Book Title: Mahavagga Tika
Author(s): Vipassana Research Institute Igatpuri
Publisher: Vipassana Research Institute Igatpuri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009983/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ site? aut kRSNapurI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammagiri- pAli- ganthamAlA [devanAgarI ] dIghanikAye lInatthaSpakAsanA dutiyo bhAgo mahAvaggaTIkA ganthakAro bhadantAcariyo dhammapAlatthero vipazyanA vizodhana vinyAsa igatapurI 1998 1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammagiri- pAli - ganthamAlA- - 8 [ devanAgarI ] dIghanikAya evaM tatsaMbaMdhita pAli sAhitya gyAraha graMthoM meM prakAzita kiyA gayA hai / prathama AvRtti : 1998 tAivAna meM mudrita, 1200 pratiyAM mUlya : anamola yaha graMtha niHzulka vitaraNa hetu hai, vikrayArtha nahIM / sarvAdhikAra mukta / punarmudraNa kA svAgata hai| isa graMtha ke kisI bhI aMza ke punarprakAzana ke lie likhita anumati Avazyaka nahIM / ISBN 81-7414-057-3 yaha graMtha chaTTa saMgAyana saMskaraNa ke pAli graMtha se lipyaMtarita hai / isa graMtha ko vipazyanA vizodhana vinyAsa ke bhArata evaM myaMmA sthita pAli vidvAnoM ne devanAgarI meM lipyaMtarita kara saMpAdita kiyaa| kaMpyUTara meM nivezana aura peja-seTiMga kA kArya vipazyanA vizodhana vinyAsa, bhArata meM * huA prakAzaka : vipazyanA vizodhana vinyAsa dhammagiri, igatapurI, mahArASTra- 422403, bhArata phona : (91-2553) 84076, 84086 phaiksa: (91-2553) 84176 saha-prakAzaka, mudraka evaM dAyaka : di kAraporeTa baoNDI oNpha di buddha ejyukezanala phAuMDezana 11 vIM maMjila, 55 haMga cAu esa. roDa, sekTara 1, tAipe, tAivAna Ara. o. sI. phona : (886-2) 2395-1998, phaiksa : (886-2) 2391-3415 2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dhammagiri-Paali-Ganthamala [Devanagari] Dighanikaye Linatthappakasana Dutiyo Bhago Mahavagga-Tika Ganthakaro Bhadantacariyo Dhammapalatthero Devanagari edition of the Pali text of the Chattha Sangayana Published by Vipassana Research Institute Dhammagiri, Igatpuri -422403, India Co-published, Printed and Donated by The Corporate Body of the Buddha Educational Foundation 11th Floor, 55 Hang Chow S. Rd. Sec 1, Taipei, Taiwan R.O.C. Tel: (886-2)23951198, Fax: (886-2)23913415 3 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dhammagiri-Pali-Ganthamala--8 [Devanagari] The Digha Nikaya and related literature is being published together in eleven volumes. First Edition: 1998 Printed in Taiwan, 1200 copies Price: Priceless This set of books is for free distribution, not to be sold. No Copyright-Reproduction Welcome. All parts of this set of books may be freely reproduced without prior permission. ISBN 81-7414-057-3 This volume is prepared from the Pali text of the Chattha Sargayana edition. Typing and typesetting on computers have been done by Vipassana Research Institute, India. MS was transcribed into Devanagari and thoroughly examined by the scholars of Vipassana Research Institute in Myanmar and India. Publisher: Vipassana Research Institute Dhammagiri, Igatpuri, Maharashtra - 422 403, India Tel: (91-2553) 84076, 84086, 84302 Fax: (91-2553) 84176 Co-publisher, Printer and Donor: The Corporate Body of the Buddha Educational Foundation 11th Floor, 55 Hang Chow S. Rd. Sec 1, Taipei, Taiwan R.O.C. Tel: (886-2)23951198, Fax: 886-23913415 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visaya-sUcI prastuta graMtha Present Text saMketa-sUcI 3 IM N ~ 70 ~ 70 73 74 75 1. mahApadAnasuttavaNNanA pubbenivAsapaTisaMyuttakathAvaNNanA jAtiparicchedAdivaNNanA bodhiparicchedavaNNanA sAvakayugaparicchedavaNNanA sAvakasannipAtaparicchedavaNNanA upaTThAkaparicchedavaNNanA sambahulavAravaNNanA sambahulaparicchedavaNNanA bodhisattadhammatAvaNNanA dvattiMsamahApurisalakkhaNavaNNanA vipassIsamAvaNNanA jiNNapurisavaNNanA byAdhipurisavaNNanA kAlakatapurisavaNNanA pabbajitavaNNanA bodhisattapabbajjAvaNNanA mahAjanakAyaanupabbajjAvaNNanA bodhisattaabhinivesavaNNanA 78 brahmayAcanakathAvaNNanA aggasAvakayugavaNNanA mahAjanakAyapabbajjAvaNNanA cArikAanujAnanavaNNanA devatArocanavaNNanA 2. mahAnidAnasuttavaNNanA nidAnavaNNanA ussAdanAvaNNanA pubbUpanissayasampattikathAvaNNanA titthavAsAdivaNNanA paTiccasamuppAdagambhIratAvaNNanA apasAdanAvaNNanA paTiccasamuppAdavaNNanA attapaJattivaNNanA naattapaJattivaNNanA attasamanupassanAvaNNanA sattavijJANaTThitivaNNanA aTThavimokkhavaNNanA 3. mahAparinibbAnasuttavaNNanA rAjaaparihAniyadhammavaNNanA bhikkhuaparihAniyadhammavaNNanA sAriputtasIhanAdavaNNanA dussIlaAdInavavaNNanA 9 22MM 2020 97 101 104 108 109 111 121 122 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIlavantaAnisaMsavaNNanA pATaliputtanagaramApanavaNNanA ariyasaccakathAvaNNanA 122 123 125 anAvattidhammasambodhiparAyaNavaNNanA 125 127 128 129 132 134 136 138 141 142 145 145 146 147 151 152 152 155 dhammAdAsadhammapariyAyavaNNanA ambapAlIgaNikAvatthuvaNNanA veLuvagAmavassUpagamanavaNNanA nimittobhAsakathAvaNNanA mArayAcanakathAvaNNanA AyusaGghAraossajjanavaNNanA mahAbhUmicAlavaNNanA aTThaparisavaNNanA aTThaabhibhAyatanavaNNanA aTThavimokkhavaNNanA AnandayAcanakathAvaNNanA nAgApalokitavaNNanA catumahApadesavaNNanA kammAraputtacundavatthuvaNNanA pAnIyAharaNavaNNanA pukkusamallaputtavatthuvaNNanA yamakasAlavaNNanA upavANattheravaNNanA catusaMvejanIyaTThAnavaNNanA AnandapucchAkathAvaNNanA Ananda acchariyadhammavaNNanA mahAsudassanasuttadesanAvaNNA mallAnaM vandanAvaNNanA subhaddaparibbAjakavatthuvaNNanA tathAgatapacchimavAcAvaNNanA parinibbutakathAvaNNanA 159 160 160 161 162 163 163 165 167 6 buddhasarIrapUjAvaNNanA mahAkassapattheravatthuvaNNanA sarIradhAtuvibhajanavaNNanA dhAtuthUpapUjAvaNNanA 4. mahAsudarasanasuttavaNNanA kusAvatIrAjadhAnIvaNNanA cakkaratanavaNNanA hasthiratanavaNNanA assaratanavaNNanA maNiratanavaNNanA itthiratanavaNNanA gahapatiratanavaNNanA pariNAyakaratanavaNNanA catuiddhisamannAgatavaNNanA dhammapAsAdapokkharaNivaNNanA 179 181 181 181 181 jhAnasampattivaNNanA 182 bodhisattapubbayogavaNNanA 183 caturAsItinagarasahassAdivaNNanA 183 subhaddAdeviupasaGkamanavaNNanA 184 brahmalokUpagamanavaNNanA 184 5. janavasabhasuttavaNNanA 187 nAtikiyAdibyAkaraNavaNNanA AnandaparikathAvaNNanA janavasabhayakkhavaNNanA devasabhAvaNNanA sanaGkumArakathAvaNNanA bhAvitaiddhipAdavaNNanA tividhaokAsAdhigamavaNNanA catusatipaTThAnavaNNanA 168 169 171 172 175 175 176 178 179 179 187 187 188 189 189 191 194 197 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 277 277 280 200 283 206 284 284 286 287 289 291 291 295 296 299 310 214 sattasamAdhiparikkhAravaNNanA 6. mahAgovindasuttavaNNanA 200 devasabhAvaNNanA aTThayathAbhuccavaNNanA 202 sanaGkumArakathAvaNNanA 206 govindabrAhmaNavatthuvaNNanA rajjasaMvibhajanavaNNanA 207 kittisaddaabbhuggamanavaNNanA 208 brahmanAsAkacchAvaNNanA 209 reNurAjaAmantanAvaNNanA 211 chakhattiyaAmantanAvaNNanA 211 brAhmaNamahAsAlAdInaM AmantanAvaNNanA 212 mahAgovindapabbajjAvaNNanA 212 7. mahAsamayasuttavaNNanA , 214 nidAnavaNNanA devatAsannipAtavaNNanA 218 8. sakkapaJhasuttavaNNanA 228 nidAnavaNNanA 228 paJcasikhagItagAthAvaNNanA sakkUpasaGkamanavaNNanA gopakavatthuvaNNanA maghamANavavatthuvaNNanA paJhaveyyAkaraNavaNNanA 237 vedanAkammaTThAnavaNNanA 240 mahAsivattheravatthuvaNNanA 247 pAtimokkhasaMvaravaNNanA 250 indriyasaMvaravaNNanA 252 somanassapaTilAbhakathAvaNNanA 255 9. mahAsatipaTThAnasuttavaNNanA 258 uddesavArakathAvaNNanA 258 kAyAnupassanA AnApAnapabbavaNNanA iriyApathapabbavaNNanA catusampajaJjapabbavaNNanA paTikkUlamanasikArapabbavaNNanA dhAtumanasikArapabbavaNNanA navasivathikapabbavaNNanA vedanAnupassanAvaNNanA cittAnupassanAvaNNanA dhammAnupassanA nIvaraNapabbavaNNanA khandhapabbavaNNanA AyatanapabbavaNNanA bojjhaGgapabbavaNNanA catusaccapabbavaNNanA dukkhasaccaniddesavaNNanA samudayasaccaniddesavaNNanA nirodhasaccaniddesavaNNanA maggasaccaniddesavaNNanA 10. pAyAsirAjaJasuttavaNNanA pAyAsirAjajhavatthuvaNNanA candimasUriyaupamAvaNNanA coraupamAvaNNanA gUthakUpapurisaupamAvaNNanA gabbhinIupamAvaNNanA supinakaupamAvaNNanA santattaayoguLaupamAvaNNanA saGkhadhamaupamAvaNNanA aggikajaTilaupamAvaNNanA desatyavAhaupamAvaNNanA 310 314 315 316 323 324 My my my my my 324 325 325 325 326 326 327 327 327 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 . [1] akkhadhuttakaupamAvaNNanA sANabhArikaupamAvaNNanA saraNagamanavaNNanA yajJakathAvaNNanA uttaramANavavatthuvaNNanA lh sh s 328 | pAyAsidevaputtavaNNanA 328 | saddAnukkamaNikA gAthAnukkamaNikA saMdarbha-sUcI [35] [37] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciraM tidvatu saddhammo ! cirasthAyI ho saddharma! beme, bhikkhave, dhammA saddhammassa ThitiyA asammosAya anantaradhAnAya sNvttnti| katame Dhe? sunikkhittaJca padavyaJjanaM attho ca suniito| sunikkhittassa, bhikkhave, padavyaJjanassa atthopi sunayo hoti| a0ni0 1.2.21, adhikaraNavagga bhikSuo, do bAteM haiM jo ki saddharma ke kAyama rahane kA, usake vikRta na hone kA, usake aMtardhAna na hone kA kAraNa banatI haiN| kaunasI do bAteM? dharma vANI suvyavasthita, surakSita rakhI jAya aura usake sahI, svAbhAvika, maulika artha kAyama rakhe jAMya / bhikSuo, suvyavasthita, surakSita vANI se artha bhI spaSTa, sahI kAyama rahate haiN| ...ye vo mayA dhammA abhiJA desitA, tattha sabbeheva saGgamma samAgamma atthena atthaM vyaJjanena vyaJjanaM saGgAyitabbaM na vivaditabbaM, yathayidaM brahmacariyaM aniyaM assa cirdvitikN...| dI0ni0 3.177, pAsAdikasutta ....jina dharmoM ko tumhAre lie maiMne svayaM abhijJAta karake upadezita kiyA hai, use artha aura byaMjana sahita saba mila-jula kara, binA vivAda kiye saMgAyana karo, jisase ki yaha dharmAcaraNa cira sthAyI ho...| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta graMtha dIghanikAya sAdhanA kI dRSTi se mahatvapUrNa graMtha hai| yaha bhagavAna buddha ke cauMtIsa dIrghAkAra upadezoM kA saMgraha hai jo ki tIna khaMDoM meM vibhakta hai - sIlakkhandhavagga, mahAvagga, pAthikavagga / ina upadezoM meM zIla, samAdhi tathA prajJA para sarala DhaMga se pracura sAmagrI upalabdha hai| vyAvahArika jIvana meM Agata vastuoM evaM ghaTanAoM se jur3I huI upamAoM ke sahAre isameM sAdhanA ke vibhinna aMgoM para prakAza DAlA gayA hai| buddha kI dezanA sarala tathA hRdayasparzI huA karatI thI | unakI yaha zailI vyAkhyAtmikA thI para kabhI-kabhI dharma ko subodha banAne ke liye 'cULaniddesa' evaM 'mahAniddesa' jaisI aTThakathAoM kA unhoMne sRjana kiyA / prathama dharmasaMgIti meM buddhavacana ke saMgAyana ke sAtha inakA bhI saMgAyana huaa| tadanaMtara unake anya vacanoM para bhI aTThakathAeM taiyAra huIM / jaba sthavira mahendra buddhavacana ko lekara zrIlaMkA gaye, to ve apane sAtha ina aTThakathAoM ko bhI le gaye / zrIlaMkAvAsiyoM ne ina aTThakathAoM ko siMhalI bhASA meM surakSita rakhA / pAMcavI sadI ke madhya meM buddhaghoSa ne unakA pAli meM punaH parivartana kiyA / dIghanikAya ke arthoM ko prakAza meM lAte hue buddhaghoSa ne 'sumaGgalavilAsinI' nAmaka dIghanikAya-aTThakathA kA praNayana kiyA / yaha bhI tIna bhAgoM meM vibhakta hai| ina aTThakathAoM kI punaH vyAkhyA karate hue bhadaMta AcArya dhammapAla thera ne 'lInatthappakAsanA' nAmaka dIghanikAya aTThakathA-TIkA tIna bhAgoM meM likhI / isake dUsare bhAga mahAvaggaTIkA kA mudrita saMskaraNa Apake sammukha prastuta hai| hameM pUrNa vizvAsa hai ki yaha prakAzana vipazyI sAdhakoM aura vizodhakoM ke lie atyadhika lAbhadAyaka siddha hogaa| nidezaka, vipazyanA vizodhana vinyAsa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dighanikaye Linatthappakasana Dutiyo Bhago Mahavagga-Tika 13 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ciram Titthatu Saddhammo! May the Truth-based Dhamma Endure for A Long Time ! "Doeme, Bbikebabe, Dhamma saddhammassa thitiya asammosaya anantaradhanaya samvattanti. Katame dve? Sunikkhittanca padabyanjanam attho ca sunito. Swnikkbitassa, Bhikkhace, padabyanjanassa atthopi sunayo boti." "There are two things, O monks, which A. N. 1. 2. 21, Adhikaranavagga make the Truth-based Dhamma endure for a long time, without any distortion and without (fear of) eclipse. Which two? Proper placement of words and their natural interpretation. Words properly placed help also in their natural interpretation." ...ye vo maya dhamma abhinna desita, tattha sabbeheva sangamma samagamma atthena attham byanjanena byanjanam sangayitabbam na vivaditabbam, yathayidam brahmacariyam addhaniyam assa ciratthitikam... ...the dhammas (truths) which I have D. N. 3.177, Pasadikasutta taught to you after realizing them with my super-knowledge, should be recited by all, in concert and without dissension, in a uniform version collating meaning with meaning and wording with wording. In this way, this teaching with pure practice will last long and endure for a long time... Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Present Text The Digha Nikaya is an important collection from the perspective of meditation practice. It contains thirty-four important long discourses of the Buddha, divided into three sections-the Silakkhandhavagga, Mahavagga and Pathikavagga. In these discourses a lot of material related to sila, samadhi and panna is available. Various aspects of practice have been elucidated by means of similes drawn from familiar objects and the everyday life of the times. The Buddha's teachings were simple and endearing. His distinctive style was self-explanatory but still, in order to make the Dhamma all the more lucid, he introduced the use of athakatha (commentaries), such as the Cusaniddesa and the Mahaniddesa. These were recited, along with the discourses of the Buddha, at the first Dhamma Council. In time the other atphakatha commenting on all his discourses came into being. When Ven. Mahinda conveyed the words of the Buddha to Sri Lanka he also took the atthakatha with him. The Sinhalese monks preserved these asthakatha in their own language. Later on, when they had been lost in India, Ven. Buddhaghosa was able to translate them back to Pali, during the middle of the fifth century A.D. He then compiled the commentary on the Digha Nikaya in three volumes to help clarify the meaning of the Digha Nikaya. To furthur explain and clarify some of the points, Ven. Dhammapala wrote a sub-commentary (fika) on Buddhaghosa's work known as Linatthappakasana in three volumes. We sincerely hope that this publication Linatthappakasana volume two: Mahavagga-Tika will provide immense benefit to practitioners of Vipassana as well as research scholars. Director, Vipassana Research Institute, Igatpuri, India. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o 0 The Pali alphabets in Devanagari and Roman characters: Vowels: a a A i I u U e : Consonants with Vowel 37 (a): o ka ukha Tga I gha 5 na 7 ca , cha aja jha Et na ta tha 3 da dha una o ta tha d a y dha 7 na 9 pa pha oba bha ma ma a ya ra la ava sa ha la One nasal sound (niggahita): 3 am Vowels in combination with consonants "k" and "kh": (exceptions: ru, ru) ka ka kA ka ki ki kI ki ku ku kU ka ke ke u kha an kha Pakhi em khi i khu i khu cekhe ko ko at kho kla kla gga gga gya gya nga w nna dR tta NDa nda nca kra kra ggha ggha rikhya jjha jjha 5. njha 03 ntha stha ttha na dma nta nta m JE nka kva kva gra gra Pangha jha nha tuha NNa nna tra dra ntha ntha 2 Epher TEN DEN atta 4 nya Conjunct-consonants: kka kkaa kha kkha kya kya khya Ekhva gva Inka nkha cca ccha jja jja svo ncha jja hja dda ddha Nha nha 6 dda & ddha dhya dhya dhva dhva nda me ndha ppa ut ppha bbha bya a bra mbha mma yaha yha lla lla lya lya stra stra sra sna sya sya hthma a hya ahva ? 1 72 73 74 45 tya tva dva ndra nna va nva nha pya bba mpa ro B ntva nya pla pla mpha Tyya vha sma sma mba a vya mya sta sta ma 5 mha PE lha ssa ssa oba !ha EUR 6 07 sva sya (8 89 00 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Notes on the pronunciation of Pali Pali was a dialect of northern India in the time of Gotama the Buddha. The earliest known script in which it was written was the Brahmi script of the third century B.C. After that it was preserved in the scripts of the various countries where Pali was maintained. In Roman script, the following set of diacritical marks has been established to indicate the proper pronunciation. The alphabet consists of forty-one characters: eight vowels, thirty-two consonants and one nasal sound (niggahita). Vowels (a line over a vowel indicates that it is a long vowel): a - as the "a" in about a - as the "a" in father i - as the ""in mint i - as the "ee" in see u - as the "u" in put u - as the "00" in cool e is pronounced as the "ay" in day, except before double consonants when it is pronounced as the "e" in bed: deva, metta; o is pronounced as the "o" in no, except before double consonants when it is pronounced slightly shorter: loka, photphabba. Consonants are pronounced mostly as in English. g - as the "g" in get c - soft like the "ch" in church v - a very soft -v- or -WAll aspirated consonants are pronounced with an audible expulsion of breath following the normal unaspirated sound. th - not as in 'three'; rather 't' followed by 'h' (outbreath) ph - not as in 'photo'; rather 'p' followed by 'h' (outbreath) The retroflex consonants: t, th, d, dh, n are pronounced with the tip of the tongueturned back; and l'is pronounced with the tongue retroflexed, almost a combined 'rl sound. The dental consonants: t, th, d, dh, n are pronounced with the tongue touching the upper front teeth. The nasal sounds: n- guttural nasal, like -ng- as in singer n - as in Spanish senor n - with tongue retroflexed m - as in hung, ring Double consonants are very frequent in Pali and must be strictly pronounced as long consonants, thus -nn- is like the English 'nn' in "unnecessary" 20 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa-sUcI a0 ni0 = aGgattaranikAya aTTha0 = aTThakathA anu TI0 = anuTIkA apa0 = apadAna abhi0 TI0 = abhinavaTIkA itivu0 = itivRttaka udA0 = udAna kalA0 TI0 = kalAvitaraNI TIkA kathAva0= kathAvatthu khu0 ni0 = khuddakanikAya khu0 pA0 = khuddakapATha cariyA0 pi0 = cariyApiTaka cULani0 = cULaniddesa cULava0 = cULavagga jA0 = jAtaka TI0 = TIkA theragA0-theragAthA therIgA0-therIgAthA dI0 ni0 = dIghanikAya dha0pa0 = dhammapada dha0 sa0 = dhammasaGgaNI dhAtu0=dhAtukathA netti0 = nettipakaraNa paTi0 ma0 = paTisambhidAmagga paTThA0 = paTThAna pari0 = parivAra pAci0 = pAcittiya pArA0 = pArAjika pu0 TI0 = purANaTIkA pu0 pa0 = puggalapaJatti pe0 va0 = petavatthu peTako0 = peTakopadesa bu0 vaM0 = buddhavaMsa ma0ni0 = majjhimanikAya mahAva0 = mahAvagga mahAni0 = mahAniddesa mi0 pa0 = milindapaJha mUla TI0 = mUlaTIkA yama0 = yamaka vi0 va0 = vimAnavatthu vi0 vi0 TI0 = vimativinodanI TIkA vi0 saGga0 aTTha0 = vinayasaGgaha aTThakathA vinaya vi0 TI0 = vinayavinicchaya TIkA vibhaM0 = vibhaGga visuddhiH = visuddhimagga saM0 ni0 = saMyuttanikAya sArattha0 TI0 = sAratthadIpanI TIkA su0 ni0 = suttanipAta Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye lInatthappakAsanA dutiyo bhAgo mahAvaggaTIkA 23 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / namo tassa bhagavato arahato sammAsambuddhassa / / dIghanikAye mahAvaggaTIkA 1. mahApadAnasuttavaNNanA pubbenivAsapaTisaMyuttakathAvaNNanA 1. yathAjAtAnaM karerirukkhAnaM ghanapattasAkhAviTapehi maNDapasopehi saJchanno padeso "karerimaNDapo"ti adhippeto / dvAreti dvArasamIpe / dvAre Thitarukkhavasena aJjatthApi samajhA atthIti dassetuM "yathA"tiAdi vuttaM / kathaM pana bhagavA mahAgandhakuTiyaM avasitvA tadA karerikuTikAyaM vihAsIti ? sApi buddhassa bhagavato vasanagandhakuTi evAti dassento "antojetvne"tiaadimaah| salaLAgAranti devadArurukkhehi ktgehN| pakatibhattassa pacchatoti bhikkhUnaM pAkatikabhattakAlato pacchA, Thitamajjhanhikato uparIti attho / piNDapAtato paTikkantAnanti piNDapAtabhojanato apetAnaM / tenAha "bhattakicca"ntiAdi / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.1-1) maNDalasaNThAnA mALasaGkepena katA nisIdanasAlA "maNDalamALa"nti adhippetAti Aha "nisIdanasAlAyA"ti / pubbenivAsapaTisaMyuttAti ettha pubba-saddo atItavisayo, nivAsa-saddo kammasAdhano, khandhavinimutto ca nivasitadhammo natthi, khandhA ca santAnavaseneva pavattantIti Aha "pubbenivutthakkhandhasantAnasaGkhAtena pubbenivAsenA"ti / yojetvAti visayabhAvena yojetvA / pavattitAti kathitA | dhammUpasaMhitattA dhammato anapetAti dhmmii| tenAha "dhammasaMyuttA"ti / udapAdIti paduddhAro, tassa uppannA jAtAti iminA sambandho / taM panassA uppannAkAraM pALiyaM saGkhapatova dassitaM, vitthArato dassetuM "aho acchariya"ntiAdi AraddhaM / tattha ke anussaranti, ke nAnussarantIti padadvaye paThamayeva sappapaJcanaM, na itaranti tadeva puggalabhedato, kAlavibhAgato, anussaraNAkArato, opammato niddisantena "titthiyA anussarantI"tiAdi vuttaM / aggappattakammavAdinoti sikhAppattakammavAdino "asthi kamma asthi kammavipAko''ti (paTi0 ma0 1.234) evaM kammassakatAjANe ThitA tApasaparibbAjakA / cattAlIsaMyeva kappe anussarantIti brahmajAlAdIsu (dI0 ni0 1.33) bhagavatA tathA paricchijja vuttattA / tato paraM na anussarantIti tathAvacanaJca diTThigatopaTTakassa tesaM ANassa pridubblbhaavto| sAvakAti mahAsAvakA tesahi kappasatasahassaM pubbAbhinIhAro / pakatisAvakA pana tato Unakameva anussaranti / yasmA "kappAnaM lakkhAdhikaM ekaM, dve ca asaGkhyeyyAnI"ti kAlavasena evaM parimANo yathAkkamaM aggasAvakapaccekabuddhAnaM puJaJANAbhinIhAro, sAvakabodhipaccekabodhipAramitAsambharaNaJca, tasmA vuttaM "dve aggasAvakA...pe0... kappasatasahassaJcA"ti / yadi bodhisambhArasambharaNakAlaparicchinno tesaM tesaM ariyAnaM abhijAtrANavibhavo, evaM sante buddhAnampissa saparicchedatA ApannAti codanaM sandhAyAha "buddhAnaM pana ettakanti paricchedo natthi, yAvatakaM AkaGghanti, tAvatakaM anussarantI"ti "yAvatakaM neyyaM, tAvatakaM ANanti (mahAni0 156; cULani0 85; paTi0 ma0 3, 5) vcnto| sabba tANassa viya hi buddhAnaM abhiJAANAnampi savisaye paricchedo nAma natthi, tasmA yaM yaM jJAtuM icchanti, te taM taM jAnanti eva / atha vA satipi kAlaparicchede karuNUpAyakosallapariggahAdinA sAtisayattA mahAbodhisambhArAnaM paJApAramitAya pavattiAnubhAvassa paricchedo nAma natthi, kuto tannimittakAnaM abhijJAJaANAnanti vuttaM "buddhAnaM...pe0... natthI'ti / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1.1 - 1) pubbenivAsapaTisaMyuttakathAvaNNanA anupubbapavattamAnAnaM khandhapaTipATiyAti yathApaccayaM khandhAnaM anupubbiyA / khandhappavattinti vedanAdikkhandhappavattiM / tesahi anubhavanAdiAkAraggahaNamassa sAtisayaM, taM saJJAbhave tattha tattha anussaraNavasena gahetvA gacchantA ekavokArabhave alabhantA "na parasantIti vuttA, jAle patitA viya sakuNA, macchA viya cAti adhippAyo / kuNThA viyAti dandhA viya / paGguLA viyAti pIThasappino viya / diTThi gaNhantIti adhiccasamuppannikadiTThi gaNhanti / yaTTikoTihetukaM gamanaM yadvikoTigamanaM khandhaparipATiyA amuJcanato / evaM santepIti kAmaM buddhasAvakApi asaJJabhave khandhappavattiM na parasanti, evaM santepi te buddhasAvakA asaJJabhavaM laGghitvA parato anussaranti / "vaTTe "tiAdi tathA saM anusaraNAkAradassanaM / buddhehi dinnanaye ThatvAti " yattha paJcakappasatAni rUpappavattiyeva, na arUpappavatti, so asaJJabhavo "ti evaM sammAsambuddhehi desitAyaM dhammanettiyaM ThatvA / evahi antarA cutipaTisandhiyo apassantA parato anussaranti seyyathApi AyasmA sobhitoti (theragA0 aTTha0 1.2.164 sobhitattheragAthAvaNNanA) / so kira pubbenivAse ciNNavasI hutvA anupaTipATiyA attano nibbattaTThAnaM anusaranto yAva saJJabhave attano acittakapaTisandhi tAva addasa, tato paraM paJcakappasataparimANe kAle cutipaTisandhiyo adisvA avasAne cutiM disvA "kiM nAmeta"nti AvajjayamAno nayavasena "asaJJabhavo bhavissatI 'ti niTTaM agamAsi / atha naM bhagavA taM kAraNaM aDDappattiM katvA pubbenivAsaM anussarantAnaM aggaTThAne Thapesi / "cutipaTisandhiM oloketvA"ti idaM cutipaTisandhivasena tesaM ANassa saGkamanadassanaM, tena sabbaso bhave anAmasitvA gantuM na sakkontIti dasseti / 3 taM tadeva parasantIti yathA nAma saradasamaye ThitamajjhanhikavelAya caturatanike gehe cakkhumato purisassa rUpagataM supAkaTameva hotIti lokasiddhametaM, siyA pana tassa sukhumataratirohitAdibhedassa rUpagatassa agocaratA / na tveva buddhAnaM jatuM icchita Jeyyassa agocaratA, atha kho taM ANAlokena obhAsitaM hatthatale AmalakaM viya supAkaTaM suvibhUtameva hoti tathA bheyyAvaraNassa suppahInattA / tenAha "buddhA pana attanA vA parehi vA diTThakatasutaM, sUriyamaNDalobhAsasadisanti ca Adi / tathA sAvakA ca paccekabuddhA cAti / ettha tathA saddena "attanA diTThakatasutameva 3 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.2-3-2-3) anussarantI"ti idaM upasaMharati, tena sappadesameva nesaM anussaraNaM, na nippadesanti nidasseti / khajjopanakaobhAsasadisaM ANassa ativiya appAnubhAvatAya / sAvakAnanti ettha pakatisAvakAnaM paaktikpdiipobhaassdisN| mahAsAvakAnaM (theragA0 aTTha0 2.21 vaGgIsettharagAthAvaNNanAya vitthAro) mhaapdiipobhaassdisN| tenAha visuddhimagge (visuddhi0 2.402) "ukkaapbhaasdis"nti| osadhitArakobhAsasadisanti ussannA pabhA etAya dhIyati, osadhInaM vA anubalappadAyakattA "osadhI''ti evaM laddhanAmAya tArakAya pbhaasdisN| saradasUriyamaNDalobhAsasadisaM sabbaso andhkaarvidhmnto| apaTubhAvahetuko visayaggahaNe caJcalabhAvo khalitaM, kuNThibhAvahetuko visayassa anabhisamayo pttighaato| AvajjanapaTibaddhamevAti AvajjanamattAdhInaM, Avajjitamatte eva yathicchitassa paTivijjhanakanti attho / sesapadadvayepi eseva nayo / asaGgaappaTihataM pavattamAnaM bhagavato ANaM lahutarepi visaye, garutare ca ekasadisamevAti dassetuM "dubbalapattapuTe"tiAdinA upamAdvayaM vuttaM / dhammakAyattA bhagavato guNaM Arabbha pavattA "bhagavantaMyeva Arabha uppannA"ti vuttaM / taM sabbampIti taM yathAvuttaM sabampi pubbenivAsapaTisaMyuttaM kathaM / titthiyAnaM, sAvakAnaJca pubbenivAsAnussaraNaM bhagavato pubbenivAsAnussaraNassa hInudAharaNadassanavasenettha kathitaM / evajhi bhagavato mahantabhAvo visesato pakAsito hotIti / sopatoti samAsato / yattakopi pubbenivAsAnussatitrANassa pavattibhedo attano prANassa visayabhUto, taM sab tadA yathAkathitaM te bhikkhU sajipitvA "itipI"ti AhaMsu / tassa ca anekAkAratAya AmeDitavacanaM, pi-saddo sampiNDanatyo, "iti kho bhikkhave sappaTibhayo bAlo"tiAdIsu (ma0 ni0 3.124; a0 ni0 1.3.1) viya AkArattho iti-saddoti dassento "evampI"ti tadatthamAha / ___ 2-3. vRttamevAti ettha ca idha pAThe yaM vattabbaM tena pAThena sAdhAraNaM, taM vuttamevAti adhippetaM, na asAdhAraNaM apubbapadavaNNanAya adhikatattAti taM dassento "ayameva hi viseso"tiAdimAha / "assosI"ti idaM savanakiccanipphattiyA vuttaM saddaggahaNamukhena tadatthAvabodhassa siddhattA / tattha pana pALiyaM "imaM saMkhiyadhammaM viditvA'' icceva (dI0 ni0 1.2) vuttaM / ime bhikkhU mama guNe thomenti, kathaM ? mama pubbenivAsANaM ArabbhAti yojanA / niSphattinti kiccanipphattiM, tena kAtabbakiccasiddhanti attho / noti Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.4-4) pubbenivAsapaTisaMyuttakathAvaNNanA pucchAvAcI nu-iti iminA samAnattho nipAtoti vuttaM "iccheyyAtha nU"ti / nanti bhagavantaM / "yaM bhagavA"ti ettha yaM-saddena kiriyAparAmasanabhUtena "dhammiM kathaM katheyyA'ti evaM vuttaM / dhammikathAkaraNaM parAmaTuM "etassA"ti padassa atthoti Aha "etassa dhammikathAkaraNassA"ti, Adaravasena pana taM dvikkhattuM vuttaM / 4. suNAthAti ettha iti-saddo Adiattho, pakArattho vA, etena "manasi karothA''ti padaM saGgaNhAti / sotAvadhAnaM sotassa odahanaM, sussUsAti attho / chinnaM upacchinnaM vaTumaM saMsAravaTai etesanti chinnavaTumakA, sammAsambuddhA, aJje ca khINAsavA, idha pana sammAsambuddhA adhippetaa| tesahi sabbaso anussaraNaM itaresaM avisayo / tenAha "anesaM asAdhAraNa"nti / paccattavacane dissati yaM-saddo kammatthadIpanato / upayogavacane dissati yaM-saddo pucchanakiriyAya kammatthadIpanato | tanti ca upayogavacanameva pucchati-saddassa dvikmmkbhaavto| yanti yena kAraNenAti ayamettha atthoti Aha "karaNavacane dissatI"ti / bhummeti daTThabboti yathA yaM-saddo na kevalaM paccattaupayogesu eva, atha kho karaNepi dissati, evaM idha bhummeti dtttthbbo| dasasahassilokadhAtunti jAtikkhettabhUtaM dasasahassacakkavALaM / unnAdento uppajji anekacchariyapAtubhAvapaTimaNDitattA buddhappAdassa / kAlassa bhaddatA nAma tattha sattAnaM guNavibhUtiyA, buddhappAdaparamA ca guNavibhUtIti tabbahulatA yassa kappassa bhaddatAti Aha "paJcabujhuppAdapaTimaNDitattA sundarakappe"ti, tathA sArabhUtaguNavasena "sArakappe"ti / "imaM kappaM thomento evamAhA'"ti vatvA imassa kappassa tathA thometabbatA anaJasAdhAraNAti dassetuM "yato paTThAyA"tiAdi vuttaM / tattha yato paTTAyAti yato pabhuti abhinIhAro katoti manussattAdiaTThaGgasamannAgato abhinIhAro pvttito| saMsArassa anAdibhAvato imassa bhagavato abhinIhArato puretaraM uppannA sammAsambuddhA anantA aparimeyyAti tehi uppannakappe nivattento "etasmiM antare"ti Aha / kAmaM dIpaGkarabuddhappAde ayaM bhagavA abhinIhAramakAsi, tassa pana bhagavato nibbatti imassa abhinIhArato purimatarAti vuttaM "amhAkaM...pe0... nibbattiMsU"ti / asaGkhyeyyakappapariyosAneti mahAkappAnaM asaGkhyeyyapariyosAne / esa nayo ito paresupi / "ito tiMsakappasahassAnaM uparI"ti etena padumuttarassa bhagavato, sumedhassa ca bhagavato antare ekUnasattatikappasahassAni buddhasuJAni ahesunti dsseti| "ito aTThArasatraM kappasahassAnaM uparI"ti iminA sujAtassa bhagavato, atthadassissa ca bhagavato Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.4-4) antare ekenUnAni dvAdasakappasahassAni buddhasuJAni ahesunti dasseti / "ito catunavute kappe"ti iminA dhammadassissa bhagavato, siddhatthassa ca bhagavato antare chAdhikanavasatuttarAni sattarasakappasahassAni buddhasuJAni ahesunti dasseti / "ekatise kappe"ti iminA vipassissa bhagavato, sikhissa ca bhagavato antare saTTi kappAni buddhasucAni ahesunti dasseti / te sabbepi padumuttarassa bhagavato oraM sumedhAdIhi uppannakappehi saddhiM samodhAniyamAnA satasahassA kappA honti, yattha mahAsAvakAdayo (theragA0 aTTha0 2.21 vaGgIsattheragAthAvaNNanA) vivaTTa panissayAni kusalAni sambhariMsu / buddhasujJepi loke paccekabuddhA uppajjitvA tesaM purisavisesAnaM puJAbhisandAbhibuddhiyA paccayA honti / "evamaya"ntiAdi vuttamevatthaM nigamanavasena vadati / __ "kiM paneta"ntiAdi pubbanimittavibhAvanatthAya AraddhaM / tattha etanti buddhAnaM uppajjanaM / kappasaNThAnakAlasminti vivaTTakappassa saNThahanakAle / ekamasaGkhyeyyanti saMvadRTTAyiM sandhAyAha / ekaGgaNaM hutvA Thiteti pabbatarukkhagacchAdInaM, meghAdInaJca abhAvena vivaTaMaGgaNaM hutvA Thite / lokasanivAseti bhAjanalokena sannivisitabbaTTAne / vIsati yaTThiyo usabhaM / "usabhamattA, dve usabhamattA'"tiAdinA paccekaM mattA-saddo yojetbbo| yojanasahassamattA hutvAti patamAnAva udakadhArA yojanasahassamattaM AkAsaTTAnaM pharitvA pavattiyA yojanasahassamattA hutvA / yAva avinaTubrahmalokAti yAva AbhassarabrahmalokA, yAva subhakiNhabrahmalokA, yAva vehapphalabrahmalokAti attho / vAtavasenAti saTThisahassAdhikanavayojanasatasahassubbedhassa sandhArakavAtamaNDalassa vasena / mahAbodhipallaGkoti mahAbodhipallaGkappadesamAha / tassa pacchA vinAso, paThamaM saNThahanaJca dhammatAvasena veditab / tatthAti tasmiM padese / pubbanimittaM hutvAti buddhappAdassa pubbanimittaM hutvaa| pubbanimittasannissayo hi gaccho nissitavohArena tathA vutto| tenAha "tassA"tiAdi / kaNikAbaddhAni hutvAti AbaddhakaNNikA viya hutvA / suddhAvAsabrahmAno attamanA...pe0... gacchantIti yojnaa| vehapphalepi subhakiNhe saGgahetvA "nava brahmalokA"ti vuttaM / tathA hi te catutthiMyeva vijJANaTThitiM bhajanti / nikkhamantesUti mahAbhinikkhamanaM abhinikkhamantesu / abhijAti panettha jAtibhAvasAmaona gabbhokkantiyAva saGgahitA / nimIyati anumIyati phalaM etenAti nimittaM, kAraNaM / Apakampi hi kAraNaM disvA tassa abyabhicArIbhAvena phalaM siddhameva katvA gaNhi, yathA taM asito isi abhijAtiyaM mahApurisassa lakkhaNAni disvA tesaM avyabhicArIbhAvena buddhaguNe siddhe eva katvA gaNhi, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.5-7-5-7) jAtiparicchedAdivaNNanA evaM pana gavhamAnaM tannimittakaM phalaM tadAnubhAvena siddhaM viya voharIyati tabbhAve bhAvato / tenAha "tesaM nimittAnaM AnubhAvenA"tiAdi / tathA cAha bhagavA "so tena lakkhaNena samannAgato...pe0... rAjA samAno kiM labhati, buddho samAno kiM labhatI"ti (dI0 ni0 3.202, 204) ca evamAdi / imamatthanti paJca buddhA imasmiM kappe uppajjissantIti imamatthaM yAthAvato jAniMsu / jAtiparicchedAdivaNNanA 5-7. kappaparicchedavasenAti "ito so ekanavute kappe''tiAdinA yattha yattha kappe te te buddhA uppannA, tassa tassa kappassa paricchindanavasena parijAnanavasena / "idaM tanti hi niyametvA paricchijja jAnanaM paricchindanaM pricchedo| parittanti ittaraM / lahukanti sallahukaM, Ayuno adhippetattA rassanti vuttaM hoti / tenAha "ubhayametaM appakasseva vevacana"nti / ___ "appaM vA bhiyyo"ti avisesajotanaM "vIsaM vA tiMsaM vA''tiAdinA aniyamitavaseneva yathAlAbhato vavatthapetvA ayaJca nayo apacuroti dassento "evaM dIghAyuko pana atidullabho "ti Aha / idaM taM visesavavatthApanaM puggalesu pakkhipitvA dassento "tattha visAkhA"tiAdimAha / yadi evaM kasmA amhAkaM bhagavA tattakampi kAlaM na jIvi, nanu mahAbodhisattA carimabhave ativiyauLAratamena puJAbhisaGghArena paTisandhiM gaNhantIti ? saccametanti / tattha kAraNaM dassetuM "vipassIAdayo panA"tiAdi vuttaM / tattha abhijAtiyA mettAThAnatAya abhisaGkhAravijJANassa mettaapubbbhaagtaa| tadanuguNanhi tesaM visesato paTisandhivijJANaM / tassa visesato bahulaM khemavitakkUpanissayatAya somanassasahagatatA, anaJasAdhAraNaparopadesarahitaJANavisesUpanissayatAya ANasampayuttatA, asArikatA ca veditabbA, asaGkhyeyyaM Ayu AdhAravisesato, nissayavisesato, paTipakkhadUrIbhAvato, pavattiAkAravisesato ca aparimeyyAnubhAvatAya kAraNassa / tattha cirataraM kAlaM santAnassa pAramitAparibhAvitatA aadhaarvisestaa| alobhajjhAsayAdiAsayasampadA nissyvisestaa| lAbhamacchariyAdipApadhammavikkhambhanaM pttipkkhduuriibhaavo| sabbasattAnaM sakalavaTTadukkhanissaraNatthAya AyUhanA pavattiAkAraviseso veditabbo / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.5-7-5-7) ayaJca nayo sabbesaM mahAbodhisattAnaM carimabhavAbhinibbattakakammAyUhane sAdhAraNoti tassa phalenApi ekasadiseneva bhavitabbanti Aha "iti sabbe buddhA asaGkhyeyyAyukA"ti, asaGkhyeyyakAlAvatthAnAyukAti attho / asaGkhyeyyAyukasaMvattanasamatthaM paricitaM kammaM hoti, buddhA pana tadA manussAnaM paramAyuppamANAnurUpameva kAlaM ThatvA parinibbAyanti tato paraM ThatvA sAdhetabbapayojanAbhAvato, dhammatAvesAti vA veditabbA / aTThakathAyaM pana tato paraM pana aTThAnassa "utubhojanavipattiyA''ti (dI0 ni0 aTTha0 2.5) kAraNaM vuttaM, "taM lokasAdhAraNaM loke jAtasaMvuddhAnaM tathAgatAnaM na hotI"ti na sakkA vastuM / tathA hi nesaM rogakilamathAdayo hontiyeva / utubhojanavasenAti asampannassa, sampannassa ca utuno, bhojanassa ca vasena yathAkkama Ayu hAyatipi vddddtipi| AyUti ca paramAyu adhippetaM / tattha yaM vattab, taM brahmajAlAdiTIkAyaM (dI0 ni0 TI0 1.40) vuttameva / idAni tamatthaM samudAgamato paTThAya dassetuM "tattha yadA"tiAdi vuttaM / dhamme niyuttA dhammikA, na dhammikA adhammikA, hiMsAdiadhammapasutA / adhammikameva hoti issarajanAnaM anuvattanena, paresaM divAnugatiApajjanena c| uNhavalAhakA devatAti uNhautuno paccayabhUtameghamAlAsamuTThApakA devaputtA / tesaM kira tathA cittuppAdasamakAlameva yathicchitavAnaM uNhaM pharamAnA valAhakamAlA nAtibahalA ito cito nabhaM chAdentI vitanoti / esa nayo siitvlaahkvssvlaahkaasu| abbhavalAhakA pana devatA sItuNhavassehi vinA kevalaM abbhapaTalasseva samuTThApakA veditabbA | tAsanti ettha "mittA''ti padaM AnetvA yojanA / kAmaM heTThA vuttA sattavidhApi devatA cAtumahArAjikAva tA pana tena tena visesena vatvA idAni tadache paThamabhUmike kAmAvacaradeve sAmaJato gaNhanto "cAtumahArAjikA"ti Aha / tAsaM adhammikatAyAti rAjUnaM adhammikabhAvamUlakena uparAjAdiadhammikabhAvaparamparAbhatena tAsaM devatAnaM adhammikabhAvena / visamaM candimasUriyA pariharantIti bahvAbAdhatAdi aniTThaphalUpanissayabhUtassa yathAvuttaadhammikatAsaJitassa sAdhAraNassa pApakammassa balena visamaM vAyantena vAyunA pILiyamAnA candimasUriyA sineruM parikkhipantA visamaM parivattanti yathAmaggena nappavattantIti / assidaM yathA candimasUriyAnaM visamaparivattanaM visamavAtasaGkhobhahetukaM, evaM utuvassAdivisamappavattIti dassetuM "vAto yathAmaggena na vAyatI"tiAdi vuttaM / devatAnanti sItavalAhakadevatAdidevatAnaM / tenAha "sItuNhabhedo utU''tiAdi / tasmiM asampajjanteti tasmiM yathAvutte vassabIjabhUte utumhi yathAkAlaM sampattiM anupagacchante / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.8-8) bodhiparicchedavaNNanA "na sammA devo vassatI"ti sopato vuttamatthaM vivaranto "kadAcI"tiAdimAha / tattha kadAci vassatIti kadAci avassanakAle vassati / kadAci na vassatIti kadAci vassitabbakAle na vassati / katthaci vassati, katthaci na vassatIti padesamAha / "vassantopI"tiAdi "kadAci vassati, kadAci na vassatI''ti padadvayasseva atthavivaraNaM / vigatagandhavaNNarasAdIti Adi-saddena nirojataM snggnnhaati| ekasmiM padeseti bhattapacanabhAjanassa ekapasse / uttaNDulanti pAkato ukkantataNDulaM / tIhAkArehIti sabbaso apariNataM, ekadesena pariNataM, dupariNataJcAti evaM tiihaakaarehi| paccati pakkAsayaM upagacchati / appAyukAti ettha "dubbaNNA cA"tipi vattabbaM / evaM utubhojanavasena Ayu hAyati hetumhi aparikkhINepi paccayassa pridubblttaa| __"yadA panA"tiAdi sukkapakkhassa attho vuttavipariyAyena veditabbo / vaDDitvA vaDDitvA parihInanti veditabbaM / kasmA ? na hi ekasmiM antarakappe aneke buddhA uppajjanti, eko eva pana uppajjatIti / idAni tamatthaM vitthArato dassetuM "katha"ntiAdi vuttaM / cattAri ThatvAti accantasaMyoge upayogavacanaM / yaMyaMAyuparimANesUti yattakayattakaparamAyuppamANesu / tesampIti buddhAnaM / taM tadeva AyuparimANaM hoti, tattha kAraNaM heTThA vuttameva / jAtiparicchedAdivaNNanA niTThitA bodhiparicchedavaNNanA 8. mUleti mUlAvayavassa samIpe / taM pana tassA heTThApadeso hotIti Aha "pATalirukkhassa heTA'ti / taMdivasanti attanA jAtadivase, taMdivasanti vA taM bhagavato abhisambodhidivase / so kira bodhirukkho sAlakalyANI viya pathaviyA abbhantare eva puretaraM vaDDento abhisambodhidivase pathaviM ubbhijjitvA udvito ratanasataM ucco, tAvadeva ca vitthato hutvA nabhaM pUrento aTThAsi / ayampi kiretassa rukkhabhAvena viya ajehi vemtttaa| ghanasaMhatanALavaNTatAya kaNikabaddhehi viya pupphehi| ekasaJchannAti pupphAnaM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.9-10) nirantaratAya ekajjhaM saJchannA, tattha tattha nibaddha...pe0... samujjalanti tahaM taha olambitakusumadAmehi ceva tahaM tahaM khittamAlApiNDIhi ca ito. cito vippakiNNavividhavaNTamuttapupphehi ca sammadeva ujjalaM / acamanaM sirIsampattAnIti aJamaJassa siriyA sobhAya sampannAni / buddhaguNavibhavasirinti sammAsambuddhehi abhigantabbaguNavibhUtisobhaM | paTivijjhamAnoti adhigcchnto| setambarukkhoti setavaNNaphalo ambrukkho| tadevAti pATaliyA vuttappamANameva / ekatoti ekapasse / surasAnIti sumadhurarasAni / ekova pallaGkoti ekova pllngkppdeso| so so rukkho "bodhI"ti buccati bujjhanti etthAti katvA / sAvakayugaparicchedavaNNanA 9. sAvakaparicchedeti sAvakayugaparicchede | "khaNDatissa''nti dvepi ekajjhaM gahetvA ekattavasena vuttanti Aha "khaNDo ca tisso cA"ti, buddhAnaM sahodaro, vemAtikopi vA jeTThabhAtA na hotIti "ekapitiko kaniTThabhAtA"ti vuttaM / avasesehi puttehi / "paJApAramiyA matthakaM patto"ti vatvA tassa matthakappattaM guNavisesaM dassetuM "sikhinA bhagavatA"tiAdi vuttaM / uttaroti uttmo| puna uttaroti theraM nAmena vadati / pAranti parakoTimatthakaM / paJjAvisayeti paJcAdhikAre | pavattihAnavasena hi pavattiM vadati / sAvakasannipAtaparicchedavaNNanA 10. uposathanti ANApAtimokkhaM / dutiyatatiyesUti dutiye, tatiye ca sAvakasannipAte / eseva nayoti caturaGgikataM atidisati / abhinIhArato paTThAya vatthu kathetvA pabbajjA dIpetabbA, sA pana yasmA manorathapUraNiyaM aGguttaraTThakathAyaM (a0 ni0 aTTha0 1.1.211) vitthArato AgatA, tasmA tattha vuttanayeneva veditabbAti / 10 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.11-11) upaTThAkaparicchedavaNNanA upaTThAkaparicchedavaNNanA 11. nibaddhapaTThAkabhAvanti Arambhato paTThAya yAva parinibbAnA niyataupaTThAkabhAvaM / aniyatuupaTThAkA pana bhagavato paThamabodhiyaM bahU ahesuM / tenAha "bhagavato hI"tiAdi / idAni Anandatthero yena kAraNena satthu nibaddhupaTThAkabhAvaM upagato, yathA ca upagato, taM dassetuM "tattha ekadA"tiAdi vuttaM / "ahaM iminA maggena gacchAmI"ti Aha anayabyasanApAdakena kammunA codiyamAno / atha naM bhagavA tamatthaM anArocetvAva khemaM maggaM sandhAya "ehi bhikkhu iminA gacchAmA"ti aah| kasmA panassa bhagavA tamatthaM nArocesIti ? Arocitepi asaddahanto nAdiyissati / tahi tassa hoti dIgharattaM ahitAya dukkhAyAtiti / teti te gamanaM, "ta"nti vA pATho / ancAsattoti anubaddho, upaddato vA / dhammagAravanissito saMvego dhammasaMvego "amhesu nAma tidvantesu bhagavatopi IdisaM jaat"nti| "ahaM upaTThahissAmI"ti vadanto dhammasenApati asthato evaM vadanto nAma hotIti "ahaM bhante tumhe"tiAdi vuttaM / asujhAyeva me sA disAti asujhAyeva mama sA disA / tattha kAraNamAha "tava ovAdo buddhAnaM ovaadsdiso"ti| vasituM na dassatIti ekagandhakuTiyaM vAsaM na labhissatIti adhippAyo / parammukhA desitassApi dhammassAti suttantadesanaM sandhAya vuttaM / abhidhammadesanA panassa parammukhAva pavattA pageva yAcanAya / tassA vAcanAmaggopi saariputtttherppbhvo| kasmA ? so niddesapaTisambhidA viya therassa bhikkhuto ghitdhmmkkhndhpkkhiyo| apare pana "dhammabhaNDAgAriko paTipATiyA tikadukesu devasikaM katokAso bhagavantaM pa'haM pucchi, bhagavApissa pucchitapucchitaM nayadAnavasena vissajjesi / evaM abhidhammopi satthArA parammukhA desitopi therena sammukhA paTiggahitova ahosI"ti vadanti | sabbaM vImaMsitvA gahetabbaM / aggupaTTAkoti upaTThAne sakkaccakAritAya aggabhUto upaTThAko / thero hi upaTThAkaTThAnaM laddhakAlato paTThAya bhagavantaM duvidhena udakena, tividhena dantakaTThena, pAdaparikammena, gandhakuTipariveNasammajjanenAti evamAdIhi kiccehi upaTTahanto "imAya nAma velAya satthu idaM nAma TuM vaTTati, idaM nAma kAtuM vaTTatI''ti cintetvA taM taM niSphAdento mahatiM daNDadIpikaM gahetvA ekarattiM gandhakuTipariveNaM nava vAre anupariyAyati / evaM hissa 11 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.12-12) ahosi "sace me thinamiddhaM okkameyya, bhagavati pakkosante paTivacanaM dAtuM nAhaM sakkuNeyya"nti, tasmA sabbarattiM daNDadIpikaM hatthena na muJcati / tena vuttaM "aggupaTThAko'ti / 12. pitumAtujAtanagaraparicchedo pitumukhena AgatattA "pitiparicchedo"ti vutto / vihAraM pAvisIti gandhakuTiM pAvisi / ettakaM kathetvAti kappaparicchedAdinavavArapaTimaNDitaM vipassIAdInaM sattannaM buddhAnaM pubbenivAsapaTisaMyuttaM ettAvatA desanaM desetvA / kasmA panettha bhagavA vipassIAdInaM sattannaMyeva buddhAnaM pubbenivAsaM kathesi, na buddhavaMsadesanAyaM (bu0 0 64 gAthAdayo) viya paJcavIsatiyA buddhAnaM, tato vA pana bhiyyoti ? anadhikArato, payojanAbhAvato ca / buddhavaMsadesanAyavhi (bu0 vaM0 75) "kIdiso te mahAvIra, abhinIhAro naruttama / kamhi kAle tayA vIra, patthitA bodhimuttamA"ti / / AdinA - pavattaM taM pucchaM adhikAraM aTThappattiM katvA yassa sammAsambuddhassa pAdamUle attanA mahAbhinIhAro kato, taM dIpaGkaraM bhagavantaM Adi katvA yesaM catuvIsatiyA buddhAnaM santikA bodhiyA laddhabyAkaraNo hutvA tattha tattha pAramiyo pUresi, tesaM paTipattisaGghAto pubbenivAso, attano ca paTipatti kathitA, idha pana tAdiso adhikAro natthi, yena dIpaGkarato paTThAya, tato vA pana purato buddhe Arabbha pubbenivAsaM katheyya | tasmA na ettha buddhavaMsadesanAyaM viya pubbenivAso vitthaarito| yasmA ca buddhAnaM desanA nAma desanAya bhAjanabhUtAnaM puggalAnaM ANabalAnurUpA, na attano ANabalAnurUpA, tasmA tattha aggasAvakAnaM, mahAsAvakAnaM, (theragA0 aTTha0 2.21 vaGgIsattheragAthAvaNNanA) tAdisAnaJca devabrahmAnaM vasena desanA vitthaaritaa| idha pana pakatisAvakAnaM, tAdisAnaJca devatAnaM vasena pubbenivAsaM kathento sattannameva buddhAnaM pubbenivAsaM kthesi| tathA hi ne bhagavA palobhanavasena samuttejetuM sappapaJcatAya kathAya desanaM matthakaM apApetvAva gandhakuTiM pAvisi / tathA ca imissA eva desanAya anusArato ATAnATiyaparitta- (dI0 ni0 3.275) desanAdayo pvttaa| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.12-12) sambahulavAravaNNanA 13 apicettha bhagavA attano suddhAvAsacArikAvibhAviniyA uparidesanAya saGgahatthaM vipassIAdInaM eva sattanaM sammAsambuddhAnaM pubbenivAsaM kathesi / tesaMyeva hi sAvakA tadA ceva etarahi ca suddhAvAsabhUmiyaM ThitA, na aosaM parinibbutattA / "siddhatthatissaphussAnaM kira buddhAnaM sAvakA suddhAvAsesu upapannA upapattisamanantarameva imasmiM sAsane upakAdayo viya arahattaM adhigantvA nacirasseva parinibbAyiMsu, na tattha tattha yAvatAyukaM aTuMsU'ti vadanti / tathA yesaM sammAsambuddhAnaM paTivedhasAsanaM ekaMsato nicchaye na ajjApi dharati, na antarahitaM, te eva kittento vipassIAdInaMyeva bhagavantAnaM pubbenivAsaM imasmiM sutte kathesi veneyyajjhAsayavasena / apubbAcarimaniyamo pana aparAparaM saMsaraNakasattavAsavasena ekissA lokadhAtuyA icchitoti na tenetaM virujjhatIti daTThabbaM / nirantaraM matthakaM pApetvAti abhijAtito paTThAya yAva pAtimokkhuddeso yAva tA buddhakiccasiddhi, tAva matthakaM sikhaM pApetvA / na tAva kathitoti yojanA / tantinti dhammatantiM, pariyattinti attho / puttaputtamAtuyAnavihAradhanavihAradAyakAdInaM sambahulAnaM atthAnaM vibhAvanavasena pavattavAro smbhulvaaro| sambahulavAravaNNanA kAmaJcAyaM pALiyaM anAgato, aTThakathAsu AgatattA pana AnetvA dIpetabboti taM dIpento "sabbabodhisattAnahI"tiAdimAha / kulavaMso kulaanukkmo| paveNIti paramparA / "kasmA"ti puttuSpattiyA kAraNaM pucchitvA taM vissajjento "sabba bodhisattAnahI"tiAdimAha, tena tesaM jAtanagarAdi paJjAyamAnaM ekaMsato manussabhAvasaJjAnanatthaM icchitabbaM, aJathA yathAdhippetabuddhakiccasiddhi eva na siyAti dasseti, yato mahAsattAnaM carimabhave manussaloke eva pAtubhAvo, na aJattha / sambahulaparicchedavaNNanA candAdInaM sobhAvisesaM raheti cajApetIti rAhu, rAhuggaho, idha pana rAhu viyAti raahu| bandhananti ca anatthuppattiTThAnataM sandhAya vuttaM / tathA mahAsattena vuttavacanameva gahetvA kumArassa "rAhulo"ti nAmaM akaMsu / athAti nipAtamattaM / rocinIti rocanasIlA, 13 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.12-12) ujjalarUpAti attho| rucaggatIti rucaM pabhAtaM AgatibhUtA, ga-kArAgamaM katvA vuttaM / itthiratanabhAvato manussaloke sabbAsaM itthInaM bimbapaTicchannabhUtAti bimbA / jhAnA vuDhAyAti pAdakajjhAnato uTThAya / aTThaGgulubbedhAti aTThaGgulappamANabahalabhAvA / cULaMsena chAdetvAti tiriyabhAgena Thapanavasena sab vihAraTThAnaM chaadetvaa| suvaNNayaTThiphAlehIti phAlappamANAhi suvaNNayaTThIhi / suvaNNahatthipAdAnIti pakatihatthipAdaparimANAni suvaNNakhaNDAni / vuttanayenevAti cULaMseneva / suvaNNakaTTIhIti suvaNNakhaNDehi / salakkhaNAnanti lakkhaNasampannAnaM sahassArAnaM / ___bodhipallaGkoti abhisambujjhanakAle nisajjaTThAnaM / avijahitoti buddhAnaM tathAnisajjAya anaJatthabhAvIbhAvato apariccatto / tenAha "ekasmiMyeva ThAne hotI"ti / paThamapadagaNThikAti pacchime sopAnaphalake ThatvA ThapiyamAnassa dakkhiNapAdassa patidvahanaTThAnaM / taM pana yasmA daLhaM thiraM kenaci abhejjaM hoti, tasmA "padagaNThI"ti vuttaM / yasmiM bhUmibhAge idAni jetavanamahAvihAro, tattha yasmiM ThAne purimAnaM sabbabuddhAnaM maJcA paJcattA, tasmiMyeva padese amhAkampi bhagavato maJco pattoti katvA "cattAri maJcapAdaTThAnAni avijahitAneva hontIti vuttaM / maJcAnaM pana mahantakhuddakabhAvena maJcapaJApanapadesassa mahantAmahantatA appamANaM, buddhAnubhAvena pana so padeso sabbadA ekappamANoyeva hotIti "cattAri maJcapAdaTThAnAni avijahitAneva hontI"ti vuttanti daTThabbaM / vihAropi na vijahito yevAti etthApi eseva nayo / purimaM vihAraTThAnaM na pariccajatIti hi attho / visiTThA mattA vimattA, vimattAva vemattaM, visadisatAti attho / pamANaM Aroho / padhAnaM dukkarakiriyA / rasmIti sarIrappabhA / "sattAnaM pAkatikahatthena chahattho majjhimapuriso, tato tiguNaM bhagavato sarIrappamANanti bhagavA aTThArasahattho"ti vadanti / apare pana bhaNanti "manussAnaM pAkatikahatthena catuhattho majjhimapuriso, tato tiguNaM bhagavato sarIrappamANanti bhagavA dvAdasahattho upAdinnakarUpadhammavasena, samantato pana byAmamattaM byAmappabhA pharatIti upari chahatthaM abbhuggato, bahalatarappabhA rUpena saddhiM aTThArasahattho hotI"ti | 14 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.13-13) sambahulaparicchedavaNNanA addhaniyanti diighkaalN| ajjhAsayapaTibaddhanti bodhisambhArasambharaNakAle tathApavattajjhAsayAdhInaM, tathApavattapatthanAnurUpaM vipulaM, vipulataraJca hotIti attho / svAyamattho cariyApiTakavaNNanAyaM vRttanayeneva veditbbo| ettha ca yasmA sarIrappamANaM, padhAnaM, sarIrappabhA ca buddhAnaM visadisAti idha pALiyaM anAgatA, tasmA tehi saddhiM vemattatAsAma na AyukulAnipi idha AharitvA dIpitAni / paTividdhaguNesUti adhigatasabba guNesu / nanu ca bodhisambhAresu, veneyyapuggalaparimANe ca vemattaM natthIti ? saccaM natthi, tadubhayaM pana buddhaguNaggahaNena gahitameva hotIti na uddhttN| yadaggena hi sabbabuddhAnaM buddhaguNesu vemattaM natthi, tadaggena nesaM sambodhisambhAresupi vemattaM natthIti / kasmA ? hetuanurUpatAya phalassa, ekanteneva veneyyapuggalaparimANe vemattabhAvo vibhaavito| mahAbodhisattAnahi hetuavatthAyaM sambhatUpanissayindriyaparipAkA veneyyapuggalA carimabhave arahattasampattiyA paripositAni kamalavanAni sUriyarasmisamphassena viya tathAgataguNAnubhAvasamphassena vibodhaM upagacchantIti dIpesuM aTThakathAcariyA / nidhikumbhoti cattAro mahAnidhayo sandhAya vadati / jAto cAti / ca-saddena katamahAbhinIhAro cAti ayampi attho saGgahitoti daTThabbo / vuttaM hetaM buddhavaMse - "tArAgaNA virocanti, nakkhattA gaganamaNDale / visAkhA candimAyuttA, dhuvaM buddho bhavissatI"ti / / (bu0 vaM0 65) "eteneva ca sabbabuddhAnaM visAkhAnakkhatteneva mahAbhinIhAro hotI''ti ca vadanti / 13. ayaM gatIti ayaM pavatti pavattanAkAro, ache pubbenivAsaM anussarantA iminA AkArena anussarantIti attho, yasmA cutito paTThAya yAva paTisandhi, tAva anussaraNaM ArohanaM atItaatItataraatItatamAdijAtisaGkhAte pubbenivAse ANassa abhimukhabhAvena pavattIti katvA / tasmA paTisandhito paTThAya yAva cuti, tAva anussaraNaM orohanaM pubbenivAse paTimukhabhAvena ANassa pavattIti Aha "pacchAmukhaM ANaM pesetvA"ti / cutigantabbanti yaM panidaM cutiyA jANagatiyA gantab, taM gamanaM bujjhananti attho / garukanti bhAriyaM dukkaraM / tenAha "AkAse padaM dassento viyA"ti / aparampi 15 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dIghanikAye mahAvaggaTIkA kAraNanti chinnavaTumAnusaraNaM pacchAmukhaM jANaM pesanato aparaM acchariyabbhutakAraNaM / yatrAti paccattatthe, nAmAti acchariyatthe nipAto, hi saddo anatthako / tenAha "yo nAma tathAgato 'ti / evaJca katvA " yatrA "ti nipAtavasena visuM yatra saddaggahaNaM samatthitaM hoti / papaJcenti sattasantAnaM saMsAre vitthArentIti papaJcaM / kammavaTTaM vRccatIti kilesavaTTassa papaJcaggahaNena, vipAkavaTTassa dukkhaggahaNena gahitattA / pariyAdinnavaTTeti sabbaso khepitavaTTe / '"maggasIlena phalasIlenA "ti vatvA tayidaM maggaphalasIlaM lokiyasIlapubbakaM, buddhAnaJca lokayasIlampi lokuttarasIlaM viya anaJJasAdhAraNaM vAi dassetuM "lokiyalokuttarasIlenA "ti vRttaM / samAdhipaJJasupi eseva nayo / samAdhipakkhAti samAdhi ca samAdhipakkhA ca samAdhipakkhA, ekadesasarUpekaseso daTThabbo | tenAha " maggasamAdhinA "tiAdi, " vihAro gahito vA" ti ca / samAdhipakkhA vIriyasatiAdayo / nAma sayanti attanA / nIvaraNAdIhIti nIvaraNehi ceva tadekaTThehi ca pApadhammehi, vitakkavicArAdIhi ca / "vimuttattA vimuttIti saGghayaM gacchantI "ti iminA vimutti - saddassa kammasAdhanataM Aha aTThasamApattiAdivisayattA tassa / vimuttattAti ca "vikkhambhanavasena vimuttattA ''tiAdinA yojebbaM / tassa tasAti aniccAnupassanAdikassa / paccanIkaGgavasenAti pahAtabbapaTipakkha aGgavasena / paTippassaddhante uppannattAti kilesAnaM paTipparasambhanaM paTippassaddhaM, so eva anto pariyosAnabhAvato, tasmiM sAdhetabbe nibbattattA, taMtaMmaggavajjhakilesAnaM paTippassambhanavasena pavattattAti attho / kilesehi nissaTatA, apagamo ca nibbAnassa tehi vivittattA evAti Aha " dUre ThitattA "ti / ( 1.16-16) 16. dhammadhAtUti dhammAnaM sabhAvo, atthato cattAri ariyasaccAni / suppaTividdhAti sudu paTividdhA savAsanAnaM sabbesaM kilesAnaM pajahanato / evahi sabbaJJatA, dasabalatrANAdayo cAti sabbe buddhaguNA bhagavatA adhigatA ahesuM / arahattaM dhammadhAtUti keci / sabbaJjutaJANanti apare / dvIhi padehIti dvIhi vAkyehi / Abaddhanti paTibaddhaM tamUlakattA uparidesanAya / devacArikakolAhalanti attano devaloke cArikAyaM suddhAvAsadevAnaM kutUhalappavattiM dassento suttantapariyosAne ( dI0 ni0 aTTha0 2.91) vicAressati, atthato vibhAvessatIti yojanA / ayaM dekhanAti "ito so bhikkhave "tiAdinA ( dI0 ni0 2.4) vitthArato pavattitadesanamAha / nidAnakaNDeti Adito desitaM uddesadesanamAha / sA hi imissA desanAya nidAnaTThAniyattA tathA vRttA / 16 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.17-17) bodhisattadhammatAvaNNanA 90 bodhisattadhammatAvaNNanA 17. "vipassIti tassa nAmanti vatvA tassa anvatthataM dassetuM "taJca kho"tiAdi vuttaM / vividhe attheti tirohitavidUradesagatAdike nIlAdivasena nAnAvidhe, tadaje ca indriyagocarabhUte te ca yathUpagate, vohAravinicchaye cAti nAnAvidhe atthe / passanakusalatAyAti dassane nipuNabhAvena / yAthAvato jJeyyaM bujjhatIti bodhi, so eva sattayogato bodhisattoti Aha "paNDitasatto bujjhanakasatto"ti / sucintitacintitAdinA pana paNDitabhAve vattabbameva natthi / yadA ca panAnena mahAbhinIhAro kato, tato paTThAya mahAbodhiyaM ekantaninnattA bodhimhi satto bodhisattoti Aha "bodhisaGghAtesU"tiAdi / maggajANapadaTThAnahi sabba taJANaM, sabba taJANapadaTThAnaJca maggajANaM "bodhI"ti vuccati / "sato sampajAno'"ti iminA catutthAya gabbhAvakkantiyA okkamIti dasseti / catasso hi gabbhAvakkantiyo idhekacco gabbho mAtukucchiyaM okkamane, ThAne, nikkhamaneti tIsu ThAnesu asampajAno hoti, ekacco paThame ThAne sampajAno, na itaresu, ekacco paThame, dutiye ca ThAne sampajAno, na tatiye, ekacco tIsupi ThAnesu sampajAno hoti / tattha paThamA gabbhAvakkanti lokiyamahAjanassa vasena vuttA, dutiyA asItimahAsAvakAnaM (theragA0 aThTha0 2.21 vaGgIsattheragAthAvaNNanAya vitthAro) vasena, tatiyA dvinnaM aggasAvakAnaM, paccekabuddhAnaJca vasena / te kira kammajavAtehi uddhaMpAdA adhosirA anekasataporise papAte viya yonimukhe khittA tALacchiggaLena hatthI viya sambAdhena yonimukhena nikkhamantA mahantaM dukkhaM pApuNanti, tena nesaM "mayaM nikkhamAmA'"ti sampajanaM na hoti / catutthA sabba bodhisattAnaM vasena / te hi mAtukucchimhi paTisandhiM gaNhantApi pajAnanti, tattha vasantApi pajAnanti, nikkhamanakAlepi pajAnanti / na hi te kammajavAtA uddhaMpAde adhosire katvA khipituM sakkonti, dve hatthe pasAritvA akkhIni ummIletvA ThitakAva nikkhamantIti / ANena paricchinditvAti pubbabhAge paJcamahAvilokanANehi ceva "idAni cavAmI''ti cutiparicchindanANena ca aparabhAge "idha mayA paTisandhi gahitA"ti paTisandhiparicchindanajANena ca paricchijja jAnitvA / paJcannaM mahApariccAgAnaM, AtatthacariyAdInaJca satipi pAramiyA pariyApannabhAve sambhAravisesabhAvadassanatthaM visuM ghnnN| tattha aGgapariccAgo, nayanapariccAgo, attapariccAgo, rajjapariccAgo, puttadArapariccAgoti ime paJca mhaapriccaagaa| tatthApi kAmaM aGgapariccAgAdayopi dAnapAramIyeva, tathApi pariccAgavisesabhAvadassanatthaJceva 17 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dIghanikAye mahAvaggaTIkA sudukkarabhAvadassanatthaJca mahApariccAgAnaM visuM gahaNaM / tato eva ca aGgapariccAgatopi visuM nayanapariccAgaggahaNaM, pariccAgabhAvasAmaJJepi rajjapariccAgaputtadArapariccAgaggahaNaJca kataM / jAtInaM atthacariyA AtatthacariyA, sA ca kho karuNAyanavasena / tathA sattalokassa diTThadhammikasamparAyikaparamatthAnaM vasena hitacariyA lokatthacariyA / kammassakatAJANavasena, anavajjakammAyatanasippAyatanavijjAThAnavasena, khandhAyatanAdivasena, lakkhaNattayAditIraNavasena ca attano paresaJca tattha satipaTThAnena ANacAro buddhacariyA, sA panatthato paJJApAramIyeva, JaNasambhAravisesatAdassanatthaM pana visuM gahaNaM / buddhacariyAnanti bahuvacananiddesena pubbayogapubbacariyAdhammakkhAnAdInaM saGgraho daTTabbo | tattha gatapaccAgatavattasaGghAtAya pubbabhAgapaTipadAya saddhiM abhiJAsamApattinipphAdanaM pubbayogo / dAnAdIva sAtisayapaTipatti pubbacariyA / " yAva cariyApiTake saGgahitA abhinIhAro pubbayogo, kAyAdivivekavasena ekacariyA pubbacariyA " ti keci / dAnAdInaJceva appicchatAdInaJca saMsAranibbAne AdInavAnisaMsAnaJca vibhAvanavasena, sattAnaM bodhatta patiTThApanaparipAcanavasena ca pavattakathA dhammakkhAnaM / koTiM patvAti paraM pariyantaM paramukkaMsaM pApuNitvA / sattamahAdAnAnIti aTThavassikakAle " hadayamaMsAdInipi yAcakAnaM dadeyyanti ajjhAsayaM uppAdetvA dinnadAnaM, maGgalahatthidAnaM gamanakAle dinnaM sattasattakamahAdAnaM, maggaM gacchantena dinnaM assadAnaM, rathadAnaM, puttadAnaM, bhariyAdAnanti imAni satta mahAdAnAni ( cariyA0 pi0 79) dattvA / " idAneva me maraNaM hotU" ti adhimuccitvA kAlakaraNaM adhimuttikAlakiriyA, taM bodhisattAnaMyeva, na asaM / bodhisattA kira dIghAyukadevaloke ThitA "idha Thitassa me bodhisambhArasambharaNaM na sambhavatIti katvA tattha vAsato nibbindamAnasA honti, tadA vimAnaM pavisitvA akkhIni nimIletvA "ito uddhaM me jIvitaM nappavattatU" ti cittaM adhiTThAya nisIdanti, cittAdhiTThAnasamanantarameva maraNaM hoti / pAramIdhammAna ukkaMsappavattiyA tasmiM tasmiM attabhAve abhijJAsamApattIhi santAnassa visesitattA attasinehassa tanubhAvena, sattesu ca mahAkaruNAya uLArabhAvena adhiTThAnassa tikkhavisadabhAvApattiyA bodhisattAnaM adhippAyA samijjhanti / citte, viya kammesu ca nesaM vasIbhAvo, tasmA yattha upapannAnaM pAramiyo sammadeva paribrUhanti / vuttanayena kAlaM katvA tattha upapajjanti / tathA hi amhAkaM mahAsatto imasmiMyeva kappe nAnAjAtIsu aparihInajjhAno kAlaM katvA brahmaloke nibbatto, appakameva kAlaM tattha ThatvA tato cavitvA manussaloke nibbatto, pAramIsambharaNapasuto ahosi / tena vuttaM "bodhisattAnaMyeva, (1.17-17) 18 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.17-17) bodhisattadhammatAvaNNanA na ajhesa"nti / "ekenaattabhAvena antarena pAramInaM sabbaso pUritattA"ti iminA payojanAbhAvato tattha ThatvA adhimuttikAlakiriyA nAma nAhosIti dasseti / api ca tattha yAvatAyukaTTAnaM carimabhave anekamahAnidhisamuTThAnapubbikAya dibbasampattisadisAya mahAsampattiyA nibbatti viya, buddhabhUtassa asadisadAnAdivasena anaJasAdhAraNalAbhuppatti viya ca "ito paraM mahApurisassa dibbasampattianubhavanaM nAma natthI''ti ussAhajAtassa puJjasambhArassa vasenAti daTThab / ayajhettha dhammatA / ___ manussagaNanAvasena, na devagaNanAvasena / pubbanimittAnIti cutiyA pubbanimittAni / amilAyitvAti ettha amilAtaggahaNeneva tAsaM mAlAnaM vaNNasampadAyapi gandhasampadAyapi sobhAsampadAyapi avinAso dassitoti daTThabbaM / bAhirabbhantarAnaM rajojallAnaM lepassapi abhAvato devAnaM sarIragatAni vatthAni sabbakAlaM parisuddhappabhassarAneva hutvA tiThThantIti Aha "vatthesupi eseva nayo"ti / neva sItaM na uNhanti yassa sItassa paTikAravasena adhikaM seviyamAnaM uNhaM, sayameva vA kharataraM hutvA abhibhavantaM sarIre sedaM uppAdeyya, tAdisaM neva sItaM, na uNhaM hoti| tasmiM kAleti yathAvuttamaraNAsannakAle / bindubinduvasenAti chinnasuttAya AmuttamuttAvaliyA nipatantA muttaguLikA viya bindu bindu hutvA / sedAti sedadhArA muccnti| dantAnaM khaNDitabhAvo khnnddiccN| kesAnaM palitabhAvo paaliccN| Adi-saddena valittacataM saGgaNhAti / kilantarUpo attabhAvo hoti, na pana khaNDiccapAliccAdIti adhippaayo| ukkaNThitAti anabhirati / sA natthi uparUpari uLArauLArAnameva bhogAnaM visesato duvijAnanAnaM uptitttthhnto| nissasantIti uNhaM nissasanti / vijambhantIti anabhirativasena vijambhanaM karonti / paNDitA evAti buddhisampannA eva devatA / yathA devatA sampatijAtA "kIdisena puJakammena idha nibbattA"ti cintetvA "iminA nAma puJakammena idha nibbattA''ti jAnanti, evaM atItabhave attanA kataM, aJadApi vA ekaccaM puJakammaM jAnantiyeva mahApuJAti Aha "ye mahApuJA"tiAdi / na paJjAyanti ciratarakAlattA prmaayuno| aniyyAnikanti na niyyAnAvahaM sattAnaM abhaajnbhaavto| sattA na paramAyuno honti nAma pApussannatAyAti Aha "tadA hi sattA ussanakilesA hontI"ti / etthAha - kasmA sammAsambuddhA manussaloke eva uppajjanti, na devabrahmalokesUti ? devaloke tAva nuppajjanti brahmacariyavAsassa anokAsabhAvato, tathA 19 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.17-17) ancchriybhaavto| acchariyadhammA hi buddhA bhagavanto, tesaM sA acchariyadhammatA devattabhAve ThitAnaM na pAkaTA hoti yathA manussabhUtAnaM, devabhUte hi sammAsambuddhe dissamAnaM buddhAnubhAvaM devAnubhAvato loko dahati, na buddhAnubhAvato, tathA sati "sammAsambuddho''ti nAdhimuccati na sampasIdati, issaraguttaggAhaM na vissajjeti, devattabhAvassa ca cirakAlAdhiTThAnato ekaccasassatavAdato na parimuccati / brahmaloke nuppajjantIti etthApi eseva nyo| sattAnaM tAdisaggAhavinimocanatthahi buddhA bhagavanto manussasugatiyaMyeva uppajjanti, na devasugatiyaM / manussasugatiyaM uppajjantApi opapAtikA na honti, sati ca opapAtikUpapattiyaM vuttadosAnativattanato, dhammaveneyyAnaM dhammatantiyA Thapanassa viya dhAtuveneyyAnaM dhAtUnaM Thapanassa icchitabbattA ca / na hi opapAtikAnaM parinibbAnato uddhaM sarIradhAtuyo tiThThanti / manussaloke uppajjantApi mahAbodhisattA carimabhave manussabhAvassa pAkaTabhAvakaraNAya pana dArapariggahampi karontA yAva puttamukhadassanA agAramajjhe tiTThanti, paripAkagatasIlanekkhammapaJAdipAramikApi na abhinikkhamantIti / kiM vA etAya kAraNacintAya "sabbabuddhehi AciNNasamAciNNA, yadidaM manussabhUtAnaMyeva abhisambujjhanA, na devabhUtAna''nti / ayamettha dhmmtaa| tathA hi tadattho mahAbhinIhAropi manussabhUtAnaMyeva ijjhati, na devabhUtAnaM / kasmA pana sammAsambuddhA jambudIpe eva uppajjanti, na sesadIpesu ? keci tAva Ahu "yasmA pathaviyA nAbhibhUtA, buddhAnubhAvasahitA acalaTThAnabhUtA bodhimaNDabhUmi jambUdIpe eva, tasmA jambUdIpe eva uppajjantI"ti, tathA "itaresampi avijahitaTThAnAnaM tattheva labbhanato''ti / ayaM panettha amhAkaM khanti - yasmA purimabuddhAnaM, mahAbodhisattAnaM, paccekabuddhAnaJca nibbattiyA sAvakabodhisattAnaM sAvakabodhiyA abhinIhAro, sAvakapAramiyA sambharaNaM, paripAcanaJca buddhakhettabhUte imasmiM cakkavALe jambudIpe eva ijjhati, na anyjtth| veneyyAnaM vinayanattho ca buddhappAdoti aggasAvakamahAsAvakAdi veneyyavisesApekkhAya etasmiM jambudIpe eva buddhA nibbattanti, na sesadIpesu / ayaJca nayo sabbabuddhAnaM AciNNasamAciNNoti / tesaM uttamapurisAnaM tattheva uppatti sampatticakkAnaM viya aJamaJjUpanissayato aparAparaM vattatIti daTTab, eteneva imaM cakkavALaM majjhe katvA iminA saddhiM cakkavALAnaM dasasahassasseva khettabhAvo dIpito ito aJassa buddhAnaM uppattiTThAnassa tepiTake buddhavacane anupalabbhanato / tenAha "tIsu dIpesu buddhA na nibbattanti, jambudIpeyeva nibbattantIti dIpaM passI''ti / iminA nayena desaniyAmepi kAraNaM nIharitvA vattabbaM / 20 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.17-17) bodhisattadhammatAvaNNanA idAni ca khattiyakulaM lokasammataM brAhmaNAnampi pUjanIyabhAvato / "rAjA pitA bhavissatI"ti kulaM passi pituvasena kulassa niddisitbbto| "dasanaM mAsAnaM upari satta divasAnI"ti passi, tena attano antarAyAbhAvaM aJAsi, tassA ca tusitabhave dibbasampattipaccanubhavanaM / tA devatAti dasasahassicakkavALadevatA / kathaM pana tA devatA tadA bodhisattassa pUritapAramibhAvaM, kathaM cassa buddhabhAvaM jAnantIti ? mahesakkhAnaM devatAnaM vasena, yebhuyyena ca tA devatA abhismybhaagino| tathA hi bhagavato dhammadAnasaMvibhAge anekavAraM dasasahassacakkavALadevatAsannipAto ahosi / "cavAmI"ti jAnAti cutiAsannajavanehi ANasahitehi cutiyA upaTThitabhAvassa pttisNviditttaa| cuticittaM na jAnAti cuticittakkhaNassa ittrbhaavto| tathA hi taM cutUpapAtaJANassapi avisayova / paTisandhicittepi eseva nyo| AvajjanapariyAyoti Avajjanakkamo / yasmA ekavAraM Avajjitamattena ArammaNaM nicchinituM na sakkA, tasmA taM evArammaNaM dutiyaM, tatiyaJca AvajjitvA nicchayati / AvajjanasIsena cettha javanavAro ghito| tenAha "dutiyatatiyacittavAre eva jaanisstii"ti| cutiyA puretaraM katipayacittavArato paTThAya "maraNaM me Asanna'"nti jAnanato "cutikkhaNepi cavAmIti jAnAtI"ti vuttaM / paTisandhiyA pana apubbabhAvato paTisandhicittaM na jaanaati| nikantiyA uppattito parato "asukasmiM me ThAne paTisandhi gahitA"ti jaanaati| tasmiM kAleti paTisandhiggahaNakAle / dasasahassilokadhAtu kampatIti ettha kampanakAraNaM heTThA brahmajAlavaNNanAyaM (dI0 ni0 TI0 1.149) vuttameva / atthato panettha yaM vattab, taM parato mahAparinibbAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.171) Agamissati / mahAkAruNikA buddhA bhagavanto sattAnaM hitasukhavidhAnatapparatAya bahulaM somanassikAva hontIti tesaM paThamamahAvipAkacittena paTisandhiggahaNaM aTThakathAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.17; dha0 sa0 aTTha0 498; ma0 ni0 aTTha0 4.200) vuttaM / mahAsivatthero pana yadipi mahAkAruNikA buddhA bhagavanto sattAnaM hitasukhavidhAnatapparAva, vivekajjhAsayA pana visaGkhAraninnA sabbasaGkhAresu ajjhupekkhanabahulAti paJcamamahAvipAkacittena paTisandhiggahaNamAha / pure puNNamAya sattamadivasato paTTAyAti puNNamAya pure sattamadivasato paTThAya, 21 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.18-18) sukkapakkhe navamito paTThAyAti attho / sattame divaseti navamito sattame divase AsaLhipuNNamAyaM / idaM supinanti idAni vuccmaanaakaarN| majjhimaTThakathAyaM pana "anotattadahaM netvA ekamantaM aTuMsu / atha nesaM deviyo AgantvA manussamalaharaNatthaM nhApetvA"ti (ma0 ni0 aTTha0 4.200) vuttaM / tattha nesaM deviyoti mahArAjUnaM deviyo / caritvAti gocaraM caritvA / / haritapalittAyAti haritena gomayena kataparibhaNDAya / "so ca kho purisagabbho, na itthiganbho, putto te bhavissatI"ti ettakameva te brAhmaNA attano supinasatthanayena kathesuM / "sace agAraM ajjhAvasissatI"tiAdi pana devatAviggahena tamatthaM yAthAvato pavedesuM / dhammatAti ettha dhamma-saddo "jAtidhammAnaM bhikkhave sattAna''ntiAdIsu (ma0 ni0 1.131; 3.373; paTi0 ma0 1.33) viya pakatipariyAyo, dhammo eva dhammatA yathA devo eva devatAti Aha "ayaM sabhAvo"ti, ayaM pakatIti attho / svAyaM sabhAvo atthato tathA niyatabhAvoti Aha "ayaM niyAmoti vuttaM hotI"ti / niyAmo pana bahuvidhoti te sabbe atthudhAranayena uddharitvA idhAdhippetaniyAmameva dassetuM "niyAmo ca nAmA"tiAdi vuttaM / tattha kammAnaM niyAmo kmpniyaamo| esa nayo utuniyAmAdIsu tIsu / itaro pana dhammo eva niyAmo dhammaniyAmo, dhammatA / kusalassa kammassa / nisento tikhiNaM kronto| arUpAdibhUmibhAgavisesavasena utuvisesadassanato utuvisesena sijjhamAnAnaM rukkhAdInaM pupphaphalAdiggahaNaM "tesu tesu janapadesU"ti visesetvA vuttaM / tasmiM tasmiM kAleti tasmiM tasmiM vasantAdikAle / / madhurato bIjato tittato bIjatoti yojanA / 18. vattamAnasamIpe vattamAne viya voharitabbanti "okkamatI''ti vuttanti Aha "okkanto hotIti ayamevattho"ti / evaM hotIti evaM vRttappakArenassa sampajAnanA hoti / na okkamamAne paTisandhikkhaNassa duvijJeyyatAya / yathA ca vuttaM "paTisandhicittaM na jAnAtI'ti / dasasahassacamkavALapattharaNena vA appmaanno| ativiya samujjalanabhAvena 22 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.19-19) bodhisattadhammatAvaNNanA ulaaro| devAnubhAvanti devAnaM pabhAnubhAvaM / devAnahi pabhaM so obhAso abhibhavati, na tesaM AdhipaccaM / tenAha "nivatthavatthassA"tiAdi / lokAnaM lokadhAtUnaM antaro vivaro lokantaro, so eva ithiliGgavasena "lokantarikA"ti vutto / rukkhagacchAdinA kenaci na haJantIti aghA, asambAdhA / tenAha "niccavivaTA"ti / asaMvutAti heTTA, upari ca kenaci na pihitaa| tena vuttaM "hedvApi appatidvA"ti / tattha pi-saddena yathA heTThA udakassa pidhAyikA pathavI natthIti asaMvatA lokantarikA, evaM uparipi cakkavALesu viya devavimAnAnaM abhAvato asaMvutA appatiTThAti dasseti / andhakAro ettha atthIti andhkaaraa| cakkhuvijJANaM na jAyati Alokassa abhAvato, na cakkhuno / tathA hi "tena obhAsena acamanaM sajAnantIti vuttaM / jambudIpe ThitamajjhanhikavelAyaM pubbavidehavAsInaM atthaGgamanavasena upaTuM sUriyamaNDalaM