarSaNa utpanna hotA hai| jisameM cAritra nahIM hai, zIla aura sahiSNutA nahIM hai, vaha dhyAna nahIM kara sakatA / jisameM vairAgya nahIM hai, rAga-dveSa para vijaya pAne kI bhAvanA nahIM hai, vaha dhyAna nahIM kara sakatA / dhyAna kI dIrghakAlIna sAdhanA ke lie ina sabakA honA jarUrI hai| ___dhyAna kA uddezya hai-vItarAga cetanA kA udaya / apanI cetanA ko zuddha rUpa meM dekhanA vipazyanA hai| ise prekSA bhI kahA jAtA hai| rAga-dveSa ko kSINa karane ke lie anucintana karanA anuprekSA hai / anitya, azaraNa Adi bhAvanA ko anuprekSA kahA jAtA hai / prekSA ke sAtha hone vAlI yA prekSA ke bAda hone vAlI anuprekSA / padArthoM ke saMyoga kI anityatA kA anucintana, AtmA kI ekatA kA anucintana, bAhara meM atrANa kA anucintana--yaha anucintana hamAre dhyAna kI dhArA ko vItarAgatA kI dizA meM le jAtA hai, isalie yaha usakA anivArya aMga hai| yaha usake pahale aura pIche-donoM binduoM meM hotA hai| * kAyotsarga meM bhI bheva-vijJAna hotA hai aura vipazyanA bhI pahuMcate-pahuMcate mevavijJAna taka pahuMca jAtI hai, zarIra ko pAra kara caitanya taka pahuMca jAtI hai| phira kAyotsarga aura vipazyanA-ye do kyoM ? vipazyanA kI yogyatA kAyotsarga ke dvArA prApta hotI hai| zarIra kI zithilatA sAdhanA kI pahalI zarta hai / vipazyanA dhyAna hai / dhyAna kA artha hai sthiratA aura vipazyanA kA artha hai dekhanA / jaina paddhati meM dhyAna tIna bhAgoM meM vibhakta hai--kAyika dhyAna, vAcika dhyAna aura mAnasika dhyAna / dhyAna kA artha kevala mana ko rokanA hI nahIM hai| jo loga kevala mana-nirodha ko dhyAna mAnate haiM ve zAyada pUrI bAta nahIM kahate / prathama dhyAna hai-zarIra kI Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 277 caMcalatA kA nirodh| isakA abhyAsa kie binA tRtIya dhyAna nahIM ho sakatA / yaha kAyika dhyAna kAyotsarga hai / vipazyanA mAnasika dhyAna hai| kAyotsarga ke hone para vipazyanA dhyAna ho sakatA hai| isa dRSTi se inameM pauvAparya hai| kAyotsarga kI sthiti meM sthUla zarIra nispanda ho jAtA hai| isa sthiti meM sUkSma zarIra sakriya hotA hai / kAyotsarga kI sAdhanA paripakva ho jAtI hai, sthUla zarIra paryApta mAtrA meM zithila ho jAtA hai, taba kabhI-kabhI sUkSma zarIra isa sthUla zarIra ko chor3akara bAhara bhI calA jAtA hai| vaise kSaNoM meM bheda-vijJAna kI pahalI kiraNa phUTatI hai / sAdhaka ko yaha anubhava hone lagatA hai ki isa sthUla zarIra se bhinna koI sUkSma astitva hai jo isase pRthak ho rahA hai / parAmanovaijJAnika aneka ghaTanAoM ke adhyayana ke bAda isa niSkarSa para pahuMce haiM ki zithilatA, mUrchA, mAdaka auSadhiyoM ke prayoga-ina kucha avasthAoM meM sUkSma zarIra sthUla zarIra se alaga ho jAtA hai / eka rogI oNparezana ke Tebala para so rahA hai| DaoNkTara oNparezana ke lie khar3A hai| eka DaoNkTara ne cetanAzUnya karane vAlI auSadhi kA prayoga kara use saMjJAhIna kara diyaa| vaha aceta ho gayA / DaoNkTara oNparezana kara rahA hai / rogI kA sUkSma zarIra usa Tebala ke Upara khar3A hai| vaha oNparezana ko dekha rahA hai| kucha samaya bAda vaha sthUla zarIra meM praviSTa ho jAtA hai| yaha sArA Coma (suSupti) kI sthiti meM ghaTita hotA hai| Fainting (mUrchA) kI sthiti meM ghaTita hotA hai| kabhI-kabhI svAbhAvika nIMda kI sthiti meM bhI aisA ho jAtA hai / lambA kAyotsarga karate-karate aisI sthiti AtI hai ki sUkSma zarIra se alaga ho jAtA hai / ina kSaNoM meM yaha dhAraNA nirmita hotI hai ki zarIra alaga hai, maiM alaga hN| yaha raTA huA bheda-vijJAna nahIM hotaa| yaha usakA pratyakSa anubhava hotA hai| Antarika cetanA svayaM prabuddha hokara kahatI hai'tuma kucha aura ho, zarIra kucha aura hai|' vipazyanA dhyAna meM isase Age kI sthiti kA nirmANa hotA hai| vipazyanA kAla meM hama sthUla zarIra ke bAda taijasa zarIra kA, usake bAda kArmaNa zarIra kA, mAnasika granthiyoM aura saMskAroM kA sAkSAt karate-karate Age bar3hate haiM taba zuddha caitanya zeSa raha jAtA hai| zarIra ke dvArA hone vAlI sArI pratikriyAeM samApta ho jAtI haiN| yaha bheda-vijJAna kA agrima caraNa hai / isa prakAra kAyotsarga aura vipazyanA meM hone vAle bheda-vijJAna meM kramika vikAsa kA antara hai| * sUphI paddhati meM cakrAkAra ghamate-ghamate dhyAna karAyA jAtA hai| Apane Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kahA dhyAna kA artha hai sthirtaa| kyA zarIra kI caMcalatA meM dhyAna nahIM ho sakatA? zarIra kI sthiratA aura phira mana kI sthiratA-yaha eka sAmAnya paddhati hai| kucha vizeSa paddhatiyAM bhI haiN| unakA prayoga zarIra kI caMcalatA kI sthiti meM bhI kiyA jAtA hai| jainoM meM 'gamana yoga' aura bauddhoM meM 'smRti prasthAna' sammata haiM / eka AdamI cala rahA hai aura vaha 'maiM cala rahA hUM'-isI viSaya meM ekAgra hai, usakI smRti isI meM saMlagna hai / dUsarA koI vikalpa nahIM A rahA hai to calate samaya bhI dhyAna ho sakatA hai / cakrAkAra ghUmate samaya isakA anubhava kiyA jAe ki zarIra ghUma rahA hai aura mana sthira hai to isa anubhava meM zarIra aura mana kI bhinnatA spaSTa hotI hai aura mana apane Apa meM zAnta ho jAtA hai / yaha sakriya dhyAna hai / dhyAna kI vikasita bhUmikA meM ise chor3a 'akriya' dhyAna karanA hotA hai| sAlaMba yA savikalpa dhyAna ko chor3akara nirAlamba nirvikalpa dhyAna meM jAnA hotA hai / vahAM sthiratA anivArya hai yA sahaja-svAbhAvika hai / kAyika dhyAna yA kAyotsarga ke dvArA zarIra sadha jAtA hai, phira zarIra ke jisa avayava ko sthira rakhanA hotA hai, pUre zarIra ko sthira rakhanA hotA hai to pUre zarIra ko sthira rakha lete haiM / kozA vezyA ne sarasoM ke Dhera para nRtya kiyA / sarasoM ke Dhera para rakhI huI sUI kI noMka para nRtya karanA kAyotsarga ke sudar3ha abhyAsa ke binA nahIM ho sktaa| zarIra ko itanA halkA kara lenA ki vaha antarikSa meM bhI Tika sake, adhara raha sakeyaha kevala sthUla zarIra ko zithila karane se nahIM hotaa| yaha taba hotA hai jaba sUkSma zarIra para bhI hamArA niyaMtraNa sthApita ho jAtA hai aura zarIra para hone vAlI mamatva kI granthi khula jAtI hai| * bheva-jJAna ke prakaraNa meM kahA gayA ki sUkSma zarIra sthUla zarIra ko dekhatA hai / sUkSma zarIra svayaM acetana hai, phira vaha sthUla zarIra ko kaise dekhegA ? sUkSma zarIra svayaM cetana nahIM hai kintu usameM caitanya saMkrAnta hai / caitanya ke saMkramaNa kA krama yaha hai ki hamArI cetanA sabase pahale kArmaNa zarIra meM saMkrAnta hotI hai| vahAM se chanakara taijasa zarIra meM AtI hai aura vahAM se sthUla zarIra meM / caitanya kA jitanA nikaTa kA sambandha sUkSma zarIra ke sAtha hotA hai utanA sthUla zarIra ke sAtha nahIM hotA / sthUla zarIra kI apekSA cetanA sUkSma zarIra meM adhika jAgRta rahatI hai aura jo sUkSma zarIra bAhara nikalatA hai hai vaha cetanA ke sAtha hI nikalatA hai / isI ko jaina paribhASA meM 'samudghAta' kahate haiM / cetanAyukta sUkSma zarIra meM jAnane kI kSamatA rahatI hai, isalie yaha Azcarya kA viSaya nahIM hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ke samaya meM hajAroM-hajAroM muni ekAntavAsa meM, pahAr3oM meM, guphAoM meM, zUnyagRhoM meM, udyAnoM meM dhyAnakIla rahate the / unake bAda bhI dUsarI zatAbdI ke pUrvArddha taka yaha sthiti calatI rahI / usake utarArddha meM kucha parivartana aayaa| usa parivartana ke ye kucha kAraNa bane 1. prAkRtika prakopa / 2. rAjanaitika uthala-puthala / 3. saMgha surakSA va loka-saMgraha kA AkarSaNa / vIra nirvANa ke do sau varSa bAda eka dvAdazavarSIya bhayaMkara akAla pdd'aa| usa samaya magadha Adi janapadoM meM jaTila sthiti bana gaI / Aja yAtAyAta ke pracura sAdhana haiM, phira bhI akAla kA sAmanA karane meM kaThinAI kA anubhava hotA hai / usa samaya yAtAyAta ke sAdhana bahuta kama the / koI zaktizAlI kendrIya zAsana nahIM thA / bAhara se sahAyatA lene kI saMbhAvanAeM bhI kama thIM / usa sthiti meM lagAtAra varSoM taka akAla honA kitanI bhayaMkara bAta hai / usa samaya hajAroM muni, jo zruta ke pAragAmI the, anazana kara divaMgata ho gae / jaina saMgha meM bahuta bar3I riktatA A gaI / dUsarA kAraNa banA rAjanaitika uthala-puthala / naMda vaMza aura usake bAda mauryavaMzI samrAT candragupta ke zAsanakAla meM pATaliputra tathA magadha meM jaina saMgha ke lie jo anukUlatA thI vaha bAda meM nahIM rahI / zrutakevalI sthUlibhadra ke pradhAna ziSya mahAgiri aura suhastI kA vihAra kSetra mAlava pradeza ho gyaa| jaina zramaNoM kA mukhya vihAra- kSetra magadha aura pATaliputra thA, vaha badala gayA / dakSiNa bhArata aura mAlava pradeza - yaha mukhya bihAra kSetra bana gayA / samrAT azoka ke zAsanakAla meM bauddha saMgha prabhAvazAlI ho gayA / isa parivartana ne sAdhanA kI cAlU paramparA meM eka