paJjAyati, aparagoyAnavAsInaM uggamanavasena, evaM sesadIpesu pIti Aha "ekappahAreneva tIsu dIpesu paAyantI'ti / ito aJathA pana dvIsu eva dIpesu ekappahArena pAyantIti / ekekAya disAya nava nava yojanasatasahassAni andhakAravidhamanampi iminAva nayena daTTabbaM / pabhAya nappahontIti attano pabhAya obhAsituM anabhisambhunanti / yugandharapabbatappamANe AkAse vicaraNato "cakkavALapabbatassa vemajjhena vicarantI"ti vuttaM / vAvaTAti khAdanatthaM gaNhituM upakkamantA | viparivattitvAti vivattitvA / chijjitvAti mucchApattiyA ThitaTThAnato muccitvA, aGgapaccaGgachedanena vA chijjitvA / accantakhAreti AtapasantApAbhAvena atisItabhAvameva sandhAya accantakhAratA vuttA siyA / na hi taM kappasaNThahanaudakaM sampattikaramahAmeghavuTuM pathavisandhArakaM kappavinAsakaM udakaM viya khAraM bhavituM arahati / tathA hi sati pathavIpi vilIyeyya, tesaM vA pApakammabalena petAnaM udakassa pubbakheLabhAvApatti viya tassa udakassa tadA khArabhAvApatti hotIti vuttaM "accantakhAre udake"ti / ekayAgupAnamattampIti pattAdibhAjanagataM yAgu gaLociAdiuddharaNiyA gahetvA pivanamattampi kAlaM / samantatoti sabbabhAgato chppkaarmpi| 19. catunnaM mahArAjAnaM vasenAti vessavaNAdicatumahArAjabhAvasAmanena / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.20-23) yathAvihAranti yathAsakaM vihAraM / 20. pakatiyAti attano pakatiyA eva / tenAha "sabhAvenevA"ti / parassa santike gahaNena vinA attano sabhAveneva sayameva adhiTThahitvA siilsmpnnaa| bodhisattamAtApIti amhAkaM bodhisattamAtApi / kAladevilassAti yathA kAladevilassa santike aJadA gaNhAti, bodhisatte pana...pe0... sayameva sIlaM aggahesi, tathA vipassIbodhisattamAtApIti adhippAyo / 21. "manussesU"ti idaM pakaticArittavasena vuttaM, "manussitthiyA nAma manussapurisesu purisAdhippAyacittaM uppajjeyyA'ti / bodhisattassa mAtuyA pana devesupi tAdisaM cittaM nuppajjateva / yathA bodhisattassa AnubhAvena bodhisattamAtu purisAdhippAyacittaM nuppajjati, evaM tassa AnubhAveneva sA kenaci purisena anabhibhavanIyAti Aha "pAdA na vahanti dibbasaGghalikA viya bajjhantI"ti / 22. pubbe "kAmaguNUpasaMhitaM cittaM nuppajjatIti vuttaM, puna "paJcahi kAmaguNehi samappitA samaGgIbhUtA paricAretI"ti ca vuttaM / kathamidaM aJjamoM na virujjhatIti Aha "pubbe"tiAdi / vatthupaTikkhepoti abrhmcriyvtthupttisedho| tenAha "purisAdhippAyavasenA'ti / ArammaNapaTilAbhoti rUpAdipaJcakAmaguNArammaNasseva paTilAbho / 23. kilamathoti khedo, kAyassa garubhAvakathinabhAvAdayopi tassA tadA na honti eva / "tirokucchigataM passatI"ti vuttaM / kadA paTThAya passatIti Aha "kalalAdikAlaM atikkamitvA"tiAdi / dassane payojanaM sayameva vadati / tassa abhAvato kalalAdikAle na passati / puttena daharena mandena uttAnaseyyakena sddhiN| "yaM taM mAtU"tiAdi pakaticArittavasena vuttaM / cakkavattigabbhatopi hi savisesaM bodhisattagabbho parihAraM labhati puJjasambhArassa sAtisayattA, tasmA bodhisattamAtA ativiya sappAyAhArAcArA ca hutvA sakkaccaM pariharati / sukhavAsatthanti bodhisattassa sukhavAsatthaM / puratthAbhimukhoti mAtu purimbhaagaabhimukho| idAni tirokucchigatassa dissamAnatAya abbhantaraM, bAhiraJca kAraNaM dassetuM "pubbe katakamma"ntiAdi vuttaM / assAti deviyaa| vatthunti kucchiM / phalikaabbhapaTalAdino viya bodhisattamAtukucchitacassa patanubhAvena Alokassa vibandhAbhAvato yathA bodhisattamAtA kucchigataM bodhisattaM passati, kiM evaM bodhisattopi mAtaraM, aJaJca purato ThitaM rUpagataM passati, noti Aha "bodhisatto panA"tiAdi / 24 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.24-27) bodhisattadhammatAvaNNanA kasmA pana sati cakkhumhi, Aloke ca na passatIti Aha "na hi antokacchiyaM cakkhuviJaANaM uppjjtii"ti| assAsapassAsA viya hi tattha cakkhuvijJANampi na uppajjati tajjassa samannAhArassa abhAvato / 24. yathA aJA itthiyo vijAtappaccayA tAdisena rogena abhibhUtApi hutvA maranti, bodhisattamAtu pana bodhisatte kucchigate tassa vijAyananimittaM, na koci rogo uppajjati, kevalaM Ayuparikkhayeneva kAlaM karoti, svAyamattho heTThA vutto eva / "bodhisattena vasitadvAnahI"tiAdi tassa kAraNavacanaM / anesaM aparibhoganti ajehi na paribhujitabbaM, na paribhogayogyanti attho / tathA sati bodhisattapitu ajJAya aggamahesiyA bhavitabbaM, tathApi bodhisattamAtari dharantiyA ayujjamAnakanti Aha "na ca sakkA"tiAdi / apanetvAti aggamahesiThAnato nIharitvA / attani chandarAgavaseneva bahiddhA ArammaNapariyesanAti visayinisArAgo sattAnaM visayesu sArAgassa balavakAraNanti dassento Aha "sattAnaM attabhAve chandarAgo balavA hotI"ti / anurakkhituM na sakkotIti sammA gabbhaparihAraM nAnuyuJjati / tena ganbho bahvAbAdho hoti| vatthu visadaM hotIti gabbhAsayo visuddho hoti| mAtu majjhimavayassa tatiyakoTThAse bodhisattagabbhokkamanampi tassA AyuparimANavilokaneneva saGgahitaM vayovasena uppajjanakavikArassa parivajjanato / itthisabhAvena uppajjanakavikAro pana bodhisattassa AnubhAveneva vUpasamati / 25. sattamAsajAtoti paTisandhiggahaNato sattame mAse jAto / so sItuNhakkhamo na hoti ativiya sukhumAlatAya / aTThamAsajAto kAmaM sattamAsajAtato buddhivayavA, ekacce pana cammapadesA vuddhiM pApuNantA ghaTTanaM na sahanti, tena so na jiivti| "sattamAsajAtassa pana na tAva te jAtA''ti vadanti / 27. devA paThamaM paTiggaNhantIti "lokanAthaM mahApurisaM sayameva paThama paTiggaNhAmA''ti saJjAtagAravabahumAnA attano pItiM pavedentA khINAsavA suddhAvAsabrahmAno Adito pttiggnnhnti| sUtivesanti sUtijagganadhAtivesaM / eketi abhayagirivAsino / macchakkhisadisaM chavivasena / aTThAsi na nisIdi, na nipajji vA / tena vuttaM "ThitAva bodhisattaM bodhisattamAtA vijAyatIti / niyukkhatAya ThitA eva hutvA vijAyati / dukkhassa hi balavabhAvato taM dukkhaM asahamAnA aJA ithiyo nisinnA vA nipannA vA vijAyanti / 25 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.28-31) 28. ajinappaveNiyAti ajinacammehi sibbitvA katapaveNiyA / mahAtejoti mahAnubhAvo / mahAyasoti mahAparivAro, vipulakittighoso ca / 26 dIghanikAye mahAvaggaTIkA 29. bhaggavibhaggAti sambAdhaTThAnato nikkhamanena vibhAvitattA bhaggA, vibhaggA viya ca hutvA, tena nesaM avisadabhAvameva dasseti / alaggo hutvAti gabbhAsaye, yonipadese ca katthaci alaggo asatto hutvA yato "dhamakaraNato udakanikkhamanasadisanti vRttaM / udakenAti gabbhAsayagatena udakena / amakkhitova nikkhamati sammakkhitassa tAdisassa udakasemhAdikasseva tattha abhAvato / bodhisattassa hi puJJAnubhAvato paTisandhiggaNa paTThAya taM ThAnaM pubbepi visuddhaM visesato paramasugandhagandhakuTi viya candanagandhaM vAyantaM tiTThati / udakavaTTiyoti udakakkhandhA / 31. muhuttajAtoti muhuttena jAto hutvA muhuttamattova / anudhAriyamAneti anukUlavasena nIyamAne / AgatAnevAti taM ThAnaM upagatAni eva / anekasAkhanti ratanamayAnekasatapatiTThAnahIrakaM / sahassamaNDalanti tesaM upariTThitaM anekasahassamaNDalahIrakaM / marUti devA / na kho pana evaM daTThabbaM padavItihArato pageva disAvilokanassa katattA / tenAha " mahAsatto hI " tiAdi / ekaGgaNAnIti vivaTabhAvena vihAraGgaNapariveNaGgaNAni viya ekaGgaNasadisAni ahesuM / sadisopi natthIti tumhAkaM idaM vilokanaM visiTThe passituM "idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro" ti AhaMsu / aggoti padhAno, kena panassa padhAnatAti Aha " guNehI "ti / paThama - saddo cettha padhAnapariyAyo / bodhisattassa pana padhAnatA anaJJasAdhAraNAti Aha "sabbapaTamo "ti, sabbapadhAnoti attho / etassevAti aggasaddasseva / ettha ca mahesakkhA tAva devA tathA ca vadanti, itare pana kathanti ? mahAsattassa AnubhAvadassanAdinA / mahesakkhAnahi devAnaM mahAsattassa AnubhAvo viya tena sadisAnampi AnubhAvo paccakkho ahosIti, itare pana tesaM vacanaM sutvA saddahantA anuminantA tathA AhaMsu / paripAkagatapubbahetusaMsiddhAya dhammatAya codiyamAno imasmiM... pe0... vyAkAsi / jAtamattasseva bodhisattassa ThAnAdIni yesaM visesAdhigamAnaM pubbanimittabhUtAnIti te niddhAretvA dassento " ettha cA "tiAdimAha / tattha patiTThAnaM caturiddhipAdapaTilAbhassa pubbanimittaM iddhipAdavasena lokuttaradhammesu suppatiTThitabhAvasamijjhanato / uttarAbhimukhabhAvo 26 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1.31-31) bodhisattadhammatAvaNNanA lokassa uttaraNavasena gamanassa pubbanimittaM / tena hi bhagavA sadevakassa lokassa abhibhUto, kenaci anabhibhUto ahosi / tenAha "mahAjanaM ajjhottharitvA abhibhavitvA gamanassa pubbanimitta "nti / tathA sattapadagamanaM sattapadabojjhaGgasampanna ariyamaggagamanassa / suvisuddha setacchattadhAraNaM suvisuddhavimuttichattadhAraNassa / paJcarAjakakudhabhaNDasamAyogo paJcavidhavimuttiguNasamAyogassa / anAvaTadisAnuvilokanaM anAvaTaJANatAya / "aggohamasmI'' tiAdinA achambhitavAcAbhAsanaM kenaci avibandhanIyatAya appavattiyassa saddhammacakkappavattanassa / " ayamantimA jAtI 'ti Ayati jAtiyA abhAvakittanA anupAdi...pe0... pubbanimittanti veditabbaM tassa tassa anAgate laddhabbavisesassa taM taM nimittaM abyabhicArIti katvA / na Agatoti imasmiM sutte, aJJattha ca vakkhamAnAya anupubbiyA na Agato / AharitvAti tasmiM tasmiM sutte, aTThakathAsu ca Agatanayena AharitvA dIpetabbo / "dasasahassilokadhAtu kampIti idaM satipi idha pALiyaM Agatatte vakkhamAnAnaM acchariyAnaM mUlabhUtaM dassetuM vuttaM evaM aJJampi evarUpaM daTThabbaM / tantibaddhA vINA cammabaddhA bheriyoti paJcaGgikatUriyassa nidassanamattaM ca- saddena vA itaresampi saGgraho daTThabbo / "andubandhanAdIni taGghaNe eva chajjitvA puna pAkatikAneva honti, tathA jaccandhAdInaM cakkhusotAdIni tathArUpakammapaccayA tasmiMyeva khaNe uppajjitvA tAvadeva vigacchantI'ti vadanti / chijjiMsUti ca pAdesu bandhaTThAnesu chijjiMsu / vigacchiMsUti vUpasamisu / AkAsakaratanAni nAma taMtaMvimAnagatamaNiratanAdIni / sakatejobhAsitAnIti ativiya samujjalAya attano pabhAya obhAsitAni ahetuM / nappavattIti na sannipAto / na vAyati kharo vAto na vAyi / mudusukho pana sattAnaM sukhAvaho vAyi / pathavigatA ahe suM uccaTThAne ThAtuM avisahantA / utusampannoti anuNhAsItatAsaGghAtena utunA sampanno | apphoTanaM vuccati bhujahatthasaGghaTTanasaddo, atthato pana vAmahatthaM ure ThapetvA dakkhiNena puthupANinA hatthatALanena saddakaraNaM / mukhena usseLanaM saddassa muJcanaM seLanaM / ekaddhajamAlA ahosi nirantaraM dhajamAlAsamodhAnagatAya / na kevalaJca etAni eva, atha kho aJJAnipi "vicittapupphasugandhapupphavassadevopavassi sUriye dissamAne eva tArakA obhAsiMsu, acchaM vippasannaM udakaM pathavito ubbhijji, bilAsayA ca tiracchAnA Asayato nikkhamiMsu, rAgadosamohApi tanu bhaviMsu, pathaviyaM rajo vUpasami, aniTThagandho vigacchi, dibbagandho vAyi, rUpino devA sarUpeneva manussAnaM ApAthaM agamaMsu, sattAnaM cutUpapAtA nAhesunti 27 27 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.31-31) evamAdIni yAni mahAbhinIhArasamaye uppannAni dvattiMsapubbanimittAni, tAni anavasesato tadA ahesunti| __ tatrApIti tesupi pathavikampAdIsu evaM pubbanimittabhAvo veditbbo| na kevalaM sampatijAtassa ThAnAdIsu evAti adhippAyo / sabba tANapaTilAbhassa pubbanimittaM sabbassa jeyyassa, titthakaramatassa ca caalnto| kenaci anussAhitAnaMyeva imasmiMyeva ekacakkavALe sannipAto kenaci anussAhitAnaMyeva ekappahAreneva sannipatitvA dhammapaTiggaNhanassa pubbanimittaM / paThamaM devatAnaM paTiggahaNaM dibbavihArapaTilAbhassa, pacchA manussAnaM paTiggahaNaM tattheva ThAnassa niccalasabhAvato AneJjavihArapaTilAbhassa pubbnimittN| vINAnaM sayaM vajjanaM parUpadesena vinA sayameva anupubbavihArapaTilAbhassa pubbanimittaM / bherInaM vajjanaM cakkavALapariyantAya parisAya pavedanasamatthassa dhammabheriyA anusAvanassa amatadundubhighosanassa pubbanimittaM / andubandhanAdInaM chedo mAnavinibandhabhedanassa pubbnimittN| mahAjanassa rogavigamo tasseva sakalavaTTadukkharogavigamabhUtassa saccapaTilAbhassa pubbnimittN| "mahAjanassA''ti padaM "mahAjanassa dibbacakkhupaTilAbhassa, mahAjanassa dibbasotadhAtupaTilAbhassA'tiAdinA tattha tattha AnetvA sambandhitabbaM / iddhipAdabhAvanAvasena sAtisayajANajavasampattisiddhIti Aha "pIThasappInaM javasampadA caturiddhipAdapaTilAbhassa pubbnimitt"nti| supaTTanasampApuNanaM catupaTisambhidAdhigamassa pubbanimittaM / atthAdianurUpaM atthAdIsu sampaTipattibhAvato / ratanAnaM sakatejobhAsitattaM yaM lokassa dhammobhAsaM dassessati, tena tassa sakatejobhAsitattassa pubbnimittN| catubrahmavihArapaTilAbhassa pubbanimittaM tassa sabbaso veravUpasamanato | ekAdasaagginibbApanassa pubbanimittaM dunnibbaapnnibbaanbhaavto| ANAlokAdassanassa pubbanimittaM anAloke aalokdssnbhaavto| nibbAnarasenAti kilesAnaM nibbAyanarasena / ekarasabhAvassAti sAsanassa sabbattha ekarasabhAvassa, taJca kho amadhurassa lokassa sabbaso madhurabhAvApAdanena / dvAsadvidiTThigatabhindanassa pubbanimittaM sabbaso divigatavAtApanayanavasena | AkAsAdiappatiThThavisamacaJcalaTThAnaM pahAya sakuNAnaM pathavigamanaM tAdisaM micchAgAhaM pahAya sattAnaM pANehi ratanattayasaraNagamanassa pubbanittaM / bahujanakantatAyAti candassa viya bahujanassa kantatAya / sUriyassa uNhasItavivajjitautusukhatA pariLAhavivajjitakAyikacetasikasukhappattiyA pubbnimittN| devatAnaM apphoTanAdIhi kILanaM pamoduppatti bhavantagamanena, dhammasabhAvabodhanena ca udAnavasena pamodavibhAvanassa pubbanimitaM / dhammavegavassanassAti desanAJANavegena dhammAmatassa 28 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.31-31) bodhisattadhammatAvaNNanA vassanassa pubbnimittN| kAyagatAsativasena laddhaM jhAnaM pAdakaM katvA uppAditamaggaphalasukhAnubhavo kAyagatAsatiamatapaTilAbho, tassa pana kAyassApi atappakasukhAvahattA khudApipAsApILanAbhAvo pubbanimittaM vutto| aTThakathAyaM pana khudaM, pipAsaJca bhinditvA vuttN| tattha pubbanimittAnaM bhedo visesasAmaJavibhAgena, gobalIbaddaJAyena ca ghetbbo| "sayamevA"ti padaM "aTThaGgikamaggadvAravivaraNassA"ti etthApi AnetvA sambandhitabbaM / bharitabhAvassAti paripuNNabhAvassa / "ariyaddhajamAlAmAlitAyAti kAsAyaddhajamAlAvantatAyA"ti keci, sadevakassa lokassa pana ariyamaggabojjhaGgaddhajamAlAhi mAlibhAvassa pubbnimittN| yaM panettha anuddhaTaM, taM suvidyeyyameva / etthAti "sampatijAto''tiAdinA Agate imasmiM vAre / vissajjitova, tasmA amhehi idha apubbaM vattabbaM natthIti adhippAyo / tadA pathaviyaM gacchantopi mahAsatto AkAsena gacchanto viya mahAjanassa tathA upaTTAsIti ayamettha niyati dhammaniyAmo bodhisattAnaM dhammatAti idaM niyativAdavasena kathanaM / pubbe purimajAtIsu tAdisassa puJjasambhArakammassa katattA upacitattA mahAjanassa tathA upaTThAsIti idaM pubbekatakammavAdavasena kathanaM / imesaM sattAnaM upari IsanasIlatAya yathAsakaM kammameva issaro nAma, tassa nimmAnaM attano phalassa nibbattanaM mahApurisopi sadevakaM lokaM abhibhavituM samatthena uLArena puJakammena nibbattito, tena issarena nimmito nAma, tassa cAyaM nimmAnaviseso, yadidaM mahAnubhAvatA, yAya mahAjanassa tathA upaTThAsIti idaM issaranimmAnavasena kathanaM / evaM taM taM bahulaM vatvA kiM imAya pariyAyakathAyAti avasAne ujukameva byAkari / sampatijAto pathaviyaM kathaM padasA gacchati, evaM mahAnubhAvo AkAsena majhe gacchatIti parikappanavasena AkAsena gacchanto viya ahosi | sIghataraM pana sattapadavItihArena gatattA dissamAnarUpopi mahAjanassa adissamAno viya ahosi / acelakabhAvo, khuddakasarIratA ca tAdisassa iriyApathassa na anucchavikAti kammAnubhAvasaJjanitapATihAriyavasena alaGkatapaTiyatto viya, soLasavassuddesiko viya ca mahAjanassa upaTThAsIti veditabbaM / mahAsattassa puJAnubhAvena tadA tathA upaTThAnamattamevetanti / pacchA bAladArakova ahosi, na tAdisoti / buddhabhAvAnucchavikassa bodhisattAnubhAvassa yAthAvato paveditattA parisA cassa byAkaraNena buddhena viya...pe0... attamanA ahosi| 29 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.33-33) sabbadhammatAti sabbA soLasavidhApi yathAvuttA dhammatA sabbabodhisattAnaM hontIti veditabbA puJaJANasambhAradassanena nesaM ekasadisattA / dvattiMsamahApurisalakkhaNavaNNanA 33. dukUlacumbaTaketi daharassa nipajjanayogyatAvasena paTisaMhaTadukUlasukhume / "khattiyo brAhmaNo''ti evamAdi jaati| "koNDo gotamo''ti evamAdi gottaM / "poNikA cikkhallikA sAkiyA koLiyA'ti evamAdi kulpdeso| Adi-saddena rUpissariyaparivArAdisabbasampattiyo saGgaNhAti / mahantassAti vipulassa, uLArassAti attho / nipphattiyoti siddhiyo / gantabbagatiyAti gati-saddassa kammasAdhanatamAha | upapajjanavasena hi sucaritaduccaritehi gantabbAti gatiyo, upapattibhavaviseso / gacchati yathAruci pavattatIti gati, ajjhaasyo| paTisaraNeti parAyaNe avssye| sabbasaGghatavisaMyuttassa hi arahato nibbAnameva taMpaTisaraNaM / tyAhanti te ahaM / dasavidhe kusaladhamme, agarahite ca rAjadhamme (jA0 2 mahAmaMsajAtake vitthAro) niyuttoti dhmmiko| tena ca dhammana sakalaM lokaM rajetIti dhmmraajaa| yasmA cakkavattI dhammena Ayena rajjaM adhigacchati, na adhammena, tasmA vuttaM "dhammena laddharajjattA dhammarAjA"ti / catUsu disAsu samuddapariyosAnatAya caturantA nAma tattha tattha dIpe mahApathavIti Aha "purasthima...pe0... issaro"ti / vijitAvIti vijetabbassa vijitavA, kAmakodhAdikassa abbhantarassa, paTirAjabhUtassa bAhirassa ca arigaNassa vijayi, vijetvA Thitoti attho / kAmaM cakkavattino kenaci yuddhaM nAma natthi, yuddhena pana sAdhetabbassa vijayassa siddhiyA "vijitasaGgAmo"ti vuttaM / janapadova catubbidhaacchariyadhammAdisamannAgate asmiM rAjini thAvariyaM kenaci asaMhAriyaM daLhaM bhattabhAvaM patto, janapade vA attano dhammikAya paTipattiyA thAvariyaM thirabhAvaM pattoti jnpdtthaavriypptto| manussAnaM ure satthaM ThapetvA icchitadhanaharaNAdinA parasAhasakAritAya saahsikaa| ratijananadvenAti atappakapItisomanassappAdanena / sahatthato pana rametIti rtnN| "aho manohara"nti citte kattabbatAya cittiiktN| "svAyaM cittIkAro tassa pUjanIyatAyA"ti cittIkatanti pUjanIyanti atthaM vadanti / mahantaM vipulaM aparimitaM mUlaM agghatIti mahagdhaM / natthi etassa tulA upamAti atulaM, asdisN| kadAci eva uppajjanato dukkhena 30 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.33-33) dvattiMsamahApurisalakkhaNavaNNanA 31 laddhabbattA dullbhdssnN| anomehi uLAraguNeheva sattehi paribhujitabbato anomsttpribhogN| idAni nesaM cittIkatAdiatthAnaM savisesaM cakkaratane labbhamAnataM dassetvA itaresupi te atidisituM "cakkaratanassa cA"tiAdi AraddhaM | ajhaM devadvAnaM nAma na hoti raJo anaJasAdhAraNissariyAdisampattipaTilAbhahetuto, sattAnaJca ythicchittthpttilaabhhetuto| aggho natthi ativiya uLArasamujjalasattaratanamayattA, acchariyabbhutamahAnubhAvatAya ca / yadaggena mahagdhaM, tadaggena atulN| sattAnaM pApajigucchanena vigatakALako puJapasutatAya maNDabhUto yAdiso kAlo buddhappAdAraho, tAdise eva cakkavattInampi sambhavoti Aha "yasmA ca panA"tiAdi / upamAvasena cetaM vuttaM, upamopameyyAnaJca na accantameva sdistaa| tasmA yathA buddhA kadAci karahaci uppajjanti, na tathA cakkavattino, evaM santepi cakkavattivattaparipUraNassApi dukkarabhAvatopi dullabhuppAdAyevAti, iminA dullabhuppAdatAsAmadhena tesaM dullabhadassanatA vuttAti veditabbaM / kAmaM cakkaratanAnubhAvena sijjhamAno guNo cakkavattiparivArasAdhAraNo, tathApi "cakkavattI eva naM sAmibhAvena visavitAya paribhuJjatIti vattabbataM arahati tadatthaM uppajjanatoti dassento "tadeta"ntiAdimAha / yathAvuttAnaM paJcannaM, channampi vA atthAnaM itararatanesupi labbhanato "evaM sesAnipI"ti vuttaM / hatthiassa-pariNAyakaratanehi ajitavijayato, cakkaratanena ca parivArabhAvena, sesehi paribhogUpakaraNabhAvena samannAgato / hatthiassamaNiitthiratanehi paribhogUpakaraNabhAvena sesehi parivArabhAvenAti yojanA | catunnaM mahAdIpAnaM sirivibhavanti tattha laddhaM sirisampattiJceva bhogasampattiJca / tAdisamevAti "purebhattamevA"tiAdinA vRttAnubhAvameva / yojanappamANaM padesaM byApanena yojanappamANaM andhkaarN| atidIghatAdichabbidhadosaparivajjitaM / sUrAti sattivanto, nibbhayAti atthoti Aha "abhIrukA"ti / aGganti kAraNaM / yena kAraNena "vIrA"ti vucceyyu, taM viirngg| tenAha "vIriyassetaM nAma"nti / yAva cakkavALapabbatA cakkassa vattanato "cakkavALapabbataM sImaM katvA Thitasamuddapariyanta"nti vuttaM / "adaNDenA"ti iminAva dhanadaNDassa, sarIradaNDassa ca akaraNaM vuttaM / "asatthenA"ti iminA pana senAya yujjhanassAti tadubhayaM dassetuM "ye katAparAdhe"tiAdi vuttaM / vuttappakAranti sAgarapariyantaM / "raJjanaDhena rAgo, taNhAyanaDhena taNhA''ti pavattiAkArabhedena lobho eva dvidhA 31 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.35-35) vutto| tathA hissa dvidhApi chadanaThTho ekantiko / yathAha "andhatamaM tadA hoti, yaM rAgo sahate nara"nti, (netti0 11, 27) "taNhAchadanachAditA"ti (udA0 64) ca / iminA nayena dosAdInampi chadanaTTho vattabbo / kilesaggahaNena vicikicchAdayo sesakilesA vuttA | yasmA te sabbe pApadhammA uppajjamAnA sattasantAnaM chAdetvA pariyonandhitvA tiThThanti kusalappavattiM nivArenti, tasmA te "chadanA, chadA''ti ca vuttaa| vivaTTacchadAti ca o-kArassa A-kAraM katvA niddeso|| 35. tAsanti dvinnampi nipphattInaM / nimittabhUtAnIti ApakakAraNabhUtAni / tathA hi lakkhIyati mahApurisabhAvo etehIti lkkhnnaani| ThAnagamanAdIsu bhUmiyaM suTTa samaM patihitA pAdA etassAti supptittttitpaado| taM panassa suppatiTTitapAdataM byatirekamukhena vibhAvetuM "yathA"tiAdi vuttaM / tattha aggatalanti aggapAdatalaM / paNhIti paNhitalaM / passanti pAdatalassa dvIsu passesu ekekaM, ubhayameva vA pariyantaM passaM / "assa panA"tiAdi anvayato atthavibhAvanaM / suvaNNapAdukatalamiva ujukaM nikkhipiyamAnaM / ekappahArenevAti ekakhaNeyeva / sakalaM pAdatalaM bhUmi phusati nikkhipane / ekappahAreneva sakalaM pAdatalaM bhUmito uTThahatIti yojanA / tasmA ayaM suppatiTTitapAdoti nigamanaM / yaM panettha vattab anupubbaninnAdiacchariyabbhutaM nissandaphalaM, taM parato lakkhaNasuttavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 3.201) AvibhavissatIti / nAbhi dissatIti lakkhaNacakkassa nAbhi parimaNDalasaNThAnA suparibyattA hutvA dissati, labbhatIti adhippAyo / nAbhiparicchinnAti tassaM nAbhiyaM paricchinnA paricchedavasena ThitA / nAbhimukhaparikkhepapaTToti pakaticakkassa akkhaDbhAhatapariharaNatthaM nAbhimukhe ThapetabbaM parikkhepapaTTo, tappaTicchanno idha adhippeto| nemimaNikAti nemiyaM AvalibhAvena tthitmnnikaalekhaa| sambahulavAroti bhuvidhlekhnggvibhaavnvaaro| sattIti Avudhasatti / sirivacchoti sirianggaa| nandIti dakkhiNAvattaM / sovattikoti sovattiaGgo / vaTaMsakoti AveLaM / vaDDamAnakanti purimahAdIsu dIpakaM / morahatthakoti morapiJchakalApo, morapiJchapaTisibbito vA biijniiviseso| vALabIjanIti cAmarivAlaM / siddhatyAdi punnnnghttpunnnnpaatiyo| "cakkavALo''ti vatvA tassa padhAnAvayave dassetuM "himavA sineru...pe0... sahassAnI"ti vuttaM / "cakkavattiraJo parisaM upAdAyA"ti idaM hatthiratanAdInampi tattha lbbhmaanbhaavdssnN| sabbotisattiAdiko yathAvutto aGgaviseso cakkalakkhaNasseva parivAroti veditabbo / 32 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.35-35) dvattiMsamahApurisalakkhaNavaNNanA "AyatapaNhI"ti idaM asaM paNhito dIghataM sandhAya vuttaM, na pana atidIghanti Aha "paripuNNapaNhI 'ti / yathA pana pahilakkhaNaM paripuNNaM nAma hoti, taM byatirekamukhena dassetuM " yathA hI "tiAdi vRttaM / AraggenAti maNDalAya sikhAya / vaTTetvAti yathA suvaTTa hoti, evaM vaTTetvA / rattakambalageNDukasadisAti rattakambalamayageNDukasadisA | " makkaTassevA "ti dIghabhAvaM, samataJca sandhAyetaM vRttaM / chattiritaniyyAsAdiniyyAsasammissena telena, yaM " surabhiniyyAsa "ntipi niyyAsate laggahaNaJcettha haritAlavaTTiyA ghanasiniddhabhAvadassanatthaM / 33 yathA satakttuM vihataM kappAsapaTalaM sappimaNDe osAritaM ativiya mudu hoti, evaM mahApurisassa hatthapAdAti dassento "sappimaNDe ''tiAdimAha / talunAti sukhumAlA / niyyAsatelenAti vadanti / cammenAti aGgulantaraveThitacammena / paTibaddha aGgulantaroti ekato sambaddhaaGgulantaro na hoti / ekappamANAti dIghato samAnappamANA / yavalakkhaNanti abbhantarato aGgulipabbeThitaM yavalakkhaNaM / paTivijjhitvAti taMtaMpabbAnaM samAnadesatAya aGgulInaM pasAritakAlepi aJJamaJjaM vijjhitAni viya phusitvA tiTThanti / saGghA vuccanti gopphakA, uddhaM saGghA etesanti ussaGghA, pAdA | piTThipAdeti piTThipAdasamIpe / tenAti piTThipAde ThitagopphakabhAvena baddhA hontIti yojanA / tayidaM "tenA'"ti padaM uparipadadvayepi yojetabbaM " tena baddhabhAvena na yathAsukhaM parivaTTanti, tena yathAsukhaM naparivaTTanena gacchantAnaM pAdatalAnipi na dissantI 'ti / uparIti piTThipAdato dvitiaGgulimattaM uddhaM, " caturaGgulamatta "nti ca vadanti / nigULahAni ca honti, na asaM viya paJJayamAnAni / tenAti gopphakAnaM upari patiTThitabhAvena / assAti mahApurisassa / satipi santarappavattiyaM niccaloti dassanatthaM nAbhiggahaNaM / " adhokAyova iJjatI " ti idaM purimapadassa kAraNavacanaM / yasmA adhokAyova iJjati, tasmA nAbhito...pe0... niccalo hoti / " sukhena pAdA parivahantIti idaM pana purimassa, pacchimassa ca kAraNavacanaM / yasmA sukhena pAdA parivaTTanti, tasmA adhokAyova iJjati yasmA sukhena pAdA parivaTTanti, tasmA puratopi ... pe0... pacchatoyevAti / yasmA eNimigassa samantato ekasadisamaMsA anukkamena uddhaM thUlA jaGghA honti, 33 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.35-35) tathA mahApurisassApi, tasmA vuttaM "eNimigasadisajako'ti / paripuNNajanoti samantato maMsUpacayena paripuNNajaGgho / tenAha "na ekato"tiAdi / etenAti "anonamanto''tiAdivacanena, jANuphAsubhAvadIpanenAti attho / avasesajanAti iminA lakkhaNena rahitajanA / khujjA vA honti heTThimakAyato uparimakAyassa rassatAya, vAmanA vA uparimakAyato heTThimakAyassa rassatAya, etena ThapetvA sammAsambuddhaM, cakkavattinaJca itare sattA khujjapakkhikA, vAmanapakkhikA cAti dasseti / kAmaM sabbApi padumakaNNikA suvaNNavaNNAva, kaJcanapadumakaNNikA pana pabhassarabhAvena tato sAtisayAti Aha "suvnnnnpdumknnnniksdisehii"ti| ohitanti samohitaM antogadhaM / tathAbhUtaM pana taM tena channaM hotIti Aha "paTicchannanti / suvaNNavaNNoti suvaNNavaNNavaNNoti ayamettha atthoti Aha "jAtihiGgulakenA"tiAdi, svAyamattho AvuttijAyena ca veditabbo / sarIrapariyAyo idha vaNNa-saddoti adhippAyo / paThamavikappaM vatvA tathArUpAya pana ruvhiyA abhAvaM manasi katvA vaNNadhAtupariyAyameva vaNNa-sadaM gahetvA dutiyavikappo vutto| tasmA padadvayenApi suniddhantasuvaNNasadisachavivaNNoti vuttaM hoti / rajoti sukhumrjo| jallanti malInabhAvAvaho reNusaJcayo / tenAha "malaM vA"ti / yadi vivattati, kathaM nhAnAdInIti Aha "hatthadhovanAdInI"tiAdi / AvaTTapariyosAneti padakkhiNAvaTTanavasena pavattassa AvaTTassa ante / brahmano sarIraM purato vA pacchato vA anonamitvA ujukameva uggatanti Aha "brahmA viya ujugatto"ti / sA panAyaM ujugattatA avayavesu buddhippattesu daTThabbA, na daharakAleti vuttaM "uggatadIghasarIro bhavissatI"ti / itaresUti "khandhajANUsU"ti imesu bIsu ThAnesu namantA purato namantIti AnetvA sambandho / passavakAti dakkhiNapassena vA vAmapassena vA vaGkA / sUlasadisAti potthakarUpakaraNe tthpitsuulpaadsdisaa| hatthapiTThiAdivasena satta sarIrAvayavA ussadA upacitamaMsA etassAti sttussdo| 34 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.35-35) dvattiMsamahApurisalakkhaNavaNNanA aTThikoTiyo paJJAyantIti yojanA / nigULhasirAjAlehIti lakkhaNavacanametanti tena nigULhaaTThikoTIhItipi vuttameva hotIti / piTThAdI ettha Adi-sana aMsakUTakhandhakUTAnaM saGgahe siddhe taM ekadesena dassento "vaTTetvA... pe0... khandhenA "ti aah| "silArUpakaM viyA "tiAdinA vA nigULhaaMsakUTatApi vibhAvitA yevAti daTThabbaM / sIhassa pubbaddhaM sIhapubbaddhaM, paripuNNAvayavatAya sIhapubbaddhaM viya sakalo kAyo assAti sIhapubbaddhakAyo / tenAha "sIhassa pubbaddhakAyo viya sabbo kAyo paripuNNoti / sIhassevAti sIhassa viy| dussaNThitavisaNThito na hotIti duTTu saNThito, virUpasaNThito ca na hoti, tesaM tesaM avayavAnaM ayuttabhAvena, virUpabhAvena ca saNThiti upagato na hotIti attho | saNThantIti saNThahanti / dIghehIti aGgulinAsAdIhi / rassehIti gIvAdIhi / thUlehIti UrubAhu AdIhi / kisehIti kesalomamajjhAdIhi / puthulehIti akkhihatthatalAdIhi / vaTTehIti jaGghahatthAdIhi / 35 satapuJJalakkhaNatAya nAnAcittena puJJacittena cittito saJjAtacittabhAvo " Idiso eva buddhAnaM dhammakAyassa adhiTThAnaM bhavituM yutto" ti dasapAramIhi sajjito abhisaGghato, "dAnacittena puJJacittenAti vA pATho, dAnavasena, sIlAdivasena ca pavattapuJJacittenAti attho / dvinaM koTTAnaM antaranti dvinaM piTThibAhAnaM vemajjhaM piTThimajjhassa uparibhAgo | citaM paripuNNanti aninnabhAvena citaM, dvIhi koTTehi samatalatAya paripuNNaM / uggammAti uggantvA, aninnaM samatalaM hutvAti adhippAyo / tenAha "suvaNNaphalakaM viyA' 'ti / parimaNDalanigrodho parimaNDalo, viya parimaNDala- saddassa lopaM ekassa katvA nigrodho viya parimaNDaloti "nigrodhaparimaNDalaparimaNDalo 'ti vattabbe " nigrodhaparimaNDalo "ti vutto / tenAha " samakkhandhasAkho nigrodho " tiAdi / na hi sabbo nigrodho parimaNDaloti, parimaNDalasaddasannidhAnena vA parimaNDalova nigrodho gayhatIti ekassa parimaNDalasaddassa lopena vinApi ayamattho labbhatIti Aha " nigrodho viya parimaNDalo " ti / yAvatako assAti yAvatakvassa o - kArassa va kArAdesaM katvA / samavaTTitakkhandhoti samaM suvaTTitakkhandho / koJcA viya dIghagalA, bakA viya 35 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.35-35) vaGkagalA, varAhA viya suvaNNamayakhuddakamudiGgasadiso / puthulagalAti yojnaa| suvaNNALiGgasadisoti rasaggasaggIti madhurAdibhedaM rasaM gasanti anto pavesantIti rasaggasA rasaggasAnaM aggA rasaggasaggA, tA etassa santIti rsggsggii| tenAti ojAya apharaNena hInadhAtukattA te bahvAbAdhA honti| hanUti sannissayadantAdhArassa samajhA, taM bhagavato sIhassa hanu viya, tasmA bhagavA sIhahanu / tattha yasmA buddhAnaM rUpakAyassa, dhammakAyassa ca upamA nAma hInUpamAva, natthi samAnUpamA, kuto adhikUpamA, tasmA ayampi hInUpamAti dassetuM "tatthA''tiAdi vuttaM / yasmA mahApurisassa heTThimAnurUpavaseneva uparimampi saNThitaM, tasmA vuttaM "bepi paripuNNAnI"ti, taJca kho na sabbaso parimaNDalatAya, atha kho tibhAgAvasesamaNDalatAyAti Aha "bAdasiyA pakkhassa candasadisAnI"ti | sallakkhetvAti attano lakkhaNasatthAnusArena upadhAretvA / dantAnaM uccanIcatA abbhantarabAhirapassavasenapi veditabbA, na aggavaseneva / tenAha "ayapaTTakena chinnasaGghapaTalaM viyA'ti / ayapaTTakanti kakacaM adhippetaM / samA bhavissanti, na visamA, samasaNThAnAti attho| sAtisayaM mududIghaputhulatAdippakAraguNA hutvA bhUtA jAtAti pabhUtA, bha-kArassa ha-kAraM katvA pahUtA jivhA etassAti phuutjivho| vicchinditvA vicchinditvA pavattasaratAya chinnssraapi| anekAkAratAya bhinnssraapi| kAkassa viya amanuJasaratAya kaakssraapi| apalibuddhattAti anupaDutavatthukattA, vatthUti ca akkharuppattiTThAnaM veditabbaM / aTThaGgasamantrAgatoti ettha aGgAni parato Agamissanti / maJjughosoti mdhurssro| ___ abhinIlanettoti adhikanIlanetto, adhikatA ca sAtisayaM nIlabhAvena veditabbA, na nettanIlabhAvasseva adhikabhAvatoti Aha "na sakalanIlanetto"tiAdi / pItalohitavaNNA setamaNDalagatarAjivasena / nIlasetakALavaNNA pana taMtaMmaNDalavaseneva veditabbA / "cakkhubhaNDanti akkhidala''nti keci / "akkhidalavaTuma''nti aJche / akkhidalehi 36 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1.37-37) pana saddhiM akkhibimbanti veditabbaM / evaJhi viniggatagambhIrajotanApi yuttA hoti / " adhippeta "nti iminA ayamettha adhippAyo ekadesena samudAyupalakkhaNaJAyenAti dasseti / yasmA khudda loke akkhidalalo niruLaho, tenevAha "mudusiniddhanIlasukhumapakhumAcitAni akkhInI 'ti / vipassIsamaJJAvaNNanA kiJcApi uNNA - saddo loke avisesato lomapariyAyo, idha pana lomavisesavAcakoti Aha " uNNA loma' "nti / nalATavemajjhe jAtAti nalATamajjhagatA jaataa| odAtatAya upamA, na mudutAya / uNNA hi tatopi sAtisayaM mudutarA / tenAha" sappi maNDe "tiAdi / rajatapubbuLakanti rajatamayatArakamAha / dve atthavase paTicca vuttanti yasmA buddhA, cakkavattino ca paripuNNanalATatAya, paripuNNasIsabimbatAya ca " uNhIsasIsA" ti vuccanti tasmA te dve atthavase paTicca " uNhIsasIso "ti idaM vRttaM / idAni taM atthadvayaM mahApurise suppatiTThitanti " mahApurisassa hI"tiAdi vRttaM / saNhatamatAya, suvaNNavaNNatAya, pabhassaratAya, paripuNNatAya ca raJa bandhauNhIsapaTTo viya virocati / kapisIsAti dvidhAbhUtasIsA / phalasIsAti phalitasIsA / asIsAta maMsassa abhAvato ativiya aTThitAya, patanubhAvo vA taconaddhaaTThimattasIsA / tumbasIsAti lAbusadisasIsA / pabbhArasIsAti piTThibhAgena olambamAnasIsA / purimanayenAti paripuNNanalATatApakkhena / uNhIsaveThitasIso viyAti uhIsapaTTena veThitasIsapadeso viya / uNhIsaM viyAti chekena sippinA viracitauNhIsamaNDalaM viya / 37 vipassIsamaJJavaNNanA 37. tassa vitthAroti tassa lakkhaNapariggaNhane nemittakAnaM santappanassa vitthAro vitthArakathA | gabbhokkantiyaM nimittabhUta supinapaTiggAhakasantappane kuttoyeva / niddosenAti khArikaloNikAdidosarahitena / dhAtiyoti thaJJapAyikA dhAtiyo / tA hi dhApenti thaJa pAyentIti dhAtiyo / " tathA "ti iminA "saTThi "nti padaM upasaMharati, sesApIti nhApikA, dhArikA, parihArikAti imA tividhA / tApi dahanti vidahanti nhAnaM dahanti dhArentIti "dhAtiyo" tveva vuccanti / tattha dhAraNaM urasA, UrunA, hatthehi vA suciraM velaM sandhAraNaM / 37 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.38-39) pariharaNaM acassa aGkato attano aGgha, aJassa bAhuto attano bAhuM upasaMharantehi haraNaM smpaapnN| 38. maJjussaroti shssro| yo hi saNho, so kharo na hotIti Aha "akharassaro"ti / vaggussaroti manorammassaro, manorammatA cassa cAturiyane puJayogatoti Aha "chekanipuNassaro"ti | madhurassaroti sotasukhassaro, sotasukhatA cassa ativiya iTThabhAvenAti Aha "sAtassaro"ti / pemanIyassaroti piyAyitabbassaro, piyAyitabbatA cassa suNantAnaM attani bhattisamuppAdanenAti Aha "pemjnkssro"ti| karavIkassaroti / karavIkasaho yesaM sattAnaM sotapathaM upagacchati, te attano sarasampattiyA pakataM jahApetvA avase karonto attano vase vatteti, evaM madhuroti dassento "tatrida"ntiAdimAha / tattha "karavIkasakuNe"tiAdi tassa sabhAvakathanaM / laLitanti pItivegasamuTTitaM lILaM / chaDDatvAti "saGgharaNampi madhurasaddasavanantarAyakara''nti tiNAni apnetvaa| anikkhipitvAti bhUmiyaM anikkhipitvA AkAsagatameva katvA / anubaddhamigA vALamigehi / tato maraNabhayaM hitvA / pakkhe pasAretvAti pakkhe yathApasArite katvA apatantA tiTThanti / suvaNNapaJjaraM vissajjesi yojanappamANe AkAse attano ANAya pavattanato / tenAha "so rAjANAyA"tiAdi / laLiMsUti laLitaM kAtuM ArabhiMsu / taM pItinti taM buddhaguNArammaNaM pItiM teneva nIhArena punappunaM pavattaM pIti avijahitvA vikkhambhitakilesA therAnaM santike laddhadhammassavanasappAyA upanissayasampattiyA paripakkaANatAya sattahi...pe0... ptihaasi| sattasatamattena orodhajanena saddhiM padasAva therAnaM santikaM upagatattA "sattahi janasatehi saddhi"nti vuttaM / tatoti krviiksdto| satabhAgena...pe0... veditabbo anekkppkottistsmbhuutpunyjsmbhaarsmudaagtvtthusmpttibhaavto| 39. kammavipAkajanti sAtisayasucaritakammanibbattaM pittasemharuhirAdIhi apalibuddhaM dUrepi ArammaNaM sampaTicchanasamatthaM kammavipAkena sahajAtaM, kammassa vA vipAkabhAvena jAtaM pasAdacakkhu / duvidhahi dibbaca kammamayaM, bhAvanAmayanti / tatridaM kammamayanti Aha "na bhAvanAmaya"nti / bhAvanAmayaM pana bodhimUle uppajjissati / ayaM "so"ti sallakkhaNaM kAmaM manovijJANena hoti, cakkhuvijJANena pana tassa tathA vibhAvitattA manovijJANassa tattha tathApavattIti Aha "yena nimittaM...pe0... sakkotI"ti / 38 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.40-42) (1.40-42) vipassIsamaJAvaNNanA 40. vacanatthoti saddattho / nimIlananti nimIlanadassanaM navisuddhaM, tathA ca akkhIni avivaTAni nimIladassanassa na visuddhibhaavto| tabbipariyAyato pana dassanaM visuddhaM, vivaTaJcAti Aha "antarantarA'"tiAdi / 41. nI-iti - jAnanatthaM dhAtuM gahetvA Aha "panayati jAnAtI"ti / yato vuttaM "animittA na nAyare''ti (visuddhi0 1.174; saM0 ni0 aThTha0 1.1.20), "vidUbhi neyyaM naravarassA''ti (netti0 saGgahavAra) ca / nI-iti pana pavattanatthaM dhAtuM gahetvA "nayati pavattetI''ti / appamatto ahosi tesu tesu kiccakaraNIyesu / 42. vassAvAso vassaM uttarapadalopena, tasmA vassaM, vasse vA, sannivAsaphAsutAya arahatIti vassiko, paasaado| mAsA pana vasse utumhi bhavAti vssikaa| itaresUti hemantikaM gimhikanti imesu / eseva nayoti uttarapadalopena niddesaM atidisati / nAtiucco hoti nAtinIcoti gimhiko viya ucco, hemantiko viya nIco na hoti, atha kho tadubhayavemajjhalakkhaNatAya nAtiucco hoti, naatiniico| assAti pAsAdassa | nAtibahUnIti gimhikassa viya na atibahUni / nAtitanUnIti hemantikassa viya na khuddakAni, tanutarajAlAni c| missakAnevAti hemantike viya na uNhaniyAneva, gimhike viya ca na sItaniyAneva, atha kho ubhayamissakAneva / tanukAnIti na puthulAni / uNhappavesanatthAyAti sUriyasantApAnuppavesAya / bhittiniyUhAnIti dakkhiNapasse bhittIsu niyUhAni | siniddhanti sinehavantaM, siniddhaggahaNeneva cassa garukatApi vuttA eva / kaTukasannissitanti tikaTukAdikaTukadrabbUpasahitaM / udakayantAnIti udakadhArAvissandayantAni | yathA jalayantAni, evaM himayantAnipi tattha karonti eva / tasmA hemante viya himAni patantAniyeva hontIti ca veditabbaM / sabbaTThAnAnipIti sabbAni paTikiriyAnhAnabhojanakILAsaJcaraNAdivAnAnipi, na nivAsaTTAnAniyeva / tenAha "dovaarikaapii"tiaadi| tattha kAraNamAha "rAjA kirA"tiAdi / paThamabhANavAravaNNanA nihitA / 39 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dIghanikAye mahAvaggaTIkA jiNNapurisavaNNanA 44. gopAnasibaGkanti vaGkagopAnasI viya / vaGkAnaJhi vaGkabhAvassa nidassanatthaM avaGkagopAnasIpi gayhati / AbhoggavaGkanti Adito paTThAya abbhuggatAya kuTilasarIratAya vaGkaM / tenAha "khandhe "tiAdi / daNDaparaM daNDaggahaNaparaM ayanaM gamanaM etassAti daNDaparAyanaM, daNDo vA paraM AyanaM gamanakAraNaM etassAti daNDaparAyanaM / ThAnAdIsu daNDo gati avassayo etassa tena vinA appavattanatoti daNDagatikaM, gacchati etenAti vA gati, daNDo gati gamanakAraNaM etassAti daNDagatikaM / daNDapaTisaraNanti etthApi eseva nayo / jarAturanti jarAya kilantaM assavasaM / yadA ratho purato hotIti dvedhApathe sampatte purato gacchante bakAye tatha ekaM saNThAnaM AruLho majjhe gacchanto bodhisattena AruLaho ratho itaraM saNThAnaM gacchanto yadA purato hota pacchA balakAyoti tadA pacchA hoti sabbo balakAyo / tAdise okAseti tAdise vRttappakAre maggappadese / taM purisanti taM jiSNapurisaM / suddhAvAsAti siddhatthAdInaM tiNNaM sammAsambuddhAnaM sAsane brahmacariyaM caritvA suddhAvAsabhUmiyaM nibbattabrahmAno / te hi tadA tattha tiTThanti / " kiM paneso jiNNo nAmA "ti eso tayA vuccamAno kiM atthato, taM me nidvAretvA kathehIti dasseti / aniddhAritasarUpattA hi tassa attano bodhisatto liGgasabbanAmena taM vadanto " ki "nti Aha / "yathA kiM te jAta "nti dvayameva hi loke yebhuyyato jAyati itthI vA puriso vA, tathApi taM liGgasabbanAmena vuccati evaM sampadamidaM veditabbaM / " kiM vuttaM hotI "tiAdi tassa aniddhAritasarUpataMyeva vibhAveti / "tena hI "tiAdi " ayaJca jiNNabhAvo sabbasAdhAraNattA mayhampi upari Apattito evA "ti mahAsattassa saMvijjanAkAravibhAvanaM / rathaM sAretIti sArathi / kILAvihAratthaM uyyuttA yanti upagacchanti etanti uyyAnaM / alanti paTikkhepavacanaM / nAmAti garahaNe nipAto "kathaJhinAmA'tiAdIsu ( pArA0 39, 42, 87, 88, 90, 166, 170; pAci0 1, 13, 36) viya / jAtiyA AdInavadassanatthaM taMmUlassa ummUlanaM viya hotIti, tassa ca avassitabhAvato " jAtiyA mUlaM khaNanto nisIdI" ti Aha / siddhe hi kAraNe phalaM siddhameva hotiiti| pILaM janetvA antotudanavasena sabbapaThamaM hRdayaM anupavissa ThitattA paThamena sallena hadaye viddho viya nisIdIti yojanA | (1.44-44) 40 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.47-54) byAdhipurisavaNNanA byAdhipurisavaNNanA 47. pubbe vuttanayenevAti "suddhAvAsA kirA"tiAdinA pubbe vutteneva nayena | AbAdhikanti AbAdhavantaM / dukkhitanti saJjAtadukkhaM / ajAtanti ajAtabhAvo, nibbAnaM vaa| kAlakatapurisavaNNanA 50. bhantanettakuppalAdi vividhaM katvA lAtabbato vilAto, vaha, sivikA cAti Aha "vilAtanti sivika"nti / sivikAya diTThapubbattA mahAsatto citakapaJjaraM "sivika"nti aah| ito paTigatanti ito bhavato apagataM / katakAlanti pariyosApitajIvanakAlaM | tenAha "yattaka"ntiAdi / pabbajitavaNNanA 53. dhammaM caratIti dhammacaraNo, tassa bhAvo dhammacaraNabhAvoti dhammacariyameva vadati / evaM ekekassa padassAti yathA "sAdhudhammacariyAti pabbajito"ti yojanA, evaM "sAdhusamacariyAti pabbajito"tiAdinA ekekassa padassa yojanA veditbbaa| sabbAnIti "sAdhudhammacariyA'tiAdIsu AgatAni sabbAni dhammasamakusalapuJapadAni / dasakusalakammapathavevacanAnIti dAnAdIni dasakusaladhammapariyAyapadAni / bodhisattapabbajjAvaNNanA 54. pabbajitassa dhammiM kathaM sutvAti sambandho / ajhaJca saGgItianAruLhaM tena tadA vuttaM dhammiM kathanti yojanA / "vaMsovA"ti padattayena dhammatA esAti dasseti / cirassaM cirassaM passanti diighaayukbhaavto| tathA hi vuttaM "bahUnaM vassAnaM...pe0... accayenA''ti / tenevAti na cirassaM diTThabhAveneva / acirakAlantarikameva pubbakAlakiriyaM dassento "jiNNaJca disvA...pe0... pabbajitaJca disvA, tasmA ahaM pabbajitomhi rAjA"ti Aha yathA "nhatvA vatthaM paridahitvA gandhaM vilimpitvA mAlaM piLandhitvA bhutto''ti / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dIghanikAye mahAvaggaTIkA mahAjanakAya anupabbajjAvaNNanA 55. " kasmA panetthA "tiAdinA tesaM caturAsItiyA pANasahassAnaM mahAsatte saMbhattataM, saMvegabahulataJca dasseti, yato sutaTThAneyeva ThatvA jatimittAdIsu kiJci anAmantetvA mattavaravAraNo viya ayomayabandhanaM ghanabandhanaM chinditvA pabbajjaM upagacchaMsu / cattAro mAse cArikaM cari na tAva ANassa paripAkaM gatattA / yadA pana ANaM paripAkaM gataM taM dassento "ayaM panA "tiAdimAha / sabbeva ime pabbajitA mama gamanaM jAnissanti, jAnantA ca maM anubandhissantIti adhippAyo / sannisIvesUti sannisinnesu / saNatevAti saNati viya saddaM karoti viya / (1.55-57) avivekArAmAnanti anabhirativivekAnaM / ayaM kAloti ayaM tesaM pabbajitAnaM mama gamanassa ajaannkaalo| nikkhamitvAti paNNasAlAya niggantvA, mahAbhinikkhamanaM pana pageva nikkhanto / pAramitAnubhAvena uTThitaM upari devatAhi dibbapaccattharaNehi supaJJattampi mahAsattassa puJJAnubhAvena siddhattA tena paJJattaM viya hotIti vuttaM "pallaGkaM paJJapetvA'"ti / "kAmaM taco ca nhAru ca, aTThi ca avasissatU tiAdi (ma0 ni0 2. 184; saM0 ni0 1.2.22, 237; a0 ni0 1.2.5; 3.8.13; mahAni0 17, 196) nayappavattaM caturaGgavIriyaM adhiTThahitvA / vUpakAsanti vivekavAsaM / ajJenevAti yattha mahApuriso tadA viharati, tato aJJeneva disAbhAgena / kAmaM bodhimaNDo jambudIpassa majjhe nAbhiTThAniyo, tadA pana brahAra vivitte yogInaM paTisallAnasArUppo hutvA tiTThati, tadaJJo pana jambudIpappadeso yebhuyyena bahujano AkiNNamanusso iddho phIto ahosi / tena te taM taM janapadadesaM uddissa gatA " anto jambudIpAbhimukhA cArikaM pakkantA ti vuttA anto jambudIpAbhimukhA, na himavantAdipabbatAbhimukhAti attho / bodhisattaabhinivesavaNNanA 57. kAmaM bhagavA buddho hutvA sattasattAhAni tattheva vasi, sabbapaThamaM pana 42 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.57-57) bodhisattaabhinivesavaNNanA visAkhapuNNama sandhAya "ekarattivAsaM upagatassA''ti vuttaM / rahogatassAti raho janavivittaM ThAnaM upagatassa, tena gaNasaGgaNikAbhAvena mahAsattassa kAyavivekamAha / paTisallInassAti nAnArammaNacArato cittassa nivattiyA pati sammadeva nilInassa tattha avisaTacittassa, tena cittasaGgaNikAbhAvenassa pubbabhAgiyaM cittavivekamAha | dukkhanti jAtiAdimUlakaM dukkhaM / kAmaM cutUpapAtApi jAtimaraNAni eva, maraNajAtiyova "jAyati mIyatI"ti pana vatvA "cavati upapajjatI"ti vacanaM na ekabhavapariyApannAnaM nesaM gahaNaM, atha kho nAnAbhavapariyApannAnaM ekajjhaM gahaNanti dassento Aha "idaM dvayaM...pe0... vutta"nti / kasmA pana lokassa kicchApattiparivitakkane "jarAmaraNassA"ti jarAmaraNavasena niyamanaM katanti Aha "ysmaa''tiaadi| jarAmaraNameva upaTThAti Aditoti adhippAyo / abhiniviTThassAti Araddhassa / paTiccasamuppAdamukhena vipassanArambhe tassa jarAmaraNato paTThAya abhiniveso aggato yAva mUlaM otaraNaM viyAti Aha "bhavaggato otarantassa viyA"ti / upAyamanasikArAti upAyena manasikaraNato manasikArassa pvttnto| idAni taM upAyamanasikArapariyAyaM yonisomanasikAraM sarUpato, pavattiAkArato ca dassetuM "aniccAdIni hI"tiAdi vuttN| yonisomanasikAro nAma hotIti yAthAvato mnsikaarbhaavto| aniccAdInIti Adi-saddena dukkhAnattaasubhAdInaM gahaNaM / ayanti "etadahosI''ti evaM vutto "kimhi nu kho satI''tiAdinayappavatto mnsikaaro| tesaM aJataroti tesu aniccAdimanasikAresu aJataro eko| ko pana soti ? aniccamanasikArova, tattha kAraNamAha "udayabbayAnupassanAvasena pavattattA"ti / yahi uppajjati ceva cavati ca, taM aniccaM udayavayaparicchinnattA addhavanti katvA / tassa pana tabbhAvadassanaM yAthAvamanasikAratAya yonisomanasikAro / ito yonisomanasikArAti hetumhi nissakkavacananti tassa iminA "upAyamanasikArenA"ti hetumhi karaNavacanena asthamAha / samAgamo ahosIti yAthAvato paTivijjhanavasena saGgamo ahosi / kiM pana tanti kiM pana taM jarAmaraNakAraNanti Aha "jAtI"ti / "jAtiyA kho''tiAdIsu ayaM sopatthokimhi nu kho sati jarAmaraNaM hoti, kiM paccayA jarAmaraNa''nti jarAmaraNakAraNaM pariggaNhantassa bodhisattassa "yasmiM sati yaM hoti, asati ca na hoti, taM tassa kAraNa"nti evaM avyabhicArikAraNapariggaNhane "jAtiyA kho sati jarAmaraNaM hoti, jAtipaccayA jarAmaraNa"nti yA jarAmaraNassa kAraNapariggAhikA paJjA uppajjati, tAya uppajjantiyA samAgamo ahosIti / sabbapadAnIti "kimhi nu kho sati jAti hotI''tiAdinA AgatAni jAtiAdIni vijJANapariyosAnAni nava padAni / 43 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dIghanikAye mahAvaggaTIkA 66 dvAdasapadike paTiccasamuppAde idha yAni dve padAni aggahitAni, tesaM aggahaNe kAraNaM pucchitvA vissajjetukAmo tesaM gahetabbAkAraM tAva dassento " ettha panA "tiAdimAha / paccakkhabhUtaM paccuppannabhavaM paThamaM gatvA tadanantaraM anAgataM "dutiyanti gahaNe atIto tatiyo hotIti Aha 'avijjA saGghArA hi atIto bhavo 'ti / nanu cettha anAgatassApi bhavassa gahaNaM na sambhavati paccuppannavasena abhinivesassa jotitattAti ? saccametaM, kAraNe pana gahite phalaM gahitameva hotIti tathA vuttanta daTTabbaM / api cettha anAgatopi addhA atthato saGgahito eva, yato parato "nAmarUpapaccayA saLAyatana'"ntiAdinA anAgataddhasaGgahikA desanA pavattA / tehIti avijjAsaGghArehi ArammaNabhUtehi / na ghaTiyati na sambajjhati / mahApuriso hi paccuppannavasena abhiniviTThoti aghaTane kAraNamAha / adiTThehIti anavabuddhehi, itthambhUtalakkhaNe cetaM karaNavacanaM / sati anubodhe paTivedhena bhavitabbanti Aha "na sakkA buddhena bhavitu "nti / iminAti mahAsattena / teti avijjAsaGghArA / bhavaupAdAnataNhAvasenevAti bhavaupAdAnataNhAdassanavaseneva / diTThA taMsabhAvataMsahagatehi tehi samAnayogakkhamattA | visuddhimagge (visuddhi0 2.570) kathitAva, tasmA na idha kathetabbAti adhippAyo / 58. paccayatoti hetuto, saGghAratoti attho / "kimhi nu kho sati jarAmaraNaM hotI"tiAdinA hi hetuparamparAvasena phalaparamparAya vuccamAnAya " kimhi nu kho sati viJJANaM hotI"ti vicAraNAya "saGghAre kho sati viJJANaM hotI 'ti viJJANassa visesakAraNabhUte saGghAre aggahite tato viJJANaM paTinivattati nAma, na sabbapaccayato / tenevAha " nAmarUpe kho sati viJJANaM hotI 'ti ( dI0 ni0 2.58), nAmampi cettha sahajAtAdivaseneva paccayabhUtaM adhippetaM, na kammUpanissayavasena paccuppannavasena abhinivisassa jotitattA / ArammaNatoti avijjAsaGghArasaGghAtaArammaNato, atItabhavasaGghAtaArammaNato vA / atItaddhapariyApannA hi avijjAsaGghArA / yato paTinivattamAnaM viJJANaM atItabhavatopi paTinivattati nAma | ubhayampIti paTisandhiviJJANampi vipassanAviJJANampi / nAmarUpaM nAtikkamatIti paccayabhUtaM, ArammaNabhUtaJca nAmarUpaM nAtikkamati tena vinA avattanato / tenAha " nAmarUpato paraM na gacchatIti / (19.58-58) viJJaNe nAmarUpassa paccaye honteti viJJANe nAmassa, rUpassa, nAmarUpassa ca paccaye honte / nAmarUpe ca viJJaNassa paccaye honteti tathA nAme, rUpe, nAmarUpe ca 44 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.59-59) bodhisattaabhinivesavaNNanA vijJANassa paccaye honteti catuvokAraekavokArapaJcavokArabhavavasena yathArahaM yojanA veditabbA, dvIsupi aJamaJjapaccayesu hontesUti pana paJcavokArabhavavaseneva / ettakenAti evaM vijJANa nAmarUpAnaM aJamaJja upatthambhanavasena pavattiyA / jAyetha vA...pe0... upapajjetha vAti "satto jAyati...pe0... upapajjati vA''ti samajhA hoti vijJANanAmarUpavinimuttassa sattapaJattiyA upAdAnabhUtassa dhammassa abhaavto| tenAha "ito hI"tiAdi / etadevAti vijJANaM, nAmarUpanti etaM dvayameva / paJca padAnIti "jAyetha vA''tiAdIni paJca padAni / nanu tattha paThamatatiyehi catutthapaJcamAni atthato abhinnAnIti Aha "saddhiM aparAparaM cutipaTisandhIhI"ti / puna taM ettAvatAti vuttamatthanti yo "ettAvatA''ti padena pubbe vutto, tameva yathAvuttamatthaM "yadida"ntiAdinA niyyAtento nidassento puna vtvaa| anulomapaccayAkAravasenAti paccayadhammadassanapubbakaM paccayuppannadhammadassanavasena / paccayadhammAnahi attano paccayuppannassa paccayabhAvo idappaccayatA paccayAkAro, so ca "avijjApaccayA saGkhArA''tiAdinA vutto| saMsArappavattiyA anulomanato anulompccyaakaaro| jAtiAdikaM sabbaM vaTTadukkhaM cittena samihitena kataM samUhavasena gahetvA pALiyaM "dukkhakkhandhassA''ti vuttanti Aha "jAti...pe0... dukkharAsissA"ti / 59. dukkhakkhandhassa anekavAraM samudayadassanavasena vijJANassa pavattattA "samudayo samudayo"ti AmeDitavacanaM avoc| atha vA "evaM samudayo hotI"ti idaM na kevalaM nibbattinidassanapadaM, atha kho paTiccasamuppAda-saddo viya samuppAdamukhena idha samudaya-saddo nibbattimukhena paccayattaM vadati / vijJANAdayo bhavantA idha paccayadhammA niddiTTA, te sAmaJjarUpena byApanicchAvasena gaNhanto "samudayo samudayo'ti Aha, evaJca katvA yaM vakkhati "imasmiM sati idaM hotIti paccayasaJjAnanamattaM kathita''nti, (dI0 ni0 aTTha0 2.59) taM samatthitaM hoti / yadi evaM "udayadassanapaJjA vesA''ti idaM kathanti ? nAyaM doso paccayato udayadassanamukhena nibbattilakkhaNadassanassa sambhavato / dassanaTrena cakkhUti samudayassa paccakkhato dassanabhAvena cakkhu viyAti cakkhu / AtakaraNadvenAti yathA samudayo sammadeva jAto hoti avabuddho, evaM karaNaDhena / pajAnanaTenAti "vijJANAditaMtaMpaccayuppattiyA etassa dukkhakkhandhassa samudayo hotI"ti pakArato jAnanaTena / nibijjhitvA paTivijjhitvA uppannaTenAti anibijjhitvA pubbe udayadassanapaJjAya paTipakkhadhamme nibbijjhitvA "ayaM samudayo''ti paccayato, khaNato ca, sarUpato Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.61-62) paTivijjhitvA uppannabhAvena, nibijjhanaTena paTivijjhanaTena vijjAti vuttaM hoti / obhAsadvenAti samudayasabhAvapaTicchAdanakassa mohandhakArassa ca kilesandhakArassa ca vidhamanavasena avabhAsakabhAvena / idAni yathAvuttamatthaM paTipATiyA vibhAvetuM "yathAhA"tiAdi vuttaM / tattha cakkhuM udapAdIti pALiyaM pduddhaaro| kathaM udapAdIti ceti Aha "dassanaTenA"ti / "samudayassa paccakkhato dassanabhAvenAti vutto vAyamattho / iminA nayena sesapadesupi attho veditabbo / cakkhudhammoti cakkhUti pALidhammo / dassanaTTho atthoti dassanasabhAvo tena pakAsetabbo attho / sesesupi eseva nayo / ettakehi padehIti imehi paJcahi padehi / "kiM kathita"nti piNDatthaM pucchati / paccayasaJjAnanamattanti vijJANAdInaM paccayadhammAnaM nAmarUpAdipaccayuppannassa paccayasabhAvasaJjAnanamattaM kathitaM avisesato paccayasabhAvasallakkhaNassa jotitattA / saGghArAnaM sammadeva udayadassanassa jotitattA "vIthipaTipanA taruNavipassanA kathitA"ti ca vuttaM / 61. attanA adhigatattA AsannapaccakkhatAya "aya"nti vuttaM, ariyamaggAdInaM magganavena maggoti / pubbabhAgavipassanA hesaa| tenAha "bodhAyA"ti / bodhapadassa bhAvasAdhanataM sandhAyAha "catusaccabujjhanatthAyA'ti / pariJApahAnabhAvanAbhisamayA yAvadeva sacchikiriyAbhisamayatthA nibbAnAdhigamatthattA brahmacariyavAsassAti vuttaM "nibbAnabujjhanatthAya eva vA"ti | "nibbAnaM paramaM sukha"nti (ma0 ni0 2.215, 217; dha0 pa0 204) hi vuttaM / bujjhatIti cattAri ariyasaccAni ekapaTivedhena paTivijjhati, tena bodha-saddassa kattusAdhanattamAha / paccattapadehIti paThamAvibhattidIpakehi pdehi| nibbAnameva kathitaM vijJANAdi nirujjhati etthAti katvA / anibbattinirodhanti sabbaso paccayanirodhena anuppAdanirodhaM accantanirodhaM / 62. sabbeheva etehi padehIti "cakkhU"tiAdIhi paJcahi padehi / nirodhasajAnanamattamevAti "nirodho nirodhoti kho"tiAdinA nirodhassa saJjAnanamattameva kathitaM pubbArambhabhAvato, na tassa paTivijjhanavasena paccakkhato dassanaM ariyamaggassa andhigtttaa| saGghArAnaM sammadeva nirodhadassanaM nAma sikhAppattAya vipassanAya vasena icchitabbanti "buDhAnagAminI balavavipassanA kathitA"ti ca vuttaM / 46 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.63-63) bodhisattaabhinivesavaNNanA 47 63. viditvAti pubbabhAgiyena jANena jAnitvA / tato aparabhAgeti vuttanayena paccayanirodhajAnanato pcchaabhaage| upAdAnassa paccayabhUtesUti catubbidhassapi upAdAnassa ArammaNapaccayAdinA paccayabhUtesu, upAdAniyesUti attho / vahantoti pvttento| idanti "aparena samayenA'"tiAdi vacanaM / kasmA vuttanti "yAya paTipattiyA sabbepi mahAbodhisattA carimabhave bodhAya paTipajjanti, vipassanAya mahAbodhisattena tatheva paTipanna''nti kathetukamyatAvasena pucchAvacanaM / tenAha "sabbeyeva hI"tiAdi / tattha puttassa jAtadivase mahAbhinikkhamanaM, padhAnAnuyogo ca dhammatAvasena veditabbo, itaraM itikattabbatAvasena / tatthApi cirakAlaparibhAvanAya laddhAsevanAya mahAkaruNAya saJcoditamAnasattA "kicchaM vatAyaM loko Apanno'"tiAdinA (dI0 ni0 2.57; saM0 ni0 1.2.4, 10) saMsAradukkhato mocetuM icchitassa sattalokassa kicchApattidassanamukhena jarAmaraNato paTThAya paccayAkArasammasanampi dhammatAva / tathA attAdhInatAya, kenaci anupakhatattA, asecanakasukhavihAratAya, catutthajjhAnikatAya ca AnApAnakammaTThAnAnuyogo / paJcasu khandhesu abhinivisitvAti vijJANanAmarUpAdipariyAyena gahitesu paJcasu upAdAnakkhandhesu vipassanAbhinivesavasena abhinivisitvA paTipattiM ArabhitvA / anukkamanti anu anu gAmitabbato paTipajjitabbato "anukkama"nti laddhanAmaM anupubbapaTipattiM / katvAti paTipajjitvA / iti rUpanti ettha dutiyo iti-saddo nidassanattho, tena paThamo iti-saddo sarUpassa, parimANassa ca bodhako anekatthattA nipAtAnaM,AvRttiAdivasena vAyamattho veditabbo / antogadhAvadhAraNaJca vAkyaM dassento "idaM rUpaM, ettakaM rUpaM, ito uddhaM rUpaM natthI"tiAdimAha / tattha "ruppanasabhAva"nti iminA sAmaJato rUpassa sabhAvo dassito, "bhUtupAdAyabheda"ntiAdinA visesato, tadubhayenapi "idaM rUpa"nti padassa attho niddiThTho / tattha lakkhaNaM nAma tassa tassa rUpavisesassa anaJasAdhAraNo sabhAvo / raso tasseva attano phalaM pati paccayabhAvo / paccupaTTAnaM tassa paramatthato vijjamAnattA yAthAvato ANassa gocrbhaavo| paTTAnaM AsannakAraNaM, tenassa paccayAyattavuttitA dassitA / "anavasesarUpapariggaho"ti iminA pana "ettakaM rUpaM, ito uddhaM" rUpaM natthIti padadvayassApi attho niddiTTho rUpassa sabbaso pariyAdAnavasena niyaamnto| "iti rUpassa samudayo'"ti ettha pana iti-saddo "iti kho bhikkhave sappaTibhayo bAlo"tiAdIsu (ma0 ni0 3.124; a0 ni0 1.3.1) viya pakAratthoti Aha "itIti eva"nti / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.63-63) avijjAsamudayAti avijjAya uppAdA, asthibhAvAti attho / nirodhanirodhI hi uppAdo atthibhAvavAcakopi hoti, tasmA purimabhavasiddhAya avijjAya sati imasmiM bhave rUpasamudayo, rUpassa uppAdo hotIti attho / "tahAsamudayA"tiAdIsupi eseva nayo / AhArasamudayAti ettha pana pavattipaccayesu kabaLIkArAhArassa balavatAya so eva gahito / tasmiM pana gahite pavattipaccayatAsAmaona utucittAni gahitAneva hontIti catusamuThThAnikarUpassa paccayato udayadassanaM vibhAvitamevAti daTTabbaM / "nibbattilakkhaNa"ntiAdinA kAlavasena udayadassanamAha / tattha nibbattilakkhaNanti rUpassa uppAdasaGkhAtaM saGkhatalakkhaNaM / passantopIti na kevalaM paccayasamudayameva, atha kho khaNato udayaM passantopi / addhAvasena hi paThamaM udayaM passitvA Thito puna santativasena disvA anukkamena khaNavasena passati / avijjAnirodhA rUpanirodhoti aggamaggena avijjAya anuppAdanirodhato anAgatassa rUpassa anuppAdanirodho hoti paccayAbhAve abhAvato / tahAnirodhA kammanirodhoti etthApi eseva nyo| AhAranirodhAti pavattipaccayassa kabaLIkArAhArassa abhAvena / rUpanirodhoti taMsamuTThAnarUpassa abhAvo hoti| sesaM vuttanayameva | "vipariNAmalakkhaNanti bhaGgakAlavasena hetaM vayadassanaM, tasmA taM addhAvasena paThamaM passitvA puna santativasena disvA anukkamena khaNavasena passati / ayaJca nayo pAkatikavipassakavasena vutto, bodhisattAnaM panetaM natthi / esa nayo udayadassanepi / "iti vedanA"tiAdIsupi heTThA rUpe vuttanayAnusArena attho veditbbo| tenAha "ayaM vedanA, ettakA vedanA"tiAdi / tattha vedayita...pe0... sabhAvanti ettha "vedayitasabhAvaM...pe0... vijAnanasabhAva"nti paccekaM sabhAva- saddo yojetabbo / vedayitasabhAvanti anubhavanasabhAvaM / saJjAnanasabhAvanti "nIlaM pIta''ntiAdinA ArammaNassa sallakkhaNasabhAvaM / abhisaGgharaNasabhAvanti AyUhanasabhAvaM / vijAnanasabhAvanti ArammaNassa upaladdhisabhAvaM / sukhAdIti , Adi-saddena dukkhasomanassadomanassupekkhAvedanAnaM saGgaho rUpasajJAdIti Adi-saddena saddasaJjAdInaM, phassAdIti Adi-saddena cetanA vitakkAdInaM cakkhuvijJANAdInanti Adi-saddena sabbesaM lokiyaviANAnaM saGgaho / yathA ca vijJANe, esa nayo vednaadiisupi| tesanti "samudayo'"ti vuttadhammAnaM | tIsu khandhesUti vedanAsaAsaGghArakkhandhesu / "phuTTho vedeti, phuTTho saJjAnAti, phuTTho cetetI"ti (saM0 ni0 2.4.93) vacanato "phassasamudayA"ti vattabbaM / "nAmarUpapaccayApi vijJANa"nti (vibhaM0 246; dI0 ni0 2.97) vacanato vijJANakkhandhe "nAmarUpasamudayA"ti vattabbaM / tesaM 48 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.63-63) bodhisattaabhinivesavaNNanA yevAti tIsu khandhesu "phassassa vicANakkhandhe nAmarUpassA"ti phassanAmarUpAnaMyeva vasena atthaGgamapadampi yojetabbaM, avijjAdayo pana rUpe vuttasadisA evAti adhippAyo / samapAsalakkhaNavasenAti paccayato vIsati khaNato paJcAti paJcavIsatiyA udayalakkhaNAnaM, paccayato vIsati khaNato paJcAti paJcavIsatiyA eva vayalakkhaNAnaM cAti samapaJjAsAya udayavayalakkhaNAnaM vasena / tattha paJcannaM khandhAnaM udayo lakkhIyati etehIti lakkhaNAnIti vuccanti avijjAdisamudayoti, tathA tesaM anuppAdanirodho lakkhIyati etehIti lakkhaNAnIti vuccanti avijjAdInaM accantanirodho / nibbattivipariNAmalakkhaNAni pana saGghatalakkhaNamevAti / evaM etAni samapAsalakkhaNAni sarUpato veditabbAni / yathAnukkamena vaDiteti yathAvuttaudayabbayANe tikkhe sUre pasanne hutvA vahante tato paraM vattabbAnaM bhaGgANAdInaM uppattipaTipATiyA buddhippatte paramukkaMsagate vipssnaajaanne| pageva hi chattiMsakoTisatasahassamukhena pavattena sabba tANAnucchavikena mahAvajiraJANasaGkhAtena sammasanatrANena sambhatAnubhAvaM gabbhaM gaNhantaM paripAkaM gacchantaM paTipadAvisuddhiJANaM aparimitakAle sambhatAya paJApAramiyA AnubhAvena ukkaMsapAramippattaM anukkamena vuTThAnagAminibhAvaM upagantvA yadA ariyamaggena ghaTeti, tadA ariyamaggacittaM sabbakilesehi maggapaTipATiyA vimuccati, vimuccantaJca tathA vimuccati, yathA sabbatreyyAvaraNappahAnaM hoti / yaM kilesAnaM "savAsanappahAna"nti vuccati, tayidaM pahAnaM asthato anuppattinirodhoti Aha "anuppAdanirodhenA"ti / AsavasakAtehi kilesehIti bhavato AbhavaggaM, dhammato AgotrabhuM savanato pavattanato AsavasaJjitehi rAgo, diTThi, mohoti imehi kilesehi| lakkhaNavacanaJcetaM, pALiyaM yadidaM "AsavehI"ti, tadekadrutAya pana sabbehipi kilesehi sabbehipi pApadhammehi cittaM vimuccati / aggahetvAti tesaM kilesAnaM lesamattampi aggahetvA / maggakkhaNe vimuccati nAma taMtaMmaggavajjhakilesehi phalakkhaNe vimuttaM naam| maggakkhaNe vA vimuttaJceva vimuccati cAti uparimaggakkhaNe heTThimamaggavajjhehi vimuttaJceva yathAsakaM pahAtabbehi vimuccati ca / phalakkhaNe vimuttamevAti sabbasmimpi phalakkhaNe vimuttameva, na vimuccati naam| sabbabandhanAti orambhAgiyuddhambhAgiyasaGgahitA sabbasmApi bhavasaJojanA, vippamutto visesato pakArehi mutto| suvikasitacittasantAnoti sAtisayaM ANarasmisamphassena suTu 49 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.63-63) sammadeva smphullcittsntaano| "cattAri maggajANAnI"tiAdi yehi jANehi suvikasitacittasantAno, tesaM ekadesena dassanaM / nippadesato dassanaM pana parato Agamissati, tasmA tattheva tAni vibhajissAma / sakale ca buddhaguNeti atItaMse appaTihataJANAdike sabbepi buddhaguNe / yadA hi lokanAtho aggamaggaM adhigacchati, tadA sabbe guNe hatthagate karoti nAma / tato paraM "hatthagate katvA Thito''ti vuccati / "paripuNNasaGkappo'ti vatvA paripuNNasaGkappatAparidIpanaM udAnaM dassetuM "anekajAtisaMsAra"ntiAdi vuttaM / tattha Adito dvinnaM gAthAnamattho heTThA brahmajAlanidAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 TI0 1.paThamamahAsaGgItikathAvaNNanA) vutto eva / parato pana ayodhanahatassAti ayo hajati etenAti ayodhanaM, kammArAnaM ayokUTaM, ayomuTThi ca, tena ayoghanena hatassa pahatassa | eva-saddo cettha nipAtamattaM / jalato jAtavedasoti jalayamAnassa aggissa, anAdare vA etaM saamivcnN| anupubbUpasantassAti anukkamena upasantassa vikkhambhantassa niruddhassa / yathA na Ayate gatIti yathA tassa gati na jAyati / idaM vuttaM hoti- ayomuTThikUTAdinA pahatattA ayodhanena hatassa pahatassa ayogatassa, kaMsabhAjanAdigatassa vA jalamAnassa aggissa anukkamena upasantassa dasasu disAsu na katthaci gati paJcAyati paccayanirodhena appaTisandhikaniruddhattAti / evaM sammAvimuttAnanti sammA hetunA Ayena tadaGgavikkhambhanavimuttipubbaGgamAya samucchedavimuttiyA ariyamaggena catUhipi upAdAnehi, Asavehi ca muttattA sammA vimuttAnaM, tato eva kAmabandhanasaGkhAtaM kAmoghabhavoghAdibhedaM avasiTTaoghaJca taritvA ThitattA kAmabandhoghatArInaM suTTha paTipassambhitasabbakilesavipphanditattA kilesAbhisaGkhAravAtehi akampanIyatAya acalaM nibbAnasaGkhAtaM saGghArUpasamaM sukhaM pattAnaM adhigatAnaM khINAsavAnaM gati devamanussAdibhedAsu gatIsu "ayaM nAmA"ti pApetabbatAya abhAvato pajJApetuM natthi na upalabbhati, yathAvuttajAtavedo viya apaJattikabhAvameva te gacchantIti attho / evaM manasi karontoti "evaM anekajAtisaMsAra''ntiAdinA (dha0 pa0 153) attano katakiccattaM manasi karonto bodhipallaGke nisinnova virocitthAti yojnaa| dutiyabhANavAravaNNanA nidvitA / 50 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.64-64) brahmayAcanakathAvaNNanA brahmayAcanakathAvaNNanA 64. yannUnAti parivitakkanatthe nipAto, ahanti bhagavA attAnaM niddisatIti Aha "yadi panAha"nti / " aTThame sattAhe "tiAdi yathA amhAkaM bhagavA abhisambuddho hutvA vimuttisukhapaTisaMvedanAdivasena satta sattAsu paTipajji, tato paraJca dhammagambhIratApaccavekkhaNAdivasena, evameva sabbepi sammAsambuddhA abhisambuddhakAle paTipajjiMsu, te ca sattAhAdayo tatheva vavatthapIyantIti ayaM sabbesampi buddhAnaM dhammatA / tasmA vipassI bhagavA abhisambuddhakAle tathA paTipajjIti dassetuM AraddhaM / tattha "aTTha sattAhe " ti idaM sattamasattAhato paraM, sattAhato orime ca pavattAya paTipattiyA vasena vuttaM, na pallaGkasattAhassa viya aTTamassa nAma sattAhassa vavatthitassa labbhamAnattA / anantaroti " adhigato kho myAyaM dhammo "tiAdiko vitakko (dI0 ni0 2.67; ma0 ni0 1.281; 2.337; saM0 ni0 1.1.172; mahAva0 7, 8) / paTividdhoti sayambhuJaNena " idaM dukkha "ntiAdinA paTimukhaM paTivijjhanavasena pavatto, yathAbhUtaM avabuddhoti attho / dhammoti catusaccadhammo tabbinimuttassa paTivijjhitabbadhammassa abhAvato / gambhIroti mahAsamuddo viya makasatuNDasUciyA aJa samupacitaparipakkaJANasambhArehi aJasaM ANena alabbhaneyyappatiTTo | tenAha "uttAnabhAvapaTikkhepavacanameta "nti / alabbhaneyyappatiTTho ogAhituM asakkuNeyyatAya sarUpato visesato ca passituM na sakkAti Aha " gambhIrattAva duddaso "ti / dukkhena daTThabboti kicchena kenaci kadAcideva daTThabbo | yaM pana daTTumeva na sakkA, tassa ogAhetvA anu anu bujjhane kathA eva natthIti Aha "duddasattAva duranubodhoti / dukkhena avabujjhitabbo avabodhassa dukkarabhAvato / imasmiM ThAne "taM kiM maJJatha bhikkhave dukkarataraM vA durabhisambhavataraM vA "ti (saM0 ni0 3.5.1115) suttapadaM vattabbaM / santArammaNatAya vA snto| nibbutasabbapariLAhatAya nibbuto / padhAnabhAvaM nItoti vA paNIto / atittikaraTTena atappako sAdurasabhojanaM viy| ettha ca nirodhasaccaM santaM ArammaNanti santArammaNaM, maggasacvaM santaM, santArammaNaJcAti santArammaNaM anupasantasabhAvAnaM kilesAnaM, saGghArAnaJca abhAvato santo nibbutasabbapariLAhattA nibbuto, santapaNItabhAveneva tadatthAya asecanakatAya atappakatA daTThabbA / tenAha " idaM dvayaM lokuttarameva sandhAya vutta" nti / uttamaJANassa visayattA na takkena avacaritabbo, tato eva nipuNaJANagocaratAya, saNhasukhumasabhAvattA ca nipuNo / bAlAnaM avisayattA paNDitehi eva veditabboti paNDitavedanIyo / AlIyanti 51 51 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.64-64) abhiramitabbadvena sevIyantIti AlayA, paJca kaamgunnaa| Alayanti abhiramaNavasena sevantIti AlayA, taNhAvicaritAni / AlayaratAti AlayaniratA / suTTha muditA ativiya muditA anukkaNThanato / ramatIti ratiM vindati kILati laLati / ime sattA yathA kAmaguNe, evaM rAgampi assAdenti abhinandanti yevAti vuttaM "duvidhampI"tiAdi / ___ThAnaM sandhAyAti ThAna-sadaM sandhAya / atthato pana "ThAna"nti ca paTiccasamuppAdo eva adhippeto| tiTThati ettha phalaM tadAyattavuttitAyAti ThAnaM, saGghArAdInaM paccayabhUtA avijjAdayo / imesaM saGkhArAdInaM paccayAti idappaccayA, avijjAdayova / idappaccayA eva idappaccayatA yathA devo eva devatA, idappaccayAnaM vA avijjAdInaM attano phalaM paTicca paccayabhAvo uppAdanasamatthatA idappaccayatA, tena paramatthapaccayalakkhaNo paTiccasamuppAdo dassito hoti / paTicca samuppajjati phalaM etasmAti ptticcsmuppaado| padadvayenApi dhammAnaM paccayaTTho eva vibhaavito| tenAha "saGghArAdipaccayAnaM avijjAdInametaM adhivacana"nti / ayamettha saGkepo, vitthAro pana visuddhimaggasaMvaNNanAsu (visuddhi0 2.570) vuttanayena veditbbo| sabbasaGghArasamathotiAdi sabbanti sabbasaGghArasamathAdipadAbhidheyyaM sab, atthato nibbAnameva / idAni tassa nibbAnabhAvaM dassetuM "yasmA hI"tiAdi vuttaM / tanti nibbAnaM / AgammAti paTicca ariyamaggassa ArammaNapaccayahetu / sammantIti appaTisandhikUpasamavasena sammanti / tathA santA ca savisesaM upasantA nAma hontIti Aha "vUpasammantI"ti, etena sabbe saGkhArA sammanti etthAti sabbasaGghArasamatho, nibbAnanti dasseti / sabbasaGkhAravisaMyutte hi nibbAne sabbasaGkhAravUpasamapariyAyo AyAgato yevAti / sesepadesupi eseva nayo / upadhIyati ettha dukkhanti upadhi, khandhAdayo / paTinissaTThAti samucchedavasena pariccattA honti| sabbA taNhAti aTThasatappabhedA sabbApi thaa| sabbe kilesarAgAti kAmarAgarUparAgAdibhedA sabbepi kilesabhUtA rAgA, sabbepi vA kilesA idha kilesarAgAti veditabbA, na lobhavisesA eva cittassa viparItabhAvApAdanato | yathAha "rattampi cittaM vipariNataM, duTThampi cittaM vipariNataM, mULhampi cittaM vipariNata''nti (pArA0 271) virajjantIti attano sabhAvaM vijahanti / sab dukkhanti jarAmaraNAdibhedaM sabbaM vaTTadukkhaM | bhavena bhavanti tena tena bhavena bhavantaraM / bhavanikantibhAvena saMsibbati, phalena vA saddhiM kammaM sataNhasseva AyatiM punabbhavabhAvato / tato vAnato nikkhantaM tattha tassa sabbaso abhAvato / ciranisajjAcirabhAsanehi piTThiAgilAyanatAlugalasosAdivasena kAyakilamatho ceva 52 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.65-65) brahmayAcanakathAvaNNanA kAyavisA ca veditabbA / sA ca kho desanAya atthaM ajAnantAnaM, appaTipajjantAnaJca vasena, jAnantAnaM, pana paTipajjantAnaJca desanAya kAyaparissamopi satthu aparissamova / tenAha bhagavA " na ca maM dhammAdhikaraNaM vihesesI 'ti (udA0 10 ) / tathA hi vRttaM " yA ajAnantAnaM desanA nAma, so mama kilamatho assA "ti / ubhayanti cittakilamatho, cittavihesA cAti ubhayaM petaM buddhAnaM natthi, bodhimUleyeva samucchinnattA / 65. anubrUhanaM sampiNDanaM / soti "apissU "ti nipAto / vipassinti paTi-saddayogena sAmiatthe upayogavacananti Aha " vipassissA "ti / vuddhippattA acchariyA vA anacchariyA / vuddhiatthopi hi akAro hoti yathA" asekkhA dhammA "ti (dha0 sa0 tikamAtikAya 11) / kappAnaM cattAri asaGkhyeyyAni satasahassaJca sadevakassa lokassa dhammasaMvibhAgakaraNatthameva pAramiyo pUretvA idAni samadhigatadhammarAjassa tattha appossukkatApattidIpanatA, gAthAtthassa acchariyatA, tassa vuddhippatti cAti veditabbA / atthadvArena hi gAthAnaM anacchariyatA / gocarA ahesunti upaTTahiMsu / upaTThAnaJca vitakketabbatAvAti Aha " parivitakkayitabbataM pApuNisUti / 53 yadi sukhApaTipadAva kathaM kicchatAti Aha "pAramIpUraNakAle" tiAdi / evamAdIni duppariccajAni dentassa / ha-iti vA vyattanti etasmiM atthe nipAto, "ekaMsatthe 'ti keci / ha byattaM ekaMsena vA alaM nippayojanaM evaM kicchena adhigatassa dhammassa desetunti yojanA / halanti "ala "nti iminA samAnatthaM padaM " halanti vadAmI" tiAdIsu (saM0 ni0 01.172) viya | rAgadosaphuTTehIti phuTThavisena viya sappena rAgena, dosena ca samphuTThehi abhibhUtehi / rAgadosAnugatehIti rAgadosehi anubandhehi / niccAdInanti niccaggAhAdInaM / evaM gatanti evaM pavattaM aniccAdiAkArena pavattaM / " catusaccadhamma "nti idaM aniccAdIsu, saccesu ca yathAlAbhavasena gahetabbaM / evaM gatanti vA evaM "anicca'"ntiAdinA abhinivisitvA mayA, aJJehi ca sammAsambuddhehi gataM, JAtaM paTividdhanti attho / kAmarAgena, bhavarAgena ca rattA nIvaraNehi nivutacittatAya, diTTarAgena rattA viparItAbhinivesena na dakkhanti yAthAvato imaM dhammaM nappaTivijjhissanti / evaM gAhApetunti " anicca "ntiAdinA sabhAvena yAthAvato dhamme jAnApetuM / rAgadosaparetatApi nesaM sammULahabhAvenevAti Aha " tamokhandhena AvuTA " ti / 53 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.66-66) dhammadesanAya appossukkatApattiyA kAraNaM vibhAvetuM "kasmA panA"tiAdinA sayameva codanaM samuTThApeti / tattha yathAyaM idAni dhammadesanAya appossukkatApatti sabbabuddhAnaM AciNNasamAciNNadhammatAvasena, sabbabodhisattAnaM Adito "kiM me ajJAtavesenA"tiAdinA (bu0 vaM0 2.99) mahAbhinIhAre attano cittassa samussAhanaM AciNNasamAciNNadhammatA vAti Aha "kiM me"tiAdi / tattha aJAtavesenAti sadevakaM lokaM unnAdento buddho ahutvA kevalaM buddhAnaM sAvakabhAvUpagamanavasena ajJAtarUpena / tividhaM kAraNaM appossukkatApattiyA paTipakkhassa balavabhAvo, dhammassa paramagambhIratA, tattha ca bhagavato sAtisayaM gAravanti taM dassetuM "tassa hI"tiAdi AraddhaM / tattha paTipakkhA nAma rAgAdayo kilesA sammApaTipattiyA antraaykrttaa| tesaM balavabhAvato ciraparibhAvanAya sattasantAnato dubbisodhiyatAya te satte mattahatthino viya dubbalaM purisaM ajjhottharitvA anayabyasanaM ApAdentA anekasatayojanAyAmavitthAraM sunicitaM ghanasannivesaM kaNTakaduggampi adhisenti| dUrappabheda ducchejjatAhi dubbisodhiyataM pana dassetuM "athassA"tiAdi vuttaM / tattha ca anto AmaTThatAya kaJjikapuNNalAbu ciraparivAsikatAya takkabharitacATi snehatintadubbalabhAvena vasAtelapItapilotikA; telamissitatAya aJjanamakkhitahatthA dubbisodhanIyA vuttA / hInUpamA cetA rUpappabandhabhAvato, acirakAlikattA ca malInatAya, kilesasaMkileso eva pana dubbisodhanIyataro anAdikAlikattA, anusayitattA c| tenAha "atisaMkiliTThA'ti / yathA ca dubbisodhanIyatAya evaM gambhIraduddasaduranubodhAnampi vuttaupamA hInUpamAva / gambhIropi dhammo paTipakkhavidhamanena supAkaTo bhaveyya, paTipakkhavidhamanaM pana sammApaTipattipaTibaddhaM, sA saddhammasavanAdhInA, taM satthari, dhamme ca pasAdAyattaM / so visesato loke sambhAvanIyassa garukAtabbassa abhipatthanAhetukoti panALikAya sattAnaM dhammasampaTipattiyA brahmayAcanAdinimittanti taM dassento "apicA"tiAdimAha / 66. "aJjataro"ti appaJAto viya kiJcApi vuttaM, atha kho pAkaTo paJAtoti dassetuM "imasmiM cakkavALe jeTTakamahAbrahmA"ti vuttaM / mahAbrahmabhavane jettkmhaabrhmaa| so hi sakko viya kAmadevaloke, brahmaloke ca pAkaTo paJAto / upakkilesabhUtaM appaM rAgAdirajaM etassAti apparajaM, apparajaM akkhi paJAcakkhu yesaM te taMsabhAvAti katvA apparajakkhajAtikAti imamatthaM dassetuM "pAmaye"tiAdimAha / appaM rAgAdirajaM yesaM te taMsabhAvA apparajakkhajAtikAti evamettha attho veditabbo / assavanatAti 54 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1.69-69) brahmayAcanakathAdaNNanA "sayaM abhiJJA'tiAdIsu (rda 0 ni0 1.28, 405; ma0 ni0 1.154, 444) viya karaNe paccattavacananti Aha "assavanatAyA ''ti / dasapuJJakiriyavatthuvasenAti dAnAdidasavidhavimuttiparipAcanIyapuJJakiriyavatthUnaM vasena / tenAha "katAdhikArA "tiAdi / papaJcasUdaniyaM pana "dvAdasapuJJakiriyavasenA "ti (ma0 ni0 aTTha0 2.282) vuttaM taM dAnAdIsu saraNagamanaparahitapariNAmanadvaya pakkhipanavasena vRttaM / 69. garuTThAniyesu gAravavasena garukarapatthanA ajjhesanA, sApi atthato patthanA evAti vRttaM " yAcana "nti / padesavisayatrANadassanaM hutvA buddhAnaMyeva AveNikabhAvato idaM NadvayaM "buddhacakkhU' ti vuccatIti Aha "imesaha dvinnaM ANAnaM buddhacakkhUti nAma "nti / tiNaM maggaANAnanti heTThimAnaM tiNNaM maggaJANAnaM " dhammacakkhU'" ti nAmaM catusaccadhammadassananti katvA dassanamattabhAvato / yato tAni ANAni vijjUpamAbhAvena vRttAni, aggamaggajANaM pana ANakiccassa sikhAppattiyA dassanamattaM na hotIti "dhammacakkhU' "ti na vuccatIti / yato taM vajirUpamAbhAvena vuttaM / vRttanayenevAti " apparajakkhajAtikA "ti ettha vuttanayeneva / yasmA mandakilesA "apparajakkhA "ti vuttA, tasmA bahalakilesA " mahArajakkhA "ti veditabbA / paTipakkhavidhamanasamatthatAya tikkhAni sUrAni visadAni vuttavipariyAyena mudUni / saddhAdayo AkArAti saddahanAdippakAre vadati / sundarAti kalyANA | sammohavinodaniyaM pana "yesaM AsayAdayo koTTAsA sundarA, te svAkArA "ti (vibhaM0 aTTha0 814) vRttaM taM imAya atthavaNNanAya aJJadatthu saMsandati sametIti daTThabbaM / yato saddhAsampadAdivasena ajjhAsayassa sundaratAti, tabbipariyAyato asundaratAti / kAraNaM nAma paccayAkAro, saccAni vA / paralokanti samparAyaM / taM dukkhAvahaM vajjaM viya bhayato passitabbanti vattaM " paralokaJceva vajjaJca bhayato parasantI 'ti / sampattibhavato vA aJJattA vipattibhavo " paraloko "ti vRttaM " para... pe0 ... passantI " ti / 55 ayaM panettha pALIti ettha "apparajakkhA "dipadAnaM atthavibhAvane ayaM tassa tathAbhAvasAdhakapALi | saddhAdInahi vimuttiparipAcakadhammAnaM balavabhAvo tappaTipakkhAnaM pApadhammAnaM dubbalabhAveneva hoti, tesaJca balavabhAvo saddhAdInaM dubbalabhAvenAti vimuttiparipAcakadhammAnaM savisesaM atthitAnatthitaH vasena " apparajakkhA mahArajakkhA "ti Adayo pALiyaM (paTi0 ma0 1.111) vibhajitvA dassitA / iti saddhAdInaM vasena paJca apparajakkhA, asaddhiyAdInaM vasena paJca mahArajakkhA / evaM tikkhindriyamudindriyAda vibhAvitA paJJAsa puggalA / saddhAdInaM pana antarabhedena anekabhedA veditabbA / khandhAdayo 55 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAyeM mahAvaggaTIkA (1.69-69) eva lujjanapalujjanaThUna loko, sampattibhavabhUto loko sampattibhavaloko, sugatisaGghAto upapattibhavo, sampatti sambhavati etenAti sampattisambhavaloko sugatisaMvattaniyo kammabhavo / duggatisaGghAtaupapattibhavaduggatisaMvattaniyakammabhavA vipttibhvlokvipttismbhvlokaa| ___ puna ekakadukAdivasena lokaM vibhajitvA dAsetuM "eko loko"tiAdi vuttaM / AhArAdayo hi lujjanapalujjanaTena lokoti| tattha "eko loko sabbe sattA AhAravitikA"ti (dI0 ni0 3.303; a0 ni0 3.10.27, 28; paTi0 ma0 1.2, 112, 208) yAyaM puggalAdhiTThAnAya kathAya sabbasaGghArAnaM paccayAyattavuttitA vuttA, tAya sabbo saGkhAraloko eko ekavidho pakArantarassAbhAvato | "dve lokA"tiAdIsupi iminA nayena attho veditbbo| nAmaggahaNena cettha nibbAnassa aggahaNaM tassa alokasabhAvattA / nanu ca "AhAraTThitikA"ti ettha paccayAyattavRttitAya maggaphalAnampi lokatA ApajjatIti ? nApajjati parijheyyAnaM dukkhasaccadhammAnaM "idha loko''ti adhippetattA / atha vA na lujjati na palujjatIti yo gahito, tathA na hoti, so lokoti taMgahaNarahitAnaM lokuttarAnaM natthi lokatA / upAdAnAnaM ArammaNabhUtA khandhA upaadaankkhndhaa| anurodhAdivatthubhUtA lAbhAdayo aTTha lokdhmmaa| dasAyatanAnIti dasa rUpAyatanAni vivaTTajjhAsayassa adhippetattA / tassa ca subbaM tebhUmakakammaM garahitabda, vajjitabbaJca hutvA upaTThAtIti vuttaM "sabbe abhisaGghArA vajjaM, sabbe bhavagAmikammA vajja"nti / yesaM puggalAnaM saddhAdayo mandA, te idha "assaddhA'"tiAdinA vuttaa| na pana sabbena sabbaM saddhAdInaM abhAvatoti apparajakkhadukAdIsu paJcasu dukesu ekekasmiM dasa dasa katvA "pajJAsAya AkArehi imAni paJcindriyAni jAnAtI"ti vuttaM / atha vA anvayato, byatirekato ca saddhAdInaM indriyAnaM paropariyattaM jAnAtIti katvA tathA vuttaM / ettha ca apparajakkhAdivasena Avajjantassa bhagavato te sattA puJjapuJjAva hutvA upaTTahanti, na ekekaa| uppalAni ettha santIti uppalinI, gacchopi jalAsayopi, idha pana jalAsayo adhippetoti Aha "uppalavane"ti / yAni udakassa anto nimuggAneva hutvA pusanti vaDDanti, tAni antonimuggposiinii| dIpitAnIti aTThakathAyaM pakAsitAni, idheva vA "aJAnipI''tiAdinA dIpitAni / ugghaTitati ugghaTanaM nAma jANugghaTanaM, ANe ugghaTitamatte eva jAnAtIti attho / vipaJcitaM vitthAramevamatthaM jAnAtIti vipnycit| uddesAdIhi netabboti neyyo| saha udAhaTavelAyAti udAhAre dhammassa uddese udAhaTamatte eva / dhammAbhisamayoti catusaccadhammassa ANena saddhiM abhisamayo / ayaM buccatIti ayaM "cattAro 56 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1.70-70 ) brahmayAcanakathAvaNNanA satipaTThAnA''tiAdinA nayena saGghittena mAtikAya dIpiyamAnAya desanAnusArena ANaM pesetvA arahattaM gaNhituM samattho " puggalo ugghaTitaJjU" ti vuccati / ayaM buccIta ayaM saGghittena mAtikaM ThapetvA vitthArena atthe vibhajiyamAne arahattaM pApuNituM samattho "puggalo vipaJcitaJjU"ti vuccati / uddesatoti uddesahetu, uddisantassa, uddisApentassa vAti attho / paripucchatoti atthaM paripucchantassa / anupubbena dhammAbhisamayo hotIti anukkamena arahattappattI hoti / na tAya jAtiyA dhammAbhisamayo hotIti tena attabhAvena maggaM vA phalaM vA antamaso jhAnaM vA vipassanaM vA nibbattetuM na sakkoti / ayaM vuccati puggalo padaparamoti ayaM puggalo byaJjanapadameva paramaM assAti " padaparamo 'ti vuccati / yeti ye duvidhe puggale sandhAya vuttaM vibhaGge kammAvaraNenAti paJcavidhena Anantariyakammena | vipAkAvaraNenAti ahetukapaTisandhiyA / yasmA dukAna ariyamaggapaTivedho natthi, tasmA duhetukapaTisandhipi "vipAkAvaraNamevA "ti veditabbA | kilesAvaraNenAti niyatamicchAdiTThiyA / assaddhAti buddhAdIsu saddhA rahitA / acchanti kattukamyatAkusalacchandarahitA, uttarakurukA manussA acchandikaTThAnaM paviThThA / duppaJAti bhavaGgapaJJaya parihInA, bhavaGgapaJJAya pana paripuNNAyapi yassa bhavaGgaM lokuttarassa paccayo na hoti, sopi duppaJJo eva nAma / abhabbA niyAmaM okkamituM kusalesu dhammesu sampattanti kusalesu dhammesu sammattaniyAmasaGghAtaM ariyamaggaM okkamituM adhigantuM abhbbaa| "na kammAvaraNenA'"tiAdIni vRttavipariyAyena veditabbAni / 57 " rAgacaritA"tiAdIsu yaM vattabbaM, taM paramatthadIpaniyaM [paramatthamaJjUsAyaM visuddhimaggasaMvaNNanAyanti bhavitabbaM - " sA esA paramatthAnaM, tattha tattha yathArahaM / nidhAnato paramattha- maJjUsA nAma nAmato 'ti / / (visuddhimaggamahATIkAya nigamane sayameva vRttattA)] visuddhimaggasaMvaNNanAyaM vuttanayena veditabbaM / 70. ArabbhAti attano adhippetassa atthassa bhagavato jAnApanaM uddissAti attho / selo pabbato ucco hoti thiro ca, na paMsupabbato, missakapabbato vAti Aha " sele yathA pabbatamuddhanIti / dhammamayaM pAsAdanti lokuttaradhammamAha / so hi pabbatasadiso ca hoti sabbadhamme atikkamma abbhuggataTThena pAsAdasadiso ca paJJApariyAyo vA idha 57 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.71-73) dhamma-saddo / sA hi abbhuggataDhena pAsAdoti abhidham (dha0 sa0 aTTha0 16) niddiTThA / tathA cAha "paJApAsAdamAruvha, asoko sokiniM pajaM / pabbataTTova bhUmaDhe, dhIro bAle avekkhatI''ti / / (dha0 pa0 28) "yathA hI"tiAdIsu yathA pabbate ThatvA rattandhakAre heTThA olokentassa purisassa khette kedArapALikuTiyo, tattha sayitamanussA ca na pAyanti anujjlbhaavto| kuTikAsu pana aggijAlA paJjAyati ujjalabhAvato evaM dhammapAsAdamAruyha sattalokaM olokayato bhagavato jANassa ApAthaM nAgacchanti akatakalyANA sattA jANagginA anujjalabhAvato, anuLArabhAvato ca rattiM khittA sarA viya honti / katakalyANA pana bhabbapuggalA dUre ThitApi bhagavato ANassa ApAthaM Agacchanti paripakkaJANaggitAya samujjalabhAvato, uLArasantAnatAya himavantapabbato viya cAti evaM yojanA veditbbaa| udehIti tvaM dhammadesanAya appossukkatAsaGghAtasaGkocApattito kilAsubhAvato uTThaha / vIriyavantatAyAti sAtisaya catubbidhasammappadhAnavIriyavantatAya / vIrassa hi bhAvo, kammaM vA viiriyN| kilesamArassa viya maccumArassapi AyatiM asambhavato "maccukilesamArAna"nti vuttaM / abhisaGghAramAravijayassa aggahaNaM kilesamAravijayeneva tabbijayassa jotitabhAvato / vAhanasamatthatAyAti saMsAramahAkantArato nibbAnasaGkhAtaM khemappadesaM sampApanasamatthatAya / 71. "apArutaM tesaM amatassa dvAra"nti keci paThanti / nibbAnassa dvAraM pavisanamaggo vivaritvA Thapito mahAkaruNUpanissayena sayambhujANena adhigtttaa| saddhaM pamuJcantUti saddhaM pavedentu, attano saddahanAkAraM upaTTApentUti attho / sukhena akicchena pavattanIyatAya suppvttitN| na bhAsiM na bhAsissAmIti. cintesi / aggasAvakayugavaNNanA 73. sallapitvAti "vippasannAni kho te Adhuso indriyAnI''tiAdinA (mahAva0 60) AlApasallApaM katvA | tahissa aparabhAge satthu santikaM upasaGkamanassa paccayo ahosi / 58 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.75-6-75-6) aggasAvakayugavaNNanA 75-6. anupubbiM kathanti anupubbiyA anupubbaM kathetabbaM kathaM / kA pana sAti ? dAnAdikathA / tattha dAnakathA tAva pacurajanesu pavattiyA sabbasAdhAraNattA, sukarattA, sIle patiTThAnassa upAyabhAvato ca Adito kathitA / pariccAgasIlo hi puggalo pariggahavatthUsu nissaGgabhAvato sukheneva sIlAni samAdiyati, tattha ca suppatiTThito hoti / sIlena dAyakapaTiggAhakavisuddhito parAnuggahaM vatvA parapILAnivattivacanato, kiriyadhamma vatvA akiriyadhammavacanato, bhogasampattihetuM vatvA bhavasampattihetuvacanato ca dAnakathAnantaraM sIlakathA kathitA, taJce dAnasIlaM vaTTanissitaM, ayaM bhavasampatti tassa phalanti dassanatthaM, imehi ca dAnasIlamayehi paNItapaNItatarAdibhedabhinnehi puJjakiriyavatthUhi etA cAtumahArAjikAdIsu paNItapaNItatarAdibhedabhinnA aparimeyyA dibbabhogabhavasampattiyo hontIti dassanatthaM tadanantaraM sggkthN| vatvA ayaM saggo rAgAdIhi upakkiliTTho, sabbadA anupakkiliTTho ariyamaggoti dassanatthaM saggAnantaraM maggakathA kathetabbA / maggaJca kathentena tadadhigamupAyadassanatthaM saggapariyApannApi, pageva itare sabbepi kAmA nAma bahvAdInavA, aniccA adhuvA, vipariNAmadhammAti kAmAnaM AdInavo, hInA, gammA, pothujjanikA, anariyA, anatthasahitAti tesaM okAro lAmakabhAvo, sabbepi bhavA kilesAnaM vatthubhUtAti tattha saMkileso, sabbaso kilesavippamuttaM nibbAnanti nekkhamme AnisaMso ca kathetabboti ayamattho maggantIti ettha iti-saddena Adiatthajotakena bodhitoti veditabaM / sukhAnaM nidAnanti diThThadhammikAnaM, samparAyikAnaM, nibbAnapaTisaMyuttAnaJcAti sabbesampi sukhAnaM kAraNaM / yahi kiJci loke bhogasukhaM nAma, taM sabbaM dAnanidAnanti pAkaTo ymttho| yaM pana taM jhAnavipassanAmaggaphalanibbAnapaTisaMyuttaM sukhaM, tassApi dAnaM upanissayapaccayo hotiyeva / sampattInaM mUlanti yA imA loke padesarajjaM sirissariyaM sattaratanasamujjalacakkavattisampadAti evaMpabhedA mAnusikA sampattiyo, yA ca cAtumahArAjikacAtumahArAjAdibhedA dibbasampattiyo, yA vA panApi sampattiyo, tAsaM sabbAsaM idaM dAnaM nAma mUlaM kAraNaM / bhogAnanti bhujitabbaTena "bhogo"ti laddhanAmAnaM manApiyarUpAdInaM, tannissayAnaJca upabhogasukhAnaM / avassayaDhena ptihaa| visamagatassAti byasanappattassa / tANanti rakkhA tato pripaalnto| leNanti byasanehi paripAciyamAnassa olIyanapadeso / gatIti gantabbaTTAnaM / parAyaNanti paTisaraNaM / avassayoti vinipatituM adento nissayo / ArammaNanti olubbhArammaNaM | ratanamayasIhAsanasadisanti sabbaratanamayasattaGgamahAsIhAsanasadisaM mahagdhaM hatvA sabbaso 59 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.75-6-75-6) vinipatituM appdaanto| mahApathavisadisaM gatagatavAne pativAya labhApanato / Alambanarajjusadisanti yathA dubbalassa purisassa Alambanarajju uttiTThato, tiThThato ca upatthambho, evaM dAnaM sattAnaM sampattibhave uppattiyA, ThitiyA ca paccayabhAvato / dukkhanittharaNadvenAti duggatidukkhanittharaNaDhena / samassAsanadvenAti lobhamacchariyAdipaTisattupaddavato sammadeva assAsanadvaina / bhayaparittANadvenAti dAliddiyabhayato paripAlanaTena / maccharamalAdIhIti maccharalobhadosaissAvicikicchAdiTTi Adicittamalehi / anupalittadvenAti anupakkiliTThatAya / tesanti maccheramalAdikacavarAnaM / etehi eva duraasddven| asantAsanatunAti anabhibhavanIyatAya santAsAbhAvena / yo hi dAyako dAnapati, so sampatipi kutoci na bhAyati, pageva AyatiM / dhammasIsena puggalo vutto / balavantadvenAti mahAbalavatAya / dAyako hi dAnapati sampati pakkhabalena balavA hoti, AyatiM pana kAyabalAdIhipi / abhimaGgalasammataTrenAti "vaDikAraNa''nti abhisammatabhAvena / vipattibhavato sampattibhavUpanayanaM khemantabhUmisampApanaM, bhavasaGgAmato yogakkhemasampApanaJca khemntbhuumismpaapnttttho| idAni dAnaM vaTTagatA ukkaMsappattA sampattiyo viya vivaTTagatApi tA sampAdetIti bodhicariyabhAvenapi dAnaguNe dassetuM "dAnahI"tiAdi vuttaM / tattha sakkamArabrahmasampattiyo attahitAya eva, cakkavattisampatti pana attahitAya, parahitAya cAti dassetuM sA tAsaM parato vuttA, etA lokiyA, imA pana lokuttarAti dassetuM tato paraM "sAvakapAramIjANa"ntiAdi vuttaM / tatthApi ukkaTThakkaTThatarukkaTThatamAti dassetuM kamena ANattayaM vuttaM / tesaM pana dAnassa paccayabhAvo heTThA vutto eva / etenevassa brahmasampattiyApi paccayabhAvo dIpitoti veditabbo / dAnaJca nAma dakkhiNeyyesu hitajjhAsayena vA pUjanajjhAsayena vA attano santakassa paresaM pariccajanaM, tasmA dAyako sattesu ekantahitajjhAsayo purisapuggalo, so "paresaM hiMsati, paresaM vA santakaM haratI''ti aTThAnametanti Aha "dAnaM dadanto sIlaM samAdAtuM sakkotI"ti / sIlasadiso alaGkAro natthIti akittimaM hutvA sabbakAlaM sobhAvisesAvahattA | sIlapuSphasadisaM puSpaM natthIti etthApi eseva nayo / sIlagandhasadiso gandho natthIti ettha "candanaM tagaraM vApI''tiAdikA (dha0 pa0 55) gAthA, "gandho isInaM ciradikkhitAnaM, kAyA cuto gacchati mAlutenA'tiAdikA (jA0 2.17.55) ca 60 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.75-6-75-6) aggasAvakayugavaNNanA vttbbaa| sIlajhi sattAnaM AbharaNaJceva alaGkAro ca gandhavilepanaJca parassa dassanIyabhAvAvahaJca / tenAha "sIlAlaGkArena hii"tiaadi| "ayaM saggo labbhatI"ti idaM majjhimehi chandAdIhi AraddhaM sIlaM sandhAyAha / tenAha sakko devarAjA "hInena brahmacariyena, khattiye upapajjati / majjhimena ca devattaM, uttamena visujjhatI''ti / / (jA0 2.22.429) iTThoti sukho, kantoti kamanIyo, manApoti manavaDDanako, taM panassa iTTAdibhAvaM dassetuM "niccamettha kILA"tiAdi vuttN| niccanti sabbakAlaM kILAti kAmUpasaMhitA sukhavihArA / sampattiyoti bhogasampattiyo / dibbanti dibbabhavaM devalokapariyApannaM / sukhanti kAyikaM, cetasikaJca sukhaM / dibbasampattinti dibbabhavaM AyusampattiM, vaNNayasaissariyasampattiM, rUpAdisampattiJca / evamAdIti Adi-saddena yAmAdIhi anubhavitabbaM dibbasampattiM vadati / .. appassAdAti nirassAdA paNDitehi yathAbhUtaM passantehi tattha assAdetabbatAbhAvato / bahudukkhAti mahAdukkhA sampati, AyatiJca vipuldukkhaanubndhttaa| bahupAyAsAti anekavidhaparissayA / etthAti kAmesu / bhiyyoti bahuM / dosoti aniccatAdinA, appassAdatAdinA ca dUsitabhAvo, yato te vijhUnaM cittaM nArAdhenti / atha vA AdInaM vAti pavattatIti AdInavo, paramakapaNatA, tathA ca kAmA yathAbhUtaM paccavekkhantAnaM paccupatidvanti / lAmakabhAvoti nihInabhAvo aseTehi sevitabbattA, seTehi na sevitabbattA ca / saMkilissananti vibAdhetabbatA upatApetabbatA / nekkhamme AnisaMsanti ettha yattakA kAmesu AdInavA, tappaTipakkhato tattakA nekkhamme aanisNsaa| api ca "nekkhamma nAmetaM asambAdhaM asaMkiliTuM, nikkhantaM kAmehi, nikkhantaM kAmasAya, nikkhantaM kAmavitakkehi, nikkhantaM kAmapariLAhehi, nikkhantaM byApAdato''tiAdinA (sArattha0 TI0 3.26 mahAvagge) nayena nekkhamme AnisaMse pakAsesi, pabbajjAya, jhAnAdIsu ca guNe vibhAvesi vaNNesi / vuttanayanti ettha yaM avuttanayaM "kallacitte"tiAdi, tattha kallacitteti kammaniyacitte, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dIghanikAye mahAvaggaTIkA TThA pavattitadesanAya assaddhiyAdInaM cittadosAnaM vigatattA uparadesanAya bhAjanabhAvUpagamanena kammakkhamacitteti attho / assaddhiyAdayo hi yasmA cittassa rogabhUtA tadA te vigatA, tasmA arogacitteti attho / diTThimAnAdikilesavigamanena muducitte / kAmacchandAdivigamena vinIvaraNacitte / sammApaTipattiyaM uLArapItipAmojjayogena udaggacitte / tattha saddhAsampattiyA pasannacitte / yadA ca bhagavA aJJAsIti sambandho / atha vA kallacitteti kAmacchandavigamena arogacitte / muducitteti byApAdavigamena mettAvasena akathinacitte / vinIvaraNacitteti uddhaccakukkuccavigamena vikkhepassa vigatattA tena apihitacitte / udaggacitteti thinamiddhavigamena sampaggahitavasena alInacitte / pasannacitteti vicikicchAvigamena sammApaTipattiyaM adhimuttacitte, evampettha attho veditabbo / ariyamagguppAdaJca rajananti "seyyathApI "tiAdinA upamAvasena nesaM saMkilesappahAnaM, dasseti / apagatakALakanti vigatakALakaM / sampadevAti suTu eva / nIlapItAdiraGgajAtaM / paTiggaNheyyAti gaNheyya pabhassaraM bhaveyya / tasmiMyeva Asaneti tissameva nisajjAyaM, etena nesaM lahuvipassakatA, tikkhapaJJatA, sukhapaTipadAkhippAbhiJJatA ca sitA hoti / virajanti apAyagamanIyarAgarajAdInaM vigamena virajaM / anavasesadiTThivicikicchAmalApagamanena vItamalaM / paThamamaggavajjhakilesarajAbhAvena vA virajaM / paJcavidhadussIlyamalApagamanena vItamalaM / dhammacakkhunti brahmAyusutte (ma0 ni0 2.383) heTThimA tayo maggA vuttA, cULarAhulovAde (ma0 ni0 3.416 ) Asavakkhayo, idha pana sotApattimaggo adhippeto / "yaM kiJci samudayadhammaM, sabbaM taM nirodhadhamma "nti tassa uppattiAkAradassananti / nanu ca maggaJANaM asaGghatadhammArammaNaM, na saGghatadhammArammaNanti ? saccametaM / yasmA taM nirodhaM ArammaNaM katvA kiccavasena sabbasaGghataM paTivijjhantaM uppajjati, tasmA tathA vRttaM / (1.75-6-75-6) "suddhaM vattha "nti nidassitaupamAyaM idaM upamAsaMsandanaM vatthaM viya cittaM vatthassa Agantukamalehi kiliTThabhAvo viya cittassa rAgAdimalehi saMkiliTThabhAvo, dhovanasilA vi anupubbikathA, udakaM viya saddhA, udake temetvA UsagomayachArikAbharehi kALakapadese samucchinditvA vatthassa dhovanapayogI viya saddhAsinehena temetvA temetvA satisamAdhipaJJAhi dose sithilI katvA sutAdividhinA cittassa sodhane vIriyArambho, tena payogena vatthe nAnAkALakApagamo viya vIriyArambhena kilesavikkhambhanaM, raGgajAtaM viya ariyamaggo, tena suddhassa vatthassa pabhassarabhAvI viya vikkhambhitakilesassa cittassa maggena pariyodapananti / 62 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.77-77) aggasAvakayugavaNNanA "diThThadhammA''ti vatvA dassanaM nAma jANadassanato ajhampi atthIti taM nivattanatthaM "pattadhammA"ti vuttaM / patti ca ANasampattito acampi vijjatIti tato visesadassanatthaM "viditadhammA"ti vuttaM / sA pana viditadhammatA dhammesu ekadesenApi hotIti nippadesato viditabhAvaM dassetuM "pariyogALhadhammA"ti vuttaM, tena nesaM saccAbhisambodhiyeva vibhAveti / maggANahi ekAbhisamayavasena pariJAdikiccaM sAdhentaM nippadesatova catusaccadhamma samantato ogAhantaM paTivijjhatIti / sesaM heTThA vuttanayameva / 77. cIvaradAnAdInIti cIvarAdiparikkhAradAnaM sandhAyAha / yo hi cIvarAdike aTTha parikkhAre, pattacIvarameva vA sotApannAdiariyassa, puthujjanasseva vA sIlasampannassa datvA "idaM parikkhAradAnaM anAgate ehibhikkhubhAvAya paccayo hotU"ti patthanaM paThThapesi, tassa ca sati adhikArasampattiyaM buddhAnaM sammukhIbhAve iddhimayaparikkhAralAbhAya saMvattatIti veditabbaM / vassasatikattherA viya AkappasampannAti adhippAyo / sandassesIti suTTa paccakkhaM katvA dssesi| idhalokatthanti idhalokabhUtaM khandhapaJcakasaGkhAtamatthaM / paralokatthanti etthApi eseva nayo / dassesIti sAmaJalakkhaNato, salakkhaNato ca dassesi / tenAha "anicca"ntiAdi / tattha hutvA abhAvato aniccanti dssesi| udayabbayapaTipILanato dukkhanti dssesi| avasavattanato anattAti dssesi| ime ruppanAdilakkhaNA paJcakkhandhAti rAsaDhena khandhe dssesi| ime cakkhAdisabhAvA nissattanijjIvaDhena aTThArasa dhAtuyoti dssesi| imAni cakkhAdisabhAvAneva dvArArammaNabhUtAni dvAdasa AyatanAnIti dssesi| ime avijjAdayo jarAmaraNapariyosAnA dvAdasa paccayadhammA paTiccasamuppAdoti dssesi| rUpakkhandhassa heTThA vuttanayena paccayato cattAri, khaNato ekanti imAni paJca lakkhaNAni dssesi| tathAti iminA "paJca lakkhaNAnI''ti padaM AkaDDati / dassentoti iti-sado nidassanattho, evanti attho / nirayanti aTThamahAnirayasoLasaussadanirayappabhedaM sabbaso nirayaM dssesi| tiracchAnayoninti apadadvipadacatuppadabahuppadAdibhedaM migapasupakkhisarIsapAdivibhAgaM nAnAvidhaM tiracchAnalokaM / pettivisayanti khuppipAsikavantAsikaparadattUpajIvinijjhAmataNhikAdibhedabhinnaM nAnAvidhaM petasattalokaM / asurakAyanti kAlakaJcikAsuranikAyaM / evaM tAva duggatibhUtaM paralokatthaM vatvA idAni sugatibhUtaM vattuM "tiNNaM kusalAnaM vipAka"ntiAdi vuttaM / vehapphale subhakiNNeyeva saGgahetvA asaJIsu, arUpIpu ca sampattiyA dassetabbAya abhAvato duvineyyatAya "navannaM brahmalokAna"ntveva vuttaM / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.77-77) gaNhApesIti te dhamme samAdinne kaaraapesi| samuttejanaM nAma samAdinnadhammAnaM yathA anupakArakA dhammA parihAyanti, pahIyanti ca, upakArakA dhammA parivaDDanti, visujjhanti ca, tathA nesaM ussAhuppAdananti Aha "abbhussAhasI"ti / yathA pana taM ussAhuppAdanaM hoti, taM dassetuM "idhalokatthaJcevA"tiAdi vuttaM / tAsetvA tAsetvAti paribyattabhAvApAdanena tejetvA tejetvA / adhigataM viya katvAti yesaM katheti, tehi tamatthaM paccakkhato anubhuyyamAnaM viya ktvaa| veneyyAnahi buddhehi pakAsiyamAno attho paccakkhatopi pAkaTataro hutvA upaTThAti / tathA hi bhagavA evaM thomIyati - "Adittopi ayaM loko, ekAdasahi aggibhi / na tathA yAti saMvegaM, sammohapaliguNThito / / sutvAdInavasa ttaM, yathA vAcaM mahesino / paccakkhatopi buddhAnaM, vacanaM suTTu pAkaTa"nti / / tenAha "dttiNskmmkaarnnpnycviistimhaabhyppbhedhii"tiaadi| dvattiMsakammakAraNAni "hatthampi chindantI''tiAdinA (ma0 ni0 1.178) dukkhakkhandhasutte Agatanayena veditabbAni / paJcavIsatimahAbhayAni "jAtibhayaM jarAbhayaM byAdhibhayaM maraNabhaya"ntiAdinA (cULani0 123) tattha tattha sutte Agatanayena veditabbAni | AghAtanabhaNDikA adhikuTTanakaLiGgaraM, yaM "accAdhAna''ntipi vuccati / paTiladdhaguNena codesIti "taMtaMguNAdhigamena ayampi tumhehi paTiladdho, AnisaMso ayampI''ti paccakkhato dassento "kiM ito pubbe evarUpaM atthI''ti codento viya ahosi / tenAha "mahAnisaMsaM katvA kathesI'ti / tappaccayaJca kilamathanti saGghArapavattihetukaM tasmiM tasmiM sattasantAne uppajjanakaparissamaM saMvighAtaM vihesN| idhAti heTThA paThamamaggAdhigamatthAya kathAya / sabbasArUpasamabhAvato sntN| atittikaraparamasukhatAya pnniitN| sakalasaMsArabyasanato 64 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.80-86) mahAjanakAyapabbajjAvaNNanA tAyanatthena taannN| tato nibindahadayAnaM nilIyanaTThAnatAya lennN| Adi-saddena gatipaTisaraNaM paramassAsoti evamAdInaM saGgaho / mahAjanakAyapabbajjAvaNNanA 80. saGghappahonakAnaM bhikkhUnaM abhAvA "saGghassa aparipuNNattA"ti vuttaM / dve aggasAvakA eva hi tadA ahesuM / cArikAanujAnanavaNNanA 86. "kadA udapAdI"ti pucchaM "sambodhito''tiAdinA saGghapato vissajjetvA puna taM vitthArato dassetuM "bhagavA kirA"tiAdi vuttaM / pitu saGgahaM karonto vihAsi sambodhito "satta saMvaccharAni satta mAse satta divase"ti AnetvA sambandho, taJca kho veneyyAnaM tadA abhAvato | kilajehi bahi chAdApetvA, vatthehi anto paTicchAdApetvA, upari ca vatthehi chAdApetvA, tassa heTThA suvaNNa...pe0... vitAnaM kaaraapetvaa| mAlAvacchaketi pupphamAlAhi vacchAkArena veThite / gandhantareti cATibharitagandhassa antare / puSphAnIti cATiAdibharitAni jalajapupphAni ceva caGkotakAdibharitAni thalajapupphAni c|| kAmaJcAyaM rAjA buddhapitA, tathApi buddhA nAma lokagaruno, na te kenaci vase vattetabbA, atha kho te eva pare attano vase vattenti, tasmA rAjA "nAhaM bhikkhusaGkha demI"ti Aha / dAnamukhanti dAnakaraNUpAya, dAnavattanti attho / na dAni me anujAtAti idAni me dAnaM na anujJAtA, no na anujAnantIti attho / paritassanajIvitanti dukkhajIvikA dAliddiyanti attho / sabbesaM bhikkhUna pahosIti bhagavato aTThasaTTi ca bhikkhusatasahassAnaM bhAgato dAtuM pahosi, na sabbesaM pariyattabhAvena / tenAha "senApatipi attano deyyadhammaM adAsI"ti / jeTTikaTThAneti jeTTikadeviTThAne / 65 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.90-90) tatheva katvAti carapurise ThapetvA / sucinti suddhaM / paNItanti uLAraM, bhAvanapuMsakaJcetaM "ekamanta''ntiAdIsu (pArA0 2) viya | bhajjitvAti madditvA, pILetvAti attho / jAtisappikhIrAdIhiyevAti antojAtasappikhIrAdIhiyeva, amhAkameva gAviAdito gahitasappiAdIhiyevAti attho / 90. parApavAda, parApakAraM, sItuNhAdibhedaJca guNAparAdhaM khamati sahati adhivAsetIti khnti| sA pana yasmA sIlAdInaM paTipakhadhamme savisesaM tapati santapati vidhamatIti paramaM uttamaM tpo| tenAha "adhivAsanakhanti nAma paramaM tapo"ti / "adhivAsanakhantI''ti iminA dhammanijjhAnakkhantito viseseti / titikkhanaM khamanaM titikkhaa| akkharacintakA hi khamAyaM titikkhA-sadaM vaNNenti / tenevAha "khantiyA eva vevcn"ntiaadi| sabbAkArenAti santapaNItanipuNasivakhemAdinA. sabbappakArena / so pabbajito nAma na hoti pabbAjitabbadhammassa apbbaajnto| tasseva tatiyapadassa vevacanaM antthntrttaa| "na hI"tiAdinA taM evatthaM vivarati / uttamatthena paramanti vuccati para-saddassa seTThavAcakattA, "puggalaparopara 'tiAdIsu (a0 ni0 2.7.68; netti0 118) viya / paranti ajhaM / idAni para-sadaM aJapariyAyameva gahetvA atthaM dassetuM "atha vA"tiAdi vuttaM / malassAti paapmlss| apabbAjitattAti anIhaTattA aniraaktttaa| samitattAti nirodhitattA tesaM pApadhammAnaM / "samitattA hi pApAnaM samaNoti pavuccatI"ti hi vuttaM / apica bhagavA bhikkhUnaM pAtimokkhaM uddisanto pAtimokkhakathAya ca sIlapadhAnattA sIlassa ca visesato doso paTipakkhoti tassa niggaNhanavidhi dassetuM Adito "khantI paramaM tapo"ti Aha, tena aniTThassa paTihananUpAyo vutto, titikkhAgahaNena pana iTThassa, tadubhayenapi uppannaM rati abhibhuyya viharatIti ayamattho dassitoti / taNhAvAnassa vUpasamanato nibbAnaM paramaM vadanti buddhaa| tattha khantiggahaNena payogavipattiyA abhAvo dassito, titikkhAgahaNena AsayavipattiyA abhAvo / tathA khantiggahaNena parAparAdhasahatA, titikkhAgahaNena paresu anaparajjhanA dassitA / evaM kAraNamukhena anvayato pAtimokkhaM dassetvA idAni byatirekato taM dassetuM "na hI"tiAdi vuttaM, tena yathA sattAnaM jIvitA voropanaM, pANileDDadaNDAdIhi vibAdhanaJca "parUpaghAto, paraviheThananti vuccati, evaM tesaM mUlasApateyyAvaharaNaM, dAraparAmasanaM, visaMvAdanaM, amaJabhedanaM, pharusavacanena mammaghaTTanaM, 66 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.90-90) cArikAanujAnanavaNNanA niratthakavippalApo, parasantakagijjhanaM, ucchedavindanaM, micchAbhinivesanaJcaupaghAto, viheThanaJca hotIti yassa kassaci akusalassa kammapathassa, kammassa ca karaNena pabbajito, samaNo ca na hotIti dasseti / sabbAkusalassAti sabbassApi dvAdasAkusalacittuppAdasaGgahitassa sAvajjadhammassa / karaNaM nAma tassa attano santAne uppAdananti tappaTikkhepato akaraNaM "anuppAdana"nti vuttaM / "kusalassA"ti idaM "etaM buddhAna sAsananti vakkhamAnattA ariyamaggadhamme, tesaJca sambhArabhUte tebhUmakakusaladhamme sambodhetIti Aha "catubhUmakakusalassA"ti / upasampadAti upasampAdanaM, taM pana tassa samadhigamoti Aha "paTilAbho"ti / cittajotananti cittassa pabhassarabhAvakaraNaM sabbaso parisodhanaM / yasmA aggamaggasamaGgino cittaM sabbaso pariyodapIyati nAma, aggaphalakkhaNe pana pariyodapitaM hoti puna pariyodapetabbatAya abhAvato, iti parinihitapariyodapanataM sandhAyAha "taM pana arahattena hotI"ti / sabbapApaM pahAya tadaGgAdivasenevAti adhippAyo / "sIlasaMvarenA"ti hi iminA tebhUmakassApi saGgahe itarappahAnAnampi saGgaho hotIti, evaJca katvA sabbaggahaNaM samatthitaM hoti / samathavipassanAhIti lokiyalokuttarAhi samathavipassanAhi / sampAdetvAti nipphAdetvA / sampAdanaJcettha hetubhUtAhi phalabhUtassa sahajAtAhipi, pageva purimasiddhAhIti daTThabbaM / kassacIti hInAdIsu kassaci sattassa kassaci upavAdassa, tena davakamyatAyapi upavadanaM paTikkhipati / upaghAtassa akaraNanti etthApi "kassacI"ti AnetvA sambandho / kAyenAti ca nidassanamattametaM manasApi paresaM anatthacintanAdivasena upaghAtakaraNassa vjjetbbttaa| kAyenAti vA ettha arUpakAyassApi saGgaho daTThabbo, na copanakAyakarajakAyAnameva / pa atimokkhanti pakArato ativiya sIlesu mukhyabhUtaM / "atipamokkha"nti tameva padaM upasaggabyattayena vadati / evaM bhedato padavaNNanaM katvA tatvato vadati "uttamasIla"nti / "pAti vA"tiAdinA pAlanato rakkhaNato ativiya mokkhanato ativiya mocanato pAtimokkhanti dasseti / "pApA ati mokkhetIti atimokkho"ti nimittassa kattubhAvena upacaritabbato / yo vA nanti yo vA puggalo naM pAtimokkhasaMvarasIlaM pAti samAdiyitvA avikopento rakkhati, taM "pAtI"ti laddhanAmaM pAtimokkhasaMvarasIle ThitaM mokkhetIti pAtimokkhanti ayamettha sopo, vitthArato pana pAtimokkhapadassa attho visuddhimaggasaMvaNNanAyaM (visuddhi0 TI0 1.14) vuttanayena veditabbo / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (1.91-91) matta tAti bhojane mattaJjatA, sA pana visesato paccayasanissitasIlavasena gahetabbAti Aha "paTiggahaNaparibhogavasena pamANa tA"ti / AjIvapArisuddhisIlavasenApi gavhamAne "pariyesanavissajjanavasenA''tipi vattabbaM / saTTanavirahitanti janasaGghaTTanavirahitaM, nirajanasambAdhaM vivittanti attho| catupaccayasantoso dIpito paccayasantosatAsAmanena itaradvayassApi lakkhaNahAranayena jotitbhaavto| "aTThasamApattivasibhAvAyA"ti iminA payojanadassanavasena yadatthaM vivittasenAsanasevanaM icchitaM, so adhicittAnuyogo vutto| aTTha samApattiyo cettha vipassanAya pAdakabhUtA adhippetA, na yA kAcIti sakalassApi adhicittAnuyogassa jotitabhAvo veditabbo / devatArocanavaNNanA 91. ettAvatAti ettakena suttapadesena / tatthApi ca iminA...pe0... kathanena suppaTividdhabhAvaM pakAsetvAti yojnaa| ca-saddo byatirekattho, tena idAni vuccamAnatthaM ullaGgeti / ekamidAhanti ekaM ahaM / idaM-saddo nipAtamattaM / Adi-saddena "bhikkhave samaya"nti evamAdi pATho saGgahito / ahaM bhikkhave ekaM samayanti evaM pettha padayojanA / subhagavaneti subhagattA subhagaM, sundarasirikattA, sundarakAmattA vAti attho / subhagahi taM sirisampattiyA, sundare cettha kAme manussA patthenti / bahujanakantatAyapi taM subhagaM / vanayatIti vanaM, attasampattiyA attani sinehaM uppAdetIti attho / vanute iti vA vanaM, attasampattiyA eva "maM paribhuJjathA"ti satte yAcati viyAti attho| subhagaJca taM vanaJcAti subhagavanaM, tasmiM subhgvne| aTThakathAyaM pana kiM iminA papaJcenAti "evaM nAmake vane"ti vuttaM / kAmaM sAlarukkhopi "sAlo''ti vuccati, yo koci rukkhopi vanappati jettttkrukkhopi| idha pana pacchimo eva adhippetoti Aha "vanappatijeTThakassa mUle"ti / mUlasamugdhAtavasenAti anusayasamucchindanavasena / na vihAyantIti akuppadhammatAya na vijahanti / "na kaJci sattaM tapantIti atappA"ti idaM tesu tassA samajAya niruLhatAya vuttaM, aJathA sabbepi suddhAvAsA na kaJci sattaM tapantIti atappA nAma siyuM / "na vihAyantI"tiAdinibbacanesupi eseva nyo| sundaradassanAti dassanIyAti ayamatthoti Aha "abhirUpA"tiAdi / sundarametesaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1.91-91) devatArocanavaNNanA dassananti sobhanametesaM cakkhunA dassanaM, viJJaNena dassanaM pIti attho / sabbe heva... pe0... jeTThA paJcavokArabhave tato visidvAnaM abhAvato / sattannaM buddhAnaM vasenAti sattannaM sammAsambuddhAnaM apadAnavasena / avihehi ajjhina ekena avihAbrahmanA kathitA tehi sabbehi kathitA nAma hontIti vuttaM " tathA avihehI 'ti / eseva nayo sesesupi / tenAha bhagavA " devatA maM etadavocu "nti| yaM pana pALiyaM " anekAni devatAsatAnI "ti vuttaM taM sabbaM pacchA attano sAsane visesaM adhigantvA tattha uppannAnaM vasena vuttaM / anusandhidvayampIti dhammadhAtupadAnusandhi, devatArocanapadAnusandhIti duvidhaM anusandhiM / niyyAtentoti nigamento / yaM pattha atho avibhattaM, taM suviJJeyyamevAti / mahApadAna suttavaNNanAya lInatthappakAsanA / 69 69 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. mahAnidAnasuttavaNNanA nidAnavaNNanA 95. janapadinoti janapadavanto, janapadassa vA issarasAmino rAjakumArA gottavasena kurU nAma / tesaM nivAso yadi eko janapado, kathaM bahuvacananti Aha " ruLhisaddenA "ti / akkharacintakA hi Idisesu ThAnesu yutte viya IdisaliGgavacanAni icchanti / ayamettha ruLhi yathA aJJatthApi " aGgesu viharati, mallesu viharatI 'ti ca / tabbisesanepi janapadasadde jAtisadde ekavacanameva / aTThakathAcariyA panAti pana - saddo visesatthajotano, tena "puthuatthavisayatAya evetaM puthuvacana "nti "bahuke panA "tiAdinA vakkhamAnaM visesaM joteti / sutvAti mandhAtumahArAjassa AnubhAvadassanAnusArena paramparAnugataM kathaM sutvA / anuyAyA anuvicarantena / etesaM ThAnanti candimasUriyamukhena cAtumahArAjikabhavanamAha / tenAha " tattha agamAsI "tiAdi / soti mandhAtumahArAjA / cAtumahArAjikarajjaM / gahetvAti sampaTicchitvA / puna pucchi pariNAyakaratanaM / dovArikabhUmiyaM tiTThanti sudhammAya devasabhAya, devapurassa ca catUsu dvAresu ArakkhAya adhigatattA / "dibbarukkhasahassapaTimaNDita "nti idaM "cittalatAvana "ntiAdIsupi yojetabbaM / pathaviyaM patiTThAsIti bhassitvA pathaviyA AsannaTTAne aTTAsi / na hi cakkaratanaM bhUmiyaM patati, tathAThitaJca nacirasseva antaradhAyi tenattabhAvena cakkavattiissariyassa abhAvato / "cirataraM kAlaM ThatvA" ti apare / rAjA ekakova agamAsi attano AnubhAvena / manussabhAvoti manussagandhasarIranissandAdimanussabhAvo / pAturahosIti devaloke pavattivipAkadAyino aparApariyAya vedanIyassa kammassa katokAsattA sabbadA soLasavassuddesikatA mAlAmilAyanAdi dibbabhAvo pAturahosi / tadA manussAnaM 70 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.95-95) nidAnavaNNanA asoyyAyukatAya sakkarajaM kaaretvaa| "kiM me iminA upaddharajjenA"ti atricchatAya atittov| manussaloke utuno kakkhaLatAya vAtAtapena phuTThagatto kaalmkaasi| avayavesu siddho viseso samudAyassa visesako hotIti ekampi raTuM bahuvacanena vohriyti| da-kArena atthaM vaNNayanti niruttinayena / kammAsoti kammAsapAdo vuccati uttarapadalopena yathA "rUpabhavo rUpa"nti / kathaM pana so "kammAsapAdo"ti vuccatIti Aha "tassa kirA"tiAdi / damitoti ettha kIdisaM damanaM adhippetanti Aha "porisAdabhAvato pttisedhito"ti| "ime pana therAti majjhimabhANakA"ti keci| apare pana "aTThakathAcariyA''ti, "dIghabhANakA"ti vadanti / ubhayathApi cULakammAsadammaM sandhAya tathA vadanti / yakkhiniputto hi kammAsapAdo alInasattukumArakAle (cariyA0 2.75) bodhisattena tattha dmito| sutasomakAle (jA0 2.21.371) pana bArANasirAjA porisAdabhAvapaTisedhanena yattha damito, taM mahAkammAsadammaM nAma | "putto"ti vatvA "atrajoti vacanaM orasaputtabhAvadassanatthaM / yehi Avasitappadeso "kururaTTha"nti nAma labhi, te uttarakuruto AgatamanussA tattha rakkhitaniyAmeneva paJca sIlAni rakkhiMsu / tesaM divAnugatiyA pacchimajanatAti so desadhammavasena avicchedato pavattamAno kuruvattadhammoti paJAyittha / ayaJca attho kurudhammajAtakena dIpetabbo / so aparabhAge paThamaM yattha saMkiliTTho jAto, taM dassetuM "kururaTThavAsIna"ntiAdi vuttaM / yattha bhagavato vasanokAsabhUto koci vihAro na hoti, tattha kevalaM gocaragAmakittanaM nidAnakathAya pakati yathA taM sakkesu viharati devadahaM nAma sakyAnaM nigamoti imamatthaM dassento "avasanokAsato"tiAdimAha / "AyasmA"ti vA "devAnaM piyA'ti vA "tatra bhava"nti vA piyasamudAhAro esoti Aha "AyasmAti piyavacanameta"nti / tayidaM piyavacanaM garugAravavasena vuccatIti Aha "gAravavacanameta"nti / atidUraaccAsannavajjanena nAtidUranAccAsannaM nAma gahitaM, taM pana avakaMsato ubhinnaM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dIghanikAye mahAvaggaTIkA pasAritahatthAnaM saGghaTTanena veditabbaM / cakkhunA cakkhuM Ahacca daTThabbaM hoti, tenApi agAravameva kataM hoti / gIvaM parivattetvAti parivattanavasena gIvaM pasAretvA sahassa bhaNDikaM kulasaGgahatthAyAti kulAnuddayatAvasena kulAnaM anuggahanatthAya nikkhipanto viya bhikkhapaTiggaNhanena tesaM mahato puJJAbhisandassa jananena / paTisammajjitvAti antevAsikehi sammajjanaTThAnaM sakkaccakAritAya puna sammajjitvA / tikkhattunti " Adito paTThAya anta "ntiAdinA vuttacaturAkArUpasaJhite tayo vAre, tenassa dvAdasakkhattuM sammasitabhAvamAha / 6. " amhAkaM bhagavato gambhIrabhAveneva kathitattA sesabuddhehipi evameva kathitoti dhammanvaye ThatvA vuttaM "sabbabuddhehi... pe0... kathito 'ti / sAlindanti saparibhaNDaM / "sineruM ukkhipanto viyAti iminA tAdisAya desanAya sudukkarabhAvamAha / suttameva " suttantakatha" nti Aha dhammakkhandhabhAvato / yathA vinayapaNNattibhUmantarasamayantarAnaM vijAnanaM anaJJasAdhAraNaM sabbaJJataJANasseva visayo, evaM antadvayavinimuttassa kArakavedakarahitassa paccayAkArassa vibhajanaM pIti dassetuM "buddhAnaJhI "tiAdi AraddhaM / tattha ThAnAnIti kAraNAni | gajjitaM mahantaM hotIti taM desetabbasseva anekavidhatAya, duvijJeyyatAya ca nAnAnayehi pavattamAnaM desanAgajjitaM mahantaM vipulaM, bahubhedaJca hoti / JANaM anupavisatIti tato eva desanAJANaM desetabbadhamme vibhAgaso kurumAnaM anu anu pavisati, tena anupavissa ThitaM viya hotIti attho / buddhaJANassa mahantabhAvo paJJAyatIti evaMvidhassa nAma dhammassa desakaM, paTivedhakaJcAti buddhAnaM desanAJANassa, paTivedhaJANassa ca uLArabhAvo pAkaTo hoti / ettha ca kiJcApi "sabbaM vacIkammaM buddhassa bhagavato JANapubbaGgamaM ANAnuparivatta "nti (mahAni0 69, 169 cULani0 85 paTi0 ma0 3.5; netti0 14) vacanato sabbApi bhagavato desanA JANarahitA natthi, sIhasamAnavuttitAya sabbattha samAnappavatti / desetabbavasena pana desanA visesato ANena anupaviTThA, gambhIratarA ca hotIti daTTabbaM / kathaM pana vinayapaJJattiM patvA desanA tilakkhaNabhAhatA suJatapaTisaMyuttA hotIti ? tatthApi sannisinnaparisAya ajjhAsayAnurUpaM pavattamAnA desanA saGghArAnaM aniccatAdivibhAvanaM, sabbadhammAnaM attattaniyatAbhAvappakAsanaJca hoti / te vAha 'anekapariyAyena dhammiM kathaM katvA"tiAdi / ApajjAti patvA yathA ANakoJcanAdaM vissajjeti, evaM pApuNitvA / (2.95 - 95) 72 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.95-95) ussAdanAvaNNanA pamANAtikkameti aparimANatthe "yAvaJcidaM tena bhagavatA''tiAdIsu (dI0 ni0 1.4) viya / aparimeyyabhAvajotano hi ayaM yAva-saddo / tenAha "atigambhIro attho"ti / avabhAsatIti Ayati upaTThAti / ANassa tathA upaTTAnahi sandhAya "dissatI"ti vuttaM / nanu esa paTiccasamuppAdo ekantagambhIrova, tattha kasmA gambhIrAvabhAsatA jotitAti ? saccametaM, ekantagambhIratAdassanatthameva panassa gambhIrAvabhAsaggahaNaM / tasmA aJattha labbhamAnaM catukoTikaM byatirekamukhena nidassetvA taM evassa ekantagambhIrataM vibhAvetuM "ekahI"tiAdi vuttaM / etaM natthIti agambhIro, agambhIrAvabhAso cAti etaM dvayaM natthi, tena yathAdassite catukoTike pacchimA eka koTi labbhatIti dasseti / tenAha "ayahI"tiAdi / yehi gambhIrabhAvehi paTiccasamuppAdo "gambhIro"ti vuccati, te catUhi upamAhi ulliGgento "bhavaggaggahaNAyA"tiAdimAha / yathA bhavaggaM hatthaM pasAretvA gahetuM na sakkA dUrabhAvato, evaM saGkhArAdInaM avijjAdipaccayasambhUtasamudAgataTTho pAkatikajANena gahetuM na sakkA / yathA sineruM bhinditvA mijaM pabbatarasaM pAkatikapurisena nIharituM na sakkA, evaM paTiccasamuppAdagate dhammatthAdike pAkatikajANena bhinditvA vibhajja paTivijjhanavasena jAnituM na sakkA / yathA mahAsamudaM pAkatikapurisassa bAhudvayena padhArituM na sakkA, evaM vepullaTena mahAsamuddasadisaM paTiccasamuppAdaM pAkatikajANena desanAvasena padhArituM na sakkA / yathA mahApathaviM parivattetvA pAkatikapurisassa pathavojaM gahetuM na sakkA, evaM "itthaM avijjAdayo saGkhArAdInaM paccayA hontI"ti tesaM paccayabhAvo pAkatikajANena nIharitvA gahetuM na sakkAti / evaM catubbidhagambhIratAvasena catasso upamA yojetabbA / pAkatikajANavasena cAyamatthayojanA katA diTThasaccAnaM tattha paTivedhasabhAvato, tathApi yasmA sAvakAnaM, paccekabuddhAnaJca tattha sappadesameva ANaM, buddhAnaMyeva nippadesaM, tasmA vuttaM "buddhavisayaM paha"ntiAdi / ussAdentoti pAya ukkaMsento, uggaNhantoti attho / apasAdentoti nibbhacchanto, niggaNhantoti attho / ussAdanAvaNNanA tenAti mahApAbhAvena / tatthAti therassa satipi uttAnabhAve, Jain Education Interational Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.95-95) paTiccasamuppAdassaaJjesaM gambhIrabhAve / subhojanarasapuTussAti sundarena bhojanarasena positassa / katayogassAti nibaddhapayogena ktpricyss| mallapAsANanti / mallehi mahabbaleheva ukkhipitabbapAsANaM / kuhiM imassa bhAriyavAnanti kasmiM passe imassa pAsANassa garutarappadesoti tassa sallahukabhAvaM dIpento vadati / timirapiGgaleneva dIpenti tassa mahAvipphArabhAvato | tenAha "tassa kirA"tiAdi / pakkuthatIti pakkuthantaM viya parivattati parito vivattati / lakkhaNavacanavhetaM / piTThiyaM sakalinapadakApiTuM | kAyUpapanassAti mahatA kAyena upetassa, mahAkAyassAti attho / piJchavaTTIti pinychklaapo| supaNNavAtanti nAgaggahaNAdIsu pakkhapapphoTanavasena uppajjanakavAtaM / pubbUpanissayasampattikathAvaNNanA "pubbUpanissayasampattiyA"tiAdinA uddiDhakAraNAni vitthArato vivarituM "ito kirA"tiAdi vuttaM / tattha itoti ito kppto| satasahassimeti stshssme| haMsAvatI nAma nagaraM ahosi jAtanagaraM / dhurapattAnIti bAhirapattAni, yAni dIghatamAni / kaniTThabhAtAti vemAtikabhAtA kaniTTho yathA amhAkaM bhagavato nandatthero / buddhAnahi sahodarA bhAtaro nAma na honti / kathaM jeTTA tAva na uppajjanti, kaniTThAnaM pana asambhavo eva / bhoganti vibhvN| upasantoti corajanitasaGghobhavUpasamena upasanto jnpdo| Dhe sATake nivAsetvAti sATakadvayameva attano kAyaparihArikaM katvA itaraM sabbasambhAra attato mocetvA / pattaggahaNatthanti antopakkhittauNhabhojanattA aparAparaM hatthe parivattentassa pattaggahaNatthaM / uttarisATakanti attano uttarisATakaM / etAni pAkaTThAnAnIti etAni yathAvuttAni bhagavato desanAya pAkaTAni therassa puJjakaraNaTThAnAni / 74 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.95-95) titthavAsAdivaNNanA paTisandhiM gahetvAti amhAkaM mahAbodhisattassa paTisandhiggahaNadivase eva paTisandhiM gatvA / titthavAsAdivaNNanA uggahaNaM pALiyA uggahanaM / savanaM atthasavanaM / paripucchanaM gaNThiTThAnesu atthaparipucchanaM / dhAraNaM pALiyApi pALiatthassapi citte ThapanaM / sabbaJcetaM idha paTiccasamuppAdavasena veditabbaM / sotApannAnaJca...pe0.. upaTThAti tattha sammohaviddhaMsanena "yaM kiJci samudayadhammaM, sabbaM taM nirodhadhamma"nti (dI0 ni0 1.298 saM0 ni0 3.5.1081; mahAva0 16; cULani0 4, 7, 8) attapaccakkhavasena upaTTAnato / nAmarUpaparicchedoti saha paccayena nAmarUpassa paricchijja avabodho / 44 75 paTiccasamuppAdagambhIratAvaNNanA 'atthagambhIratAyA 'tiAdinA saGkSepato vuttamatthaM vivarituM " tatthA" tiAdi AraddhaM / jAtipaccayasambhUtasamudAgataTThoti jAtipaccayato sambhUtaM hutvA sahitassa attano paccayAnurUpassa jarAmaraNassa uddhaM uddhaM AgatabhAvo, anupavattatthoti attho / atha vA sambhUtaTTho ca samudAgataTThI ca sambhUtasamudAgataTTho / "na jAtito jarAmaraNaM na hoti," na ca jAtiM vinA "aJJato hotI "ti hi jAtipaccayasambhUtaTTho vutto, itthaJca ta samudAgacchatIti jAtipaccayasamudAgataTTho, yA yA jAti yathA yathA paccayo hoti, tadanurUpapAtubhAvoti attho / so anupacitakusalasambhArAnaM ANassa tattha p agAdhaTTena gmbhiiro| sesapadesupi eseva nayo / avijjAya saGghArAnaM paccayaTThoti yenAkArena yadavatthA avijjA saGghArAnaM paccayo hoti / yena hi pavattiAkArena, yAya ca avatthAya avatthitA avijjA tesaM tesaM saGghArAnaM paccayo hoti, tadubhayassapi duravabodhanIyato avijjA saGghArAnaM navahi AkArehi paccayaTTho anupacitakusalasambhArAnaM ANassa tattha appatiTThatAya agAdhaTThena gambhIro / esa nayo sesapadesupi / 75 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.95-95) katthaci anulomato desIyati, katthaci paTilomatoti idha pana paccayuppAdA paccayuppannuppAdasaGkhAto anulomo, paccayanirodhA paccayuppannanirodhasaGkhAto ca paTilomo adhippeto | Adito pana paTThAya antagamanaM anulomo, antato ca AdigamanaM paTilomoti adhippeto / Adito paTThAya anulomadesanAya, antato paTThAya paTilomadesanAya ca tisandhi ctusngkepo| "ime bhikkhave cattAro AhArA kiM nidAnA"tiAdikAya (saM0 ni0 1.2.11) ca vemajjhato paTThAya paTilomadesanAya, "cakkhuJca paTicca rUpe ca uppajjati cakkhuviANaM, tiNNaM saGgati phasso, phassapaccayA vedanA'tiAdikAya (saM0 ni0 1.2.43, 45) anulomadesanAya ca dvisandhi tisngkepo| "saMyojaniyesu bhikkhave dhammesu assAdAnupassino viharato taNhA pavaDDati, taNhApaccayA upAdAna''ntiAdIsu (saM0 ni0 1.2.53, 57) ekasandhi dvisngkepo| ekaGgo hi paTiccasamuppAdo desito| labbhateva hi so "tatra bhikkhave sutavA ariyasAvako paTiccasamuppAdaMyeva sAdhukaM yoniso manasi karoti 'iti imasmiM sati idaM hoti...pe0... nirujjhatI'ti / sukhavedaniyaM bhikkhave phassaM paTicca uppajjati sukhavedanA'ti (saM0 ni0 1.2.62) imassa suttassa vasena veditbbo| iti tena tena kAraNena tathA tathA pavattetabbattA paTiccasamuppAdo desanAya gambhIro / tenAha "ayaM desanAgambhIratA"ti / na hi tattha sabbataJANato ajhaM ANaM patidvaM labhati / "avijjAya panA"tiAdIsu jAnanalakkhaNassa jANassa paTipakkhabhUto avijjAya ajnyaannttttho| ArammaNassa paccakkhakaraNena dassanabhUtassa paTipakkhabhUto adssnttttho| yenesA attano sabhAvena dukkhAdInaM yAthAvasarasaM paTivijjhituM na deti chAdetvA pariyonandhitvA tiTThati, so tassA saccAsampaTivedhaTTho | abhisaGgharaNaM saMvidhAnaM, pakappananti attho / AyUhanaM sampiNDanaM, sampayuttadhammAnaM attano kiccAnurUpatAya rAsIkaraNanti attho / apuJAbhisaGkhArekadeso sraago| aJjo viraago| rAgassa vA appaTipakkhabhAvato rAgappavaDDako, rAguppattipaccayo ca sabbopi apuJAbhisaGghAro sraago| itaro tabbidUrabhAvato viraago| "dIgharattaM hetaM bhikkhave assutavato puthujjanassa ajjhositaM mamAyitaM parAmaTuM 'etaM mama, esohamasmi, eso me attAti" (saM0 ni0 1.2.61) attaparAmAsassa vijJANaM visesato vatthu vuttanti vijJANassa suJataho gmbhiiro| attA vijAnAti saMsaratIti sabyApAratAsaGgrantiabhinivesabalavatAya abyApAraasantipaTisandhipAtabhAvadA ca gambhIrA / nAmarUpassa paTisandhikkhaNe ekatova uppAdo ekuppAdo, pavattiyaM visuM visuM yathArahaM ekuppaado| nAmassa rUpena, rUpassa ca nAmena asampayogato vinimbhogo nAmassa 76 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.95-95) paTiccasamuppAdagambhIratAvaNNanA 77 nAmena, rUpassa ca rUpena ekaccassa ekaccena avinibbhogo (nAmassa nAmena avinibbhogo vibha0 mUla0 TI0 242) yojetabbo / ekuppAdekanirodhehi avinibbhoge adhippete so rUpassa ca ekakalApapavattino rUpena labbhatIti / atha vA ekacatuvokArabhavesu nAmarUpAnaM asahavattanato acamanaM vinibbhogo, paJcavokArabhave sahavattanato avinibbhogo ca veditbbo| nAmassa ArammaNAbhimukhaM namanaM nmnttttho| rUpassa virodhipaccayasamavAye visadisuppatti ruppnttttho| indriyapaccayabhAvo adhiptiyttttho| "lokopeso, dvArApesA, khettaM peta''nti vuttalokAdiattho cakkhAdIsu paJcasu yojetbbo| manAyatanassa pana lujjanato, manosamphassAdInaM dvArakhettabhAvato ca ete atthA veditbbaa| ApAthagatAnaM rUpAdInaM pakAsanayogyatAlakkhaNaM obhAsanaM cakkhAdInaM visayibhAvo, manAyatanassa vijAnanaM / saTTanaTTho visesato cakkhusamphassAdInaM paJcannaM, itare channampi yojetabbA | phusanaJca phassassa sabhAvo / saGghaTTanaM raso, itare upaTThAnAkArA | ArammaNarasAnubhavanaTTho rasavasena vutto, vedayitaTTho lkkhnnvsen| sukhadukkhama ajjhattabhAvo yathAkkama tissannaM vedanAnaM sabhAvavasena vutto| "attA vedayatI"ti abhinivesassa balavabhAvato nijjIvaTTho vedanAya gmbhiiro| nijjIvAya vA vedanAya vedayitaM nijjIvavedayitaM, so eva atthoti nijjiivvedyitttttho| sappItikataNhAya abhinnditttttho| balavatarataNhAya gilitvA pariniTThApanaM ajjhosaanttttho| itare pana jeTThabhAvaosAraNasamuddaduratikkamaapAripUrivasena veditbbaa| AdAnaggahaNAbhinivesA catannampi upAdAnAnaM samAnA. parAmAsado dipAdAnAdInameva. tathA daratika "diTThikantAro'"ti (dha0 sa0 392) hi vacanato diTThInaM durtikkmtaa| daLhaggahaNattA vA catunnampi duratikkamaTTho yojetabbo / yonigatiThitinivAsesukhipananti samAse bhummavacanassa alopo dabbo / evanhi tena AyahanAbhisaGkaraNapadAnaM samAso hoti / yathA tathA jAyanaM jaatiattho| tassA pana sannipAtato jAyanaM sjjaatiattho| mAtakacchiM okkamitvA viya jAyanaM okkntiattho| so jAtito nibbattanaM nibbttiattho| kevalaM pAtubhavanaM paatubhaavho| jarAmaraNaGgaM maraNappadhAnanti tassa maraNaTThA eva khayAdayo gambhIrAti dassitA / uppannauppannAnahi navanavAnaM khayena kamena khaNDiccAdiparipakkapavattiyaM loke 77 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.95-95) jarAvohAroti / khayaTTho vA jarAya vuttoti dttttbbo| navabhAvApagamo hi "khayo"ti vattuM yuttoti vipariNAmaTTho dvinnampi vasena yojetabbo, santativasena vA jarAya khayavayabhAvA, sammutikhaNikavasena maraNassa bhedavipariNAmaTThA yojetbbaa| avijjAdInaM sabhAvo paTivijjhIyatIti paTivedho / vuttajhetaM nidAnakathAyaM "tesaM tesaM vA tattha tattha vuttadhammAnaM paTivijjhitabbo salakkhaNasaGghAto aviparItasabhAvo paTivedho''ti / (dI0 ni0 aTTha0 paThamamahAsaGgItikathA; abhi0 aThTha0 nidAnakathA) so hi avijjAdInaM sabhAvo maggajANeneva asammohapaTivedhavasena paTivijjhitabbato aANassa alabbhaneyyapatidvatAya agAdhaTena gmbhiiro| sA sabbApIti sA yathAvuttA saGkhapato catubidhA vitthArato anekappabhedA sabbApi paTiccasamuppAdassa gambhIratA therassa uttAnakA viya upaTTAsi catUhi aGgehi samannAgatattA / udAhu aosampIti "mahaM tAva esa paTiccasamuppAdo uttAnako hutvA upaTThAti, kiM nu kho a sampi evaM uttAnako hutvA upaTThAtI"ti mA evaM avaca mayAva dinnanaye catusaccakammaTThAnavidhimhi ThatvA / apasAdanAvaNNanA oLArikanti vatthuvItikkamasamatthatAvasena thUlaM / kAmaM kAmarAgapaTighAyeva atthato kAmarAgapaTighasaMyojanAni, kAmarAgapaTighAnusayA ca, tathApi aJjoyeva saMyojanaTTho bandhanabhAvato, aJjo anusayanaTTho appahInabhAvena santAne thAmagamananti katvA, iti kiccavisesavisiTThabhede gahetvA "cattAro kilese"ti ca vuttaM / eseva nayo itaresupi / aNusahagateti aNusabhAvaM upgte| tabbhAvattho hi ayaM sahagata saddo "nandirAgasahagatA"tiAdIsu (dI0 ni0 2.400; ma0 ni0 1.91, 133, 460; 3.374; saM0 ni0 3.5.1081; mahAva0 14; vibhaM0 203; paTi0 ma0 1.34; 2.30) viya / yathA uparimaggAdhigamanavasena saccasampaTivedho paccayAkArapaTivedhavasena, evaM sAvakabodhipaccekabodhisammAsambodhiadhigamanavasenapi saccasampaTivedho paccayAkArapaTivedhavasenevAti dassetuM "kasmA cA"tiAdi vuttaM / sabbathAvAti sabbappakAreneva kiJcipi pakAraM asesetvAti attho| ye katAbhinIhArAnaM mahAbodhisattAnaM vIriyassa ukkaTThamajjhimamudutAvasena bodhisambhArasambharaNe kAlabhedA icchitA, te dassento "cattAri, aTTha, soLasa vA asaGkhyeyyAnI"ti Aha, svAyamattho cariyApiTakavaNNanAya gahetabbo / sAvako 18 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.95 - 95 ) apasAdanAvaNNanA padesatrANe Thitoti sAvako hutvA sekkhabhAvato tatthApi padesatrANe Thito / buddhAnaM kathAya "taM tathAgato abhisametI' 'tiAdikAya paccanIkaM hoti / anaJJasAdhAraNassa hi vasena buddhAnaM sIhanAdo, na aJJasAdhAraNassa / "vAyamantassevA "ti iminA visesato ANasambhArasambharaNaM paJJApAramitApUraNaM vadati / tassa ca sabbampi puJJa upanissayo / " esa devamanussAnaM, sabbakAmadado nidhi / yaM yadevAbhipatthenti, sabbametena labbhatI 'ti / / ( khu0 pA0 8.10 ) - 79 hi vRttaM / tasmA mahAbodhisattAnaM sabbesampi puJJasambhAro yAvadeva JANasambhArattho sammAsambodhisamadhigamasamatthattAti Aha " paccayAkAraM ... pe0... natthI" ti / idAni paccayAkArapaTivedhasseva vA mahAnubhAvatAdassanamukhena paTiccasamuppAdasseva paramagambhIrataM dassetuM "avijjA"ti Adi vRttaM / navahi AkArehIti uppAdAdIhi navahi AkArehi / avijjA hi saGghArAnaM uppAdo hutvA paccayo hoti, pavattaM hutvA nimittaM, AyUhanaM, saMyogo, palibodho, samudayo, hetu, paccayo hutvA paccayo hoti / evaM saGghArAdayo viJJANAdInaM / vRttataM paTisambhidAmagge "kathaM paccayapariggahe paJJA dhammaTThitiJANaM ? avijjA saGghArAnaM uppAdaTThiti ca pavattaTThiti ca nimittaTThiti ca AyUhanaTThiti ca saJagaTThati ca palibodhaTThiti ca samudayaTThiti ca hetuTThiti ca paccayaTThiti ca imehi navahAkArehi avijjApaccayA saGghArA paccayasamuppannA 'tiAdi (paTi0 ma0 1.45) / tattha navahAkArehIti navahi paccayabhAvUpagamanAkArehi / uppajjati etasmA phalanti uppAdo, phaluppattiyA kAraNabhAvo / sati ca avijjAya saGghArA uppajjanti, nAsati, tasmA avijjA saGghArAnaM uppAdo hutvA paccayo hoti / tathA avijjAya sati saGghArA pavattanti nIyanti ca / yathA ca bhavAdIsu khipanti evaM tesaM avijjA paccayo hoti / tathA AyUhanti phaluppattiyA ghaTenti, saMyujjanti attano phalena / yasmiM santAne sayaM uppannA, taM palibundhanti / paccayantarasamavAye udayanti uppajjanti / hinoti ca saGghArAnaM kAraNabhAvaM gacchati / paTicca avijjaM saGghArA ayanti pavattantIti evaM avijjAya saGghArAnaM kAraNabhAvUpagamanavisesA uppAdAdayo veditabbA / tattha tathA saGghArAdInaM viJJANAdIsu uppAdaTThitiAdIsupi / tiTThati etenAti Thiti, kAraNaM / uppAdo eva Thiti 79 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 dIghanikAye mahAvaggaTIkA uppAdaTThiti / eseva nayo sesesupi / " paccayo hotI "ti idaM idha lokanAthena tadA paccayapariggahassa AraddhabhAvadassanaM / so ca Arambho jAyAruLaho "yathA ca purimehi mahAbodhisattehi bodhimUle pavattito, tathaiva ca pavattito 'ti / acchariyavegAbhihatA dasasahassilokadhAtu saGkampi sampakampIti dassento " diTThamattevA" ti AdimAha / etassa dhammassAti etassa paTiccasamuppAdasaJJitassa dhammassa / so pana yasmA atha bhavAnaM tenAha " etassa paccayadhammassA 'ti, jAti AdInaM jarAmaraNAdipaccayatAyAti attho / nAmarUpaparicchedo, tassa ca paccayapariggaho na paThamAbhinivesamattena hoti, atha kho tattha aparAparaM jANuppattisaJjitena anu anu bujjhanena, tadubhayAbhAvaM pana dassento "jAtapariJAvasena ananubujjhanA"ti Aha / niccasaJJAdInaM pajahanavasena vattamAnA vipassanA dhamme ca paTivijjhantI eva nAma hoti paripakkhavikkhambhanena tikkhavisadabhAvApattito, tadadhiTThAnabhUtA ca tIraNapariJa, ariyamaggo ca pariJJApahAnAbhisamayavasena pavattiyA tIraNapahAnapariJJAsaGgaho cAti tadubhayapaTivedhAbhAvaM dassento "tIraNa... pe0... appaTivijjhanA "ti Aha / tantaM vacca vatthavInanatthaM tantavAyehi daNDake AsaJjitvA pasAritasuttapaTTI tanIyatIti katvA / taM pana suttasantAnAkulatAya nidassanabhAvena Akulameva gahitanti Aha "tantaM viya AkulakajAtA'ti / saGkSepato vuttamatthaM vitthArato dassetuM "yathA nAmA "tiAdi vRttaM / samAnenti pubbena paraM samaM katvA AnetuM, avisamaM ujuM kAtunti attho / AkulaM tantAkulaM, tantAkulaM viya jAtA bhUtAti tantAkulajAtA / majjhimaM paTipadaM anupagantvA antadvayapatanena paccayAkAre khalitA AkulA byAkulA honti / teneva antadvayapatanena taMtaMdiTTigAhavasena paribbhamantA ujukaM dhammaTTiti kathaM paTipajjituM na jAnanti / tenAha "na sakkonti taM paccayAkAraM ujuM kAtu " nti / dve bodhisatteti paccekabodhisattamahAbodhisatte / attano dhammatAyAti attano sabhAvena, paropadesena vinAti attho / tattha tattha guLakajAtanti tasmiM tasmiM ThAne jAtaguLakampi gaNThIti suttagaNThi / tato eva gaNThibaddhaM baddhagaNThikaM / paccayesu pakkhalitvAti aniccadukkhAnattAdisabhAvesu paccayadhammesu niccAdiggAhavasena pakkhalitvA / paccaye ujuM kAtuM asakkontAti tasseva niccAdiggAhassa avissajjanato paccayadhammanimittaM attano dassanaM ujuM kAtuM asakkontA idaMsaccAbhinivesakAyagandhavasena gaNThakajAtA hontIti Aha " dvAsaTThi... pe0... gaNThibaddhAti / ye hi keci samaNA vA brAhmaNA vA sassatadiTThiAdidiTThiyo nissitA allInA / (2.95-95) 80 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.95 - 95 ) paTiccasamuppAdavaNNanA vinanato "kulA "ti itthiliGgavasena laddhanAmassa tantavAyassa gaNThikaM nAma AkulabhAvena aggato vA mUlato vA duviJJeyyAyeva khalitatantasuttanti Aha "kulAgaNThikaM vuccati pesakArakaJjiyasutta "nti / sakuNikAti kulAvakasakuNikA / rukkhasAkhAsu olambanakulAvakA hoti / tahi sA kulAvakaM tato tato tiNahIrAdike AtvA tathA vinandhati, yathA te pesakArakajiyasuttaM viya aggena vA aggaM mUlena vA mUlaM samAnetuM vivecetuM vA na sakkA / tenAha " yathA hI "tiAdi / tadubhayampa "kulAgaNThika "nti vuttaM kaJjiyasuttaM, kulAvakaJca / purimanayenevAti "evameva sattA' tiAdinA pubbe vuttanayeneva / kAmaM muJjapabbatiNAni yathAjAtAnipi dIghabhAvena patitvA araJJaTThAne aJJama vinandhitvA AkulabyAkulAni hutvA tiTThanti tAni pana na tathA dubbiveciyAni, yathA rajjubhUtAnIti dassetuM "yathA tAnI" tiAdi vRttaM / sesamettha heTThA vuttanayameva / 81 44 apAyAti avaDDitA, sukhena, sukhahetunA vA virahitAti attho / dukkhassa gatibhAvatoti ApAyikassa dukkhassa pavattiTThAnabhAvato / sukhasamussayatoti abbhudayato / vinipatitattAti virUpaM nipatitattA yathA tenattabhAvena sukhasamussayo na hoti, evaM nipatitattA / itaroti saMsAro / nanu 'apAya ''ntiAdinA vuttopi saMsAro evAti ? saccametaM, nirayAdInaM pana adhimattadukkhabhAvadassanatthaM apAyAdiggahaNaM / gobalIbaddaAyenAyamattho veditabbo / khandhAnaJca paripATIti paJcannaM khandhAnaM hetuphalabhAvena aparAparaM pavatti / abbocchinnaM vattamAnAti avicchedena pavattamAnA / taM sabbampIti taM "apAya"ntiAdinA vuttaM sabbaM apAyadukkhaJceva vaTTadukkhaJca / "mahAsamudde bAtukkhittanAvA viyA "ti idaM paribbhamaTThAnassa mahantadassanatthaJceva paribbhamanassa anavaTThitatAdassanatthaJca " upamAya / yantesu yuttagoNo viyA "ti idaM pana duppamokkhabhAvadassanatthaJcAti veditabbaM / avasabhAvadassanatthaJceva paTiccasamuppAdavaNNanA iminA tAvAti ettha tAva - saddo kamattho, tena " tantAkulakajAtA "ti padassa anusandhi parato AvibhavissatIti dIpeti / asthi idappaccayAti ettha ayaM paccayoti idappaccayo, tasmA idappaccayA, imasmA paccayAti attho / idaM vRttaM hoti - " imasmA nAma paccayA 81 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 dIghanikAye mahAvaggaTIkA jarAmaraNa' "nti evaM vattabbo atthi nu kho jarAmaraNassa paccayoti / tenAha "asthi nu kho... pe0... bhaveyyA "ti / ettha hi " kiM paccayA jarAmaraNaM ? jAtipaccayA jarAmaraNa' "nti upari jAtisaddapaccayasaddasamAnAdhikaraNena kiM saddena idaM saddassa samAnAdhikaraNatAdassanato kammadhArayasamAsatA idappaccayasaddassa yujjati / na hettha "imassa paccayA idappaccayA ti jarAmaraNassa, aJJassa vA paccayato jarAmaraNasambhavapucchA sambhavati viJJAtabhAvato, asambhavato ca, jarAmaraNassa pana paccayapucchA sambhavati / paccayasaddasamAnAdhikaraNatAyaJca idaM - saddassa "imasmA paccayA" ti paccayapucchA yujjati / sA pana samAnAdhikaraNatA yadipi aJJapadatthasamAsepi labbhati, aJJapadatthavacanicchAbhAvato panettha kammadhArayasamAso veditabbo / sAmivacanasamAsapakkhe pana nattheva samAnAdhikaraNatAsambhavoti / nanu ca "idappaccayatA paTiccasamuppAdoti ettha idappaccaya-saddo sAmivacanasamAso icchitoti ? saccaM icchito ujukameva tattha paTiccasamuppAdavacanicchAti katvA, idha pana kevalaM jarAmaraNassa paccayaparipucchA adhippetA, tasmA yathA tattha idaM-saddassa paTiccasamuppAdavisesanatA, idha ca " pucchitabbapaccayatthatA sambhavati, tathA tattha, idha ca samAsakappanA veditabbA / kasmA pana tattha kammadhArayasamAso na icchitoti ? hetuppabhavAnaM hetu paTiccasamuppAdoti imassa atthassa kammadhArayasamAse asambhavatoti imassa, attano paccayAnurUpassa anurUpo paccayo idappaccayoti etassa ca atthassa icchitattA / yo panettha idaM saddena gahito attho, so "atthi idappaccayA jarAmaraNa'nti jarAmaraNaggahaNeneva gahitoti idaM saddo paTiccasamuppAdato pariccajanato aJJassa asambhavato paccaye avatiTThati, tenettha kammadhArayasamAso / tattha pana idaM- saddassa tato pariccajanakAraNaM natthIti sAmivacanasamAso eva icchito / aTThakathAyaM pana yasmA jarAmaraNAdInaM paccayapucchAmukhenAyaM paTiccasamuppAdadesanA AraddhA, paTiccasamuppAdo ca nAma atthato hetuppabhavAnaM hetUti vutto vAyamattho, tasmA "imassa jarAmaraNassa paccayo ti evamatthavaNNanA katA / (2.95 - 95 ) paNDitenAti ekaMsabyAkaraNIyAdipaJhAvisesajAnanasamatthAya paJJAya samannAgatena / tameva hissa paNDiccaM dassetuM " yathA "tiAdi vRttaM / yAdisassa jIvassa diTThigatiko sarIrato anaJJattaM pucchati "taM jIvaM taM sarIra "nti, so evaM paramatthato nupalabbhati, kathaM tassa vaJjhAtanayassa viya dIgharassatA sarIrato aJJatA vA anaJJatA vA byAkAtabbA siyA, tasmAssa paJhassa ThapanIyatA veditabbA / tuNhIbhAvo nAmesa pucchato anAdaro 82 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccisamuppAdavaNNanA vihesA viya hotIti " abyAkatameta "nti pakArantaramAha / evaM abyAkaraNakAraNaM tukAmassa kathetabbaM hoti kathite ca jAnantassa pamAdopi evaM siyA, kathanavidhi pana "yAdisassA 'tiAdinA dassito eva / evaM appaTipajjitvAti evaM ThapanIyapaJhe viya tumhIbhAvAdiM anApajjitvA eva / "appaTipajjitvA "ti vacanaM nidassanamattametaM / "kiM sabbaM anicca"nti vutte "kiM saGghataM sandhAya pucchasi, udAhu asaGghata "nti paTipucchitvA byAkAtabbaM hoti "kiM khandhapaJcakaM pariJeyya "nti puTThe " atthi tattha pariJeyyaM, asthi na pariJeyyanti vibhajja byAkAtabbaM hoti, evaM appaTipajjitvAti ca ayamettha attho icchitoti / pubbe yassa paccayassa atthitAmattaM coditanti atthitAmattaM vissajjitaM / pucchAsabhAgena hi vissajjananti / idAni tasseva sarUpapucchA karIyatIti "puna ki "nti vRttaM / idhApi " yathA "tiAdi sabbaM AnetvA vattabbaM / (2.95 - 95) "esa nayo sabbapadesU "ti atidesavasena ussukkaM katvA "nAmarUpapaccayA'"tiAdinA tattha apavAdo Araddho / yasmA dassetukAmo, tasmA idaM vuttanti yojanA | channaM vipAkasamphassAnaMyeva gahaNaM hoti viJJANAdi vedanApariyosAnA vipAkavidhIti katvA anekesu suttapadesu, (ma0 ni0 3.126; udA0 1) abhidhamme (vibhaM0 225) ca yebhuyyena tesaMyeva gahaNassa niruLhattA / idhAti imasmiM sutte / ca- saddo byatirekattho, tenettha "gahitampI tiAdinA vuccamAnaMyeva visesaM joteti / paccayabhAvo nAma paccayuppannApekkho tena vinA tassa asambhavato / tasmA saLAyatanappaccayAti "saLAyatanapaccayA phasso "ti iminA padenAti yojanA / avayavena vA samudAyopalakkhaNametaM "saLAyatanapaccayA 'ti, tasmA 'saLAyatanapaccayA phasso "ti iminA padenAti vRttaM hoti / gahitampIti chabbidhaM vipAkaphassampi / aggahitampIti avipAkaphassampi kusalAkusalakiriyAphassampi / paccayuppannavisesaM dassetukAmoti paccayuppannova upAdinno icchito, atha kho paccayopi ajjhattikAyatanasseva saLAyatanaggahaNena gahaNanti katvA vuttaM dassetukAmo 'ti / na hi phassassa cakkhAdisaLAyatanameva paccayo, atha kho "cakkhuJca paTicca rUpe ca uppajjati cakkhuviJJANaM, tiNNaM saGgati phasso "tiAdi (ma0 ni0 3.421, 425, 426; saM0 ni0 1.2.44, 45, 2.4.60; kathAva0 465, 467) vacanato rUpAyatanAdirUpaJca cakkhuviJJANAdinAmaJca paccayo, tasmA imaM cakkhAdisaLAyatanato atirittaM AvajjanAdi viya sAdhAraNaM ahutvA, tassa tassa phassassa sAdhAraNatAya aJJaM visesapaccayaM pi-saddena avisiddhaM sAdhAraNapaccayaM pidassetukAmo bhagavA, yojanA / na cettha upAdinno icchitoti "saLAyatanato... pe0... 83 " 83 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.98-98) 84 "nAmarUpapaccayA phasso''ti idaM vuttanti yojanA / abhidhammabhAjanIyepi imameva paccayaM sandhAya "nAmarUpapaccayA phasso'"ti vuttanti tadaTThakathAyaM (vibhaM0 aTTha0 243) "paccayavisesadassanatthaJceva mahAnidAnadesanAsanahatthaJcA"ti atthavaNNanA katA / paccayAnanti jAtiAdInaM paccayadhammAnaM / nidAnaM kathitanti jarAmaraNAdikassa nidAnattaM kathitaM ekaMsiko paccayabhAvo kthito| tahi tesaM paccayabhAve abyabhicArIti dassetuM "iti kho paneta"ntiAdinA upari desanA pvttaa| nijaTeti nijjAlake / niggumbeti nikkhepe / padadvayenApi AkulAbhAvameva dasseti, tasmA anAkulaM abyAkulaM mahantaM paccayanidAnamettha kathitanti mahAnidAnaM suttaM aJathAbhAvassa abhAvato / 98. tesaM tesaM paccayAnanti tesaM tesaM jAtiAdInaM paccayAnaM / yasmA paccayabhAvo nAma tehi tehi paccayehi anUnAdhikeheva tassa tassa phalassa sambhavato tatho taccho, tappakAro vA sAmaggiupagatesu paccayesu muhuttampi tatho nibbattanadhammAnaM asambhavAbhAvato / avitatho avisaMvAdanako visaMvAdanAkAravirahito ajadhammapaccayehi aJadhammAnuppattito / "anajathA"ti vuccati acathAbhAvassa abhaavto| tasmA "tathaM avitathaM anajathaM paccayabhAvaM dassetu"nti vuttaM / pariyAyati attano phalaM pariggahetvA vattatIti pariyAyo, hetUti Aha "pariyAyenAti kAraNenA"ti | sabbena sabbanti devattAdinA sabbabhAvena sabbA jAti / sabbathA sabbanti tatthApi cAtumahArAjikAdisabbAkArena sabbA, nipAtadvayametaM, nipAtaJca abyayaM, taJca sabbaliGgavibhattivacanesu ekAkArameva hotIti pALiyaM "sabbena sabbaM sabbathA sabba"nti vuttN| asthavacane pana tassa tassa jAtisaddApekkhAya ithiathavuttitaM dassetuM "sabbAkArena sabbA"tiAdi vuttaM / iminAva nayenAti iminA jAtivAre vutteneva nayena / devAdIsUti Adi-saddena gandhabbayakkhAdike pALiyaM (dI0 ni0 2.98) Agate, tadantarabhede ca saGgaNhAti / idha nikkhittaatthavibhajanattheti imasmiM "kassaci kimhicI"ti aniyamato uddesavasena vuttatthassa niddisanatthe jotetabbe nipAto, tadatthajotanaM nipAtapadanti attho / tassAti tassa padassa / teti dhammadesanAya sampadAnabhUtaM theraM vadati / seyyathidanti vA te katameti ceti attho| ye hi "kassacI'"ti, "kimhicI"ti ca aniyamato vutto attho, te katameti / kathetukamyatApucchA hesaa| devabhAvAyAti devabhAvatthaM / khandhajAtIti khandhapAtubhAvo, yathA khandhesu uppannesu "devA"ti samajhA hoti, tathA tesaM uppAdoti attho / tenAha "yAyA'"ti Aha / sabbapadesUti "gandhabbAnaM gandhabbatthAyA''tiAdIsu sabbesu 84 . Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.99-99) paTiccasamuppAdavaNNanA jAtiniddesapadesu, bhavAdipadesu ca / yena hi nayena sace hi jAtIti ayamatthayojanA katA, jAtiniddesapadesova "bhavo''tiAdinA bhavAdipadesupi so kAtabboti / devAti upapattidevA cAtumahArAjikato paTThAya yAva bhavaggA dibbanti kAmaguNAdIhi kILanti laLanti viharanti jotantIti katvA / gandhaM abbanti paribhuJjantIti gandhabbA, dhataraTThassa mahArAjassa privaarbhuutaa| yajanti vessavaNasakkAdike pUjentIti yakkhA, tena tena vA paNidhikammAdinA yajitabbA pUjetabbAti yakkhA, vessavaNassa mahArAjassa parivArabhUtA / aTThakathAyaM pana "amanussA"ti avisesena vuttaM / bhUtAti kumbhaNDA, virULahakassa mahArAjassa privaarbhuutaa| aTThakathAyaM pana "ye keci nibbattasattA''ti avisesena vuttaM / aTThipakkhA bhmrtupplaadyo| cammapakkhA jtusinggaalaadyo| lomapakkhA haMsamorAdayo / sarIsapA ahivicchikasatapadiAdayo / "tesaM tesa"nti idaM na yevApanakaniddeso viya avuttasaGgahatthaM vacanaM, atha kho ayevApanakaniddeso viya vuttasaGgahatthanti / Adi-saddeneva ca AmeDitattho saGgayhatIti Aha "tesaM tesaM devagandhabbAdIna"nti / tadattAyAti taMbhAvAya, yathArUpesu khandhesu pavattamAnesu "devA gandhabbA"ti lokasamA hoti, tathArUpatAyAti attho| tenAha "devagandhabbAdibhAvAyA"ti / "nirodho, vigamo''ti ca paTiladdhattAlAbhassa bhAvo vuccati, idha pana accantAbhAvo adhippeto "sabbaso jAtiyA asatI''ti avatvA "jAtinirodhA''ti vuttattAti Aha "abhAvAti attho"ti / / phalatthAya hinotIti yathA phalaM tato nibbattati, evaM hinoti pavattati, tassa hetubhAvaM upagacchatIti attho / idaM gaNhatha nanti "idaM me phalaM, gaNhatha nanti evaM appeti viya niyyAteti viya / "esa nayo"ti avisesaM atidisitvA visesamattassa atthaM dassetuM "apicA"tiAdi vuttaM / nanu cAyaM jAti parinipphannA, saGghatabhAvA ca na hoti vikArabhAvato, tathA jarAmaraNaM, tassa kathaM sA hetu hotIti codanaM sandhAyAha "jarAmaraNassa hI"tiAdi / tabbhAve bhAvo, tadabhAve ca abhAvo jarAmaraNassa jAtiyA upanissayatA / 99. okAsapariggahoti pavattihAnapariggaho / upapattibhave yujjati upapattikkhandhAnaM yathAvuttaTThAnato aJattha anuppajjanato | idha panAti imasmiM sutte "kAmabhavo"tiAdinA Agate imasmi ThAne / kammabhave yujjati kAmabhavAdijotanA visesato tassa jAtiyA paccayabhAvatoti / tenAha "so hi jAtiyA upanissayakoTiyAva paccayo"ti / nanu ca 85 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 dIghanikAye mahAvaggaTIkA upapattibhavopi jAtiyA upanissayavasena paccayo hotIti ? saccaM hoti, so pana na tathA padhAnabhUto, kammabhavo pana padhAnabhUto paccayo janakabhAvatoti / " so hi jAtiyA 'tiAdi vRttaM kAmabhavUpagaM kammaM kAmabhavo / esa nayo rUpArUpabhavesupi / okAsapariggahova kato " kimhicI " ti iminA sattapariggahassa katattA / 1 100. tiNNampi kammabhavAnanti kAmakammabhavAdInaM tiNNampi kammabhavAnaM / tiNNaJca upapattibhavAnanti kAmupapattibhavAdInaM tiNNaJca upapattibhavAnaM / tathA sAnipIti diTTupAdAnAdIni sesupAdAnAnipi tiNNampi kammabhavAnaM tiNNaJca upapattibhavAnaM paccayoti attho / itIti evaM vRttanayena / dvAdasa kammabhavA dvAdasa upapattibhavAti catuvIsatibhavA veditabbA / yasmA kammabhavassa paccayabhAvamukheneva upAdAnaM upapattibhavassa paccayo nAma hoti, na aJJathA, tasmA upAdAnaM kammabhavassa ujukameva paccayabhAvoti Aha " nippariyAyenettha dvAdasa kammabhavA labbhantI 'ti / tesanti kammabhavAnaM / sahajAtakoTiyAti akusalassa kammabhavassa sahajAtaM upAdAnaM sahajAtakoTiyA, itaraM anantarUpanissayAdivasena upanissayakoTiyA, kusalassa kammabhavassa pana upanissayakoTiyAva paccayo / ettha ca yathA aJJamaJJanissayasampayuttaatthiavigatAdipaccayAnaM sahajAtapaccayena ekasaGgrahataM dassetuM '"sahajAtakoTiyA'"ti vuttaM, evaM ArammaNUpanissayaanantarUpanissayapakatUpanissayAnaM eka gahaNavasena "upanissayakoTiyA "ti vuttanti daTThabbaM / ( 2.100 - 103 ) 101. upAdAnassAti ettha kAmupAdAnassa taNhA upanissayakoTiyAva paccayo, sesupAdAnAnaM sahajAtakoTiyApi upanissayakoTiyApi viJJaNAdi ca vedanApariyosAnA vipAkavidhIti katvA / 102. yadidaM vedanAti ettha vipAkavedanAti tameva tAva upanissayakoTiyA paccayo itarakoTiyA asambhavato / aJAti kusalAkusalakiriyavedanA / aJJathApIti sahajAtakoTiyApi / 103. ettAvatAti jarAmaraNAdInaM paccayaparamparAdassanavasena pavattAya ettakAya desanAya / purimataNhanti purimabhavasiddhaM taNhaM / "esa paccayo taNhAya, yadidaM vedanA vatvA tadanantaraM "phassapaccayA vedanAti iti kho panetaM vutta "ntiAdinA vedanAya paccayabhUtassa phassassa uddharaNaM aJJesu suttesu Agatanayena paTiccasamuppAda 86 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.103-103) paTiccasamuppAdavaNNanA 87 desanAmaggo, taM pana anotaritvA samudAcArataNhAdassanamukheneva taNhAmUlakadhamme desento AciNNadesanAmaggato okkamanto viya, taJca desanaM passato appavattanti pasaraha balakkArena desento viya ca hotIti Aha "idAnI"tiAdi / dve taNhAti idhAdhippetataNhA eva dvidhA bhindanto Aha / esanataNhAti bhogAnaM pariyesanavasena pavattataNhA / esitataNhAti pariyitusu bhogesu uppajjamAnataNhA / samudAcArataNhAyAti pariyuTThAnavasena pavattataNhAya / duvidhApesA vedanaM paTicca taNhA nAma vedanApaccayA ca appaTiladdhAnaM bhogAnaM paTilAbhAya pariyesanA, laddhesu ca tesupAtabyatApattiAdi hotIti / paritassanavasena pariyesati etAyAti priyesnaa| Asayato, payogato ca pariyesanA tathApavatto cittuppaado| tenAha "taNhAya sati hotI'ti / rUpAdiArammaNapaTilAbhoti savatthukAnaM rUpAdiArammaNAnaM gavesanavasena, pavattiyaM pana apariyiTThayeva labbhati, tampi atthato pariyesanAya ddhameva nAma tathArUpassa kammassa pubbekatattA eva labbhanato / tenAha "so hi pariyesanAya sati hotI"ti / sukhavinicchayanti sukhaM visesato nicchinotIti sukhavinicchayo, sukhaM sabhAvato, samudayato, atthaGgamanato, nissaraNato ca yAthAvato jAnitvA pavattANaM, taM sukhavinicchayaM / jaJAti jAneyya / "subhasukha'"ntiAdikaM ArammaNe abhUtAkAraM vividhaM ninnabhAvena nicchinoti AropetIti vinicchyo| assAdAnupassanataNhAdiTThiyApi evameva vinicchayabhAvo veditbbo| imasmiM pana sutte vitakkoyeva Agatoti yojanA / imasmiM pana sutteti sakkapaJcasutte / (dI0 ni0 2.358) tattha hi "chando kho, devAnaM inda, vitakkanidAno"ti AgataM / idhAti imasmiM mhaanidaansutte| "vitakkeneva vinicchinAtI"ti etena "vinicchIyati etenAti vinicchayo'"ti vinicchaya-saddassa krnnsaadhnmaah| "ettaka"ntiAdi vinicchayanAkAradassanaM / chandanadvena chando, evaM raJjanaThUna rAgo, svAyaM anAsevanatAya mando hutvA pavatto idhAdhippetoti Aha "dubbalarAgassAdhivacana"nti / ajjhosAnanti taNhAdiTTivasena abhinivisanaM / "mavhaM ida"nti hi taNhAgAho yebhuyyena attaggAhasannissayova hoti / tenAha "ahaM mama"nti, "balavasanniTThAna"nti ca tesaM gAhAnaM thirabhAvappattimAha / taNhAdiTThivasena pariggahakaraNanti "ahaM mama"nti balavasanniTThAnavasena abhiniviTThassa attattaniyaggAhavatthuno ajJAsAdhAraNaM viya katvA pariggahetvA ThAnaM, tathApavatto lobhshgtcittuppaado| attanA pariggahitassa vatthuno yassa vasena parehi sAdhAraNabhAvassa 87 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.112-112) asahamAno hoti puggalo, so dhammo ashntaa| evaM vacanatthaM vadanti niruttinayena | saddalakkhaNe pana yassa dhammassa basena macchariyayogato puggalo maccharo, tassa bhAvo, kamma vA macchariyaM, macchero dhammo / macchariyassa balavabhAvato Adarena rakkhaNaM Arakkhoti Aha "dvAra...pe0... suva rakkhaNa"nti / attano phalaM karotIti karaNaM, yaM kiJci kAraNaM, adhikaM karaNanti adhikaraNaM, viseskaarnnN| visesakAraNaJca bhogAnaM ArakkhadaNDAdAnAdianatthasambhavassAti vuttaM "ArakkhAdhikaraNa"ntiAdi / paranisedhanatthanti mAraNAdinA paresaM vibAdhanatthaM / AdIyati etenAti AdAnaM, daNDassa AdAnaM daNDAdAnaM, abhibhavitvA prvihetthncittuppaado| satthAdAnepi eseva nyo| hatthaparAmAsAdivasena kAyena kAtabbakalaho kaayklho| mammaghaTTanAdivasena vAcAya kAtabbakalaho vaacaaklho| virujjhanavasena virUpaM gaNhAti etenAti viggho| viruddhaM vadati etenAti vivaado| tuvaM tuvanti agAravavacanasahacaraNato tuvaM tuvaM, sabbete tathApavattA dosasahagatacittuppAdA veditbbaa| tenAha bhagavA "aneke pApakA akusalA dhammA sambhavantIti (dI0 ni0 2.104) / 112. desanaM nivattesIti "taNhaM paTicca pariyesanA"tiAdinA anulomanayena pavattitaM desanaM paTilomanayena puna "ArakkhAdhikaraNa''nti - Arabhanto nivattesi | paJcakAmaguNikarAgavasenAti ArammaNabhUtA paJca kAmaguNA etassa atthIti paJcakAmaguNiko, tattha raJjanavasena abhiramaNavasena pavattarAgo, tassa vasena uppanA raJjanavasena taNhAyanavasena pavattA rUpAditaNhAva kAmesu taNhAti kaamtnnhaa| bhavati asthi sabbakAlaM tidvatIti pavattA bhavadiTThi uttarapadalopena bhavo, taMsahagatA taNhA bhvtnnhaa| vibhavati vinassati ucchijjatIti pavattA vibhavadiTTi vibhavo uttarapadalopena, taMsahagatA taNhA vibhavataNhAti Aha "sassatadiTThI"tiAdi / ime dve dhammAti "esa paccayo upAdAnassa, yadidaM taNhA"ti (dI0 ni0 2.101) evaM vuttA vaTTamUlataNhA ca "taNhaM paTicca pariyesanA"ti (dI0 ni0 2.103) evaM vuttA samudAcArataNhA cAti ime dve dhammA / vaTTamUlasamudAcAravasenAti vaTTamUlavasena ceva samudAcAravasena ca / dvIhi koTThAsehIti dvIhi bhAgehi / dvIhi avayavehi samosaranti nibbattanavasena samaM vattanti itoti samosaraNaM, paccayo, ekaM samosaraNaM etAsanti eksmosrnnaa| kena pana ekasamosaraNAti Aha "vednaayaa"ti| dvepi hi taNhA vedanApaccayA evaati| tenAha "vedanApaccayena ekpccyaa"ti| tato tato osaritvA AgantvA samavasanaTThAnaM osaraNa samosaraNaM / 88 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.113-114) paTiccasamuppAdavaNNanA vedanAya samaM saha ekasmiM ArammaNe osaraNakapavattanakA vedanA samosaraNAti Aha "idaM sahajAtasamosaraNaM nAmA"ti / 113. sabbeti uppattidvAravasena bhinditvA vuttA savipAkaphassA eva vijJANAdi vedanApariyosAnA vipAkavithIti katvA / paTiccasamuppAdakathA nAma vaTTakathAti Aha "ThapetvA cattAro lokuttrvipaakphsse"ti| bahudhAti bahuppakArena / ayahi paJcadvAre cakkhupasAdAdivatthukAnaM paJcannaM vedanAnaM cakkhusamphassAdiko phasso sahajAtaaJamaJanissayavipAkaAhArasampayuttaatthiavigatavasenaM aTThadhA paccayo hoti / sesAnaM pana ekekasmiM dvAre sampaTicchanasantIraNatadArammaNavasena pavattAnaM kAmAvacaravipAkavedanAnaM cakkhusamphassAdiko phasso upanissayavasena ekadhAva paccayo hoti / manodvArepi tadArammaNavasena pavattAnaM kAmAvacaravipAkavedanAnaM sahajAtamanosamphasso tatheva aThThadhA paccayo hoti, tathA paTisandhibhavaGgacutivasena pavattAnaM tebhUmakavipAkavedanAnaM / yA pana tA manodvAre tadArammaNavasena pavattA kAmAvacaravedanA, tAsaM manodvArAvajjanasampayutto manosamphasso upanissayavasena ekadhAva paccayo hotIti evaM phasso bahudhA vedanAya paccayo hotIti veditabbaM / 114. vedanAdInanti vedanAsaJjAsaGghAravijJANAnaM / asadisabhAvAti anubhavanasaJjAnanAbhisaGgharaNavijAnanabhAvA / te hi aJamaJavidhurena vedayitAdirUpena Akiriyanti paJjAyantIti AkArAti buccnti| teyevAti vedanAdInaM te eva vedayitAdiAkArA / sAdhukaM dassiyamAnAti sakkaccaM paccakkhato viya pkaasiymaanaa| taM taM lInamatthaM gamentIti "arUpaTTho ArammaNAbhimukhanamanaTTho''ti evamAdikaM taM taM lInaM apAkaTamatthaM gamenti ApentIti linggaani| tassa tassa saJjAnanahetutoti tassa tassa arUpaThThAdikassa sallakkhaNassa kAraNattA / nimIyanti anumIyanti etehIti nimittAni / tathA tathA arUpabhAvAdippakArena, vedayitAdippakArena ca uddisitabbato kathetabbato uddesA / tasmAti "asadisabhAvA''tiAdinA vuttamevatthaM kAraNabhAvena paccAmasati / yasmA vedanAdInaM aJamaJjaasadisabhAvA yathAvuttenatthena AkArAdayo, tasmA ayaM idAni vuccamAno ettha pALipade attho| nAmasamUhassAti ArammaNAbhimukhaM namanaTena "nAma''nti laddhasamaJassa vedanAdicatukkhandhasaGghAtassa aruupdhmmpunyjss| paJattIti "nAmakAyo arUpakalApo 80 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 dIghanikAye mahAvaggaTIkA arUpino khandhA ''tiAdikA paJJApanA hoti / cetanApadhAnattA saGghArakkhandhadhammAnaM " saGghArAnaM cetanAkAre "tiAdi vRttaM / tathA hi suttantabhAjanIye saGghArakkhandhavibhajane " yA cetanA saJcetanA saJcetayitattanti (vibhaM0 249 abhidhammabhAjanIye) cetanAva niddiTThA / asatIti asantesu / vacanavipallAsena hi evaM vRttaM / cattAro khandhe vatyuM katvAti vedanA saJJA cittaM cetanAdayoti ime catukkhandhasaJJite nissayapaccayabhUte dhamme vatyuM katvA / ayaJca nayo paJcadvArepi sambhavatIti "manodvAre "ti visesitaM / adhivacanasamphassavevacanoti adhivacanamukhena paJJattimukhena gahetabbattA "adhivacanasamphasso "ti laddhanAmo / soti manosamphasso | paJcavokAre ca hRdayavatyuM nissAya labbhanato rUpakAye paJJayateva, ayaM pana nayo idha na icchito vedanAdipaTikkhepavasena asambhavapariyAyassa jotitattAti " paJcapasAde vatthaM katvA uppajjeyyA "ti attho vutto / na hi vedanAsannissayena vinA paJcapasAde vatyuM katvA manosamphassassa sambhavo atthi / uppattiTThAne asati anuppattiTThAnato phalassa uppatti nAma kadAcipi natthIti imamatthaM yathAdhigatassa atthassa nidassanavasena dassento " ambarukkhe 'tiAdimAha / rUpakAyatoti kevalaM rUpakAyato / tassAti manosamphassassa / virodhipaccayasannipAte vibhUtatarA visadisuppatti, tasmiM vA sati attano santAne vijjamAnasseva visadisuppattihetubhAvo ruppanAkAro / so eva rUppanAkAro vatthusappaTighAdikaM taM taM lInamatthaM gametIti liGgaM / tassa tassa saJjAnanahetuto nimittaM / tathA tathA uddisitabbato uddesoti evamettha AkArAdayo atthato veditabbA / vatthArammaNAnaM aJJamaJJapaTihananaM paTigho, tato gho jAta paTighasamphasso / tenAha " sappaTigha "ntiAdi / nAmakAyatoti kevalaM nAmakAyato / tassAti paTighasamphassassa / sesaM paThamapahe vRttanayameva / (2.114 - 114) ubhayavasenAti nAmakAyo rUpakAyoti ubhayasannissayassa adhivacanasamphasso paTighasamphassoti ubhayasamphassassa vasena / visuM visuM paccayaM dassetvAti byatirekamukhena paccekaM nAmakAyarUpakAyasaJjitaM paccayaM dassetvA / tesanti phassAnaM / avisesatoti visesaM akatvA sAmaJJato / dassetunti byatirekamukheneva dassetuM / eseva hetUti esa chasupi dvAresu pavatto nAmarUpasaGghAto hetu yathArahaM dvinnampi phassAnaM / idAni taM yathArahaM pavattiM vibhajitvA dassetuM "cakkhudvArAdIsu hI "tiAdi vRttaM / 90 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.115-115) paTiccasamuppAdavaNNanA sampayuttakA khandhAti phassena sampayuttA vedanAdayo khndhaa| AvajjanassApi sampayuttakkhandhaggahaNenevettha gahaNaM daTTabbaM tadavinAbhAvato / parato manosamphassepi eseva nayo / paJcavidhopIti cakkhusamphassAdivasena paJcavidhopi / so phassoti pttighsmphsso| bahudhAti bahuppakArena / tathA hi vipAkanAmaM vipAkassa anekabhedassa manosamphassassa sahajAtaajJamaJanissayavipAkasampayuttaatthiavigatavasena sattadhA paccayo hoti / yaM panettha AhArakiccaM, taM AhArapaccayavasena | yaM indriyakiccaM, taM indriyapaccayavasena paccayo hoti / avipAkaM pana nAmaM avipAkassa manosamphassassa ThapetvA vipAkapaccayaM itaresaM vasena paccayo hoti / rUpaM pana cakkhAyatanAdibhedaM cakkhusamphassAdikassa paJcavidhassa phassassa nissayapurejAtaindriyavippayuttaatthiavigatavasena chadhA paccayo hoti / rUpAyatanAdibhedaM tassa paJcavidhassa ArammaNapurejAtaasthiavigatavasena catudhA paccayo hoti| manosamphassassa pana tAni rUpAyatanAdIni, dhammArammaNaJca tathA ca ArammaNapaccayamatteneva paccayo hoti / vatthurUpaM pana manosamphassassa nissayapurejAtavippayuttaasthiavigatavasena paJcadhA paccayo hoti / evaM nAmarUpaM assa phassassa bahudhA paccayo hotIti veditabbaM / 115. paThamuSpattiyaM viANaM nAmarUpassa visesapaccayoti imamatthaM byatirekamukhena dassetuM pALiyaM "mAtukucchimhi na okkamissathA'"tiAdi vuttaM / gabbhaseyyakapaTisandhi hi bAhirato mAtukucchiM okkamantassa viya hontIpi atthato yathApaccayaM khandhAnaM tattha paThamuSpattiyeva / tenAha "pavisitvA...pe0... na vattissathA"ti / suddhanti kevalaM vijJANena amissitaM virahitaM / "avasesa''nti idaM nAmApekkhaM, tasmA avasesaM nAmarUpanti imaM vijJANaM ThapetvA avasesaM nAmarUpaM vAti attho| paTisandhivasena okkantanti paTisandhiggahaNavasena, mAtukucchiM okkamantassa vA paThamAvayavabhAvena otiNNaM / vokkamissathAti santativicchedaM vinAsaM upagamissatha, taM pana maraNaM nAma hotIti Aha "cutivasenA"ti / assAti vijJANassa, taJca kho viANasAmaJjavasena vuttaM / tenAha "tasseva cittassa nirodhenA"ti, paTisandhicittasseva nirodhenAti attho| tatoti paTisandhicittato / paTisandhicittassa, tato dutiyatatiyacittAnaM vA nirodhena cuti na hotIti vuttamatthaM yuttito vibhAvetuM "paTisandhicittena hI"tiAdi vuttaM / etasmiM antareti etasmiM soLasacittakkhaNe kAle / antarAyo natthIti ettha dArakassa tAva maraNantarAyo mA hotu tadA cuticittassa asambhavato, mAtu pana kathaM tadA maraNantarAyAbhAvoti ? taM taM kAlaM 91 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.115-115) anatikkamitvA tadantareyeva cavanadhammAya gabbhaggahaNasseva asmbhvto| tenAha "ayavhi anokAso nAmA"ti, cutiyAti adhippaayo| paTisandhicittena saddhiM samuTThitarUpAnIti okkantikkhaNe uppannakammajarUpAni vadati / tAni hi nippariyAyato paTisandhicittena saddhiM samuTThitarUpAni nAma, na utusamuTThAnAni paTisandhicittassa uppAdato pacchA samuTThitattA / cittajAhArajAnaM pana tadA asambhavo eva | yAni paTisandhicittena saddhiM samuTThitarUpAni, tAni tividhAni tassa uppAdakkhaNe samuTThitAni, ThitikkhaNe samuTTitAni, bhaGgakkhaNe samuTThitAnIti / tesu uppAdakkhaNe samuTThitAni sattarasamassa bhavaGgassa uppAdakkhaNe nirujjhanti, ThitikkhaNe samuTThitAni ThitikkhaNe nirujjhanti, bhaGgakkhaNe samuTThitAni bhaGgakkhaNe nirujjhanti / tattha "bhaJjamAno dhammo bhaJjamAnassa dhammassa paccayo hotI"ti na sakkA vattuM, uppAde, pana ThitiyaJca na na sakkAti "sattarasamassa bhavaGgassa uppAdakkhaNe, ThitikkhaNe ca dharantAnaM vasena tassa paccayampi dAtuM na sakkontI"ti vuttaM / rUpakAyUpatthambhitasseva hi nAmakAyassa paJcavokAre pavattIti / tehi rUpadhammehi tassa cittassa balavataraM sandhAyAha "sattarasamassa...pe0... pavatti pvtttii"ti| paveNI ghaTiyatIti aThThacattAlIsakammajassarUpapaveNI sambandhA hutvA pavattati / paThamahi paTisandhicittaM, tato yAva soLasamaM bhavaGgacittaM, tesu ekekassa uppAdaThitibhaGgavasena tayo tayo khnnaa| tattha ekekassa cittassa tIsu tIsu khaNesu samatiMsa samatiMsa kammajarUpAni uppajjanti / iti soLasatikA aThThacattAlIsaM honti / esa nayo tato paresupi / taM sandhAya vuttaM "aThThacattAlIsakammajassa rUpapaveNI sambandhA hutvA pavattatIti / sace pana na sakkontIti paTisandhicittena saddhiM samuTThitarUpAni sattarasamassa bhavaGgassa paccayaM dAtuM sace na sakkonti / yadi hi paTisandhicittato sattarasamaM cuticittaM siyA, paTisandhicittassa ThitibhaGgakkhaNesupi kammajarUpaM na uppajjeyya, pageva bhavaGgacittakkhaNesu / tathA sati nattheva tassa cittassa paccayalAbhoti pavatti nappavattati, paveNI na ghaTiyateva, aJadatthu vicchijjati / tenAha "vokkamatiti nAma hotI"tiAdi / itthattAyAti itthaMpakAratAya / yAdiso gabbhaseyyakassa attabhAvo, taM sandhAyetaM vuttaM / tassa ca paJcakkhandhA anUnA eva hontIti Aha "evaM paripuNNapaJcakkhandhabhAvAyA"ti / upacchijjissathAti santAnavicchedena vicchindeyya / suddhaM nAmarUpamevAti vijJaANavirahitaM kevalaM nAmarUpameva / avayavAnaM pAripUri buddddi| thirabhAvappatti viruunhi| mahallakabhAvappatti vepullaM / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.115-115) paTiccasamuppAdavaNNanA tAni ca yathAkkama paThamAdivayavasena hontIti vuttaM "paThamavayavasenA"tiAdi / vA-saddo aniyamattho, tena vassasahassadvayAdInaM saGgaho daTTabbo / vijJANamevAti niyamavacanaM, ito bAhirakappitassa attano, issarAdInaJca paTikkhepapadaM, na avijjAdiphassAdipaTikkhepapadaM paTiyogInivattanapadattA avadhAraNassa / tenAha "eseva hetU'tiAdi / ayaJca nayo heTThApi sabbapadesu yathArahaM vattabbo / idAni viANameva nAmarUpassa padhAnakAraNanti imamatthaM opammavasena vibhAvetuM "yathA hI"tiAdi vuttaM / paccekaM viya samuditassApi nAmarUpassa vijJANena vinA attakiccAsamatthataM dassetuM "tvaM nAmarUpaM nAmA"ti ekajjhaM ghnnN| purecAriketi pubbaGgameva / vijJANajhi sahajAtadhammAnaM pubbaGgamaM / tenAha bhagavA "manopubbaGgamA dhammA'ti / (dha0 pa0 1, netti0 90, 92; peTako0 13, 83) bahudhAti anekappakArena paccayo hoti| kathaM ? vipAkanAmassa hi paTisandhiyaM anaM vA vicANaM sahajAtaaJamaJanissayavipAkaAhAraindriyasampayuttaasthiavigatapaccayehi navadhA paccayo hoti| vatthurUpassa paTisandhiyaM sahajAtaaJamanissayavipAkaAhAraindriyavippayuttaathiavigatapaccayehi navadhA paccayo hoti / ThapetvA pana vattharUpaM sesarUpassa imesa navasa aJamaJjapaccayaM apanetvA sesehi aTThahi paccayehi paccayo hoti / abhisaGkhAravijJANaM pana asaJjasattarUpassa, paJcavokAre vA kammajassa suttantikapariyAyato upanissayavasena ekadhAva paccayo hoti / avasesahi paThamabhavaGgato pabhuti sabbampi viNaM tassa nAmarUpassa yathArahaM paccayo hotIti veditabbaM / ayamettha sopo, vitthArato pana paccayanaye dassiyamAne sabbApi mahApakaraNakathA AnetabbA hotIti na vitthaaritaa| kathaM panetaM paccetabbaM "paTisandhinAmarUpaM vijJaANapaccayA hotI"ti ? suttato, yuttito ca / pALiyahi "cittAnuparivattino dhammA''tiAdinA (dha0 sa0 mAtikA 62) nayena bahudhA vedanAdInaM vijJANapaccayatA aagtaa| yuttito pana idha cittajena rUpena diDhena adiTThassApi rUpassa vijJANaM paccayo hotIti vijJAyati / cittehi pasanne, appasanne vA tadanurUpAni rUpAni uppajjamAnAni diTThAni, divena ca adiTTassa anumAnaM hotIti / iminA idha "dituna cittajarUpena adiTThassApi paTisandhirUpassa vijANaM paccayo hotI"ti paccetabbametaM / kammasamuTThAnassApi hi rUpassa cittasamuTThAnassa viya vijJANapaccayatA paTThAne AgatAti / 93 Jain Education Interational Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.116-116) 116. idha samudaya-saddo samudAya-saddo viya samUhapariyAyoti Aha "dukkharAsisambhavo"ti / ekakoti asahAyo raajprisaarhito| passeyyAma te rAjabhAvaM amhehi vinAti adhippAyo / yathArahaM parisaM rajetIti hi raajaa| asthatoti atthasiddhito avadantampi vadati viy| "hadayavatthu"nti iminAva tannissayopi gahito vAti daTThabbaM / AnantariyabhAvato nissayanissayopi "nissayo" tveva vuccatIti / paTisandhivijJANaM nAma bhaveyyAsi, netaM ThAnaM vijjatIti attho / tenAha "passeyyAmA"tiAdi / bahudhAti anekadhA paccayo hoti| kathaM ? nAmaM tAva paTisandhiyaM sahajAtaajJamaJanissayavipAkasampayuttaatthiavigatapaccayehi sattadhA vijJANassa paccayo hotIti / kiJci panettha hetupaccayena, kiJci AhArapaccayenAti evaM aJathApi paccayo hoti / avipAkaM pana nAmaM yathAvattesa paccayesa ThapetvA vipAkapaccayaM itarehi chahi paccayehi paccayo hoti / kiJci panettha hetapaccayena, kiJci AhArapaccayenAti aJathApi paccayo hoti. taJca kho pavattiyaMyeva. na paTisandhiyaM / rUpato pana hadayavatthu paTisandhiyaM viJaANassa sahajAtaaJamaJanissayavippayuttaasthi avigatapaccayehi chadhAva paccayo hoti / pavattiyaM pana sahajAtaajJamaJapaccayavajjitehi paJcahi purejAtapaccayena saha teheva paccayehi paccayo hoti / cakkhAyatanAdibhedaM pana paJcavidhampi rUpaM yathAkkama cakkhuvijJANAdibhedassa viNassa nissayapurejAtaindriyavippayuttaatthiavigatapaccayehi paccayo hotIti evaM nAmarUpaM vijJANassa bahudhA paccayo hotIti veditabbaM / svAyamanukkamena vijJANassa nAmarUpaM, paTisandhinAmarUpassa, ca vijJANaM pati paccayabhAvo, so kadAci vijJANassa sAtisayo, kadAci nAmarUpassa, kadAci ubhinnaM sadisoti tividhopi so "ettAvatA"ti padena ekajjhaM gahitoti dassento "vijJANe...pe0... pavattesU"ti vatvA puna yamidampi vijJANaM nAmarUpasaJjitAnaM paJcannaM khandhAnaM aJamanissayena pavattAnaM ettakena sabbA saMsAravaTTappavattIti imamatthaM dassento "ettakena...pe0... paTisandhiyo"ti Aha / tattha ettakenAti ettakeneva, na ito ajena kenaci kArakavedakasabhAvena attanA, issarAdinA vAti attho / antogadhAvadhAraNajhetaM padaM / vacanamattameva adhikiccAti dAsAdIsu sirivaDDakAdi-saddA viya atathattA vacanamattameva adhikAraM katvA pvttss| tenAha "atthaM adisvA"ti / vohArassAti voharaNamattassa / pathoti pavattimaggo pavattiyA visyo| yasmA saraNakiriyAvasena puggalo "sato"ti vuccati, sampajAnanakiriyAvasena "sampajAno"ti, tasmA vuttaM "kAraNApadesavasenA"ti / 94 Jain Education Interational Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.117-117) attapaJattivaNNanA 95 kAraNaM niddhAretvA utti niruttIti / ekameva atthaM "paNDito''tiAdinA pakArato Apanato "paJattI"ti vadanti / so eva hi "paNDito"ti ca "byatto''ti ca "medhAvI''ti ca paJaApIyatIti / paNDiccappakArato pana paNDito, veyyattiyappakArato vyattoti pApIyatIti evaM pakArato paJApanato patti / yasmA idha adhivacananiruttipaJattipadAni samAnatthAni / sabbaJca vacanaM adhivacanAdibhAvaM bhajati, tasmA kesuci vacanavisesesu visesena pavattehi adhivacanAdisaddehi sabbAni vacanAni paJattiatthappakAsanasAmaona vuttAnIti iminA adhippAyena ayamatthayojanA katAti veditbbaa| atha vA adhi-saddo uparibhAve, upari vacanaM adhivcnN| kassa upari ? pakAsetabbassa atthassAti pAkaTo yamattho / adhInaM vA vacanaM adhivacanaM / kena adhInaM ? atthena / tathA taMtaMatthappakAsena nicchitaM, niyataM vA vacanaM nirutti| pathavIdhAtupurisAditaMtaMpakArena JApanato paJattIti evaM adhivacanAdipadAnaM sabbavacanesu pavatti veditabbA, aJathA sirivaDDakadhanavaDDakappakArAnameva niruttitA, "paNDito viyatto"ti evaM pakArAnameva ekameva atthaM tena tena pakArena ApentAnaM paJattitA ca ApajjeyyAti / evaM tIhipi nAmehi vuttassa vohArassa pavattimaggopi saha vijJANena nAmarUpanti ettAvatAva icchitbbo| tenAha "itI"tiAdi / paJjAya avacaritabbanti paJAya pavattitabbaM, jeyyanti attho / tenAha "jAnitabba"nti / vaTTanti kilesavaDheM, kammavarlDa, vipAkavaTTanti tividhampi vaDheM / vattatIti pavattati / tayidaM "jAyethA'tiAdinA paJcahi padehi vRttassa atthassa nigamanavasena vuttaM / Adi-saddena itthItipurisAtiAdInampi saGgaho daTTabbo / nAmapaJattatthAyAti khandhAdiphassAdisattAdiityAdinAmassa paJApanatthAya / vatthupi ettAvatAva / tenAha "khandhapaJcakampi ettAvatAva paJjAyatI"ti / etAvatA ettakena, saha vijJANena nAmarUpappavattiyAti attho / attapaJattivaNNanA 117. anusandhiyati etenAti anusandhi, heTThA AgatadesanAya anusandhAnavasena pavattA uparidesanA, sA paThamapadassa dassitA, idAni dutiyapadassa dassetabbAti tamatthaM dassento "iti bhagavA"tiAdimAha / rUpinti rUpavantaM / parittanti na vipulaM, appakanti attho / yasmA attA nAma koci paramatthato natthi / kevalaM pana diTTigatikAnaM 95 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.118-118) parikappitamattaM, tasmA yattha nesaM attasaJjA, yathA cassa rUpibhAvAdiparikappanA hoti, taM dassento "yo"tiaadimaah| rUpiM parittanti attano upaTTitakasiNarUpavasena rUpiM, tassa avaDDitabhAvena parittaM / paJapeti nIlakasiNAdivasena nAnAkasiNalAbhI / tanti attAnaM / anantanti kasiNanimittassa appamANatAya paricchedassa anupaTThAnato antarahitaM / ugghATetvAti bhAvanAya apanetvA / nimittaphuTokAsanti tena kasiNanimittena phuTThappadesaM / tesUti catUsu arUpakkhandhesu / vijJANamattamevAti "vijJANamayo attA''ti evNvaadii| 118. "etarahI"ti sAvadhAraNamidaM padanti tadatthaM dassento "idAnevAti vatvA avadhAraNena nivattitamatthaM Aha "na ito para"nti / tattha tattheva sattA ucchijjantIti ucchedavAdI, tenAha "ucchedavasenetaM vutta"nti / bhAvinti sab sadA bhAviM avinassanakaM / tenAha "sassatavasenetaM vutta"nti / atathAsabhAvanti yathA paravAdI vadanti, na tathA sabhAvaM / tathabhAvAyAti ucchedabhAvAya vA sassatabhAvAya vA aniyamavacanahetaM vattaM sAmaJjajotanAvasena / sampAdessAmIti tathabhAvaM assa sampannaM katvA dassayissAmi, patiTThApessAmIti attho / tathA hi vakkhati "sassatavAdaJca jAnApetvA''tiAdi / (dI0 ni0 aTTha0 2.118) iminAti "atathaM vA panA"tiAdi vacanena, anucchedasabhAvampi samAnaM sassatavAdino mativasenAti adhippAyo / upakappessAmIti upecca samatthayissAmi / __ evaM samAnanti evaM bhUtaM samAnaM / rUpakasiNajjhAnaM rUpaM uttarapadalopena, adhigamanavasena taM etassa atthIti rUpIti Aha "rUpinti rUpakasiNalAbhi"nti | parittattAnudiTThIti ettha rUpI-saddopiAvRttiAdinayena AnetvA vattabbo, rUpIbhAvampi hi so didvigatiko parittabhAvaM viya attano abhinivissa Thitoti / arUpinti etthApi eseva nayo / "pattapalAsabahulagacchasaGkepena ghanagahanajaTAvitAnA nAtidIghasantAnA valli, tabbiparItA latA"ti vadanti / appahInadvenAti maggena asamucchinnabhAvena / kAraNalAbhe sati uppajjanArahatA anusayanahro / arUpakasiNaM nAma kasiNugghATiM AkAsaM, na paricchinnAkAsakasiNaM / "ubhayampi arUpakasiNamevA"ti keci / arUpakkhandhagocaraM vAti vedanAdayo arUpakkhandhA "attA''ti abhinivesassa gocaro etassAti arUpakkhandhagocaro, diTThigatiko, taM arUpakkhandhagocaraM / vA-saddo vuttavikappattho / saddayojanA pana arUpaM arUpakkhandhA gocarabhUtA etassa atthIti arUpI, taM arUpiM / lAbhino cattAroti rUpakasiNAdilAbhavasena taM taM diTTivAdaM sayameva 96 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.119-121) naattapaJattivaNNanA 27) parikappetvA taM AdAya paggayaha paJApanakA cattAro dihrigatikA / tesaM antevAsikAti tesaM lAbhInaM vAdaM paccakkhato, paramparAya ca uggahetvA tatheva naM khamitvA rocetvA paJApanakA cattAro / takkikA cattAroti kasiNajjhAnassa alAbhino kevalaM takkanavaseneva yathAvutte cattAro diTThivAde sayameva abhinivissa paggayaha ThitA cattAro / tesaM antevAsikA pubbe vuttanayena veditbbaa| naattapaJattivaNNanA 119. AraddhavipassakopIti samparAyikavipassakopi, tena balavavipassanAya ThitaM puggalaM dasseti / na paJapeti eva abahussuto pIti adhippAyo / tAdiso hi vipassanAya AnubhAvo | sAsanikopi jhAnAbhiJAlAbhI "na paJapetI''ti na vattabboti so idha na uddhtto| idAni nesaM apaJApane kAraNaM dasseti "etesahI"tiAdinA / icceva ANaM hoti, na viparItaggAho tassa kAraNassa duursmussaaritttaa| arUpakkhandhA icceva ANaM hotIti yojnaa| attasamanupassanAvaNNanA 121. didvivasena samanupassitvA, na ANavasena / sA ca samanupassanA atthato diTTidassanavasena / "vedanaM attato samanupassatI"ti evaM AgatA vedanAkkhandhavatthukA skkaayditttthi| iTThAdibhedaM ArammaNaM na paTisaMvedetIti appaTisaMvedanoti vedakabhAvapaTikkhepamukhena saJjAnanAdibhAvopi paTikkhitto hoti tadavinAbhAvatoti Aha "iminA rUpakkhandhavatthukA sakkAyadiDhi kathitA"ti / "attA me vediyatI"ti iminA appaTisaMvedanattaM paTikkhipati / tenAha "nopi appaTisaMvedano''ti / "vedanAdhammo"ti pana iminA "vedanA me attA''ti imaM vAdaM paTikkhipati / vedanAsaGghAto dhammo etassa atthIti hi vedanAdhammoti vedanAya samannAgatabhAvaM tassa paTijAnAti / tenAha "etassa ca vedanAdhammo avippayuttasabhAvo"ti | saJjAsaGghAravijJANakkhandhavatthukA sakkAyadiTThi kathitAti AnetvA sambandho / "vedanAsampayuttattA vediyatI"ti taMsampayogato taMkiccakatamAha yathA cetanAyogato cetano purisoti / sabbesampi taM sArammaNadhammAnaM ArammaNAnubhavanaM labbhateva, taJca kho ekadesato Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.122-123) phuTThatAmattato, vedanAya pana vissavitAya sAmibhAvena ArammaNarasAnubhavananti / tassA vasena saJAdayopi taMsampayuttattA "vediyatIti vuccnti| tathA hi vuttaM aTThasAliniyaM "ArammaNarasAnubhavanaTThAnaM patvA sesasampayuttadhammA ekadesamattakameva anubhavantI''ti, (dha0 sa0 aTTha0 1 dhammuddesakathA) rAjasUdanidassanena vAyamattho tattha vibhAvito eva / etassAti sAdikkhandhattayassa / "aviSpayuttasabhAvo"ti iminA avisaMyogajanitaM kaJci visesaM ThAnaM dIpeti / 122. tatthAti tesu vAresu / tIsu diTThigatikesUti "vedanA me attA"ti, "appaTisaMvedano me attA''ti, "vedanAdhammo me attA"ti ca evaMvAdesu tIsu diTThigatikesu / tissannaM vedanAnaM bhinnasabhAvattA sukhaM vedanaM "attA''ti samanupassato dukkhaM, adukkhamasukhaM vA vedanaM "attA'"ti samanupassanA na yuttaa| evaM sesadvaye pIti Aha "yo yo yaM yaM vedanaM attAti samanupassatI"ti / 123. "hutvA abhAvato"ti iminA udayabbayavantatAya aniccAti dasseti, "tehi tehI"tiAdinA anekakAraNasaGghatattA saGgratAti / taM taM paccayanti "indriyaM, ArammaNaM, vijJANaM, sukha, vedanIyo phasso'"ti evaM AdikaM taM taM attano kAraNaM paTicca nissAya sammA sassatAdibhAvassa, ucchedAdibhAvassa ca abhAvena jAyena samakAraNena sadisakAraNena anurUpakAraNena uppnnaa| khayasabhAvAti khayadhammA, vayasabhAvAti vayadhammA virajjanasabhAvAti virAgadhammA, nirujjhanasabhAvAti nirodhadhammA, catUhipi padehi vedanAya bhaGgabhAvameva dasseti / tenAha "khayoti...pe0... khayadhammAtiAdi vutta"nti / vigatoti sabhAvavigamena vigto| ekassevAti ekasseva diTThigatikassa / tIsupi kAlesUti tissannaM vedanAnaM pavattikAlesu | eso me attAti "eso sukhavedanAsabhAvo, dukkhaadukkhamasukhavedanAsabhAvo me attA"ti kiM pana hotI, ekasseva bhinnasabhAvataM anummattako kathaM paccetIti adhippAyena pucchati / itaro evampi tassa na hoti yevAti dassento "kiM pana na bhavissatI"tiAdimAha / visesenAti sukhAdivibhAgena / sukhaJca dukkhaJcAti ettha ca-saddena adukkhamasukhaM saGgaNhAti, sukhasaGgahameva vA tena kataM santasukhumabhAvato / avisesenAti avibhAgena vedanAsAmanena / vokiNNanti sukhAdibhedena vomissakaM / taM tividhampi vedanaM esa diTThigatiko ekajjhaM gahetvA attAti samanupassati / ekakkhaNe ca bahUnaM vedanAnaM uppAdo Apajjati avisesena vednaasbhaavttaa| attano hi 98 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.124-126) attasamanupassanAvaNNanA tasmiM sati sadA sabbavedanApavattippasaGgato dihigatiko agatiyA ekakkhaNepi bahUnampi vedanAnaM uppattiM paTijAneyyAti tassa avasaraM adento "na ekakkhaNe bahUnaM vedanAnaM uppatti atthI"ti Aha, paccakkhaviruddhametanti adhippAyo / etena petaM nakkhamatIti etena viruddhattasAdhanenapi sabbena sabaM attano abhAvenapi paNDitAnaM na ruccati, etaM dassanaM dhIrA nakkhamantIti attho / 124. indriyabaddhepi rUpappabandhe vAyodhAtuviSphAravasena kAci kiriyA nAma labbhatIti suddharUpakkhandhepi yattha kadAci vAyodhAtuviSphAro labbhati, tameva nidassanabhAvena gaNhanto "tAlavaNTe vA vAtapAne vA"ti Aha / vedanAdhammesUti vedanAdhammavantesu / "ahamasmI"ti iminA tayopi khandhe ekajjhaM gahetvA ahaMkArassa uppajjanAkAro vuttoti / "ayamahamasmI"ti pana iminA tattha ekaM ekaM gahetvA ahaMkArassa uppajjanAkAro vRtto / tenAha "ekdhmmopii"tiaadi| tanti "ahamasmIti ahNkaaruppttiN| sA hi catukkhandhanirodhena anupalabbhamAnasannissayA sasavisANatikhiNatA viya na bhaveyyAvAti / ettAvatAti "kittAvatA ca AnandA''tiAdinA "tantAkulakajAtA"ti padassa anusandhidassanavasena pavattena ettakena desanAdhammena / kAmaM heTThApi vaTTakathAva kathitA, idha pana diTThigatikassa vaTTato sIsukkhipanAsamatthatAvibhAvanavasena micchAdiTThiyA mahAsAvajjabhAvadIpaniyakathA pakAsitAti taM dassento "vaTTakathA kathitA"ti Aha / nanu vaTTamUlaM avijjA taNhA, tA anAmasitvA tato aJathA kasmA idha vaTTakathA kathitAti Aha "bhagavA hI"tiAdi / avijjAsIsenAti avijjaM uttamaGgaM katvA, avijjAmukhenAti attho / koTi na pacAyatIti "asukassa nAma sammAsambuddhassa, cakkavattino vA kAle avijjA uppannA, na tato pubbe atthI''ti avijjAya Adi mariyAdA appaTihatassa mama sabba taJANassApi na paJjAyati avijjamAnattA evAti attho / ayaM paccayo idappaccayo, tasmA idappaccayA, imasmA AsavAdikAraNAti attho / bhavataNhAyAti bhavasaMyojanabhUtAya taNhAya / bhavadiTThiyAti sassatadiTThiyA / "tattha tattha upapajjanto"ti iminA "ito ettha etto idhA''ti evaM apariyantaM aparAparuppattiM dasseti / tenAha "mahAsamudde"tiAdi / 126. paccayAkAramULahassAti bhUtakathanametaM, na visesanaM / sabbopi hi diTThigatiko paccayAkAramULho evAti / vivaDhe kathentoti vaTTato vinimuttattA vivaDheM, vimokkho, taM 99 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.126-126) kthento| kArakassAti satthuovAdakArakassa, sammApaTipajjantassAti attho| tenAha "satipaTThAnavihArino"ti / so hi vedanAnupassanAya, dhammAnupassanAya ca sammApaTipattiyA "neva vedanaM attAnaM samanupassatI"tiAdinA vattabbataM arahati / tenAha "evarUpo hii"tiaadi| sabbadhammesUti sabbesu tebhUmakadhammesu / te hi sammasanIyA / na aJanti vedanAya anaM sajJAdidhammaM attAnaM na samanupassatIti / "khandhalokAdayo"ti rUpAdidhammA eva vuccanti, tesaM samUhoti dassetuM "rUpAdIsu dhammesUti vuttaM / na upAdiyati didvitaNhAgAhavasena / "seyyohamasmI"tiAdinA (saM0 ni0 2.4.108; mahAni0 21, 178; dha0 sa0 1121; vibhaM0 832, 866) pavattamAnamaJanApi taNhAdiTThimaJjanA viya paritassanarUpA evAti Aha "taNhAdiTThimAnaparitassanAyapI'ti / sA evaM diTThIti sA arahato evaMpakArA diTThIti yo vadeyya, tadakallaM, taM na yuttanti attho| evamassa diTThIti etthApi evaMpakArA assa arahato diTThItiAdinA yojetabbaM / evahi satIti yo vadeyya "hoti tathAgato paraM maraNA itissa diTThI"ti, tassa ce vacanaM tathevAti attho / "arahA na kiJci jAnAtI"ti vuttaM bhaveyya jAnato tathA diTThiyA abhaavto| tenevAti tathA vattumayuttattA eva / catumpi nayAnanti "hoti tathAgato"tiAdinA AgatAnaM catannaM vArAnaM / Adito tIsa vAresa sajipitvA pariyosAnavAre vitthAritattA "avasAne 'taM kissa hetU'tiAdimAhA"ti vuttaM / "Adito tIsu vAresu tathaiva desanA pavattA, yathA pariyosAnavAre, pALi pana saGittA''ti keci / vohAroti "satto itthI puriso''tiAdinA, "khandhAAyatanAnI''tiAdinA, "phasso vedanA'tiAdinA ca vohaaritbbvohaaro| tassa pana vohArassa pavattiTThAnaM nAma saGkepato ime evAti Aha "khandhA AyatanAni dhAtuyo"ti / yasmA nibbAnaM pubbabhAge saGghArAnaM nirodhabhAveneva pApiyati ca, tasmA tassApi khandhamukhena avacaritabbatA labbhatIti "pAya avacaritaLa khandhapaJcaka"nti vuttaM / tenAha bhagavA "imasmiMyeva byAmamatte kaLevare sasaaimhi samanake lokaJca paJapemi lokasamudayaJca lokanirodhaJca lokanirodhagAminiJca paTipada"nti / (saM0 ni0 1.1.107; a0 ni0 1.4.45) paJjAvacaranti vA tebhUmakadhammAnametaM gahaNanti "khandhapaJcaka"ntveva vuttaM, tasmA "yAvatA paJjA''ti etthApi lokiyapaJjAya eva gahaNaM daTThabbaM / vaTTakathA hesAti / tathA hi "yAvatA varlDa vaTTati" icceva vuttaM / tenevAha "tantAkulakapadasseva anusandhi dassito''ti / yasmA bhagavA diTThisIsenettha vaTTakathaM kathetvA yathAnusandhinApi vaTTakathaM kathesi, tasmA 100 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.127-127) sattaviJJANaTThitivaNNanA "tantAkulakapadasseva anusandhi dassito" ti sAvadhAraNaM katvA vRttaM / paTiccasamuppAdakathA panettha yAvadeva tassa gambhIrabhAvavibhAvanatthAya vitthAritA, vivaTTakathApi samAnA idha paccAmaTThAti daTTabbaM / sattaviJJANadvitivaNNanA 127. gacchanto gacchantoti samathapaTipattiyaM suppatiTThito hutvA vipassanAgamanena, maggagamanena ca gacchanto gacchanto / ubhohi bhAgehi muccanato ubhatobhAgavimutto nAma hoti / so "evaM asamanupassanto 'ti vutto vipassanAyAnikoti katvA "yo ca na samanupassatIti vutto so yasmA gacchanto gacchanto paJJAvimutto nAma hotI "ti vRttaM / heTThA vuttAnanti "kittAvatA ca, Ananda, attAnaM na paJJapento na paJJApetI 'ti AdinA (dI0 ni0 2.119), "yato kho, Ananda, bhikkhu neva vedanaM attAnaM samanupassatI 'tiAdinA (dI0 ni0 2.125 Adayo) ca heTThA pALiyaM AgatAnaM dvinnaM puthujjanabhikkhUnaM / nigamananti nissaraNaM | nAmanti paJJAvimuttAdinAmaM / 101 paTisandhivasena vRttAti nAnattakAyanAnattasaJJitAvisesavisiTThapaTisandhivasena vuttA satta viJJANaTThitiyo / taMtaMsattanikAyaM pati nissayato hi nAnattakAyAditA taMpariyApannapaTisandhisamudAgatAti daTThabbA tadabhinibbattakakammabhavassa tathA AyUhitattA | catasso AgamissantIti rUpavedanAsaJJAsaGghArakkhandhavasena catasso viJJANaTThitiyo Agamissanti '"rUpupAyaM vA Avuso viJJANaM tiTThamAnaM tiTThatItiAdinA (dI0 ni0 3.311) / viJJANapatiTThAnassAti paTisandhiviJJANassa etarahi patiTThAnakAraNassa / atthato vuttavisesavisiTThA paJcavokAre rUpavedanAsaJasaGghArakkhandhA, catuvokAre vedanAdayo yo khandhA veditabbA | sattAvAsabhAvaM upAdAya " dve ca AyatanAnIti dve nivAsaTTAnAnI " ti vuttaM / nivAsaTThAnapariyAyopi Ayatanasaddo hoti yathA "devAyatanadvaya "nti / sabbanti viJJANaTThiti Ayatanadvayanti sakalaM / tasmA gahitaM tattha ekameva aggahetvAti adhippAyo / pariyAdAnaM anavasesaggahaNaM na gacchati vaTTaM viJJANaTThiti AyatanadvayAnaM aJJamaJJaantogadhattA / nidassanatthe nipAto, tasmA seyyathApi manussAti yathA manussAti vRttaM hoti / viseso hotiyeva satipi bAhirassa kArakassa abhede ajjhattikassa bhinnatA / nAnattaM kAye etesaM 101 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.127-127) nAnatto vA kAyo etesanti nAnattakAyA, iminA nayena sesapadesupi attho veditabbo / nesanti manussAnaM / nAnattA saJjA etesaM atthIti naanttsnyino| sukhasamussayato vinipAto etesaM atthIti vinipAtikA satipi devabhAve dibbasampattiyA abhAvato, apAyesu vA gato natthi nipAto etesanti vinipaatikaa| tenAha "catuapAyavinimuttA'ti / dhammapadanti satipaTThAnAdidhammakoTThAsaM / vijAniyAti sutamayena tAva ANena vijAnitvA / tadanusArena yonisomanasikAraM paribrUhanto sIlavisuddhiAdikaM sammApaTipattiM api pttipjjem| sA ca paTipatti hitAya diTThadhammikAdisakalahitAya amhAkaM siyaa| idAni tattha sIlapaTipattiM tAva vibhAgena dassento "pANesu cA"ti gAthamAha / brahmakAye paThamajjhAnanibbatte brahmasamUhe, brahmanikAye vA bhavAti brhmkaayikaa| mahAbrahmano parisAya bhavAti brahmapArisajjA tassa paricArakaTThAne tthitttaa| mahAbrahmano purohitavAne ThitAti brhmpurohitaa| AyuvaNNAdIhi mahanto brahmAnoti mhaabrhmno| satipi tesaM tividhAnampi paThamena jhAnena abhinibbattabhAve jhAnassa pana pavattibhedena ayaM visesoti dassetuM "brahmapArisajjA panA"tiAdi vuttaM / parittenAti hInena, sA cassa hInatA chandAdInaM hInatAya veditabbA, paTiladdhamattaM vA hiinN| kappassAti asaGkhyeyyakappassa / hInapaNItAnaM majjhe bhavattA majjhimena, sA cassa majjhimatA chandAdInaM majjhimatAya veditabbA, paTilabhitvA nAtisubhAvitaM vA mjjhimN| upaTakappoti asaGkhyeyyakappassa upaDDakappo / viSphArikataroti brahmapArisajjehi pamANato vipulataro, sabhAvato uLArataro ca hoti / sabhAvenapi hi uLAratarova, taM panettha appamANaM | tathA hi parittAbhAdInaM, parittasabhAdInaJca kAye satipi sabhAvavematte ekattavaseneva vavatthApIyatIti "ekattakAyA" tveva vuccanti / paNItenAti ukkaTena, sA cassa ukkaTThatA chandAdInaM ukkaTThatAya veditabbA, subhAvitaM vA sammadeva vasibhAvaM pApitaM paNItaM padhAnabhAvaM nItanti katvA, idhApi kappo asaGkhyeyyakappavaseneva veditabbo paripuNNassa mahAkappassa asambhavato / itIti evaM vuttappakArena / teti "brahmakAyikA''ti vuttA tividhApi brahmAno / sajAya ekattAti tihetukabhAvena sajAya ekattasabhAvattA / na hi tassA sampayuttadhammavasena ajhopi koci bhedo asthi / evanti iminA nAnattakAyaekattasaJinoti dasseti / daNDaukkAyAti daNDadIpikAya | saratIti dhAvati viya / vissaratIti vippakiNNA viya 102 Jain Education Interational Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.128-128) sattavijJANaTThitivaNNanA 103 dhAvati / dve kappAti dve mhaakppaa| ito paresupi eseva nyo| idhAti imasmiM sutte / ukkaTThaparicchedavasena AbhassaraggahaNeneva sabbepi te parittAbhA, appamANAbhApi ghitaa| sobhanA pabhA subhA, subhAya kiNNA subhAkiNNAti vattabbe A-kArassa rassattaM, antima-Na-kArassa ha-kAraJca katvA "subhakiNhA"ti vuttA, aTThakathAyaM pana niccalAya ekagghanAya pabhAya subhoti pariyAyavacananti "subhena okiNNA vikiNNA"ti attho vutto, etthApi antima-Na-kArassa ha-kArakaraNaM icchitabbameva / na chijjitvA chijjitvA pabhA gacchati ekgghnttaa| catutthavijJANahitimeva bhajanti kAyassa, saJjAya ca ekarUpattA / vipulasantasukhAyuvaNNAdiphalattA vehpphlaa| etthAti viANaTThitiyaM / vivaTTapakkhe ThitA npunraavttnto| "na sabbakAlikA"ti vatvA tameva asabbakAlikattaM vibhAvetuM "kappasatasahassampI"tiAdi vuttaM / soLasakappasahassaccayena uppannAnaM suddhAvAsabrahmAnaM parinibbAyanato, aosaJca tattha anuppajjanato buddhasujhe loke sujhaM taM ThAnaM hoti, tasmA suddhAvAsA na sabbakAlikA, khandhAvAraTThAnasadisA honti suddhAvAsabhUmiyo / iminA suttena suddhAvAsAnaM sattAvAsabhAvadIpaneneva vijJANaTThitibhAvo dIpito, tasmA suddhAvAsApi sattasu vijJANahitIsu catutthavijJANadvitiM navasu sattAvAsesu catutthasattAvAsaMyeva bhjnti| sukhumattAti sngghaaraavsessukhumbhaavppttttaa| paribyattavijJANakiccAbhAvato neva vijJANaM, sabbaso aviANaM na hotIti nAvijJANaM, tasmA paripphuTavijJANakiccavantIsu viANadvitIsu avtvaa| 128. taJca viANadvitinti paThamaM vijJANaTThiti / heTThA vuttanayena sarUpato, manussAdivibhAgato, sopato, "nAmaJca rUpaJcA"ti bhedato ca pjaanaati| tassA samudayaJcAti tassA paThamAya vijJANaTThitiyA paJcavIsatividhaM samudayaJca pajAnAti / atthaGgamepi eseva nyo| assAdetabbato, assAdato ca assaadN| ayaM aniccAdibhAvo aadiinvo| chandarAgo vinIyati etena, ettha vAti chandarAgavinayo, saha maggena nibbAnaM / chandarAgappahAnanti etthApi eseva nayo / mAnadiTTInaM vasenAhanti vA, taNhAvasena mamanti vA abhinandanApi mAnassa paritassanA viya dtttthbbaa| sabbatthAti sabbesu sesesu aTThasupi vAresu / tatthAti upari tIsu vijJANahitIsu dutiyAyatanesu / tattha hi rUpaM natthi / puna 103 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dIghanikAye mahAvaggaTIkA tatthAti paThamAyatane / tattha hi eko rUpakkhandhova / etthAti ca tameva sandhAya vRttaM / tattha hi rUpassa kammasamuTThAnattA AhAravasena yojanA na sambhavati / yato khoti ettha to- saddo dA -saddo viya kAlavacano "yato kho, sAriputta, bhikkhusaGgho 'tiAdIsu (pArA0 21) viyAti vuttaM " yadA khoti / aggahetvAti kaJcipi saGghAraM "etaM mamA'tiAdinA aggahetvA / paJJAvimuttoti aTThannaM vimokkhAnaM anadhigatattA sAtisayassa samAdhibalassa abhAvato paJJAbaleneva vimutto / tenAha " aTTha vimokkhe asacchikatvA paJJAbalenevA "tiAdi / appavattinti Ayati appavattiM katvA / pajAnanto vimuttoti vA paJJAvimutto, paThamajjhAnaphassena vinA parijAnanAdippakArehi cattAri saccAni jAnanto paTivijjhanto tesaM kiccAnaM matthakappattiyA niTThitakiccatAya visesena muttoti vimutto / so paJJAvimutto / sukkhavipassakoti samathabhAvanAsinehAbhAvena sukkhA lUkhA, asiniddhA vA vipassanA etassAti sukkhavipassako / ThatvAti pAdakakaraNavasena ThatvA / aJJatarasminti ca aJJatara aJJatarasmiM, ekekasminti attho / evahissa paJcavidhatA siyaa| "na heva kho aTTha vimokkhe kAyena phusitvA viharatI 'ti iminA sAtisayassa samAdhibalassa abhAvo dIpito / "paJJAya cassa disvA" tiAdinA sAtisayassa paJJabalassa bhAvo / paJJAya cassa disvA AsavA parikkhINA hontIti na AsavA paJJAya passanti, dassanakAraNA pana parikkhINA "disvA parikkhINAti vRttA / darasanAyattaparikkhayattA eva hi dassanaM AsavAnaM khayassa purimakiriyA hoti / avimokkhavaNNanA (2.129 - 129) 129. ekassa bhikkhuno satta ariyapuggalesu ekassa bhikkhuno / viJJANaTThitiAdinA parijAnanAdivasappa vattaniggamanaJca paJJavimuttanAmaJca / itarassAti ubhatobhAgavimuttassa / ime sandhAya hi pubbe "dvinnaM bhikkhUna "nti vRttaM / naTThenAti sabhAvena | sabhAvo hi jANena yAthAvato araNIyato JAtabbato " attho ti vuccati, so eva ttha- kArassa TTha-kAraM katvA " aTTho "ti vutto / adhimuccanaTThenAti adhikaM savisesaM muccanaTThena, etena satipi sabbassApi rUpAvacarajjhAnassa vikkhambhanavasena paripakkhato vimuttabhAve yena bhAvanAvisesena taM jhAnaM sAtisayaM paTipakkhato vimuccitvA pavattati, so bhAvanAviseso dIpito / bhavati samAnajAtiyutta bhAvanAvisesena pavattiAkAraviseso, yathA taM saddhAvimuttatA diTThappattassa / tathA paccanIkadhammehi suTu hi 104 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.130-130) aTThavimokkhavaNNanA 105 vimuttatAya, evaM aniggahitabhAvena nirAsaGghatAya abhirativasena suTTha adhimuccanadvenapi vimokkho| tenAha "ArammaNe cA"tiAdi / ayaM panatthoti ayaM adhimuccanaTTho pacchime vimokkhe nirodhe natthi, kevalo vimuttaTTho eva tattha labbhati, taM sayameva parato vakkhati / rUpIti yenAyaM sasantatipariyApannena rUpena samannAgato, taM yassa jhAnassa hetubhAvena visiTuM rUpaM hoti, yena visiDhena rUpena "rUpI"ti vucceyya rUpI-saddassa atisayatthadIpanato, tadeva sasantatipariyApannarUpavasena paTiladdhaM jhAnaM idha paramasthato rUpIbhAvasAdhakanti daTThabbaM / tenAha "ajjhatta"ntiAdi / rUpajjhAnaM rUpaM uttarapadalopena / rUpAnIti panettha purimapadalopo dttttbbo| tena vuttaM "nIlakasiNAdirUpAnI"ti / rUpe kasiNarUpe saJA rUpasA , sA etassa atthIti rUpasaJI, saJAsIsena jhAnaM vadati / tappaTikkhepena arUpasaJI / tenAha "ajjhattaM na rUpasaJjI"tiAdi / "anto appanAyaM subhanti Abhogo natthI"ti iminA pubbAbhogavasena tathA adhimutti siyAti dasseti / evajhettha tathAvattabbatApatticodanA samatthitA hoti / yasmA suvisuddhesu nIlAdIsu vaNNakasiNesu tattha katAdhikArAnaM abhirativasena suTTu adhimuccanaTTho sambhavati, tasmA aTThakathAyaM tathA tatiyo vimokkho saMvaNNito, yasmA pana mettAvasena pavattamAnA bhAvanA satte appaTikUlato dahanti tesu tato adhimuccitvAva pavattati, tasmA paTisambhidAmagge (paTi0 ma0 212) "brahmavihArabhAvanA subhavimokkho''ti vuttA, tayidaM ubhayampi tena tena pariyAyena vuttattA na virujjhatIti daTThabbaM / sabbasoti anvsesto| na hi catunnaM arUpakkhandhAnaM ekadesopi tattha avssissti| visuddhattAti yathAparicchinnakAle nirodhitttaa| uttamo vimokkho nAma ariyeheva samApajjitabbato, ariyaphalapariyosAnattA diDheva dhamme nibbAnappattibhAvato ca / 130. Adito paDhAyAti paThamasamApattito paTThAya / yAva pariyosAnA samApatti, tAva / advatvAti katthaci samApattiyaM aTTito eva, nirantarameva paTipATiyA, uppaTipATiyA ca samApajjatevAti attho / tenAha "ito cito ca saJcaraNavasena vutta"nti / icchati samApajjituM / tattha "samApajjati pavisatI"ti samApattisamaGgIpuggalo taM taM paviThTho viya hotIti katvA vuttaM / 105 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (2.130-130) dIhi bhAgehi vimuttoti arUpajjhAnena vikkhambhanavimokkhena, maggena samucchedavimokkhenAti dvIhi vimuccanabhAgehi, arUpasamApattiyA rUpakAyato, maggena nAmakAyatoti dvIhi vimuccitabbabhAgehi ca vimutto| tenAha "arUpasamApattiyA"tiAdi / vimuttoti hi kilesehi vimutto, vimuccanto ca kilesAnaM vikkhambhanasamucchindanehi kAyadvayato vimuttoti ayamettha attho / gAthAya ca AkiJcacAyatanalAbhino upasivabrAhmaNassa bhagavatA "nAmakAyA vimutto"ti ubhatobhAgavimutto muni akkhAto / tattha atthaM paletIti atthaM gacchati / na upeti saGghanti "asukaM nAma disaM gato"ti vohAraM na gacchati / evaM muni nAmakAyA vimuttoti evaM arUpaM upapanno sekkhamuni pakatiyA pubbeva rUpakAyA vimutto, tattha ca catutthamaggaM nibbattetvA nAmakAyassa pariJAtattA puna nAmakAyApi vimutto| ubhatobhAgavimutto khINAsavo hutvA anupAdAya parinibbAnasaGkhAtaM atthaM paleti na upeti saGkha, "khattiyo brAhmaNo"ti evaM AdikaM samanaM na gacchatIti attho / "aJjatarato vuTThAyA''ti idaM kiM AkAsAnaJcAyatanAdIsu aJjataralAbhIvasena vuttaM, udAhu sabbAruppalAbhIvasenAti yathicchasi, tathA hotu, yadi sabbAruppalAbhIvasena vuttaM, na koci virodho / atha tattha ajhataralAbhIvasena vuttaM, "yato kho, Ananda, bhikkhu ime aTTha vimokkhe anulomampi samApajjatI"tiAdivacanena virujjheyyAti ? yasmA arUpAvacarajjhAnesu ekassApi lAbhI "aTThavimokkhalAbhI" tveva vuccati aTThavimokkhe ekadesassApi tNnaamdaansmtthtaasmbhvto| ayahi aTThavimokkhasamaJA samudAye viya tadekadesepi niruLhApattisamajhA viyAti / tena vuttaM "AkAsAnaJcAyatanAdIsu aJjatarato vuTThAyA''ti / "paJcavidho hotI"ti vatvA chabbidhataMpissa keci parikappenti, taM tesaM matimattaM, nicchitovAyaM paJho pubbAcariyehIti dassetuM "keci panA"tiAdi vuttaM / tattha kecIti uttaravihAravAsino, sArasamAsAcariyA ca / te hi "ubhatobhAgavimuttoti ubhayabhAgavimutto samAdhivipassanAtoti vatvA rUpAvacarasamAdhinApi samAdhiparipanthato vimuttiM maJanti / evaM rUpajjhAnabhAgena, arUpajjhAnabhAgena ca ubhato vimuttoti pAyasamAno / "tAdisamevA"ti iminA yAdisaM arUpAvacarajjhAnaM kilesavikkhambhane, tAdisaM rUpAvacaracatutthajjhAnaM pIti imamatthaM ullaGgeti / tenAha "tasmA"tiAdi / ubhatobhAgavimuttapahoti ubhatobhAgavimuttassa chabbidhataM nissAya uppnnpjho| vaNNanaM nissAyAti tassa padassa atthavacanaM nissAya / cirenAti therassa aparabhAge cirena kAlena / 106 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.130-130) aTThavimokkhavaNNanA 107 vinicchayanti saMsayachedakaM sanniTThAnaM ptto| taM paJhanti tamatthaM / JAtuM icchito hi attho paho / na kenaci sutapubbanti kenaci kiJci na sutapubbaM, idaM atthajAtanti adhippAyo / kiJcApi upekkhAsahagataM, kiJcApi kilese vikkhambhetIti paccekaM kiJcApi-saddo yojetbbo| samudAcaratIti pavattati / tattha kAraNamAha "ime hI"tiAdinA, tena rUpAvacarabhAvanato AruppabhAvanA savisesaM kilese vikkhambheti rUpavirAgabhAvanAbhAvato, uparibhAvanAbhAvato cAti dassetIti / evaJca katvA aTThakathAyaM AruppabhAvanAniise yaM vuttaM "tassevaM tasmiM nimitte punappunaM cittaM cArentassa nIvaraNAni vikkhambhanti sati santidvatI"tiAdi, (visuddhi0 1.281) taM samatthataM hotIti / idaM suttanti puggalapaJjattipAThamAha (pu0 pa0 niddesa 27) / sabbahi buddhavacanaM atthasUcanAdiatthena suttanti vutto vAyamattho / yaM pana tattha vattabbaM, taM heTThA vuttameva / aTThannaM vimokkhAnaM anulomAdito samApajjanena sAtisayaM santAnassa abhisaGghatattA, aTThamaJca uttamaM vimokkhaM padaTThAnaM katvA vipassanaM vaDDetvA aggamaggAdhigamena ubhatobhAgavimuccanato ca imAya ubhatobhAgavimuttiyA sabbaseThThatA veditAti daTThabbA / mahAnidAnasuttavaNNanAya liintthppkaasnaa| 107 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mahAparinibbAnasuttavaNNanA 131. pUjanIyabhAvato, buddhasampadaJca pahAya pavattatA mahantaJca taM parinibbAnaJcAti mahAparinibbAnaM; savAsanappahAnato mahantaM kilesakkhayaM nissAya pavattaM parinibbAnantipi mahAparinibbAnaM; mahatA kAlena mahatA vA guNarAsinA sAdhitaM parinibbAnantipi mahAparinibbAnaM; mahantabhAvAya, dhAtUnaM bahubhAvAya parinibbAnantipi mahAparinibbAna; mahato lokato nissaTaM parinibbAnantipi mahAparinibbAnaM; sabbalokAsAdhAraNattA buddhAnaM sIlAdiguNehi mahato buddhassa bhagavato parinibbAnantipi mahAparinibbAnaM; mahati sAsane patihite parinibbAnantipi mahAparinibbAnanti buddhassa bhagavato parinibbAnaM vuccati, tappaTisaMyuttaM suttaM mhaaprinibbaansuttN| gijjhA ettha vasantIti gijhaM, gijjhaM kUTaM etassAti gijjhakUTo, gijjhaM viya vA gijhaM, kUTaM, taM etassAti gijjhakUTo, pabbato, tasmiM gijjhkuutte| tenAha "gijjhA"tiAdi / abhiyAtukAmoti ettha abhi-saddo abhibhavanattho, "abhivijAnAtU"tiAdIsu (dI0 ni0 2.244; 3.85; ma0 ni0 3.256) viyAti Aha "abhibhavanatthAya yAtukAmo"ti / vajjirAjAnoti "vajjetabbA ime"tiAdito pavattaM vacanaM upAdAya "vajjI"ti laddhanAmA rAjAno, vajjIraTThassa vA rAjAno vjjiraajaano| vajjiraTThassa pana vajjisamA tannivAsirAjakumAravasena veditbbaa| rAjiddhiyAti rAjabhAvAnugatena sabhAvena / so pana sabhAvo nesaM gaNarAjUnaM mitho sAmaggiyA loke pAkaTo, ciraTThAyI ca ahosIti "samaggabhAvaM kathesI"ti vuttaM / anu anu taMsamaGgino bhAveti vaDDhetIti anubhAvo, anubhAvo eva AnubhAvo, patApo, so pana nesaM patApo hathiassAdivAhanasampattiyA, tattha ca susikkhitabhAvena loke pAkaTo jAtoti "etena...pe0... kathesI"ti vuttaM / tALacchiggalenAti kuJcikAchiddena / asananti saraM / atipAtayissantIti atikkAmenti / povAnupoGghanti poGkhassa anupoz2a, purimasarassa poGkhapadAnugatapocaM itaraM saraM katvAti attho / avirAdhitanti avirajjhitaM / ucchindissAmIti ummUlanavasena kulasantatiM chindissAmi | 108 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.134 - 134) ayanaM vaDDanaM ayo, tappaTikkhepena anayoti Aha " avaDDiyA etaM nAma "nti / vikkhipatIti vidUrato khipati, apanetIti attho / rAjaaparihAniyadhammavaNNanA gaGgAyanti gnggaasmiipe| paTTanagAmanti sakaTapaTTanagAmaM / ANAti ANA vattati / aDDhayojananti ca tasmiM paTTane aDDhayojanaTThAnavAsino sandhAya vRttaM / tatrAti tasmiM paTTane / balavAghAtajAtoti uppannabalavakodho / meti mayhaM / gatenAti gamanena / sannipAta bheriyAti osIdamAneti hAyamAne / rAja aparihAniyadhammavaNNanA 134. sItaM vA uNhaM vA natthi, tAyaM velAyaM puJJAnubhAvena buddhAnaM sabbakAlaM samasItuNhAva utu hoti taM sandhAya tathA vRttaM / abhiNhaM sannipAtAti niccasannipAtA, taM pana niccasannipAtataM dassetuM "divasassA "tiAdi vRttaM / sannipAtabahulAti parasannipAtA / vosAnanti saGkocaM / "yAvakIvanti ekamevetaM padaM aniyamato parimANavAcI, kAlo cettha adhippetoti Aha "yattakaM kAla "nti / " vuddhiyevA" tiAdinA vuttamatthaM vyatirekamukhena dassetuM "abhihaM asannipatantA hI "tiAdi vRttaM / AkulAti khubhitA, na pasannA / bhijjitvAti vaggabandhato vibhajja visuM visuM hutvA / sannipAtArocanabheriyA / aDDabhuttA 109 pubbe akatanti pubbe anibbattaM / sunti bhaNDaM gahetvA gacchantehi pabbatakhaNDa nadItitthagAmadvArAdIsu rAjapurisAnaM dAtabbabhAgaM / balinti nipphannasassAdito chabhAgaM, sattabhAganti AdinA laddhakaraM / daNDanti dasavIsatikahApaNAdikaM aparAdhAnurUpaM gahetabbadhanadaNDaM | vajjidhammanti vajjirAjadhammaM / idAni apaJJattapaJJApanAdIsu tappaTikkhepa AdInavAnisaMse vitthArato dassetuM "tesaM apaJJatta "ntiAdi vRttaM / pAricariyakkhamAti upaTThAnakkhamA / kulabhogaissariyAdivasena mahatI mattA pamANaM etesanti mahAmattA, nItisatthavihite 109 sAmibhuttA ca / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.135-135) vinicchaye ThapitA mahAmattA vinicchayamahAmattA, tesaM / dentIti niyyAtenti / sace coroti evaMsacino sace honti | pApabhIrutAya attanA kiJci avtvaa| daNDanItisaJite vohAre niyuttAti vohArikA, ye "dhammaTThA"ti vuccnti| suttadharA nItisuttadharA, Idise vohAravinicchaye niyametvA ThapitA / paramparAbhatesu aTThasu kulesu jAtA agatigamanaviratA aTThamahallakapurisA attttkulikaa| sakkAranti upakAraM / garubhAvaM paccupaTTapetvAti "ime amhAkaM garuno''ti tattha garubhAvaM pati pati upaTTapetvA / mAnentIti sammAnenti, taM pana sammAnanaM tesu nesaM attamanatApubbakanti Aha "manena piyaayntii"ti| nipaccakAranti paNipAtaM / dassentIti "ime amhAkaM pitAmahA, mAtAmahA''tiAdinA nIcacittA hutvA garucittAkAraM dassenti | sandhAretunti sambandhaM avicchinnaM katvA ghaTetuM / pasarahAkArassAti balakkArassa / kAmaM vuddhiyA pUjanIyatAya "vuddhihAniyo''ti vuttaM, attho pana vuttAnukkameneva yojetabbo, pALiyaM vA yasmA "buddhiyeva pATikaGkhA, no parihAnI"ti vuttaM, tasmA tadanukkamena "buddhihAniyoti vuttN| . vipaccituM aladdhokAse pApakamme, tassa kammassa vipAke vA anavasarova devatopasaggo, tasmiM pana laddhokAse siyA devatopasaggassa avasaroti Aha "anuppannaM...pe0... vaDDentI"ti / eteneva anuSpannaM sukhanti etthApi attho veditabbo / "balakAyassa diguNatiguNatAdassanaM, paTibhayabhAvadassana"nti evaM AdinA devatAnaM saGgAmasIse sahAyatA veditbbaa| anicchitanti aniDheM / AvaraNatoti nisedhanato / yassa dhammato anapetA dhammiyAti idha "dhammikA"ti vuttaa| migasUkarAdighAtAya sunakhAdInaM kaDDitvA vanacaraNaM vAjo, migavA, tattha niyuttA, te vA vAjenti nentIti vAjikA, migavadhacArino | cittappavattiM pucchti| kAyikavAcasikapayogena hi sA loke pAkaTA pakAsabhUtAti / 135. devAyatanabhAvena citattA, lokassa cittIkAraTThAnattA ca cetiyaM ahosi| kAmakAravasena kiJcipi na karaNIyAti akrnniiyaa| kAmakAro pana 110 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.136-136) bhikkhuaparihAniyadhammavaNNanA 111 hatthagatakaraNavasenAti Aha "aggahetabbAti attho"ti / abhimukhayuddhenAti abhimukhaM ujukameva saGgAmakaraNena / upalApanaM sAmaM dAnaJcAti dassetuM "ala"ntiAdi vuttaM / bhedopi idha upAyo evAti vuttaM "aJatra mithubhedAyA'ti / yuddhassa pana anupAyatA pageva pkaasitaa| idanti "aatra upalApanAya. amatra mithabhedA"ti ca idaM vacanaM / kathAya nayaM labhitvAti "yAvakIvaJca...pe0... no parihAnI''ti imAya bhagavato kathAya nayaM upAyaM labhitvA / anukampAyAti vajjirAjesu anuggahena / assAti bhagavato / kathanti vajjIhi saddhiM kAtabbayuddhakathaM / ujuM karissAmIti paTirAjAno AnetvA pAkAraparikhAnaM aJjathAbhAvApAdanena ujubhAvaM karissAmi / patidvitaguNoti patihitAcariyaguNo / issarA sanipatantu, mayaM anissarA, tattha gantvA kiM karissAmAti licchavino na satripatiMsUti yojanA | sUrA sanipatantUti etthApi eseva nyo| balabherinti yuddhAya balakAyassa uTThAnabheriM / bhikkhuaparihAniyadhammavaNNanA 136. aparihAnAya hitAti aparihAniyA, na parihAyanti etehIti vA aparihAniyA, te pana yasmA aparihAniyA kArakA nAma honti, tasmA vuttaM "aparihAnikare"ti / yasmA pana te parihAnikarAnaM ujupaTipakkhabhUtA, tasmA Aha "vuddhihetubhuute"ti| yasmA bhagavato desanA uparUpari ANAlokaM pasAdentI sattAnaM hadayandhakAraM vidhamati, pakAsetabbe ca atthe hatthatale AmalakaM viya suTutaraM pAkaTe katvA dasseti, tasmA vuttaM "candasahassaM...pe0... kathayissAmI'ti / yasmA bhagavA "tassa brAhmaNassa sammukhA vajjInaM abhiNhasannipAtAdipaTipattiM kathentoyeva ayaM aparihAniyakathA aniyyAnikA vaTTanissitA, mayhaM pana sAsane tathArUpI kathA kathetabbA, sA hoti niyyAnikA vivaTTanissitA, yAya sAsanaM mayhaM parinibbAnato 111 Jain Education Interational Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.136-136) parampa addhaniyaM assa ciraTThitika"nti cintesi, tasmA bhikkhU sannipAtApetvA tesaM aparihAniye dhamme desento teneva niyAmena desesi / tena vuttaM "idaM vajjisattake vuttasadisamevA"ti / evaM sopato vuttamatthaM vitthArato dassento "idhApi cA"tiAdimAha / tattha "tato"tiAdi disAsu AgatasAsane vuttaM taM kathanaM / vihArasImA AkulA yasmA, tasmA uposathapavAraNA tthitaa| olIyamAnakoti pALito, atthato ca vinssmaano| ukkhipApentAti paguNabhAvakaraNena, atthasaMvaNNanena ca paggaNhantA / sAvatthiyaM bhikkhU viya pAcittiyaM desApetabboti (pArA0 565 vitthaarvtthu)| vajjiputtakA viya dasavatthudIpanena (caLava0 446 vitthaarvtth)| "gihigatAnIti gihipaTisaMyuttAnI"ti vadanti / gihIsu gatAni, tehi AtAni gihigtaani| dhUmakAlo etassAti dhUmakAlikaM citakadhUmavUpasamato paraM appavattanato / thirabhAvappattAti sAsane thirabhAvaM anivattitabhAvaM upgtaa| therakArakehIti therabhAvasAdhakehi sIlAdiguNehi asekkhadhammehi / bahU ratiyoti pabbajitA hutvA bahU rattiyo jaannti| sIlAdiguNesu patiThThApanameva sAsane pariNAyakatAti Aha "tIsu sikkhAsu pavattentI"ti / ovAdaM na denti abhaajnbhaavto| paveNIkathanti AcariyaparamparAbhataM sammApaTipattidIpanaM dhammakathaM / sArabhUtaM dhammapariyAyanti samathavipassanAmaggaphalasampApanena sArabhUtaMbojjhaGgakosallaanuttarasItIbhAvaadhicittasuttAdidhammatantiM / punabbhavadAnaM punanbhavo uttarapadalopena / itareti AmisacakkhukA, te na gacchanti taNhAya vasaM / ye na paccayavasikA na AraJjakesUti araJabhAgesu araJapariyApannesu | nanu yattha katthacipi taNhA sAvajjA evAti codanaM sandhAyAha "gAmantasenAsanesu hI"tiAdi, tena "anuttaresu vimokkhesu pihaM upaTThApayato"ti ettha vuttasinehAdayo viya AraJakesu senAsanesu sAlayatA sevitabbapakkhiyA evAti dasseti / 112 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.137-138) bhikkhuaparihAniyadhammavaNNanA attanAvAti sayameva, tena parehi anussAhitAnaM saraseneva anAgatAnaM pesalAnaM bhikkhUnaM AgamanaM, AgatAnaJca phAsuvihAraM paccAsisantIti dasseti / iminA nIhArenAti imAya paTipattiyA / aggahitadhammaggahaNanti aggahitassa pariyattidhammassa uggahaNaM / gahitasajjhAyakaraNanti uggahitassa suTTha atthacintanaM / cintanattho hi sajjhAyasaho / entIti upagacchanti / nisIdanti AsanapaJApanAdinA / 137. AramitabbaDhena kammaM aaraamo| kamme ratA, na ganthadhure, vAsadhure vAti kammaratA, anuyuttAti tapparabhAvena punappunaM pasutA / iti kAtabbakammanti taM taM bhikkhUnaM kAtabbaM uccAvacakammaM cIvaravicAraNAdi / tenAha "seyyathida"ntiAdi / upatthambhananti dupaTTatipaTTAdikaraNaM / tahi paThamapaTalAdInaM upatthambhanakAraNattA tathA vuttaM / yadi evaM kathaM ayaM kammarAmatA paTikkhittAti Aha "ekacco hI"tiAdi / karonto yevAti yathAvuttatiracchAnakathaM kathentoyeva / atiracchAnakathAbhAvepi tassa tattha tapparabhAvadassanatthaM avadhAraNavacanaM / pariyantakArIti sapariyantaM katvA vattA / "pariyantavatiM vAcaM bhAsitA''ti (dI0 ni0 1.9, 194) hi vuttaM / appabhasso vAti parimitakathoyeva ekantena kathetabbasseva kathanato | samApattisamApajjanaM ariyo tunnhiibhaavo| nihAyatiyevAti niddokkamane anAdInavadassI niddAyatiyeva / iriyApathaparivattanAdinA na naM vinodeti / evaM saMsaTTho vAti vuttanayena gaNasaGgaNikAya saMsaTTho eva viharati / dussIlA pApicchA nAmAti sayaM nissIlA asantaguNasambhAvanicchAya samannAgatattA pApA lAmakA icchA etesanti paapicchaa| pApapuggalehi mettikaraNato paapmittaa| tehi sadA saha pavattanena paapshaayaa| tattha ninnatAdinA tadadhimuttatAya pApasampavaGkA / 138. saddhA etesaM atthIti saddhAti Aha "saddhAsampannA'ti / AgamanIyapaTipadAya 113 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dIghanikAye mahAvaggaTIkA adu0 AgatasaddhA AgamanIyasaddhA, sA sAtisayA mahAbodhisattAnaM paropadesena vinA saddheyyavatthaM aviparItato ogAhetvA adhimuccanatoti Aha " sabbaJabodhisattAnaM hotI 'ti / saccapaTivedhato AgatasaddhA adhigamasaddhA surabandhAdInaM (dI0 ni0 aTTha0 3.118; dha0 pa0 aTTha0 1.suppabuddhakuTThivatthu; udA0 aTTha0 43) viya / " sammAsambuddho bhagavA 'tiAdinA buddhAdIsu uppajjanakapasAdo pasAdasaddhA mahAkappinarAjAdInaM (a0 ni0 1.1.231; dha0 pa0 aTTha0 1. mahAkappinattheravatthu theragA0 aTTha0 2.mahAkappinattheragAthAvaNNanA, vitthAro) viya / " evameta"nti okkantitvA pakkhanditvA saddahanavasena kappanaM okappanaM / duvidhApIti pasAdasaddhApi okappanasaddhApi / tattha pasAdasaddhA aparaneyyarUpA hoti savanamattena pasIdanato / okappanasaddhA saddheyyavatthaM ogAhetvA anupavisitvA " evameta"nti paccakkhaM karontI viya pavattati / ha "saddhAdhimutto vakkalittherasadiso hotI"ti / tassa hIti okappanasaddhAya samannAgatassa / hirI etassa atthIti hiri, hiri mano etesanti hirimanAti Aha "pApa... pe0... cittAti / pApato ottappenti ubbijjanti bhAyantIti ottappI / bahu sutaM suttageyyAdi etenAti bahussuto, sutaggahaNaM cettha nidassanamattaM dhAraNaparicayaparipucchAnupekkhanadiTThinijjhAnAnaM pettha icchitabbattA / savanamUlakattA vA sampa taggahaNeneva gahaNaM daTThabbaM / atthakAmena pariyApuNitabbato, diTThadhammikAdipurisatthasiddhiyA pariyattabhAvato ca pariyatti, tINi piTakAni / saccappaTivedho saccAnaM paTivijjhanaM / tadapi bAhusaccaM yathAvuttabAhusaccakiccanipphattito / pariyatti adhippetA saccapaTivedhAvahena bAhusaccena bahussutabhAvassa idha icchitattA / soti pariyattibahussuto / catubbidho ho paJcamassa pakArassa abhAvato / sabbatthakabahussutoti nissayamuccanakabahussutAdayo viya padesiko ahutvA piTakattaye sabbatthakameva bAhusaccasabbhAvato sabbassa atthassa kAyanato kathanato sabbatthakabahussuto / te idha adhippetA paTipattipaTivedhasaddhammAnaM mUlabhUte pariyattisaddhamme suppatiTThitabhAvato / (3.138 - 138) Araddhanti paggahitaM / taM pana duvidhampi vIriyArambhavibhAgena dassetuM " tatthA "tiAdi taM / tattha ekakAta ekAkino, vUpakaTThavihArinoti attho / pucchitvAti parato pucchitvA / sampaTicchApetunti " tvaM asukanAmo 'ti vatvA tehi "AmA"ti paTijAnApetunti attho / evaM cirakatAdi anussaraNasamatthasatinepakkAnaM 114 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.139-139) bhikkhuaparihAniyadhammavaNNanA 115 appakasireneva satisambojjhaGgabhAvanApAripUriM gacchatIti dassanatthaM "evarUpe bhikkhU sandhAyA"ti vuttaM / tenevAha "apicA"tiAdi / 139. bujjhati etAyAti "bodhI''ti laddhanAmAya sammAdiTThiAdidhammasAmaggiyA aGgoti bojjhaGgo, pasattho, sundaro vA bojjhaGgo smbojjhnggo| upaTTAnalakkhaNoti kAyavedanAcittadhammAnaM asubhadukkhAniccAnattabhAvasallakkhaNasaGkhAtaM ArammaNe upaTThAnaM lakkhaNaM etassAti upaTThAnalakkhaNo / catunnaM ariyasaccAnaM pILanAdippakArato vicayo upaparikkhA lakkhaNaM etassAti pvicylkkhnno| anuppannA kusalAnuppAdanAdivasena cittassa paggaho paggaNhanaM lakkhaNaM etassAti pgghlkkhnno| pharaNaM vipphArikatA lakkhaNaM etassAti phrnnlkssnno| upasamo kAyacittapariLAhAnaM vUpasamanaM lakkhaNaM etassAti upsmlkkhnno| avikhepo vikkhepaviddhaMsanaM lakkhaNaM etassAti avikheplkkhnno| lInuddhaccarahite adhicitte pavattamAne paggahaniggahasampahaMsanesu abyAvaTattA ajjhupekkhanaM paTisaGkhAnaM lakkhaNaM etassAti pttisngkhaanlkkhnno| catUhi kAraNehIti satisampajanaM, muTThassatipuggalaparivajjanA, upadvitassatipuggalasevanA, tadadhimuttatAti imehi catUhi kAraNehi / chahi kAraNehIti paripucchakatA, vatthuvisadakiriyA, indriyasamattapaTipAdanA, duppaJapuggalaparivajjanA, paJjavantapuggalasevanA, tadadhimuttatAti imehi chahi kAraNehi / mahAsatipaTThAnavaNNanAyaM pana "sattahi kAraNehI" (dI0 ni0 aThTha0 2.385; ma0 ni0 aTTha0 1.118) vakkhati, taM gambhIraJANacariyApaccavekkhaNAti imaM kAraNaM pakkhipitvA veditabbaM / navahi kAraNehIti apAyabhayapaccavekkhaNA, gamanavIthipaccavekkhaNA, piNDapAtassa