vyavadhAna utpanna kara diyA / tIsarA kAraNa banA-saMgha - rakSA kA prazna / yaha do ora se upasthita huA | duSkAla meM jJAnI muniyoM kA svargavAsa saMgha ke lie eka bahuta bar3I cunautI banA / yaha mAnA jAtA thA aura usameM vAstavikatA bhI hai ki zruta 1 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya hai to saMgha hai| usake binA saMgha nahIM cala sktaa| zruta-sampanna muniyoM ke abhAva meM saMgha kaise cala sakatA hai ? jo thor3e-bahuta zruta-sampanna muni bace the, unase vizAla zru tarAzi ko grahaNa karanA aura usa paramparA ko pUrvavatsamRddhizAlI banAnA Avazyaka ho gyaa| isa AvazyakatA ko dhyAna meM rakhakara vizAla zra tarAzi ko avyavacchinna rakhane ke lie aneka niyama banAne par3e jo Aja bhI cheda sUtroM tathA samAcArI prakaraNa meM dekhe jA sakate haiN| uttarAdhyayana ke sAmAcArI adhyayana meM vaha vyavasthA hai ki zramaNa prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare prahara meM dhyAna (sUtrArtha cintana), tIsare prahara meM AhAra aura cauthe prahara meM phira svAdhyAya kare / isI prakAra rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe prahara meM phira svAdhyAya kare / dina-rAta ke ATha praharoM meM svAdhyAya ke lie cAra prahara nizcita the / dhyAna ke lie kevala do prahara nizcita the aura dhyAna kA svarUpa bhI mukhyataH usa zru ta ke artha kA cintana karanA thaa| zruta kA viccheda na ho, isa dRSTi se kI gaI isa vyavasthA meM dhyAna ko gauNatA milI aura svAdhyAya ko prAthamikatA / vaise dhyAna aura svAdhyAya-donoM sAdhanA ke mukhya aMga haiN| phira bhI dhyAna kI apekSA svAdhyAya ko adhika mahattva milA / isane dhyAna ke prati hone vAle AkarSaNa meM kamI lA dii| anya dharma-saMgha apane-apane dharma-saMgha ke vistAra ke lie dUsare dharma-saMghoM para prahAra karane lge| jaina saMgha para bauddha Adi zramaNa-saMghoM tathA vaidika dharmoM ke tIvra prahAra hone lge| ina Antarika aura bAharI cunautiyoM kA sAmanA karane ke lie use apanI dizA badalanI pdd'ii| ina tInoM kAraNoM kA dIrgha-kAlIna pariNAma yaha huA ki jaina saMgha, jo dhyAna-pradhAna thaa| vaha svAdhyAya-pradhAna ho gayA / jo adhyAtmavAdI thA vaha saMgha-pradhAna ho gayA / vIra nirvANa kI cauthI-pAMcavI zatAbdI meM maharSi gautama kA nyAya-darzana aura maharSi kaNAda kA vaizeSika darzana sthApita huaa| ina darzanoM kI sthApanA ne bhAratIya cintana ke kSitija meM naI krAnti paidA kii| unakA virodha bhI huA / svayaM vaidikoM ne usakA virodha kiyaa| 'ye nae grantha yA nae sUtra banAne vAle kauna hote haiM ?'-isa prakAra aneka prazna khar3e kie gae / yaha saba kucha hone para bhI unakA prabhAva kama nahIM huA aura 'darzana yuga' yA 'sUtra yuga' kA prArambha ho gyaa| use 'carcA yuga' kA prArambha kahA jA sakatA hai / bAda aura vivAda ko mAnyatA prApta ho gii| eka dArzanika Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 281 dUsare dArzanika se carcA karane lagA / apane mata kI sthApanA aura dUsare mata kA khaMDana hone lagA / gautama ne apane 'nyAya sUtra' meM spaSTa vyavasthA kI ki dharma kI surakSA ke lie vAda, jalpa, vitaMDA, chala- ina sabakA prayoga kiyA jA sakatA hai / dharma ke kSetra meM vitaMDA aura chala ko sthAna mila gayA / paraspara zAstrArtha hone lage / jaba zAstrArtha mukhya ho jAtA hai taba dhyAna kI bAta apane Apa gauNa ho jAtI hai / ina saba sthitiyoM ne kucha milAkara jaina muniyoM ko, jo bahuta nivRtti meM the, loka-saMgraha se bhI dUra rahate the, apanA adhikAMza samaya dhyAna aura pratisaMlInatA meM bitAte the, saMgha ke vikAsa kI ora pravRtta kara diyA / jaina saMgha kI rakSA kA prazna unake sAmane mukhya ho gayA / eka ora bhadrabAhu ke sAtha jAne vAle hajAroM-hajAroM muni pUrvIya samudra ke taTa para phaila gae / unhoMne tamilanADu, kerala aura Andhra ke pradezoM meM jaina dharma kA prasAra prArambha kara diyA / dUsarI ora AcArya mahAgiri aura suhastI ko ujjainI ke zAsaka saMprati kA yoga milA aura usa yoga se jaina dharma mahArASTra ke sudUra aMcaloM taka pahuMca gayA / zakti kA arjana aura pradarzana - ye donoM pratiSThita ho gae / phalataH saMgha ko zakti sampanna karane vAle AcAryoM kI paramparA cala par3I / AcArya kAlaka, pAdalipta Adi usI paramparA kA pratinidhitva karate haiM / madhyakAlIna ghaTanAoM se patA calatA hai ki dhyAna kA sthAna zAstrIya jJAna, vidyA aura maMtroM ne le liyA / zakti kA prayoga rAjoM ke pratibodha dene aura camatkAra pradarzita karane meM hone lagA / rAjasabhAoM meM zAstrArtha karanA aura prativAdI ko parAsta karanA dharma - vijaya kA mukhya lakSaNa ho gayA / cheda sUtroM meM ina ghaTanAoM para niyantraNa karane kA prayatna dRSTigata hotA hai / vaha saphala nahIM ho sakA / rAjyAzraya prApta karane para rAyoM kI bhAvanAoM kA Adara kie binA nahIM rahA jA sakatA / pAdaliptasUrI kA eka prasaMga haimathurA kA rAjA muraMDa thA / usake sira meM bhayaMkara darda ho gayA / vaha aupadhiyoM se zAnta nahIM ho rahA thA / rAjA ne Azcarya se kahA - 'mahArAja ! Apa jJAnI haiM, vidyAdhara haiM / mere sira meM asahya darda ho rahA hai / kRpA kara use zAnta kara deM / usa samaya pAdalipta sUrI ne apanI tarjanI aMgulI se tIna bAra apane ghuTane ko thapathapAyA / idhara ghuTane para tarjanI aMgulI calI aura udhara rAjA kA sira-darda dUra ho gayA / AcArya prabhAcaMdra ne likhA hai - ' pAdalipta sUrI ke nAma kI gAthA maMtra rUpa hai / usakA maMtra kI bhAMti pATha karane para Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya se Aja bhI zirovedanA ko miTAyA jA sktaa|" isa prakAra kI ghaTanAoM se patA calatA hai ki AtmajJAna, vipazyanA yA nirjarA kI dhArA camatkAra kI dizA meM mur3ane lgii| mujhe lagatA hai ki AcArya kundakunda ne nizcaya tapa para bahuta bala diyaa| usake pIche bhI eka rahasya hai| unake sAmane yaha dizA parivartana prArambha ho gayA thA / jaina muni vyavahAra kI ora adhika mur3a rahe the / saMgha ko adhika mahattva diyA jAne lagA thaa| yaha mAnA jAne lagA thA ki saMgha rahegA to dharma rahegA, nahIM to nahIM rhegaa| vyavahAra jaba itanA prabala ho jAe ki saMgha kI surakSA ke lie kucha bhI kiyA jA sakatA haicakravartI kI senA ko bhI cUra-cUra kiyA jA sakatA hai, taba dharma mukhya nahIM rhtaa| jaba saMgha mukhya aura dharma yA adhyAtma gauNa ho jAtA hai, usa samaya nizcita naya para bala denA svAbhAvika ho jAtA hai / adhyAtma kI dizA meM cintana karane vAle AcAryoM kA mata yaha rahA--nirjarA yA paramArtha kA dRSTikoNa yadi gauNa ho jAe to kevala vidyA aura maMtra ke camatkAra ke dvArA dharma kI rakSA nahIM ho sktii| para sacAI yaha hai ki vyavahAra ke prati jitanA AkarSaNa hotA hai utanA paramArtha ke prati nahIM hotaa| vIra nirvANa kI cauthI-pAMcavIM zatAbdI ke bAda dhyAna kA sthAna vidyAeM letI giiN| vidyA sAdhanA ke rahasya prakaTa hote gae aura dhyAna kI bAta hAtha se chUTatI gaI / phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki dhyAna kI paramparA lupta ho gaI / kucha mahAmuni dhyAna kI dhArA para bhI bala dete rahe / jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne 'dhyAnazataka' kI racanA kii| vaha bahuta hI mahattvapUrNa graMtha hai / usameM dhyAna kI maulika paddhati sUrakSita hai / koI mizraNa nahIM hai| pUjyapAda ne 'samAdhitaMtra' aura 'iSTopadeza-ye do graMtha likhe / AcArya kundakunda, jinabhadragaNi kSamAzramaNa aura pUjyapAda ke granthoM meM dhyAna kI maulika paramparA surakSita hai / vaha kisI anya paramparA se prabhAvita nahIM hai / 1. prabhAvaka carita, pAdalipta sUrI caritam, pR0 30; zloka 58-60 : . tarjanoM prabhurapyeSa, triH svajAnAvacAlayat / bhUpatervedanA zAntA, tasya kiM duSkaraM prabhoH / / . jaha jaha paesiNi, jANuyaMmi pAlittau bhamADei / taha taha te sikheyaNA, paNassaI muraNDarAyassa / . mantrarUpAmimAM gAthAM, paThan yasya ziraH spRzet / zAmyeta vedanA tasyAdyApi mUrno'tidurdharA / / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 283 vikrama kI AThavIM zatAbdI meM haribhadra sUrI hue| ve bahuta bar3e jJAnI aura bahuta bar3e yogI the / unhoMne yoga para aneka grantha likhe, jaise - yogabindu, yogadRSTi samuccaya, yogavizikA, yogadarzana, SoDazaka Adi / unake yogagraMthoM ne jaina paramparA meM yoga kI naI dhArA pravAhita kI / dhyAna-paddhati ke sUtra bace the / unake rahasya vismRta ho gae the / maharSi pataMjali ke yoga-darzana kI paddhati prasAra pA rahI thii| usakI apanI kucha vizeSatAeM haiM 1. vaha bahuta vyavasthita grantha hai / 2. bahuta spaSTa aura sarala / 3. niSpakSa bhAva se likhA huA aura prArambha se aMta taka kI sAdhanA kA eka sAtha saMkalana / ina kucha vizeSatAoM ke kAraNa vaha lokapriya hotA