apacAyanatA, dAyajjamahattapaccavekkhaNA, satthumahattapaccavekkhaNA, sabrahmacArImahattapaccavekkhaNA, kusItapuggalaparivajjanA, AraddhavIriyapuggalasevanA, tadadhimuttatAti imehi navahi kAraNehi / mahAsatipaDhAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.385; ma0 ni0 aTTha0 1.118) pana AnisaMsadassAvitA, jAtimahattapaccavekkhaNAti imehi saddhiM "ekAdasA"ti vakkhati / dasahi kAraNehIti buddhAnussati, dhammAnussati, saGghasIlacAgadevatAupasamAnussati, lUkhapuggalaparivajjanA, siniddhapuggalasevanA, tadadhimuttatAti imehi dasahi / mahAsatipaTThAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.385; ma0 ni0 aTTha0 1.118) pana pasAdaniyasuttantapaccavekSaNAya saddhiM "ekAdasA"ti vakkhati / sattahi kAraNehIti paNItabhojanasevanatA, utusukhasevanatA, iriyApathasukhasevanatA, majjhattapayogatA, 115 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.140-141) sAraddhakAyapuggalaparivajjanatA, passaddhakAyapuggalasevanatA, tadadhimuttatAti imehi sattahi / dasahi kAraNehIti vatthuvisadakiriyA, indriyasamattapaTipAdanA, nimittakusalatA, samaye cittassa paggahaNaM, samaye cittassa niggahaNaM, samaye cittassa sampahaMsanaM, samaye cittassa ajjhupekkhanaM, asamAhitapuggalaparivajjanaM, samAhitapuggalasevanaM, tadadhimuttatAti imehi dasahi kAraNehi / mahAsatipaTThAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 aThTha0 2.385; ma0 ni0 aTTha0 1.118) pana "jhAnavimokkhapaccavekSaNA''ti iminA saddhiM "ekAdasahI"ti vakkhati / paJcahi kAraNehIti sattamajjhattatA, saGghAramajjhattatA, sattasaGkhArakelAyanapuggalaparivajjanA, sattasaGghAramajjhattapuggalasevanA, tadadhimuttatAti imehi paJcahi kAraNehi / yaM panettha vattabbaM, taM mahAsatipaTThAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.385; ma0 ni0 aTTha0 1.118) Agamissati / kAmaM bodhipakkhiyadhammA nAma nippariyAyato ariyamaggasampayuttA eva niyyaanikbhaavto| suttantadesanA nAma pariyAyakathAti "iminA vipassanA...pe0... kathesI"ti vuttaM / 140. tebhUmake saGghAre "aniccA''ti anupassati etAyAti aniccAnupassanA, tathA pavattA vipassanA, sA pana yasmA attanA sahagatasAya bhAvitAya vibhAvitA eva hotIti vuttaM "aniccAnupassanAya saddhiM uppannasA"ti | saJjAsIsena vAyaM vipassanAya eva niddeso| anattasaJaAdIsupi eseva nyo| lokiyavipassanApi honti, yasmA "anicca''ntiAdinA tA pavattantIti / lokiyavipassanApIti pi-saddena missakApettha santIti atthato Apannanti atthApattisiddhamatthaM niddhAretvA sarUpato dassetuM "virAgo"tiAdi vuttaM / tattha AgatavasenAti tathA AgatapALivasena "virAgo nirodho"ti hi tattha nibbAnaM vuttanti idha "virAgasaJjA, nirodhasaJjA''ti vuttasaJjA nibbAnArammaNApi siyuM / tena vuttaM "dve lokuttarApi hontI"ti / 141. mettA etassa atthIti mettaM, cittaM / taMsamuTThAnaM kAyakammaM mettaM kAyakammaM / esa nayo sesdvyepi| imAnipi mettAkAyakammAdIni bhikkhUnaM vasena AgatAni tesaM setttthprisbhaavto| yathA pana bhikkhUsupi labbhanti, evaM gihIsupi labbhanti catuparisasAdhAraNattAti taM dassento "bhikkhuunhii"tiaadimaah| kAmaM Adibrahmacariyakadhammassavanenapi mettAkAyakammAni labbhanti, nippariyAyato pana cArittadhammassavanena ayamattho icchitoti dassento "AbhisamAcArikadhammapUraNa"nti Aha / tepiTakampi buddhavacanaM paripucchanaatthakathanavasena pavattiyamAnaM hitajjhAsayena pavattitabbato / 116 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.141-141) bhikkhuaparihAniyadhammavaNNanA 117 AvIti pakAsaM, pakAsabhAvo cettha yaM uddissa taM kAyakammaM karIyati, tassa sammukhabhAvatoti Aha "sammukhA"ti / rahoti appakAsaM, appakAsatA ca yaM uddissa taM kAyakammaM karIyati, tassa paccakkhAbhAvatoti Aha "parammukhA"ti / sahAyabhAvagamanaM tesaM purto| ubhayehIti navakehi, therehi ca / paggayahAti paggaNhitvA uccaM katvA / kAmaM mettAsinehasiniddhAnaM nayanAnaM ummIlanA, pasannena mukhena olokanaJca mettaM kAyakammameva, yassa pana cittassa vasena nayanAnaM mettAsinehasiniddhatA, mukhassa ca pasannatA, taM sandhAya vuttaM "mettaM manokammaM nAmA"ti / lAbhasaddo kammasAdhano "lAbhAvata, lAbho laddho"tiAdIsu viya, so cettha "dhammaladdhA'"ti vacanato atItakAlikoti Aha "cIvarAdayo laddhapaccayA"ti / dhammato AgatAti dhmmikaa| tenAha "dhammaladdhA"ti / imameva hi atthaM dassetuM "kuhanAdI"tiAdi vuttaM / cittena vibhajanapubbakaM kAyena vibhajananti mUlameva dassetuM "evaM cittena vibhajana"nti vuttaM, tena cittuppAdamattenapi paTivibhAgo na kAtabboti dasseti / appaTivibhattanti bhAvanapuMsakaniddeso, appaTivibhattaM vA lAbhaM bhuJjatIti kammaniddeso eva / taM taM neva gihInaM deti attano AjIvasodhanatthaM / na attanA bhujatIti attanAva na paribhujati "mahaM asAdhAraNabhogitA mA hotuu"ti| "paTiggaNhanto ca...pe0... passatI"ti iminA tassa lAbhassa tIsapi kAlesa sAdhAraNato ThapanaM dassitaM / "paTiggaNhanto / ca saGkena sAdhAraNaM hotU"ti iminA paTiggahaNakAlo dassito. "gahetvA...pe0... passatI"ti iminA paTiggahitakAlo, tadubhayaM pana tAdisena pubbAbhogena vinA na hotIti atthasiddho purimkaalo| tayidaM paTiggahaNato pubbe vassa hoti "saGghana sAdhAraNaM hotati pttigghessaamii"ti| paTiggaNhantassa hoti "saGkena sAdhAraNaM hotati paTiggaNhAmI"ti / paTiggahetvA hoti "saGghana sAdhAraNaM hotUti paTiggahitaM mayA''ti evaM tilakkhaNasampannaM katvA laddhalAbhaM osAnalakkhaNaM avikopetvA paribhuJjanto sAdhAraNabhogI, appaTivibhattabhogI ca hoti / imaM pana sAraNIyadhammanti imaM catutthaM saritabbayuttadhammaM / na hi...pe0... gaNhanti, 117 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dIghanikAye mahAvaggaTIkA tasmA sAdhAraNabhogitA eva dussIlassa natthIti Arambhopi tAva na sambhavati, kuto pUraNanti adhippAyo / "parisuddhasIlo "ti iminA lAbhassa dhammikabhAvaM dasseti / "vattaM akhaNDento'"ti iminA appaTivibhattabhogitaM, sAdhAraNabhogitaJca dasseti / sati pana tadubhaye sAraNIyadhammo pUrito eva hotIti Aha "pUretI"ti / "odissakaM katvA" ti etena anodissakaM katvA pituno, AcariyupajjhAyAdInaM vA therAsanato paTThAya dentassa sAraNIyadhammoyeva hotIti / sAraNIyadhammo panassa na hotIti paTijagganaTTAne odissakaM katvA dinnattA / tenAha "palibodhajagganaM nAma hotI "tiAdi / yadi evaM sabbena sabbaM sAraNIyadhammapUrakassa odissakadAnaM na vaTTatIti ? no na vaTTati yuttaTThAneti dassento " tena panA "tiAdimAha / gilAnAdInaM odissakaM katvA dAnaM appaTivibhAgapakkhikaM " asukassa na dassAmI 'ti paTikkhepassa abhAvato / byatirekappadhAno hi paTivibhAgo / tenAha "avasesa"ntiAdi / adAtumpIti pi-sana dAtumpi vaTTatIti dasseti, taJca kho karuNAyanavasena, na vattapUraNavasena / susikkhitAyAti sAraNIyadhammapUraNavidhimhi suTu sikkhitAya, sukusalAyAti attho / idAni tassA kosallaM dassetuM " susikkhitAya hI " tiAdi vRttaM / " dvAdasahi vassehi pUrati, na tato ora" nti iminA tassa duppUraNaM dasseti / tathA hi so mahaphphalo mahAnisaMso, diTThadhammikehipi tAva garutarehi phalAnisaMsehi ca anugto| taMsamaGgI ca puggalo visesalAbhI ariyapuggalo viya loke acchariyabbhutadhammasamannAgato hoti / tathA hi so duppajahaM dAnamayassa, sIlamayassa ca puJJassa paTipakkhadhammaM sudUre vikkhambhitaM katvA suvisuddhena cetasA loke pAkaTo paJJAto hutvA viharati, tassimamatthaM byatirekato, anvayato ca vibhAvetuM "sace hI "tiAdi vRttaM taM suvijJeyyameva / ( 3.141 - 141) idAna samparAyike, diTThadhammike ca AnisaMse dassetuM " eva "ntiAdi vRttaM / neva issA, na macchariyaM hoti cirakAlabhAvanAya vidhutabhAvato / manussAnaM piyo hoti pariccAgasIlatAya visuddhattA / tenAha "dadaM piyo hoti bhajanti naM bahU 'tiAdi (a0 ni0 2.5.34) / sulabhapaccayo hoti dAnavasena uLArajjhAsayAnaM idhAnisaMsabhAvato dAnassa / pattagataM assa divyamAnaM na khIyati pattagatavasena dvAdasavastikassa mahApattassa avicchedena pUritattA / aggabhaNDaM labhati devasikaM dakkhiyyAnaM aggato paTThAya dinnattA | bhayevA... pe0... Apajjanti paccayalAbhassa dAnassa 118 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.141-141) bhikkhuaparihAniyadhammavaNNanA deyyapaTiggAhakavikapaM psaaditcittttaa| akatvA attani nirapekkhacittena cirakAlaM dAnapUratAya tatrAti tesu AnisaMsesu vibhAvetabbesu / imAni taM dIpanAni vatthUni kAraNAni / alabhantApIti amahApuJjatAya na lAbhino smaanaapi| bhikkhAcAramaggasabhAganti sabhAgaM tabbhAgiyaM bhikkhAcAramaggaM jaannti| anuttarimanussadhammattA, therAnaM saMsayavinodanatthaJca "sAraNIyadhammo me bhante pUrito"ti aah| tathA hi dutiyavatthusmimpi therena attA pkaasito| manussAnaM piyatAya, sulabhapaccayatAyapi idaM vatthumeva / pattagatAkhIyanassa pana visesaM vibhAvanato "idaM tAva...pe0... ettha vatthu"nti vuttaM / giribhaNDamahApUjAyAti cetiyagirimhi sakalalaGkAdIpe, yojanappamANe samudde ca nAvAsaGghATAdike ThapetvA dIpapupphagandhAdIhi kariyamAnamahApUjAyaM / pariyAyenapIti lesenapi / anucchavikanti sAraNIyadhammapUraNatopi idaM yathAbhUtappavedanaM tumhAkaM anucchavikanti attho / anArocetvAva palAyiMsu corabhayena / "attano dujjIvikAyA''ti ca vadanti / vaTTissatIti kappissati / therI sAraNIyadhammapUrikA ahosi, therassa pana sIlatejeneva devatA ussukkaM Apajji / natthi etesaM khaNDanti akhnnddaani| taM pana nesaM khaNDaM dassetuM "yassA"tiAdi vuttaM / tattha upasampannasIlAnaM uddesakkamena Adi antA veditbbaa| tenAha "sattasU"tiAdi / anupasampannasIlAnaM pana samAdAnakkamenapi Adi antA labbhanti / pariyante chinnasATako viyAti vatthante, dasante vA chinnavatthaM viya, visadisUdAharaNaM cetaM "akhaNDAnI"ti imassa adhigatattA / evaM sesAnipi udAharaNAni / khaNDitabhinnatA khaNDaM, taM etassa atthIti khaNDaM, siilN| "chidda"ntiAdIsupi eseva nyo| vemajjhe bhinna vinivijjhanavasena visabhAgavaNNena gAvI viyAti sambandho / sabalarahitAni asabalAni / tathA akmmaasaani| sIlassa taNhAdAsabyato mocanaM vivaDhUpanissayabhAvApAdanaM / yasmA ca taMsamaGgIpuggalo serI sayaMvasI bhujisso nAma hoti, tasmApi bhujissAni / tenevAha 119 Jain Education Interational Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.142-142) "bhujissabhAvakAraNato bhujissAnI"ti / suparisuddhabhAvena pAsaMsattA vishupstthaani| iminAhaM sIlena devo vA bhaveyyaM, devacataro vA, tattha "nicco dhuvo sassato''ti, "sIlena suddhI"ti ca evaM AdinA taNhAdiTThIhi apraamtttthttaa| "ayaM te sIlesu doso"ti catUsupi vipattIsu yAya kAyaci vipattiyA dassanena parAmaTuM anuddhaMsetuM / samAdhisaMvattanappayojanAni smaadhisNvttnikaani| samAnabhAvUpagatasIlAti sIlasampattiyA samAnabhAvaM upagatasIlA sabhAgavuttikA / kAmaM puthujjanAnaJca catupArisuddhisIle nAnattaM na siyA, taM pana na ekantikaM, idaM ekantikaM niyatabhAvatoti Aha "natthi maggasIle nAnatta"nti / taM sandhAyetaM vuttanti maggasIlaM sandhAya etaM "yAni tAni sIlAnI"tiAdi vuttaM / yAyanti yA ayaM mayhaJceva tumhAkaJca pcckkhbhuutaa| diTThIti maggasammAdiTTi / nidosAti nidhutadosA, samucchinnarAgAdipApadhammAti attho / niyyAtIti vaTTadukkhato nissarati nigacchati / sayaM niyyantasseva hi "taMsamaGgIpuggalaM vaTTadukkhato niyyApetI"ti vuccati / yA satthu anusiTTi, taM karotIti takkaro, tassa, yathAnusiTuM paTipajjanakassAti attho / samAnadivibhAvanti sadisadiTThibhAvaM saccasampaTivedhena abhinnadiTThibhAvaM / vuddhiyevAti ariyavinaye guNehi vuDDiyeva, no parihAnIti ayaM aparihAniyadhammadesanA attanopi sAsanassa addhaniyataM AkaGkSantena bhagavatA idha desitaa| 142. AsanaparinibbAnattAti katipayamAsAdhikena saMvaccharamattena parinibbAnaM bhavissatIti katvA vuttaM / etaMyevAti "iti sIla"ntiAdikaMyeva iti sIlanti ettha iti-saddo pakArattho, parimANattho ca ekajhaM katvA gahitoti Aha "evaM sIlaM ettakaM sIla"nti / evaM sIlanti evaM pabhedaM siilN| etakanti etaM paramaM, na ito bhiyyo / catupArisuddhisIlanti maggassa sambhArabhUtaM lokiyctupaarisuddhisiilN| cittekaggatA samAdhIti etthApi eseva nayo / yasmiM sIle ThatvAti yasmiM lokuttarakusalassa padaTTAnabhUte "pubbeva kho panassa kAyakammaM vacIkammaM AjIvo suparisuddho hotI"ti (ma0 ni0 3.431; kathAva0 874) evaM vuttasIle patiTThAya | esoti maggaphalasamAdhi / paribhAvitoti tena sIlena sabbaso bhAvito smbhaavito| mahapphalo hoti mahAnisaMsoti maggasamAdhi tAva sAmaJaphalehi mahapphalo, vaTTadukkhavUpasamena mahAnisaMso / itaro paTippassaddhippahAnena mahapphalo, nibbutisukhuppattiyA mhaanisNso| yahi samAdhimhi ThatvAti yasmiM 120 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.143-145) sAriputtasIhanAdavaNNanA 121 lokuttarakusalassa padaTThAnabhUte pAdakajjhAnasamAdhimhi ceva vuTThAnagAminisamAdhimhi ca ThatvA / sAti mggphlpnyaa| tena paribhAvitAti tena yathAvuttasamAdhinA sabbaso bhAvitA paribhAvitA / mahapphalamahAnisaMsatA samAdhimhi vuttanayena veditbbaa| api ca te bojjhaGgamaggaGgajhAnaGgappabhedahetutAya mahapphalA sattadakkhiNeyyapuggalavibhAgahetutAya mahAnisaMsAti veditbbaa| yAya paJjAya ThatvAti yAyaM vipassanApaJjAyaM, samAdhivipassanApAyaM vA ThatvA / samathayAnikassa hi samAdhisahagatApi paJjA maggAdhigamAya visesapaccayo hotiyeva | sammadevAti suddyeva yathA AsavAnaM lesopi nAvasissati, evaM sabbaso Asavehi vimuccati / aggamaggakkhaNahi sandhAyetaM vuttaM / 143. lokiyasthasaddAnaM viya abhiranta-saddassa siddhi dtttthbbaa| abhirantaM abhirataM abhiratIti hi atthato ekN| abhiranta-saddo cAyaM abhirucipariyAyo, na assAdapariyAyo / assAdavasena hi katthaci vasantassa assAdavathuvigamena siyA tassa tattha anabhirati, yadidaM khINAsavAnaM natthi, pageva buddhAnanti Aha "buddhAnaM...pe0... natthI'ti / abhirativasena katthaci vasitvA tadabhAvato aJattha gamanaM nAma buddhAnaM nattha / veneyyavinayanatthaM pana katthaci vasitvA tasmiM siddhe veneyyavinayanatthameva tato aJattha gacchanti, ayamettha yathAruci / AyAmAti ettha A-saddo "AgacchA"ti iminA samAnatthoti Aha "ehi yAmA"ti / ayAmAti pana pAThe a-kAro nipAtamattaM / santikAvacarattA theraM Alapati, na pana tadA satthu santike vasantAnaM bhikkhUnaM abhAvato / aparicchinnagaNano hi tadA bhagavato santike bhikkhusnggho| tenAha "mahatA bhikkhusaGghana saddhi"nti / ambalaDhikAgamananti ambalaTThikAgamanapaTisaMyuttapAThamAha / pATaligamaneti etthApi eseva nayo / uttAnameva anantaraM, heTThA ca saMvaNNitarUpattA / sAriputtasIhanAdavaNNanA 145. "AyasmA sAriputto"tiAdi pAThajAtaM / sampasAdanIyeti sampasAdanIyasutte (dI0 ni0 3.141) vitthAritaM porANaTThakathAyaM, tasmA mayampi tattheva naM atthato vitthArayissAmAti adhippAyo / 121 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.148-150) dussIlaAdInavavaNNanA 148. AgantvA vasanti ettha AgantukAti Avasatho, tadeva agAranti Aha "AvasathAgAranti AgantukAnaM Avasathageha"nti / dvinaM rAjUnanti licchavirAjamagadharAjUnaM / sahAyakAti sevakA / kulAnIti kuTumbike / santhatanti santhari, sabbaM santhari sabbasanthari, taM sbbsnthriN| bhAvanapuMsakaniddeso cAyaM / tenAha "yathA sabbaM santhataM hoti, eva"nti / 149. dussIloti ettha du-saddo abhAvattho "duppo '"tiAdIsu (ma0 ni0 1.449; a0 ni0 2.5.10) viya, na garahatthoti Aha "asIlo nissIlo"ti / bhinnasaMvaroti ettha yo samAdinnasIlo kenaci kAraNena sIlabhedaM patto, so tAva bhinnasaMvaro hoti / yo pana sabbena sabbaM asamAdinnasIlo AcArahIno, so. kathaM bhinnasaMvaro nAma hotIti ? sopi sAdhusamAcArassa parihAniyassa bheditattA bhinnasaMvaro eva nAma | vissaTThasaMvaro saMvararahitoti hi vuttaM hoti / taM taM sippaTThAnaM / mAghAtakAleti "mA ghAtetha pANino"ti evaM mAghAtAti ghosanaM ghositadivase / abbhuggacchati pApako kittisaddo / ajjhAsayena maGgu hotiyeva vippaTisAribhAvato / tassAti dussiilss| samAdAya pattihAnanti uTThAya samuTThAya katakAraNaM / ApAthaM AgacchatIti taM manaso uptthtthaati| ummIletvA idhalokanti ummIlanakAle attano puttadArAdidassanavasena idha lokaM pssti| nimIletvA paralokanti nimIlanakAle gatinimittupaTThAnavasena paralokaM pssti| tenAha "cattAro apAyA"tiAdi / paJcamapadanti "kAyassa bhedA'"tiAdinA vutto paJcamo AdInavakoTThAso / sIlavantaAnisaMsavaNNanA 150. vuttavipariyAyenAti vuttAya AdInavakathAya vipariyAyena / "appamatto taM taM 122 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.151-152) pATaliputtanagaramApanavaNNanA 123 kasivANijjAdiM yathAkAlaM sampAdetuM sakkotI'"tiAdinA "pAsaMsaM sIlamassa atthIti siilvaa| sIlasampannoti sIlena samannAgato / sampannasIlo"ti evamAdikaM pana atthavacanaM sukaranti anAmaDheM / 151. pALimuttakAyAti saGgItianAruLahAya dhmmikthaay| tatthevAti AvasathAgAre ev| pATaliputtanagaramApanavaNNanA 152. issariyamattAyAti issariyappamANena, issariyena ceva vittUpakaraNena cAti evaM vA attho dttttbbo| upabhogUpakaraNAnipi hi loke "mattA''ti vuccanti / pATaligAma nagaraM katvAti pubbe "pATaligAmo"ti laddhanAmaM ThAnaM idAni nagaraM katvA / mApentIti patiTThApenti / Ayamukhapacchindanatthanti AyadvArAnaM upacchedanAya / "sahassasevA"ti vA pATho, sahassaso eva / tenAha "ekekavaggavasena sahassaM sahassaM hutvaa"ti| gharavatthUnIti gharapatiThThApanaTThAnAni / cittAni namantIti taMtaMdevatAnubhAvena tattha tattheva cittAni namanti vatthuvijjApAThakAnaM, yattha yattha tAhi vatthUni pariggahitAni / sippAnubhAvenAti sippAnugatavijjAnubhAvena | nAgaggAhoti nAgAnaM nivaasppriggho| sesadvayesupi eseva nayo / pAsANoti appalakkhaNapAsANo / khANukoti yo koci khANuko / sippaM jappitvA tAdisaM sArambhaTThAnaM pariharitvA anArambhe ThAne tAhi vatthupariggAhikAhi devatAhi saddhiM mantayamAnA viya taMtaMgehAni mApenti upadesadAnavasena | nesanti vatthuvijjApAThakAnaM, sabbAsaM devatAnaM / maGgalaM vaDDApessantIti maGgalaM brUhessanti / paNDitadassanAdIni hi uttamamaGgalAni / tenAha "atha maya"ntiAdi / saddo anbhuggacchati avayavadhammena samudAyassa apadisitabbato yathA "alaGkato devadatto'"ti / ariyakamanussAnanti ariyadesavAsimanussAnaM / rAsivasenevAti "sahassaM satasahassa"ntiAdinA rAsivaseneva, appakassa pana bhaNDassa kayavikkayo aJatthApi labbhatevAti "rAsivasenevA"ti vuttaM / vANijAya patho pavattiTThAnanti vaNippathoti purimavikappe attho dutiyavikappe pana vANijAnaM patho pavattiTThAnanti, vaNippathoti imamatthaM 123 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.153-154) dassento "vANijAnaM vasanaTThAna"nti Aha / bhaNDapuTe bhindanti mocenti etthAti puTabhedananti ayamettha atthoti Aha "bhaNDapuTe...pe0... vuttaM hotI"ti / ca-kArastho samuccayattho vaa-sddo| 153. kALakaNNI sattAti attanA kaNhadhammabahulatAya paresaJca kaNhavipAkAnathanibbattinimittatAya "kALakaNNI"ti laddhanAmA parUpaddavakarA appeskkhsttaa| tanti bhagavantaM / pubbaNhasamayanti pubbaNhe ekaM samayaM / gAmappavisananIhArenAti gAmappavesana nivasanAkArena / kAyapaTibaddhaM katvAti cIvaraM pArupitvA, pattaM hatthena gahetvAti attho / vA skppitppdese| saJateti sammadeva saJate etthAti etasmiM susNvutkaayvaacaacitte| pattiM dadeyyAti attanA pasutaM pucha tAsaM devatAnaM anuppadajjeyya / "pUjitA"tiAdIsu tadeva pattidAnaM pUjA, anAgate eva upaddave ArakkhasaMvidhAnaM pttipuujaa| "yebhuyyena jAtimanussA jAtipetAnaM pattidAnAdinA pUjanamAnanAdIni karonti ime pana ajJAtakApi samAnA tathA karonti, tasmA nesaM sakkaccaM ArakkhA saMvidhAtabbA"ti acamanaM sampavAretvA devatA tattha ussukkaM ApajjantIti dassento "ime"tiAdimAha / balikammakaraNaM mAnanaM, sampati uppannaparissayaharaNaM paTimAnanti dassetuM "ete"tiAdi vuttaM / sundarAni passatIti sundarAni iTThAni eva passati, na aniTThAni / 154. ANiyo koTTetvAti lahuke dArudaNDe gahetvA kavATaphalake viya aJamadhe sambandhe kAtuM ANiyo koThUtvA / nAvAsa pena kataM ulumpaM, veLunaLAdike sacaritvA valliAdIhi kalApavasena bandhitvA kattab kullN| udakaTThAnassetaM adhivacananti yathAvuttassa yassa kassaci udakaTThAnassa etaM "aNNava"nti adhivacanaM, samuddassevAti adhippAyo / saranti idha nadI adhippetA sarati 124 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.155-156) ariyasaccakathAvaNNanA 125 sandatIti katvA / gambhIravitthatanti agAdhaTena gambhIraM, sakalalokattayabyApitAya vitthataM / visajjAti anAsajja appatvA / pallalAni tesaM atrnnto| vinAyeva kullenAti IdisaM udakaM kullena Idisena vinA eva tiNNA medhAvino janA, taNhAsaraM pana ariyamaggasaGkhAtaM setuM katvA nittiNNAti yojanA / paThamabhANavAravaNNanA nihitA / ariyasaccakathAvaNNanA 155. mahApanAdassa ro| pAsAdakoTiyaM katagAmoti pAsAdassa patitathupikAya patiTThitavAne niviThThagAmo / ariyabhAvakarAnanti ye paTivijjhanti, tesaM ariyabhAvakarAnaM nimittassa kattubhAvUpacAravaseneva vuttN| tacchAvipallAsabhUtabhAvena sccaanN| anubodho pubbabhAgiyaM ANaM, paTivedho maggajANena abhisamayo, tattha yasmA anubodhapubbako paTivedho anubodhena vinA na hoti, anubodhopi ekacco paTivedhena sambandho, tadubhayAbhAvahetukaJca vaTTeva saMsaraNaM, tasmA vuttaM pALiyaM "ananubodhA...pe0... tumhAkaJcA''ti / paTisandhiggahaNavasena bhavato bhavantarUpagamanaM sandhAvanaM, aparAparaM cavanupapajjanavasena saJcaraNaM saMsaraNanti Aha "bhavato"tiAdi / sandhAvitasaMsaritapadAnaM kammasAdhanataM sandhAyAha "mayA ca tumhehi cA"ti paThamavikappe | dutiyavikappe pana bhAvasAdhanataM hadaye katvA "mamaJceva tumhAkaJcA"ti yathArutavaseneva vuttaM / nayanasamatthAti pApanasamatthA, dIgharajjunA baddhasakuNaM viya rajjuhattho puriso desantaraM taNhArajjunA baddhaM sattasantAnaM abhisaGkhAro bhavantaraM neti etAyAti bhavanetti, taNhA, sA ariyamaggasatthena suTu hatA chinnAti bhvnettismuuhtaa| anAvattidhammasambodhiparAyaNavaNNanA 156. dve gAmA "nAtikA'"ti evaM laddhanAmo, Ja-kArassa cAyaM na kArAdesena niddeso "animittA na nAyare"tiAdIsu (visuddhi0 1.174; jA0 aTTha0 2.2.34) viya / tenAha "AtigAmake'ti / gijakA vuccanti iTThakA, giJjakAhi eva kato 125 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.157-157) Avasathoti gijkaavstho| so kira AvAso yathA sudhAparikammena sampayojanaM natthi, evaM iTTakAhi eva cinitvA chAdetvA kto| tena vuttaM "iTTakAmaye Avasathe"ti / tulAdaNDakavATaphalakAni pana dArumayAneva / 157. oraM vuccati kAmadhAtu, paccayabhAvena taM oraM bhajantIti orambhAgiyAni, orambhAgassa vA hitAni ormbhaagiyaani| tenAha "heTThAbhAgiyAna"ntiAdi / tIhi maggehIti heTThimehi tIhi mggehi| tehi pahAtabbatAya hi nesaM saMyojanAnaM ormbhaagiytaa| orambhajiyAni vA orambhAgiyAni vuttAni niruttinayena / idAni byatirekamukhena nesaM orambhAgiyabhAvaM vibhAvetuM "tatthA"tiAdi vuttaM / vikkhambhitAni samatthatAvighAtena puthujjanAnaM, samucchinnAni sabbaso abhAvena ariyAnaM rUpArUpabhavUpapattiyA vibandhAya na hontIti vuttaM "avikkhambhitAni asamucchinnAnI"ti | nibbattavasenAti paTisandhiggahaNavasena / gantuM na denti mahaggatagAmikammAyUhanassa vinibndhnto| sakkAyadidviAdIni tINi saMyojanAni kAmacchandabyApAdA viya mahaggatUpapattiyA avinibandhabhUtAnipi kAmabhavUpapattiyA visesapaccayattA tattha mahaggatabhave nibbattampi tannibbattihetukammaparikkhaye kAmabhavUpapattipaccayatAya mahaggatabhavato AnetvA puna idheva kAmabhave eva nibbattApenti, tasmA sabbAnipi paJcapi saMyojanAni orambhAgiyAni ev| paTisandhivasena anAgamanasabhAvAti paTisandhiggahaNavasena tasmA lokA idha na AgamanasabhAvA / buddhadassanatheradassanadhammassavanAnaM panatthAyassa AgamanaM anivAritaM / ___ kadAci karahaci uppattiyA saviraLAkAratA pariyuTThAnamandatAya abahalatAti dvedhApi tnubhaavo| abhiNhanti bahuso / bahalabahalAti tibbatibbA / yattha uppajjanti, taM santAnaM maddantA, pharantA, sAdhentA, andhakAraM karontA uppajjanti, dvIhi pana maggehi pahInattA tanukatanukA mandamandA uppjjnti| "puttadhItaro hontI"ti idaM akaarnnN| tathA hi aGgapaccaGgaparAmasanamattenapi te honti / idanti "rAgadosamohAnaM tanuttA"ti idaM vacanaM / bhavatanukavasenAti appakabhavavasena / tanti mahAsivattherassa vacanaM paTikkhittanti sambandho / ye bhavA ariyAnaM labbhanti, te paripuNNalakkhaNabhavA eva / ye na labbhanti, tattha kIdisaM taM bhavatanukaM, tasmA ubhayathApi bhavatanukassa asambhavo evAti dassetuM "sotApanassA"tiAdi vuttaM / aTThame bhave bhavatanukaM natthi aTThamasseva bhavassa sabbasseva abhAvato / sesesupi eseva nyo| 126 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.158-158) dhammAdAsadhammapariyAyavaNNanA 127 kAmAvacaralokaM sandhAya vuttaM itarassa lokassa vasena tathA vattuM askkunneyyttaa| yo hi sakadAgAmI devamanussalokesu vomissakavasena nibbattati, sopi kAmabhavavaseneva paricchinditabbo / bhagavatA ca kAmaloke ThatvA "sakideva imaM lokaM AgantvA'"ti vuttaM, "imaM lokaM AgantvAti ca iminA paJcasu sakadAgAmIsu cattAro vajjetvA ekova ghito| ekacco hi idha sakadAgAmiphalaM patvA idheva parinibbAyati, ekacco idha patvA devaloke parinibbAyati, ekacco devaloke patvA tattheva parinibbAyati, ekacco devaloke patvA idhUpapajjitvA parinibbAyati, ime cattAro idha na labbhanti / yo pana idha patvA devaloke yAvatAyukaM vasitvA puna idhUpapajjitvA parinibbAyati, ayaM idha adhippeto / aTThakathAyaM pana imaM lokanti kAmabhavo adhippetoti imamatthaM vibhAvetuM "sace hI"tiAdinA akhyeva catukkaM dassitaM / / catUsu...pe0... sabhAvoti attho apAyagamanIyAnaM pApadhammAnaM sabbaso pahInattA / dhammaniyAmenAti maggadhammaniyAmena / niyato uparimaggAdhigamassa avssNbhaavibhaavto| tenAha "sambodhiparAyaNo"ti / dhammAdAsadhammapariyAyavaNNanA 158. tesaM tesaM ANagatinti tesaM tesaM sattAnaM "asuko sotApanno, asuko sakadAgAmI"tiAdinA taMtaMtrANAdhigamanaM / jANUpapattiM ANAbhisamparAyanti tato parampa "niyato sambodhiparAyaNo, sakideva imaM lokaM AgantvA dukkhassantaM karissatI"tiAdinA ca ANasahitaM uppattipaccayabhAvaM / olokentassa ANacakkhunA pekkhantassa kAyakilamathova, na tena kAci veneyyAnaM atthasiddhIti adhippaayo| cittavihesAti cittakhedo, sA kilesUpasaMhitattA buddhAnaM ntthi| AdIyati AlokIyati attA etenAti AdAsaM, dhammabhUtaM AdAsaM dhammAdAsaM, ariyamaggANassetaM adhivacanaM, tena ariyasAvakA catUsu ariyasaccesu viddhastasammohattA attAnampi yAthAvato JatvA yAthAvato byAkareyya, tappakAsanato pana dhammapariyAyassa suttassa dhammAdAsatA veditbbaa| yena dhammAdAsenAti idha pana maggadhammameva vadati / avecca yAthAvato jAnitvA tannimittauppannapasAdo aveccapasAdo, maggAdhigamena 127 Jain Education Interational Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dIghanikAye mahAvagaTIkA (3.161-161) uppannapasAdo, so pana yasmA pAsANapabbato viya niccalo, na ca kenaci kAraNena vigacchati, tasmA vuttaM "acalena accutenA"ti / "paJcasIlAnI"ti gahaThThavasenetaM vuttaM tehi ekntprihrnniiyto| ariyAnaM pana sabbAni sIlAni kantAneva / tenAha "sabbopi panettha saMvaro labbhatiyevA"ti / sabbesanti sabbesaM ariyAnaM / sikkhApadAvirodhenAti yathA bhUtarocanApatti na hoti, evaM / yuttaTThAneti kAtuM yuttaTThAne | ambapAlIgaNikAvatthuvaNNanA 161. tadA kira vesAlI iddhA phItA sabbaGgasampannA ahosi vepullappattA, taM sandhAyAha "khandhake vuttanayena vesAliyA sampannabhAvo veditabbo"ti / tasmiM kira bhikkhusaGke paJcasatamattA bhikkhU navA acirapabbajitA ahesuM osannavIriyA ca / tathA hi vakkhati "tattha kira ekacce bhikkhU osannavIriyA''tiAdi (dI0 ni0 aTTa0 2.165) / satipaccupaTThAnatthanti tesaM satipaccupaTThApanatthaM / saratIti kAyAdike yathAsabhAvato jANasampayuttAya satiyA anussarati upadhAreti / sampajAnAtIti samaM pakArehi jAnAti avabujjhati / ayamettha saGgrepo, vitthAro pana parato satipaTThAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.373; ma0 ni0 aTTha0 1.106) Agamissati / sabbasaGgAhakanti sarIragatassa ceva vatthAlaGkAragatassa cAti sabbassa nIlabhAvassa saGgAhakaM vacanaM / tassevAti nIlAti sabbasaGgAhakavasena vuttaatthasseva / vibhAgadassananti pabhedadassanaM / yathA te licchavirAjAno apItAdivaNNA eva keci vilepanavasena pItAdivaNNA khAyiMsu, evaM anIlAdivaNNA eva keci vilepanavasena nIlAdivaNNA khAyiMsUti vuttaM "na tesaM pakativaNNo nIlo"tiAdi / nIlo maNi etesUti nIlamaNi, indanIlamahAnIlAdinIlaratanavinaddhA alaGkArA / te kira suvaNNaviracite hi maNiobhAsehi ekanIlA viya khAyanti / nIlamaNikhacitAti niilrtnprikkhittaa| nIlavatthaparikkhittAti nIlavatthanIlakampalaparikkhepA / nIlavammikehIti nIlakaghaTaparikkhittehi | sabbapadesUti "pItA hontI''tiAdisabbapadesu | parivaTTesIti paTighaTTesi | Aharanti imasmA rAjapurisA balinti AhAro, tappattajanapadoti Aha "sAhAranti sajanapada"nti / aGguliphoTopi aGguliyA 128 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.163-164) veLuvagAmavassUpagamanavaNNanA cAlanavaseneva hotIti vuttaM "aGguliM cAlesu"nti / ambakAyAti mAtugAmena / upacAravacane hetaM itthIsu, yadidaM "ambakA mAtugAmo jananikA''ti / avalokethAti apavattitvA olokanaM oloketha / taM pana apavattitvA olokanaM anu anu dassanaM hotIti Aha "punappunaM pssthaa"ti| upanethAti "yathAyaM licchavirAjaparisA sobhAtisayena yuttA, evaM tAvatisaparisA'ti upanayaM karotha | tenAha "tAvatiMsehi samake katvA passathA"ti / "upasaMharatha bhikkhave licchaviparisaM tAvatiMsasadisa''nti nayidaM nimittaggAhe niyojanaM, kevalaM pana dibbasampattisadisA etesaM rAjUnaM issariyasampattIti anupubbikathAya saggasampattikathanaM viya daTThab / tesu pana bhikkhUsu ekaccAnaM tattha nimittaggAhopi siyA, taM sandhAya vuttaM "nimittaggAhe uyyojetI"ti / hitakAmatAya tesaM bhikkhUnaM yathA Ayasmato nandassa hitakAmatAya saggasampattidassanaM / tenAha "tatra kirA"tiAdi / osannavIriyAti sammApaTipattiyaM avasannavIriyA, ossaTThavIriyA vAti attho / aniccalakkhaNavibhAvanatthanti tesaM rAjUnaM vasena bhikkhUnaM aniccalakkhaNavibhUtabhAvatthaM / veLuvagAmavassUpagamanavaNNanA 163. samIpe veLuvagAmoti pubbaNhaM vA sAyanhaM vA gantvA nivattanayogye AsannaTThAne niviThThA parivAragAmo | saGgammAti sammA gantvA / assAti bhagavato / 164. pharusoti kakkhaLo, garutaroti attho / visabhAgarogoti dhAtuvisabhAgatAya samuTThito bahalatararogo, na AbAdhamattaM / ANena paricchinditvAti vedanAnaM khaNikataM, dukkhataM, attasuJataJca yAthAvato ANena paricchijja parituletvA / adhivAsesIti tA abhibhavanto yathAparimadditAkArasallakkhaNena attani AropetvA vAsesi, na tAhi abhibhuyymaano| tenAha "avihnymaano"tiaadi| adakkhiyamAnoti cetodakkhavasena adukkhiyamAno, kAyadukkhaM pana "natthI''ti na sakkA vattuM / asati hi tasmiM adhivAsanAya eva asmbhvoti| anAmantetvAti anaalpitvaa| anapaloketvAti avissajjitvA / tenAha "ovAdAnusAsaniM adatvAti vuttaM hotI"ti / pubbabhAgavIriyenAti phalasamApattiyA prikmmviiriyen| phalasamApattivIriyenAti phalasamApattisampayuttavIriyena / 129 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.165-165) vikkhambhetvAti vinodetvA / yathA nAma pupphanasamaye campakAdirukkhe vekhe dinne yAva so vekho nApanIyati, tAvassa pupphanasamatthatA vikkhambhitA vinoditA hoti, evameva yathAvuttavIriyavekhadAnena tA vedanA satthu sarIre yathAparicchinnaM kAlaM vikkhambhitA vinoditA ahesuN| tena vuttaM "vikkhambhetvAti vinodetvA"ti / jIvitampi jIvitasaGghAro kammunA saGgharIyatIti ktvaa| chijjamAnaM virodhipaccayasamAyogena payogasampattiyA ghaTetvA tthpiiyti| adhiTAyAti adhiTThAnaM ktvaa| tenAha "dasamAse mA uppajjitthAti samApattiM samApajjI'ti / taM pana "adhiTTAnaM, pavattana"nti ca vattabbataM arahatIti vuttaM "adhiTThahitvA pavattetvA"ti / khaNikasamApattIti tAdisaM pubbAbhisaGghAraM akatvA ThAnaso samApajjitabbasamApatti / puna sarIraM vedanA ajjhottharati savisesapubbAbhisaGkhArassa akatattA / rUpasattakaarUpasattakAni visuddhimaggasaMvaNNanAsu (visuddhi0 TI0 2.706, 717) vitthAritanayena veditabbAni / suTu vikkhambheti pubbAbhisaGkhArassa saatisyttaa| idAni tamatthaM upamAya vibhAvetuM "yathA nAmA"tiAdi vuttN| apabyULhoti apniito| cuddasahAkArehi sanetvAti tesaMyeva rUpasattakaarUpasattakAnaM vasena cuddasahi pakArehi vipassanAcittaM, sakalameva vA. attabhAvaM visabhAgarogasaJjanitalUkhabhAvanirogakaraNAya sinehetvA na uppajjiyeva sammAsambuddhana sAtisayasamApattivegena suvikkhmbhitttaa| gilAno hutvA puna vudvitoti pubbe gilAno hutvA puna tato gilAnabhAvato vudvito / madhurakabhAvo nAma sarIrassa thambhitattaM, taM pana garubhAvapubbakanti Aha "saJjAtagarubhAvo sajAtathaddhabhAvo"ti | "nAnAkArato na upaTThahantI"ti iminA disAsammohopi me ahosi sokabalenAti dasseti / satipaTThAnAdidhammAti kAyAnupassanAdayo anupassanAdhammA pubbe vibhUtA hutvA upaTThahantApi idAni mahaM pAkaTA na honti| 165. abbhantaraM karoti nAma attaniyeva Thapanato / puggalaM anbhantaraM karoti nAma samAnattatAvasena dhammena pubbe tassa snggnnhto| daharakAleti attano daharakAle / kassaci akathetvAti kassaci attano antevAsikassa upanigUhabhUtaM ganthaM akathetvA / muTThi katvAti muTTigataM viya rahasibhUtaM katvA | yasmiM vA naDhe sabbo taMmUlako dhammo vinassati, so Adito mUlabhUto dhammo, mussati vinassati dhammo etena naTenAti muTTi, taM tathArUpaM muTTi katvA pariharitvA upitaM kiJci natthIti dasseti / 130 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.165 - 165) veLuvagAmavassUpagamanavaNNanA ahamevAti avadhAraNaM bhikkhusaGghapariharaNassa aJJasAdhAraNicchAdassanatthaM, avadhAraNena pana vinA "ahaM bhikkhusaGgha "ntiAdi bhikkhusaGghapariharaNe ahaMkAramamaMkArAbhAvadassananti daTThabbaM / uddisitabbaTThenAti "satthA "ti uddisitabbaTTena / mA vA ahesuM bhikkhUti adhippAyo / " mA vA ahosI "ti vA pATho / evaM na hotIti "ahaM bhikkhusa pariharissAmI ''tiAdi AkArena cittappavatti na hoti / " pacchimavaya anuppattabhAvadIpanatthaM vuttanti iminA vayo viya buddhakiccampi pariyositakammanti dIpeti / sakaTassa bAhappadese daLahIbhAvAya veThadAnaM bAhabandho / cakkanemisandhInaM daLahIbhAvAya veThadAnaM cakkabandho / tamatthanti veThamissakena maJeti vuttamatthaM / rUpAdayo eva dhammA saviggaho viya upaTThAnato rUpanimittAdayo, tesaM rUpanimittAdInaM / lokiyAnaM vedanAnanti yAsaM nirodhanena phalasamApatti samApajjitabbA, tAsaM nirodhA phAsu hoti, tathA bALhavedanAbhitunnasarIrassApi / tadatthAyAti phalasamApattivihAratthAya / dvIhi bhAgehi Apo gato etthAti dIpo, oghena parigato hutvA anajjhotthaTo bhUmibhAgo, idha pana catUhi pi oghehi, saMsAramahogheneva vA anajjhotthaTo attA " dIpo 'ti adhippeto / tenAha " mahAsamuddagatA 'tiAdi / attassaraNAti attappaTisaraNA / attagatikA vAti attaparAyaNAva / mA aJJagatikAti aJyaM kiJci gatiM paTisaraNaM parAyaNaM mA cintayittha / kasmA attA nAmettha paramatthato dhammo abbhantaraTThena, so evaM sampAdito tumhAkaM dIpaM tANaM gati praaynnnti| tena vuttaM " dhammadIpA "tiAdi / tathA cAha " attA hi attano nAtho, ko hi nAtho paro siyA "ti (dha0 pa0 160, 380) upadesamattameva hi parasmiM paTibaddhaM, aJJA sabbA sampatti purisassa attAdhInA eva / tenAha bhagavA "tumhehi kiccaM AtappaM, akkhAtAro tathAgatA "ti (dha0 pa0 276 ) / tamaggeti tamayogassa agge tassa atikkantAbhAvato / tenevAha " ime aggatamA "tiAdi / mamAti mama sAsane / sabbepi te catusatipaTThAnagocarA vAti catubbidhaM satipaTThAnaM bhAvetvA brUhetvA tadeva gocaraM attano pavattiTThAnaM katvA ThitA eva bhikkhU agge bhavissanti / dutiyabhANavAravaNNanA niTThitA / 131 131 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.166-166) nimittobhAsakathAvaNNanA 166. anekavAraM bhagavA vesAliyaM viharati, tasmA imaM vesAlippavesanaM niyametvA dassetuM "kadA pAvisI"ti pucchitvA Agamanato paTThAya taM dassento "bhagavA kiraa"tiaadimaah| AgatamaggenevAti pubbe yAva veLuvagAmakA Agatamaggeneva paTinivattento / yathAparicchedenAti yathAparicchinnakAlena / tatoti phlsmaapttito| ayanti idAni vuccmaanaakaaro| divAdvAnolokanAdi parinibbAnassa ekantikabhAvadassanaM / ossaTThoti vissaThTho AyusaGghAro "sattAhameva mayA jIvitabba''nti / jeTTakaniTThabhAtikAnanti sabbeva sabrahmacArino sandhAya vadati / paTipAdessAmIti maggapaTipattiyA niyojessAmi / maNiphalaketi maNikhacite pamukhe atthataphalake / taM paThamaM dassananti yaM veLuvane paribbAjakarUpena Agatassa siddha dassanaM, taM paThamadassanaM / yaM vA anomadassissa bhagavato vacanaM saddahantena tadA abhinIhArakAle paccakkhato viya tumhAkaM dassanaM siddhaM, taM paThamadassanaM / paccAgamanacArikanti paccAgamanatthaM cArikaM / sattAhanti accantasaMyoge upayogavacanaM / therassa jAtovarakagehaM kira itaragehato vivekaTuM, vivaTaGgaNaJca, tasmA devabrahmAnaM upasaGkamanayogyanti "jAtovarakaM paTijaggathA"ti vuttaM / soti uparevato / taM pavattinti tattha vasitukAmatAya vuttaM taM / ___ "jAnantApi tathAgatA pucchantI"ti (pArA0 16, 165) iminA nIhArena thero "ke tumhe"ti pucchi / "tvaM catUhi mahArAjehi mahantataro"ti puTTho attano mahattaM satthu upari pakkhipanto "ArAmikasadisA ete upAsike amhAkaM satthunoti Aha / sAvakasampattikittanampi hi atthato satthu sampattiMyeva vibhAveti / sotApattiphale patiTThAyAti therassa desanAnubhAvena, attano ca upanissayasampattiyA ANassa paripakkattA sotApattiphale patiThThahitvA / 132 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.167-167) nimittobhAsakathAvaNNanA 133 ayanti yathAvuttA / etthAti "vesAliM piNDAya pAvisI''ti etasmiM vesAlIpavese / anupubbIkathAti anupubbadIpanI kathA / 167. udenayakkhassa cetiyaTThAneti udenassa nAma yakkhassa AyatanabhAvena iTTakAhi cite mahAjanassa cittIkataTThAne / katavihAroti bhagavantaM uddissa ktvihaaro| buccatIti purimavohArena "udenacetiya"nti vuccati / gotamakAdIsupIti "gotamakacetiya"nti evaM aadiisupi| eseva nayoti cetiyaTThAne katavihArabhAvaM - atidisti| vaDDitAti bhAvanApAripUrivasena pribruuhitaa| punappunaM katAti bhAvanAya bahulIkaraNena aparAparaM pvttitaa| yuttayAnaM viya katAti yathA yuttaM AjaJayAnaM chekena sArathinA adhidvitaM yathAruci pavattati, evaM yathArucipavattirahataM gamitA / patidvAnaTenAti adhiTThAnadvaina / vatthu viya katAti sabbaso upakkilesavisodhanena iddhivisayatAya pavattiTThAnabhAvato suvisodhitaparissayavatthu viya ktaa| adhiTTitAti paTipakkhadUrIbhAvato subhAvitabhAvena taMtaMadhiTThAnayogyatAya ThapitA / samantato citAti sabbabhAgena bhAvanupacayaM gamitA / tenAha "suvahitA"ti / suTu samAraddhAti iddhibhAvanAya sikhAppattiyA sammadeva sNsevitaa|| aniyamenAti "yassa kassacI"ti aniyamavacanena / niyamatvAti "tathAgatassA"ti sarUpadassanena niyametvA / AyuppamANanti paramAyuppamANaM vadati, tasseva gahaNe kAraNaM brahmajAlasuttavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 1.40; dI0 ni0 TI0 1.40) vuttanayeneva veditabbaM / mahAsivatthero pana "mahAbodhisattAnaM carimabhave paTisandhidAyino kammassa asaGkhyeyyAyukatAsaMvattanasamatthataM hadaye ThapetvA buddhAnaM AyusaGkhArassa parissayavikkhambhanasamatthatA pALiyaM AgatA evAti imaM bhaddakappameva tiTThayyA''ti avoca / "khaNDiccAdIhi abhibhuyyatI"ti etena yathA iddhibalena jarAya na paTighAto, evaM tena maraNassapi na paTighAtoti atthato ApannamevAti / "kva saro khitto, kva ca nipatito"ti aJcathA vuTThitenApi theravAdena aTThakathAvacanameva samasthitanti daTTabbaM / tenAha "so na ruccati...pe0... niyamita"nti / pariyuTTitacittoti yathA kiJci atthAnatthaM sallakkhetuM na sakkA, evaM abhibhUtacitto / so pana abhibhavo mahatA udakoghena appakassa udakassa ajjhottharaNaM viya ahosIti vuttaM "ajjhotthaTacitto"ti / aJopIti therato, ariyehi vA aopi yo koci puthujjno| puthujjanaggahaNaJcettha yathA sabbena sabda appahInavipallAso mArena pariyuTTitacitto 133 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.168-168) kiJci atthaM sallakkhetuM na sakkoti, evaM thero bhagavatA kataM nimittobhAsaM sabbaso na sallakkhesIti dassanatthaM / tenAha "mAro ho"tiAdi / cattAro vipallAsAti asubhe "subha"nti sAvipallAso, cittavipallAso, dukkhe "sukha''nti sajJAvipallAso, cittavipallAsoti ime cattAro vipllaasaa| tenAti yadipi itare aTTha vipallAsA pahInA, tathApi yathAvuttAnaM catunnaM vipallAsAnaM apphiinbhaaven| assAti therassa / maddatIti phusanamattena maddanto viya hoti, aJathA tena maddite sattAnaM maraNameva siyaa| kiM sakkhissati, na sakkhissatIti adhippAyo | kasmA na sakkhissati, nanu esa aggasAvakassa kucchiM paviThThoti ? saccaM paviTTho, taJca kho attano AnubhAvadassanatthaM, na vibAdhanAdhippAyena / vibAdhanAdhippAyena pana idha "kiM sakkhissatI"ti vuttaM hadayamaddanassa adhigatattA / nimittobhAsanti ettha "tiThThatu bhagavA kappa"nti sakalakappaM avaTThAnayAcanAya "yassa kassaci Ananda cattAro iddhipAdA bhAvitA"tiAdinA aApadesena attano caturiddhipAdabhAvanAnubhAvena kappaM avaTTAnasamatthatAvasena sajhuppAdanaM nimittaM, tathA pana pariyAyaM muJcitvA ujukaMyeva attano adhippAyavibhAvanaM obhaaso| jAnantoyeva vAti mArena pariyuTTitabhAvaM jAnanto eva / attano aparAdhahetuto sattAnaM soko tanuko hoti, na balavAti Aha "dosAropanena soktnukrnntth"nti| kiM . pana thero mArena pariyuTTitacittakAle pavattiM pacchA jAnAtIti ? na jAnAti sabhAvena, buddhAnubhAvena pana anujAnAti / mArayAcanakathAvaNNanA 168. anatthe niyojento guNamAraNena mAreti, virAgavibandhanena vA jAtinimittatAya tattha tattha jAtaM jAtaM mArento viya hotIti "mAretIti mAro"ti vuttaM / ativiya pApatAya paapimaa| kaNhadhammehi samannAgato knnho| virAgAdiguNAnaM antakaraNato antko| sattAnaM anatthAvahapaTipattiM na muccatIti nmuci| attano mArapAsena pamatte bandhati, pamattA vA bandhU etassAti pmttbndhu| sattamasattAhato paraM satta ahAni sandhAyAha "aTThame sattAhe"ti na pana pallaGkasattAhAdi viya niyatakiccassa aTThamasattAhassa nAma labbhanato / sattamasattAhassa hi parato ajapAlanigrodhamUle mahAbrahmano, sakkassa ca devaro paTiJAtadhammadesanaM bhagavantaM JatvA "idAni satte dhammadesanAya mama visayaM atikkamApessatI"ti saJjAtadomanasso hutvA Thito cintesi "handa dAnAhaM naM upAyena parinibbApessAmi, evamassa manoratho aJathattaM gamissati, mama ca manoratho 134 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.168 - 168) mArayAcanakathAvaNNanA 66 ijjhissatI 'ti / evaM pana cintetvA bhagavantaM upasaGkamitvA ekaM antaM Thito " parinibbAtu dAni bhante bhagavA 'tiAdinA parinibbAnaM yAci taM sandhAya vuttaM 'aTTame sattAhe "tiAdi / tattha ajjAti AyusamArossajjanadivasaM sandhAyAha / bhagavA cassa abhisandhiM jAnantopi taM anAvikatvA parinibbAnassa akAlabhAvameva pakAsento yAcanaM paTikkhipi / tenAha "na tAvAha "ntiAdi / maggavasena viyattAti saccasampaTivedhaveyyattiyena byattA / tathaiva vinItAti maggavasena kilesAnaM samucchedavinayanena vinItA / tathA visAradAti ariyamaggAdhigameneva satthusAsane vesArajjappattiyA visAradA, sArajjakarAnaM diTThivicikicchAdipApadhammAnaM vigamena visAradabhAvaM pattAti attho / yassa sutassa vasena vaTTadukkhato nissaraNaM sambhavati, taM idha ukkaTThaniddesena "suta"nti adhippetanti Aha " tepiTakavasenA "ti / tiNNaM piTakAnaM samUho piTakaM, tINi vA piTakAni tipiTakaM, tipiTakameva tepiTakaM, tassa vasena / tamevAti yaM taM tepiTakaM sotabbabhAvena " suta "nti vuttaM tameva / dhammanti pariyattidhammaM / dhArentIti suvaNNabhAjane pakkhittasIhavasaM viya avinassantaM katvA suppaguNasuppavattibhAvena dhArenti hadaye Thapenti / iti pariyattidhammavasena bahussutadhammadharabhAvaM dassetvA idAni paTivedhadhammavasenapi taM dassetuM " atha vA "tiAdi vRttaM / ariyadhammassAti maggaphaladhammassa, navavidhassApi vA lokuttaradhammassa / anudhammabhUtanti adhigamAya anurUpadhammabhUtaM / anucchavikapaTipadanti ca tameva vipassanAdhammamAha, chabbidhA visuddhiyo vA / anudhammanti tassA yathAvuttapaTipadAya anurUpaM abhisallekhitaM appicchatAdidhammaM / caraNasIlAti samAdAya pavattanasIlA / anu maggaphaladhammo etissAti vA anudhammA, vuTThAnagAminivipassanA, tassA caraNasIlA / attano AcariyavAdanti attano Acariyassa sammAsambuddhassa vAdaM / sadevakassa lokassa AcArasikkhApanena Acariyo, bhagavA / tassa vAdo, catusaccadesanA / 135 AcikkhissantIti AditI kathessanti, attanA uggahitaniyAmena pare uggaNhApessantIti attho / desessantIti vAcessanti, pALiM sammA pabodhessantIti attho / paJJApessantIti pajAnApessanti, saGkApessantIti attho / paTupessantIti pakArehi Thapessanti, pakAsessantIti attho / vivarissantIti vivaTaM karissanti / vibhajissantIti vibhattaM karissanti / uttAni karissantIti anuttAnaM gambhIraM uttAnaM pAkaTaM karissanti / saha dhammenAti ettha dhamma-saddo kAraNapariyAyo " hetumhi JANaM dhammapaTisambhidA "tiAdI (vibhaM0 270) viyAti Aha "sahetukena sakAraNena vacanenA" ti / sappATihAriyanti 135 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.169-169) sanissaraNaM, yathA paravAdaM bhaJjitvA sakavAdo patiTThahati, evaM hetudAharaNehi yathAdhigatamatthaM sampAdetvA dhammaM kathessanti / tenAha "niyyAnikaM katvA dhamma desessantI"ti, navavidhaM lokuttaradhammaM pabodhessantIti attho| ettha ca "paJApessantI''tiAdIhi chahi padehi cha atthapadAni dassitAni, Adito pana dvIhi padehi cha byaJjanapadAni / ettAvatA tepiTakaM buddhavacanaM saMvaNNanAnayena saGgahetvA dassitaM hoti / vuttajhetaM nettiyaM "dvAdasapadAni suttaM, taM sabbaM byaJjanaJca attho cA"ti (netti0 sngkhaare)| sikkhattayasaGgahitanti adhisIlasikkhAdisikkhattayasaGgahaNaM / sakalaM sAsanabrahmacariyanti anavasesaM satthusAsanabhUtaM seThThacariyaM / samiddhanti sammadeva vaDDitaM / jhAnassAdavasenAti tehi tehi bhikkhUhi samadhigatajhAnasukhavasena | buddhippattanti uLArapaNItabhAvagamanena sabbaso parivuddhiM upagataM / sabbapAliphullaM viya abhiJAsampattivasena abhijJAsampadAhi sAsanAbhivuddhiyA matthakappattito / patidvitavasenAti patiTThAnavasena, patiThThappattiyAti attho / paTivedhavasena bahuno janassa hitanti baahujnN| tenAha "bahujanAbhisamayavasenA"ti | puthu puthulaM bhUtaM jAtaM, puthu vA puthuttaM bhUtaM pattanti puthubhuutN| tenAha "sabbAkAra...pe0... patta"nti / suTu pakAsitanti suTu sammadeva AdikalyANAdibhAvena paveditaM / AyusaGkhAraossajjanavaNNanA 169. satiM sUpaTTitaM katvAti ayaM kAyAdivibhAgo attabhAvasaJito dukkhabhAro mayA ettakaM kAlaM vahito, idAni pana na vahitabbo, etassa avahanatthaM cirataraM kAlaM ariyamaggasambhAro sambhato, svAyaM ariyamaggo paTividdho, yato ime kAyAdayo asubhAdito sammadeva pariJAtA, catubbidhampi sammAsatiM yathAtathaM visaye suTu upaTTitaM katvA / ANena paricchinditvAti yasmA imassa attabhAvasaJitassa dukkhabhArassa vahane payojanabhUtaM attahitaM tAva mahAbodhimUle eva parisamApitaM, parahitaM pana buddhaveneyyavinayanaM parisamApitabbaM, taM idAni mAsattayeneva parisamApanaM pApuNissati, tasmA abhAsi "visAkhapuNNamAyaM parinibbAyissAmI''ti, evaM buddhaANena paricchinditvA sabbabhAgena nicchayaM ktvaa| AyusaGghAraM vissajjIti Ayuno jIvitassa abhisaGkhArakaM phalasamApattidhamma "na samApajjissAmI''ti vissajji taMvissajjaneneva tena abhisaGkhariyamAnaM jIvitasaGghAraM "nappavattessAmI"ti vissjji| tenAha "ttthaa"tiaadi| ThAnamahantatAyapi pavattiAkAramahantatAyapi mahanto pthviikmpo| tattha ThAnamahantatAya bhUmicAlassa mahattaM 136 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.169-169) AyusaGghAraossajjanavaNNanA dassetuM " tadA kira... pe0... kampitthA" ti vuttaM / sA pana jAtikkhettabhUtA dasasassI lokadhAtu eva na yA kAci, yA mahAbhinIhAramahAjAti AdIsupi kampittha / tadApi tattikAya eva kampane kiM kAraNaM ? jAtikkhettabhAvena tasseva Adito pariggahassa katattA | pariggahakaraNaM cassa dhammatAksena veditabbaM / tathA hi purimabuddhAnampi tAvatakameva jAtikkhettaM ahosi / tathA hi vuttaM "dasasahassI lokadhAtU, nissaddA honti nirAkulA...pe0... mahAsamuddo Abhujati, dasasahassI pakampatI 'ti ca Adi (bu0 vaM0 84-91) / udakapariyantaM katvA chappakArapavedhanena avItarAge bhisetIti bhisano, so eva bhisanakoti Aha "bhayajanako'ti / devabheriyoti devadundubhisaddassa pariyAyavacanamattaM / na cettha kAci bherI "devadundubhI 'ti adhippetA, atha kho uppAtabhAvena labbhamAno AkAsagato nigghosasaddo / tenAha "devo "tiAdi / devoti megho / tassa hi acchabhAvena AkAsassa vassAbhAvena sukkhagajjitasaJjite sadde niccharante devadundubhisamaJJA / tenAha "devo sukkhagajjitaM gajjI " ti | pItivegavissaTThanti " evaM cirataraM kAlaM vahito ayaM attabhAvasaJJito dukkhabhAro, idAni na cirasseva nikkhipissatI 'ti saJjAtasomanasso bhagavA sabhAveneva pItivegavissa udAnaM udAnesi / evaM pana udAnentena ayampi attho sAdhito hotIti dassanatthaM aTThakathAyaM "kasmA "tiAdi vRttaM / tulIyatIti tulanti tula- saddo kammasAdhanoti dassetuM "tulita "nti vRttaM / appAnubhAvatAya paricchinnaM / tathA hi taM parito khaNDitabhAvena " paritta "nti vuccati / paripakkhavikkhambhanato dIghasantAnatAya, vipulaphalatAya ca na tulaM na paricchinnaM / yehi kAraNehi pubbe avisesato mahaggataM " atula "nti vuttaM tAni kAraNAni rUpAvacarato Aruppassa sAtisayAni vijjantIti "arUpAvacaraM atula "nti vuttaM, itaraJca " tula" nti, appavipAkaM tIsupi kammesu yaM tanuvipAkaM hInaM, taM tulaM / bahuvipAkanti yaM mahAvipAkaM paNItaM taM atulaM / yaM panettha majjhimaM taM hInaM, ukkaTThanti dvidhA bhinditvA dvIsu bhAgesu pakkhipitabbaM / hInattikavaNNanAyaM vRttanayeneva appabahuvipAkataM niddhAretvA tassa vasena tulAtulabhAvo veditabbo / sambhavati etasmAti sambhavata Aha 'sambhavassa hetubhUta "nti / niyakajjhattaratoti sasantAnadhammesu vipassanAvasena, gocarAsevanAya ca nirato / savipAkaM samAnaM pavattivipAkamattadAyikammaM savipAkaTThena sambhavaM / na ca taM kAmAdibhavAbhisaGghArakanti tato visesanatthaM " sambhava "nti vatvA "bhavasaGkAra "nti vRttaM / ossajjIti ariyamaggena 137 137 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.171-171) avassajji / kavacaM viya attabhAvaM pariyonandhitvA ThitaM attani sambhUtattA attasambhavaM kilesaJca abhindIti kilesabhedasahabhAvikammossajjanaM dassento tadubhayassa kAraNaM avoca "ajjhattarato samAhito"ti / tIrentoti "uppAdo bhayaM, anuppAdo khema"ntiAdinA viimNsnto| "tulento tIrento''tiAdinA saGghapato vuttamatthaM vitthArato dassetuM "paJcakkhandhA"ti Adi vatvA bhavasaGkhArassa avassajjanAkAraM sarUpato dassesi / "eva"ntiAdinA pana udAnavaNNanAyaM Adito vuttamatthaM nigamanavasena dassesi / mahAbhUmicAlavaNNanA vaNNanA 171. yanti karaNe vA adhikaraNe vA paccattavacananti adhippAyena Aha "yena samayena, yasmiM vA samaye"ti | ukkhepakavAtAti udakasandhArakavAtaM upacchinditvA ThitaTThAnato khepakavAtA / "sahi...pe0... bahala"nti idaM tassa vAtassa ubbedhappamANameva gahetvA vuttaM, AyAmavitthArato pana dasasahassacakkavALappamANampi udakasandhArakavAtaM upacchindatiyeva / AkAseti pubbe vAtena patihitokAse / puna vAtoti ukkhepakavAte tathAkatvA vigate udakasandhArakavAto puna AbandhitvA gaNhAti yathA taM udakaM na bhassati, evaM utthambhentaM AbandhanavitAnavasena bandhitvA gaNhAti / tato udakaM uggacchatIti tato AbandhitvA gahaNato tena vAtena utthambhitaM udakaM uggacchati upari gacchati / hotiyevAti antarantarA hotiyeva / bahalabhAvenAti mahApathaviyA mahantabhAvena / sakalA hi mahApathavI tadA oggacchati, uggacchati ca, tasmA kampanaM na pnyjaayti| ijjhanassAti icchitatthasijjhanassa / anubhavitabbassaissariyasampattiAdikassa | parittAti paTiladdhamattA naatisubhaavitaa| tathA ca bhAvanA balavatI na hotIti Aha "dubbalA"ti / saJAsIsena hi bhAvanA vuttA / appamANAti paguNA subhAvitA | sA hi thirA daLahatarA hotIti Aha "blvaa"ti| "parittA pathavIsaJjA, appamANA AposaJjA"ti desanAmattameva, AposaJjAya pana subhAvitAya pathavIkampo sukheneva ijjhatIti ayamettha adhippAyo veditabbo / saMvejento dibbasampattiyA pamattaM sakkaM devarAjAnaM / vImaMsanto vA tAvadeva samadhigataM attano iddhibalaM / mahAmoggallAnattherassa pAsAdakampanaM pAkaTanti taM anAmasitvA saGgharakkhitasAmaNerassa pAsAdakampanaM dassetuM "so kirAyasmA"tiAdi vuttaM / 138 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.171-171) mahAbhUmicAlavaNNanA 1 pUtimisso gandho etassAti pUtigandho, tena pUtigandheneva adhigatamAtukucchisambhavaM viya gandheneva sIsena, ativiya dArako evAti attho / Acariyanti aacriyuupdesN| iddhAbhisaGkhAro nAma iddhividhappaTipakkhAdIbhAvena icchitabbo, so ca upAye kosallassa attanA na sammA uggahitattA na tAva sikkhitoti Aha "asikkhitvAva yuddhaM paviTThosI"ti / "pilavanta"nti iminA sakalameva pAsAdavatthu udakaM katvA adhiTThAtabbapAsAdova tattha pilavatIti dasseti / adhiTThAnakkama pana upamAya dassento "tAta...pe0... jAnAhI"ti Aha / tattha kapallakapUvanti AsittakapUrva, taM pacantA kapAle paThamaM kiJci piDheM ThapetvA anukkamena vaDvetvA antantena paricchindanti pUrva samantato paricchinnaM katvA Thapenti, evaM "ApokasiNavasena 'pAsAdena patihitaTTAnaM udakaM hota'ti adhidrahanto samantato pAsAdassa yAva pariyantA yathA udakaM hoti, tathA adhivAtabba"nti upamAya upadisati / mahApadAne vuttamevAti "dhammatA esA, bhikkhave, yadA bodhisatto tusitA kAyA cavitvA mAtukucchiM okkamatI"ti (dI0 ni0 2.18) vatvA "ayaJca dasasahassI lokadhAtu saGkampati sampakampati sampavedhatI"ti (dI0 ni0 2.18), tathA "dhammatA esA, bhikkhave, yadA bodhisatto mAtukucchimhA nikkhamatI"ti (dI0 ni0 2.30) vatvA "ayaJca dasasahassI lokadhAtu saGkampati sampakampati sampavedhatI"ti (dI0 ni0 2.32) ca mahAbodhisattassa gabbhokkantiyaM, abhijAtiyaJca dhammatAvasena mahApadAne pathavIkampassa vuttattA itaresupi catUsu ThAnesu pathavIkampo dhammatAvasenevAti mahApadAne atthato vuttaM evAti adhippaayo| idAni nesaM pathavIkampanaM kAraNato, pavattiAkArato ca vibhAgaM dassetuM "iti imesU"tiAdi vuttaM / dhAtukopenAti ukkhepakadhAtusaGghAtAya vAyodhAtuyA pakopena / iddhAnubhAvenAti ANiddhiyA vA kammavipAkajiddhiyA vA pabhAvena, tejenAti attho / pucatejenAti puJAnubhAvena, mahAbodhisattassa puJabalenAti attho| ANatejenAti paTivedhANAnubhAvena / sAdhukAradAnavasenAti yathA anaJasAdhAraNena paTivedhANAnubhAvena abhihatA mahApathavI abhisambodhiyaM akampittha, evaM anaJasAdhAraNena desanAANAnubhAvena abhihatA mahApathavI akampittha, taM panassA sAdhukAradAnaM viya hotIti "sAdhukAradAnavasenA''ti vuttaM / 139 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.171-171) 140 yena pana bhagavA asItianubyaJjanapaTimaNDitadvattiMsamahApurisalakkhaNa- (dI0 ni0 2.33, 3.198; ma0 ni0 2.385) vicitrarUpakAyo sabbAkAraparisuddhasIlakkhandhAdiguNaratanasamiddhidhammakAyo puJamahattathAmamahattayasamahattaiddhimahattapaJaAmahattAnaM paramukkaMsagato asamo asamasamo appaTipuggalo arahaM sammAsambuddho attano attabhAvasaJjitaM khandhapaJcakaM kappaM vA kappAvasesaM vA ThapetuM samatthopi saGghatadhamma paTijigucchanAkArappavattena ANavisesena tiNAyapi amaJamAno AyusaGkhArossajjanavidhinA nirapekkho ossajji / tadanubhAvAbhihatA mahApathavI AyusaGkhArossajjane akampittha, taM panassA kAruJasabhAvasaNThitA viya hotIti vuttaM "kAruJasabhAvenA"ti / yasmA bhagavA parinibbAnasamaye catuvIsatikoTisatasahassasaGkhyA samApattiyo samApajji antarantarA phalasamApattisamApajjanena, tassa pubbabhAge sAtisayaM tikkhaM sUraM vipassanAJANaJca pavattesi, "yadatthaJca mayA evaM sucirakAlaM anaJasAdhAraNo paramukkaMsagato jJANasambhAro sambhato, anuttaro ca vimokkho samadhigato, tassa vata me sikhAppattaphalabhUtA accantaniTThA anupAdisesanibbAnadhAtu ajja samijjhatI"ti bhiyyo ativiya somanassappattassa bhagavato pItivipphArAdiguNavipulatarAnubhAvo parehi asAdhAraNaJANAtisayo udapAdi, yassa samApattibalasamupabrUhitassa jANAtisayassa AnubhAvaM sandhAya idaM vuttaM "dveme piNDapAtA samasamaphalA samasamavipAkA''tiAdi (udA0 75), tasmA tassa AnubhAvena samabhihatA mahApathavI akampittha / taM panassA tassaM velAyaM ArodanAkArappatti viya hotIti "aTThamo ArodanenA"ti vuttaM / idAni saGkhapato vuttamatthaM vivaranto "mAtukucchiM okkamante"tiAdimAha / ayaM panatthoti "sAdhukAradAnavasenA''tiAdinA vutto attho| pathavIdevatAya vasenAti ettha samuddadevatA viya mahApathaviyA adhidevatA kira nAma asthi / tAdise kAraNe sati tassA cittavasena ayaM mahApathavI saGkampati sampakampati sampavedhati, yathA vAtavalAhakadevatAnaM cittavasena vAtA vAyanti, sItuNhaabbhavassavalAhakadevatAnaM cittavasena sItAdayo bhavanti / tathA hi visAkhapuNNamAyaM abhisambodhiatthaM bodhirukkhamUle nisinnassa lokanAthassa antarAyakaraNatthaM upadvitaM mArabalaM vidhamituM - "acetanAyaM pathavI, avijaya sukhaM dukhaM / sApi dAnabalA mahaM, sattakkhattuM pakampathA''ti / / (cariyA0 pi0 1.124) 140 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.172-172) aTTaparisavaNNanA 141 vacanasamanantaraM mahApathavI bhijjitvA saparisaM mAraM parivattesi / etanti sAdhukAradAnAdi / yadipi natthi acetanattA, dhammatAvasena pana vuttanayena siyAti sakkA vattuM / dhammatA pana atthato dhammasabhAvo, so puJjadhammassa vA ANadhammassa vA AnubhAvasabhAvoti / tayidaM sab vicAritameva, evaJca katvA "ime dhamme sammasato, sabhAvasarasalakkhaNe / dhammatejena vasudhA, dasasahassI pakampathA''ti / / (bu0 vaM0 1.166) Adi vacanaJca samatthitaM hoti / niddivanidassananti niddivassa atthassa niyyAtanaM, nigamananti attho| ettAvatAti pathavIkampAdiuppAdajananena ceva pathavIkampassa bhagavato hetunidassanena ca / "addhA ajja bhagavatA AyusaGghAro ossaTTo"ti sallakkhesi pArisesatrAyena / evahi tadA thero tamatthaM vImaMseyya nAyaM bhUmikampo dhAtuppakopahetuko tassa apaJjAyamAnarUpattA, bAhirakopi isi evaM mahAnubhAvo buddhakAle natthi, sAsanikopi satthu anArocetvA evaM karonto nAma natthi, sesAnaM paJcannaM idAni asambhavo, evaM bhUmikampo cAyaM mahAbhiMsanako salomahaMso ahosi, tasmA pArisesato Aha "ajja bhagavatA AyusaGkhAro ossaTThoti sallakkhesI"ti / aTThaparisavaNNanA 172. okAsaM adatvAti "tidvatu bhante bhagavA kappa"ntiAdi (dI0 ni0 2.178) nayappavattAya therassa AyAcanAya avasaraM adatvA / aJAnipi aTThakAni sampiNDento hetuaTThakato aJAni parisAbhibhAyatanavimokkhavasena tINi aTThakAni saGgahetvA dassento "aTu kho imaa"tiaadimaah| "Ayasmato Anandassa sokuppattiM pariharanto vikkhepaM karonto''ti keci sahasA bhaNite balavasoko uppajjeyyAti / samAgantabbato, samAgacchatIti vA samAgamo, parisA / bimbisArapamukho samAgamo bimbisaarsmaagmo| sesadvayepi eseva nyo| bimbisAra...pe0... samAgamAdisadisaM khattiyaparisanti yojanA | a su cakkavALesupi labhateyeva satthu khattiyaparisAdiupasaGkamanaM / Adito tehi saddhiM satthu bhAsanaM aalaapo| kathanapaTikathanaM sllaapo| dhammupasajhitA pucchA 141 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 (3.173-173) paTipucchA dhammasAkacchA | saNThAnaM paTicca kathanaM saNThAnapariyAyattA vaNNa - saddassa " mahantaM hatthirAjavaNNaM abhinimminitvA 'tiAdIsu (saM0 ni0 1.1.138) viya / " tesa "nti padaM ubhayapadApekkhaM "tesampi lakkhaNasaNThAnaM viya satthu sarIrasaNThAnaM, tesaM kevalaM paJJAyati evA"ti / nApi AmukkamaNikuNDalo bhagavA hotIti yojanA / chinnassarAti dvidhAbhUtassarA / gaggarassarAti jajjaritassarA / bhAsantaranti tesaM sattAnaM bhAsato aJJaM bhAsaM / vImaMsAti cintanA / "kimatthaM...pe0... desetI 'ti idaM nanu attAnaM jAnApetvA dhamme kathite te sAtisayo pasAdo hotIti iminA adhippAyena vuttaM ? yesaM attAnaM ajAnApetvAva dhamme kathite pasAdo hoti, na jAnApetvA, tAdise sandhAya satthA tathA karoti / tattha payojanamAha " vAsanatthAyA "ti / evaM sutopIti evaM aviJJAtadesako aviJJAtAgamanopi suto dhammo attano dhammasudhammatAyeva anAgate paccayo hoti suNantassa / dIghanikAye mahAvaggaTIkA " AnandA " tiAdiko saGgItianAruLaho pALidhammo eva tathA dassito / esa nayo ito paresupi evarUpesu ThAnesu / aTThaabhibhAyatanavaNNanA 173. abhibhavatIti abhibhu, parikammaM, ANaM vA / abhibhu AyatanaM etarasAta abhibhAyatanaM, jhAnaM / abhibhavitabbaM vA ArammaNasaGghAtaM AyatanaM etassAti abhibhAyatanaM / ArammaNAbhibhavanato abhibhu ca taM AyatanaJca yogino sukhavisesAnaM adhiTThAnabhAvato, manAyatanadhammAyatanabhAvato vAtipi sasampayuttaM jhAnaM abhibhAyatanaM / tenAha "abhibhavanakAraNAnI 'tiAdi / tAni hIti abhibhAyatanasaJJitAni jhAnAni / " puggalassa trANuttariyatAyA" ti idaM ubhayatthApi yojetabbaM / kathaM ? paTipakkhabhAvena paccanIkadhamme abhibhavanti puggalassa ANuttariyatAya ArammaNAni abhibhavanti / JaNabaleneva hi ArammaNAbhibhavanaM viya paripakkhAbhibhavo pIti / parikammavasena ajjhattaM rUpasaJJI, na appanAvasena / na hi paTibhAganimittArammaNA appanA ajjhattavisayA sambhavati, taM pana ajjhattaparikammavasena laddhaM kasiNanimittaM avisuddhameva hoti, na bahiddhAparikammavasena laddhaM viya visuddhaM / 142 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.173-173) aTThaabhibhAyatanavaNNanA 143 ___ parittAnIti yathAladdhAni suppasarAvamattAni / tenAha "avaDDitAnI''ti / parittavasenevAti vaNNavasena Abhoge vijjamAnepi parittavaseneva idaM abhibhAyatanaM vuttN| parittatA hettha abhibhavanassa kaarnnN| vaNNAbhoge satipi asatipi abhibhAyatanabhAvanA nAma tikkhapaJasseva sambhavati, na itarassAti Aha "ANuttariko puggalo"ti / abhibhavitvA samApajjatIti ettha abhibhavanaM, samApajjanaJca upacArajjhAnAdhigamasamanantarameva appanAjhAnuppAdananti Aha "saha nimittuSpAdenevettha appanaM paapetii"ti| saha nimittuSpAdenAti ca appanAparivAsAbhAvassa lakkhaNaM vacanametaM / yo "khippAbhio"ti vuccati, tatopi ANutarasseva abhibhaaytnbhaavnaa| etthAti etasmiM nimitte| appanaM pApetIti bhAvanaM appanaM neti / ettha ca keci "uppanne upacArajjhAne taM Arabbha ye heTThimantena dve tayo javanavArA pavattanti, te upacArajjhAnapakkhikA eva, tadanantaraJca bhavaGgaparivAsena, upacArAsevanAya ca vinA appanA hoti, saha nimittuppAdeneva appanaM pApetI''ti vadanti, taM tesaM matimattaM / na hi parivAsitaparikammena appanAvAro icchito, nApi mahaggatappamANajjhAnesu viya upacArajjhAne ekantato paccavekkhaNA icchitabbA, tasmA upacArajjhAnAdhigamanato paraM katipayabhavaGgacittAvasAne appanaM pApuNanto "saha nimittuppAdenevettha appanaM pApetI"ti vutto / saha nimittuSpAdenevAti ca adhippAyikamidaM vacanaM, na nItatthaM, adhippAyo vuttanayeneva veditabbo, na antosamApattiyaM tadA tathArUpassa Abhogassa asambhavato / samApattito vuTTitassa Abhogo pubbabhAgabhAvanAyavasena jhAnakkhaNe pavattaM abhibhavanAkAraM gahetvA pavattoti daTThabbaM / abhidhammaTThakathAyaM pana "iminA tassa pubbAbhogo kathito''ti (dha0 sa0 aTTha0 204) vuttaM / antosamApattiyaM tathA AbhogAbhAve kasmA "jhAnasajhAyapI''ti vuttanti Aha "abhibhavana...pe0... atthI'ti / vahitappamANAnIti vipulappamANAnIti attho, na ekaGguladvaGgulAdivasena vaDhei pApitAnIti tathA vaDDanassevettha asmbhvto| tenAha "mahantAnI"ti / bhattavaDDitakanti bhuJjanabhAjanaM vaDvetvA dinnabhattaM, ekAsane purisena bhujitabbabhattato upaDDabhattanti attho / rUpe saJA rUpasA, sA assa atthIti rUpasaJjI, na rUpasaJI arUpasaJjI, sAsIsena jhAnaM vadati / rUpasaAya anuppAdanaM evettha alAbhitA / 143 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.173-173) bahiddhAva uppannanti bahiddhA vatthusmiMyeva uppannaM / abhidhamme pana "ajjhattaM arUpasajhI bahiddhA rUpAni passati parittAni suvaNNadubbaNNAni...pe0... appamANAni suvaNNadubbaNNAnI''ti (dha0 sa0 220) evaM catunnaM abhibhAyatanAnaM AgatattA abhidhammaTThakathAyaM (dha0 sa0 aTTha0 204) "kasmA pana 'yathA suttante ajjhattaM rUpasaJjI eko bahinddhA rUpAni passati parittAnItiAdi vuttaM, evaM avatvA idha catUsupi abhibhAyatanesu ajjhattaM arUpasaJjitAva vuttA'ti codanaM katvA 'ajjhattarUpAnaM anabhibhavanIyato'ti kAraNaM vatvA, tattha vA hi idha vA bahiddhA rUpAneva abhibhavitabbAni, tasmA tAni niyamato vattabbAnIti tatrApi idhApi vuttAni / 'ajjhattaM rUpasaJjI'ti idaM pana satthu desanAvilAsamattamevA"ti vuttaM / ettha ca vaNNAbhogarahitAni, sahitAni ca sabbAni parittAni "parittAni suvaNNadubbaNNAnI''ti vuttAni, tathA appamANAni "appamANAni suvaNNadubbaNNAnI''ti / atthi hi so pariyAyo parittAni abhibhuyya tAni ce kadAci vaNNavasena AbhujitAni honti, suvaNNadubbaNNAni abhibhuyyAti / pariyAyakathA hi suttantadesanAti / abhidhamme (dha0 sa0 222) pana nippariyAyadesanattA vaNNAbhogarahitAni visuM vuttAni, tathA sahitAni / atthi hi ubhayattha abhibhavanavisesoti / tathA idha pariyAyadesanattA vimokkhAnampi abhibhavanapariyAyo atthIti "ajjhattaM rUpasaJI''tiAdinA paThamadutiyaabhibhAyatanesu paThamavimokkho, tatiyacatutthaabhibhAyatanesu dutiyavimokkho, vaNNAbhibhAyatanesu tatiyavimokkho ca abhibhavanappavattito saGgahito / abhidhamme pana nippariyAyadesanattA vimokkhAbhibhAyatanAni asaGkarato dassetuM vimokkhe vajjetvA abhibhAyatanAni kathitAni; sabbAni ca vimokkhakiccAni jhAnAni vimokkhadesanAyaM vuttAni / tadetaM "ajjhattaM rUpasaJjI"ti Agatassa abhibhAyatanadvayassa abhidhamme abhibhAyatanesu avacanato "rUpI rUpAni passatI"tiAdInaJca sabbaThimokkhakiccasAdhAraNavacanabhAvato vavatthAnaM katanti vijJAyati / "ajjhattarUpAnaM anabhibhavanIyato''ti idaM katthacipi "ajjhattaM rUpAni passatI"ti avatvA sabbattha yaM vuttaM "bahiddhA rUpAni passatI"ti, tassa kAraNavacanaM, tena yaM aJahetukaM, taM tena hetunA vuttaM / yaM pana desanAvilAsahetukaM ajjhattaM arUpasaJitAya eva abhidhamme (dha0 sa0 223) vacanaM, na tassa acaM kAraNaM maggitabbanti dasseti / ajjhattarUpAnaM anabhibhavanIyatA ca tesaM bahiddhA rUpAnaM viya abhuutttaa| desanAvilAso ca yathAvuttavavatthAnavasena veditabbo veneyyajjhAsayavasena vijjamAnapariyAyakathAbhAvato / "suvaNNadubbaNNAnI''ti eteneva siddhattA na nIlAdi abhibhAyatanAni vattabbAnIti ce ? taM na, nIlAdIsu katAdhikArAnaM nIlAdibhAvasseva abhibhvnkaarnnttaa| na hi tesaM 144 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.174-183) avimokkhavaNNanA parisuddhAparisuddhavaNNAnaM parittatA, appamANatA vA abhibhavanakAraNaM, atha kho nIlAdibhAvo evAti / etesu ca parittAdikasiNarUpesu yaM yaM caritassa imAni abhibhAyatanAni ijjhanti, taM dassetuM " imesu panA "tiAdi vRttaM / sabbasaGgAhakavasenAti sakalanIlavaNNanIlanidassananIlanibhAsAnaM sAdhAraNavasena / vaNNavasenAti sabhAvavaNNavasena / nidassanavasenAti passitabbatAvasena cakkhuviJJANAdiviJJANavIthiyA gahetabbatAvasena / obhAsavasenAti sappabhAsatAya avabhAsanavasena | umApupphanti atasipuSpaM / nIlameva hoti vaNNasaGkarAbhAvato / bArANasisambhavanti vArANasa samuTThitaM / ekaccassa ito bAhirakassa appamANaM ativitthAritaM kasiNanimittaM olokentassa bhayaM uppajjeyya "kiM nu kho idaM sakalaM lokaM abhibhavitvA ajjhottharitvA gaNhAtI' 'ti, tathAgatassa pana tAdisaM bhayaM vA sArajjaM vA natthIti abhItabhAvadassanatthameva AnItAni / avimokkhavaNNanA 174. uttAnatthAyeva heTThA atthato vibhattattA / ekaccassa vimokkhoti ghosopi bhayAvaho vaTTAbhiratabhAvato, tathAgatassa pana vimokkhe upasampajja viharatopi taM natthIti abhIbhAvadassanatthameva AnItAni / 145 AnandayAcanakathAvaNNanA 178. bodhIti sabbaJjutaJaNaM / tahi "catumaggaJANapaTivedha "ntveva vuttaM sabbaJjataJANappaTivedhassa taMmUlakattA / evaM vuttabhAvanti " AkaGghamAno Ananda tathAgata kappaM vA tiTTheyyA" ti ( dI0 ni0 2.166) evaM vuttabhAvaM / 179. tampi oLArirkAnimittaM kataM tassa mArena pariyuTThitacetaso na paTividdhaM na sallakkhitaM / 183. AdikehIti evamAdIhi mittAmaccasuhajjAhi / piyAyitabbato piyehi / 145 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.184-186) manavanato mnaapehi| jAtiyAti jAtianurUpagamanena / nAnAbhAvo visuMbhAvo asmbddhbhaavo| maraNena vinAbhAvoti cutiyA tenattabhAvena apunarAvattanato vippayogo / bhavena aJjathAbhAvoti bhavantaraggahaNena purimAkArato aJAkAratA "kAmAvacarasatto rUpAvacaro hotI"tiAdinA, tatthApi "manusso devo hotI''tiAdinApi yojetabbo / kutettha labbhAti kuto kuhiM kismiM nAma ThAne ettha etasmiM khandhappavatte "yaM taM jAtaM...pe0... mA palujjI''ti laddhaM sakkA / na sakkA eva tAdisassa kAraNassa abhAvatoti Aha "netaM ThAnaM vijjatI"ti / evaM acchariyabbhutadhammaM tathAgatassApi sarIraM, kimaGgaM pana aGgresanti adhippAyo / "paccAvamissatI"ti netaM ThAnaM vijjati satiM sUpadvitaM katvA ANena paricchinditvA AyusaGkhArAnaM ossadvattA, buddhakiccassa ca pariyosApitattA / na hettha mAsattayato paraM buddhaveneyyA labbhantIti / 184. sAsanassa ciraTThiti nAma sasambhArehi ariyamaggadhammehi kevalehIti Aha "sabbaM lokiyalokuttaravaseneva kathita"nti lokiyAhi sIlasamAdhipAhi vinA lokuttaradhammasamadhigamassaasambhavato / tatiyabhANavAravaNNanA nidvitA / nAgApalokitavaNNanA 186. nAgApalokitanti nAgassa viya apalokitaM, hatthinAgassa apalokanasadisaM apalokananti attho / AhaccAti phusitvA / aDasakalaggAni viyAti aGkusakAni viya aJamaJjasmiM laggAni AsattAni hutvA ThitAni / ekAbaddhAnIti aJamajaM ekato AbaddhAni / tasmAti gIvaTThInaM ekagghanAnaM viya ekAbaddhabhAvena, na kevalaM gIvaTThInaMyeva, atha kho sabbAnipi tAni buddhAnaM ThapetvA bAhusandhiAdikA dvAdasa mahAsandhiyo, aGgulisandhiyo ca itarasandhIsu ekAbaddhAni hutvA ThitAni, yato nesaM pakatihatthInaM koTisahassabalappamANaM kAyabalaM hoti / vesAlinagarAbhimukhaM akAsi kaNTakaparivattane viya kapilanagarAbhimukhaM / yadi evaM kathaM taM nAgApalokitaM nAma jAtaM? tadajjhAsayaM upAdAya / 146 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.187-187) catumahApadesavaNNanA 147 bhagavA hi nAgApalokitavaseneva apaloketukAmo jAto, puJAnubhAvena panassa patihitahAnaM parivatti, tena taM "nAgApalokitaM" tveva vuccati / "idaM pacchimakaM Ananda tathAgatassa vesAliyA dassana'"nti nayidaM vesAliyA apalokanassa kAraNavacanaM anekantikattA, bhUtakathanamattaM panetaM / maggasodhanavasena taM dassetvA aJadevettha apalokanakAraNaM dassetukAmo "nanu caa"tiaadimaah| taM taM sabbaM pacchimadassanameva anukkamena kusinAraM gantvA parinibbAtukAmatAya tato tato nikkhntttaa| "anacchariyattA"ti iminA yathAvuttaM anekantikattaM pariharati, tayidaM sodhanamattaM / idaM panettha aviparItaM kAraNanti dassetuM "apicA"tiAdi vuttaM / na hi bhagavA sApekkho vesAliM apalokesi, "idaM pana me gamanaM apunarAgamananti dassanamukhena bahujanahitAya bahujanasukhAya lokAnukampAya apalokesi / tenAha "apica vesAlirAjAno"tiAdi / antakaroti sakalavaTTadukkhassa sakasantAne, parasantAne ca vinAsakaro abhAvakaro / buddhacakkhudhammacakkhudibbacakkhumaMsacakkhusamantacakkhusaGkhAtehi paJcahi cakkhUhi cakkhumA / savAsanAnaM kilesAnaM samucchinnattA sAtisayaM kilesaparinibbAnena prinibbuto| catumahApadesavaNNanA 187. mahAokAseti mahante okAse / mahantAni dhammassa patiTThApanaTThAnAni / yesu patiTThApito dhammo nicchIyati asandehato, kAni pana tAni ? AgamanavisiTThAni suttotaraNAdIni / dutiyavikappe apadisantIti apadesA, "sammukhA metaM Avuso bhagavato suta"ntiAdinA kenaci Abhatassa "dhammoti vinicchinane kAraNaM / kiM pana tanti ? tassa yathAbhatassa suttotaraNAdi eva / yadi evaM kathaM cattAroti ? yasmA dhammassa dve samparAyA satthA, sAvakA ca, tesu ca sAvakA saGghagaNapuggalavasena tividhA, evaM "tumhAkaM mayA yaM dhammo paTiggahito"ti apadisitabbAnaM bhedena cattAro / tenAha "sammukhA me taM Avuso bhagavato suta''ntiAdi / tathA ca vuttaM nettiyaM "cattAro mahApadesA buddhApadeso saGghApadeso sambahulattherApadeso ekttheraapdeso| ime cattAro mahApadesA'ti (netti0 18) buddho apadeso etassAti buddhaapdeso| esa nayo sesesupi| tenAha "buddhAdayo...pe0... mhaakaarnnaanii"ti| 147 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.188-188) 188. neva abhinanditabbanti na sampaTicchitabaM / ganthassa sampaTicchanaM nAma savananti Aha "na sotabba"nti / padabyaJjanAnIti padAni ca byaJjanAni ca, atthapadAni, byaJjanapadAni cAti attho| pajjati attho etehIti padAni, akkharAdIni byaJjanapadAni / pajjitabbato padAni, saGkAsanAdIni asthpdaani| aTThakathAyaM pana " 'padasaGkhAtAni byaJjanAnI ti byaJjanapadAneva vuttAnI"ti keci, taM na, atthaM byaJjantIti byaJjanAni, byaJjanapadAni, tehi byajitabbato byaJjanAni, atthapadAnIti ubhysngghto| imasmiM ThAneti tenAbhatasuttassa imasmiM padese / pALi vuttAti kevalo pALidhammo pavatto / attho vuttoti pALiyA attho pavatto niddiThTho / anusandhi kathitoti yathAraddhadesanAya, upari desanAya ca anusandhAnaM kathitaM sambandho kathito / pubbAparaM kathitanti pubbenAparaM avirujjhanaJceva visesAdhAnaJca kathitaM pakAsitaM / evaM pALidhammAdIni sammadeva sallakkhetvA gahaNaM sAdhukaM uggahaNanti Aha "suTu gahetvA"ti / sutte otAretabbAnIti ANena sutte ogAhetvA tAretabbAni, taM pana ogAhetvA taraNaM tattha otaraNaM anuppavesanaM hotIti vuttaM "sutte otAretabbAnI"ti | saMsandetvA dassanaM sandassananti Aha "vinaye saMsandetabbAnI"ti / kiM pana taM suttaM, ko vA vinayoti vicAraNAya AcariyAnaM matibhedamukhena tamatthaM dassetuM "ettha cA"tiAdi vuttaM / vinayoti vibhaGgapAThamAha / so hi mAtikAsaJitassa suttassa atthasUcanato "sutta"nti vattabbataM arahati / vividhanayattA, visiTThanayattA ca vinayo, khndhkpaattho| evanti evaM suttavinayesu pariggayhamAnesu vinayapiTakampi na pariyAdIyati parivArapALiyA asngghitttaa| suttantAbhidhammapiTakAni vA suttaM atthsuucnaadiatthsmbhvto| evampIti "suttantAbhidhammapiTakAni suttaM, vinayapiTakaM vinayo"ti evaM suttavinayavibhAge vuccamAnepi / na tAva pariyAdIyantIti na tAva anavasesato pariggayhanti, kasmAti Aha "asuttanAmakaJhI"tiAdi / yasmA "sutta"nti imaM nAmaM anAropetvA saGgItampi jAtakAdibuddhavacanaM atthi, tasmA vuttanayena tINi piTakAni na pariyAdiNNAnIti / suttanipAtaudAnaitivRttakAdIni dIghanikAyAdayo viya suttanAmaM AropetvA asaGgItAnIti adhippAye panettha jAtakAdIhi saddhiM tAnipi gahitAni | buddhavaMsacariyApiTakAnaM panettha aggahaNe kAraNaM maggitab, kiM vA tena magganena ? sabbopAyaM vaNNanAnayo theravAdaM dassanamukhena paTikkhitto evAti / / atthIti kiM atthi, asuttanAmakaM buddhavacanaM natthi evAti dasseti / tathA hi 148 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.188-188) catumahApadesavaNNanA 149 nidAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 TI0 1.paTamamahAsaGgItikathAvaNNanA; sArattha0 TI0 1.paThamamahAsaGgItikathAvaNNanA) amhehi vuttaM "suttanti sAmaJavidhi, visesavidhayo pare'ti / taM sabaM paTikkhipitvA "suttanti vinayo'"tiAdinA vuttaM saMvaNNanAnayaM "nAyamattho idhAdhippeto"ti pttisodhetvaa| vineti etena kileseti vinayo, kilesavinayanUpAyo, so eva ca naM karotIti kAraNanti Aha "vinayo pana kAraNa"nti / dhammeti priyttidhmme| sarAgAyAti sarAgabhAvAya kAmarAgabhavarAgaparibrUhanAya / saogAyAti bhvsNyojnaay| AcayAyAti vaTTassa vaDDanatthAya / mahicchatAyAti mahicchabhAvAya / asantuTThiyAti asantuTThibhAvAya / saGgaNikAyAti kilesasaGgaNagaNasaGgaNavihArAya / kosajjAyAti kusItabhAvAya / dubbharatAyAti dupposatAya / virAgAyAti sakalavaTTato virajjanatthAya / visaJjogAyAti kAmabhavAdIhi visaMyujjanatthAya / apacayAyAti sabbassApi vaTTassa apacayanAya, nibbAnAyAti attho / appicchatAyAti paccayappicchatAdivasena sabbaso icchaapgmaay| santuTThiyAti dvAdasavidhasantuTThibhAvAya / pavivekAyAti pavivittabhAvAya, kaayvivekaaditdnggvivekaadiviveksiddhiyaa| vIriyArambhAyAti kAyikassa ceva, cetasikassa ca vIriyassa paggahaNatthAya / subharatAyAti sukhaposanatthAya / evaM yo pariyattidhammo uggahaNadhAraNaparipucchAmanasikAravasena yoniso paTipajjantassa sarAgAdibhAvaparivajjanassa kAraNaM hutvA virAgAdibhAvAya saMvattati, ekaMsato eso dhammo / eso vinayo, sammadeva apAyAdIsu apatanavasena dhAraNato, kilesAnaM vinayanato, satthu sammAsambuddhassa ovAdAnusiTThibhAvato etaM satthusAsananti dhAreyyAsi jAneyyAsi, avabujjheyyAsIti attho| catusaccassa sUcanaM suttanti Aha "sutteti tepiTake buddhavacane"ti / tepiTakahi buddhavacanaM saccavinimuttaM natthi | rAgAdivinayanakAraNaM tathAgatena suttapadena pakAsitanti Aha "vinayeti etasmiM rAgAdivinayakAraNe'ti / sutte osaraNaJcettha tepiTake buddhavacane pariyApannatAvaseneva veditabbaM, na aJathAti Aha "suttapaTipATiyA katthaci anaagntvaa"ti| challiM uTThapetvAti arogassa mahato rukkhassa tiThThato upakkamena challiyA sakalikAya, papaTikAya vA uTThapanaM viya arogassa sAsanadhammassa tiTThato byaJjanamattena tappariyApannaM viya hutvA challisadisaM pubbAparaviruddhatAdidosaM uTThapetvA paridIpetvA, tAdisAni pana ekaMsato guLahavessantarAdipariyApannAni hontIti Aha "guLhavessantara...pe0...paJjAyantIti 149 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.188-188) attho"ti | rAgAdivinayeti rAgAdInaM vinayanatthe / tadAkAratAya na paJjAyamAnAni na dissamAnAni chaDvetabbAni vajjitabbAni na gahetabbAni / sabbatthAti sabbavAresu / imasmiM pana ThAneti imasmiM mahApadesaniddesaTThAne / "sutte cattAro mahApadesA"tiAdinA vuttampi avuttena saddhiM gahetvA pakiNNakakathAya mAtikaM uddisati / AtuM icchito attho paho, tassa vissajjanAni pahAvyAkaraNAni, atthasUcanAdiatthena suttaM, pALi, taM suttaM anulometi anukUletIti suttAnulomaM, mahApadeso / AcariyA vadanti saMvaNNenti pALiM etenAti AcariyavAdo aTThakathA / tassa tassa therassa attano eva mati adhippAyoti attnomti| dhammavinicchaye patteti dhamme vinicchinitabbe upaTThite / imeti anantaraM vuttA cattAro mhaapdesaa| pamIyati dhammo paricchijjati vinicchIyati etenAti pmaannN| tenAha "yaM ettha sametI"tiAdi / itaranti mahApadesesu asamentaM / puna itaranti akappiyaM anulomentaM kappiyaM paTibAhantaM sandhAyAha / ekaMseneva byAkAtabbo vissajjetabboti ekNsvyaakrnniiyo| vibhajjAti pucchitamatthaM avadhAraNAdibhedena vibhajitvA / paTipucchAti pucchantaM puggalaM paTipucchitvA / ThapanIyoti tidhApi avissajjanIyattA ThapanIyo byAkaraNaM akatvA Thapetabbo / "carpA anicca"nti paJhe uttarapadAvadhAraNaM sandhAya "ekaMseneva byAkAtabbanti vuttaM niccatAya lesassApi tattha abhAvato / purimapadAvadhAraNe pana vibhajjabyAkaraNIyatA cakkhusotesu visesatthasAmaJjatthAnaM asaadhaarnnbhaavto| dvinnaM tesaM sadisatAcodanA paTipucchanamukheneva byAkaraNIyA paTikkhepavasena, anujJAtavasena ca vissajjitabbatoti Aha "yathA cakkhu, tathA sotaM...pe0... ayaM paTipucchAbyAkaraNIyo paJho"ti / taM jIvaM taM sarIranti jIvasarIrAnaM annytaapho| yassa yena anaJatAcoditA, so eva paramatthato nupalabbhatIti vajhAtanayassa matteyyatAkittanasadisoti abyAkAtabbatAya ThapanIyo vuttoti / imAni cattAri pahavyAkaraNAni pamANaM teneva nayena tesaM paJhAnaM byAkAtabbato / vinayamahApadeso kappiyAnulomavidhAnato nippariyAyato anulomakappiyaM nAma, mahApadesabhAvena pana taMsadisatAya suttantamahApadesesupi "anulomakappiya"nti ayaM atttthkthaavohaaro| yadipi tattha tattha bhagavatA pavattitapakiNNakadesanAva aTThakathA, sA pana dhammasaGgAhakehi paThamaM tINi piTakAni saGgAyitvA tassa athavaNNanAnurUpeneva vAcanAmaggaM AropitattA "AcariyavAdo"ti vuccati AcariyA vadanti saMvaNNenti pALiM etenAti / 150 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.189-190) kammAraputtacundavatthuvaNNanA 151 tenAha "AcariyavAdo nAma atttthkthaa"ti| tisso saGgItiyo AruLaho eva ca buddhavacanassa atthasaMvaNNanAbhUto kathAmaggo mahindattherena tambapaNNidIpaM Abhato pacchA tambapaNNiyehi mahAtherehi sohaLabhAsAya Thapito nikAyantaraladdhisaGkarapariharaNatthaM / attanomati nAma theravAdo / nayaggAhenAti suttAdito labbhamAnanayaggahaNena | anubuddhiyAti suttAdIniyeva anugtbuddhiyaa| attano paTibhAnanti attano eva tassa atthassa vuttanayena upaTTAnaM, yathAupaTThitA atthA eva tathA vuttA | samentameva gahetabbanti yathA suttena saMsandati, evaM mahApadesato atthA uddharitabbAti dasseti / pamAdapAThavasena AcariyavAdassa kadAci pALiyA asaMsandanApi siyA, so na gahetabboti dassento Aha "AcariyavAdopi suttena samentoyeva gahetabbo"ti / sabbadubbalA puggalassa sayaM pttibhaanbhaavto| tathA ca sApi gahetabbA, kIdisI ? suttena samentA yevAti yojanA / tAsUti tIsu saGgItIsu / "Agatameva pamANa"nti iminA mahAkassapAdIhi saGgItameva "suttanti idhAdhippetanti tadaJassa suttabhAvameva paTikkhipati / tadatthA eva hi tisso saGgItiyo / tatthAti gAravhasutte / na ceva sutte osaranti, na ca vinaye sandissantIti veditabbAni tassa asuttabhAvato tena "anulomakappiyaM suttena samentameva gahetabba"nti vuttaM evatthaM nigamanavasena nidasseti / sabbattha "na itara"nti vacanaM tattha tattha gahitAvadhAraNaphaladassanaM daTTab / kammAraputtacundavatthuvaNNanA 189. sUkaramaddavanti vanavarAhassa mudumaMsaM / yasmA cundo ariyasAvako sotApanno, ache ca bhagavato, bhikkhusaGghassa ca AhAraM paTiyAdentA anavajjameva paTiyAdenti, tasmA vuttaM "pavattamaMsa"nti / taM kirAti "nAtitaruNassA"tiAdinA vuttavisesaM / tathA hi taM "mudu ceva siniddhaJcA"ti vuttaM / mudumaMsabhAvato hi abhisaGgharaNavisesena ca "maddava"nti vuttaM / ojaM pakhipiMsu "ayaM bhagavato pacchimako AhAro"ti puJjavisesApekkhAya, taM pana tathApakkhittadibbojatAya garutaraM jAtaM / / ajhe yaM dujjIraM, taM ajAnantA "kassaci adatvA vinAsita''nti upavadeyyunti parUpavAdamocanatthaM bhagavA "nAhaM ta"ntiAdinA sIhanAdaM nadati / 190. kathaM panAyaM sIhanAdo nanu taM bhagavatopi sammApariNAmaM na gatanti ? nayidaM evaM daTThabbaM, yasmA "sammadeva taM bhagavato pariNAmaM gata"nti vattuM arahati tappaccayA 151 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.191-193) uppannassa vikArassa abhAvato, aJapaccayassa ca vikArassa mudubhAvaM aapaaditttaa| tenAha "na pana bhuttappaccayA"tiAdi / na hi bhagavA, ache vA pana khINAsavA navavedanuppAdanavasena AhAraM paribhujanti aTThaGgasamannAgatameva katvA AhArassa upbhunyjnto| yadi evaM kasmA pALiyaM "bhattaM bhuttAvissa kharo AbAdho uppajjI"tiAdi vuttaM ? taM bhojanuttarakAlaM uppannattA vuttaM / "na pana bhuttapaccayA"ti vutto vAyamattho atttthkthaayN| katupacitassa laddhokAsassa kammassa basena balavatipi roge uppanne garusiniddhabhojanappaccayA vedanAniggaho jAto, tenAha "yadi hI"tiAdi / patthitavAneti icchitaTThAne, icchA cassa tattha gantvA vinetabbaveneyyApekkhA daTThabbA / gAthAyampi "suta"nti iminA sutamattaM, paresaM vacanamattametaM, na pana bhojanappaccayA AbAdhaM phusi dhIroti dasseti / pAnIyAharaNavaNNanA 191. pasannabhAvena udakassa acchabhAvo veditabboti Aha "acchodakAti pasanodakA'ti / sAdurasattA sAtatAti Aha "madhurodakA"ti / tanukameva salilaM visesato sItalaM, na bahalanti Aha "tanusItalasalilA"ti / nikkaddamAti setabhAvassa kAraNamAha / paGkacikkhallAdivasena hi udakassa vivaNNatA, sabhAvato pana taM setavaNNaM evAti / pukkusamallaputtavatthuvaNNanA 192. dhuravAteti pttimukhvaate| dIghapiGgaloti dIgho hutvA piGgalacakkhuko / piGgalakkhiko hi so "ALAro"ti paJAyittha / evarUpanti dakkhati karissati bhavissatIti IdisaM / IdisesUti yatra yaMcAti evarUpanipAtasaddayuttahAnesu / 193. vicarantiyo meghagabbhato niccharantiyo viya hontIti vuttaM "niccharantIsUti vicarantIsU"ti / navavidhAyAti navappakArAya | navasu hi pakAresu ekavidhApi asani tappariyApannatAya "navavidhA" tveva vuccati / IdisI hi esA ruLhi aTThavimokkhapattipi samajhA viya / asanaM karoti, yo tassA saddena, tejasA ca ajjhotthaTo / ekaM cakkanti ekaM maNDalaM / saGkAraM tIrentI parichijjantI viya dassetIti steraa| gaggarAyamAnAti gaggarAtisadaM karontI, anuravadassanavhetaM / kapisIsAti kapisIsAkAravatI / 152 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.194-195) pukkusamallaputtavatthuvaNNanA 153 macchavilolikAti udake paripphandamAnamaccho viya viluLitAkArA / kukkuTasadisAti psaaritpkkhkukkuttaakaaraa| naGgalassa kassanakAle kassakAnaM hatthena gahetabbaTTAne maNikA hoti, taM upAdAya naGgalaM "daNDamaNikA''ti vuccati, tasmA daNDamaNikAkArA dnnddmnnikaa| tenAha "naGgalasadisA'ti / deve vassantepi sajotibhUtatAya udakena atemetabbato mahAsani "sukkhAsanI"ti vuttA / tenAha "patitavAnaM samugdhATetI"ti / bhusAgAraketi bhusamaye agArake / tattha kira mahantaM palAlapurja abbhantarato palAlaM nikkaDDitvA sAlAsadisaM pabbajitAnaM vasanayoggaTThAnaM kataM, tadA bhagavA tattha vasi, taM pana khalamaNDalaM sAlAsadisanti Aha "khalasAlAya"nti / etthAti hetumhi bhummavacananti Aha "etasmiM kAraNe"ti, asanipAtena channaM janAnaM hatakAraNeti attho / so tvaM bhanteti ayameva vA pATho / 194. siGgI nAma kira uttamaM ativiya pabhassaraM buddhAnaM chavivaNNobhAsaM devalokato AgatasuvaNNaM / tenevAha "siGgIsuvaNNavaNNa"nti / "kiM pana thero taM gaNhI''ti sayameva pucchaM samuTThApetvA tattha kAraNaM dassento "kiJcApI"tiAdimAha / teneva kAraNenAti upaTThAkaTThAnassa matthakappatti, paresaM vacanokAsapacchedanaM, tena vatthena satthu pUjanaM, satthu ajjhAsayAnuvattananti iminA teneva yathAvuttena catubbidhena kAraNena / / 195. thero ca tAvadeva taM siGgIvaNNaM maTThadussaM bhagavato upanAmesi "paTiggaNhatu me bhante bhagavA imaM maTThadussaM, taM mamassa dIgharattaM hitAya sukhAyA"ti / paTiggahesi bhagavA, paTiggahetvAva naM paribhuJji / tena vuttaM "bhagavApi tato ekaM nivAsesi, ekaM paarupii"ti| tAvadeva kira taM bhikkhU ovaTTikaraNamattena tunnakammaM niTThApetvA therassa upanesuM, thero bhagavato upanAmesi / hataccikaM viyAti paTihatappabhaM, viya-saddo nipAtamattaM / bhagavato hi sarIrappabhAhi abhibhuyyamAnA tassa vatthayugassa pabhassaratA nAhosi / antantenevAti anto anto eva, abbhantarato evAti attho / tenAha "bahipanassa pabhA ntthii"ti| "pasannarUpaM samuTThApetI"ti etenetassa AhArassa bhuttappaccayA na so rogoti ayamattho diipito| dvIsu kAlesu evaM hoti dvinnaM nibbAnadhAtUnaM samadhigamasamayabhAvato / upavattane antarena yamakasAlAnanti ettha vattabbaM parato Agamissati / 153 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dIghanikAye mahAvaggaTIkA 196 . sabbaM suvaNNavaNNameva ahosi ativiya parisuddhAya pabhassarAya ekagghanAya bhagavato sarIrappabhAya nirantaraM abhibhUtattA / dhammeti pariyattidhamme / pavattAti pAvacanabhAvena desetA / puratova nisIdi ovAdappaTikaraNabhAvato / (3.196-197) 197. dAnAnisaMsasaGghAtA lAbhAti vaNNadAnabaladAnAdibhedA dAnassa AnisaMsasaJJitA diTThadhammikA, samparAyikA ca lAbhA icchitabbA / te alAbhAti te sabbe tumhaM alAbhA, lAbhA eva na honti / diTTheva dhamme paccakkhabhUte imasmiMyeva attabhAve bhavA diTThadhammikA / samparetabbato pecca gantabbato "samparAyo 'ti laddhanAme paraloke bhavA samparAyikA / diTThadhammikA ca samparAyikA ca diTThadhammikasamparAyikA / dAnAnisaMsasaGghAtA lAbhAti dAnAnisaMsabhUtA lAbhA / sabbathA samameva hutvA samaM phalaM etesaM na ekadesenAti smsmphlaa| piNDapAtAti tabbisayaM dAnamayaM puJJamAha / yadi khettavasena nesaM samaphalatA adhippetA, satipi ekasantAnabhAve puthujjana arahantabhAvasiddhaM nanu tesaM khettaM visiTThanti dassetuM " nanu cA" tiAdimAha / parinibbAnasamatAyAti kilesaparinibbAnakhandhaparinibbAnabhAvena parinibbAnasamatAya " paribhuJjitvA parinibbuto "ti etena yathA paNItapiNDapAtaparibhogUpatthambhitarUpakAyasannissayo dhammakAyo sukheneva kilese pariccaji, bhojanasappAyasaMsiddhiyA evaM sukheneva khandhe pariccajIti evaM kilesapariccAgassa, khandhapariccAgassa ca sukhasiddhinimittatA ubhinnaM piNDapAtAnaM samaphalatA jotitA / " piNDapAtasIsena ca piNDapAtadAnaM jotita "nti vutto vAyamattho / yathA hi sujAtAya "imaM AhAraM nissAya mayhaM devatAya vaNNasukhabalAdiguNA sammadeva sampajjeyyu'"nti uLAro ajjhAsayo tadA ahosi, evaM cundassapi kammAraputtassa "imaM AhAraM nissAya bhagavato vaNNasukhabalAdiguNA sammadeva sampajjeyyu "nti uLAro ajjhAsayoti evampi saM ubhinnaM samaphalatA veditabbA | satipi catuvIsatikoTisatasahassasamApattInaM devasikaM vaLaJjanasamApattibhAve yathA pana abhisambujjhanadivase abhinavavipassanaM paTTapento rUpasattakAdi (visuddhi0 TI0 2.707 vitthAro) vasena cuddasahAkArehi sannetvA mahAvipassanAmukhena tA samApattiyo samApajji, evaM parinibbAnadivasepi sabbA tA samApajjIti evaM samApattisamatAyapi tesaM samaphalatA / cundassa tAva anusaraNaM uLArataraM hotu bhagavato dinnabhAvena aJJathattAbhAvato, sujAtAya 154 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.198-198) yamakasAlavaNNanA 155 pana kathaM devatAya dinnanti ? evaMsaJibhAvatoti Aha "sujAtA cA"tiAdi / aparabhAgeti abhisambodhito aparabhAge / puna aparabhAgeti parinibbAnato prto| dhammasIsanti dhammAnaM matthakabhUtaM nibbAnaM / me gahitanti mama vasena gahitaM / tenAha "mahaM kirA"tiAdi / adhipatibhAvo Adhipateyyanti Aha "jeTThabhAvasaMvattaniyaka"nti / saMvareti sIlasaMvare / veranti pANAtipAtAdipaJcavidhaM varaM / tahi veridhammabhAvato, verahetutAya ca "vera''nti vuccati / kosallaM vuccati ANaM, tena yutto kusaloti Aha "kusalo pana aannsmpno"ti| ANasampadA nAma ANapAripUrI, sA ca aggamaggavasena veditabbA, aggamaggo ca niravasesato kilese pajahatIti Aha "ariyamaggena...pe0... jahAtI"ti / imaM pApakaM jahitvAti dAnena tAva lobhamacchariyAdipApakaM, sIlena pANAtipAtAdipApakaM jahitvA tadaGgavasena pahAya tato samathavipassanAdhammehi vikkhambhanavasena, tato maggapaTipATiyA samucchedavasena anavasesaM pApakaM pahAya / tathA pahInattA eva rAgAdInaM khayA kilesanibbAnena sabbaso kilesavUpasamena nibbuto parinibbutoti saupAdisesAya nibbAnadhAtuyA desanAya kUTaM gaNhanto "iti cundassa...pe0... sampassamAno udAnaM udAnesI"ti / catutthabhANavAravaNNanA nihitaa| yamakasAlavaNNanA 198. evaM taM kusinArAyaM hotIti yathA anurAdhapurassa thUpArAmo dakSiNapacchimadisAyaM, evaM taM uyyAnaM kusinArAya dakSiNapacchimadisAyaM hoti / tasmAti yasmA nagaraM pavisitukAmA uyyAnato upecca vattanti gacchanti etenAti "upavattana"nti vuccati, taM sAlapantibhAvena ThitaM sAlavanaM / antarenAti vemajjhe / tassa kira maJcakassAti tattha paJapiyamAnassa tassa maJcakassa / tatrApi...pe0... eko pAdabhAgassa, tasmA "antarena yamakasAlAna'"nti vuttaM / saMsibitvAti aJamaJaAsattaviTapasAkhatAya saMsibbitvA viya / "ThitasAkhA"tipi vuttaM aTThakathAyaM / yaM pana pALiyaM "uttarasIsakaM 155 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dIghanikAye mahAvaggaTIkA maJcakaM paJJapehI "ti vuttaM taM pacchimadarasanaM daTTu AgatAnaM devatAnaM daTTu yogyatAvasena vRttaM / keci pana "uttaradisAvilokanamukhaM pubbadisAsIsakaM katvA maJcakaM paJJapehIti attho 'ti vadanti, taM tesaM matimattaM / ete nAgAnamuttamAti ete gottato gocariAdinAmakA hatthinAgesu balena seTThatamA / majjhimaTThakathAyaM (ma0 ni0 aTTha0 1.148) pana keci hatthino ito aJJathA AgatA, so pana nesaM nAmamattakato bhedo daTThabbo / paribhuttakAlato pAya... pe0... parikkhayaM gataM, "na pana paribhuttappaccayA "ti heTThA vuttanayeneva attho daTThabbo / caGgavAreti UmiyaM / katokAsassa kammassa vasena yathAsamuTTha rogo ArogyaM abhimaddatIti katvA etamatthaM dassento "viyA "ti vRttaM / yasmA bhagavA heTThA vRttanayena kappaM, kappAvasesaM vA ThAtuM samattho eva tattakaM kAlaM ThAne payojanAbhAvato AyusaGghAre ossajjitvA tAdisassa kammassa okAsaM adAsi, tasmA etamatthaM dassento "viyA" tipi vattuM yujjatiyeva / kusalaM kAtabbaM maJJissanti " evaM mahapphalaM, evaM mahAnisaMsaM, kusala "nti / (3.198 - 198 ) ekassApa sattassa dukhavU buddhAnaM garutaro hutvA upaTTAti atidullabhabhAvato, tasmA " aparampi passatI ' "tiAdi vRttaM, svAyamattho mAgaNDiyasuttena ( su0 ni0 841) dIpetabbo | tatiyaM pana kAraNaM sattAnaM uppajjanakaanatthapariharaNanti taM dassento puna "aparampa parasatI 'ti AdimAha / mahAnubhAvaJca taM sIhaseyyanti / ettha sayanaM seyyA, sIhassa viya seyyA sIhaseyyA, taM sIhaseyyaM / atha vA sIhaseyyanti seTThaseyyaM yadidaM atthadvayaM parato Agamissati / "vAmena parasena sentIti evaM vuttA kAmabhogiseyyA, dakkhiNapassena sayAno nAma nattha dakkhiNahatthassa sarIraggahaNAdiyogakkhamato, purisavasena cetaM vRttaM / 156 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.198-198) yamakasAlavaNNanA 157 ekena passena sayituM na sakkonti dukkhuppattito / ayaM sIhaseyyAti ayaM evaM vuttA sIhaseyyA / "tejussadattA"ti iminA sIhassa abhIrubhAvaM dasseti / bhIrukA hi sesamigA attano AsayaM pavisitvA santAsapubbakaM yathA tathA sayanti, sIho pana abhIrubhAvato satokArI bhikkhu viya satiM upaTThApetvAva sayati / tenAha "purimapAde"tiAdi / dakkhiNe purimapAde vAmassa purimapAdassa Thapanavasena dve purimapAde ekasmiM ThAne ThapetvA / pacchimapAdeti dve pacchimapAde / vuttanayeneva idhApi ekasmiM ThAne pAdaTThapanaM veditab, ThitokAsasallakkhaNaM abhiirubhaavenev| "sIsaM pana ukkhipitvA'tiAdinA vuttA sIhakiriyA anutrAsapabujjhanaM viya abhIrubhAvasiddhA dhammatAvasenevAti veditbbaa| sIhavijambhitavijambhanaM ativelaM ekAkArena ThapitAnaM sarIrAvayavAnaM gamanAdikiriyAsu yogyabhAvApAdanatthaM / tikkhattuM sIhanAdanadanaM appesakkhamigajAtapariharaNatthaM / / seti abyAvaTabhAvena pavattati etthAti seyyA, catutthajjhAnameva seyyA ctutthjjhaanseyyaa| kiM pana taM catutthajjhAnanti ? AnApAnacatutthajjhAnaM, tato hi vuTThahitvA vipassanaM vaDvetvA bhagavA anukkamena aggamaggaM adhigantvA tathAgato jAtoti / "tayidaM padaTTAnaM nAma, na seyyA, tathApi yasmA 'catutthajjhAnA vuTThahitvA samanantarA bhagavA parinibbAyI'ti (dI0 ni0 2.219) vakkhati, tasmA lokiyacatutthajjhAnasamApatti eva tathAgataseyyA''ti keci, evaM sati parinibbAnakAlikAva tathAgataseyyAti Apajjati, na ca bhagavA lokiyacatutthajjhAnasamApajjanabahulo vihAsi / aggaphalavasena pavattaM panettha catutthajjhAnaM veditabbaM / tattha yathA sattAnaM niDupagamanalakkhaNA seyyA bhavaGgacittavasena hoti, sA ca nesaM paThamajAtisamanvayA yebhuyyavuttikA, evaM bhagavato ariyajAtisamanvayaM yebhuyyavuttikaM aggaphalabhUtaM catutthajjhAnaM "tathAgataseyyA''ti veditabbaM / sIhaseyyA nAma seTThaseyyAti Aha "uttamaseyyA"ti / nasthi etissA uThAnanti anuTThAnA, seyyA, taM anuTThAnaseyyaM / "ito uTThahissAmI"ti manasikArassa abhAvato "uTThAnasajhaM manasi karitvA"ti na vuttN| etthAti etasmiM anuDhAnaseyyupagamane | kAyavasena anuTThAnaM, na cittavasena, cittavasena ca anuDhAnaM nAma niDupagamananti tadabhAvaM dassetuM "niddAvasenA''tiAdi vRttaM / bhavaGgassAti niDupagamanalakkhaNassa bhavaGgassa / 157 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.199-199) ___ sabbapAliphullAti sabbatthakameva vikasanavasena phullA, na ekadesavikasanavasena / tenAha "sabbe samantato puSphitA"ti / ekacchannAti samphullapupphehi ekAkArena sabbattheva chAditA | ullokapadumAnIti heTThA olokentAni viya tiThThanapadumAni | morapiJchakalApo viya paJcavaNNapupphasaJchAditattA / nandapokkharaNIsambhavAnIti nandapokkharaNItIrasambhavAni / mahAtumbamattanti ALahakamattaM / pavidvAnIti khittAni / sarIrameva okirantIti sarIrameva ajjhokiranti / devatAnaM upakappanacandanacuNNAnIti saTThipi paJjAsampi yojanAni vaaynksetvnnnncndncunnnnaani| dibbagandhajAlacuNNAnIti dibbagandhadibbacuNNAni / haritAlaaJjanacuNNAdInipi dibbAni paramasugandhAni evAti veditabbAni / tenevAha "sabbadibbagandhavAsavikatiyo'ti / ekacakkavALe sanipatitvA antalikkhe vajjanti mahAbhinikkhamanakAle viya / tAti devatA / ganthamAnA vAti mAlaM racantiyo eva / aparinivitA vAti yathAdhippAyaM pariyositA eva / hatthena hatthanti attano hatthena parassa hatthaM / gIvAya gIvanti kaNThagAhavasena attano gIvAya parassa gIvaM / gahetvAti AmasitvA / mahAyaso mahAyasoti AmeDitavasena aJamanaM AlApavacanaM / 199. mahantaM ussAhanti tathAgatassa pUjAsakkAravasena pavattiyamAnaM mahantaM ussAhaM disvaa| sAyeva pana paTipadAti pubbabhAgapaTipadA eva / anucchavikattAti adhigantabbassa navavidhalokuttaradhammassa anurUpattA / sIlanti caarittsiilmaah| AcArapaJattIti caarittsiilN| yAva gotrabhutoti yAva gotrabhujANaM, tAva pavattetabbA samathavipassanA smmaapttipdaa| idAni taM sammApaTipadaM byatirekato, anvayato ca vibhAvetuM "tasmA''tiAdi vuttaM / jinakALasuttanti jinamahAvaDDakinA ThapitaM vajjetabbagahetabbadhammasandassanakALasuttaM sikkhApadamariyAdaM, 158 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.200-201) upavANattheravaNNanA 159 upAsakopAsikAvAresu "gandhapUjaM mAlApUjaM karotI"ti vacanaM cArittasIlapakkhe ThapetvA karaNaM sandhAya vuttaM, tena bhikkhubhikkhunInampi tathAkaraNaM anujJAtamevAti daTThabbaM / ayajhIti dhammAnudhammapaTipadaM sandhAya vadati / upavANattheravaNNanA 200. apanesIti Thitappadesato yathA apagacchati, evamakAsi, na pana nibmacchi / tenAha "Anando"tiAdi / vuttasadisA vAti samacittapariyAyadesanAyaM (a0 ni0 1.2.37) vuttasadisA eva / AvArentoti chAdento / yasmA kassapassabuddhassa cetiye ArakkhadevatA ahosi, tasmA therova tejussado, na aJce arahantoti AnetvA yojanA / idAni Agamanato paTThAya tamatthaM vitthArato dassetuM "vipassimhi kira sammAsambuddhe"tiAdi AraddhaM / "cAtumahArAjikA devatA'"ti idaM gobalIbaddaJAyena gahetabbaM bhummadevatAdInampi tappariyApannattA / tesaM manussAnaM / tatthAti kassapassa bhagavato cetiye / 201. adhivAsentIti rocenti / chinnapAto viya chinnapAto, taM chinnapAtaM, bhAvanapuMsakaniddeso yaM / AvaTTantIti abhimukhabhAvena vaTTanti / yattha patitA, tato katipayaratanaTThAnaM vaTTanavaseneva gantvA puna yathApatitameva ThAnaM vaTTanavasena Agacchanti / tenAha "AvadRntiyo patitadvAnameva AgacchantI"ti / vivadRntIti yattha patitA, tato vinivaTTanti / tenAha "patitahAnato parabhAgaM vaTTamAnA gacchantI"ti / purato vaTTanaM AvaTTanaM, itaraM tividhampi vivaTTananti dassetuM "apicA"tiAdi vuttaM / devatA dhAretuM na sakkoti udakaM viya osiidnto| tenAha "tatthA"tiAdi / tatthAti pakatipathaviyaM / devatA osIdanti dhAtUnaM sahasukhumAlabhAvato / 159 Jain Education Interational Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.202-203) 160 pathaviyaM pathaviM mApesunti pakatipathaviyaM attano sarIraM dhAretuM samatthaM iddhAnubhAvena pathaviM maapesuN| kAmaM domanasse asatipi ekacco rAgo hotiyeva, rAge pana asati domanassassa asambhavo evAti tadekaTThabhAvatoti Aha "vItarAgAti pahInadomanassA"ti / silAthambhasadisA iTThAniTTesu nibbikAratAya / catusaMvejanIyavAnavaNNanA 202. apAragaGgAyAti gaGgAya orambhAge / "saGkArachaDakasammajjaniyo gahetvA"tiAdi attano attano vasanaTThAne vattakaraNAkAradassanaM / "evaM dvIsu kAlesU"tiAdi nidassanatthaM paccAmasanaM, taM heTThA adhigataM / kammasAdhano sambhAvanattho bhAvanIya-saddoti Aha "manasA bhAvite sambhAvite"ti / dutiyavikappe pana bhAvanaM, vaDDanaJca paTipakkhapahAnatoti Aha "ye vA"tiAdi / buddhAdIsu tIsu vatthUsu pasannacittassa, na kammaphalasaddhAmattena / sA cassa saddhAsampadA evaM veditabbAti phalena hetuM dassento "vattasampannassA"ti Aha / saMvego nAma sahottappaJANaM, abhijAtiTTAnAdInipi tassa uppattihetUni bhavantIti Aha "saMvegajanakAnI'ti / cetiyapUjanatthaM cArikA cetiycaarikaa| sagge patidvahissantiyeva buddhaguNArammaNAya kusalacetanAya saggasaMvattaniyabhAvato / AnandapucchAkathAvaNNanA 203. etthAti mAtugAme / ayaM uttamA paTipatti, yadidaM adassanaM, dassanamUlakattA tappaccayAnaM sabbAnatthAnaM / lobhoti kaamraago| cittacalanA paTipattiantarAyakaro cittkkhobho| murumurApetvAti saaTThikaM katvA khAdane anuravadassanaM / aparimitaM kAlaM dukkhAnubhavanaM apricchinndukkhaanubhvnN| vissAsoti visaGgo ghaTanAbhAvo / otAroti tattha 160 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.204-208) AnandaacchariyadhammavaNNanA 161 cittassa anuppveso| asihatthena verIpurisena, pisAcenApi khAditukAmena / AsIdeti akkamanAdivasena bAdheyya / assAti maatugaamss| pabbajitehi kattabbakammanti AmisapaTiggahaNAdi pabbajitehi kAtabbaM kammaM / satIti vA kAyagatAsati uptttthaapetbbaa| 204. atantibaddhAti abhAravahA / pesitacittAti nibbAnaM pati pesitacittA / 205. vihatenAti kappAsavihananadhanunA pabbajaTAnaM vijaTanavasena hatena / tenAha "supothitenA"ti, asaGkaraNavasena suTu pothitenAti attho, dassanIyasaMvejanIyaTThAnakittanena ca vasanaTThAnaM kathitaM / AnandaacchariyadhammavaNNanA 207. theraM adisvA AmantesIti tattha adisvA Avajjanto therassa ThitaTThAnaM, pavattiJca JatvA Amantesi / kAyakammassa hitabhAvo hitajjhAsayena pavattitattAti Aha "hitabuddhiyA katenA"ti / sukhabhAvo kAyikadukkhAbhAvo, cetasikasukhabhAvo cetasikasukhasamudvitattA cAti vuttaM "sukhasomanasseneva katenA"ti / AvirahovibhAgato advayabhAvato advayenAti imamatthaM dassetuM "yathA"tiAdi vuttaM / satthu khettabhAvasampattiyA, therassa ajjhAsayasampattiyA ca "ettakamidanti pamANaM gahetuM asakkuNeyyatAya pamANavirahitattA tassa kammassAti Aha "cakkavALampI"tiAdi / evaM pavattitenAti evaM odissakamettAbhAvanAya vasena pavattitena / vivaDhUpanissayabhUtaM kataM upacitaM pujaM etenAti katapuJjo, arahattAdhigamAya katAdhikAroti attho / tenAha "abhinIhArasampatrosIti dassetI"ti / 208. katthaci saGkucitaM hutvA ThitaM mahApathaviM pattharanto viya, paTisaMhaTa hutvA ThitaM AkAsaM vitthArento viya, catusAdhikayojanasatasahassubbedhaM cakkavALagiriM adho osArento viya, aTThasaThThAdhikasahassayojanasatasahassubbedhaM sineruM ukkhipento viya, satayojanAyAmavitthAraM mahAjambu khandhe gahetvA cAlento viyAti paJca hi upamA hi therassa 161 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.209-210) guNakathA mahantabhAvadassanatthaJceva ajesaM dukkaTabhAvadassanatthaJca AgatAva / eteneva cAti ca-saddena "ahaM etarahi arahaM sammAsambuddho" (dI0 ni0 2.4), "sadevakasmiM lokasmiM natthi me paTipuggalo"ti (ma0 ni0 1.285; 2.341; mahAva0 11; kathAva0 405; mi0 pa0 5.11) ca evaM AdInaM saGgaho dtttthbbo| byattoti khandhakosallAdisaGghAtena veyyattiyena samannAgato / medhAvIti medhAsaGghAtAya sammAbhAvitAya pAya samannAgato / 209. paTisanthAradhammanti pakaticArittavasena vuttaM, upagatAnaM pana bhikkhUnaM bhikkhunInaJca pucchAvissajjanavasena ceva cittarucivasena ca yathAkAlaM dhamma desetiyeva, upAsakopAsikAnaM pana upanisinnakathAvasena / mahAsudassanasuttadesanAvaNNanA 210. khuddaka-saddo patirUpavAcI, ka-sado appatthoti Aha "khuddakanagaraketi nagarapatirUpake sambAdhe khuddakanagarake"ti / dhuparavisAlasaNThAnatAya taM "ujjaGgalanagaraka"nti vuttanti Aha "visamanagarake"ti / aosaM mahAnagarAnaM ekadesappamANatAya saakhaasdise| ettha ca "khuddakanagarake"ti iminA tassa nagarassa appakabhAvo vutto, "ujjaGgalanagarake"ti iminA bhUmivipattiyA nihInabhAvo, "sAkhAnagarake''ti iminA appadhAnabhAvo / sArappattAti vibhavasArAdinA sAramahattaM pattA / kahApaNasakaTanti ettha "dvikumbhaM skttN| kumbho pana dasambaNo"ti vadanti / dve pavisantIti dve kahApaNasakaTAni dve Ayavasena pavisanti / / subhikkhAti sulabhAhArA, sundarAhArA c| tenAha "khajjabhojjasampannA"ti / sadaM karonteti ravasArinA tuTThabhAvena koJcanAdaM karonte / avivittAti asuJA, kadAci ratho paThamaM gacchati, taM aJo anubandhanto gacchati, kadAci dutiyaM vuttaratho paThamaM gacchati, itaro taM anubandhati evaM aJamaGgaM anubndhmaanaa| etthAti kusAvatInagare / tassa mahantabhAvato ceva iddhAdibhAvato ca niccaM payojitAneva bheriAdIni tUriyAni, samma sammAti vA aJjamajaM piyAlApasaddo smm-sddo| kaMsatALAdisabbatALAvacarasaddo tALa-saddo, kUTabheri-saddo kumbhathUNasaddo / 162 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.211-212) mallAnaM vandanAvaNNanA 163 evarUpA saddA honti kacavarAkiNNavIthitAya, araJje kandamUlapaNNAdiggahaNAya, tattha dukkhajIvikatAya cAti yathAkkama yojetabbaM / idha na evaM ahosi devaloke viya sabbaso paripuNNasampattikatAya / mahantaM kolAhalanti saddhAsampannAnaM devatAnaM, upAsakAnaJca vasena purato purato mahatI ugghosanA hoti / tattha bhagavantaM uddissa katassa vihArassa abhAvato, bhikkhusaGghassa ca mahantabhAvato te AgantvA...pe0... pesesi / pesento ca "kathahi nAma bhagavA pacchime kAle attano pavattiM amhAkaM nArocesi, nesaM domanassaM mA ahosI''ti "ajja kho vAseTThA'tiAdinA sAsanaM pesesi / / mallAnaM vandanAvaNNanA 211. aghaM dukkhaM Aventi pakAsentIti aghAvino, pAkaTIbhUtadukkhAti Aha "uppnndukkhaa"ti| AtisAlohitabhAvena kulaM parivattati etthAti kulprivttN| taM taMkulInabhAgena Thito sattanikAyo "kulaparivattaso''ti vuttanti Aha "kulaparivatta'"nti / te pana taMtaMkulaparivattaparicchinnA mallarAjAno tasmiM nagare vIthiAdisabhAgena vasantIti vuttaM "vIthisabhAgena ceva racchAsabhAgena cA"ti / subhaddaparibbAjakavatthuvaNNanA 212. kaGkhA eva kngkhaadhmmo| ekato vAti bhUmi avibhajitvA sAdhAraNatova / bIjato ca aggaM gahetvA AhAraM sampAdetvA dAnaM biijggN| ganbhakAleti gabbhadhAraNato paraM khIraggahaNakAle / tenAha "gabhaM phAletvA khIraM niharitvA"tiAdi / puthukakAleti sassAnaM nAtipakke puthukayogyaphalakAle / lAyanagganti pakkassa sassassa lavane lavanArambhe dAnaM adAsi / lunassa sassassa veNivasena bandhitvA ThapanaM vennikrnnN| tassa Arambhe dAnaM vennggN| veNiyo pana ekato katvA rAsikaraNaM klaapo| tattha aggadAnaM kalApaggaM / kalApato nIharitvA maddane aggadAnaM khlggN| madditaM ophuNitvA dhAssa rAsikaraNe aggadAnaM khlbhnnddggN| dhacassa khalato koDhe pakkhipane aggadAnaM koddhggN| uddharitvAti koTThato uddharitvA / 163 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.213-214) __ "nava aggadAnAni adAsI"ti iminA "kathaM nu kho ahaM satthu santike aggatova mucceyya"nti aggaggadAnavasena vivaTTapanissayassa kusalassa katUpacitattA, ANassa ca tathA paripAkaM gatattA aggadhammadesanAya tassa bhAjanabhAvaM dasseti / tenAha "imaM aggadhammaM tassa desessAmI"tiAdi / ohIyitvA saGkocaM ApajjitvA / 213. ajJAtukAmova na sandihi~ praamaasii| abbhadhisUti sandehajAtassa pucchAvacananti katvA jAnisUti atthamAha / tenAha pALiyaM "sabbeva na abbhajiMsU"ti / nesanti pUraNAdInaM / sA paTiJAti "karoto kho mahArAja kArayato"tiAdinA (dI0 ni0 1.166) paTiJAtA, sabba paTiJA eva vA / niyyAnikAti sappATihAriyA, tesaM vA siddhantasaGkhAtA paTiJA vaTTato nissaraNaDhena niyyAnikAti / sAsanassa sampattiyA tesaM sabba taM, tabbipariyAyato ca asabbaJjataM gacchatIti daTThabbaM / tenAha "tasmA"tiAdi / atthAbhAvatoti subhaddassa sAdhetabbaatthAbhAvato / okAsAbhAvatoti tathA vitthAritaM katvA dhamma desetuM avasarAbhAvato / idAni tameva okAsAbhAvaM dassetuM "paThamayAmasmi"ntiAdi vuttaM / 214. yesaM samaNabhAvakarAnaM dhammAnaM sampAdanena samaNo, te pana ukkaTThaniddesena ariyamaggadhammAti catumaggasaMsiddhiyA pALiyaM cattAro samaNA vuttAti te bAhirasamaye sabbena sabbaM natthIti dassento "paThamo sotApatrasamaNo"tiAdimAha / purimadesanAyAti "yasmiJca kho, subhadda, dhammavinaye"tiAdinA vuttAya desanAya / vyatirekato, anvayato ca adhippeto attho vibhAvIyatIti paThamanayopettha "purimadesanAyA"ti padena saGgahito vAti daTTabbo / attano sAsanaM niyamento Aha "imasmiM kho"ti yojnaa| AraddhavipassakehIti samAdhikammikavipassakehi, sikhAppattavipassake sandhAya vuttaM, na paTThapitavipassane / apare pana "bAhirakasamaye vipassanArambhassa ganthopi natthevAti avisesavacanameta"nti vadanti / adhigatahAnanti adhigatassa kAraNaM, tadatthaM pubbabhAgapaTipadanti attho, yena sotApattimaggo adhigato, na uparimaggo, so sotApattimagge Thito akuppadhammatAya tassa, tattha vA siddhito Thitapubbo bhUtapubbagatiyAti sotApattimaggaTTho sotApanno, na sesaariyA bhuumntruppttito| sotApanno hi attanA adhigataTTAnaM sotApattimaggaM aJassa kathetvA sotApattimaggaLaM kareyya, na aTThamako asmbhvto| esa nayo sesamaggaTesUti etthApi iminAva nayena attho veditabbo | paguNaM kammaTThAnanti attano paguNaM vipassanAkammaTThAnaM, eteneva "avisesavacana"nti vAdo paTikkhittoti daTThabbo / 164 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.215-216) tathAgatapacchimavAcAvaNNanA Aha sabbaJJataJaNaM adhippetaM / tahi sabbaJeyyadhammAvabodhane "kusalaM chekaM nipuNa "nti vuccati tattha asaGgaappaTihataM pavattatIti katvA / samadhikAni ekena vassena / jayanti etena catusaccadhammaM yAthAvato paTivijjhantIti Ayo, lokuttaramaggo " ariyamaggadhammassA "ti / padissati etena ariyamaggo paccakkhato dissatIti padeso, vipassanAti vRttaM "padese vipassanAmagge "ti / samaNopIti ettha pi saddo "padesavattI 'ti ethApi AnetvA sambandhitabboti Aha " padesavatti... pe0. natthIti vuttaM hotI "ti / 215. soti tathAvutto antevAsI / tenAti Acariyena / attano ThAne Thapito hoti parapabbAjanAdIsu niyuttattA / sakkhisAvakoti paccakkhasAvako sammukhasAvakoti attho / bhagavati dharamAneti dharamAnassa bhagavato santike / sesadvayepi eseva nayo / sabbopi soti sabbo so tividhopi / ayaM pana arahattaM patto, tasmA paripuNNagatAya matthakappatto pacchimo sakkhisAvakoti / 165 paJcamabhANavAravaNNanA niTThitA / tathAgatapacchimavAcAvaNNanA 216. tanti bhikkhusaGghassa ovAdaka dassetuM... pe0... vuttaM dhammasaGgAhakehIti adhippAyo / suttAbhidhammasaGgahitassa dhammassa atisajjanaM sambodhanaM desanA, tasseva pakArato ApanaM veneyyasantAne ThapanaM paJJApananti "dhammopi desito ceva paJJatto cAti vRttaM / tathA vinayatantisaGgahitassa kAyavAcAnaM vinayanato "vinayo "ti laddhAdhivacanassa atthassa atisajjanaM sambodhanaM desanA, tasseva pakArato ApanaM asaGkarato ThapanaM paJJApananti "vinayopi desito ceva paJJatto cA "ti vRttaM / adhisIlasikkhAniddesabhAvena sAsana mUlabhUtattA vinayo paThamaM sikkhitabboti taM tAva ayamuddesaM sarUpato dassento "mayA hi vo "tiAdimAha / sattApattikkhandhavasenAti sattannaM ApattikkhandhAnaM tattha 165 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.216-216) avItikkamanIyatAvasena / satthukiccaM sAdhessati "idaM vo kattabdha, idaM vo na kattabbanti kattabbAkattabbassa vibhAgena anusAsanato / tena tenAkArenAti tena tena veneyyAnaM ajjhAsayAnurUpena pakArena / ime dhammeti ime sattatiMsabodhipakkhiyadhamme / tappadhAnattA suttantadesanAya "suttantapiTakaM desita"nti vuttaM / satthukiccaM sAdhessati taMtaMcariyAnurUpaM sammApaTipattiyA anusAsanato / kusalAkusalAbyAkatavasena nava hetuu| "satta phassA"tiAdi sattaviANadhAtusampayogavasena vuttaM / dhammAnulome tikapaTTAnAdayo cha, tathA dhammapaccanIye, dhammAnulomapaccanIye, dhammapaccanIyAnulometi catuvIsati samantapaTTAnAni etassAti catuvIsatisamantapaTThAna, taM pana paccayAnulomAdivasena vibhajiyamAnaM aparimANanayaM evAti Aha "anantanayamahApaTTAnapaTimaNDita"nti / satthukiccaM sAdhessatIti khandhAdivibhAgena AyamAnaM catusaccasambodhAvahattA satthArA sammAsambuddhena kAtabbakiccaM nipphAdessati / ovadissanti anusAsissanti ovAdAnusAsanIkiccanipphAdanato / cArittanti samudAcArA, navesu piyAlApaM vuDDesu gAravAlApanti attho| tenAha "bhanteti vA AyasmAti vA"ti / gAravavacanaM hetaM yadidaM bhanteti vA AyasmAti vA, loke pana "tatra bhava"nti, "devAnaM piyA"ti ca gAravavacanameva / "AkaGkhamAno samUhanatU''ti vutte "na AkaGkhamAno na samUhanatU"tipi vuttameva hotIti Aha "vikappavacaneneva ThapesI"ti / balanti jANabalaM / yadi asamUhananaM diTuM, tadeva ca icchitaM, atha, kasmA bhagavA "AkaGkhamAno samUhanatU"ti avocAti ? tathArUpapuggalajjhAsayavasena / santi hi keci khuddAnukhuddakAni sikkhApadAni samAdAya saMvattituM anicchantA, tesaM tathA avuccamAne bhagavati vighAto uppajjeyya, taM tesaM bhavissati dIgharattaM ahitAya dukkhAya, tathA pana vutte tesaM vighAto na uppajjeyya "amhAkaM evAyaM doso, yato amhesu eva keci samUhananaM na icchantIti / keci "sakalassa pana sAsanassa saGghAyattabhAvakaraNatthaM tathA vutta''nti vadanti / yaJca kiJci satthArA sikkhApadaM paJattaM, taM samaNA sakyaputtiyA sirasA sampaTicchitvA jIvitaM viya rakkhanti / tathA hi te "khuddAnukhuddakAni sikkhApadAni AkaGghamAno saGgho samUhanatU''ti vuttepi na samUhaniMsu, aJadatthu "purato viya tassa accayepi rakhiMsu evA"ti 166 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.217-219) parinibbutakathAvaNNanA 167 satthusAsanassa, saGghassa ca mahantabhAvadassanatthampi tathA vuttanti daTTabbaM / tathA hi AyasmA Anando, aJapi vA bhikkhU "katamaM pana bhante khuddakaM, katamaM anukhuddaka"nti na pucchiMsu samUhanajjhAsayasseva abhAvato / na taM evaM gahetabbanti "nAgasenatthero khuddAnukhuddakaM jAnAtI''tiAdinA vuttaM taM nesaM vacanaM iminA vuttAkArena na gahetabbaM adhippAyassa aviditttaa| idAni taM adhippAyaM vibhAvetuM "nAgasenatthero hI"tiAdi vuttaM / yasmA nAgasenatthero (milindapajhe abhejjavagge vitthAro) paresaM vAdapathopacchedanatthaM saGgItikAle dhammasaGgAhakamahAtherehi gahitakoTThAsesu ca antimakoTTAsameva gahetvA milindarAjAnaM paJaApesi / mahAkassapatthero pana ekasikkhApadampi asamUhanitukAmatAya tathA kammavAcaM sAveti, tasmA taM tesaM vacanaM tathA na gahetab / 217. Dhevhakanti dvidhAgAho, anekaMsaggAhoti attho / vimatIti saMsayApatti / tenAha "vinicchituM asamatthatA"ti / taM vo vadAmIti taM saMsayavantaM bhikkhu sandhAya vo tumhe vadAmi / nikkalabhAvapaccakkhakaraNaJANaM yevAti buddhAdIsu tesaM bhikkhUna nikkaGkhabhAvassa paccakkhakAriyAbhAvato tamatthaM paTivijjhitvA ThitaM sabba taJANameva / ettha etasmiM atthe / 218. appamajjanaM appamAdo, so pana atthato jANUpasamhitA sati / yasmA tattha satiyA byApAro sAtisayo, tasmA "satiavippavAsenA"ti vuttaM / appamAdapadeyeva pakkhipitvA adAsi taM atthato, tassa sakalassa buddhavacanassa saGgaNhanato ca / parinibbutakathAvaNNanA 219. jhAnAdIsu, citte ca paramukkaMsagatavasIbhAvatAya "ettake kAle ettakA samApattiyo samApajjitvA parinibbAyissAmI"ti kAlaparicchedaM katvA samApatti samApajjanaM "parinibbAnaparikamma"nti adhippetaM / theroti anuruddhtthero| ayampi cAti yathAvuttapaJcasaTThiyA jhAnAnaM samApannabhAvakathApi saGkepakathA eva, 167 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.220-227) 168 kasmA ? yasmA bhagavA tadApi devasikaM vaLaJjanasamApattiyo sabbApi aparihApetvA samApajji evAti dassento "nibbAnapuraM pavisanto"tiAdimAha / / imAni vepi samanantarAneva paccavekkhaNAyapi yebhuyyenAnantariyakatAya jhAnapakkhikabhAvato, yasmA bhavaGgacittaM sabbapacchima, tato bhavato cavanato "cutI"ti vuccati, tasmA na kevalaM ayameva bhagavA, atha kho sabbepi sattA bhavaGgacitteneva cavantIti dassetuM "ye hi kecI"tiAdi vuttaM / 220. paTibhAgapuggalavirahitoti sIlAdiguNehi asadisatAya sadisapuggalarahito / 221. saGkhArA vUpasamanti etthAti vUpasamoti evaMsaGkhAtaM jJAtaM kathitaM nibbAnaM / 222. yanti paccatte upayogavacananti Aha "yo kAlaM akarI"ti / suvikasitenevAti pItisomanassayogato suTTha vikasitena muditena / vedanaM adhivAsesi abhAvasamudayo kato suTTha pariJAtattA / anAvaraNavimokkho sabbaso nibbutabhAvato / 223. Akaronti attano phalAni samAnAkAre karontIti AkArA, kAraNAni | sabbAkAravarUpeteti sabbehi AkAravarehi uttamakAraNehi sIlAdiguNehi samannAgateti attho / 225. kathaMbhUtAti kIdisAbhUtA / cullakaddhAnanti parittaM kAlaM dvattinADikAmattaM velaM / buddhasarIrapUjAvaNNanA 227. kaMsatALAdi tALaM avacarati etthAti "tALAvacaranti vuccati AtatAditUriyabhaNDaM / tenAha "sabbaM tUriyabhaNDa"nti / 168 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.228-232) mahAkassapattheravatthuvaNNanA 169 dakkhiNadisAbhAgenevAti aJjana disAbhAgena anAharitvA yamakasAlAnaM ThAnato dakkhiNadisAbhAgeneva, tatopi dakkhiNadisAbhAgaM haritvA netvA / jetavanasadiseti sAvatthiyA jetavanasadise ThAne, "jetavanasadise ThAne''tipi pATho / 228. pasAdhanamaGgalasAlAyAti abhisekakAle alaGkaraNamaGgalasAlAya / 229. devadAniyoti tassa corassa nAmaM / mahAkassapattheravatthuvaNNanA 231. pAvAyAti pAvA ngrto| AvajjanapaTibaddhattA jAnanassa anAvajjitattA satthu parinibbAnaM ajAnanto "dasabalaM passissAmI"ti thero cintesi, satthu sarIre vA satthusanaM uppAdento tathA cintesi / tenevAha "atha bhagavantaM ukkhipitvA''ti / "dhuvaM parinibbuto bhavissatI"ti cintesi pArisesajAyena / jAnantopi thero AjIvakaM pucchiyeva, pucchane pana kAraNaM sayameva pakAsetuM "kiM panA"tiAdi AraddhaM / ajja sattAhaparinibbutoti ajja divasato paTilomato sattame ahani parinibbuto / 232. nALiyA vApakenAti nALiyA ceva thavikAya ca / maJjuketi maJjubhANine madhurassare / paTibhAneyyaketi pttibhaanvnte| bhujitvA pAtabbayAgUti paThamaM bhujitvA pivitabbayAgu / tassAti subhaddassa vuDDapabbajitassa / ArAdhitasAsaneti smaahitsaasne| alanti smttho| pApoti pApapuggalo / osakkApetunti hApetuM antaradhApetuM / pahavArAti paJhA viya vissajjanAni "yasmiM samaye kAmAvacaraM kusalaM cittaM 169 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.233-235) uppannaM hotI"tiAdinA, (dha0 sa0 1.1) "yasmiM samaye rUpUpapattiyA maggaM bhAvetI''tiAdinA (dha0 sa0 1.251) ca pavattAni ekaM dve bhuumntraani| mUle naTe pisAcasadisA bhavissAmAti yathA rukkhe adhivattho pisAco tassa sAkhAparivAre naDhe khandhaM nissAya vasati, khandhe naDhe mUlaM nissAya vasati, mUle pana naDhe anissayova hoti, tathA bhavissAmAti attho / atha vA mUle naTeti pisAcena kira rukkhagacchAdInaM kaJcideva mUlaM chinditvA attano puttassa dinnaM, yAva taM tassa hatthato na vigacchati, tAva so taM padesaM adissamAnarUpo vicarati / yadA pana tasmiM kenaci acchinnabhAvena vA sativippavAsavasena vA naDhe manussAnampi dissamAnarUpo vicarati, taM sandhAyAha "mUle naTe pisAcasadisA bhvissaamaa"ti| maM kAyasakkhiM katvAti taM paTipadaM kAyena sacchikatavantaM tasmA tassA desanAya sakkhibhUtaM maM katvA | paTicchApesi taM paTicchApanaM kassapasuttena dIpetabbaM / 233. candanaghaTikAbAhullato cndncitkaa| taM sutvAti taM AyasmatA anuruddhattherena vuttaM devatAnaM adhippAyaM sutvA / 234. dasikatantaM vAti paliveThitaahatakAsikavatthAnaM dasaThAnena tantumattampi vA / dArukkhandhaM vAti candanAdicitakadArukkhandhaM vA / 235. samudAyesu pavattavohArAnaM avayavesu dissanato sarIrassa avayavabhUtAni aTThIni "sarIrAnI"ti vuttAni / na vipakirisUti sarUpeneva ThitAti attho / "sesA vippakirisUti vatvA yathA pana tA vippakiNNA ahesuM, taM dassetuM "tatthA"tiAdi vuttaM / udakadhArA nikkhamitvA nibbApesunti devatAnubhAvena / evaM mahatiyo bahU udakadhArA kimatthAyAti Aha "bhagavato citako mahanto"ti / mahA hi so vIsaratanasatiko / aTThadantakehIti naGgalehi aTeva hi nesaM dantasadisAni potthAni honti, tasmA "aTThadantakAnI''ti vuccati / 170 Jain Education Interational Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.236-236) sarIradhAtuvibhajanavaNNanA 171 dhammakathAva pamANanti ativiya acchariyabbhutabhAvato passantAnaM, suNantAnaJca sAtisayaM pasAdAvahabhAvato, savisesaM buddhaanubhaavdiipnto| parinibbutassa hi buddhassa bhagavato evarUpo AnubhAvoti taM pavattiM kathentAnaM dhammakathikAnaM attano ANabalAnurUpaM pavattiyamAnA dhammakathA evettha pamANaM vaNNetabbassa atthassa mahAvisayattA, tasmA vaNNanAbhUmi nAmesAti adhippaayo| catujjAtiyagandhaparibhaNDaM kAretvAti tagarakuGkumayavanapuSphatamAlapattAni pisitvA katagandhena paribhaNDaM kAretvA / khacitvAti tattha tattha olambanavasena racetvA, gandhavatthUni gahetvA ganthitamAlA gandhadAmAni ratanAvaLiyo rtndaamaani| bahikilaJjaparikkhepassa, antosANiparikkhepassa karaNena sANikilaJjaparikkhepaM kaaretvaa| vAtaggAhiniyo paTAkA vaatpttaakaa| sarabharUpapAdako pallaGko sarabhamayapallaGko, tasmiM srbhmypllngke| sattihatthA purisA sattiyo taMsahacaraNato yathA "kuntA pacarantI''ti, tehi samantato rakkhApanaM paJcakaraNanti Aha "sattihatthehi purisehi parikkhipApetvA"ti / dhanUhIti etthApi eseva nyo| satrAhagavacchikaM viya katvA nirantarAvaTTitaArakkhasannAhena gavacchijAlaM viya katvA / ____ sAdhukILitanti saparahitaM sAdhanadvena sAdhU, tesaM kILitaM uLArapuapasavanato, samparAyikatthAvirodhikaM kILAvihAranti attho / sarIradhAtuvibhajanavaNNanA 236. iminAva niyAmenAti yena nIhArena mahAtale nisinno kaJci parihAraM akatvA kevalaM iminA niyAmeneva / supinakoti dussupinko| dukUladupaTTa nivAsetvAti dve dukUlavatthAni ekajjhaM katvA nivAsetvA / evahi tAni sokasamappitassApi abhassitvA tidvanti / abhisekasiJcakoti rajjAbhiseke abhisekamaGgalasiJcako uttmmngglbhaavto| visaJjI jAto yathA taM bhagavato guNavisesAmatarasaJjatAya avaTThitapemo pothujjanikasaddhAya patiTTitapasAdo katUpakAratAya saJjanitacittamaddavo / 171 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.237-239) suvaNNabimbisakavaNNanti suviracita apassenasadisaM / kasmA panettha pAveyyakA pALiyaM sabbapacchato gahitA, kiM te kusinArAya AsannatarApi sabbapacchato udvitA? Ama, sabbapacchato uhitAti dassetuM "tattha pAveyyakA"tiAdi vuttaM / dhAtupAsanatthanti satthu dhAtUnaM payirupAsanAya / nesaM pakkhA ahesuM "Ayena tesaM santakA dhAtayo"ti | 237. doNagajjitaM nAma avoca sattha avatthattayapasaMhitaM / etadatthameva hi bhagavA maggaM gacchanto "pacchato Agacchanto doNo brAhmaNo yAva me padavaLajaM passati, tAva mA vigacchata"ti adhiTrAya aJatarasmiM rukkhamale nisIdi / doNopi kho brAhmaNo "imAni sadevake loke aggapuggalassa padAnI''ti sallakkhento padAnusArena satthu santikaM upagacchi, satthApissa dhammaM desesi, tenapi so bhagavati niviTThasaddho ahosi / etadavoca, kiM avocAti Aha "suNantu...pe0... avocA'ti / kAyena ekasannipAtA vAcAya ekavacanA abhinnavacanA evaM samaggA hotha | tassa panidaM kAraNanti Aha "smmodmaanaa"ti| tenAha "cittenApi aJamaGgaM sammodamAnA hothA"ti / 238. tato tato samAgatasaGgAnanti tato tato attano vasanaTThAnato samAgantvA sannipatitabhAvena smaagtsngghaanN| tathA samApatitasamUhabhAvena samAgatagaNAnaM / vacanasampaTicchanena pttissunnitvaa| dhAtuthUpapUjAvaNNanA 239. yakkhaggAho devtaaveso| khipitakaM dhAtukkhobhaM uppAdetvA khipitakarogo / arocako AhArassa aruccanarogo / 172 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3.239-239) dhAtuthUpapUjAvaNNanA sattamadivaseti sattavassasattamAsato parato sattame vibhavabalAnurUpena / divase / pacchA saGgItikArakAti dutiyaM tatiyaM saGgItikArakA / dhAtUnaM antarAyaM disvAti tattha tattha ceti yathApatiTThApitabhAveneva ThitAnaM dhAtUnaM micchAdiTTikAnaM vasena antarAyaM disvA, mahAdhAtunidhAnena sammadeva rakkhitAnaM anAgate asokena dhammaraJJA tato uddharitvA vitthAritabhAve kate sadevakassa lokassa hitasukhAvahabhAvaJca disvAti adhippAyo / paricaraNamattamevAti gahetvA paricaritabbadhAtumattameva / rAjUnaM hatthe ThapetvA, na ceti / tathA hi pacchA asokamahArAjA cetiyesu dhAtUnaM na labhati / 173 purimaM purimaM katassa gaNhanayogyaM pacchimaM pacchimaM kArento aTTha aTTha haricandanAdimaye karaNDe ca thUpe ca kaaresi| lohitacandanamayAdIsupi eseva nayo / maNikaraNDesUti lohitaGkamasAragallaphalikamaye ThapetvA avasesamaNivicittakesu karaNDesu / thUpArAmacetiyappamANanti devAnaMpiyatissamahArAjena kAritacetiyappamANaM / balAnurUpenAti mAlA mA milAyantUti " yAva asoko dhammarAjA bahi cetiyAni kAretuM ito dhAtuyo uddharissati, tAva mAlA mA milAyantU'' ti adhiTThahitvA / AviJchanarajjuyanti aggaLAviJchanarajjuyaM / kuJcikamuddikanti dvAravivaraNatthaM kuJcikaJceva muddikaJca / aJJamaJJapaTibaddhagamanAditAya vALasaGghAtayantanti kukkulaM paTibhayadassanaM saGghATitarUpakayantaM yojesi / tenAha "kaTTharUpakAnI" tiAdi / ANiyA bandhitvAti anekakaTTarUpavicittayantaM attano devAnubhAvena ekAya eva ANiyA bandhitvA vissakammo devalokameva gato / "samantato "tiAdi pana tasmiM dhAtunidAne ajAtasattuno kiccavisesAnuTThAnadassanaM / 173 " asukaTThAne nAma dhAtunidhAna "nti raJJA pucchite " tasmiM sannipAte visesalAbhino nAsu "nti keci / " attAnaM nigUhitvA tassa vuDDhatarassa vacanaM nissAya vImaMsanto jAnirasatIti na kathesu "nti apare / yakkhadAsaketi upahArAdividhinA devatAvesanake bhUtAviggAhake / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (3.239-239) imaM padanti "evametaM bhUtapubba"nti dutiyasaGgItikArehi ThapitaM imaM padaM / mahAdhAtunidhAnampi tassa atthaM katvA tatiyasaGgItikArApi tthpyiNsu| mahAparinibbAnasuttavaNNanAya liintthppkaasnaa| 174 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. mahAsudassanasuttavaNNanA kusAvatIrAjadhAnIvaNNanA 242. sovaNNamayAti suvaNNamayA / ayaM pAkAroti sabbaratanamayo paakaaro| tayo tayoti anto ca tayo, bahi ca tayoti tayo tayo / esikatthambho indakhIlo nagarasobhano alngkaartthmbho| aGgIyati Ayati puthulabhAvo etenAti aGgaM, prikkhepo| tiporisaM aGgaM etissAti tiporisnggaa| tenAha "tenA"tiAdi / tena paJcahatthappamANena tiporisena / paNNaphalesupIti sabbaratanamayAnaM tAlAnaM paNNaphalesupi / eseva nayoti "paNNesu ekaM pattakaM sovaNNamayaM, ekaM rUpiyamayaM / phalesupi eko lekhAbhAvo sovaNNamayo, eko rUpiyamayo''tiAdiko ayamattho atidihro / pAkArantareti dvinnaM dvinnaM pAkArAnaM antare / ekekA hutvA ThitA tAlapanti / chekoti paTu suvisado, so cassa paTubhAvo manosAroti Aha "sundaro"ti / rajjetunti rAgaM uppAdetuM / khamatevAti roctev| na bIbhacchetIti na tajjeti, sotasukhabhAvato piyAyitabbo ca hoti / kumbhathuNadaddarikAdi ekatalaM tuuriyN| ubhayatalaM pAkaTameva / sabbato pariyonaddhaM caturassaambaNakaM, paNavAdi ca / vaMsAdIti Adi-saddena saGkhAdikaM sagaNhAti / sumucchitassAti suTu priyttss| pamANeti nAtidaLahanAtisithilatAsaGkhAte majjhime mucchanappamANe / hatthaM vA pAdaM vA cAletvAti hatthalayapAdalaye sajjetvA / naccantAti sAkhAnaccaM naccantA / / 175 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dIghanikAye mahAvaggaTIkA cakkaratanavaNNanA gahaTThehi rakkhitabbasIlaM, uposathakassa / tenAha 243. uposathaM vuccati aTThaGgasamannAgataM sabbadivasesu samAdAnavasena taM tassa atthIti uposathiko, tassa " samAdinnauposathaGgassA "ti / tadAti tasmiM kAle / kasmiM pana kAleti ? yasmiM kAle cakkavattibhAvasaMvattaniyadAnasIlAdipuJJasambhArasamudAgamasampanno pUritacakkavattivatto kAladIpadesavisesapaccAjAtiyA ceva kularUpabhogAdhipateyyAdiguNavisesasampatti tadanurUpe attabhAve Thito hoti, tasmiM kAle / tAdise hi kAle cakkavattibhAvI purisaviseso yathAvuttaguNasamannAgato rAjA khattiyo muddhAvasitto visuddhasIlo anuposathaM satasahassavissajjanAdinA sammApaTipattiM paTipajjati, na yadA cakkaratanaM uppajjati, tadA eva / ime ca visesA sabbacakkavattInaM sAdhAraNavasena vRttA / tenAha " pAtova ... pe0... dhammatA'ti / bodhisattAnaM pana cakkavattibhAvAvahaguNApi cakkavattiguNApi sAtisayAva honti / (4.243-243) vuttappakArapuJJakammapaccayanti cakkavattibhAvAvahadAnadamasaMyamAdipuJJakammahetukaM / nIlamaNisaGghAtasadisanti indanIlamaNisaJcayasamAnaM / dibbAnubhAvayuttattAti dassaneyyatA, manuJJaghosatA, AkAsagAmitA, obhAsavissajjanA, appaTighAtatA, raJo icchitatthaniSphattikAraNatAti evamAdIhi dibbasadisehi AnubhAvehi samannAgatattA, etena dibbaM viyAti dibbanti dasseti / na hi taM devalokapariyApannaM / sahassaM arA etassAti vA sahassAraM / sabbehi AkArehIti sabbehi sundarehi paripuNNAvayave lakkhaNasampanne cakke icchitabbehi AkArehi / paripUranti paripuNNaM, sA cassA pAripUriM idAneva vitthAressati / panALIti chidaM / suddhasiniddhadantapantiyA nibbivarAyAti adhippAyo / tassA pana panAkiyA samantato passassa rajatamayattA sArarajatamayA vRttA / yasmA cassa cakkassa rathacakkassa viya antobhAvo nAma natthi, tasmA vuttaM " ubhosupi bAhirantesU " ti / kataparikkhepA hoti panALIti yojanA / nAbhipanALiparikkhepapaTTesUti nAbhiparikkhepapaTTe ceva nAbhiyA panALiparikkhepapaTTe ca / ca tesanti arAnaM / ghaTakA nAma alaGkArabhUtA khuddakapuNNaghaTA / tathA maNikA nAma muttAvaLikA / paricchedalekhA tassa tassa paricchedadassanavasena ThitA paricchinnalekhA / 176 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4.243-243) cakkaratanavaNNanA 177 Adi-saddena mAlAkammAdi saGgaNhAti / suvibhattAnevAti aJjamadhe asaMkiNNattA suTu vibhattAni / "surattA"tiAdIsu surattaggahaNena mahAnAmavaNNataM . paTikkhipati, suddhaggahaNena saMGkiliTThataM, siniddhaggahaNena lUkhataM / kAmaM tassa cakkaratanassa nemimaNDalaM asandhikameva nibbattaM, sabbatthakameva pana kevalaM pavALavaNNena ca sobhatIti pakaticakkassa sandhiyuttaTTAne surattasuvaNNapaTTAdimayAhi vaTTaparicchedalekhAhi paJjAyamAnAhi sasandhikA viya dissantIti Aha "sandhIsu panassA"tiAdi / nemimaNDalapiTThiyanti nemimaNDalassa piTThipadese / AkAsacAribhAvato hissa tattha vAtaggAhI pavALadaNDo hoti / dasanaM dasanaM arAnaM antareti dasannaM dasannaM arAnaM antare samIpe padese / chiddamaNDalakhacitoti maNDalasaNThAnachiddavicitto / sukusalasamannAhatassAti suTu kusalena sippinA pahatassa, vAditassAti attho / vaggUti manoramo / rajanIyoti suNantAnaM raaguppaadko| kamanIyoti knto| samosaritakusumadAmAti olambitasugandhakusumadAmA / nemiparikkhepassAti nemipariyantaparikkhepassa / nAbhipanALiyA dvinnaM passAnaM vasena "dvinampi nAbhipanALInanti vuttaM / ekA eva hi sA panALi / yehIti yehi dvIhi mukhehi / puna yehIti yehi muttakalApehi / odhApayamAnanti sotuM avahitAni kurumAnaM / cando purato cakkaratanaM pacchAti evaM pubbApariyena pubbAparabhAvena / antepurassAti anurAdhapure raJo antepurassa / uttarasIhapaJjarasadiseti tadA raJo pAsAde tAdisassa uttaradisAya sIhapaJjarassa labbhamAnattA vuttaM / sukhena sakkAti kiJci anAruhitvA, sarIraJca anullaGghitvA yathAThiteneva hatthena pupphamuTThiyo khipitvA sukhena sakkA hoti puujetuN| nAnAvirAgaratanappabhAsamujjalanti naanaavidhvicittvnnnnrtnobhaaspbhssrN| anbhuggantvA pavatteti AgantvA ThitaTThAnato upari AkAsaM abbhuggantvA pavatte / AkAsaM 177 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (4.244-246) 244. rAjAyuttAti ro kicce AyuttakapurisA / sineruM vAmapassena katvA tassa dhurataraM gacchanto "vAmapassena sinesaM pahAyA"ti vuttaM / vinibbedhenAti tiriyaM vinivijjhanavasena | sanivesakkhamoti khndhaavaarsnnivesyogyo| sulabhAhArupakaraNoti sukheneva laddhabbadha gorasadArutiNAdibhojanasAdhano / paracakkanti parassa raJo senA, ANA vaa| Agamananandanoti Agamanena nndijnno| gamanena socetIti gmnsocno| upakappethAti uparUpari kappetha, saMvidahatha upanethAti attho| upaparikhitvAti hetutopi sabhAvatopi phalatopi TThidhammikasamparAyikAdiAdInavatopi viimNsitvaa| vibhAvanti pAya atthaM vibhUtaM karontIti vibhAvino, pnyjvnto| anuyantAti anuvattakA, anuvattakabhAveneva, pana raJo ca mahAnubhAvena te jigucchanavasena pApato anoramantApi ekacce ottappavasena oramantIti veditabbaM / ogacchamAnanti osIdantaM / yojanamattanti vitthArato yojanamattaM padesaM / gambhIrabhAvena pana yathA bhUmi dissati, evaM ogcchti| tenAha "mahAsamuddatala"ntiAdi / ante cakkaratanaM udakena senAya anajjhottharaNatthaM / purathimo mahAsamuddo pariyanto etassAti purathimamahAsamuddapariyanto, taM purathimamahAsamuddapariyantaM, purathimamahAsamudaM pariyantaM katvAti attho / cAturantAyAti catusamuddantAya, purathimadisAdicatukoTThAsantAya vaa| sobhayamAnaM viyAti viya-saddo nipAtamattaM / attano acchariyaguNehi sobhantameva hi taM tiTThati | pALiyampi hi "upasobhayAna" tveva vuttaM / hatthiratanavaNNanA 246. haricandanAdIhIti Adi-saddena catujjAtiyagandhAdiM saGgaNhAti / AgamanaM 178 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4.247-249) assaratanavaNNanA 179 cintathAti vadanti cakkavattivattassa paritatAya pricitttaa| kALatilakAdInaM abhAvena visuddhsetsriiro| sattapatidvoti bhUmiphusanakehi vAladhi, varaGgaM, hatthoti imehi ca tIhi, catUhi pAdehi cAti sattahi avayavehi patiTTitattA sttptittttho| sabbakaniTThoti sabbehi chaddantakulahatthIhi hiino| uposathakulA sabbajeTThoti uposathakulato Agacchanto tattha sabbappadhAno AgacchatIti yojanA | vattanayenAti "mahAdAnaM datvA"tiAdinA vattena nayena / cakkavattInaM. cakkavattipattAnaJca cakkavattiM uddissa cintayantAnaM aagcchti| apanetvAti attano AnubhAvena apanetvA / gandhameva hi tassa itare hatthI na sahanti / gharadhenuvacchako viyAti ghare paricitadhenuyA tattheva jAtasaMvaddhavacchako viya / sakalapathavinti sakalaM jambudIpasaJitaM pathavi / assaratanavaNNanA 247. sindhavakulatoti sindhavassAjAnIyakulato / maNiratanavaNNanA ___248. sakaTanAbhisamapariNAhanti pariNAhato mahAsakaTassa nAbhiyA samappamANaM / ubhosu antesUti heTThA, upari cAti dvIsu antesu| kaNNikapariyantatoti dvinnaM kaJcanapadumAnaM kaNNikAya pariyantato / muttAjAlake ThapetvAti suvisuddhe muttamaye jAlake patidvApetvA / aruNuggamanavelA viyAti aruNuggamanasIsena sUriyaudayakkhaNaM upalakkheti / itthiratanavaNNanA 249. "isthiratanaM pAtubhavatI''ti vatvA kutassA pAtubhAvoti dassetuM "maddarAjakulato"tiAdi vuttaM / maddaraTuM kira jambudIpe abhirUpAnaM itthInaM uppattiTTAnaM / tathA hi "siJcayamahArAjassa devI, vessantaramahArAjassa devI, bhaddakApilAnI''ti evamAdi itthiratanaM maddaDhe eva uppannaM / puJAnubhAvenAti cakkavattiro puJatejena / saNThAnapAripUriyAti hatthapAdAdisarIrAvayavAnaM susnntthitaay| avayavapAripUriyA hi 179 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (4.249-249) samudAyapAripUrisiddhi / rUpanti sarIraM "rUpaM tveva saGkaM gacchatI"tiAdIsu (ma0 ni0 1.306) viya / dassanIyAti surUpabhAvena passitabbayuttA / tenAha "dissamAnAvA"tiAdi / somanassavasena cittaM pasAdeti yoniso cintentAnaM kammaphalasaddhAya vasena / pasAdAvahattAti kAraNavacanena yathA pAsAdikatAya vaNNapokkharatAsiddhi vuttA, evaM dassanIyatAya pAsAdikatAsiddhi, abhirUpatAya ca dassanIyatAsiddhi vattabbAti nayaM dasseti / paTilomato vA vaNNapokkharatAya pAsAdikatAsiddhi, pAsAdikatAya dassanIyatAsiddhi, dassanIyatAya abhirUpatAsiddhi yojetbbaa| evaM sarIrasampattivasena abhirUpatAdike dassetvA idAni sarIre dosAbhAvavasenapi te dassetuM "abhirUpA vA"tiAdi vuttaM / tattha yathA pamANayuttA, evaM ArohapariNAhayogato ca pAsAdikA nAtidIghatAdayo, evaM manussAnaM dibbarUpatAsampattipIti "appattA dibbavaNNa"nti vuttaM / Arohasampatti vuttA ubbedhena paasaadikbhaavto| pariNAhasampatti vuttA kisathUladosAbhAvato | vaNNasampatti vuttA vivaNNatAbhAvato / kAyavipattiyAti sarIradosassa / satavAravihatassAti sattakkhattuM vihatassa, "satavAravihatassA''ti ca idaM kappAsapicuvasena vuttaM, tUlapicuno pana vihananameva ntthi| kuGkumatagaraturukkhayavanapuSpAni ctujjaati| "tamAlatagaraturukkhayavanapupphAnI"ti apare / / aggidaDDA viyAti Asanagatena agginA daDDA viya / paThamamevAti rAjAnaM disvApi kiccantarappasutA ahutvA kiccantarato paThamameva, dassanasamakAlaM evAti attho / ro nisajjAya pacchA nipAtanaM nisIdanaM sIlaM etissAti pcchaanipaatinii| taM taM attanA raJo kAtabbakiccaM "kiM karomI''ti pucchitabbatAya kiM karaNaM paTisAvetIti kiNkaarpttissaavinii| mAtugAmo nAma yebhuyyena saThajAtiko, itthiratanassa pana taM natthIti dassetuM "svAssA"tiAdi vuttaM / guNAti rUpaguNA ceva AcAraguNA c| purimakammAnubhAvenAti katassa purimakammassAnubhAvena itthiratanassa tabbhAvasaMvattaniyassa purimakammassa AnubhAvena / cakkavattinopi parivArasampattisaMvattaniyaM puJakammaM tAdisassa phalavisesassa upanissayo hotiyeva / tenAha "cakkavattino puJja upanissAyA"ti, etena sesesupi saviANakaratanesu 180 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4.250-253) gahapatiratanavaNNanA 181 attano kammavasena nibbattesupi tesaM tesaM visesAnaM tadupanissayatA vibhAvitA evAti daTTabbA / pubbe ekadesavasena labbhamAnA pAripUrI raJjo cakkavattibhAvUpagamanato paTThAya sabbAkAraparipUrA jaataa| gahapatiratanavaNNanA 250. pakatiyA vAti sabhAveneva cakkaratanapAtubhAvato pubbepi / yAdisaM ro cakkavattissa puJjabalaM nissAya yathAvuttA cakkaratanAnubhAvanibbatti, tAdisaM etassa puJabalaM nissAya gahapatiratanassa kammavipAkajaM dibbacakTuM nibbattetIti Aha "cakkaratanAnubhAvasahita"nti / kAraNassa hi ekasantatipatitatAya, phalassa ca samAnakAlikatAya tathAvacanaM / pariNAyakaratanavaNNanA 251. "ayaM dhammo, ayaM adhammo''tiAdinA kammassakatAvabodhanasaGghAtassa paNDitabhAvassa atthitAya pnnddito| bAhusaccabyattiyA bytto| sabhAvasiddhAya medhAsaGghAtAya pakatipaJAya atthitAya medhaavii| attano yAthAvabuddhamatthaM paresaM vibhAvetuM pakAsetuM samatthatAya vibhaavii| vavatthapetunti nicchituM / catuiddhisamannAgatavaNNanA 252. vipaccanaM vipAko, vipAko eva vepAko yathA "vikatameva vekata"nti / samaM nAtisItanAccuNhatAya avisamaM bhuttassa vepAko etissA atthIti samavepAkinI, tAya smvepaakiniyaa| dhammapAsAdapokkharaNivaNNanA __253. janarAsiM kAretvA tena janarAsinA khaNitvA na maapesi| kiJcarahIti Aha "ro panA"tiAdi / tattha kAraNaM parato Agamissati / ekAya vedikAya parikkhittA pokkhrnniyo| pariveNaparicchedapariyanteti ettha pariveNaM nAma samantato vivaTaGgaNabhUtaM 181 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (4.254-260) pokkharaNiyA tIraM, tassa paricchedabhUte pariyante ekAya vedikAya parikkhittA pokhrnniyo| etadahosIti etaM "yaMnUnAhaM imAsu pokkharaNIsU"tiAdikaM ahosIti / sabbotukanti sabbesu utUsu pupphanakaM / nAnAvaNNauppalabIjAdInIti rattanIlAdinAnAvaNNapupphena pupphanakauppalabIjAdIni / jalajathalajamAlanti jalajathalajapupphamAlaM / 254. paricAravasenAti taGkSaNikaparicAravasena, idaJca paThamaM paTThapitaniyAmeneva vuttaM, pacchA pana yAnasayanAdIni viya ithiyopi atthikAnaM pariccattA eva / tenAha "itthIhipI''tiAdi / pariccAgavasenAti nirapekkhapariccAgavasena / dIyatIti dAnaM, deyyavatthu / taM aggIyati nissajjIyati etthAti dAnaggaM, parivesanaTThAnaM / tAdisAni atthIti yAdisAni ro dAnagge khomasukhumAdIni vatthAni, tAdisAni yesaM attano santakAni santi / ohAyAti pahAya tattheva ThapetvA / attho asthi yesaM teti atthikaa| evaM anatthikApi dtttthbbaa| 255. kalahasaddopIti pi-saddena dAnAdhippAyena gehato nIhataM puna gehaM pavesetuM na yuttanti imamatthaM samucceti / tenAha "na kho etaM amhAkaM patirUpa"ntiAdi (dI0 ni0 2.255) / 257. uNhIsamatthaketi sikhApariyantamatthake / paricchedamatthaketi pAsAdaGgaNaparicchedassa mtthke| 258. haratIti ativiya pabhassarabhAvena cakkhUni paTiharantaM duddikkhatAya diTThiyo harati apanentaM viya hoti / taM pana haraNaM nesaM paripphandanenAti Aha "phandApetI"ti / paThamabhANavAravaNNanA nihitaa| jhAnasampattivaNNanA 260. mahatiyA iddhiyAti mahantena icchitatthasamijjhanena / tesaMyeva icchiticchitatthAnaM / 182 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4.261-264) bodhisattapubbayogavaNNanA 183 "anubhavitabbAna"nti iminA AnubhAva-saddassa kammasAdhanataM dasseti / pubbe sampannaM katvA deyyadhammapariccAgassa katabhAvaM dassento "sampattipariccAgassA"ti Aha / attAnaM dameti etenAti dmo| bodhisattapubbayogavaNNanA assAti mhaasudssnrnyo| eko theroti appaJAto nAmagottato aJataro puthujjano thero / theraM disvAti aJatarasmiM rukkhamUle nisinnaM disvA / kadvattharaNanti kaTThamayaM attharaNaM, dAruphalakanti attho / paribhogabhAjananti pAnIyaparibhojanIyAdiparibhogayogyaM bhaajnN| ArakaNTakanti sUcivijjhanakakaNTakaM / pipphalikanti khuddakasatthakaM / udakatumbakanti kuNDikaM / kUTAgAradvAreyeva nivattesIti kUTAgAraM paviTThakAlato paTThAya tesaM micchAvitakkAnaM pavattiyA okAsaM nAdAsi / 261. kasiNameva pAyati mahApurisassa tattha tattha katAdhikArattA, tesaJca padesAnaM suparikammakatakasiNasadisattA / 262. cattAri jhAnAnIti cattAri kasiNajjhAnAni | kasiNajjhAnappamaJAnaMyeva vacanaM tAsaM tadA AdaragAravavasena nibbattitattA / mahAbodhisattAnahi arUpajjhAnesu Adaro natthi, abhiJApadaTThAnataM pana sandhAya tAnipi nibbattenti, tasmA mahAsatto tApasaparibbAjakakAle yattake lokiyaguNe nibbatteti, te sabbepi tadA nibbattesiyeva / tenAha "mahApuriso panA"tiAdi / caturAsItinagarasahassAdivaNNanA 263. abhiharitabbabhattanti upanetabbabhattaM / 264. nibaddhavattanti pubbe upanibaddhaM pAkavattaM / 183 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (4.265-272) subhaddAdeviupasaGkamanavaNNanA 265. Avade'tvAti ativisitvA / yaM yaM ro icchitaM dAnUpakaraNaJceva bhogUpakaraNaJca, tassa tassa