calA gayA / usakI paddhatiyAM sAdhakoM ko AkarSita karatI gaIM / yaha sAMkhya darzana kI sAdhanA paddhati STI pratinidhi grantha hai / prAcIna kAla meM sAMkhya darzana zramaNa paramparA kA eka aMga thA / zramakoM ke pAMca mukhya darzana the-- jaina, bauddha, AjIvaka, parivrAjaka, aura tApasa 'parivrAjaka' sAMkhya darzana kA sUcaka hai / haribhadra sUrI kA dRSTikoNa anekAnta-pradhAna thA / unhoMne apane 'zAstravArtA samuccaya' meM vibhinna darzanoM kA samanvaya kiyA / vaise hI apane yogagranthoM meM vibhinna sAdhanA paddhatiyoM kA samanvaya kiyA / isa samanvaya meM unhoMne jaina sAdhanA paddhati ke sUtroM (caudaha guNasthAnoM) kA maharSi paMtajali tathA anya yaugika paddhatiyoM kA tulanAtmaka svarUpa prastuta kiyA aura apane sarvagrAhI dRSTikoNa se unheM svIkRta kara jaina sAdhanA paddhati kA nayA rUpa diyA / paMtajali ne aSTAMga yoga kI paddhati batalAI / AcArya haribhadra ne 'yogadRSTi samuccaya' meM ATha dRSTiyoM kA nirUpaNa kiyA / aura unakI aSTAMga yoga se tulanA kI / pataMjali ke yogadarzana meM samAdhi ke do prakAra nirUpita haiMsamprajJAta samAdhi aura asamprajJAta samAdhi / haribhadra ne yoga ke pAMca prakAra batalAe - adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya / prathama cAra prakAroM kI tulanA saMprajJAta samAdhi se aura aMtima prakAra kI tulanA asaMprajJAta samAdhi se kI / isa prakAra unhoMne pataMjali ke yogadarzana kI paribhASAoM kA jainIkaraNa kiyA / dUsare zabdoM meM yaha kahanA cAhie ki unhoMne yaha batalAne kA prayatna kiyA ki sAdhanA paddhatiyoM meM kevala paribhASAoM kA antara hai / tattvataH koI antara nahIM hai / jaina sAdhanA paddhati aura pataMjali kI sAdhanApaddhati ke tattvoM meM koI antara nahIM hai, kevala paribhASAoM kA antara hai / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya yadi paribhASA-bheda ko miTA deM to tattvataH donoM eka ho jAeMge isa dRSTikoNa se unhoMne pataMjali ke zabdoM ke sAtha tulanA karane ke lie nae zabdoM ko gar3hA aura donoM meM sAmaMjasya pradarzita kiyA / . vizuddhimagga evaM anya yoga sambandhI bauddha sUtroM tathA pataMjali ke yogadarzana ke sUtroM meM adbhuta sAmya dekhakara Azcarya hotA hai / yaha paryApta anusaMdhAna ke bAda hI kahA jA sakatA hai ki bauddha ne pataMjali kA anusaraNa kiyA yA pataMjali ne bauddha kA ? kintu donoM meM se kisI ne eka kA anusaraNa avazya hI kiyA hai / athavA yaha bhI ho sakatA hai ki zramaNoM kI sAmAnya sAdhanA-paddhati ke jo sUtra the unakA bauddha ne pAli meM aura pataMjali ne saMskRta meM saMkalana kiyA / haribhadra sUrI ne pataMjali kA zabdazaH anusaraNa nahIM kiyA kintu tAttvika ekatA kA pratipAdana kiyA / haribhadra sUrI se pahale vIra nirmANa terahavIM zatAbdI ke pUrvArddha taka dhyAna kI vahI maulika paddhati pratipAdita hotI rahI jo mahAvIra ke yuga meM pracalita thii| usake rahasya vismRta ho gae the aura vistAra kama ho gayA thA / para jo cala rahA thA, usakA nayA saMskaraNa nahIM huA thaa| haribhadra sUrI ne jaina sAdhanA-paddhati kA nayA saMskaraNa kara diyA / yaha sAdhanA paddhati ke saMkramaNa kA prathama bidu hai| * jaina sAdhanA-paddhati kI saulika dhArA aura AcArya haribhadra sUrI dvArA prastuta nayI dhArA meM antara kyA hai ? ___ isa nayI dhArA ke samAgama se kAyotsarga aura vipazyanA kI mUladhArA gauNa ho gii| nirjarA kA lakSya pahale hI kama ho cukA thA, vidyA aura maMtra kI sAdhanA ke kAraNa vaha aura bhI kama par3a gayA / haribhadra sUrI ne likhA ki dharma kA samUcA vyApAra yoga hai / isa paribhASA ke anusAra pratikramaNa karanA bhI yoga hai, svAdhyAya karanA bhI yoga hai aura AhAra karanA bhI yoga hai| yaha bAta ThIka hai, kintu lambe samaya taka dhyAna kI sUkSmatAoM meM jIne kI jo bAta thI usakA AkarSaNa kama ho gyaa| saba pravRttiyoM meM yoga kI bhAvanA A jAne ke kAraNa yaha mAnA jAne lagA ki sAdhu apramatta bhAva se jo bhI pravRtti karatA hai vaha saba yoga hai / ise prathama bhUmikA kA dhyAna mAnA jA sakatA hai kintu dhyAna kI agrima bhUmikAoM kA sparza karane ke lie itanA hI paryApta nahIM hai| haribhadra sUrI kI ukta paribhASA Apattijanaka nahIM hai, phira bhI usase eka parivartana jarUra AyA ki dhyAna kI saghanatA yoga kI vyApakatA meM virala ho gii| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa * pUjayapAda kA 'samAdhizataka' pataMjali ke yogadarzana' se pahale likhA gayA yA bAda meM ? kyA usakI samAdhi yogavarzana ko samAdhi se bhinna hai ? ___maharSi pataMjali kA samaya I0 pU0 dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai / pUjyapAda kA samaya hai vikrama kI chaThI zatAbdI / ataH 'samAdhizataka' 'yogadarzana' ke sAta-ATha sau varSa pazcAt likhA gyaa| 'samAdhi' zabda jaina paramparA meM bahuta pahale se pracalita thA / Agama sUtroM meM bahuta bAra usakA prayoga huaa| 'samAdhi' aura 'dhyAna' donoM ke paryAyavAcI zabda hai / 'samatA' aura 'sAmAyika' uname bhinna artha vAle nahIM haiN| yogadarzana meM varNita samAdhi kI tulanA zukladhyAna se kI jAtI hai| * kyA jaina paramparA meM vipazyanA kA usI rUpa meM ullekha hai jaisA bauddha paraMparA meM hai yA kisI dUsare rUpa meM ? ___ dhyAna zabda 'dhya cintAyAm' dhAtu se banA hai / isakA Adhunika artha haicintana karanA / prAcIna rUr3hi ke anusAra isake do artha haiM-dekhanA aura ciMtana karanA / dekhanA aura vipazyanA eka hI bAta hai| dekhane ke do rUpa ho sakate haiM--bAhara ko dekhanA aura bhItara ko dekhanA / bhagavAn mahAvIra dhyAna karate samaya eka pudgala yA paramANu para dRSTi TikAte the, animiSa nayana rahate the / AcArAMga sUtra meM 'logavipassI' zabda milatA hai / isakA artha hailoka kI vipazyanA karane vAlA, loka ko dekhanevAlA / bhagavAn mahAvIra dhyAna karate samaya Urdhvaloka, adholoka aura tirache loka ko dekhate the / loka kA artha jagat bhI ho sakatA hai aura prakaraNAnusAra zarIra bhI ho sakatA hai| zarIra ke pakSa meM dhyAna karanevAlA Upara se nIce taka, sira se aMguSTha taka zarIra kI vipazyanA karatA hai / samUcI dhyAna paramparA meM bAhara aura bhItara dekhane kA krama milatA hai / usakA nAma cAhe kucha bhI rahA ho| AcArya hemacaMdra ne zarIra ko Upara se nIce taka dekhane ko, mana yA prANa ke saMkramaNa ko 'uttara-adhara-prANAyAma' kahA hai| yAjJavalkya gItA meM bhI usakA ullekha milatA hai| dhyAna kI prakriyA mukhyataH darzana kI prakriyA hai / sunanA aura dekhanA-ye dhyAna ke mukhya tattva haiN| zabda para mana ko lagAnA yA anAhata nAda sunanA--ye dhyAna ke sAtha jur3e hue haiM / saMbhavataH haThayoga kA vikAsa hone ke bAda ye jur3e haiM / dhyAna kA prAcIna rUpa dekhanA hI rahA hai| * mahAprANa dhyAna kI prakriyA kyA hai ? mahAprANa dhyAna kI prakriyA kA varNana kahIM nahIM hai / isalie usake viSaya Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya meM vistAra se kucha nahIM kahA jA sakatA hai / jo kucha saMkSepa meM kahA jA sakatA hai vaha yaha hai-mahAprANa dhyAna prANa ko sUkSma karane kI prakriyA hai / zarIra, vacana, mana aura zvAsa kI kriyA ko kramazaH sUkSma karate cale jAnA mahAprANa kI sAdhanA-paddhati hai| sthUlatA aura sUkSmatA ke aneka stara haiM / ve kramika abhyAsa se prApta hote haiN| jaba daravAje ko banda kara dete haiM to pazu yA AdamI ke lie vaha baMda ho gayA / kyA usameM sardI nahIM AtI ? usake lie vaha daravAjA khulA hI hai / kyoMki ve sUkSma haiN| sthUla aura sUkSma ke avarodha alaga-alaga hote haiM / sardI aura garmI ke paramANuoM se bhI mana aura zvAsa ke paramANu adhika sUkSma haiM / sthUlatA aura sUkSmatA ke aneka staroM ko pAra karate-karate carama koTi kI sUkSmatA meM praveza karanA mahAprANa dhyAna kA lakSya hai| mahAprANa dhyAna karanevAlA bAhara se eka prakAra kI gaharI mUrchA yA acetanatA kI sthiti meM rahatA hai, aura vaha lambe kAla taka aise rahatA hai / lambe samaya taka isa avasthA meM rahane ke kAraNa usakI gupta zaktiyAM jAgRta ho jAtI haiN| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kA svabhAva hai ki vaha navIna ke prati AkarSita hotA hai / aura prabhAvazAlI vyaktitva kA anukaraNa karatA hai| paramparA ke parivartana meM ye donoM tathya bahuta mahattvapUrNa bhUmikA nibhAte haiN| vikrama kI dasavIM zatAbdI meM gorakhanAtha hue / unhoMne haThayoga kA pravartana kiyA / haThayoga kI purAtana zAkhA maharSi mArkaNDeya kI thii| usakA prabhAva kama ho rahA thA / gorakhanAtha kA vyaktitva bahuta prabhAvI thaa| usake sAthasAtha naI zAkhA bhI bahuta prabhAvazAlI bana gii| yoga kI pratyeka zAkhA kA dhyAna usa ora AkarSita huA aura hara zAkhA ne use apanAne kA prayatna kiyA / haThayoga kI isa naI zAkhA ne pataMjali ke dvArA pratipAdita yoga