tathaiva samiddhabhAvaM vitthavati / 266. sace pana rAjA jIvite chandaM janeyya, ito parampi ciraM kAlaM tidveyya mahiddhiko mahAnubhAvoti evaM mahajjhAsayA devI bhogesu, jIvite ca rAjAnaM sApekkhaM kAtuM vAyami / tena vuttaM "mA heva kho rAjA''tiAdi | tenevAha "tassa kAlaGkiriyaM anicchamAnA"tiAdi / chandaM janehIti ettha chanda-saddo taNhApariyAyoti Aha "pemaM uppAdehI"ti / apekkhati ArammaNaM etAya na vissajjetIti apekkhA, tnnhaa|| 267. garahitAti ettha kehi garahitA, kasmA ca garahitAti antolInaM codanaM vissajjento "buddhehI"tiAdimAha, tena vi garahitattA, duggatisaMvattaniyato ca sApekkhakAlakiriyA parivajjetabbAti dasseti / 268. ekamantaM gantvAti ro cakkhupathaM vijahitvA / brahmalokUpagamanavaNNanA 269. soNassAti koLivIsassa soNassa / ekA bhattapAtIti ekaM bhattavaDDitakaM / tAdisaM bhattanti tathArUpaM garuM madhuraM siniddhaM bhattaM / bhuttAnanti bhuttavantAnaM / 271. dAsamanussAti dAsA ceva AyuttakamanussA ca / idAni yathAvuttAya raJo mahAsudassanassa bhogasampattiyA kammasarikkhataM uddharanto "etAni panA"tiAdimAha, taM suvijJeyyameva / 272. Adito paTThAyAti samudAgamanato paTTAya / yattha taM pujhaM AyUhitaM, yato sA sampatti nibbattA, tato tatiyattabhAvato pabhuti / mahAsudassanassa jAtakadesanA hi tadA samudAgamanato paTThAya bhagavatA desitAti / paMsvAgArakILaM viyAti yathA nAma dArakA paMsUhi 184 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4.272-272) brahmalokUpagamanavaNNanA 185 vApigehabhojanAdIni dassentA yathAruci kILitvA gamanakAle sabbaM taM vidhaMsentA gacchanti, evameva bhagavA mahAsudassanakAle attanA anubhUtaM dibbasampattisadisaM acinteyyAnubhAvasampattiM vitthArato dassetvA puna attano desanaM AdInavanissaraNadassanavasena vivaTTAbhimukhaM viparivattento "sabbA sA sampatti aniccatAya vipariNatA vidhaMsitA''ti dassento "pssaanndaa"tiaadimaah| vipariNatAti vipariNAma sabhAvavigamaM gtaa| tenAha "pktivijhnenaa"tiaadi| pakatIti sabhAvadhammAnaM udayavayaparicchinno kakkhaLaphusanAdisabhAvo, so bhaGgakkhaNato paTThAya jahito, pariccajanto sabbaso nattheva / tenAha "nibbutapadIpo viya apaJjattikabhAvaM gatA"ti / ettAvatAti Adito paTThAya pavattena ettakena desanAmaggena / anekAni vassakoTisatasahassAniyeva ubbedho etissAti anekvsskottistshssubbedhaa| aniccalakkhaNaM AdAyAti taM sampattigataM aniccalakkhaNaM desanAya gahetvA vibhaavetvaa| yathA nisseNimuccane tAdisaM satahatthubbedhaM rukkhaM pakatipurisena ArohituM na sakkA, evaM aniccatAvibhAvanena tassA, sampattiyA apekkhAnisseNimuccane kenaci ArohituM na sakkAti Aha "aniccalakkhaNaM AdAya nisseNiM muJcanto viyA"ti / tenevAti yathAvuttakAraNeneva, Adito sAtisayaM kAmesu assAdaM dassetvApi upari nesaM "passAnandA"tiAdinA AdInavaM, okAraM, saMkilesaM, nekkhamme AnisaMsaJca vibhAvetvA desanAya nitttthaapitttaa| pubbeti atItakAle / vasabharAjAti vasabhanAmako sIhaLamahArAjA / udakapupphuLAdayoti Adi-saddena tiNagge ussAvabinduAdike saGgaNhAti / mahAsudassanassa panAti pana-saddo visesatthajotano, tena mahAsudassanamahArAjA jhAnAbhiJAsamApattiyo nibbattesi, tadaggena parisuddhe ca samaNabhAve patidvito, yato vidhuya eva kAmavitakkAdisamaNabhAvasaMkilesaM sujhAgAraM pAvisi, evaMbhUtassApi tassa kAlaM kiriyato sattame divase sabbA cakkavattisampatti antarahitA, na tato paraM, aho acchariyamanusso anaJasAdhAraNaguNavisesoti imaM visesaM dasseti / anArulhanti "rAjA kira pubbe gahapatikule nibbattI''tiAdinA, (dI0 ni0 aTTha0 2.260) "puna theraM AmantesI''tiAdinA (dI0 ni0 aTTha0 2.272) ca 185 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (4.272-272) vuttamatthaM sandhAyAha / so hi imasmiM sutte saGgIti anAruLaho, aJjattha pana Agato imissA desanAya piTThivattakabhAvena / yaM panettha atthato na vibhattaM, taM suvioyyaM evAti / mahAsudassanasuttavaNNanAya liintthppkaasnaa| 186 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. janavasabhasuttavaNNanA nAtikiyAdivyAkaraNavaNNanA 273-275. "parito"ti padaM yathA samantatthavAcako, evaM samIpatthavAcakopi hotIti samantA sAmantAti attho vutto| AmeDitena pana samantattho jotito / yassa pana sAmantA janapadesu "nAtike viharatI"ti vuttattA nAtikassAti vijJAto yamattho / yassa parito janapadesu byAkaroti, tattha paricArakArakAnaM byAkaraNaM avuttasiddhaM, nidassanavasena vA tassa vakhamAnattA "parito parito janapadesu" icceva vuttaM / paricAraketi upAsake / tenAha "buddhadhammasavAnaM paricArake"ti / upapattIsUti nibbattIsu / jANagatipuJAnaM upapattIsUti ettha ANagatUpapatti nAma tassa tassa maggajANagamanassa nibbatti / yaM sandhAya vuttaM "paJcannaM orambhAgiyAnaM parikkhayA'"tiAdi / puJjUpapatti nAma tNtNdevnikaayuupptti| sabbatthAti "vajjimallesU"tiAdike sabbattha catUsupi padesu / purimesUti pALiyaM vutte sandhAyAha / dasasuyevAti tesu eva dasasu janapadesu / paricArake vyAkaroti byakAtabbAnaM bahUnaM tattha lbbhnto| nAtike bhavA naatikiyaa| niDhaGgatAti niTuM nicchayaM upagatA / AnandaparikathAvaNNanA 276. yasmA saGghasuppaTipatti nAma dhammasudhammatAya, dhammasudhammatA ca duddhasubuddhatAya, tasmA "aho dhammo, aho saGgho"ti dhammasaGghaguNakittanApi atthato buddhaguNakittanA eva hotIti "bhagavantaM kittayamAnarUpA''ti padassa "aho dhammo"tiAdinApi attho vutto| 187 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dIghanikAye mahAvaggaTIkA 278. ANagatIti "paJcannaM orambhAgiyAnaM saMyojanAnaM parikkhayA 'tiAdinA AgataM pahAtabbapahAnavasena pavattaM maggaJANagamanaM / yasmA tassA eva JANagatiyA vasena tassa tassa ariyapuggalassa opapAtikatAdiviseso, tasmA taM tAdisaM tassa abhisamparAyaM sandhAyAha " JANAbhisamparAyamevA "ti / 279. upasantaM pati sammati AlokIyatIti upsntptiso| upasantadassano upasantaussanno / bhAtirivAti ettha s-kAro padasandhikaro, iva- saddo bhusatthoti Aha " ativiya bhAtI 'ti / janavasa bhayakkhavaNNanA (5.278-281) 280. jeTTakabhAvena jane vasabhasadisoti janavasabhoti assa devaputtassa nAmaM ahosa / ito devalokA cavitvA sattakkhattuM manussaloke rAjabhUtassa / manussalokA cavitvA sattakkhattuM devabhUtassa / etthevAti etasmiMyeva cAtumahArAjikabhave, etthApi vesvaNassa sahabyatAvasena / 281. AsisanaM AsA, patthanA / AsAsIsena cettha kattukamyatAkusalacchandaM vadati / tenevAha "sakadAgAmimaggatthAyA ''tiAdi / yadaggeti ettha agga-saddo AdipariyAyoti Aha "taM divasaM Adi katvA" ti / " purimaM... pe0... avinipAto "ti idaM yathA tattakaM kAlaM sugatito sugatUpapattiyeva ahosi, tathA katUpacitakusalakammattA / phussassa sammAsambuddhassa kAlato bhuti hi sambhatavivaTTUpanissayakusalasambhAro esa devaputto / anacchariyanti anu anu acchariyaM / tenAha "punapunaM acchariyamevA" ti / sayaMparisAyAti sakAya parisAya / bhagavato diTThasadisamevAti AvajjanasamanantaraM yathA te bhagavato catuvIsatisatasahassamattA sattA ANagatito diTThA, evaM tumhehi diTThasadisameva / vessavaNassa sammukhA sutaM mayAti vadati / 188 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.282-284) devasabhAvaNNanA 189 devasabhAvaNNanA 282. vassUpanAyikasaGgahatthanti vassUpanAyikAya ArakkhAsaMvidhAnavasena bhikkhUna saGgahaNatthaM "vassUpagatA bhikkhU evaM sukhena samaNadhammaM karontI"ti, pavAraNasaGgaho panassa pavAretvA satthu santikaM gacchantAnaM bhikkhUnaM antarAmagge parissayapariharaNatthaM / dhammassavanatthaM dUraTThAnaM gacchantesupi eseva nayo / attanApi AgantvA dhammassavanatthaM sannipatiyeva / etthetthAti ettha ettha ayyAnaM vasanaTThAne / tadApIti "purimAni bhante divasAnI''ti vuttakAlepi / eteneva kAraNenAti vassUpanAyikanimittameva / tenAha pALiyaM "tadahuposathe pannarase vassUpanAyikAyA"tiAdi / Asanepi nisajjAya sudhammAya devasabhAya paThamaM devesu tAvatiMsesu nisinnesu tassA catUsu dvAresu cattAro mahArAjAno nisIdanti, idaM nesaM Asane nisajjAya cArittaM hoti / yenatthenAti yena kiccena yena payojanena / Arakkhatthanti ArakkhabhUtamatthaM / vuttaM vacanaM etesanti vRttavacanA, mahArAjAno / 283. atikkamitvAti abhibhavitvA / sanakumArakathAvaNNanA 284. abhisambhavituM adhigantuM asakkuNeyyo anbhismbhvniiyo| tenAha "appattabbo"tiAdi / cakkhuyeva patho rUpadassanassa maggo upAyoti cakkhupatho, tasmiM cakkhupathasminti Aha "cakkhupasAde"ti, cakkhussa gocarayoggo vA cakkhupathoti Aha "ApAthe vA"ti / nAbhibhavatIti na abhibhavati, gocarabhAvaM na gacchatIti attho / heTThA heTThAti tAvatisato paTThAya heTThA heTThA, na cAtumahArAjikato paTThAya, nApi brahmapArisajjato paTThAya / "cAtumahArAjikA hi tAvatiMsAnaM yathA jAtirUpAni passituM sakkonti, tathA brahmAno heTThimA uparimAna"nti keci, taM na yuttaM / na hi heTThimA brahmAno uparimAnaM mUlapaTisandhirUpaM passituM sakkonti, mApitameva passituM sakkontIti daTThabbaM / 189 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (5.285-285) suNantova nidaM okkamIti gatiyo upadhArento bahi visaTavitakkavicchedena saGkocaM ApannacittatAya / mayhaM ayyakassAti bhagavantaM sandhAya vadati / paJca sikhA etassAti paJcasikho, paJcasikho viya paJcasikhoti Aha "paJcasikhagandhabbasadiso"ti | mamAyantIti piyaaynti| 285. sumuttoti saradosehi suTTu mutto| yehi pittasemhAdIhi palibuddhattA saro avissaTTho siyA, tadabhAvato vissaTThoti dassento Aha "apalibuddho"ti / vijJApetIti vijJeyyo, antogadhahetuattho kattusAdhano esa vijJeyyasaddoti Aha "atthavijJApano"ti | sarassa madhuratA nAma maddavanti Aha "madhuro mudU"ti / savanaM arahatIti svniiyo| savanArahatAya ca ApAthasukhatAyAti Aha "kaNNasukho"ti / bindUti pinnddito| AkoTitabhinnakaMsasaddo viya anekAvayavo ahutvA niravayavo, ekabhAvoti attho / tenAha "ekagghano"ti, etenevassa avisAritA saMvaNNitA daTTabbA / gambhIruppattihAnatAya cassa gambhIratAti Aha "nAbhimUlato"tiAdi / evaM samudvitoti jiivhaadipphaarmttsmutttthito| amadhuro ca hoti uppattiTThAnAnaM parilahubhAvato / na ca dUraM sAveti vIrabhAvAbhAvato / ninAdI suvipulabhAvato savisesaM ninnAdo, pAsaMsaninnAdo vA / tenAha "mahAmegha...pe0... yutto"ti / pacchimaM pacchimanti dutiyaM, catutthaM, chaTuM, aTThamaJca padaM / purimassa purimassAti yathAkkama paThamassa, tatiyassa, paJcamassa, sattamassa ca / atthoyevAti atthaniddeso eva / vissaThThatA hissa vidyeyyatAya veditabbA, maJjubhAvo savanIyatAya, bindubhAvo avisAritAya, gambhIrabhAvo ninnAditAyAti / yathAparisanti ettha yathA-saddo parimANavAcI, na pakArAdivAcIti Aha "yattakA parisA"ti, tena parisappamANaM evassa saro niccharati, ayamassa dhammatAti dasseti / tenAha "tattakamevA"tiAdi / "ye hi kecI''tiAdi "yAvaJca so bhagavA''tiAdinA vuttassa atthassa hetukittanavasena samatthanaM saraNesu nesaM niccasevanena, sIlesu ca patiThThApanena chkaamsggsmpttianuppaadnto| tenAha "ye hi keci...pe0... badatIti / nibbematikagahitasaraNeti maggenAgatasaraNagamane / te hi sabbaso samugghAtitavicikicchatAya ratanattaye aveccappasAdena samannAgatAyeva, pothujjanikasaddhAya vasenabuddhAdInaM guNe 190 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.287-287) bhAvitaiddhipAdavaNNanA ogAhetvA jAnanti, aparaneyyabuddhino te pariyAyato nibbematikagahitasaraNA veditabbA / gandhabbadevagaNanti gandhabbadevasamUhaM / tukA vuccati khIriNI yA tukAtipi vuccati / tasA cuNaM kApi / taM koTTetvA pakkhittaM ghanaM nirantaracitaM hutvA tiTThati / bhAvitaiddhipAdavaNNanA 287. supaJJattAti suTTu pakArehi japitA bodhitA, asaGkarato vA ThapitA, taM pana bodhanaM, asaGkarato ThapanaJca atthato desanA evAti Aha " sukathitA "ti / ijjhanaTThenAti samijjhanaTTena, nippajjanassa kAraNabhAvenAti attho / patiTThAnadvenAti adhiTThAnaTThena / iddhiyA pAdoti iddhipAdo, iddhiyA adhigamupAyoti attho / tena hi yasmA uparUpari visesasaGghAtaM iddhiM pajjanti pApuNanti, tasmA " pAdo" ti vuccati / ijjhatIti iddhi, samijjhati nippajjatIti attho / iddhi eva pAdo iddhipAdo, iddhikoTThAsoti attho / evaM tAva " cattAro iddhipAdA" ti ettha attho veditabbo / iddhipahonakatAyAti iddhiyA nipphAdane samatthabhAvAya / iddhivisavitAyAti iddhiyA nipphAdane yogyabhAvAya / anekatthattA hi dhAtUna yogyattho vi-pubbo su-saddo, visavanaM vA pajjanaM visavitA, tattha kAmakAritA visavitA / tenAha " punapuna "ntiAdi / iddhivikubbanatAyAti vikubbaniddhiyA vividharUpakaraNAya / tenAha "nAnappakArato katvA dassanatthAyA" ti / 191 "chandaJca bhikkhu adhipatiM karitvA labhati samAdhiM, labhati cittassekaggataM, ayaM vuccati chandasamAdhI "ti (vibhaM0 432) imAya pALiyA chandAdhipati samAdhi chandasamAdhIti adhipatisaddalopaM katvA samAso vRttoti viJJAyati, adhipatisaddatthadassanavasena pana " chandahetuko, chandAdhiko vA samAdhi chandasasamAdhI" ti aTThakathAyaM vuttanti veditabbaM / "padhAnabhUtAti vIriyabhUtA " ti keci vadanti / saGghatasaGghArAdinivattanatthahi padhAnaggahaNanti / atha vA taM taM visesaM saGgharotIti saGghAro, sabbampi vIriyaM / tattha catukiccasAdhako aJJassa nivattanatthaM padhAnaggahaNanti padhAnabhUtA seTThabhUtAti attho / catubbidhassa pana vIriyassa adhippetattA bahuvacananiddeso kato / visuM samAsayojanavasena yo pubbe iddhipAdattho pAdassa upAyatthataM, koTThAsatthataJca gahetvA yathAyogavasena idha vRtto, so vakkhamAnAnaM paTilAbhapubbabhAgAnaM kattukaraNiddhibhAvaM, uttaracULabhAjanIye vA t chandAdIhi iddhipAdehi sAdhetabbAya iddhiyA kattiddhibhAvaM, chandAdInaJca karaNiddhibhAvaM sandhAya vuttoti veditabbo, tasmA " ijjhanaTThena iddhI 'ti ettha kattuattho, karaNattho ca eka 191 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dIghanikAye mahAvaggaTIkA gatvA vRttoti kattu atthaM tAva dassetuM " nippattipariyAyena ijjhanaTThena vA "ti vatvA itaraM dassento " ijjhanti etAyA " tiAdimAha / vRttanti kattha vRttaM ? iddhipAdavibhaGgapAThe / (vibhaM0 434) tathAbhUtassAti tenAkArena bhUtassa te chandAdidhamme paTilabhitvA ThitassAti attho / "vedanAkkhandho"tiAdIhi chandAdayo antokatvA cattAropi khandhA kathitA / sesesUti sesiddhipAdesu / vIriyiddhipAdaniddese '"vIriyasamAdhipadhAnasaGghArasamannAgata "nti dvikkhattuM vIriyaM AgataM / tattha purimaM samAdhivisesanaM " vIriyAdhipati samAdhi vIriyasamAdhI 'ti, dutiyaM samannAgamaGgadassanaM / dveyeva hi sabbattha samannAgamaGgAni, samAdhi, padhAnasaGghAro ca / chandAdayo hi samAdhivisesanAni, padhAnasaGghAro pana padhAnavacaneneva visesito, na chandAdIhIti na idha vIriyAdhipatitA padhAnasaGghArassa vuttA hoti / vIriyaJca samAdhiM visesetvA Thitameva, samannAgamaGgavasena pana padhAnasaGghAravacanena vuttanti nApi dvIhi vIriyehi samannAgamo vRtto hoti / yasmA pana chandAdIhi visiTTho samAdhi, tathAvisiTTheneva ca tena sampayutto padhAnasaGghAro, sesadhammA ca tasmA samAdhivisesanAnaM vasena cattAro iddhipAdA vuttA, visesanabhAvo ca chandAdInaM taMtaMavassayadassanavasena hotIti "chandasamAdhi... pe0... iddhipAda"nti ettha nissayatthepi pAda - sadde upAyatthena chandAdInaM iddhipAdatA vRttA hoti / teneva hi abhidhamme uttaracULabhAjanIye (vibhaM0 456) " cattAro iddhipAdA chandiddhipAdo''tiAdinA chandAdInameva iddhipAdatA vRttA / paJhapucchake (vibhaM0 457 Adayo) " cattAro iddhipAdA idha bhikkhu chandasamAdhI 'tiAdinA ca uddesaM katvApi puna chandAdInaMyeva kusalAdibhAvo vibhatto / upAyiddhipAdadassanatthameva hi nissayiddhipAdadassanaM kataM, aJJathA catubbidhatA na siyAti / ayamettha pALivasena atthavinicchayo veditabbo / idAni paTilAbhapubbabhAgAnaM vasena iddhipAde vibhajitvA dassetuM " apicA "tiAdi vRttaM taM suvijJeyyameva / idha iddhipAdakathA saGkSepeneva vuttAti Aha " vitthArena pana...pe0... tAti / (5.287-287) kecIti abhayagirivAsino / tesu hi ekacce "iddhi nAma anipphannA ' ' ti vadanti, ekacce "iddhipAdo pana anipphannI'ti vadanti, aniSpannoti ca paramatthato asiddho, natthIti attho | Abhatoti abhidhammapAThato ( vibhaM0 458) dIghanikAyaTThakathAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.287) AnIto purimanayato aJJenAkArena desanAya pavattattA / chando eva iddhipAdo chndiddhipaado| eseva nayo sesesupi / ime panAti imasmiM sutte AgatA 192 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.287 - 287) iddhipAdA | raTThapAlatthero (ma0 ni0 2.293; a0 ni0 aTTha0 1.1.210; apa0 aTTha0 2.raTThapAlattheraapadAnavaNNanAya vitthAro ) "chande sati kathaM nAnujAnissantI "ti sattAhaM bhattAni abhuJjitvA mAtApitaro anujAnApetvA pabbajitvA chandameva avassAya lokuttaraM dhammaM nibbattesIti Aha " raTThapAlatthero... pe0... nibbattesI 'ti / soNatthero (mahAva0 243; a0 ni0 2.6.55; theragA0 aTTha0 terasanipAta; apa0 aTTha0 2.soNakoTivIsattheraapadAnavaNNanAya vitthAro ) bhAvanamanuyutto AradvavIriyo paramasukhumAlo pAdesu phoTesu jAtesupi vIriyaM nappaTipassambhesIti Aha "soNatthero vIriyaM dhuraM katvA'ti / sambhUtatthero (theragA0 aTTha0 2. sammUtattheragAthAvaNNanAya vitthAro ) " cittavato kiM nAma na sijjhatI"ti cittaM pubbaGgamaM katvA bhAvanaM ArAdhesIti Aha "sambhUtatthero cittaM dhuraM katvA"ti / moghatthero vImaMsaM avassayi, tasmA tassa bhagavA "suJJato lokaM avekkhassU 'ti (su0 ni0 1125; bu0 vaM0 54.353; mahA0 ni0 186; cULani0 mogharAjamANavapucchA 144; mogharAjamANavapucchAnichese 88; netti0 5; peTako0 22, 31) suJJatAkathaM kathesi, paJJAnissitamAnaniggahatthaM, paJJAya pariggahatthaJca dvikkhattuM pucchito samAno paJhaM kathesi / tenAha " AyasmA mogharAjA vImaMsaM dhuraM katvA'ti / punappunaM chanduppAdanaM pesanaM viya hotIti chandassa upaTThAnasadisatA vRttA / parakkamenAti parakkamasIsena sUrabhAvaM vdti| sUrabhAvasadisatA daTThabbA / cintanappadhAnattA cittassa mantasaMvidhAnasadisatA vRttA / jAtisampatti nAma visiTThajAtitA / " sabbadhammesu ca paJJa seTThA "ti vImaMsAya jAtisampattisadisatA vuttaa| sammohavinodaniyaM (vibhaM0 aTTha0 433) pana cittiddhipAdassa jAtisampattisadisatA, vImaMsiddhipAdassa mantabalasadisatA ca yojitA / bhAvitaiddhipAdavaNNanA anekaM vihitaM vidhaM etassAti anekavihitanti Aha " anekavidha "nti / vidha- saddo koTThAsapariyAyo "ekavidhena JANavatthU''tiAdIsu (vibhaM0 751) viyAti Aha " iddhividhanti iddhikoTThAsa "nti / 193 193 thAmabhAvato ca vIriyasa Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA (5.288-288) tividhaokAsAdhigamavaNNanA 288. "sukhassA"ti idaM tiNNampi sukhAnaM sAdhAraNavacananti Aha "jhAnasukhassa maggasukhassa phalasukhassA"ti / nAnappanApattatAya pana appadhAnattA upacArajjhAnasukhassa, vipassanAsukhassa cettha aggahaNaM / purimesu tAva dvIsu okAsAdhigamesu tINipi sukhAni labbhanti, tatiye pana kathanti ? tattha kAmaM tINi na labbhanti, dve pana labbhantiyeva / yathAlAbhavasena hetaM vuttaM / "sakkharakathalampi macchagumbampi carantampi tidvantampI"tiAdIsu (dI0 ni0 1.249; ma0 ni0 1.433, 2.259; a0 ni0 1.1.45, 46) viya / saMsaTThoti saMsaggaM upagato samaGgIbhUto, so pana tehi samannAgatacittopi hotIti vuttaM "smpyuttcitto"ti| ariyadhammanti ariyabhAvakaraM dhammaM / upAyatoti vidhito| pathatoti mggto| kAraNatoti hetuto / yena hi vidhinA dhammAnudhammapaTipatti hoti, so upeti etenAti upAyo, so tadadhigamassa maggabhAvato patho, tassa karaNato kAraNanti ca vuccati / "aniccantiAdivasena manasi karotI'ti saGkepato vuttamatthaM vivarituM "yoniso manasikAro nAmA"tiAdi vuttaM / tattha upAyamanasikAroti kusaladhammappavattiyA kAraNabhUto mnsikaaro| pathamanasikAroti tassa eva maggabhUto mnsikaaro| anicceti AdiantavantatAya, anaccantikatAya ca anicce tebhUmake saGkhAre "anicca"nti manasikAroti yojnaa| eseva nayo sesesupi / ayaM pana viseso tasmiMyeva udayabbayapaTipILanatAya dukkhanato, dukkhamato ca dukkhe, avasavattanatthena, anattasabhAvatAya ca anattani, asucisabhAvatAya asubhe| sabbampi hi tebhUmakaM saGkhataM kilesAsucipaggharaNato "asubha"ntveva vattuM arahati / saccAnulomikena vAti saccAbhisamayassa anulomanavasena / "cittassa AvaTTanA"tiAdinA AvajjanAya paccayabhUtA tato purimuppannA manodvArikA kusalajavanappavatti phalavohAreneva tathA vuttaa| tassA hi vasena sA kusaluppattiyA upanissayo hotIti / AvajjanA hi bhavaGgacittaM AvaTTetIti cittassa AvaTTanA, anu anu AvaTTetIti anvaavttttnaa| bhavaGgArammaNato ajhaM AbhujatIti aabhogo| samannAharatIti smnnaahaaro| tadevArammaNaM attAnaM anubandhitvA anubandhitvA uppajjamAne manasi karoti ThapetIti mnsikaaro| ayaM vuccatIti ayaM upAyamanasikAralakkhaNo yonisomanasikAro nAma vuccati, yassa vasena puggalo dukkhAdIni saccAni AvajjituM sakkoti / 194 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.288-288) tividhaokAsAdhigamavaNNanA 195 asaMsaTThoti na saMsaThTho kAmAdIhi vivitto vinaabhuuto| kAmAdivisaMsaggahetu uppajjanakasukhaM nAma vivekajaM pItisukhanti Aha "paThamajjhAnasukha"nti / kAmaM paThamajjhAnasukhampi somanassameva, suttesu pana taM kAyikasukhassApi paccayabhAvato visesato "sukha'ntveva vuccatIti idhApi jhAnabhUtaM somanassaM sukhanti, itaraM somanassaM / tena vuttaM "sukhA"ti | hetumhi nissakkavacananti Aha "jhAnasukhapaccayA'ti / aparAparaM somanassanti jhAnAdhigamahetu paccavekkhaNAdivasena punappunaM uppajjanakasomanassaM / __pamodanaM pamudo, taruNapIti, tato pmudaa| "pAmojjaM pItatthAyA'tiAdIsu taruNapIti "pAmojja"nti vuccati, idha pana pakaTTho mudo pamudo pAmojjanti adhippetaM, taJca somanassarahitaM natthIti avinAbhAvitAya "balavataraM pItisomanassa"nti vuttaM / jhAnassa ujuvipaccanIkataM sandhAya "paJca nIvaraNAni vikkhambhetvA"ti vuttaM / jhAnaM pana tadekaDe sabbepi kilese, sabbepi akusale dhamme vikkhambhetiyeva, attano okAsaM gahetvA tiTThati paTipakkhadhammehi anbhibhvniiyto| tasmAti okAsaggahaNato, laddhokAsatAyAti attho / maggaphalasukhAdhigamAya okAsabhAvato vA okAso, assa adhigamo okaasaadhigmo| purimapakkhe pana okAsaM avasaraM adhigacchati etenAti okaasaadhigmo| rUpasabhAvatAya, ekantarUpAdhInavuttitAya, savipphArikatAya ca AnApAnavitakkavicArAnaM thUlabhAvaM anujAnanto "kAyavacIsaGghArA tAva oLArikA hontU"ti Aha / tabbidhuratAya pana ekaccAnaM vedanAsAnaM thUlataM ananujAnanto "cittasaGghArA kathaM oLArikA"ti Aha / itaro "appahInattA"ti kAraNaM vatvA "kAyasaGghArA hI"tiAdinA tamatthaM vivarati / teti cittasaGkhArA / appahInA saGkhArA labbhamAnasaGkhAranimittatAya "oLArikA''ti vattuM arahanti, pahInA pana tadabhAvato "sukhumA"ti Aha "pahIne upAdAya appahInattA oLArikA nAma jAtA"ti | pALiyaM "kAyasaGkhArAnaM paTippassaddhiyA''ti vuttattA "sukhanti catutthajjhAnikaphalasamApattisukha"nti vuttaM / "cittasaGkhArAnaM paTippassaddhiyA"ti pana vuttattA "nirodhA buTThahantassA"ti vuttaM / vacIsaGkhArapaTippassaddhi kAyasaGkhArapaTippassaddhiyAva siddhAti veditbbaa| tenevAha "dutiya...pe0... visuM na vuttAnI"ti / pALiyaM pana atthato siddhApi supAkaTabhAvena vibhAvetuM sarUpato gaNhAti / na hi ariyavinaye atthApattivibhAvanA abhidhammadesanAya pktiiti| yathA nIvaraNavikkhambhanaJca paThamassa jhAnassa adhigamAya upAyo, evaM sukhadukkhavikkhambhanaM 195 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (5.288-288) catutthassa jhAnassa adhigamAya upAyoti "catutthajjhAnaM sukhaM dukkhaM vikkhambhetvA"ti vuttaM / sesaM heTThA vuttanayameva / avijjArAgAdIhi saha vajjehIti sAvajjaM, akusalaM, tadabhAvato anavajjaM kusalaM / attano hitasukhaM AkaGghantena sevanIyato sevitabaM, kusalaM, tabbipariyAyato na sevitabaM, akusalaM / lAmakabhAvena hInaM, akusalaM, seTThabhAvena paNItaM, kusalanti sAvajjadukAdayo tayopi dukA yathArahaM etesaM kusalAkusalakammapathAnaM vaseneva veditbbaa| sabbanti yathAvuttaM sabaM catUhi dukehi saGgahitaM dhammajAtaM / yathArahaM kaNhaJca sukkaJca paTidvandibhAvato, sappaTibhAgaJca appaTibhAgaJca advayabhAvato / vaTTapaTicchAdikA avijjA pahIyati catunnaM ariyasaccAnaM sammadeva pttivijjhnto| tato eva arahattamaggavijjA uppjjti| sukhanti evaM kammapathamukhena tebhUmakadhamme sammasitvA vipassanaM ussukkApetvA maggapaTipATiyA arahatte patidvahantassa yaM arahattamaggasukhaJceva arahattaphalasukhaJca, taM idha "sukha''nti adhippetaM / antogadhA eva nAnantariyabhAvato / aTThatiMsArammaNavasenAti pALiyaM AgatAnaM aTThatisAya kammaTThAnAnaM vasena / vitthAretvA kathetabbA paThamajjhAnAdivasena AgatattAti adhippAyo / "katha"ntiAdinA tameva vitthAretvA kathanaM nayato dsseti| "catuvIsatiyA ThAnesU"tiAdIsu yaM vattabda, taM mahAparinibbAnavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.219) vuttameva / "nirodhasamApattiM pApetvA"ti iminA arUpajjhAnAnipi gahitAni honti tehi vinA nirodhasamApattisamApajjanassa asambhavato, catutthajjhAnasabhAvattA ca tesaM | dasa upacArajjhAnAnIti ThapetvA kAyagatAsatiM AnApAnaJca aTTha anussatiyo, saJjAvavatthAnaJcAti dasa upacArajjhAnAni / adhisIlaM nAma samAdhisaMvattaniyanti tassa heTThimantena paThamajjhAnaM pariyosAnanti vuttaM "adhisIlasikkhA paThamaM okAsAdhigamaM bhajatI"ti / adhicittaM nAma catutthajjhAnaniTuM tadantogadhattA arUpajjhAnAnaM, tappariyosAnattA phalajjhAnAnanti vuttaM "adhicittasikkhA dutiya"nti / matthakappattA adhipaJjAsikkhA nAma aggamaggavijjAti Aha "adhipaJjAsikkhA tatiya"nti / sikkhattayavasena tayo okAsAdhigame nIharantena yathArahaM taMtaMsuttavasenapi nIharitabbanti dassento "sAmaJaphalepI"tiAdimAha / yadaggena ca tisso sikkhA yathAkkama tayo okAsAdhigame bhajanti, tadaggena tappadhAnattA yathAkkama tINi piTakAni te bhajantIti dassetuM "tIsu panA"tiAdi vuttaM / 196 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.289-290) catusatipaTThAnavaNNanA 197 tINi piTakAni vibhajitvAti tiNNaM okAsAdhigamAnaM vasena yathAnupubaM tINi piTakAni vitthAretvA kathetuM labhissAmAti / samodhAnetvAti samAyojetvA tattha vuttamatthaM imassa suttassa atthabhAvena samAnetvA / dukkathitanti asambandhakathanena, atipapaJcakathanena vA duTu kathitanti na sakkA vattuM tathAkathanasseva sukathanabhAvatoti Aha "tepiTakaM...pe0... sukathitaM hotI"ti / catusatipaTThAnavaNNanA 289. na kevalaM abhidhammapariyAyeneva kusalaTTho gahetabbo, atha kho bAhitikapariyAyena pIti Aha "phalakusalassa cA"ti | khemaTenAti catUhipi yogehi anupaddavabhAvena / sammA samAhitoti samathavasena ceva vipassanAvasena ca suTu samAhito / ekaggacittoti vikkhepassa dUrasamussAritattA ekaggataM avikhepaM pttcitto| attano kAyatoti ajjhattaM kAye kAyAnupassanAvasena sammA samAhitacitto samAno "samAhito yathAbhUtaM pajAnAti passatI''ti (saM0 ni0 2.3.5; 3.5.1071, 1072; netti0 40; mi0 pa0 1.14) vcnto| tattha jANadassanaM nibbattento tato bahiddhA parassa kAyepi ANadassanaM nibbatteti / tenAha "parassa kAyAbhimukhaM jANaM pesetI"ti / sammA vippasIdatIti sammA samAdhAnapaccayena abhippasAdena ANUpasahitena ajjhattaM kAyaM okappeti / sabbatthAti sbbtttthaanesu| sati kathitAti yojnaa| lokiyalokuttaramissakA kathitA anupassanAANadassanAnaM tadubhayasAdhAraNabhAvato / sattasamAdhiparikkhAravaNNanA 290. etthAti imissA kathAya / jhAnakkhassa vIriyacakkassa ariyamaggarathassa sIlaM vibhUsanabhAvena vuttanti Aha "alaGkAro parikkhAro nAmA"ti / sattahi nagaraparikkhArehIti nagaraM parivAretvA rakkhaNakehi kataparikkhepo, parikhA, uddApo, pAkAro, esikA, palighA, pAkArapakkhaNDilanti imehi sattahi nagaraparikkhArehi / sambharIyati phalaM etenAti sambhAro, kaarnnN| bhesajjahi byAdhivUpasamanena jIvitassa kAraNaM / parivAraparikkhAravasenAti parivArasaGghAtaparikkhAravasena / parikkhAro hi sammAdiTThiyAdayo maggadhammA sammAsamAdhissa sahajAtAdipaccayabhAvena parikaraNato abhisngghrnnto| upecca nissIyatIti upanisA, saha upanisAyAti saupanisoti Aha "saupanissayo"ti, sahakArIkAraNabhUto dhammasamUho idha 197 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (5.290-290) "upanissayo"ti adhippeto| sammA pasatthA sundarA diTThi etassAti sammAdiTThi, puggalo, tassa smmaadihiss| so pana yasmA patidvitasammAdichiko, tasmA vuttaM "sammAdidviyaM tthitssaa"ti| sammAsaGkappo pahotIti maggasammAdiTThiyA dukkhAdIsu parijAnanAdikiccaM sAdhentiyA kAmavitakkAdike samugghATento sammAsaGkappo yathA attano kiccasAdhane pahoti, tathA pavattiM panassa dassento Aha "sammAsaGkappo pavattatI"ti / esa nayo sabbapadesUti "sammAsaGkappassa sammAvAcA pahotI"tiAdIsu sesapadesu yathAvuttamatthaM atidisati / ettha ca yasmA nibbAnAdhigamAya paTipannassa yogino bahUpakArA sammAdiTThi | tathA hi sA "paJApajjoto, paJjAsattha"nti ca vuttaa| tAya hi so avijjandhakAraM vidhamitvA kilesacore ghAtento khemena nibbAnaM pApuNAti, tasmA ariyamaggakathAyaM sammAdiTThi Adito gayhati, idha pana puggalAdhiTThAnadesanAya "sammAdiTThissA''ti vuttaM / yasmA pana sammAdiTThipuggalo nekkhammasaGkappAdivasena sammadeva saGkappeti, na micchAkAmasaGkappAdivasena, tasmA sammAdihissa sammAsaGkappo pahoti / yasmA ca sammAsaGkappo sammAvAcAya upakArako / yathAha "pubbe kho gahapati vitakketvA vicAretvA pacchA vAcaM bhindatI"ti, (saM0 ni0 2.348) tasmA sammAsaGkappassa sammAvAcA pahoti / yasmA pana "idaJcidaJca karissAmA''ti hi paThamaM vAcAya saMvidahitvA yebhuyyena te te kammantA sammA payojIyanti, tasmA vAcA kAyakammassa upakArikAti sammAvAcassa sammAkammanto pahoti / yasmA pana catubbidhaM vacIduccaritaM, tividhaJca kAyaduccaritaM pahAya ubhayaM sucaritaM pUrentasseva AjIvaTThamakasIlaM pUrati, na itarassa, tasmA sammAvAcassa sammAkammantassa ca sammAAjIvo pahoti / visuddhidiTThisamudAgatasammAAjIvassa yoniso padhAnassa sambhavato sammAAjIvassa sammAvAyAmo pahoti / yoniso padahantassa kAyAdIsu catUsu vatthUsu sati sUpaTThitA hotIti sammAvAyAmassa sammAsati pahoti / yasmA evaM sUpaTTitA sati samAdhissa upakArAnupakArAnaM dhammAnaM gatiyo samannesitvA pahoti ekattArammaNe cittaM samAdhAtuM, tasmA sammAsatissa sammAsamAdhi pahotIti / ayaJca nayo pubbabhAge nAnAkkhaNikAnaM sammAdiTThiAdInaM vasena vutto, maggakkhaNe pana sammAdiTThiAdInaM tassa tassa sahajAtAdivasena vutto "sammAdiTThissa sammAsaGkappo pahotI"tiAdInaM padAnamattho yutto, ayameva ca idhAdhippeto / tenAha "ayaM panattho"tiAdi / maggajANeti maggapariyApannatrANe Thitassa tNsmnggino| maggapaJjA hi catunnaM saccAnaM sammAdassanaTena "maggasammAdiTThI''ti vuttA, sA eva nesaM yAthAvato jAnanato paTivijjhanato 198 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.291 - 292) idha sattasamAdhiparikkhAravaNNanA vRttA / "maggaJANa "ntipi vitta maggena kilesAnaM vimuccanaM samucchedappahAnameva / phalasammAdiTTi eva 'phalasammAJANa' "nti pariyAyena vuttaM, pariyAyavacanaJca vRttanayAnusArena veditabbaM / phalavimutti pana paTipparasaddhippahAnaM daTThabbaM / " amatassa dvArAti ariyamaggamAha / so pana vinA ca AcariyamuTThinA anantaraM abAhiraM karitvA yAvadeva manussehi suppakAsitattA vivaTo / dhammavinItAti aridhamme vinItA / so panettha kilesAnaM samucchedavinayavasena veditabboti Aha " sammAniyyAnena niyyAtA" ti / atthIti puthutthavisayaM nipAtapadaM " atthi imasmiM kAye kesA 'tiAdIsu (dI0 ni0 2.377; ma0 ni0 1.110 3.154; saM0 ni0 2.4.127; a0 ni0 2.6.29; 3.10.60; vibhaM0 356; khu0 pA0 2.1. dvattiMsaAkAra; netti0 47) viyAti Aha " anAgAmino ca atthI 'ti / tenevAha " asthi cevettha sakadAgAmino 'ti / bahiddhA saMyojanapaccayo nibbattihetubhUto puJJabhAgo etissA atthIti puJJabhAgA, atisayavisiTTho cettha atthiattho veditabbo / ottappamAnoti uttasanto bhAyanto / na pana natthi, atthi evAti dIpeti / 199 291. assAti vessavaNassa / laddhi pana na asthi paTividdhasaccattA / " abhisamaye viseso natthIti etena sabbepi sabbaJjuguNA sabbabuddhAnaM sadisA evAti dasseti / 292. kAraNassa ekarUpattA imAni pana padAnIti na kevalaM "tayidaM brahmacariya ''ntiAdIni padAni, atha kho "imamatthaM janavasabho yakkho 'tiAdIni padAni pIti / janavasabhasuttavaNNanAya lInatthappakAsanA / 199 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. mahAgovindasuttavaNNanA 293. paJcakuNDalikoti visstttthpnycvenniko| catumaggaTThAnesUti catunnaM maggAnaM vinivijjhitvA gthaanesu| tattha hi katA sAlAdayo catUhi disAhi AgatamanussAnaM upabhogakkhamA honti / "evarUpAnI"ti iminA rukkhamUlasodhanAdIni ceva yathAsatti annadAnAdIni ca puJAni saGgaNhAti / "suvaNNakkhandhasadiso attabhAvo iTTho kanto manApo ahosI"ti paattho| sakaTasahassamattanti vAhasahassamattaM, vAho pana vIsati khArI, khArI soLasadoNamattA, doNaM soLasa nALiyo veditabbA / kumbhaM dasambaNAni | "sahassanALiyoti keci / rattasuvaNNakaNNikanti rattasuvaNNamayaM vaTaMsakaM / yasmA majjhimayAme eva devatA satthAraM upasaGkamituM avasaraM labhanti, tasmA "ekakoTThAsaM atItAyA"ti vuttaM / atikkantavaNNoti ativiya kamanIyarUpo, kevalakappanti vA manaM UnaM avasesaM, IsakaM asamattanti attho bhagavato hi samIpaTThAnaM muJcitvA sabbo gijjhakUTavihAro tena obhaasito| tenAha "candimA viyA"tiAdi / devasabhAvaNNanA 294. ratanamattakaNNikarukkhanissandenAti ratanappamANarukkhamayakUTadAnapuJjanissandena, tassa vA puJassa nissandaphalabhAvena / nibbattasabhAyanti samuTThitaupaTThAnasAlAyaM / maNimayAti pdumraagaadimnnimyaa| ANiyoti thambhatulAsaGghATakAdIsu vALarUpAdisaGghATanakaANiyo / gandhabbarAjAti gandhabbakAyikAnaM devatAnaM raajaa| ye tAvatiMsAnaM AsannavAsino cAtumahArAjikA devA, te purato karonto "dIsu devalokesu devatA purato katvA nisino"ti vutto| sesesupi tIsu ThAnesu eseva nayo / 200 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6.294-294) devasabhAvaNNanA 201 nAgarAjAti nAgAnaM adhipati, na pana sayaM nAgajAtiko / Asati nisIdati etthAti AsanaM, nisajjaTThAnanti Aha "nisIdituM okAso"ti / "etthA"ti padaM nipAtamattaM, etthAti vA etasmiM pAThe / atthuddhAranayena vattabbaM pubbe vuttaM catubbidhameva / tAvatisA, ekacce ca cAtumahArAjikA yathAladdhAya sampattiyA thAvarabhAvAya, AyatiM sodhanAya ca paJca sIlAni rakkhanti, te tassa visodhanatthaM pavAraNAsaGgahaM karonti / tena vuttaM "mahApavAraNAyA"tiAdi / vassasahassanti manussagaNanAya vassasahassaM | pannapalAsoti ptitptto| khArakajAtoti jAtakhuddakamakuLo / ye hi nIlapattakA ativiya khuddakA makuLA, te "khArakA''ti vuccnti| jAlakajAtoti tehiyeva khuddakamakuLehi jAtajAlako sabbaso jAlo viya jaato| keci pana "jAlakajAtoti ekajAlo viya jAto"ti atthaM vadanti / pArichattako kira khArakaggahaNakAle sabbatthakameva pallaviko hoti, te cassa pallavA pabhassarapavALavaNNasamujjalA honti, tena so sabbaso samujjalanto tiTThati / kuTumalakajAtoti saJjAtamahAmakuLo / korakajAtoti saJjAtasUcibhedo sampati vikasamAnAvattho | sabbapAliphulloti sabbaso phullitviksito| kantanakavAtoti devAnaM puJakammapaccayA pupphAnaM chindanakavAto / kantatIti chindati / sampaTicchanakavAtoti chinnAnaM chinnAnaM pupphAnaM smpttiggnnhnkvaato| naccantoti nAnAvidhabhattiM sannivesavasena naccanaM kronto| aJataradevatAnanti nAmagottavasena appaJAtadevatAnaM / reNuvaTTIti reNusaGghAto / kaNNikaM AhaccAti sudhammAya kUTaM AhantvA / aTTha divaseti paJcamiyA saddhiM pakkhe cattAro divase sandhAya vuttaM / yathAvuttesu aTThasu divasesu dhammassavanaM nibaddhaM tadA pavattatIti tato ajhadA kAritaM sandhAyAha "akAladhammassavanaM kArita"nti / cetiye chattassa heTThA kAtabbavedikA chttvedikaa| cetiyaM parikkhipitvA padakkhiNakaraNaTTAnaM antokatvA kAtabbavedikA puttvedikaa| cetiyassa kucchiM 201 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (6.295-296) parikkhipitvA taM sambandhameva katvA kAtabbavedikA kucchivedikaa| sIharUpapAdakaM AsanaM siihaasnN| ubhosu passesu sIharUpayuttaM sopAnaM sIhasopAnaM / attamanA honti aniyaamnkbhaavto| tenevAha "mahApuJa purakkhatvA"tiAdi / pavAraNAsaGgahatthAya sannipatitAti veditabbA "tadahuposathe pannarase pavAraNAya puNNAya puNNamAya rattiyA"ti (dI0 ni0 2.294) vacanato / 295. navahi kAraNehIti "itipi so bhagavA araha"ntiAdinA (dI0 ni0 1.157, 255) vuttehi arahattAdIhi navahi buddhAnubhAvadIpanehi kAraNehi / dhammassa cAti ettha ca-saddo avuttasamuccayatthoti tena sampiNDitamatthaM dassento "ujuppaTipannatAdibhedaM saGghassa ca suppaTipatti"nti Aha / aTThayathAbhuccavaNNanA 296. yathA anantameva AnaJcaM, bhisakkameva bhesajjaM, evaM yathAbhUtA eva yathAbhuccAti pALiyaM vuttanti Aha "yathAbhucceti yathAbhUte"ti / vaNNetabbato kittetabbato vaNNA, gunnaa| kathaM paTipannoti hetuavatthAyaM, phalaavatthAyaM, sattAnaM upakArA vatthAyanti tIsupi avatthAsu lokanAthassa bahujanahitAya paTipattiyA kathetukamyatApucchA / tathA hi naM Adito paTThAya yAva pariyosAnA saGkepeneva dassento "dIpaGkarapAdamUle"tiAdimAha / tattha abhinIharamAnoti abhinIhAraM karonto / yaM panettha mahAbhinIhAre, pAramIsu ca vattabdha, taM brahmajAlaTIkAyaM (dI0 ni0 TI0 1.7) vuttaM evAti tattha vuttanayeneva veditabbaM / "khantivAditApasakAle"tiAdi (jA0 1.khantIvAdIjAtaka) hetuavatthAyameva anaJasAdhAraNAya sudukkarAya bahujanahitAya paTipattiyA vibhAvanaM / yathAdhippetaM hitasukhaM yAya kiriyAya vinA na ijjhati, sApi tadatthA evAti dassetuM "tusitapure yAvatAyukaM tidvantopI"tiAdi vuttaM / dhammacakkappavattanAdi (saM0 ni0 3.5.1081; mahAva0 13; paTi0 ma0 3.30) pana nibbattitA bahujanahitAya paTipatti / AyusaGghArossajjanampi "ettakaM kAlaM tiTThAmI"ti pavattiyA bahujanahitAya paTipatti / anupAdisesAya nibbAnadhAtuyA parinibbAnavasena 202 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6.296-296) aTThayathAbhuccavaNNanA bahujanahita paTipatti / tenAha "yAvassA "tiAdi / sepadAnIti "bahujanasukhAyA "tiAdIni padAni / pacchimanti " atthAya hitAya sukhAyA " ti padattayaM / purimassAti tato purimassa padattayassa / atthoti atthaniddeso / yadipi atItenaGgena samannAgatA satthAro ahesuM, tepi pana buddhA evAti atha amhAkaM satthA anaJJati Aha "atItepi buddhato aJyaM na samanupassAmA ''ti / yathA ca atIte, evaM anAgate cAti ayamattho nayato labbhatIti katvA vuttaM "anAgatepi na samanupassAmA "ti / sakko pana devarAjA tamatthaM atthApannameva katvA "na panetarahi " iccevAha / kiM sakko kathetIti vicAretvAti "neva atItaMse samanupassamA 'ti vadanto sakko kiM kathetI"ti vicAraNaM samuTTapetvA / yasmA atIte buddhA ahesuM, anAgate bhavissantIti nAyamattho sakkena devarAjena pariJAto, te pana buddhasAmaJJena amhAkaM bhagavatA saddhiM gahetvA etarahi aJJassa sabbena sabbaM abhAvato tathA vRttanti dassetuM " etarahI "tiAdi vRttaM / svAkkhAtAdInIti svAkkhAtapadAdIni / kusalAdInIti "idaM kusala "ntiAdIni padAni / 203 gaGgAyamunAnaM asamAgamaTThAne udakaM bhinnavaNNaM hontampi samAgamaTThAne abhinnavaNaM evAti Aha "vaNNenapi saMsandati sametIti / tattha kira gaGgodakasadisameva yamunodakaM / yathA nibbAnaM kenaci kilesena anupakkiliTThatAya parisuddhaM evaM nibbAnagAminipaTipadApi kenaci kilesena anupakkiliTThatAya parisuddhAva icchitabbA / tenAha " na hI "tiAdi / yena parisuddhatthena nibbAnassa, nibbAnagAminiyA paTipadAya ca AkAsUpamatA, so kenaci anupalepo, anupakkileso cAti Aha " AkAsampi alaggaM parisuddha "nti / idAni matthaM nidassanena vibhUtaM katvA dassetuM "candimasUriyAna "ntiAdi vRttaM / saMsandati yujjati paTipajjitabbatApaTipajjanehi aJJamaJJAnucchavikatAya / paTipadAya ThitAnanti paTipadaM maggapaTipattiM paTipajjamAnAnaM / vusitavatanti brahmacariyavAsaM vusitavantAnaM etesaM / laddhasahAyoti etAsaM paTipadAnaM vasena laddhasahAyo / tattha tattha sAvakehi satthu kAtabbakicce / idaM pana " adutiyo 'tiAdi suttantare AgatavacanaM aJjehi asadisaTTena vuttaM na yathAvuttasahAyAbhAvato / apanujjAti apanIya vivajjetvA / " apanujjA" ti ca antogadhAvadhAraNaM idaM vacanaM ekantikattA tassa apanodassAti vRttaM "apanujjevA "ti / 203 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (6.296-296) labbhatIti lAbho, so pana ukkaMsagativijAnanena sAtisayo, vipulo eva ca idhAdhippetoti Aha "mahAlAbho uppatro"ti / ussanapujJanissandasamuppannoti yathAvuttakAlaM sambhatasuvipulauLAratarapuJAbhisandato nibbatto / 'ime nibbattA, ito paraM mayhaM okAso natthI''ti ussAhajAto viya uparUpari vaDDamAno udapAdi / sabbadisAsu hi yamakamahAmegho uTThahitvA mahAmeghaM viya sabbapAramiyo "ekasmiM attabhAve vipAkaM dassAmA''ti sampiNDitA viya bhagavato idaM lAbhasakkArasilokaM nibbattayiMsu, tato annapAnavatthayAnamAlAgandhavilepanAdihatthA khattiyabrAhmaNAdayo upagantvA "kahaM buddho, kahaM bhagavA, kahaM devadevo, kahaM narAsabho, kahaM purisasIho''ti bhagavantaM pariyesanti, sakaTasatehipi paccaye AharitvA okAsaM alabhamAnA samantA gAvutappamANampi sakaTadhurena sakaTadhuraM Ahacca tiThThanti ceva anubandhanti ca andhakavindabrAhmaNAdayo viy| sabbaM khandhake, tesu tesu ca suttesu Agatanayena veditabbaM / tenAha "lAbhasakkAro mahogho viyA"tiAdi / paTipATibhattanti bahUsu anupaTipATiyA dAtabba bhattaM / "dAnaM dassAmA''ti AhaTapaTipATikAya udvitesu matthakaM patto anaJasAdhAraNattA tassa dAnassa / upAyaM Acikkhi nAgarAnaM asakkuNeyyarUpena dAnaM dApetuM / sAlakalyANirukkhA rAjapariggahA ajehi asAdhAraNA, tasmA tesaM padarehi maNDapo kArito, hatthino ca rAjabhaNDabhUtA nAgarehi na sakkA laddhanti tehi chattaM dhArApitaM, tathA khattiyadhItAhi veyyAvaccaM kAritaM / "paJca AsanasatAnI"ti idaM sAlakalyANimaNDape paJatte sandhAya vuttaM, tato bahi pana bahUni paJattAni ahesuM / catujjAtiyagandhaM pisati buddhappamukhassa saGghassa pUjanatthaJceva pattassa ubbaTanatthaJca / udakanti pattadhovanaudakaM / anagdhAni ahesuM anaggharatanAbhisaGkatattA / sattadhA muddhA phalissati anaadrkaarnnaadinaa| kALaM olokessAmIti kALaM evaM anupekkhissAmi, tassa uppajjanakaM anatthaM pariharissAmIti attho / kadariyAti thaddhamaccharino pucakammavimukhA / devalokaM na vajanti pucassa akatattA, maccharibhAvena ca pApassa psutttaa| bAlAti duccintitacintanAdinA bAlalakSaNayuttA / nappasaMsanti dAnaM pasaMsitumpi na visahanti / dhIroti dhItisampanno uLArapajho parehi kataM 204 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6.296-296) aTThayathAbhuccavaNNanA 205 dAnaM anumodamAnopi, teneva kAyikacetasikasukhasamajhI hoti / daanaanumodnenev| sukhI paratthAti paraloke vararojo nAma tasmiM kAle eko khattiyo, tassa vrrojss| anavajja...pe0... phaleyya abhUtavAdibhAvatoti adhippAyo / atirekapadasahassena tiMsAdhikena aDDateyyagAthAsatena vaNNameva kathesi rUpappasannatAya ca / yAva maJne khattiyAti ettha yAvAti avadhiparicchedavacanaM, abreti nipAtamattaM, yAva khattiyA khattiye avadhiM katvA sabbe devamanussAti adhippAyo / tenAha "khattiyA brAhmaNA"tiAdi / madapamattoti lAbhasakkArasilokamadena pamatto ceva tadanvayena pamAdena pamatto ca hutvA / tadanvayamevAti tadanugatameva / vAcA...pe0... sametIti vacIkammakAyakammAni aJjamajaM aviruddhAni, aJadatthu saMsandanti / ajA eva migAti ajAmigA, te ajaamige| tiNNavicikiccho sabbaso atikkantavicikicchAkantAro / nanu ca sabbepi sotApannA tiNNavicikicchA, vigatakathaMkathA ca? saccametaM, idaM pana na tAdisaM tiNNavicikicchataM sandhAya vuttaM, atha kho sabbasmiM jJeyyadhamme sabbAkArAvabodhasaGghAtasanniTThAnavasena sabbaso nirAkataM sandhAyAti dassento "yathA hI"ti AdimAha / ussannussannattAti paroparabhAvato, ayaJca attho bhagavato anekadhAtunAnAdhAtujANabalenapi ijjhti| sabbattha vigatakathaMkatho sbbdssaavibhaavto| sabbesaM paramatthadhammAnaM saccAbhisamayavasena paTividdhattA vuttaM "vohAravasenA"ti vA nAmagottAdivasenAti attho / pariyositasaGkapyoti sabbaso niTTitamanoratho / nanu ca ariyamaggena pariyositasaGkappatA nAma soLasakiccasiddhiyA katakaraNIyabhAvena, na sabbajeyyadhammAvabodhenAti codanaM sandhAyAha "pubbe annussutesuu"tiaadi| sAvakAnaM sAvakapAramiJANaM viya, hi paccekabuddhAnaM paccekabodhijANaM viya ca sammAsambuddhAnaM sabbaJjataJANaM catusaccAbhisambodhapubbakamevAti / ananussutesUti na anussutesu / sAmanti sayameva / padadvayenApi parato ghosena vinAti dasseti / tatthAti nimittatthe bhummaM, saccAbhisambodhanimittanti attho / saccAbhisambodho ca 205 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (6.297-304) aggamaggavasenAti daTThabbaM / balesu ca vasIbhAvanti dasannaM balaJANAnaM yathAruci pavatti / jAtattA jAtAti sammAsambuddhe vadati / 297. tattha tattha rAjadhAniAdike nibaddhavAsaM vsnto| tIsu maNDalesu yathAkAlaM cArikaM crnto| 298. assAti phalassa / tanti kAraNaM / dvinnampi ekato uppattiyA kAraNaM natthi, pageva tiNNaM, catunnaM vaati| "ettha cA"tiAdi "ekissA lokadhAtuyA''ti vuttalokadhAtuyA pamANaparicchedadassanatthaM AraddhaM / yAvatAti yattakena ThAnena / pariharantIti sineruM parikkhipantA parivattanti / disAti disAsu, bhummatthe etaM paccattavacanaM / bhanti dibbanti / virocanAti obhAsantA, virocanA vA sobhamAnA candimasUriyA bhanti, tato eva disA ca bhnti| tAva sahassadhAti tattako shssloko| ettakanti imaM cakkavALaM majjhe katvA iminAva saddhiM cakkavALaM dasasahassaM / yaM panettha vattabbaM, taM mahApadAnavaNNanAyaM vuttameva / na pacAyatIti tIsu piTakesu anAgatattA / sanakumArakathAvaNNanA 300. vaNNenAti rUpasampattiyA / suvidheyyattA taM anAmasitvA yasasadasseva atthamAha / alaGkAraparivArenAti alaGkArena ca parivArena ca / puJjasiriyAti punyjiddhiyaa| 301. sampasAdaneti smpsaadjnne| saMpubbo khA-saddo jAnanattho "saGkhAyetaM paTisevatI"tiAdIsu (ma0 ni0 2.168) viyAti Aha "jAnitvA modAmA"ti | govindabrAhmaNavatthuvaNNanA 304. yAva dIgharattanti yAva parimANato, aparimitakAlaparidIpanametanti Aha "ettakanti...pe0... aticirrtt"nti| mahApaJjova so bhagavAti tena brahmanA 206 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6.305-307) rajjasaMvibhajanavaNNanA 207 anumatipucchAvasena devAnaM vuttanti dassento "mahApova so bhgvaa| noti kathaM tumhe maJathA"ti Aha / sayamevetaM pa'haM byAkAtukAmo "bhUtapubbaM bho''ti AdiM AhAti smbndho| evaM pana byAkarontena atthato ayampi attho vutto nAma hotIti dassento "anacchariyameta"nti aadimaah| tiNNaM mArAnanti kilesAbhisaGghAradevaputtamArAnaM / "anacchariyametanti vuttamevatthaM nigamanavasena "kimettha acchariya"nti punapi vuttaM / ro diTThadhammikasamparAyikaatthAnaM puro dhAnato pure pure saMvidhAnato purohitoti Aha "sabbakiccAni anusaasnpurohito"ti| govindiyAbhisekenAti govindassa ThAne ThapanAbhisekena / taM kira tassa brAhmaNassa kulaparamparAgataM ThAnantaraM / jotitattAti AvudhAnaM jotitttaa| pAlanasamatthatAyAti raJo, aparimitassa ca sattakAyassa anatthato paripAlanasamatthatAya / sammA vossajjitvAti suTu tassevAgAravabhAvena vissajjitvA niyyAtetvA / taM tamatthaM kiccaM passatIti atthdso| 305. bhavanaM vaDDanaM bhavo, bhavati etenAti vA bhavo, vaDDikAraNaM sandhivasena ma-kArAgamo, o-kArassa ca a-kArAdesaM katvA "bhavamatthU"ti vuttaM / bhavantaM jotipAlanti pana sAmiatthe upayogavacananti Aha "bhoto"ti / mA paccabyAhAsIti mA paTikkhipIti attho| so pana paTikkhepo paTivacanaM hotIti Aha "mA paTibyAhAsI"ti | abhisambhosIti kammantAnaM saMvidhAne samattho hotIti Aha "saMvidahitvA"ti / bhavAbhavaM, paJaJca vindi paTilabhIti govindo, mahanto govindo mhaagovindo| "go"ti hi paJjAyetaM adhivacanaM gacchati atthe bujjhatIti / rajjasaMvibhajanavaNNanA 306. ekapitikA vemAtukA knitttthbhaatro| ayaM abhisittoti ayaM reNu rAjakumAro pitu accayena rajje abhisitto| rAjakArakAti rAjaputtaM rajje ptitttthaapetaaro| 307. madentIti madanIyAti kattusAdhanataM dassento "madakarA"ti Aha / madakaraNaM pana pamAdassa visesakAraNanti vuttaM "pamAdakarA"ti / 207 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (6.308-317) 308. reNussa rajjasamIpe dasagAvutamattavitthatAni hutvA aparabhAge tiyojanasataM vitthatattA sabbAni cha rajjAni sakaTamukhAni ptttthpesi| vitAnasadisaM caturassabhAvato / 310. sahAti gAthAya padaparipUraNatthaM vuttaM / tassa atthaM dassento "teneva sahA"ti Aha / sahAti vA avinAbhAvatthe nipAto, so saha AsuM satta bhAradhAti yojetabbo, tena te desantare vasantA vicittena sahabhAvino avinAbhAvinoti dIpeti / rajjabhAraM dhArenti attani Aropenti vahantIti bhaardhaa| paThamabhANavAravaNNanA nihitA | kittisaddaanbhuggamanavaNNanA 311. anupurohite ThapesIti anupurohite katvA Thapesi, anupurohite vA ThAne Thapesi / tisavanaM karonte sandhAya "divasassa tikkhattu"nti vuttaM / dvIsu sandhIsu savanaM karonte sandhAya "sAyaM, pAto vA"ti vuttaM / tato paTThAyAti vatacariyaM matthakaM pApetvA nhAtakAlato pbhuti| ___ 312. abhiuggacchIti udyahi udapAdi / acintetvAti "kathaM kho ahaM brahmanA saddhiM manteyya"nti acintetvA evaM cittampi anuppaadetvaa| tena samAgamanasseva abhAvato amntetvaa| taM disvAti taM karuNAbrahmavihArabhAvanaM brahmadassanUpAyaM disvA ANacakkhunA / 313. evanti evaM raJo ArocetvA paTisallAnaM upagate / sabbatthAti sabbesu channaM khattiyAnaM, sattannaM brAhmaNamahAsAlAnaM, sattannaM nATakasatAnaM, cattArIsAya ca bhariyAnaM aapucchnvaaresu| 316. sAdisiyoti jAtiyA sAdisiyoti Aha "samavaNNA samajAtikA'ti / 317. santhAgAranti jhAnamanasikArena bahi visaTavitakkavUpasamanena cittassa 208 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6.318-319) brahmanAsAkacchAvaNNanA 209 santhambhanaM agAraM, jhAnasAlanti attho| gahitAvAti bhAvanAnuyogena mahAsattena attano cittasantAne uppAdanavasena gahitA eva / natthi jhAneneva vikkhmbhitttaa| visesato hissa karuNAya bhAvitattA anabhirati ukkaNThanA natthi, mettAya bhAvitattA bhayaparitassanA nthi| ukkaNThanAti pana brahmadassane ussukkaM, paritassanAti tadabhipatthanAti Aha "brahmano pnaa"tiaadi| brahmanAsAkacchAvaNNanA 318. cittutrAsoti cittassa utrAsanamattaM / kathanti sattanikAyanivAsaTThAnanAmagottAdInaM vasena kena pakArena / tenAha "ki"ntiAdi / soti ye te panakanasanantabandhasatanasanakumArakAlanAmakA loke pAkaTA paJAtA brahmAno, tesu sanaDDumAro nAmAhanti dasseti / agyanti garuDAniyAnaM dAtabbaMAhAraM / madhusAkanti madhurAhAraM, yaM kiJci atithino dAtabbaM AhAraM upacAravasena evaM vadati / tenAha "madhusAkaM panA"tiAdi / pucchAmAti nimantanavasena pucchAma / ___319. mahAsatto cattAro brahmavihAre bhAvetvA Thitopi tesu "brahmasahabyatAya maggo'"ti anibbematikatAya "kavI"ti avoc| keci pana "tapokammena parikkhINasarIratAya, brahmasamAgamena bhayAdisamuppattiyA ca paTiladdhamattehi brahmavihArehi parihIno ahosi, tasmA avikkhambhitavicikicchatAya 'kaGghI'ti avocA''ti vadanti / parassa vediyA viditA paravediyA, te pana tassa pAkaTA vibhUtAti Aha "parassa pAkaTesu paravediyesU"ti / tattha kAraNamAha "parena sayaM abhisaGghatattA'ti / mamAti kammaM mamaMkAro, mamattanti Aha "idaM mama...pe0... taha"nti / "mama''nti karoti etenAti hi mamaMkAro, tathApavattA taNhA / manujesUti niddhAraNe bhummaM, na visayeti Aha "manujesu yo kocI"ti | "ekodibhUto"ti padassa bhAvatthaM tAva dassento "ekIbhUto''ti vatvA puna taM vivaranto "eko tidvanto eko nisIdanto"ti Aha / tAdisoti eko hutvA pavattanako / bhUtoti jaato| jhAne adhimutti nAma tasmiM nibbattite, anibbattite kuto adhimuttIti Aha "jhAnaM nibbattetvAti attho"ti| vissagandho nAma kodhAdikilesaparibhAvanAti tesaM 209 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (6.320-320) vikkhambhanena vissgndhvirhito| vivekavAsakaruNAbrahmavihArAdidhammesu / etesu dhammasUti pabbajjAnaM 320. avidvAti na viditvaa| AvaritAti kusalAnaM uttarimanussadhammAnaM uppattinivAraNena aavritaa| pUtikAti byApannacittatAdinA puutibhuutaa| kilesavasena duggandhaM vissagandhaM vaayti| nirayAdiapAyesu nibbattanasIlatAya ApAyikAti Aha "apaayuupgaa"ti| corAdIhi upaddutassa pavisitukAmassa pAkArakavATaparikhAdIhi viya nagaraM kodhAdIhi nivuto pihito brahmaloko assAti nivutbrhmloko| pucchati "kenAvaTA''ti vadanto / ___ musAvAdova mosavajjaM yathA bhisakkameva bhesajjaM / kujjhanaM dussanaM / diTThAdIsu adiTThAdivAditAvasena paresaM visaMvAdanaM prvisNvaadnN| sadisaM patirUpaM dassetvA palobhanaM sadisaM dassetvA vnycnN| mittAnaM vihiMsanaM mettibhedo mittdubbhnN| daLahamaccharitA thddhmcchriyN| attani vijjamAnaM nihInataM, sadisataM vA atikkamitvA mnynN| paresaM sampattiyA asahanaM khIyanaM / attasampattiyA nigUhanavasena, parehi sAdhAraNabhAvAsahanavasena ca vividhA icchA ruci etassAti vivicchaa| kadariyatAya mudukaM macchariyaM / yattha katthacIti sakasantake, parasantake, hInAtike cAti yattha katthaci ArammaNe | lubbhanaM ArammaNassa gahaNaM abhigijjhanaM / majjanaM seyyAdivasena madanaM smpggho| mumhanaM ArammaNassa anavabodho / etesUti etesu yathAvuttesu kodhAdIsu sattasantAnassa kilissanato vibAdhanato, upatApanato ca kilesasaJjitesu pApadhammasu / yuttA payuttA sampayuttA avirhitaa| ettha cAyaM brahmA mahAsattena Amagandhe supuTTho attano yathAupaDite pApadhamme cuddasahi padehi vibhajitvA kathesi, te pana tAdisaM pavattivisesaM upAdAya vuttApi keci puna vuttA, Amagandhasutte (su0 ni0 242) pana vuttApi keci idha sabbaso na vuttA, evaM santepi lakkhaNahAranayena, tadekaTThatAya vA tesaM pettha sAho dtttthbbo| tenAha "idaM pana sutta"ntiAdi / tattha Amagandhasuttena dIpetvAti idha sarUpato avutte Amagandhepi vuttehi ekalakkhaNatAdinA Amagandhasuttena pakAsetvA kathetabbaM tattha nesaM sarUpato kathitattA / Amagandhasuttampi iminA dIpetabbaM idha vuttAnampi kesaJci AmagandhAnaM tattha avuttabhAvato / yasmA Amagandhasutte vuttApi AmagandhA atthato idha saGgahaM samosaraNaM gacchanti, tasmA idha vutte pariharaNavasena dassentena yasmA cettha keci abhidhammanayena akilesasabhAvApi 210 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6.321-323) reNurAjaAmantanAvaNNanA 211 sattasantAnassa vibAdhanaThUna "kilesA''ti vattabbataM arahanti, tasmA "cuddasasu kilesesU"ti vuttaM / nimmAdaM milApanaM khepananti Aha "nimmAdetabbA pahAtabbA"ti / buddhatantIti buddhabhAvInaM paveNI, buddhabhAvinopi "buddhA"ti vuccanti yathA "agamA rAjagahaM buddho''ti / mahApurisassa daLhIkammaM katvAti mahApurisassa "pabbajissAmaha''nti pavattacittuppAdassa daLhIkammaM ktvaa| reNurAjaAmantanAvaNNanA 321. mama manaM haritvAti mama cittaM apanetvA tassa vasena avattitvA / ekIbhAvaM upagantvA vutthassAti kAyavivekaparibrUhanena ekIbhAvaM upagantvA tapokammavasena vutthassa | kusapattehi paritthatoti barihisehi vediyA samantato santharito / akAcoti vaNo vaNasadisakhaNDiccavirahito / tenAha "akakkaso"ti / chakhattiyaAmantanAvaNNanA 322. sikkheyyAmAti sikkhApeyyAma, sikkhApanaJcettha asthibhAvApAdananti Aha "upalApeyyAmA"ti / 323. yassa vIriyArambhassa, khantibalassa ca abhAvena pabbajitAnaM samaNadhammo paripuNNo, parisuddho ca na hoti, tesu vIriyArambhakhantibalesu te te niyojetuM "Arambhavho"tiAdi vuttaM / karuNAjhAnamaggoti karuNAjhAnasaGkhAto maggo / ujumaggoti brahmalokagamane ujubhUto mggo| anuttaroti seTTho brhmvihaarsbhaavto| tenAha "uttamamaggo nAmA"ti / sanbhi rakkhito sAdhUhi yathA parihAni na hoti, evaM paTipakkhadUrIkaraNena rakkhito gopito / "saddhammo sabbhi vakkhito"ti keci paThanti, tesaM saparahitasAdhanena sAdhUhi buddhAdIhi kathito paveditoti attho / 211 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (6.324-330) taGkhaNaviddhaMsanadhammanti yasmiM khaNe virodhidhammasamAyogo, tasmiMyeva khaNe vinassanasabhAvaM, yo vA so gamanassAdAnaM devaputtAnaM helRpariyena paTimukhaM dhAvantAnaM sirasi, pAde ca baddhakhuradhArAsamAgamanatopi sIghataratAya atiittaro pavattikkhaNo, teneva vinassanasabhAvaM / tassa jIvitassa / gatinti nihU~ / mantAyanti manteyyanti vuttaM hotIti Aha "mantetabba"nti / karaNatthe vA bhummanti "mantAya"nti idaM bhummaM karaNatthe daTThabbaM yathA "JAtAya''nti / sabbapalibodheti sabbepi kusalakiriyAya vibandhe uparodhe / brAhmaNamahAsAlAdInaM AmantanAvaNNanA 324. appesakkhAti appAnubhAvAti Aha "pabbajitakAlato paTThAyA"tiAdi | cakkavatti rAjA viya sambhAvito / mahAgovindapabbajjAvaNNanA 328. samApattInaM AjAnanaM nAma attapaccakkhatA, sacchikiriyAti Aha "na sakkhiMsu nibbattetu"nti / 329. iminAti "sarAmaha''nti iminA padena / "sarAmaha''nti hi vadantena bhagavato mahAbrahmanA kathitaM "tatheva ta''nti bhagavatA paTiJAtameva jAtanti / na vaTTe nibindanatthAya catusaccakammaTThAnakathAya abhaavto| asati pana vaTTe nibbidAya virAgAnaM asambhavo evAti Aha "na virAgAyA"tiAdi / ekantameva vaTTe nibindanatthAya anekAkAravokAravaTTe aadiinvvibhaavnto| __ "nibbidAyA"ti iminA padena vipassanA vuttaa| esa nayo sesesupi / vavatthAnakathAti vipassanAmagganibbAnAnaM taMtaMpadehi vavatthapetvA kathA / ayamettha nippariyAyakathAti Aha "pariyAyena panA"tiAdi / 330. paripUretunti bhAvanApAripUrivasena paripuNNe kAtuM, nibbattetunti attho / 212 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6.330-330) mahAgovindapabbajjAvaNNanA 213 brahmacariyaciNNakulaputtAnanti ciNNamaggabrahmacariyAnaM arahattanikUTena desanaM nitttthpesi| kulaputtAnanti ukkaTThaniddesena abhinandanaM nAma sampaTicchanaM "abhinandanti Agata"ntiAdIsu viya, taJcettha atthato cittassa attamanatAti Aha "cittena sampaTicchanto abhinanditvA"ti / "sAdhu sAdhU''ti vAcAya sampahaMsanA anumodanAti Aha "vAcAya sampahaMsamAno anumoditvA"ti / mahAgovindasuttavaNNanAya liintthppkaasnaa| 213 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. mahAsamayasuttavaNNanA nidAnavaNNanA 331. udAnanti raJA okkAkena jAtisambhedaparihAranimittaM pavattitaM udAnaM ptticc| ekopi janapado ruLhisadena "sakkA"ti buccatIti ettha yaM vattabbaM, taM mahAnidAnavaNNanAyaM vuttanayena veditabbaM / aropiteti kenaci aropite / ___ AvaraNenAti setunA / bandhApetvAti paMsupalAsapAsANamattikAkhaNDAdIhi ALiM thiraM kArApetvA / "jAti ghaTTetvA kalahaM vaDDayiMsUti saGkepena "koliyakammakarA vadantI"tiAdi vuttaM / vuttamatthaM pAkaTataraM kAtuM tINi jAtakAnIti phandanajAtakapathavIundriyajAtakalaTukikajAtakAni dve jAtakAnIti rukkhadhamma vaTTakajAtakAni / tenAti bhagavatA | kalahakAraNabhAvoti kalahakAraNassa asthibhAvo | aTThAneti akAraNe | ve katvAti virodhaM uppAdetvA / "kuThArihattho puriso''tiAdinA phandanajAtakaM kthesi| "duddubhAyati bhaddante"tiAdinA pathavIundriyajAtakaM kthesi| "vandAmi taM kuJjarA'"tiAdinA laTukikajAtakaM kthesi| 214 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7.331-331) nidAnavaNNanA 215 "sAdhU sambahulA AtI; api rukkhA araJajA / vAto vahati ekaTTe, brahantampi vanappati"nti / / - AdinA rukkhadhammajAtakaM kthesi| "sammodamAnA gacchanti, jAlaM AdAya pakkhino / yadA te vivadissanti, tadA ehinti me vasa"nti / / AdinA vaTTakajAtakaM kthesi| "attadaNDA bhayaM jAtaM, janaM passatha medhagaM / saMvegaM kittayissAmi, yathA saMvijitaM mayA'ti / / (su0 ni0 1.941) AdinA attadaNDasuttaM kthesi| taMtaMpalobhanakiriyA kAyavAcAhi parakkamantiyo "ukkaNThantU"ti sAsanaM pesenti| kuNAladaheti kuNAladahatIre ptidvaay| pucchitapucchitaM kathesi (jA0 2.kuNAlajAtaka) "anukkamena kuNAlasakuNarAjassa pucchanappasaGgena kuNAlajAtakaM kathessAmI''ti / anabhiratiM vinodesi itthInaM dosadassanamukhena kAmAnaM AdInavokArasaMkilesavibhAvanena / kosajjaM vidhamitvA purisathAmaparibrUhanena "uttamapurisasadisehi no bhavituM vadRtI"ti uppnncittaa| avissaTThakammantAti arativinodanato paTThAya avissaTThasamaNakammantA, aparicattakammaTThAnAti attho / nisIdituM vaTTatIti bhagavA cintesIti yojanA / paduminiyanti padumassare / vikasiMsu guNagaNavibodhena / "ayaM imassa...pe0... na kathesI"ti iminA sabbepi te bhikkhU tAvadeva paTipATiyA AgatattA aJamaJassa 215 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (7.331-331) lajjamAnA attanA paTividdhavisesaM "khINAsavAna"ntiAdinA tattha kAraNamAha / bhagavato nArocesunti dasseti / osIdamatteti bhagavato santikaM upgtmtte| ariyamaNDaleti ariyasamUhe / pAcInayugandharaparikkhepatoti yugandharapabbatassa pAcInaparikkhepato, na bAhirakehi uccmaanudypbbtto| rAmaNeyyakadassanatyanti buddhappAdapaTimaNDitattA visesato ramaNIyassa lokassa ramaNIyabhAvadassanatthaM / ullacitvAti uTThahitvA / evarUpe khaNe laye muhutteti yathAvutte candamaNDalassa uhitakkhaNe udvitavelAyaM uThThitamuhutteti uparUpari kAlassa vaDDitabhAvadassanatthaM vuttaM / tathA tesaM bhikkhUnaM jAtiAdivasena bhagavato anurUpaparivAritaM dassento "tatthA"ti aadimaah| samApanadevatAti AsannaTThAne jhAnasamApatti smaapnndevtaa| caliMsUti uTTahiMsu / kosamattaM ThAnaM sddntrN| jambudIpe kira Adito tesaTThimattAni nagarasahassAni uppannAni, tathA dutiyaM, tathA tatiyaM, taM sandhAyAha "tikkhattuM tesaTThiyA nagarasahassesU"ti / te pana sampiNDetvA satasahassato paraM asItisahassAni, navasahassAni ca honti / navanavutiyA doNamukhasatasahassesUti navasatasahassAdhikesu navutisatasahassesu doNamukhesu / doNamukhanti ca mahAnagarassa AyuppattihAnabhUtaM pAdanagaraM vuccati / chanavutiyA paTTanakoTisatasahassesUti chakoTiadhikanavutikoTisatasahassapaTTanesu | tambapaNNidIpAdIsu chapaNNAsAya rtnaakresu| evaM pana nagaradoNimukhapaTTanaratanAkarAdivibhAgena kathanaM taMtaMadhivatthAya vasantInaM devatAnaM bahubhAvadassanatthaM / yadi dasasahassacakkavALesu devatA sannipatitA, atha kasmA pALiyaM "dasahi ca lokadhAtUhI"ti vuttanti Aha "dasasahassa...pe0... adhippetA"ti, tena sahassilokadhAtu idha "ekA lokadhAtU''ti vuttAti veditabbaM / lohapAsAdeti Adito kate lohapAsAde / brahmaloketi heTThime brahmaloke / yadi tA devatA evaM nirantarA, pacchA AgatAnaM okAso eva na bhaveyyAti codanaM sandhAyAha "yathA kho panA"tiAdi / suddhAvAsakAyaM upapannA suddhAvAsakAyikA, tAsaM pana yasmA suddhAvAsabhUmi nivAsaTTAnaM, tasmA vuttaM "suddhAvAsavAsIna"nti / AvAsAti 216 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7.332-332) nidAnavaNNanA 217 AvAsanaTThAnabhUtA, devatA pana orambhAgiyAnaM, itaresaJca saMyojanAnaM samucchindanena suddho AvAso etesanti suddhAvAsA / 332. purathimacakkavALamukhavaTTiyaM otari aJattha okAsaM albhmaano| evaM sesaapi| buddhAnaM abhimukhamaggo buddhviithi| yAva cakkavALA ottharituM ovarituM na skkaa| pahaTabuddhavIthiyAvAti buddhAnaM santikaM upasaGkamantehi tehi devabrahmehi vaLajitavIthiyAva | samiti saGgati sannipAto samayo, mahanto samayo mahAsamayoti Aha "mahAsamUho"ti / pavaddhaM vanaM pavananti Aha "vanasaNDo"ti / devaghaTAti devasamUhA / samAdahaMsUti samAdahitaM lokuttarasamAdhinA suTTha appitaM akaMsu, yathAsamAhitaM pana samAdhinA yojitaM nAma hotIti vuttaM "samAdhinA yojesu"nti / sabbesaM gomuttavavAdInaM dUrasamUhanitattA sabbe...pe0... akrisu| nayati asse etehIti nettAni, yottAni / avIthipaTipannAnaM assAnaM vIthipaTipAdanaM rasmiggahaNena pahotIti "sabbayottAni gahetvA acodento''ti vatvA taM pana acodanaM avAraNaM evAti Aha "acodento avArento"ti / yathA khIlaM bhittiyaM vA bhUmiyaM vA AkoTitaM dunnIharaNaM, yathA ca palighaM nagarappavesanivAraNaM, yathA ca indakhIlaM gambhIranemi sunikhAtaM dunnIharaNaM, evaM rAgAdayo sattasantAnato dunnIharaNA, nibbAnanagarappavesanivAraNA cAti te "khIlaM, palighaM, indakhIla"nti ca vuttaa| taNhAejAya abhAvena anejA paramasantuTThabhAvena cAtuddisattA appaTihatacArikaM crnti| gatAseti gatA eva, na pana gamissanti parinidvitasaraNagamanattAti / lokuttarasaraNagamanaM adhippetanti Aha "nibbematikasaraNagamanena gatA"ti / te hi niyamena apAyabhUmiM na gamissanti, devakAyaJca pripuuressnti| ye pana lokiyena saraNagamanena buddhaM saraNaM gatAse, na te gamissanti apAyabhUmi, sati ca paccayantarasamavAye pahAya mAnusaM dehaM, devakArya paripUressantIti ayamettha attho / 217 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dIghanikAye mahAvaggaTIkA devatAsannipAtavaNNanA 333. etesanti devatAsannipAtAnaM / idAnIti imasmiM kAle / buddhAnanti asaM buddhAnaM abhAvA / cittakallatA cittamaddavaM / kiM pana bhagavatAva mahante devatAsamAgame tesaM nAmagottaM kathetuM sakkAti ? Ama sakkAti dassetuM "buddhA nAma mahantA" tiAdi vRttaM / tattha diTThanti rUpAyatanamAha, sutanti saddAyatanaM, mutanti sampattaggAhiindriyavisayaM gandharasaphoTTabbAyatanaM, vijJAtanti vRttAvasesaM sabbaM jeyyaM, pattanti pariyesitvA, apariyesitvA vA sampattaM pariyesitanti pattaM, appattaM vA pariyiTTaM / anuvicaritaM manasAti kevalaM manasA AlocitaM / katthaci nIlAdivasena vibhattarUpArammaNeti abhidhamme (dha0 sa0 615 ) " nIlaM pItaka "ntiAdinA vibhatte yattha katthaci rUpArammaNe kiJci rUpArammaNaM vA na atthIti yojanA / bherisaddAdivasenAti etthApi eseva nayo / yanti yaM ArammaNaM / etesanti buddhAnaM / idAni yathAvuttamatthaM pALiyA samatthetuM " yathAhA' "tiAdi vRttaM / tadA jAnanakiriyAya apariyositabhAvadassanatthaM " jAnAmI "ti vatvA yasmA yaM kiJci neyyaM nAma, sabbaM taM bhagavatA aJJAtaM nAma natthi, tasmA vuttaM " tamahaM abbhaJJAsi "nti / na olokenti payojanAbhAvato / viparItA "na kammAvaraNena samannAgatA "tiAdinA nayena vRttA / " yassa maGgalA samUhatA " ti ( su0 ni0 362) ArabhitvA "rAgaM vinayetha mAnusesu dibbesu kAmesu cA 'tiAdinA (su0 ni0 363) ca rAganiggahakathAbAhullato sammAparibbAjanIyasuttaM rAgacaritAnaM sappAyaM, "piyamappiyabhUtA kalaha vivAdA paridevasokA sahamaccharA cA" tiAdinA (su0 ni0 869; mahAni0 98) kalahAdayo yato dosato samuhanti, so ca doso yato piyabhAvato, so ca piyabhAvo yato chandato samuTThahanti, iti phalato, kAraNaparamparato ca dose AdInavavibhAvanabAhullato kalahavivAdasuttaM (su0 ni0 869; mahAni0 98) dosacaritAnaM sappAyaM - 44 'appaJhi etaM na alaM samAya, duve vivAdassa phalAni brUmi | ( 7.333-333) 218 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7.333-333) devatAsannipAtavaNNanA 219 etampi disvA na vivAdayetha, khemAbhipassaM avivAdabhUmi"nti / / (su0 ni0 902; mahAni0 131) AdinA nayena sammohavidhamanato, pAparibrUhanato ca mahAvyUhasuttaM mohacaritAnaM sappAyaM - "parassa ce dhammaM anAnujAnaM, bAlo, mago hoti nihiinpnyo| sabbeva bAlA sunihInapaJjA, sabbevime diTThiparibbasAnAti / / (su0 ni0 886; mahAni0 115) AdinA nayena sandiviparAmAsitApanayanamukhena savisayesu didviggahaNesu visaTavitakkavicchindanavasena pavattattA cULavyUhasuttaM vitakkacaritAnaM sappAyaM - "mUlaM papaJcasaGkhAya (iti bhagavA), ___mantA asmIti sabbaM uparundhe / yA kAci taNhA ajjhattaM, ___ tAsaM vinayA sadA sato sikkhe'ti / / (su0 ni0 922; mahAni0 151) papaJcasaGkAya mUlaM avijjAdikilesajAtaM asmIti pavattamAnaJcAti sabbaM mantA paJjAya uparundheyya | yA kAci ajjhattaM rUpataNhAdibhedA taNhA uppajjeyya, tAsaM vinayA vUpasamAya sadA sato upaTThitassati hutvA sikkheyyAti evamAdi upadesassa saddhova bhAjanaM / tassa hi so atthAvahoti tuvaTTakasuttaM saddhAcaritAnaM sappAyaM "vItataNho purA bhedA (iti bhagavA), pubbmntmnissito| 219 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (7.333-333) vemajjhe nupasaGkhyyo , tassa natthi purakkhata''nti / / (su0 ni0 855; mahAni0 yo sarIrabhedato pubbeva pahInataNho, tato eva atItaddhasaJjitaM purimakoTThAsaM taNhAnissayena anissito, vemajjhe paccuppannepi addhani "ratto''tiAdinA upasaGghAtabbo, tassa arahato taNhAdiTThipurakkhArAnaM abhAvA anAgate addhani kiJci purakkhataM natthIti AdinA evaM gambhIrakathAbAhullato pUrAbhedasuttaM (su0 ni0 855; mahAni0 84) buddhicaritAnaM sappAyanti katvA vuttaM "atha nesaM sappAyaM ...pe0... vavatthapetvA"ti / manasAkAsIti evaM cariyAya vasena manasi katvA puna taM sadisaM attano desanAnikkhepayogyatAvasena manasi akAsi / attajjhAsayena nu kho jAneyyAti parajjhAsayAdi anapekkhitvA mayhayeva ajjhAsayena Araddha desanaM jAneyya nu kho| parajjhAsayenAti sannipatitAya parisAya kassaci ajjhAsayena | aduppattikenAti idha samuTThitaaTuppattiyA / pucchAvasenAti kassaci pucchantassa pucchAvasena / AraddhadesanaM jaaneyyaati| "sace paccekabuddho bhaveyyA"ti idaM imesaM suttAnaM desanAya pucchA paccekabuddhAnaM bhAriyA, avisayA cAti dassanatthaM vuttaM / tenAha "sopi na sakkuNeyyA"ti / ettha ca yasmA na anumatipucchA, kathetukamyatApucchA vA yuttA, atha kho diTThasaMsandanapucchAsadisI vA vimaticchedanapucchAsadisI vA pucchA yuttA, tAva puggalajjhAsayavasena pavattitA nAma honti, na yathAdhammavasena, tattha yadi bhagavA tathA sayameva pucchitvA sayameva vissajjeyya, suNantInaM devatAnaM sammoho bhaveyya "kiM nAmetaM bhagavA paThamaM evamAha, punapi evamAhA"ti, andhakAraM paviThThA viya honti, tasmA vuttaM "evaM petA devatA na sakkhissanti paTivijjhitu"nti / yathAdhammadesanAyaM pana kathetukamyatAvasena pucchanena sammoho hotIti / sUriyo uggatoti Aha devasaGgho AsannatarabhAvena obhAsassa vipululaarbhaavto| ekissA lokadhAtuyAti sutte (dI0 ni0 3.161; ma0 ni0 3.129; a0 ni0 1.1.277; vibhaM0 809; netti0 57; mi0 pa0 5.1.1) Agatanayena sabbattheva pana apubbaM acarimaM dve buddhA na hontev| tenevAha - "anantAsu...pe0... addasA'ti / gAthAyaM puchAmIti nimmitabuddho bhagavantaM pucchituM okAsaM kaaraapesi| muninti 220 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7.334-334) devatAsannipAtavaNNanA buddhamuniM / pahUtapaJJanti mahApaJJa / tiNNanti caturoghatiNNaM / pAraGgatanti nibbAnappattaM, sabbassa vA bheyyassa pAraM pariyantaM gataM / parinibbutaM saupAdisesanibbAnavasena / Thitattanti avaTThitacittaM lokadhammehi akampaneyyatAya / nikkhamma gharA panujja kAmeti vatthukAme panUditvA gharAvAsA nikkhamma / kathaM bhikkhu sammA so loke paribbajeyyAti so bhikkhu kathaM sammA paribbajeyya gaccheyya vihareyya, anupalitto hutvA lokaM atikkameyyati attho / 334. silokaM anukassAmIti ettha siloko nAma pAdasamudayo, isIhi vuccamAnA gAthAtipi vuccati / pAdova niyatavaNNAnupubbikAnaM padAnaM samUho, taM silokaM anukassAmi pavattayissAmIti atthoti Aha " akkhara... pe0... pavattayissAmI 'ti / yatthAti adhikaraNe bhummaM / AmeDitalopenAyaM niddesoti Aha "yesu yesu ThAnesU 'ti / bhummAti bhUmipaTibaddhanivAsA / taM taM nissitA taM taM ThAnaM nissitavanto nissAya vasamAnA, tehi saddhiM silokaM anukassAmIti adhippAyo / "ye sitA girigabbhara "nti iminA tesaM