ke ATha aMgoM meM se chaha aMgoM ko mAnyatA dii| ve the-Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA aura samAdhi / yama aura niyama ko usane mAnyatA nahIM dii| usakA jhukAva taMtrazAstra kI ora thaa| isalie aisA honA svAbhAvika thaa| haThayoga ke mukhya aMga the-chaha cakra, solaha tattva yA lakSya, pAMca AdhAra Adi-Adi / taMtra kI zAkhA bhAratavarSa meM bahuta purAnI thii| haThayoga ke vikAsa ke sAthasAtha taMtrazAstra ke prati bhI janatA kA AkarSaNa bar3ha rahA thaa| saca yaha hai ki jisa ora janatA adhika AkarSita hotI hai, usa ora sabakA dhyAna AkRSTa ho jAtA hai / isa AkarSaNa kA hetu pravRtti kI apekSA janatA ke AkarSaNa ko mAnanA satya ke adhika nikaTa hogaa| janatA kA jhukAva taMtra, maMtra aura haThayoga kI ora adhika hone lgaa| isa sthiti se bacanA kisI bhI paramparA ke lie kaThina thaa| jaina paramparA bhI usase nahIM baca skii| usakI dhyAna kI maulika dhArA nirjarA yA vizuddha adhyAtma ke lie thii| vaha dhIre-dhIre chUTatI gaI / usameM nayA praveza hotA calA gyaa| AcArya haribhadra . ne maharSi pataMjali ke yogadarzana kI padvati ko jaina sAdhanA paddhati ke sAtha jodd'aa| usase bahuta bar3A parivartana nahIM huaa| kucha bAteM naI judd'iiN| unhoMne 'yogaviMzikA' meM yoga ke pAMca tattva batalAe / unameM eka hai 'UrNa' / usakA artha hotA hai svara, japa / jaina sAdhanA paddhati meM bhAvanA ke lie sthAna hai / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya SaDAvazyaka meM stuti ke lie bhI sthAna hai, kintu japa ke lie koI nirdeza nahIM milatA / AcArya haribhadra ke pazcAt japa kI pratiSThA bar3ha gaI / unake uttarakAla meM 'namaskAra mahAmaMtra kalpa', 'padmAvatI kalpa', 'bhairava kalpa', 'zatrujaya kalpa' Adi aneka kalpoM tathA japa-vidhiyoM kA nirmANa huaa| 'pUrva' zAstroM meM vidyAoM aura maMtroM kA vizada vivecana thA, kintu vaha sAdhanA paddhati ke sAtha jur3A huA nahIM thaa| usakA uddezya nirvANa nahIM thaa| usakA uddezya thA laukika zaktiyoM kA vikAsa / laukika zakti cAhane vAle vidyA aura maMtroM kA japa kiyA karate the| kintu nirvANa sAdhanA ke lie japa niSiddha thaa| vikrama kI gyArahavIM-bArahavIM zatAbdI meM jaina paramparA meM yoga ke kucha prasiddha AcArya hue haiN| unameM AcArya zubhacandra, hemacaMdra, somadeva, ratnazekhara Adi ullekhanIya haiN| zubhacaMdra ne 'jJAnArNava' aura hemacaMdra ne 'yogazAstra' kI racanA kI / somadeva ne 'yazastilakacampU' meM yoga kI viSada carcA kI aura unakA 'yogamArga' nAma kA choTA grantha bhI upalabdha hotA hai| ratnazekhara ne 'guNasthAna kramAroha' likhA aura usakI sopakrama vyAkhyA bhI likhii| usa vyAkhyA meM 'dhyAnadaMDaka nAma kA eka prakaraNa hai| ina sabakA adhyayana karane para jaina sAdhanA-paddhati meM bahuta bar3e parivartana kA bodha hotA hai| jJAnArNava aura yogazAstra meM piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta-ina cAroM dhyAnoM ko dharmyadhyAna ke avAntara bheda ke rUpa meM mukhyatA prApta hai| prAcIna paramparA meM dharmyadhyAna ke maulika rUpa AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicaya milate haiM / inakA sthAna piMDastha Adi dhyAna-catuSTaya ne le liyaa| jJAna, darzana, cAritra aura vairAgya bhAvanA kA sthAna pArthivI, Agneya, vAyavyI aura mArutI-ina dhAraNAoM ne le liyA / yaha parivartana haThayoga aura taMtrazAstra ke prati janatA ke AkarSaNa ko sUcita karatA hai aura isase isa bAta kI bhI sUcanA milatI hai ki bhArata kA mAnasa AdhyAtmika viziSTatA se haTakara zakti-upAsanA aura camatkAra kI ora adhika jhuka rahA thaa| isa pravAha meM jaina AcAryoM ne bhI laukika dhyAna ko pUrNata: AtmasAt kara liyaa| unake sAmane laukika aura lokottara dhyAna kA vibhAga spaSTa thA / AcArya somadeva ne lokottara dhyAna kI carcA ke bAda laukika dhyAna kI carcA kI hai 'uktaM lokottaraM dhyAnaM, kicillaukikamucyate / prakIrNaka prapaMcena, dRSTAdRSTaphalAzrayam // ' (upAsakAdhyayana, kalpa 36, zloka 708) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 289 AcArya somadeva ke anusAra dharmya aura zulka dhyAna lokottara dhyAna haiM / unhoMne 'aham' ke japa kA bhI lokottara sAdhanA meM ullekha kiyA hai / laukika dhyAna meM haThayoga kI paddhati kA nirUpaNa hai / Azcarya hai ki kucha jaina lekhakoM ke sAmane yaha vibhAga spaSTa nahIM rhaa| unhoMne piMDastha Adi dhyAnoM kA mahAvIra ke dvArA pratipAdita hone kA ullekha kara diyaa| isa ullekha ke pIche naI svIkRti ko puSTa karane yA dhyAna kI vikAsazIla paramparA kA paricaya na hone kA kAraNa hI pratIta hotA hai / AcArya zubhacandra aura hemacandra-donoM AcAryoM ne prANAyAma, kAlajJAna aura parakAya-praveza kA vistAra se varNana kiyA hai / yaha saba uttarakAlIna samAveza hai| piMDastha dhyAna saMsthAna-vicaya dhyAna kA eka prakAra ho sakatA hai| isalie piMDastha dhyAna ko prAcIna paramparA meM saMsthAna-vicaya ke rUpa meM khojA jA sakatA hai| kiMtu piMDastha Adi dhyAna-catuSTaya kA vargIkaraNa jaina paramparA meM nahIM miltaa| usakA mUla srota saMbhavataH taMtra-zAstra hai| 'guru gItA', 'mahezvara taMtra' Adi aneka granthoM meM piMDastha Adi dhyAna-catuSTaya kA varNana milatA hai| taMtrazAstra meM batalAyA gayA hai ki jo piMDastha Adi dhyAnoM ko nahIM jAnatA vaha vAstava meM guru hI nahIM hotaa| guru ko zaktizAlI honA cAhie / zakti ke lie siddhi prApta karanA jarUrI hai aura siddhi-prApti ke lie padastha dhyAna jarUrI hai| isa jarUrata ne padastha dhyAna ko sarvAdhika mahattva prApta kraayaa| jaina saMgha kA madhyavartI eka hajAra varSa kA itihAsa maMtra-siddha AcAryoM kA itihAsa hai / isa avadhi meM vizuddha adhyAtma yogI muniyoM ko khojanA par3egA aura maMtrayogI muni bar3I sulabhatA se prApta hoNge| haribhadra sUrI se lekara jinavijaya sUrI taka ke prabhAvaka AcAryoM kA varNana karane vAlA 'prabhAvaka caritra' isa bAta kA sAkSya hai| prANAyAma yogadarzana se, piMDastha Adi dhyAna-catuSTaya taMtra-zAstra se tathA pArthiva Adi dhAraNA-catuSTaya aura cakroM para dhyAna karanA Adi haThayoga se jaina sAdhanA-paddhati meM lie gae / isa prakAra vikrama kI AThavIM zatAbdI me jaina sAdhanA-paddhati meM anya sAdhanA-paddhatiyoM ke tattvoM kA samAveza prArambha huA aura kramazaH vaha bar3hatA calA gayA / isIlie Aja yaha prazna pUchA jA rahA hai ki jaina paramparA kI maulika dhyAna-paddhati kyA hai ? aura isIlie isa prazna kA uttara denA Aja sarala nahIM hai / barmA meM dhyAna kI eka paddhati Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 mahAvIra ko sAdhanA kA rahasya pracalita hai / usakA nAma hai vipazyanA dhyAna / usa paddhati se dhyAna karane vAle gaurava kA anubhava karate haiM ki unhoMne bhagavAn buddha kI dhyAna kI maulika "paramparA ko akSuNNa rakhA hai / bauddhoM meM dhyAna kA bahuta vikAsa huaa| unhoMne usakI aneka paddhatiyAM vikasita kIM / saMbhavata: vizva meM bauddhoM meM hI dhyAna ke AdhAra para sampradAya bane / samUce bauddha saMgha ko do sampradAya meM bAMTA jA - sakatA hai - eka upadeza zAkhA aura dUsarI dhyAna zAkhA / dhyAna zAkhA ke aThAIsaveM AcArya bodhidharma ne cIna meM jAkara dhyAna kA pracAra kiyA / sAmAnyataH samajhA jAtA hai ki bauddha dharma pracAra ke dvArA vizva meM phailA / kintu gaharAI meM jAne para yaha jJAta hogA ki bauddha dharma kA vikAsa jitanA pracAra ke dvArA nahIM huA, utanA dhyAna ke dvArA huA / jaina saMgha meM dhyAna kI koI svatantra zAkhA sthApita nahIM huI aura dhyAna kI jo maulika paddhati thI usakA abhyAsa bhI chUTatA calA gayA / isa pUrI sahastrAbdI meM koI aisI ghaTanA sunane ko nahIM milatI ki kisI jaina muni ne AjJA-vicaya aura saMsthAna-vicaya ke dvArA vastu satya kA sAkSAtkAra kiyA ho, jabaki camatkAra kI aneka ghaTanAeM sunI jAtI haiM-amuka muni pAdukAoM dvArA AkAza meM ur3a gae; amuka muni ne amAvasyA ke dina meM bhI pUrNa caMdramA ko dikhAkara pUrNimA sthApita kara dI; amuka muni ne makAna ko eka sthAna se dUsare sthAna para saMkrAmita kara diyA / isase jAnA jAtA hai ki maMtra kI sAdhanA aura vidyA kI ArAdhanA ne adhyAtma yoga ke abhyAsa ko gauNa kara diyA / jaba hama tatkAla lAbha pAnA cAhate haiM, sarala mArga ko khojane laga jAte haiM taba AdhyAtmika lAbha tathA Antarika aura gUr3ha paddhatiyoM kA mUlya kama ho jAtA hai / aura yahI huA / abhI eka videzI ne yaha jijJAsA kI ki hama jainoM ke dhyAna kI maulika paddhati kA adhyayana karanA cAhate haiM / yaha bahuta hI mahattvapUrNa jijJAsA hai / hameM isa jijJAsA kA uttara denA cAhie aura dene se pahale use khojanA caahie| abhI jo cala rahA hai usameM uttarakAlIna svIkAra adhika hai / maiM mAnatA hUM ki svIkAra karanA burI bAta nahIM hai / koI acchI bAta sAmane Ae use svIkAra karane meM koI burAI nahIM hai / kintu burI bAta yaha huI ki jo hamane svIkAra kiyA usakA hameM bodha nahIM / kama-se-kama yaha jJAna to honA hI cAhie ki yaha svIkRta hai; udhAra liyA huA hai / isakA srota jaina paramparA meM nahIM hai, kisI dUsarI paramparA meM hai / aura hamArI maulika Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 261 paddhati kyA thI, usakA bhI spaSTa bodha honA cAhie / ye donoM bAteM spaSTa hoM to svIkAra karanA, tulanA karanA, samanvaya karanA koI burI bAta nahIM hai| kintu jahAM ye donoM bAteM spaSTa nahIM hotI taba nizcita hI eka vikaTa sthiti paidA ho jAtI hai| aura sacamuca dhyAna ke kSetra meM yaha sthiti paidA huI hai| hamArI sAdhanA-paddhati meM dhyAna pradhAna thA, vahAM aba japa pradhAna ho gyaa| samUce jaina samAja para dRSTi DAlI jAe to patA calegA ki japa karane vAle yadi dasa pratizata haiM to dhyAna karane vAle eka pratizata bhI nahIM haiN| isakA kAraNa yaha hai ki dhyAna kA mahattva hamAre sAmane spaSTa nahIM hai| ukta tathya ko maiM eka ghaTanA kA ullekha kara spaSTa karanA cAhUMgA / 'nAsA' kA eka vaijJAnika barmA meM aayaa| usane vipazyanA ke mahAn sAdhaka 'U bA khina siyAjI' se bheMTa kii| unase mana kI zAMti ke bAre meM pUchA / unhoMne use vipazyanA dhyAna sikhAyA / vaha dhAtu-zodhana kA adhikArI vaijJAnika thA / usane anubhava kiyA ki dhyAna se zAMti milatI hai, zArIrika doSa bhI miTate haiM / para aisA kyoM hotA hai ? usane usakI khoja prArambha kii| phira apane guru ke pAsa barmA aayaa| carcA ke daurAna usane batAyA ki vipazyanA dhyAna kI 'dhAtu-zodhana' kI paddhati se tulanA kI jA sakatI hai / aMtarikSa-yAna ke lie pUrNataH zuddha dhAtu apekSita hotI hai| yadi vaha zuddha na ho to aMtarikSa-yAna majabUta nahIM ho sakatA, teja gati se nahIM cala sakatA / Apa kalpanA kareM ki dhAtu ke eka daMDa meM eka araba kaNa haiN| unameM yadi eka kaNa bhI azuddha raha gayA to yAna TUTa jAegA / usake sAre ke sAre kaNa zuddha hone cAhie / dhAtu-zodhana kI prakriyA yaha hai- azuddha dhAtu ko zuddha karane ke lie azuddha dhAtu ke daMDe para zuddha dhAtu ke challe ghumAe jAte haiM / usa daMDe meM se vijAtIya kaNa nikalate jAte haiM aura vaha daMDa zuddha hotA calA jAtA hai / sparza kI jarUrata nahIM / ve challe Upara ghUmate rahate haiM aura dhAtu ke vijAtIya kaNa nikala-nikalakara bAhara jAte rahate haiM / usane batAyA-vipazyanA ke dvArA bhI isI prakAra zodhana hotA hai / hama sira se paira taka zuddha caitanya kI eka dhArA ko pravAhita karate haiM taba hamArI azuddha cetanA meM mile hue vijAtIya tattva bAhara nikala jAte haiM / isa prakAra cetanA kA zodhana hotA hai aura usase mana aura zarIra ke doSa bhI dUra hote haiM / jaina sAdhanA paddhati kI bhASA meM yaha nirjarA kI prakriyA hai / hamAre prAcIna AcAryoM ne ise svarNa aura agni ke udAharaNa se samajhAyA hai| jisa prakAra miTTI milA huA sonA agni meM Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya galAkara zuddha kiyA jAtA hai, vaise hI tapasyA yA dhyAna ke dvArA karmoM kI nirjarA kI jAtI hai, caitanya kA zodhana kiyA jAtA hai| nirjarA ke dvArA zArIrika aura mAnasika sabhI duHkhoM kA zodhana hotA hai / mAnasika granthiyoM aura karma-saMskAroM kA bhI zodhana hotA hai| isa prakriyA ko AcArya kundakunda ne 'zuddha upayoga' kahA hai| ise saMvara bhI kahA jA sakatA hai| zuddha caitanya kA kSaNa saMvara kA kSaNa hai| usase nae karmoM kA baMdha nahIM hotA aura purAne karmoM kI nirjarA hotI hai / kitanI mUlyavAn hai yaha prakriyA / kintu jaba isakI vismRti huI to isake mUlya kI bhI vismRti ho gaI / dhyAna se jo zakti prApta hotI thI usakA koI durupayoga nahIM hotA thA / usake durupayoga kI koI saMbhAvanA hI nahIM hotI thii| maMtra-taMtra se prApta zakti kA durupayoga bhI hone lagA, jaise dhana aura sattA se prApta zakti kA durupayoga hotA hai / maMtra kI ArAdhanA karane vAle muniyoM meM pramAda bar3hA, ArAma kI manovRtti bar3hI aura sukha-suvidhAvAdI manobhAva ne munitva kI dizA badala dii| jaba maMtra-zakti kA atimAtrA meM upayoga hone lagA taba usake upayoga para bhI niyantraNa kiyA jAne lagA / ina zatAbdiyoM meM usakA bhI prAyaH lopasA ho gayA / dhyAna kA rahasya pahale hI hAtha se nikala gayA thaa| ina do. tIna zatAbdiyoM meM maMtra kA rahasya bhI hAtha se nikala gyaa|| Aja maMtra ke graMtha sulabha haiM para dhyAna ke grantha utane sulabha nahIM haiN| aura jo haiM unake hArda ko pakar3anA bhI bahuta kaThina hai| isalie dhyAna kI mUla paddhati kI khoja eka mahAna prayatna kI apekSA rakhatI hai| * kyA dhyAna kI paramparA meM digambara aura zvetAmbara saMghoM meM matabheda rahA __ sabhI jaina saMghoM meM dhaya'dhyAna aura zuklAdhyAna kI abhyAsa paddhati rahI hai| usameM koI antara dikhAI nahIM detaa| uttarakAlIna vikAsa-krama meM haribhadra sUrI eka dvIpa kI bhAMti alaga dIkhate haiN| zeSa sabhI digambara aura zve. tAmbara AcAryoM kA vikAsa-krama eka jaisA rahA hai / * Apane vipazyanA ko dardhA kI / vaha kyA hai ? use thor3A spaSTa kiijie| vipazyanA kA artha hai-viziSTa prakAra se dekhanA / dhyAnakAla meM bAhara bhI dekhA jAtA hai aura bhItara bhI kisI vastu ko ekAgratApUrvaka dekhanA vipazyanA hai, vaise hI apane Apako dekhanA bhI vipazyanA hai| jaise jala kI dhArA nahara meM pravAhita hotI hai vaise hI caitanya kI dhArA ko samUce zarIra meM, zarIra ke Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa pratyeka avayava meM aura avayava ke kaNa-kaNa meM pravAhita karanA aura sAtha-sAtha usakA anubhava karanA tathA zarIra meM hone vAle spaMdanoM ko, saMvedanoM ko pakar3anA vipazyanA hai / 263 * kyA bhagavAn mahAvIra ke samaya meM muni maMtra-vidyA se anabhijJa the ? caudaha pUrvI meM 'vidyA pravAda' nAma kA eka pUrva hai / usameM maMtra aura vidyA kA vizada nirUpaNa hai / caturdaza pUrvadhara muni maMtra aura vidyA ke pAragAmI hote the / kucha viziSTa muniyoM ke lie 'maMtra-taMtra vizAradA' vizeSaNa milatA hai / tAtparya yaha hai ki jo viziSTa jJAnI hote the ve maMtroM ke jJAtA hote the / sAmAnya muniyoM ke lie maMtroM kA adhikAra nahIM thA / vizeSa paristhiti meM kabhI-kabhI usakA upayoga bhI kiyA jAtA thA / maiMne jo kahA usakA Azaya yaha nahIM ki pahale jaina paramparA meM maMtra vidyA kA sarvathA abhAva thA / usakA tAtparya yaha hai - pahale maMtra - sAdhanA kI bAta gauNa thI aura adhyAtma-sAdhanA kI bAta mukhya thI / kintu uttaravartI paramparA meM maMtrasAdhanA kI bAta mukhya ho gayI aura adhyAtma-sAdhanA kI bAta gauNa ho gayI / AcArya hemacaMdra apane guru ke pAsa gae aura svarNasiddhi kI vidyA kI mAMga kI / guru ne kahA- - " bakarI kA dUdha to hajama hI nahIM kara sakatA aura zeranI kA dUdha hajama kara jAegA ?" unhoMne vidyA denA svIkAra nahIM kiyA / kucha viziSTa AcArya the / unake pAsa viziSTa vidyAeM thIM / kintu ve jaba sabake lie ho gaIM taba camatkAra - pradarzana kA bhAva bar3ha gayA / isa parivartana kA prabhAva adhyAtma para par3A aura dhyAna-yoga kI vismRti hotI gayI / * samantabhadra ke bAre meM kahA jAtA hai ki unhoMne aneka vidyAoM kA pradarzana kiyaa| kyA yaha sahI hai ? mantra aura vidyA prayoga ke do prayojana haiM-- saMgha kI surakSA aura bar3appana kI bhAvanA | siddhasena, samantabhadra, haribhadra Adi AcAryoM ne mantra - vidyA kA prayoga kiyA / unake pIche bar3appana kI bhAvanA pratIta nahIM hotI / unhoMne saMgha ke astitva ko surakSita karane ke lie vaisA kiyA, kintu unake uttarakAla meM bar3appana aura camatkAra -pradarzana ke lie vaisA kiyA jAne lagA / usa sthiti meM adhyAtma mukhya nahIM raha sakA / * labdhi aura maMtra - sAdhanA meM kyA koI antara hai ? tapasyA ke vidhivat prayoga se viziSTa prakAra kI nirjarA hotI hai| usase labdhiyAM prApta hotI haiM / maMtra-vidyA kI sAdhanA kisI deva yA devI ke japa Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya dvArA yA varNa samAmnAya ke japa dvArA kI jAtI hai / tapasyA ke dvArA labdhiyoM kI prApti sahaja bhAva se hotI hai| maMtra - sAdhanA prayatnapUrvaka kI 'jAtI hai / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina vigata cAra-pAMca zatAbdiyoM meM hamArI sAdhanA-paddhati para bhakti mArga kA prabhAva adhika parilakSita hotA hai / isake udAharaNa ke rUpa meM AnandaghanajI ko prastuta kiyA jA sakatA hai / ve yogI the| unhoMne aneka stavana likhe / unheM dekhakara jaina paramparA ke abhyAsI ko Azcarya hotA hai / AnandaghanajI ne bhagavAn kI priyatama ke rUpa meM upAsanA kI hai| yaha jaina sAdhanApaddhati meM eka nayA unmeSa hai| ve bhaktimArgI vaiSNava dhArA se prabhAvita hue haiM / AcArya kundakunda ne AtmA ke sAtha abheda sthApita karane kI sAdhanApaddhati prastuta kI thii| vaha jaina sAdhanA-paddhati kA maulika svarUpa hai / AnandaghanajI ne bheda-praNidhAna kI sAdhanA-paddhati ko mahattva dekara bhaktimArga ko vikasita kiyaa| bhaktimArga ke bIja AcArya kundakunda ke sAhitya meM bhI milate haiN| kintu usakA pallavita rUpa vigata cAra-pAMca zatAbdiyoM meM prApta hotA hai| dUsare yogI cidAnandajI zaiva sAdhanA se prabhAvita the| unhoMne svarodaya kA lambA varNana kiyA hai / svarodaya aura pavana-vijaya unakI sAdhanA ke mukhya tattva rahe haiN| jaina sAdhanA-paddhati meM Ane vAle nae unmeSoM ko lakSya meM rakhakara kucha AcAryoM aura sAdhakoM ke nAmoM kI carcA maiMne kI hai| isakA yaha artha nahIM hai ki ullikhita zatAbdiyoM meM adhyAtmayogI sAdhakoM kA abhAva rhaa| samayasamaya para aneka adhyAtmayogI sAdhaka hue haiN| unhoMne adhyAtma kI viziSTa sAdhanA ko hai / jaina zAsana kI sabhI paramparAoM meM aise aneka vyaktitva prApta hote haiM / gRhastha sAdhakoM meM zrImad rAjacandra jaise mahAn sAdhaka hue haiN| unakI sAdhanA ke anubhava Aja bhI adhyAtma-cetanA ke jAgaraNa meM mahAn . preraNA dete haiN| aba maiM ukta aitihAsika vihaMgAvalokana para paryAlocana kI dRSTi se vicAra karanA cAhatA hUM / Agama sAhitya meM aneka prakAra ke muniyoM kA varNana 'milatA hai| unameM eka prakAra ke muni sthitAtmA kahalAte haiN| jinhoMne sthUla Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya zarIra, tejasa zarIra aura kArmaNa zarIra ko bhedakara caitanya kI gaharAI meM jAne kA prayatna kiyA hai ve sthitAtmA hote haiN| dUsare prakAra ke muni vAdI kahalAte haiM / tIsare prakAra ke muni vidyAmaMtra vizArada hote haiN| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM pracalita dhyAna kI dhArA sthitAtmA hone kI dizA meM pravAhita thii| phalasvarUpa saikar3oM-saikar3oM muni kevalI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI aura viziSTa labdhidhara bane / bhagavAn mahAvIra ke uttarakAla meM dUsare AcArya jambU ke bAda koI kevalI nahIM huaa| kramazaH avadhijJAna, manaHparyavajJAna kI paraMparA bhI vicchinna ho gaI / pUrvo kA jJAna bhI vicchinna ho gayA / isa viccheda ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki jaise-jaise sthitAtmA yA AtmasthatA kSINa hotI gaI vaise-vaise Antarika jJAna kA vikAsa avaruddha hotA calA gyaa| vIra nirvANa kI dUsarI zatAbdI ke bAda bauddha, naiyAyika, vaizeSika Adi darzanoM kA prabhAva bar3hA / eka darzana dUsare darzana ke khaMDana meM lagA, taba vAda aura maMtra kI vizeSa apekSA pratIta huI / isa apekSA ne vAda ko adhika mUlya diyaa| jaina paraMparA meM bhI 'vAdivetAla' aura 'vAdikezarI' jaisI upAdhiyAM pracalita huIM / 'vAdanipuNa vyakti hI jaina zAsana kI rakSA kara sakatA hai'--yaha vizvAsa dRr3ha ho gyaa| 'jise adhika mUlya milatA hai usakA vikAsa adhika hotA hai|' isa niyama ke anusAra sthitAtmA muniyoM kA sthAna vAdI muni lene lge| 'prameyakamalamArtaNDa', 'pramANanayatatva' Adi granthoM meM vAda kA pUrA prakaraNa upalabdha hotA hai / vAdi, prativAdi, sabhya aura sabhApati kI vyavasthA milatI hai / naiyAyikasammata vAda paddhati kA jaina AcAryoM ne parimArjana kiyA para vAda Akhira vAda hai| usakA sambandha buddhi se hai| AtmAnubhUti kA mArga usase bhinna hai| vAda ke sAtha jaya-parAjaya kI vyavasthA jur3I huI hai / isalie prativAda ko parAsta karane kI dRSTi se maMtra kA prayoga bhI usake sAtha calatA thaa| jaina AcAryoM ne maMtravidyA ke prayoga meM bahuta sAvadhAnI brtii| ahiMsA ko dRSTi se ojhala nahIM kiyA / phira bhI AtmAnubhUti ke mArga meM ve prayoga bAdhaka bane / tapasyA kI ArAdhanA ke dvArA sahajarUpa meM labdhiyAM prApta hotI thIM, usase adhyAtma ko kSINa hone kA maukA nahIM milatA thaa| kintu vAda aura mantra ke prayoga ne kramazaH adhyAtma bhAvanA ko gauNa banA diyaa| nizcaya naya kI bAta gauNa tathA vyavahAra yA zakti-arjana kI bAta mukhya ho gaI / vaha zakti mastiSkIya zakti kA camatkAra hai| maMtrazakti taijasa zarIra kI zakti kA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa 267 camatkAra hai / AtmAnubhUti yA dhyAna AtmA kI Antarika zakti kA vikAsa hai| prathama donoM zaktiyoM se tIsarI zakti abhibhUta ho gii| isakA pariNAma yaha huA ki jisa jaina paramparA ne vItarAgatA para sabase adhika bala diyA thA vaha bAharI AcAra aura vyavahAra meM ulajha gii| dharma, sAdhutva aura zrAvakatva ke mAnadaNDa badala ge| Aja hama bAharI AcAra se santuSTa haiM, vItarAgatA ke prati utane sajaga nahIM haiN| bhagavAn mahAvIra ne kahA thA'kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM'--duHkha kAmanAoM se utpanna hotA hai / kAmanA se utpanna hone vAlA duHkha kAmanA se nahIM miTAyA jA sktaa| use miTAyA jA sakatA hai vItarAgatA ke dvArA / bhagavAn ne kahA hai-'tassaMtagaM gacchai vIyarAgoM-vItarAga usa duHkha kA pAra pA jAtA hai| kevala vItarAga hI duHkha ke sindhu kA pAra pAtA hai| hamane vItarAga ko hI apanA patha-darzaka cunA hai, kisI rAgavAn ko nhiiN| vaha vItarAgatA adhyAtma yoga ke dvArA hI prApta ho sakatI hai-na vAda ke dvArA aura na maMtra ke dvArA / hamArI sArI sAdhanApaddhati vItarAgatA kI upalabdhi ke lie hai / hamArA dhyAna bhI usI kI siddhi ke lie hai / Aja usa dhyAna kI zabdAvalI aura paribhASA upalabdha hai para usake rahasya vismRta ho cuke haiN| bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirvANa zatAbdI ke isa avasara para una vismRta rahasyoM ko khojanA hai, TUTI kar3iyoM ko phira se jor3anA hai| isa uddezya kI pUrti ke lie Aja jaina paramparA meM eka samartha dhyAna zAkhA kI apekSA hai / hameM prAcIna dhyAna-paddhati kA manovijJAna ke sandarbha meM mUlyAMkana karanA hai| manovijJAna ne vikalana, vizleSaNa, nirdezana tathA mArgAntarIkaraNa Adi tathyoM kA nirUpaNa kiyA hai| unakA jaina dhyAna paddhati ke sAtha bahuta adhika sAmaMjasya hai| unakA tulanAtmaka adhyayana honA cAhie tathA nae anubhavoM kA samAveza bhI honA caahie| pUrvavartI AcAryoM ne vibhanna paddhatiyoM kA jo samAveza kiyA vaha binA soce-samajhe nahIM kiyaa| unhoMne bar3I buddhimattA ke sAtha unakA samAveza kiyaa| maiM usakA khaMDana nahIM kara rahA huuN| maiMne jo kucha kahA hai usakA tAtparya yaha hai ki maulika aura samAveza kA bheda hamAre sAmane spaSTa honA caahie| hamArI. maulika paddhati vipazyanA hai, antarmukhI honA yA Atma-nirIkSaNa hai| ise punarjIvita kara hama sAdhanA kI naI dizA udghATita kara sakate haiM / Aja jaina paramparA meM lagabhaga cAra hajAra sAdhu-sAdhviyAM haiM / sau-do sau sAdhu-sAdhviyAM isa kArya meM lageM, jana samparka, pracAra aura upadeza se mukta hokara kevala Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya AtmA kI gaharAI meM jAeM to bahuta bar3A kAma ho sakatA hai| aura isa prakriyA se hama apanI maulika dhyAna paddhati ke bAre meM Ane vAlI jijJAsA kA sAdhikAra samAdhAna de sakate haiM / vItarAgatA kI kamI ke kAraNa vartamAna sAdhu-saMsthA meM tathA vizva ke samakSa jo saMkaTa upasthita huA hai usakA nivAraNa vItarAgatA ke vikAsa dvArA hI kiyA jA sakatA hai| * kAyotsarga, bhAvanA aura dhyAna- inake abhyAsa kA krama kyA hai ? sabase pahale bhAvanA kA abhyAsa karanA cAhie / jaba taka bhAvanA ke dvArA mana bhAvita nahIM hotA taba taka dhyAna karane kI yogyatA nahIM aatii| yaha manovijJAna ke vilayana kA siddhAnta hai / vilayana ke do prakAra haiM-yoga aura viyoga / yadi hama pravRtti (yoga) kA nirodha nahIM karate haiM to vaha bar3hatI calI jAtI hai / jisa pravRtti kA nirodha kara dete haiM vaha kama ho jAtI hai / kucha manovaijJAnikoM aura dArzanikoM ne yaha mAnA hai ki jisa pravRtti ko hama lambe samaya taka nahIM doharAte vaha samApta ho jAtI hai| vahI pravRtti jIvita rahatI hai jisakI punarAvRtti hotI hai / yaha virodha arthAt pratipakSa kA siddhAMta hai / bhagavAn mahAvIra kI vANI meM milatA hai--'upazama se krodha, mRdutA se mAna, RjutA se mAyA aura saMtoSa se lobha ko jiito|' virodha ke siddhAnta kA tAtparya hai eka pravRtti ko virodhI pravRtti ke dvArA samApta kara denA / bhAvanA kA siddhAnta bhI yahI hai| purAne saMskAra ko tor3ane ke lie nae saMskAra kA nirmANa bhAvanA ke dvArA hotA hai| jaba taka rAga-dveSa kA saMskAra prabala hotA hai taba taka hamArI prIti dUsarI ora jAtI hai, dhyAna kI ora nahIM jAtI / bhAvanA ke dvArA usa saMskAra ko balahIna karane para hI dhyAna ke prati AkarSaNa utpanna hotA hai / tRSNA ke sthAna para vairAgya kI bhAvanA, ajJAna ke sthAna para jJAna kI bhAvanA, mithyAdRSTi ke sthAna para samyag darzana kI bhAvanA aura rAgAtmaka pravRttiyoM ke sthAna para cAritra kI bhAvanA kA abhyAsa kara dhyAna kI bhUmikA kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| dhyAna ke vAtAvaraNa kI dRSTi se kAyotsarga kA sthAna pahalA ho sakatA hai kintu dhyAna ke prati prIti utpanna hone kI dRSTi se bhAvanA kA sthAna prathama hai / dhyAna kA vAtAvaraNa sthiratA se nirmita hotA hai / hamArI ekAgratA meM sabase bar3I bAdhA haizarIra kI caMcalatA / vaha visajita nahIM hotI taba taka dhyAna kI AMtarika taiyArI pUrNa nahIM hotii| isa prakAra abhyAsa kA krama yaha banatA hai-bhAvanA kA abhyAsa, kAyotsarga kA abhyAsa, phira dhyAna kA abhyAsa / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jaina paramparA meM dhyAna : eka aitihAsika vizleSaNa * kyA Aja dhyAna kI AvazyakatA pahale se adhika hai ? nizcayanaya (vAstavikatA) kI dRSTi se dhyAna kI AvazyakatA jitanI pahale thI utanI hI Aja hai / vyavahAra kI dRSTi se Aja dhyAna kI AvazyakatA pahale se adhika hai / jaba pravRtti kI bahulatA hotI hai taba nivRtti kI adhikatA hotI hai / Aja kA yuga pravRtti-bahula yuga hai| isalie saMtulana kI dRSTi se nivRtti kI apekSA adhika anubhava ho rahI hai| yaha nivRtti akarmaNyatA nahIM hai kintu eka vizeSa prakAra kI karmaNyatA hai, jo mAnavIya mana kI aneka samasyAoM kA samAdhAna de sakatI hai| mAnasika samasyAoM ke samAdhAna ke lie dhyAna kI apekSA hai / isa apekSA kI pUrti meM jaina paramparA kA mahattvapUrNa yogadAna ho, yaha merI apekSA hai / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma : eka aitihAsika vizleSaNa maharSi pataMjali ke yogasUtra meM aSTAMga yoga kA vyavasthita nirUpaNa hai / aSTAMgayoga meM cauthA aMga prANAyAma hai| jaina AgamoM meM yoga ke sAta aMga nAma-bheda se prApta haiM / jaise pAtaMjala yogasUtra-1. yama, 2. niyama, 3. Asana, 4. pratyAhAra, 5. dhAraNA, 6. dhyAna, 7. samAdhi / jaina Agama-1. mahAvrata, 2. niyama, 3. sthAnayoga (kAyakleza), 4. pratisaMlInatA, 5. bhAvanA, 6. dharmadhyAna, 7. zukladhyAna / yahAM eka vimarza hotA hai ki jaba yoga ke sAtoM aMga prApta hote haiM to kevala eka aMga aprApta kyoM ? prANAyAma se vAyu ke jIvoM kI hiMsA kI saMbhAvanA hai, isa dRSTi se use asvIkAra kiyA gayA yA koI dUsarA kAraNa ho sakatA hai ? prANAyAma kA artha tIvratA se vAyu kA recana karanA hI nahIM hai / tIvra prANAyAma kA niSedha jIva-hiMsA kI dRSTi se kiyA gayA hai, kintu sUkSma prANAyAma kA niSedha nahIM hai / Avazyaka niyukti (vikrama kI 5-6 zatI) meM ucchvAsa ke nirodha kA niSedha kiyA gayA hai| usake AdhAra para AcArya hemacaMdra aura upAdhyAya yazovijayajI ne prANAyAma ko varjita mAnA hai / AcArya hemacandra ke anusAra prANAyAma se mana zAnta nahIM hotA, kintu vilupta hotA 1. yoga sUtra 2 / 26 : __ yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayoSTAvaGgAni / 2. Avazyaka niyukti; Avazyaka cUNi 1524 : tatazca sUkSmocchvAsameva yatanayA muMcati, nolvaNaM mA bhUta satvaghAtaH / 3. Avazyaka niyukti, Avazyakaniyukti avaNi, gA0 1524 / 4. yogazAstra (ka) 6 / 4 : (ka) tannApnoti manaH svAsthya, prANAyAmaH kathitam / prANasyAyamane pIDA, tasyAM syAccittaviplavaH / / (kha) vahI, 5 // 5: pUraNe kumbhane caiva, recane ca parizramaH / citta saMklezakaraNAt, mukteH pratyUhakAraNam // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma : eka aitihAsika vizleSaNa unhoMne prANAyAma ko dhyAna ke lie upayogI nahIM maanaa| zArIrika dRSTi se usakI upayogitA mAnya kI hai / ' upAdhyAya yazovijayajI ne likhA hai-'prANAyAma Adi haTha yoga kA abhyAsa citta-nirodha aura parama indriyageya kA nizcita upAya nahIM hai| Agama-(Avazyaka niyukti) niSiddha hone tathA yoga samAdhAna kA vighna hone ke kAraNa usakA prAyaH niSedha kiyA gayA hai| Avazyaka sUtra ke anusAra kAyotsarga meM ucchvAsa aura niHzvAsa vihita hai / niyuktikAra ne usa vidhi kA hetu spaSTa kiyA hai / usakA tAtparya yaha hai ki ucchvAsa ke nirodha se sadyomaraNa ho sakatA hai, isalie usakA nirodha nahIM karanA caahie| sthAnAMga meM akAla-mRtyu ke sAta kAraNa batalAe gae haiN| unameM eka kAraNa Ana-prANa kA nirodha hai / niyuktikAra ne ucchvAsa ke pUrNa nirodha kA niSedha kiyA hai, kintu isase samagra prANAyAma kA niSedha prApta nahIM hotaa| unhoMne ucchvAsa ko sUkSma karane kA svayaM ullekha kiyA hai| prANAyAma ke tIna aMga haiM--recaka, pUraka aura kumbhaka / ucchvAsa-nirodha kA sambandha kevala kuMbhaka se hai / Avazyaka niyuktikAra ko sAmAnya kumbhaka kA niSedha abhipreta nahIM hai| unheM dIrghakAlIna kumbhaka kA niSedha abhipreta hai| AcArya hemacandra ne prANAyAma ko mAnasika vilupti kA hetu mAnA hai / usa para yogavAziSTha kA prabhAva parilakSita hotA hai / " kAyotsarga jaina sAdhanA 1. yogavRtti, patra 341 : na ca prANAyAmo muktisAdhane dhyAne upayogI, asaumanasya kAritvAt, yadAhu-'UsAsaM na nirUMbhai'-tathApi kAyArogya kAlajJAnAdI sa upa yogItyasmAbhirapIhopadaya'te / 2. jaina dRSTyAparIkSitaM pAtaMjalayogadarzanam 2 / 55 : na ca prANAyAmAdi haThayogAbhyAsazcittanirodhe paramendriyajaye ca nizcita upAyosti / 'UsAsaM Na NirUM bhai' ityAdyAgamena yogasamAdhAnavighnatvena bahulaM tasya niSiddhatvAt / 3. sthAnAMga 7 4. Avazyaka niyukti, Avazyaka niyukti avacUNi, gAthA 1524 : ussAsaM na nirUbhai, Abhiggahiovi kim a ciTThAu / sajjamaraNaM nirohe suhumussAsaM tu jayaNAe / / 5. yogavAziSTha 10 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya kI viziSTa prakriyA hai| muni ke lie vaha dina meM aneka bAra karaNIya hai / AcArya amitagati ne eka dina-rAta ke kAyotsarga kI saMkhyA aTThAIsa mAnI hai - ( 1 ) svAdhyAya kAla meM 12, ( 2 ) vaMdanAkAla meM 6, (3) pratikramaNa kAla meM 8, aura ( 4 ) yogabhaktikAla meM 2 | eka dina rAta meM itanI bAra kAyotsarga karanevAlA prANAyAma se aparicita kaise raha sakatA hai ? kAyotsarga kA kAlamAna zvAsocchvAsa se kiyA jAtA thA / Avazyaka niyukti ke anusAra kAyotsarga kA ucchvAsamAna isa prakAra hai' kAyotsarga daivasika rAtrika pAkSika ucchvAsa 100 50 300 anya aneka prayojanoM meM ATha, solaha, pacIsa sattAIsa, eka sau ATha ucchvAsamAna kAyotsarga kA vidhAna prApta hai / " namaskAra mahAmaMtra kI nau AvRttiyAM sattAIsa zvAsocchvAsa meM kI jAtI haiM / " ucchvAsa kA kAlamAna eka caraNa ke samAna mAnya hai / 1. 'dazavaikAlika, cUlikA 217 : abhikkhaNaM kAussaggakArI kAyotsarga cAturmAsika sAMvatsarika zvAsocchvAsa kI sUkSma prakriyAoM kI svIkRti prANAyAma kI svIkRti hai / isa AdhAra para yaha tathya saMpuSTa hotA hai ki prANAyAma jaina paramparA meM sammata rahA hai / prANAyAma zabda maharSi pataMjali dvArA AviSkRta ho sakatA hai / prAcIna upaniSadoM meM prANAyAma kA ullekha nahIM hai / isase pratIta hotA hai ki prANAyAma ke puraskartA maharSi pataMjali haiM / haThayoga kI paramparA meM vaha yoga - sUtra se hI uddhRta kiyA gayA hai / bauddha sAdhanA paddhati meM AnApAna smRti kI pratipatti hai / vaha prANAyAma 2. amitagati zrAvakAcAra, 8 / 66, 67 / 3. Avazyaka niryukti, 1544 / 4. Avazyaka niryukti, 1548, 1552 / 5. amitagatizrAvakAcAra 8 / 66 | 6. vyavahAra bhASya 122 : ucchvAsa 500 1008 pAyasamA UsAsA, kAlapamANeNa hoMti nAyavvA / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma : eka aitihAsika vizleSaNa 303 kA hI dUsarA paryAya hai / jaina-sAdhanA paddhati meM kAyotsarga prANAyAma saMyukta hotA hai| jaina sAdhanA meM prANAyAma kI paramparA bahuta prAcIna hai / jaina sAhitya ke do maulika vibhAga haiM--pUrva aura aMga / inameM aMgoM kI apekSA pUrva adhika mahattvapUrNa haiM / pUrva-zruta ke caudaha vibhAga haiN| unameM bArahavAM vibhAga samavAyAMga' aura nandI ke anusAra prANAyu aura kaSAyApAhuDa ke anusAra prANavAyu hai| nandI cUNi ke anusAra prANAyu pUrva meM Ayu-prANa tathA anya prANoM kA varNana hai| prANa dasa haiM-1. sparzana indriya prANa, 2. rasana indriya prANa, 3. ghrANa indriya prANa, 4. cakSu indriya prANa, 5. zrotra indriya prANa 6. mana prANa, 7. vacana prANa, 8. kAya prANa, 6. zvAsocchvAsa prANa, 10. AyuSya prANa / vIra senAcArya ke anusAra prANavAyu pUrva dasa prANoM kI hAni aura vRddhi kA varNana karatA hai tathA manuSya pazu Adi se sambandhita aSTAMga Ayurveda kA nirUpaNa karatA hai| dhavalA meM jayadhavalA jaisA hI varNana hai / kevala eka bAta para vizeSa bala diyA gayA hai ki prANAvAya pUrva meM prANa aura apAna kA vibhAga vistAra se 1. samavAyAMga, samavAya 14 / 2. naMdI, sUtra 56 / 3. kaSAya pAhuDa, jayadhavalA, bhAga 1, pR0 26 / 4. naMdo cUrNi, pR0 58, hAribhadrIyA vRtti, pR0 108 : bArasamaM pANAuM, tattha AuM prANavidhAnaM savvaM sanneyaM banne ya prANA vnnitaa| malayagiri vRtti patra 241 : dvAdaza prANAyuH prANAH paMcendriyANi trINi mAnasAdIni balAni ucchavAsanizvAsaucAyuzca pratItam, tato yatra prANA Ayuzca saprabhedamupavarNyante, tadupacArataH prANAyurityucyate / 5. kaSAya pAhur3a, jayadhavalA, bhAga 1, pR0 146 : pANAvAyapavAdo dasavii pANANaM hANivaDDhIo vaNNedi / 6. kaSAya pAhur3a, jayadhavalA, pR0 146-147 : kari-turaya-NArAyi-saMbaddha maThaMgamAuvvedaM bhaNadi tti vRttaM hodi / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 mahAvIra ko sAdhanA kA rahasya varNita hai| AcArya akalaMka ne bhI isI vAkya ko uddhRta kiyA hai|' prANAyu yA prANAvAya pUrva ke viSaya-varNana se yaha pramANita hotA hai ki jaina AcArya prANApAna se pUrNa paricita the / yoga-nirodha kI prakriyA meM AnApAna nirodha kI carcA se bhI isa tathya kI puSTi hotI hai|' prANAyAma kI prakriyA se paricita honA aura usakA pracalita honA eka bAta nahIM hai / kyA jaina-muniyoM meM prANAyAma kI sAdhanA pracalita thI? isa prazna kA uttara hakAra kI bhASA meM diyA jA sakatA hai| isakI puSTi ke lie mahAprANa-dhyAna prastuta kiyA jA rahA hai / mahAprANa dhyAna dhyAna vicAra meM dhyAna mArga ke caubIsa prakAra batalAe gae haiN| unameM se pAMcavAM prakAra kalA aura chaThA prakAra mahAkalA hai / ye donoM samAdhi ke prakAra haiN| inameM prANa sUkSma ho jAtA hai / kalA meM prANa apane Apa car3ha jAtA hai, kintu use utArane ke lie dUsare vyakti kA sahayoga lenA hotA hai / AcArya puSyabhUti ne mahAprANa kA dhyAna prArambha kiyaa| isa dhyAna meM praveza karate samaya yoga-nirodha (mana, vacana aura zarIra kA nirodha) kiyA jAtA hai| usameM bAhya saMvedana samApta ho jAtA hai| puSyamitra nAma kA ziSya unakA sahayoga kara rahA thA / aba huzruta ziSyoM ke dabAva ke kAraNa puSyamitra ko samaya se pahale hI AcArya kI samAdhi kA bhaMga karanA pdd'aa| unhoMne AcArya ke paira ke aMgUThe kA sparza kiyA aura unakI kalA jAgRta ho gii| mahAprANa dhyAna ko dhyAna saMvara yoga bhI kahA jAtA hai / mahAkAla meM prANa apane Apa car3ha jAtA hai aura apane Apa utara jAtA hai| bhadrabAhu svAmI ne mahAprANa 1. SaTkhaNDAgama, khaNDa 4, bhAga 1, pustaka 6 pR0 223-224 : kAyacikitsAdyaSTAMga: AyuvadaH bhUtikarmajAGgaliprakramaH prANApAnavibhAgo yatra vistareNa vaNitastat prANAvAyam / atropayogI gAhAussAsA u apANA iMdiyapANA parokammo praannaa| edeMsi pANANaM vaDDhI hANIo vaNNedi / 2. rAjavArtika 1120 / 3. uttarAdhyayana 2673 / 4. dhyAnavicAra, namaskAra svAdhyAya, pR0 227 / 5. Avazyaka, hAribhadrIyA vRtti, pR0 722 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma : eka aitihAsika vizleSaNa 305 - dhyAna kI sAdhanA kI thI / yaha dhyAna bAraha varSoM se siddha hotA hai / ' mahAprANa dhyAna ke siddha ho jAne para prANa itanA sUkSma ho jAtA hai ki caudaha pUrvo kI vizAla jJAna - rAzi kA ( sUtra aura artha donoM dRSTiyoM se ) eka muhUrtta meM punarAvartana kiyA jA sakatA hai / " mahAprANa dhyAna se sUkSma Ana-prANalabdhi prApta ho jAtI hai, usase punarAvartana kI kalpanAtIta kSamatA vikasita ho jAtI hai / " ukta uddharaNoM se spaSTa hai ki jaina paramparA meM mahAprANa dhyAna pracalita rahA hai / yaha dhyAna prANAyAma ke sAtha hI kiyA jAtA hai / citta aura zvAsa kA paraspara ghaniSTha sambandha hai| jahAM citta hai vahAM zvAsa hai aura jahAM zvAsa hai vahAM citta hai / citta aura zvAsa meM dUdha aura pAnI jaisI vyApti hai / bhastrikA Adi tIvra zvAsa vAle prANAyAmoM kA dhyAna se sambandha nahIM hai / ve zarIra - sambaddha haiN| unase nAr3I zodhana hotA hai, isalie parokSata: ve dhyAna meM sahAyaka ho sakate haiM, kintu unakA pratyakSa sambandha zarIra se hI hai / prANa ko sUkSma karane vAle prANAyAma dhyAna se sambandhita haiM / ataH kA abhyAsa karane vAlA koI bhI vyakti prANAyAma kI upekSA nahIM kara dhyAna sakatA / dhyAna aura prANAyAma kI paraspara saMvAditA hai / citta ekAgra hotA hai, aura prANa apane Apa sUkSma ho jAtA hai / taba citta apane Apa ekAgra ho jAtA hai | AcArya hemacandra mana ko caMcala banAne vAle prANAyAma ke pakSa meM 1. pariziSTa parva / 61 : saupyuvAca mahAprANaM dhyAnamArabdhamasti yat / sAdhyaM dvAdazabhirvarSeH, nAgamiSyAmyahaM tataH // 2. pariziSTa parva / 62 : mahAprANe hi niSpagne, kArye kasmizcidAgate / sarvapUrvANi guNyante, sUtrarthAbhyAM muhUrttataH // 3. oghanirmukti 521, vRtti : muhUrttamAtraM karoti jaghanyato gAthAtrayaM paThati, utkRSTatazcaturdazApi pUrvANi sUkSmANaprANalabdhisaMpanna parAvartayati / 4. yogazAstra 5 / 2 : mano yatra maruttatra, marud yatra manastataH / atastulyakriyAvetau, saMvItau kSIranIravat // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya nahIM haiM, kintu sUkSma prANAyAma ke pakSa meM haiM / unhoMne pavana -rodha kI sthiti ko dhyAna ke lie Avazyaka mAnA hai / ' unhoMne apane anubhava sUtra meM likhA hai ki mana kA gatirodha svayaM ho jAtA hai, phira usake lie recaka, pUraka aura kumbhaka kA abhyAsa karane vAle kI AvazyakatA nahIM rahatI / cirakAlIna prayatnoM se sthira nahIM hone vAlA prANa manonirodha kI dazA meM tatkAla niruddha ho jAtA hai / isa prakAra yogI unmUlita zvAsa yA zvAsa - vihIna ho zvAsa ke nirodha yA mandIkaraNa kI sthiti jaina AcAryoM ko nirantara mAnya rahI hai / 'pAsanAhacariyaM' meM kucha dhyAna sambandhI gAthAeM udghRta haiM / unameM dhyAna kI prakriyA batalAI gaI hai / eka gAthA kA Azaya yaha hai- paryaMka Asana, mana, vacana aura zarIra kI ceSTA kA nirodha, nAsAgra para dRSTi aura zvAsa - nizvAsa kA mandIkaraNa karane vAlA dhyAtA hotA hai / " somadeva sUri ne dhyAtA ko sUkSmaprANa hone kA parAmarza diyA hai / unhoMne likhA hai - sAdhaka mandagati se zvAsa le aura chodd'e| na to vAyu ko roke aura na zIghratA se chor3e / unake anusAra jo prANAyAma ke prayoga meM nipuNa hotA 1. prAkRta dvayAzraya mahAkAvya 7 / 57 : sandhiakaraNaM, rUmmiapavaNaM, rujbhiyamaNaM apaDiehi / jhAyavyavANamuNIhiM, arahaMtANaM namo tANaM // 2. yogazAstra 12 : recakapUrakakumbhakaraNAbhyAsakramaM vinApi khalu / svayameva nazyati marut vimanaske satyayatnena // 44 // ciramAhitaprayatnairapi dhartu yo hi zakyate naiva / satyamanaske tiSThati sasamIrastatkSaNAdeva ||45 // mukta iva bhAti yogI, samUlamunmUlitazvAsaH 46 / / yo jAgradavasthAyAM, svasthaH supta iva tiSThati layasya / zvAsocchvAsavihInaH sa hIyate na khalu muktijuSaH // 47 // 3. pAsAnAhacariyaM, pR0 304 : paliyaMkaM baMdhejaM, niruddhamaNavayaNakAyavAvAro / nAsAgganimiyanayaNo, maMdIkayasAsanIsAso // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma : eka aitihAsika vizleSaNa hai, vaha samyasiddha ko prApta karatA hai / " manovijJAna ke anusAra zvAsa naisargika pravRtti hai / vaha prayatna kie binA hI AtA-jAtA hai | kintu citta ke abhAva meM yaha sthiti nahIM rahatI / dhyAtA jaba nizcitIkaraNa kI bhUmikA meM ArUr3ha hotA hai taba citta kA abhAva ho jAtA hai / usake abhAva meM zvAsa kA bhI abhAva ho jAtA hai / vaha prANAyAma kI viziSTa bhUmikA hai / carcita viSaya ko niSkarSa kI bhASA meM isa prakAra prastuta kiyA jA sakatA 307 1. jaina AcArya tIvra prANAyAma ke samarthaka nahIM the / ve use mAnasika ekAgratA kA hetu nahIM mAnate the / 2. sUkSma prANAyAma kA samarthana hI nahIM, abhyAsa bhI karate the / 3. sUkSma prANAyAma kI paramparA uttaravartI granthoM meM hI nahIM, Agamatulya granthoM meM bhI prApta hotI hai / bhadrabAhu svAmI ne sUkSma prANAyAma ke sAtha dharmya aura zukladhyAna karane kI vidhi kA nirdeza kiyA hai / 4. zvAsa kI sAmAnya prakriyA kA abhyAsa kucheka muni nahIM karate the / kintu prAyaH sabhI karate the aura viziSTa prakriyAoM kA abhyAsa viziSTa jJAnI muni karate the / 5. dIrghakAlIna kumbhaka yA ucchvAsanirodha sAmAnya bhUmikA meM niSiddha thA / caturdaza pUrvI muni yA vaise zakti-saMpanna muni hI usake lie adhikArI hote the / Avazyaka niryuktigata ucchvAsa nirodha kA niSedha sAdhAraNa zakti vAle adhikArI tathA cAmatkArika pralobhanoM meM phaMsa jAne vAle alpazru ta muniyoM ke lie hI kiyA gayA pratIta hotA hai / ina niSkarSo ke AdhAra para hama jaina paramparA meM prANAyAma kI Aja vismRta kintu ciraMtana paddhati ko asvIkRti nahIM de sakate / 1. yazastilakacaMpU 39 : mandaM mandaM kSiped vAyuM mandaM mandaM vinikSiped // na kvacid vAryate vAyuH, na ca zIghraM pramucyate // 716|| pavana - prayoga - nipuNaH, samyak - siddho bhavedazeSajJaH / / 603 || 2. dhyAnavicAra, namaskAra svAdhyAya, pR0 243 : cittaM trikAlaviSayaM, ciMtanaM tadabhAva ucchvAsAbhAvahetuH / 3. Avazyaka niryukti 1514 : Avazyaka niyukti avacUrNi, pR0 221 : tAva humANupANU, dhammaM sukkaM ca bhAijjA // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- Page #322 -------------------------------------------------------------------------- _