vivekavAsaM dasseti, "pahitattA samAhitA" ti iminA bhAvanAbhiyogaM / 221 bahujanA paJcasatasaGkhyattA / paTipakkhAbhibhavanato, tejussadatAya ca sIhA viya pavivittatAya nilInA / ekattanti ekIbhAvaM / odAtacittA hutvA suddhAti arahattamaggAdhigamena pariyodAtacittA hutvA suddhA, na kevalaM sarIrasuddhiyAva / viSpasannAti ariyamaggappasAdena visesato pasannA / cittassa AvilabhAvakarAnaM kilesAnaM abhAvena anAvilA / bhikkhU jAnitvati bhinnakilese bhikkhU "ime dibbacakkhunA ete devakAye pasantIti jAnitvA / savanante jAtattAti dhammassavanapariyosAne ariyajAtiyA jAtattA / idaM sabbanti idaM "bhiyyo paJcasate "ti AdikaM sabbaM / tadatthAya vIriyaM kariMsUti dibbacakkhuANAbhinIhAravasena vIriyaM ussAhaM akaMsu / tenAha " na taM tehI 'tiAdi / sattarinti ta-kArassa rakArAdesaM katvA vuttaM, sattatinti attho / "sahassa'"nti pana anuvattati, sattatiyogena bahuvacanaM / tenAha " eke sahassaM / eke sattatisahassAnI 'ti / anantanti antarahitaM, taM pana ativiya mahantaM nAma hotIti Aha " vipula "nti / 221 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 dIghanikAye mahAvaggaTIkA avekkhitvAti JaNacakkhunA visuM visuM avekkhitvA "vavatthitvAnA 'tipi paThanti, so vattho / taM avekkhanaM nicchayakaraNaM hotIti Aha "vavatthapetvA "ti / pubbe vuttagAthAsu tatiyagAthAya pacchimaddhaM, catutthagAthAya purimaddhaJca sandhAyAha " pubbe vuttagAthamevAti / vijAnanampi dassanaM evAti Aha "passatha olokethA "ti / vAcAyatapavattitabhAvato "anupaTipATiyAva kittayissAmI 'ti vadati / ( 7.335-336) 335. satta sahassAni saGghAyAti satta sahassA / yakkhAyevAti yakkhajAtikA eva / AnubhAvasampannAti mahesakkhA / iddhimantoti vA mahAnubhAvA / jutimantoti mahappabhA / vaNNavantoti atikkantavaNNA / yasassinoti mahAparivArA ceva patthaTakittisaddA ca / samiti-saddo samIpatthoti adhippAyenAha " bhikkhUnaM santika "nti / hemavatapabbateti himavato samIpe Thitapabbate / ete sabbepIti ete sattasahassA kApilavatthavA, chasahassA hemavatA, tisahassA sAtAgiti yathAvuttA sabbepi soLasasahassA / rAjagahanagareti rAjagahanagarassa samIpe / tanti kumbhIraM / 336. kAmaM pAcInadisaM pasAsati, tathApi catUsupi disAsu saparivAradIpesu catUsupi mahAdIpesu gandhabbAnaM jeTThako, kathaM ? sabbe te tassa vase vattanti / kumbhaNDAnaM adhipatIti AdIsupi eseva nayo / tassApi viruLahassa / tAdisAyevAti dhataraTThassa puttasadisA eva puthutthato, nAmato, balato, iddhiAdivisesato ca / sabbasaGgAhikavasenAti dasasahassilokadhAtuyA paccekaM cattAro cattAro mahArAjAnoti tesaM sabbesaM saGgaNhanavasena / tenAha " ayaJcetthA "tiAdi / caturo disAti catUsu disAsu / caturo disA jalamAnA samujjalantA obhAsentA / 222 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7.337-339) devatAsannipAtavaNNanA 223 yadi evaM mahatiyA parisAya AgatAnaM kathaM kApilavatthave vane ThitAti Aha "te panA"tiAdi / 337. tesaM mahArAjAnaM dAsAti yojanA / mAyAya yuttA, tasmA maayaavino| vaJcanaM etesu atthi, vaJcane vA niyuttAti vnycnikaa| kerATiyasATheyyenAti nihInasaThena kammena / mAyA etesaM atthIti mAyA, te ca paresaM vaJcanatthaM yena mAyAkaraNena "mAyA"ti vuttA, taM dassento "mAyAkArakA"ti aah|| ettakA dAsAti ettakA kuTeNDuAdikA nighaNDupariyosAnA aTThamahArAjAnaM dAsA / devarAjAnoti devA hutvA taMtaMdevakAyassa raajaano| citto ca seno ca cittaseno cAti tayo ete devaputtA pALiyaM ekasesanayena vuttAti Aha "citto cA"tiAdi / bhikkhusaGgho samito sannipatito etthAti bhikkhusasamiti, imaM vanaM / 338. nAgasadahavAsikAti nAgasadahanivAsino | tattheko kira nAgarAjA, cirakAlaM vasato tassa parisA mahatI paramparAgatA asthi, taM sandhAyAha "tacchakanAgaparisAyA"ti / yamunavAsinoti yamunAyaM vasanakanAgA / nAgavohArenAti hatthinAgavohArena / vuttappakAreti kambalassatare ThapetvA itare vuttppkaarnaagaa| lobhAbhibhUtAti AhAralobhena abhibhuutaa| dibbAnubhAvatAti dibbAnubhAvato, dibbAnubhAvahetu vA dibbaa| "citrasupaNNA"ti nAmaM vicitrasundarapattavantatAya | upavhayantAti upecca kthentaa| kAkolUkaahinakulAdayo viya aJamacaM jAtisamudAgataverApi samAnA mittA viya...pe0... hadvatuddacittA aJamaJasminti adhippaayo| buddhayeva te saraNaM gatA "buddhAnubhAveneva mayaM aJamaJasmiM mettiM pttilbhimhaa"ti| 339. bhAtaroti methunbhaatro| tenAha "sujAya asurakajJAya kAraNA"ti / 223 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 dIghanikAye mahAvaggaTIkA tesUti asuresu / kAlakaJcAti evaM nAmA | mahAbhismAti bhisanakamahAsarIrA / abhabbAti sammattaniyAmaM okkamituM na bhabbA acchandikattA tAdisassa chandasseva abhAvato / balino mahAasurassa abbhatItattA tassa putte eva kittento bhagavA baliputtAna "nti AdimAha / so kira sukhamaM attabhAvaM mApetvA upagacchi / ( 7.340-340) 340 kammaM katvAti parikammaM katvA / nibbattAti upacArajjhAnena nibbattA / appanAjhAnena pana nibbattA brahmAno honti, te parato vakkhati "subrahmA' 'tiAdinA (dI0 ni0 2.341), ayaJca kAmAvacaradevatA vuccati / tenevAha - "mettAkaruNAkAyikAti mettAjhAne ca karuNAjhAne ca parikammaM katvA nibbattadevA" ti / mettAjhAne karuNAjhAneti mettAjJAnanimittaM karuNAjhAnanimittaM, tadatthanti attho / te ApodevAdayo yathAsakaM vaggavasena ThitattA dasadhA ThitA / yAva karuNAkAyikA dasa devakAyA / nAnattavaNNAti nAnAsabhAvavaNNavanto / " sataJca veNDudevatAti veNDu nAma devatA, evaM sahali devatA / asamadevatA, yamakadevatAti "dve ayaniyo"ti vadanti tappamukhA dve devanikAyAti / candassUpanisA devA candasa upanissayato vattamAnA tassa purato ca pacchato ca passato ca dhAvanakadevA / tenAha "candanissitakA devA"ti / sUriyassUpanisA, nakkhattanissitAti etthApi eseva nayo / kevalaM vAtavAyanahetavo devatA vAtavalAhakA / tathA kevalaM abbhapaTalasaJcaraNahetavo abbhavalAhakA / uNhappavattihetavo uNhavalAhakA / vassavalAhakA pana pajjunnasadisAti / te idha na vuttA / vasudevatA nAma eko devanikAyo, tesaM pubbaGgamattA vAsavo, sakko / daseti ete veNDudevatAdayo vAsavapariyosAnA dasa devakAyA / imAnIti "jalamaggI " ti ca " sikhArivA' 'ti ca imAni tesaM nAmAni / keci pana ma-kAro padasandhikaro " jalA" ti ca "aggI "ti ca " sikhArivA" ti ca imAni tesaM nAmAnIti vdnti| eteti tesu eva " ariTTakA, rojA "ti ca vuttadevesu ekacce, 224 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7.341 - 341 ) devatAsannipAtavaNNanA umApupphanibhAsino vaNNato umApupphasadisAti evamattho gahetabbo, aJJathA ekAdasa devakAyA siyuM / daseteti ete dasa sahabhUdevAdayo vAsavanesipariyosAnA dasa devakAyA / teneva nikAyabhedavasena dasadhAva AgatA / "samAnA" tiAdi tesaM devAnaM nikAyasamudAyagataM nAmaM / evaM sesAnampi / daseteti ete samAnAdikA mahApAragapariyosAnA dasa devakAyA / teneva nikAyabhedena dasadhA AgatA / 225 sukkAdayo tayo devakAyA / pAmokkhadevAti pamukhA padhAnabhUtA devA / disAti disAsu / devoti megho / daseteti ete sukkAdayo pajjunnapariyosAnA dasa devakAyA, te devanikAyabhedena dasadhA AgatA / daseteti ete khemiyAdayo paranimmitapariyosAnA dasa devakAyA, te devanikAyabhedena dadhAva AgatA / tattha " khemiyA, kaTTakAdayo ca paJcApi sadevakAyA tAvatiMsakAyikA "ti vadanti / nAmanvayenAti nAmAnugamena "ApodevatA'' tiAdinAmasabhAgena / tenevAha "nAmabhAgena nAmakoTThAsenA "ti / sabbA devatAti dasasahassilokadhAtUsu sabbApi devatA / niddisati taMtaMnAmasabhAgena ekajjhaM katvA / pavutthAti pavAsaM gatA viya apetAti Aha "vigatA "ti / pavutthA vA pakArato vutthA vusitA, tena jAti vusitabbA assAti pavuTTajAti / kALakabhAvA saMkilesadhammA, sabbaso tadabhAvato kALakabhAvAtItaM dasabalaM / laJcanAbhAvena vA asitAtigo kALakabhAvAtItAya siriyA cando, tAdisaM candaM viya siriyA virocamAnaM / 341. eko brahmAti sagAthakavagge (saM0 ni0 1.1.98) Agato subrahmadevaputto / brahmaloke nibbattitvA heTTimesu patiTThitA ariyabrahmAno, na suddhAvAsabrahmAno / tissamahAbrahmA puthujjano, yo aparabhAge manussesu nibbattitvA moggaliputtatissatthero jAto / 225 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (7.342-343) sahassaM brahmalokAnanti brahmaloko etesanti brahmalokA, brahmAno, tesaM brahmalokAnaM sahassaM sattalokapariyAyo cAyaM lokasahoti Aha "mahAbrahmAnaM sahassaM Agata"nti | anantaragAthAyaM "AgatA'ti vuttapadameva athavasena vadati / yathAti yasmiM brahmasahasse / aje brahmeti tadane brahmAno / abhibhavitvA tiTThati vaNNena, yasasA AyunA ca / issarAti teneva vasapavattanena sesabrahmAnaM adhipatino / 342. kALakadhammasamannAgato kALakassa pApimassa mArassa bAlabhAvaM passatha, yo attano avisaye niratthakaM parakkamituM vAyamati / vItarAgabhAvAvahassa dhammassavanassa antarAyakaraNena avItarAgA rAgena baddhA eva nAma hontIti vuttaM "rAgena baddhaM hotU"ti | bhayAnakaM saraJca katvAti bheravaM mahantaM sadaM samuTThapetvA / idAni taM sadaM upamAya dassento "yathA"ti AdimAha / kaJcIti tasmiM samAgame kaJci devataM, mAnusakaM vA attano vase vattetuM asakkonto asayaMvase sayaJca na attano vase Thito / tenAha "asayaMvasI"tiAdi / 343. "vItarAgehI"ti desanAsIsametaM / sabbAyapi hi tattha samAgataparisAya mArasenA apakkantAva / nesaM lomampi iJjayuM tesaM lomamattampi na cAlesuM, kuto antarAyakaraNaM / iti yattakA tattha visesaM adhigacchiMsu, tesaM sabbesampi antarAyAkaraNavasena attho vibhAvetabbo, vItarAgaggahaNena vA sarAgavItarAgavibhAvino ca tattha saGgahitAti veditabbaM / mAro imaM gArtha abhAsi acchariyabbhutacittajAto / kathahi nAma tAva ghorataraM mahati vibhiMsakaM mayi karontepi sabbe pime nibbikArA samAhitA eva | kasmA ? vijitAvino ime uttamapurisAti / tenAha "sabbe"tiAdi / yAdiso ariyAnaM dhammanissito pamodo, na kadAci tAdiso anariyAnaM hotIti "sAsane bhUtehi ariyehi" iccetaM vuttaM / vi-saddena vinA kevalopi suta-saddo vikhyAtatthavacano hoti "sutadhammassA"tiAdIsu (mahAva0 5; udA0 11) viyAti Aha "jane vissutA"ti / 226 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7.343 - 343) devatAsannipAtavaNNanA dUreti dUre padese / daharassa antarAyaM pariharantI "na sakkA bhante sakalaM kArya dassetu "nti avocAti / mahAsamayasuttavaNNanAya lInatthappakAsanA / 227 227 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. sakkapaJhasuttavaNNanA nidAnavaNNanA 344. ambasaNDAnaM adUrabhavattA ekopi so brAhmaNagAmo "ambasaNDA" tveva bahuvacanavasena vuccati, yathA " varaNA nagara "nti / vedi eva vediko, vediko eva vediyo ka- kArassa ya-kAraM katvA, tasmiM vediyake / tenAha "maNivedikAsadisenA "tiAdi, indanIlAdimaNimayavedikAsadisenAti attho / pubbepIti leNakaraNato pubbe, guhArUpena ThitA, dvAre indasAlarukkhavatI ca tasmA "indasAlaguhA ' ti vuttA purimavohArena / ussukkaM vuccati abhiruci, taM pana buddhadassanakAmatAvasena, tathA ussAhanavasena ca pavattiyA "dhammiko ussAho "ti vRttaM / sakkena sadiso... pe0 natthIti / yathAha "appamAdena maghavA, devAnaM seTThataM gato 'ti (dha0 pa0 30 ) / parittakenAti aparAparaM bahu puJJakammaM akatvA appamattakeneva puJJakammena / sakkopi kAmaM mahApuJJakatabhIruttAno hoti, sAtisayAya pana dibbasampattiyA viyogahetukena sokena diguNitena maraNabhayena saMtajjito jAto / tenAha "sakko pana maraNabhayAbhibhUto ahosI 'ti / dibbacakkhunA devatAnaM dassanaM nAma paTivijjhanasadisanti Aha " paTivijjhI " ti / pATiyekko vohAroti AveNiko piyasamudAhAro / marisaniyasampattikAti mArisA / tesahi sampattiyo mahAnubhAvatAya sahanti upaTTahanti, aJJa ayonisomanasikAratAya ceva appahukAya ca na sahantiyeva sA pana nesaM marisaniyasampattikatA dukkhavirahitAyati taM " niddukkhAtipi vRttaM hotI 'ti / ekako vAti devaparisAya vinA AgatattA vuttaM, 228 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8. 345 - 345) nidAnavaNNanA mAtaliAdayo pana tAdisA sahAyA tadApi ahesuMyeva / tathA hi vakkhati "api cAyaM Ayasmato cakkanemisaddena tamhA samAdhimhA vuTThito" ti ( dI0 ni0 aTTha0 2.352) / okAsaM nAkAsi sakkassa ANaparipAkaM Agamento, aJJasaJca bahUnaM devAnaM dhammAbhisamayaM upaparikkhamAno / soti sakko / evanti vacanasampaTicchane nipAtoti Aha " evaM hotU "tiAdi / bhaddatavAti pana sakkaM uddissa nesaM Asi vAdo / 229 345. vallabho...pe0... dhammaM suNAtIti ayamattho govindasuttAdIhi ( dI0 ni0 2.294) dIpetabbo / iminA katokAseti iminA paJcasikhena katokAse bhagavati / anucariyanti anucaraNabhAvaM, taM panassa anucaraNaM nAma saddhiM gamanamevAti Aha " sahacaraNaM ekato gamana" nti / sovaNNamayanti suvaNNamayaM / pokkharanti vINAya doNimAha / daNDoti vINadaNDo / veThakAti tantInaM bandhanAya ceva uppILanAya ca dhametabbA veThakA / pattakanti pokkharaM / samapaJAsamucchanA mucchetvAti yathA samapaJJasamucchanA kamato tattha saMmucchanaM kAtuM sakkA, evaM taM sajjetvAti attho / "samapaJJasamucchanA saMmucchetvA" ti ca idaM devaloke niyataM vINAvAdanavidhiM sandhAya vuttaM / manussaloke pana ekavIsati mucchanA / tenevAha vINopamasuttavaNNanAyaM - " satta sarA tayo gAmA, mucchanA ekavIsati / tAnA cekUnapaJJasa, iccete saramaNDalA "ti / / (a0 ni0 aTTha0 3.55; sArattha0 TI0 3.243) tattha chajjo, usabho, gandhAro, majjhimo, paJcamo, dhevato, nisAdoti ete satta sarA / chajjagAmo, majjhimagAmo, sAdhAraNagAmoti tayo gAmA, sarasamUhAti attho / manussaloke vAdanavidhinA ekekasseva ca sarassa vasena tayo tayo mucchanA katvA ekavIsati mucchanA / ekekasseva ca sarassa satta satta tAnabhedA, yato sarassa mandataravavatthAnaM hoti, te ekUnapaJasa tAnavisesAti, tisso duve catasso, catasso tisso duve catassoti dvAvIsati 229 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.346-348) sutibhedA icchitA, ayaM pana ekekassa sarassa vasena satta satta mucchanA, antarasarassa ca ekAti samapaAsAya mucchanAnaM yogyabhAvena vINaM vjjesi| tena vuttaM "samapaJAsa mucchanA saMmucchetvA"ti | sesadeve jAnApento sakkassa gamanakAlanti yojnaa|| 346. atirivAti ra kAro padasandhikaro, atIva ativiyAti vuttaM hoti / pakati...pe0... agamAsi maraNabhayasaMtajjitattA taramAnarUpo / tenevAha "nanu cA"tiAdi / 347. buddhA nAma mahAkAruNikA, sadevakassa lokassa hitasukhatthAya eva uppannA, te kathaM atthikehi durupasaGkamAti Aha "ahaM sarAgo"tiAdi | tadantaraM paTisallInAti yena antarena yena khaNena upasaGkameyya, tadantaraM paTisallInA jhAnaM smaapnnaa| tadantara-saddo vA "etarahI"ti iminA samAnatthoti Aha "sampati paTisallInA vA"ti | paJcasikhagItagAthAvaNNanA 348. sAvesIti yathAdhippetamucchanaM paTTapetvA vINaM vAdento taMtaMThAnuppattiyA pAkaTIbhUtamandatAvavatthaM dassento sumadhurakomalamadhupAnamattamadhukAravirutApahAsinilakkhaNo pasannabhAnI samaravaM tantissaraM sAvesi / "sakyaputtova jhAnena, ekodi nipako sto| amataM muni jigIsAno... / / yathApi muni nandeyya, patvA sambodhiM uttama"nti / / (dI0 ni0 2.348) ca evaM buddhuupsjhitaa| buddhapasahitA pana buddhAnaM dhammasarIraM Arabbha nissayaM katvA pavattitAti Aha "dhammo arahatAM ivA'"ti | dhammUpasaJhitA, arahattUpasahitA ca veditbbaa| sUriyasamAnasarIrAti sUriyasamAnappabhAsarIrA / tenAha "tassA kirA"tiAdi / yasmA timbaruno gandhabbadevarAjassa sUriyavaccha sA aGke jAtA, tasmA Aha "yaM timbaraM 230 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.348-348) paJcasikhagItagAthAvaNNanA 231 Aha devarAjAnaM nissAya tvaM jaataa"ti| kalyANaGgatAya "kalyANI"ti vuttAti "sbbnggsobhnaa"ti| rAgAvesavasena pubbe vuttA gAthA idAnipi tameva Arabbha purato ThitaM viya Alapanto vdti| thanudaranti payodharaJca udaraJca adhippetanti Aha "thanavemajjhaM udaraJcA"ti / kiJci kAraNanti kiJci pILaM / pakati jahitvA ThitaM abhirattabhAvena / vAmUrUti ruciruuruu| tenAha "vAmAkArenA"tiAdi / vAmavikasitarucirasundarAbhirUpacArusaddA hi ekatthA daTThabbA / na tikhiNanti na tikkhaM na lUkhaM na kakkhaLaM / mandanti mudu siniddhaM / anekabhAvoti anekasabhAvo, so pana bahuvidho nAma hotIti Aha "anekavidho jAto"ti / anekabhAgoti anekkotttthaaso| tayA saddhiM vipaccatanti tayA sahitaMyeva me taM kammaM vipaccatu, tayA saheva tassa kammassa phalaM anubhaveyyanti adhippAyo / tayA saddhimevAti yathA cakkavattisaMvattaniyakamma tassa nissandaphalabhUtena itthiratanena saddhiMyeva vipAkaM deti, evaM taM me kammaM tayA saddhiMyeva mayhaM vipAkaM detu / ___ekodIti ekodibhAvaM gato, samAhitoti attho / jigIsAnoti jigIsamAno hoti / tathAbhUtova jigIsati nAmAti tathA paThamavikappo vutto / dutiyavikappe pana "vicaratI"ti kiriyApadaM AharitvA attho vutto / nandeyyanti samAgamaM patthento vadati atisassirikarUpasobhAya / 231 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.349-351) 349. saMsandatIti sameti, yAya mucchanAya, yena ca AkArena tantissaro pavatto, taM mucchanaM anativattento, teneva ca AkArena gItassaropi pavattoti attho / yena ajjhAsayena bhagavA paJcasikhassa gandhabbe vaNNaM kathesi, yadatthaJca kathesi, taM sabbaM vibhAvetuM "kasmA"tiAdimAha / natthi bodhimUle eva samucchinnattA / upekkhako bhagavA anuplittbhaavto| suvimuttacitto bhagavA chandarAgato, sabbasmA ca kilesaa| yadi evaM kasmA paJcasikhassa gandhabbe vaNNaM kathesIti Aha "sace panA"tiAdi / ganthitAti sandahitA, tA pana nirantaraM kathiyamAnA rAsikatA viya hontIti Aha "piNDitA"ti / vohAravacananti bhagavato, bhikkhUnaJca purato vattaLa upacAravacanaM / upanaccantiyAti upagantvA naccantiyA / sakkUpasaGkamanavaNNanA 350. "kadA saMyULahA''tiAdIni vadanto pttismmodti| viSpakArampi dasseyyAti aDDakatAbhinayavasena naccampi dasseyya / 351. "abhivadito sakko devAnamindo''tiAdInaM "tena kho pana samayenA"tiAdInaM (pArA0 16, 24) viya saGgItikAravacanabhAve saMsayo natthi, "evaJca pana tathAgatA"ti idha pana siyA saMsayoti "dhammasaGgAhakattherehi Thapitavacana'nti vatvA itarassApi tathAbhAvaM dassetuM "sabbameta"ntiAdi vuttaM / vuDivacanena vuttoti "sukhI hotu paJcasikha sakko devAnaM indo"ti AsIsavAdaM vutto / "bhagavato pAde sirasA vandatI"ti vadanto abhivAdeti nAma "sukhI hotUti AsIsavAdassa vdaapnto| tathA pana AsIsavAdaM vadanto abhivadati nAma sabbakAlaM tathaiva tiTThanato / uruM vepullaM dassati dakkhatIti urundA vibhattialopena | vivaTA aGgaNaTThAnaM / yo pakatiyA guhAyaM andhakAro, so antarahitoti yo tassaM guhAyaM satthu samantato asItihatthato ayaM pAkatiko andhakAro, so devAnaM vatthAbharaNasarIrobhAsehi antarahito, Aloko sampajji / asItihatthe pana buddhAlokeneva andhakAro antarahito, na ca samattho devAnaM obhAso buddhAnaM abhibhavituM / 232 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.352-353) gopakavatthuvaNNanA 233 352. cirappaTikAhanti cirappabhutiko ahaM / ahukaraNaM nAma natthi avivAdAdhikaraNaTThAne nibbattattA / kIlAdInipIti Adi-saddena dhammassavanAdiM saGgaNhAti / salaLamayagandhakuTiyanti salaLarukkhehi raJA pasenadinA kAritagandhakuTiyaM / tenassAti tena phaladvayAdhigamena pahInaoLArikakAmarAgatAya assA bhUjatiyA devaloke abhiratiyeva ntthi| cakkanemisadena tamhA samAdhimhA buTTitoti ettha adhippAyaM ajAnantA "ArammaNassa adhimattatAya samApattito vuTThAnaM jAta"nti ma yyunti taM paTikkhipanto "samApano sadaM suNAtIti no vata re vattabbe"ti Aha / sati ca ArammaNasaGghaTTanAyaM gahaNenapi bhavitabbanti adhippAyena "suNAtI"ti vuttaM, itaro "paThamaM jhAnaM samApannassa saddo kaNTako'ti vacanamattaM nissAya sabbassApi jhAnassa saddo kaNTakoti adhippAyena paTikkhepaM asahanto "nanu bhagavA ...pe0... bhaNatI"ti imameva suttapadaM uddhari / tattha yathA dosadassanapaTipakkhabhAvanAvasena paTighasaJAnaM suppahInattA mahatApi saddena arUpasamApattito na vuTTAnaM, evaM "uppAdo bhayaM, anuppAdo khema"ntiAdinA sammadeva dosadassanapaTipakkhabhAvanAvasena sabbAsampi lokiyasaJAnaM aggamaggena samatikkantattA ArammaNAdhigamatAya na kadAci phalasamApattito vuTThAnaM hotIti / tathA pana na suppahInattA paTighasaJjAnaM sabbarUpasamApattito vuTThAnaM hoti, paThamajjhAnaM pana appakampi sadaM na sahatIti taMsamApannassa "saddo kaNTako''ti vuttaM / yadi pana paTighasaJjAnaM vikkhambhitattA mahatApi saddena arUpasamApattito na vuTTAnaM hoti, pageva mggphlsmaapttito| tenAha "cakkanemisadenA"tiAdi / cakkanemisa(nAti ca nayidaM karaNavacanaM hetumhi, karaNe vA atha kho sahayoge / imameva hi atthaM dassetuM "bhagavA panA"tiAdi vuttaM / gopakavatthuvaNNanA 353. paripUrakArinIti paripuNNAni, parisuddhAni ca katvA rakkhitavatI / "itthitta"ntiAdi tattha virajjanAkAradassanaM / dhitthibhAvaM itthibhAvassa dhikkAro hetUti attho / alanti paTikkhepavacanaM, payojanaM natthIti attho / virAjetIti jigucchati / etA sampattiyoti cakkavattisiriAdikA etA ythaavuttsmpttiyo| tasmA pubbaparicayena updvitnikntivsen| upaTThAnasAlanti sudhammadevasabhaM / 233 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.354-354) soti gopkdevputto| vade'tvA vardRtvAti tomarAdiM vattentena viya codanavacanaM parivaThUtvA parivaThUtvA | gALhaM vijjhitabbAti gALhataraM ghaTTetabbA / ___kuto mukhAti kuto pavattatrANamukhA / tenAha "aJavihitakA"ti / katapucheti sammA katapujhe dhmme| dAyoti lAbho / so hi dIyati tehi dAtabbattA dAyo, yesaM dIyati, tehi laddhattA lAbhoti ca vuccati / saGghAre...pe0... patiTThahiMsu ktaadhikaarttaa| tattha tAvatiMsabhavane ThitAnaMyeva nibbatto yathA sakkassa indasAlaguhAyaM Thitasseva sakkattabhAvo / nikantiM tasmiM gandhabbakAye AlayaM samucchindituM na sakkonto | 354. attanAva veditabboti attanAva adhigantvA veditabbo, na parappaccayikena / tumhehi buccamAnAnIti kevalaM tumhehi vuccamAnAni / viyAyAmAti vissaTuM vIriyaM santAne pavattema / pakatiyAti rUpAvacarabhAvena, "anussara''nti vA paattho| kAmarAgo eva "chando rAgo chandarAgo"tiAdi pavattibhedena saMyojanaDhena "kAmarAgasaMyojanAnI"ti, yogaganthAdipavattiAkArabhedena "kAmabandhanAnI"ti ca vutto / pApimayogAnIti ettha pana sesayogaganthAnampi vasena attho veditabbo / duvidhAnanti vatthukAmakilesakAmavasena duvidhAnaM / "ettha kiM, tattha ki"nti ca padadvaye kinti nipAtamattaM / cAtuhisabhAveti tesaM buddhAdInaM tiNNaM ratanAnaM catuddisayogyabhAve appaTihaTabhAve / buddharatanahi mahAkAruNikatAya, anAvaraNANatAya, paramasantukRtAya ca cAtuddisaM, dhammaratanaM svAkkhAtatAya, saGgharatanaM suppaTipannatAya / tenAha "sabbadisAsu asajjamAno'ti / majjhimassa paThamajjhAnassa adhigatattA tAvadeva kAyaM brahmapurohitaM adhigantvA tAvadeva 234 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8.355 - 355) maghamANavavatthuvaNNanA purimaM jJAnasatiM paTilabhitvA taM jhAnaM pAdakaM katvA vipassanaM vaDDhetvA orambhAgiyasaMyojana samucchindanena maggaphalavisesaM anAgAmiphalasaGghAtaM visesaM ajjhAgaMsu adhigacchiMsu / keci pana " kAmAvacarattabhAvena maggaphalAni adhigacchiMsUti adhippAyena paJcamassa jhAnassa anadhigatattA suddhAvAsesu na uppajjiMsu, paThamajjhAnalAbhitAya pana brahmapurohitesu nibbattiMsU " ti vadanti / maghamANavavatthuvaNNanA upanissayasampannoti 355. visuddhoti visuddha ajjhAsayo, adhippAyo / gAmakammakaraNaTThAnanti gAmikAnaM upaTThAnaTThAnaM vadati / tAvatakenevAti attanA sodhitaTThAneva aJJassa AgantvA avaTThAneneva / satiM paTilabhitvAti "aho mayA katakammaM saphalaM jAta "nti yoniso cittaM uppAdetvA / 235 pAsANeti maggamajjhe uccatarabhAvena ThitapAsANe / uccAletvAti uddharitvA / etassa saggassa gamanamagganti etassa candAdInaM uppattiTThAnabhUtassa saggassa gamanamaggaM puJJakammaM / sugativasena laddhabbaM, kahApaNaJcAti kahApaNaM, daNDavasena laddhabbaM bali daNDabali / gahapatikA kiM karissantIti gahapatikA nAma aTavikA viya visamanissitA, te na kaJci anatthaM karissanti, evaM tayA jAnamAnena kasmA mavhaM na kathitanti yadipi pubbe na kathitaM, etarahi pana bhayena kathitaM mA mavhaM dosaM kareyyAtha, ArocitakAlato paTThAya na mayhaM dosoti vadati / 1 nibaddhanti ekantikaM / pisuNesIti pisuNakammamakAsi, tumhAkaM antare mayhaM pesuJa upasaMharatIti attho / puna aharaNIyaM brahmadeyyaM katvA / mayhampIti mayhampi atthAya maM uddissa puJJakammaM karotha / nIluppalaM nAma vikasamAnaM udakato uggantvAva vikasati, evaM ahutvA antoudake pumphitaM nIluppalaM viy| amhAkaM panidaM puJJakammaM bhavantarUpapattiyA vinA imasmiMyeva attabhAve vipAkaM detIti yojanA / cintAmattakampIti domanassavasena cintAmattakampi | 235 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8.355-355) pagevAti kAlasseva, ativiya pAtoti attho / kaNNikUpaganti kaNNikayogyaM / tacchetvA maThThe katvA kaNNikAya kattabbaM sabbaM niTTapetvA / tathA hi sA vatthena veThetvA ThapitA / 236 cayabandhanaM sAlAya adhiTThAnasajjanaM / kaNNikamaJcabandhanaM AruhitvA avaTThAna aTTakaraNaM / yassa atthate phalake yassa phalake atthateti yojanA / dIghanikAye mahAvaggaTIkA avidUreti sAlAya, kovikArarukkhassa ca avidUre / sabbajeTTikAti sabbAsaM tassa bhariyAnaM jeTThikA sujAtA / tassevAti sakkasseva / santiketi samIpe santikAvacarA hutvA nibbattA / dhajena saddhiM sahassayojaniko pAsAdo / kakkaTakavijjhanasUlasadisanti kakkaTake gaNhituM tassa vijjhanasUcisadisaM / kaNNakArohanakAle osaratIti pilavanto gacchati tasApi maccharUpenAti matamaccharUpena / bakasakuNikAya paJca vassasatAni Ayu ahosi devanerayikAnaM viya manussapetatiracchAnAnaM Ayuno aparicchinnattA / ukkuTTimakAsIti uccAsaddamakAsi / pubbasannivAsenAti purimajAtIsu cirasannivAsena / evahi ekaccAnaM diTThamattenapi sineho uppajjati / tenAha bhagavA - bilapariyantassa "pubbeva sannivAsena paccuppannahitena vA / evaM taM jAyate pemaM, uppalaMva yathodake 'ti / / ( jA0 1.2.174) 236 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.357-357) paJhaveyyAkaraNavaNNanA 237 avasesesUti asure, sakkaM ThapetvA dvIsu devalokesu deveva sandhAya vadati / atthanissitanti attano, paresaJca atthameva hitameva nissitaM, taM pana hitaM sukhassa nidAnanti Aha "kAraNanissita"nti / / paJhaveyyAkaraNavaNNanA 357. kiMsaMyojanAti kiidissNyojnaa| satte anatthe saMyojenti bandhantIti saMyojanAnIti Aha "kiMbandhanA, kena bandhanena baddhA"ti | puthukAyAti bahU sattakAyAti Aha "bahU janA"ti / veraM vuccati dosoti Aha "averAti appaTiyA"ti / Avudhena sarIre daNDo AvudhadaNDo, dhanassa dApanatthena daNDo dhanadaNDo, tadubhayAkaraNena tato vinimutto adaNDo, sampattiharaNato, saha anatthuppattito ca sapatto, paTisattUti Aha "asapattAti apaccatthikA"ti / byApamaM vuccati cittadukkhaM, tabbirahitA abyApajjhAti Aha "vigatadomanassA"ti / pubbe "averA'"ti padena sambaddhAghAtakAbhAvo vutto| tenAha "appaTighA''ti / "averino"ti pana iminApi kopamattassapi anuppAdanaM / tenAha "katthaci kopaM na uppaadetvaa"ti| "viharemU'ti ca padaM purimapadehipi yojetabbaM "averA vihremuu'tiaadinaa| ayaJca averAdibhAvo saMvibhAgena pAkaTo hotIti dassetuM "accharAyA"ti AdiM vatvA "iti ce nesaM hotI"ti vuttaM / cittuppatti daLahatarApi hutvA pavattatIti dassetuM "dAnaM datvA, pUjaM katvA ca patthayantI"ti vuttaM / iti ceti ce-saddo anvayasaMsaggena parikappetIti Aha "evaJca nesa"nti / ___ yAya kAyaci paresaM sampattiyA khIyanaM usUyanaM asahanaM lakkhaNaM etissAti parasampattikhIyanalakkhaNA, yadaggena attasampattiyA parehi sAdhAraNabhAvaM asahanalakkhaNaM, tadaggenassa "nigRhanalakkhaNa''ntipi vattabbaM / tathA hissa porANA "mA idaM acchariyaM aJasaM hotu, mayhameva hotUti macchariya"nti nibbacanaM vadanti / abhidhamme "yA paralAbhasakkAragarukAramAnanavandanapUjanAsu issA issAyanA"tiAdinA (dha0 sa0 1126) nikkhepakaNDe, "yA etesu paresaM lAbhAdIsu kiM iminA imesa"ntiAdinA taMsaMvaNNanAyaJca vuttAneva, tasmA tattha vuttanayeneva veditabbAnIti adhippAyo / yasmA pana issAmacchariyAni bahvAdInavAni, tesaM vibhAvanA lokassa bahukArA, tasmA 237 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.358-358) abhidhammaTThakathAyaM (dha0 sa0 aTTha0 1125) vibhAvitAnampi tesaM diThThadhammikepi samparAyike piAdInave dassento "AvAsamacchariyena pnaa"tiaadimaah| etthAti etesu issAmacchariyesu, etesu vA AvAsamacchariyAdIsu paJcasu macchariyesu / sAraM sIsena ukkhipitvAva vicarati tattha laggacittatAya, nihInajjhAsayatAya ca / mamAti mayA, ayameva vA paattho| lohitampi mukhato uggacchati cittavighAtena saMtattahadayatAya / kucchivirecanampi hoti atijlggino| aJo vibhavapaTivedhadhammo ariyAnaMyeva hoti, te ca taM na maccharAyanti macchariyassa sabbaso phiinttaa| paTivedhadhamme macchariyassa asambhavo evAti Aha "pariyattidhammamacchariyena cA"ti / vaNNamacchariyena dubbaNNo, dhammamacchariyena eLamUgo duppo hoti / "apicA"tiAdi paJcannaM macchariyAnaM vasena kammasarikkhakavipAkadassanaM / AvAsamacchariyena lohagehe paccati paresaM aavaaspccyhitsukhnisedhnto| kulamacchariyena appalAbho hoti parehi kulesu laddhabbalAbhanisedhanato, appalAbhoti ca alAbhoti attho / lAbhamacchariyena gUthaniraye nibbattati lAbhahetu parehi laddhabbassa assaadnisedhnto| sabbathApi nirassAdo hi gRthniryo| vaNNo nAma na hotIti sarIravaNNo, guNavaNNoti duvidhopi vaNNo nAmamattenapi na hoti, tattha tattha nibbattamAno virUpo eva hoti / sampattinigUhanasabhAvena macchariyena virUpite santAne yebhuyyena guNA patiThThameva na labhanti, ye ca patigRheyyu, tesampi vasenassa vaNNo na bhaveyya / te hi tassa loke rattiM khittA sarA viya na paJjAyanti / dhammamacchariyena kukkulnirye| sotApattimaggena pahIyati apaaygmniiybhaavto| verAdIhi na parimuccantiyeva tapparimuccanAya icchAya appattabbattA jAtiAdidhammAnaM sattAnaM jAtiAdIhi viya / tiNNA mettha kaGghAti ma-kAro padasandhikaro / etasmiM pavheti etasmiM "kiMsaMyojanA nu kho''ti evaM jJAtuM icchite atthe | tumhAkaM vacanaM sutvAti "issAmacchariyasaMyojanA"ti evaM pavattaM tumhAkaM vissajjanavacanaM sutvA / kaDA tiNNAti yathApucchite atthe saMsayo tarito vigato desanAnussaraNamattena, na samucchedavasenAti Aha "na maggavasenA"tiAdi / ayampi kathaMkathA vigatAti kavAya vigatattA eva tassA pavattiAkAravisesabhUtA "idaM katha idaM katha"nti ayampi kathaMkathA vigatA apgtaa| 358. nidAnAdIni mahAnidAnasuttavaNNanAyaM (dI0 ni0 aTTha0 2.95) vuttatthAneva / 238 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.358-358) paJhaveyyAkaraNavaNNanA 239 piyAnaM attano pariggahabhUtAnaM sattasaGkhArAnaM parehi sAdhAraNabhAvAsahanavasena, nigRhanavasena ca pavattanato piyasattasaGkhAranidAnaM machariyaM, appiyAnaM pariggahabhUtAnaM sattAnaM, saGghArAnaJca asahanavasena pavattiyA appiyasattasaGkAranidAnA issaa| yahi kiJci appiyasambandhaM bhaddakampi taM kodhanassa appiyamevAti / ubhayanti macchariyaM, issA cAti ubhayaM / ubhayanidAnanti piyanidAnaJceva appiyanidAnaJca / piyAti iTThA / keLAyitAti dhanAyitA / mamAyitAti mamattaM katvA pariggahitA / issaM karotIti "kiM imassa iminA"ti tassa piyasattalAbhAsahanavasena ussUyati, tameva piyasattaM yaacito| aho vatassAti sAdhu vata assa | "imassa puggalassa evarUpaM piyavatthu na bhaveyyA"ti issaM karoti usUyaM uppAdeti / mamAyantAti keLAyantA / appiyeti appiye satte tesaM staapto| assAti puggalassa, yena te lddhaa| teti sattasaGghArA, sacepi amanApA honti appiyehi samudAgatattA / viparItavRttitAyAti ayAthAvagAhitAya / ko aJjo evarUpassa lAbhIti tena attAnaM sambhAvento issaM vA karoti / aJassa tAdisaM uppajjamAnampi "aho vatassa evarUpaM na bhaveyyA"ti issaM vA karoti, ayaJca nayo heTThA vuttanayattA na ghito| vatthukAmAnaM pariyesanavasena pavatto chando priyesnchndo| paTilAbhapaccayo chando pttilaabhchndo| paribhuJjanavasena pavatto chando pribhogchndo| paTiladdhAnaM sannidhApanavasena, saGgopanavasena ca pavatto chando snnidhichndo| diTThadhammikameva payojanaM cintetvA vissajjanavasena pavatto chando vissjjnchndo| tenAha "katamo''tiAdi / ayaM paJcavidhopi atthato taNhAyanamevAti Aha "taNhAmattamevAti | evaM vutto "lAbhaM paTicca vinicchayo"ti evaM mahAnidAnasutte (dI0 ni0 2.103) vutto vinicchayavitakko vitakko nAma, na yo koci vitakko / idAni yathAvuttaM vinicchayavitakkaM atthuddhAranayena nIharitvA dassetuM "vinicchayo"tiAdi vuttaM / aTThasatanti aTThAdhikaM sataM, taJca kho taNhAvicaritAnaM sataM, na yassa kassacIti dassetuM "tahAvicarita"nti vRttaM / taNhAvinicchayo nAma taNhAya vasena vakkhamAnanayena ArammaNassa vinicchinnto| diTThidassanavasena "idameva saccaM, moghaM aJa"nti vinicchinanato diTThivinicchayo naam| iTuM paNItaM, aniTThe appaNItaM, piyAyitabbaM piyaM, appiyAyitabbaM appiyaM, tesaM vavatthAnaM taNhAvasena na hoti| taNhAvasena hi ekacco kiJci vatthu paNItaM maJati, ekacco hInaM, ekacco piyAyati, ekacco nappiyAyati / tenAha "tadeva 239 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.359-359) hI"tiAdi | "dassAmI"ti idaM vissajjanachande vuttanayena ceva vaddUpanissayadAnavasena ca veditabbaM / tampi hi taNhAchandahetukanti / yattha sayaM uppajjanti, taM santAnaM saMsAre papaJcenti vitthArayantIti ppnycaa| yassa ca uppannA, taM "ratto"ti vA "satto"ti vA "micchAbhiniviTTho"ti vA papaJcenti byaJjantIti ppnycaa| yasmA taNhAdiTThiyo adhimattA hutvA pavattamAnA taMsamaGgIpuggalaM pamattAkAraM pApenti, mAno pana jAtimadAdi vasena mattAkArampi, tasmA "mattapamattAkArapApanaTenA'"ti vuttaM / saGghA vuccati koTThAso bhAgaso saGghAyati upaTThAtIti / yasmA papaJcasajhA taMtaMdvAravasena, ArammaNavasena ca bhAgaso vitakkassa paccayA honti, na kevalA, tasmA papaJcasaJjAsaGghAnidAno vitakko vutto, papaJcasaJAnaM vA anekabhedabhinnattA taMsamudAyo "papaJcasaJjAsaGghAti vutto| papaJcasaJjAsaGkhAggahaNena ca anavaseso dukkhasamudayo vutto taMtaM nimittattA vttttdukkhssaati|| yo nirodho vUpasamoti nirodhasaccamAha / tassa sAruppanti tassa papaJcasaJjAsaGghAya nirodhassa vUpasamassa adhigamupAyatAya sAruppaM anucchavikaM, etena vipassanaM vadati / tattha yathAvuttanirodhe ArammaNakaraNavasena gacchati pavattatIti tatthagAminI, etena maggaM / tenAha "saha vipassanAya maggaM pucchatI"ti / vedanAkammaTThAnavaNNanA __ 359. pucchitameva kthitN| yasmA sakkena devAnaM indena papaJcasaJAsaGghAnirodhagAminipaTipadA pucchitAva, bhagavA ca tadadhigamupAyaM arUpakammaTThAnaM tassa ajjhAsayavasena vedanAmukhena kathento tisso vedanA Arabhi, iti pucchitameva kathentena pucchAnusandhivasena sAnusandhimeva ca kathitaM / na hi buddhAnaM ananusandhikA kathA nAma atthi| idAnissa vedanAmukhena arUpakammaTThAnasseva kathane kAraNaM dassetuM "devatAnahI"tiAdi vuttaM / karajakAyassa sukhumatAvacaneneva accantamudusukhumAlabhAvApi vuttA evAti daTTabbaM / kammajanti kammajate / tassa balavabhAvo uLArapuJakammanibbattattA, ativiya garumadhurasiniddhasuddhAhArajIraNato c| ekAhArampIti ekAhAravArampi / "vilIyantI"ti etena karajakAyassa mandatAya kammajatejassa balavabhAvena AhAravelAtikkamena nesaM balavatI dukkhavedanA uppajjamAnA supAkaTA hotIti dasseti / 240 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.359-359) vedanAkammaTThAnavaNNanA 241 nidassanamattaJcetaM, sukhavedanApi pana nesaM uLArapaNItesu ArammaNesu uparUpari aniggahaNavasena pavattamAnA supAkaTA hutvA upaTThAtiyeva / upekkhApi tesaM kadAci uppajjamAnA santapaNItarUpA eva iTThamajjhatte eva ArammaNe pvttnto| tenevAha "tasmA"tiAdi / rUpakammaTThAnanti rUpapariggahaM, rUpamukhena vipassanAbhinivesanti attho / arUpakammaTThAnanti etthApi eseva nayo / tattha rUpakammaTThAnena samathAbhinivesopi saGgayhati, vipassanAbhiniveso pana idhAdhippetoti dassento "rUpapariggaho arUpapariggahotipi etadeva vuccatI"ti Aha / catudhAtuvavatthAnanti ettha yebhuyyena catudhAtuvavatthAnaM vitthArento rUpakammaTThAnaM kathetIti adhippaayo| rUpakammaTTAnaM dassetvAva katheti "evaM rUpakammaTThAnaM vuccamAnaM suTu vibhUtaM pAkaTaM hutvA upaTThAtI''ti / "etena idhApi rUpakammaTThAnaM ekadesena vibhAvitamevA'ti vadanti / kAmaJcettha vedanAvasena arUpakammaTThAnaM AgataM, tadaadhammavasenapi arUpakammaTThAnaM labbhatIti taM vibhAgena dassetuM "tividho hI"tiAdi vuttaM / tattha abhinivesoti anuppaveso, Arambhoti attho| Arambhe eva hi ayaM vibhAgo, sammasanaM pana anavasesatova dhamme pariggahetvA pavattatIti | "pariggahite rUpakammaTThAne"ti idaM rUpamukhena vipassanAbhinivesaM sandhAya vuttaM, arUpamukhena pana vipassanAbhiniveso yebhuyyena samathayAnikassa icchitabbo, so ca paThamaM jhAnaGgAni pariggahetvA tato paraM sesadhamme pariggaNhAti / paThamAbhinipAtoti sabbe cetasikA cittAyattA cittakiriyAbhAvena vuccantIti phasso cittassa paThamAbhinipAto vutto / taM ArammaNanti yathApariggahitaM rUpakammaTThAnasaJjitaM ArammaNaM / uppannaphasso puggalo, cittacetasikarAsi vA ArammaNena phuTTho phassasahajAtAya vedanAya taMsamakAlameva vedeti, phasso pana obhAsassa viya padIpo vedanAdInaM paccayaviseso hotIti purimakAlo viya vuccati, yA tassa ArammaNAbhiniropanalakkhaNatA vuccati / phusantoti ArammaNassa phusanAkArena / ayahi arUpadhammattA ekadesena anallIyamAnopi rUpaM viya cakkhu, saddo viya ca sotaM, cittaM, ArammaNaJca phusanto viya, saGghaddento viya ca pavattatIti / tathA hesa "saGghaTTanaraso''ti vuccati / ArammaNaM anubhavantIti issaravatAya visavitAya sAmibhAvena ArammaNarasaM saMvedentI / phassAdInahi sampayuttadhammAnaM ArammaNe ekadeseneva pavatti phusanAdimattabhAvato, vedanAya 241 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.359-359) pana iTThAkArasambhogAdivasena pavattanato ArammaNe nippadesato pavatti / phusanAdibhAvena hi ArammaNaggahaNaM ekadesAnubhavanaM, vedayitabhAvena gahaNaM yathAkAmaM sabbAnubhavanaM, evaMsabhAvAneva tAni gahaNAnIti na vedanAya viya phassAdInampi yathA sakakiccakaraNena sAmibhAvAnubhavanaM codetabbaM / vijAnantanti paricchindanavasena visesato jAnantaM / vijJANahi minitabbavatthu nALiyA minanto puriso viya ArammaNaM paricchijja vibhAventaM pavattati, na saJA viya saJjAnanamattaM hutvA / tathA hi anena kadAci lakkhaNattayavibhAvanApi hoti, imesaM pana phassAdInaM tassa tassa pAkaTabhAvo paccayavisesasiddhassa pubbabhAgassa vasena veditabbo / evaM tassa tasseva pAkaTabhAvepi "sab, bhikkhave, abhineyya"nti (saM0 ni0 2.4.46; paTi0 ma0 1.3), "sabbaJca kho, bhikkhave, abhijAnanti (saM0 ni0 2.4.27) ca evamAdi vacanato sabbe sammasanupagA dhammA pariggahetabbAti dassento "tattha yassA"tiAdimAha / tattha phassapaJcamakeyevAti avadhAraNaM tadantogadhattA taggahaNeneva gahitattA catunnaM arUpakkhandhAnaM / phassapaJcamakaggahaNahi tassa sabbassa sabbacittuppAdasAdhAraNabhAvato / tattha ca phassacetanAggahaNena sabbasaGkhArakkhandhadhammasaGgaho cetanappadhAnattA tesN| tathA hi suttantabhAjanIye saGghArakkhandhavibhaGge "cakkhusamphassajA cetanA''tiAdinA (vibhaM0 21) cetanAva vibhattA, itare pana khandhA sarUpeneva gahitA / vatthunissitAti ettha vatthu-saddo karajakAyavisayo, na chabbatthuvisayoti / kathamidaM vijJAyatIti Aha "yaM sandhAya vutta"nti / kattha pana vuttaM ? saamnyphlsutte| soti karajakAyo / "paJcakkhandhavinimuttaM nAmarUpaM natthI"ti idaM adhikAravasena vuttaM | aJathA hi khandhavinimuttampi nAmaM atthevAti / avijjAdihetukAti avijjAtaNhupAdAnAdihetukA / "vipassanApaTipATiyA aniccaM dukkhaM anattAti sammasanto vicaratI"ti iminA balavavipassanaM vatvA puna tassa ussukkApanaM, visesAdhigamaJca dassento "so"tiaadimaah| idhAti imasmiM skkphsutte| vedanAvasena cettha arUpakammaTThAnakathane kAraNaM heTThA vuttanayameva / yathAvuttesu ca tIsu kammaTThAnAbhinivesesu vedanAvasena kammaTThAnAbhiniveso sukaro vedanAnaM vibhUtabhAvatoti dassetuM "phassavasena hI"tiAdi vuttaM / "na pAkaTaM hotI"ti idaM sakkapamukhAnaM tesaM devAnaM yathA vedanA vibhUtA hutvA upaTThAti, na evaM 242 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8.359-359) vedanAkammaTThAnavaNNanA itaradvayanti katvA vRttaM / vedanAya eva ca nesaM vibhUtabhAvo vedanAmukhenevettha bhagavatA desanAya AraddhattA / "vedanAnaM uppattiyA pAkaTatAyA "ti idaM sukhadukkhavedanAnaM vasena vRttaM / tAsaJhi pavatti oLArikA, na itarAya / tadubhayaggahaNamukhena vA gahetabbattA itarAyapi pavatti viJjUnaM pAkaTA evAti sukhadukkhavedanAnahI "ti visesaggahaNaM daTThabbaM / "yadA sukhaM uppajjatI"tiAdi sukhavedanAya pAkaTabhAvavibhAvanaM, tayidaM asamAhitabhUmivasena veditabbaM / tattha " sakalaM sarIraM kho bhante "ntiAdinA kAmaM pavattioLArikatAya avUpasantasabhAvametaM sukhaM, sAtalakkhaNatAya pana sampayuttadhamme, nissayaJca anuggaNhantameva pavattatIti dasseti / " yadA dukkhaM uppajjatI' tiAdIsu vRttavipariyAyena attho veditabbo / duddIpanAti ANena dIpetuM asakkuNeyyA, dubbiyyAti attho / tenAha " andhakArA abhibhUtAti / andhakArAti andhakAragatasadisI, jAnitukAme ca andhakArinI / pubbAparaM samaM sukare supalakkhitamaggavasena pAsANatale migagatamaggo viya iTThAniTThArammaNesu sukhadukkhAnubhavanehi majjhattArammaNesu anuminitabbatAya vuttaM " sA sukhadukkhAnaM...pe.... pAkaTA hotI "ti / tenAha " yathA "tiAdi / nayato gaNhantassAti etthAyaM nayo - yasmA iTThAniTThavisayAya AramNUpaladdhiyA anubhavanato niTThAmajjhattavisayA ca upaladdhi, tasmA na tAya niranubhavanAya bhavitabbaM, yaM tatthAnubhavanaM, sA adukkhamasukhA / tathA anupalabbhamAnaM rUpAdianubhuyyamAnaM diTTaM upalabbhati, yo pana majjhattArammaNaM tabbisayasa viJJANappavattiyaM, tasmA ananubhuyyamAnena tena na bhavitabbaM / sakkA hi vattuM anubhavamAnA majjhattavisayupaladdhi upaladdhibhAvato / iTThAniTThavisayupaladdhivisayaM pana niranubhavanaM taM anupaladdhisabhAvameva diTTha, taM yathArUpanti / nivattetvAti nIharitvA, "somanassaMpAha"ntiAdinA samAnajAtiyampi bhindanto aJJehi arUpadhammehi vivecetvA asaMsa katvAti attho / 243 ayaJca rUpakammaTThAnaM kathetvA arUpakammaTThAnaM vedanAvasena nivattetvA desanA tathAvinetabbapuggalApekkhAya suttantaresupi ( dI0 ni0 2.373; ma0 ni0 1.106, 390, 413, 450, 465, 467; ma0 ni0 2.306, 209, 3.67, 342; saM0 ni0 2.4.248) AgatA evAti dassento " na kevala "ntiAdimAha / tattha mahAsatipaTThAne (dI0 ni0 2.273) tathA desanAya AgatabhAvo anantarameva Avi bhavissati, majjhimanikAye satipaTTAnadesanApi (ma0 ni0 1.106) tAdisI eva / cULataNhAsaGghaye " evaM cetaM, devAnaM inda, bhikkhuno sutaM hoti 'sabbe dhammA nAlaM abhinivesAyA'ti, so sabbaM dhammaM 243 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.360-360) abhijAnAti, sabbaM dhammaM abhiJAya sab dhammaM parijAnAti, sabbaM dhammaM pariJAya yaM kiJci vedanaM vedeti sukhaM vA dukkhaM vA adukkhamasukhaM vA, so tAsu vedanAsu aniccAnupassI viharati, virAgAnupassI"tiAdinA (ma0 ni0 1.390) AgataM / tena vuttaM "arUpakammaTThAnaM vedanAvasena nivattetvA dassesI"ti / mahAtaNhAsaGghaye pana "so evaM anurodhavirodhavippahIno yaM kiJci vedanaM vedeti sukhaM vA dukkhaM vA adukkhamasukhaM vA, so taM vedanaM nAbhinandati nAbhivadati nAjjhosAya tiThThati / tassa taM vedanaM anabhinandato anabhivadato anajjhosAya tiThThato yA vedanAsu nandI sA nirujjhatI"tiAdinA (ma0 ni0 1.414) AgataM / cULavedalle "kati panAyyevedanA''tiAdinA (ma0 ni0 1.465) AgataM / mahAvedalle "vedanAti, Avuso, vuccati, kittAvatA nu kho, Avuso, 'vedanA'ti vuccatI"tiAdinA (ma0 ni0 1.450) AgataM / evaM raTTapAlasuttAdIsupi (ma0 ni0 2.305) vedanAkammaTThAnassa AgataTThAnaM uddharitvA vattabdha / "paThamaM rUpakammaTThAnaM kathetvAti vuttaM, kathaM tamettha kathitanti Aha "rUpakammaTThAna"ntiAdi / savittaM, kathaM sacittaM ? vedanAya ArammaNamattakaMyeva, yebhuyyena vedanA rUpadhammArammaNA paJcadvAravasena pavattanato / tena cassA purimasiddhA eva ArammaNanti vedanaM vadantena tassArammaNadhammA atthato paThamataraM gahitA eva nAma hontIti imAya atthApattiyA rUpakammaTThAnassevettha paThamaM gahitatA jotitA, na sarUpeneva gahitattA / tenAha "tasmA pALiyaM nAruLhaM bhavissatI"ti / 360. dvIhi koTThAsehIti sevitbbaasevitbbbhaagehi| evarUpanti yaM akusalAnaM abhibuddhiyA, kusalAnaJca parihAnAya saMvattaMti, evarUpaM, taM pana kAmUpasahitatAya "gehanissita"nti vuccatIti Aha "gehasitasomanassa"nti / iTThAnanti piyAnaM / kantAnanti kamanIyAnaM / manApAnanti manavaDDanakAnaM / tato eva mano ramentIti mnormaanN| lokAmisapaTisaMyuttAnanti taNhAsannissitAnaM kAmUpasahitAnaM / paTilAbhato samanupassatoti "aho mayA imAni laddhAnI''ti yathAladdhAni rUpArammaNAdIni assAdayato / atItanti atikkantaM / niruddhanti nirodhappattaM / vipariNatanti sabhAvavigamena vigataM / samanussaratoti assAdanavasena anucintyto| gehasitanti kAmaguNanissitaM / kAmaguNA hi kAmarAgassa gehasadisattA idha "geha"nti adhippetaa| evarUpanti yaM akusalAnaM parihAnAya, kusalAnaJca abhibuddhiyA saMvattati, evarUpaM, 244 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.360-360) vedanAkammaTThAnavaNNanA 245 taM pana pabbajjAdivasena pavattiyA nekkhammUpasahitanti Aha "nekkhammasitaM somanassa"nti / idAni taM pALivaseneva dassetuM "tattha katamAnI"tiAdi vuttaM / tattha vipassanAlakkhaNe nekkhamme dassite itarAni tassa kAraNato, phalato, atthato ca dassitAneva hontIti vipassanAlakkhaNameva taM dassento "rUpAnantvevA"tiAdimAha / vipariNAmavirAganirodhanti jarAya vipariNAmetabbataJceva jarAmaraNehi palujjanaM nirujjhanaJca viditvAti yojanA / uppajjati somanassanti vipassanAya vIthipaTipattiyA kamena uppannAnaM pAmojjapItipassaddhInaM upari anappakaM somanassaM uppajjati / yaM sandhAya vuttaM - "sujhAgAraM paviTThassa, santacittassa bhikkhuno / amAnusI rati hoti, sammA dhammaM vipassato / / yato yato sammasati, khandhAnaM udayabbayaM / labhatI pItipAmojjaM, amataM taM vijAnata"nti || (dha0 pa0 374) ca - nekkhammavasenAti pabbajjAdivasena | "vaTTadukkhato nittharissAmI''ti pabbajituM bhikkhUna santikaM gacchantassa, pabbajantassa, catupArisuddhisIlaM anutidvantassa, taM sodhentassa, dhutaguNe samAdAya vattantassa, kasiNaparikammAdIni karontassa ca yA paTipatti, sabbA sA idha "nekhamma''nti adhippetaa| yebhuyyena anussatiyA upacArajjhAnaM niTThAtIti katvA "anussativasenA'"ti vatvA "paThamajjhAnAdivasenA"ti vuttaM / ettha ca yathA pabbajjA gharabandhanato nikkhamanaTena nekkhamma, evaM vipassanAdayopi taMpaTipakkhato / tenAha - "pabbajjA paThamaM jhAnaM, nibbAnaJca vipassanA / sabbepi kusalA dhammA, nekkhammanti pavuccare''ti / / (itivu0 aTTha0 109) yaM ceti ettha ce-ti nipAtamattaM somanassassa adhippetttaa| catukkanayavaseneva ca suttantesu jhAnakathAti vuttaM "dutiyatatiyajjhAnavasenA"ti / dvIsUti "savitakkaM savicAraM avitakkaM avicAra''nti vuttesu dvIsu somanassesu / savitakkasavicAre somanasseti parittabhUmike, paThamajjhAne vA somanasse / abhiniviTThasomanassesUti vipassanaM paTTapitasomanassesu / pi-saddena sammaTThasomanassesu pIti 245 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.361-361) imamatthaM dasseti / somanassavipassanAtopIti savitakkasavicArasomanassapavattivipassanAtopi / avitakkaavicAra vipassanA paNItatarA sammasitadhammavasenapi vipassanAya visesasiddhito, yato maggepi tathArUpA visesA ijjhanti / ayaM panattho "ariyamagga bojjhaGgAdivisesaM vipassanAya ArammaNabhUtA khandhA niyamentI"ti evaM pavattena moravApIvAsimahAdattattheravAdena diipetbbo| 361. gehasitadomanassaM nAma kAmaguNAnaM appaTilAbhanimittaM, vigatanimittaJca uppajjanakadomanassaM / appaTilAbhato samanupassatoti appaTilAbhena "ahameva na labhAmI"ti pritssnto| samanussaratoti "ahu vata me taM vata natthI'tiAdinA anussaraNavasena cintyto| tenAha "evaM chasu dvAresU"tiAdi / __anuttaresu vimokkhesUti suJataphalAdiariyaphalavimokkhesu / pihanti apekkhaM, Asanti attho / kathaM pana lokuttaradhamme Arabbha AsA uppajjatIti ? na kho panetaM evaM daTThabbaM "yaM ArammaNakaraNavasena tattha pihA pavattatI"ti avisayattA, puggalassa ca anadhigatabhAvato / anussavUpaladdhe pana anuttaravimokkhe uddissa pihaM upaTTapento "tattha pihaM upaTTapetI"ti vutto / tenAha "kudAssu nAmAha"ntiAdi / chasu dvAresu iTThArammaNe ApAthagate aniccAdivasena vipassanaM paTTapetvAti yojnaa| "iTArammaNe"ti ca iminA nayidaM domanassaM sabhAvato aniTThadhammeyeva Arabbha uppajjanakaM, atha kho icchitAlAbhahetukaM icchAbhighAtavasena yattha katthaci ArammaNe uppajjanakanti dasseti / evaM "kudAssu nAmAha"nti vuttAkArena pihaM upaTThapetvA evaM imampi pakkhaM...pe0... nAsakkhinti anusocatoti yojnaa| "imasmiM pakkhe, imasmiM mAse, imasmiM saMvacchare pabbajituM nAladdhaM, kasiNaparikammaM kAtuM nAladdha"ntiAdivasena pavattiM sandhAya "nekkhammavasenA"ti vuttaM / "vipassanAvasenA"tiAdIsupi iminA nayena yojanA veditbbaa|| yato eva-kAro, tato aJattha niyamoti katvA "tasmimpi...pe0... gehasitadomanassamevA"ti vuttaM / na hettha gehasitadomanassatA savitakkasavicAre niyatA, atha kho gehasitadomanasse savitakkasavicAratA niyatA paTiyoginivattanatthattA eva-kArassa / "gehasitadomanassaM savitakkasavicArameva, na avitakkaavicAra''nti / nekkhammasitadomanassaM pana siyA savitakkasavicAraM, siyA avitakkaavicAraM / savitakkasavicArasseva kAraNabhUtaM domanassaM svitkksvicaardomnssN| kiM taM? 246 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.361-361) mahAsivattheravatthuvaNNanA 247 gehasitadomanassaM, yaM pana nekkhammAdivasena uppannaM, taM avitakkaavicArassa kAraNabhUtaM avitakkaavicAradomanassanti / ayaJca nayo pariyAyavasena vuttoti Aha "nippariyAyena panA"tiAdi / yadi evaM kasmA "yaM ce avitakkaM avicAra''nti pALiyaM vuttanti Aha "etassa panA"tiAdi / maJanavasenAti parikappanavasena / vuttaM pALiyaM / tatrAti tasmiM maJjane / ayaM idAni vuccamAno nyo| domanassapaccayabhUteti domanassassa pccybhuute| upacArajjhAnahi paThamajjhAnAdIni vA pAdakAni katvA maggaphalAni nibbattetukAmassa tesaM alAbhe domanassassa uppajjane tAni tassa paccayA nAma honti iti te dhammA phalUpacArena "domanassa"nti vuttaa| yo pana tathA uppannadomanasso dhuranikkhepaM akatvA anukkamena vipassanaM ussukkApetvA maggaphaladhamme nibbatteti, te kAraNUpacArena "domanassa"nti vuttAti imamatthaM dassento "idha bhikkhuu"tiaadimaah| nanu etassa tadA domanassameva uppannaM, na domanassahetukA vipassanAmaggaphaladhammA uppannA, tattha kathaM domanassasamacaM AropetvA voharatIti Aha "aJjasaM paTipattidassanavasena domanassanti gahetvA"tiAdi | savitakkasavicAradomanasseti savitakkasavicAranimitte domanasse / tIhi mAsehi nibbattetabbA temAsikA, taM temAsikaM / imA ca temAsikAdayo paTipadA tathApavattaukkaTThamajjhimamudindriyavasena veditabbA, adhikamajjhimamudussAhavasena vA / jaggatIti jAgarikaM anuyuJjati / mahAsivattheravatthuvaNNanA sahassadvisahassasaGkhyattA mhaagnne| aTThakathAtherAti aTThakathAya atthapaTipucchanakatherA / antarAmaggeti bhikkhaM gahetvA gAmato vihAraM paTigamanamagge / tayo...pe0... gAhApetvAti tINi cattAri uNhApanAni / kenaci papaJcenAti kenaci sarIrakiccabhUtena ppnycen| sanaM akAsi rattiyaM pacchato gacchantaM asallakkhento / kasmA pana thero antevAsikAnaM anArocetvAva gatoti Aha "thero kirA"tiAdi / arahattaM nAma kinti tadadhigamassa adukkarabhAvaM sandhAya vadati / catUhi iriyApahIti 247 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.362-362) catUhipi iriyApathehi pavattamAnassa, tasmA yAva arahattAdhigamA sayanaM paTikkhipAmIti adhippAyo / "anucchavikaM nu kho te eta"nti saMvegajAto vIriyaM samuttejento arahattaM aggahesi ettakaM kAlaM vipassanAya suciNNabhAvato ANassa paripAkaM gtttaa| parimajjIti parimasi / keci pana "parimajjIti parivattetvA therena dhoviyamAnaM pariggahetvA dhovI"ti atthaM vadanti | vipassanAya ArammaNaM nAma upacArajjhAnapaThamajjhAnAdi / "savitakkasavicAradomanasse''tiAdIsu vattabbaM somanassesu vuttanayAnusArena veditabbaM / 362. evarUpAti yA akusalAnaM abhibuddhiyA, kusalAnaM parihAnAya ca saMvattati, evarUpA, sA pana kAmUpasahitatAya "gehasitA"ti.. vuccatIti Aha "gehasitaupekkhA'ti / "bAlassA"tiAdIsu bAlakaradhammayogato bAlassa attahitaparahitabyAmULahatAya mULhassa puthUnaM kilesAdInaM jananAdIhi kAraNehi puthujjanassa kilesodhInaM maggodhIhi ajitattA anodhijinassa, odhijino vAyapekkhA, odhiso ca kilesAnaM jitattA, tenassa sekkhabhAvaM paTikkhipati / sattamabhavAdito uddhaM pavattanavipAkassa ajitattA avipAkajinassa, vipAkajinA vA arahanto appaTisandhikattA, tenassa asekkhattaM paTikkhipati / anekAdInave sabbesampi pApadhammAnaM mUlabhUte sammohe AdInavAnaM adassanasIlatAya anaadiinvdstaavino| AgamAdhigamAbhAvA assutvto| ediso ekaMsena andhaputhujjano nAma hotIti tassa andhaputhujjanabhAvaM dassetuM punapi "puthujjanassA"ti vuttaM / evarUpAti vuttappakArA sammohapubbikA / rUpaM sA nAtivattatIti rUpAnaM samatikkamanAya kAraNaM na hoti, rUpArammaNe kilese nAtikkamatIti adhippAyo / ajANAvibhUtatAya ArammaNe ajjhupekkhanavasena pavattamAnA lobhasampayuttaupekkhA idhAdhippetAti tassa lobhassa anucchavikameva ArammaNaM dassento "iTThArammaNe"ti Aha / anativattamAnA anAdInavadassitAya / tato eva assAdAnupassanato tattheva lggaa| abhisaGgassa lobhassa vasena, dummocanIyatAya ca tena laggitA viya hutvA uppnnaa| 248 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.363-363) mahAsivattheravatthuvaNNanA 249 evarUpAti yA akusalAnaM pahAnAya, kusalAnaJca abhibuddhiyA saMvattati, evarUpA, sA pana pabbajjAdivasena pavattiyA nekkhammUpasahitAti Aha "nekkhammasitA"ti / idAni taM pALivasena dassetuM "tattha katamA"tiAdi vuttaM, tassattho heTThA vuttanayAnusArena veditabbo / rUpaM sA ativattatIti rUpasmiM sammadeva aadiinvdssnto| rUpaniyAtAti kilesehi anbhibhvniiyto| iTeti sabhAvato, saGkappato ca iTTe ArammaNe / arajjantassAti na rajjantassa rAgaM anuppAdentassa / aniTe adussantassAti ettha vuttanayena attho veditbbo| samaM sammA yoniso na pekkhanaM asamapekkhanaM, taM pana iTThAniTThamajjhatte viya ihAnidvesupi bAlassa hotIti "iTThAniTThamajjhatte"ti avatvA "asamapekkhanena asammuvhantassA"ti vuttaM, tividhepi ArammaNe asamapekkhanavasena muvhantassAti attho / vipassanAJANasampayuttA upekkhaa| nekkhammasitA upekkhA vedanAsabhAgAti udAsinAkArena pavattiyA, upekkhA vedanAya ca sabhAgA | ettha upekkhA vAti ettha etasmiM upekkhAniddese "upekkhA''ti gahitA eva / tasmAti tatramajjhattupekkhAyapi idha upekkhAggahaNena ghitttaa| tahi sandhAya "paThamadutiyatatiyacatutthajjhAnavasena uppajjanakaupekkhA"ti vuttaM / tAyapi nekkhammasitaupekkhAyAti niddhAraNe bhummaM / "yaM nekkhammavasenA"tiAdi heTThA vuttanayattA uttA natthameva / 363. yadi sakkassa tadA sotApattiphalapattiyAva upanissayo, atha kasmA bhagavA yAva arahattaM desanaM vaDDesIti Aha "buddhAnahI"tiAdi / taruNasakkoti abhinavo adhunA pAtubhUto skko| sampati pAtubhAvahi sandhAya "taruNasakko"ti vuttaM, na tassa kumAratA, vuddhatA vA atthi / gatAgatavAnanti gamanAgamanakAraNaM / na pAyati na uplbbhti| gabbhaseyyakAnahi cavantAnaM kammajarUpaM vigacchati anudeva cittajaM, AhArajaJca paccayAbhAvato, utujaM pana sucirampi kAlaM paveNiM ghaTTentaM bhassantaM vA sosantaM vA kilesantaM vA viThThataM vA hoti, na evaM devAnaM / tesahi opapAtikattA kammajarUpe antaradhAyante sesatisantatirUpampi tena saddhiM antaradhAyati / tenAha "dIpasikhAgamanaM viya hotI"ti / sesadevatA na jAniMsu punapi sakkattabhAvena tasmiMyeva ThAne nibbttttaa| tIsu ThAnesUti somanassadomanassaupekkhAvissajjanAvasAnaTThAnesu / nibbattitaphalamevAti sappimhA sappimaNDo viya AgamanIyapaTipadAya nibbattitaphalabhUtaM lokuttaramaggaphalameva kthitN| sakuNikAya viya kiJci gahUpagaM uppatitvA uDDatvA ullngghitvaa| assAti maggaphalasaJitassa ariyassa dhammassa / 249 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.364-364) pAtimokkhasaMvaravaNNanA 364. pAtimokkhasaMvarAyAti pAtimokkhabhUtasIlasaMvarAyAti ayamettha atthoti Aha "uttmje?ksiilsNvraayaa"ti| "pAtimokkhasIlanhi sabbasIlato jeTThakasIla''nti dIghavApIvihAravAsi sumatthero vadati, antevAsiko panassa tepiTakacULanAgatthero "pAtimokkhasaMvaro eva sIlaM, itarAni pana 'sIlanti vuttaTThAnaM nAma atthI'ti ananujAnanto indriyasaMvaro nAma chadvArarakkhAmattakaM, AjIvapArisuddhi dhammena samena paccayuppAdanamattakaM, paccayasannissitaM paTiladdhapaccaye 'ida mattha'nti paccavekkhitvA paribhuJjanamattakaM, nippariyAyena pAtimokkhasaMvarova sIlaM / tathA hi yassa so bhinno, so itarAni rakkhituM abhabbattA asIlo hoti / yassa pana sabbaso arogo sesAnaM rakkhituM bhabbattA sampannasIlo"ti vadati, tasmA itaresaM tassa parivArabhAvato, sabbaso ekadesena ca tadantogadhabhAvato tadeva padhAnasIlaM nAmAti Aha "uttamajeTThakasIlasaMvarAyA"ti / tattha yathA heTThA papaJcasaJjAsaGghAnirodhasAruppagAminiM paTipadaM pucchitena bhagavatA papaJcasaJAnaM, paTipadAya ca mUlabhUtaM vedanaM vibhajitvA paTipadA desitA sakkassa ajjhAsayavasena saMkilesadhammappahAnamukhena vodAnadhammapAripUrIti, evaM tassA eva paTipadAya mUlabhUtampi sIlasaMvaraM pucchitena bhagavatA yato so visujjhati, yathA ca visujjhati, tadubhayaM sakkassa ajjhAsayavasena vibhajitvA dassetuM "kAyasamAcArampI"tiAdi vuttaM saMkilesadhammappahAnamukhena vodAnadhammapAripUrIti katvA / sIlakathAyaM asevitabbakAyasamAcArAdikathane kAraNaM vuttameva, tasmA kammapathavasenAti kusalAkusalakammapathavasena / kammapathavasenAti ca kmmpthvicaarvsen| kammapathabhAvaM apattAnampi hi kAyaduccaritAdInaM asevitabbakAdInaM asevitabbakAyasamAcArAdibhAvo idha vuccatIti / paNNattivasenAti sikkhApadapaNNattivasena / yato yato hi yA yA veramaNI, tadubhayepi vibhAvento paNNattivasena katheti naam| tenAha "kaaydvaare"tiaadi| sikkhApadaM vItikkamati etenAti sikkhApadavItikkamo, sikkhApadassa vItikkamanAkArena pavatto akusaladhammo yaM, tassa asevitabbakAyasamAcArAditA | vItikkamapaTipakkho avItikkamo, na vItikkamati etenAti avItikkamo, sIlaM / micchA sammA ca pariyesati etAyAti pariyesanA, AjIvo, atthato paccayagavesanabyApAro kaayvciidvaariko| yadi evaM kasmA visuM gahaNanti Aha 250 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.364-364) pAtimokkhasaMvaravaNNanA 251 "yasmA"tiAdi / ariyA nidosA pariyesanA gavesanAti ariyapariyesanA, ariyehi sAdhUhi pariyesitabbAtipi ariyapariyesanAti / vuttavipariyAyato anariyapariyesanA veditabbA / jAtidhammoti jAyanasabhAvo jaaynpktiko| jarAdhammoti jIraNasabhAvo / vyAdhidhammoti byAdhisabhAvo / maraNadhammoti miiynsbhaavo| sokadhammoti socanakasabhAvo / saMkilesadhammoti saMkilissanasabhAvo / puttabhariyanti puttA ca bhariyA ca / esa nayo sabbattha / dvandekattavasena tesaM niddeso / jAtarUparajatanti ettha pana yato vikAraM anApajjitvA sabbaM jAtarUpameva hotIti jAtarUpaM nAma suvaNNaM / dhavalasabhAvatAya rajatIti rajataM, rUpiyaM / idha pana suvaNNaM ThapetvA yaM kiJci upabhogaparibhogArahaM "rajatantveva gahitaM vohArUpagamAsakAdi / jAtidhammA hete, bhikkhave, upadhayoti ete kAmaguNUpadhayo nAma honti, te sabbepi jAtidhammAti dasseti / byAdhidhammavArAdIsu jAtarUparajataM na gahitaM / na hetassa sIsarogAdayo byAdhayo nAma santi, na sattAnaM viya cutisaGkhAtaM maraNaM, na soke uppajjati, cutisaGghAtaM maraNanti ca ekabhavapariyApannakhandhanirodho, so tassa natthi, khaNikanirodho pana khaNe khaNe labbhateva / rAgAdIhi pana saMkilesehi saMkilissatIti saMkilesadhammavAre gahitaM jAtarUpaM, tathA utusamuTThAnattA jAtidhammavAre, malaM gahetvA jIraNato jarAdhammavAre c| ariyehi na araNIyA, pariyesanAtipi anriypriyesnaa| idAni anesanAvasenApi taM dassetuM "apicA"tiAdi vuttaM / iminA nayena sukkapakkhepi attho veditbbo|| sambhArapariyesanaM paharaNavisAdigavesanaM, payogavasena payogakaraNaM tajjAvAyAmajananaM tAdisaM upakkamanibbattanaM, pANAtipAtAdiatthaM gamanaM, paccekaM kAla-saddo yojetabbo "sambhArapariyesanakAlato paTThAya, payogakaraNakAlato paTThAya, gamanakAlato paTThAyA"ti / itaroti "sevitabbo''ti vuttkaaysmaacaaraadiko| cittampi uppAdetabbaM / tathA uppAditacitto hi sati paccayasamavAye tAdisaM payogaM parakkamaM karonto paTipattiyA matthakaM gaNhAti / tenAha "cittuppAdampi kho ahaM, bhikkhave, kusalesu dhammesu bahupakAraM vadAmI''ti (ma0 ni0 1.84) / 251 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 dIghanikAye mahAvaggaTIkA idAni taM matthakappattaM asevitabbaM, sevitabbaJca dassetuM " apicA "tiAdi vRttaM / saGghabhedAdInanti Adi - saddena lohituppAdanAdiM saGgaNhAti / buddharatanasaGgharatanupaTThAneheva dhammaratanupaTThAnasiddhIti Aha " divasassa dvattikkhattuM tiSNaM ratanAnaM upaTThAnagamanAdivasenA dhanuggahapesanaM dhanuggahapurisAnaM uyyojanaM / Adi - saddena paJcavarayAcanAdiM saGgaNhAti / "ajAtasattuM pasAdetvA lAbhuppAdavasena parihInalAbhasakkArassa kulesu vijJApana "nti evamAdiM anariyapariyesanaM pariyesantAnaM / pAripUriyAti pAripUriatthaM / aggamaggaphalavaseneva hi sevitabbAnaM pAripUrIti tadatthaM sabbA pubbabhAgapaTipadA, pAtimokkhasaMvaropi aggamaggeneva paripuNNo hotIti tadatthaM pubbabhAgapaTipadaM vatvA nigamento " pAtimokkho... pe0... hotI "ti Aha / ( 8.365-365) indriyasaMvaravaNNanA 365. indriyAnaM pidhAnAyAti indriyAnaM pidahanatthAya / indriyAni ca cakkhAdIni dvArAni, tesaM pidhAnaM saMvaraNaM akusaluppattito gopanAti Aha "guttadvAratAyA "ti / asevitabbarUpAdivasena indriyesu aguttadvAratA asaMvaro, saMkilesadhammavippahAnavasena vodAnadhammapArisuddhIti / kAmaM pALiyaM asevitabbampi rUpAdi dassitaM, sakkena pana indriyasaMvarAya paTipatti pucchitAti tameva nivattetvA dassetuM aTThakathAyaM vRttaM "cakkhuvijJeyyaM rUpampItiAdi sevitabbarUpAdivasena indriyasaMvaradassanatthaM vutta "nti / " tumhI ahosI'ti vatvA tumhIbhAvassa kAraNaM byatirekamukhena vibhAvetuM " kathetukAmopI "tiAdi vRttaM / ayanti sakko devAnaM indo | rUpanti rUpAyatanaM, tassa asevanaM nAma adassanaM evAti Aha " na sevitabbaM na dtttthbb"nti| yaM pana sattasantAnagataM rUpaM parasato paTikUlamanasikAravasena, asubhasaJjA vA saNThAti dassanAnuttariyavasena / atha vA kammaphalasaddahanavasena pasAdo vA uppajjati / hutvA abhAvAkArasallakkhaNena aniccasaJJApaTilAbho vA hoti / pariyAyakkharaNato akkharaM, vaNNo, so eva nirantaruppattiyA samuddito padavAkyasaJJito, adhippetamatthaM byaJjetIti byaJjanaM, tayidaM kAvyanATakAdigatavevacanavasena, uccAraNavasena ca vicittasannivesatAya tathApavattavikappanavasena cittavicittabhAvena 252 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.366-366) indriyasaMvaravaNNanA 253 upatiTThanakaM sandhAyAha "yaM cittakkharaM cittabyaJjanampi sadaM suNato rAgAdayo uppajjantI"ti | atthanissitanti samparAyikatthanissitaM / dhammanissitanti vivaTTadhammanissitaM, lokuttararatanattayadhammanissitaM vA / pasAdoti ratanattayasaddhA, kmmphlsddhaapi.| nibidA vAti aniccasAdivasena vaTTato ukkaNThA vA / gandharasAviparodhAdivasena seviyamAnaM ayoniso paTipannattA asevitabbaM nAma / yoniso paccavekkhitvA seviyamAnaM sampajaJavasena gahaNato sevitabbaM nAma / tena vuttaM "yaM gandhaM ghaayto"tiaadi| yaM pana phusatoti yaM pana sevitabbaM phoTThabbaM aniSphannasseva phusto| Asavakkhayo ceva hoti jAgariyAnuyogassa mtthkppttito| vIriyaJca supaggahitaM hoti catutthassa ariyavaMsassa ukkNsnto| pacchimA ca...pe0... anuggahitA hoti sammApaTipattiyaM niyojnto| ye manovijJeyye dhamme iTThAdibhede samannAharantassa Avajjantassa ApAthaM aagcchnti| "manovijeyyA dhammA"ti vibhatti vipariNAmetabbA, mettAdivasena samannAharantassa ye manovijJeyyA dhammA ApAthaM Agacchanti, evarUpA sevitabbAti yojnaa| Adi-saddena karuNAdInaJceva aniccAdInaJca saGgaho dtttthbbo| tiNNaM therAnaM dhammAti idAni vuccamAnapaTipattInaM tiNNaM therAnaM manovineyyA dhmmaa| bahi dhAvituM na adAsinti antopariveNaM Agatameva rUpAdiM Arabbha imasmiM temAse kammaTThAnavinimuttaM cittaM kadAci uppannapubbaM, antopariveNe ca visabhAgarUpAdInaM asambhavo eva, tasmA visaTavitakkavasena cittaM bahi dhAvituM na adAsinti dasseti / nivAsagehato nivAsanagabbhato / niyakajjhattakhandhapaJcakato vipssnaagocrto| thero kira sabbampi attanA kAtabbakiriyaM kammaTThAnasIseneva paTipajjati / 366. asammohasampajaJavasena advejjhAbhAvato eko anto etassAti ekanto, ekanto vAdo etesanti ekntvaadaa| tenAha "ekaMyeva vadantI"ti, abhinnavAdAti attho / ekAcArAti smaanaacaaraa| ekaladdhikAti samAnaladdhikA / ekapariyosAnAti samAnaniTThAnA / iti sakko pubbe attanA sutaM puthusamaNabrAhmaNAnaM nAnAvAdA cAraladdhiniTThAnaM idAni 253 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.366-366) saccapaTivedhena asArato atvA Thito, tassa kAraNaM jJAtukAmo tameva tAva byatirekamukhena pucchati "sabbeva dhammA nu kho"tiAdinA / dhAtUti ajjhAsayadhAtu uttarapadalopena vuttA, ajjhAsayadhAtUti ca atthato ajjhAsayo evAti Aha "anekajjhAsayo nAnajjhAsayo"ti / "ekasmiM gantukAme eko ThAtukAmo hotI"ti idaM nidassanavasena vuttaM iriyApathepi nAma sattA ekajjhAsayA dullabhA, pageva laddhIsUti dassanatthaM / yaM yadeva ajjhAsayanti yaM yameva sassatAdiajjhAsayaM / abhinivisantIti taM taM laddhiM diTThAbhinivesavasena abhimukhA hutvA duSpaTinissaggibhAvena nivisanti, AdAnaggAhaM gnnhnti| thAmena ca parAmAsena cAti diTThithAmena ca diTThiparAmAsena ca / suTu gaNhitvAti ativiya daLhaggAhaM gaNhitvA / voharantIti yathAbhinivilR didvivAdaM paJApenti pare hi gAhenti patiThThapenti / tenAha "kathenti dIpenti kittentI"ti, ugghosentIti attho / antaM atItA accantA, accantA niTThA etesanti accntnitttthaa| sabbesanti sabbesaM samaNabrAhmaNAnaM / yogakkhemotipi nibbAnaM catUhipi . yogehi anuppaduThThattA / "accantayogakkhemA'ti vattabbe i-kArena niddesena "accantayogakkhemI"ti vuttaM, accantayogakkhemo vA etesaM atthIti accntyogkkhemiiti| caranti upagacchanti, adhigacchantIti attho / pariyassati parikkhissati vaTTadukkhantaM AgammAti pariyosAnantipi nibbAnassa naam| saGkSiNAtIti samucchindanena khepeti ! vinAsetIti tato eva sabbaso adassanaM pApeti / vimuttAti vaTTadukkhato accantaniggamena visesena muttaa| "issAmacchariyaM eko paJho"ti kasmA vuttaM, nanu issAmacchariyaM vissajjananti ? saccametaM, yo pana AtuM icchito attho, so paJho / so eva ca vissajjIyatIti nAyaM doso, aJathA ambaM puTThassa labujaM byAkaraNaM viya siyA, evaM paJhasIsena paJcabyAkaraNaM vadati / tathA hi "piyAppiyantiAdinA vissajjanapadAneva gahitAni, "piyAppiyaM eko"tiAdIsupi eseva nayo / papaJcasaJjAti saJAsIsena papaJcA evaM vuttAti Aha "papaJco eko"ti / ettha ca yathA pAtimokkhasaMvarapucchA kAyasamAcArAdivibhAgena vissajjitattA tayo paJhA jAtA, evaM indriyasaMvarapucchA rUpAdivibhAgena vissajjitattA cha 254 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.367-368) somanassapaTilAbhakathAvaNNanA 255 paJhA siyuM / tathA sati ekUnavIsati pucchA siyuM, atha indriyasaMvaratAsAmaJjena ekova paJho kato, evaM sati pAtimokkhasaMvarapucchAbhAvasAmaona tepi tayo ekova pajhoti sabbeva dvAdaseva paJhA bhaveyyunti ? nayidamevaM / yasmA kAyasamAcArAdIsu vibhajja vuccamAnesu mahAvisayatAya aparimANo vibhAgo sambhavati vissajjetuM / sakalampi vinayapiTakaM tassa niddeso| rUpAdIsu pana vibhajja vuccamAnesu appavisayatAya na tAdiso vibhAgo sambhavati vissjjetuN| iti mahAvisayatAya pAtimokkhasaMvarapucchA tayo pahA katA, indriyasaMvarapucchA pana appavisayatAya ekova paJho kato / tena vuttaM "cuddasa mahApaJhA''ti / 367. calanadvenAti kmpntten| taNhA hi kAmarAgarUparAgaarUparAgAdivasena pavattiyA anavadvitatAya sayampi calati, yattha uppannA, tampi santAnaM bhavAdIsu parikaDDanena cAleti, tasmA calanaTena taNhA ejA nAma / pILanaTenAti vibAdhanatuna tassa tassa dukkhassa hetubhAvena / padussanadvenAti adhammarAgAdibhAvena, sammukhaparaMmukhena, kilesAsucipaggharaNena ca pakArato dussanaTena gnnddo| anuppaviThThadvenAti Asayassa dunnIharaNIyabhAvena anuppavisanaTena / kaDati attano ca ruciyA upaneti / uccAvacanti paNItabhAvaM, nihInabhAvaJca / yesu samaNabrAhmaNesu / "yesAha"ntipi pALi, tassA keci "yesaM aha"nti atthaM vadanti / evanti sutAnurUpaM, uggahAnurUpaJca / "ahaM kho pana bhante aJjesaM samaNabrAhmaNAnaM dhammAcariyo hontopi bhagavato sAvako...pe0... sambodhiparAyaNo''ti evaM attano sotApanabhAvaM jaanaapeti| somanassapaTilAbhakathAvaNNanA 368. samApanoti samogALho pavattasampahAro viyaatibyuulho| jiniMsUti yathA asurA puna sIsaM ukkhipituM nAsakkhiMsu, evaM devA vijiniMsuyevAti dassento Aha "devA puna apaccAgamanAya asure jinisuu"ti| tAdiso hissa jayo sAtisayaM vedapaTilAbhAya ahosi / duvidhampi ojanti dibbaM, asuraM cAti dvippakArampi ojaM / devAyeva paribhujjissanti asurAnaM pavesAbhAvato / daNDassa avacaraNaM AvaraNaM daNDAvacaro, saha daNDAvacarenAti sadaNDAvacaro, daNDena paharitvA vA AvaritvA vA sAdhetabbanti attho / 255 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (8.369-370) 369. imasmiyeva okAseti imissameva indasAlaguhAyaM / devabhUtassa meti pubbepi devabhUtassa sakkasseva me bhUtassa / satoti idAnipi sakkasseva sato punarAyu ca me ldd'o| diviyA kAyAti dibbA, khandhapaJcakasaGghAtA kAyAti Aha "dibbA attabhAvA"ti | "amULaho gabbhaM essAmI"ti iminA ariyasAvakAnaM andhaputhujjanAnaM viya sammohamaraNaM, asampajAnagabbhokkamanaJca natthi, atha kho asammohamaraNaJceva sampajAnagabbhokkamanaJca hotIti dasseti / ariyasAvakA niyatagatikattA sugatIsu eva uppajjanti, tatthApi manussesu uppajjantA uLAresu eva kulesu paTisandhiM gahissanti, sakkassApi tAdiso ajjhaasyo| tena vuttaM pALiyaM "yattha me ramatI mano"ti, taM sandhAyAha "yattha me"tiAdi / sakko pana attano dibbAnubhAvenApi tAdisaM jAnituM sakkotiyeva / kAraNenAti yuttena ariyasAvakabhAvassa anucchavikena / tenAha "samenA"ti / sakadAgAmimaggaM sandhAya vadati chaThe atthavase anAgAmimaggassa vkkhmaanttaa| AjAnitukAmoti appattaM visesaM pttivijjhitukaamo| manussaloke anto bhavissati puna mAnussUpapattiyA abhaavto| punadevAti manussesu uppanno tato cavitvA punadeva / imasmiM tAvatiMsadevalokasmi / uttamo, kIdisoti Aha "sakko"tiAdi / antime bhaveti mama sabbabhavesu antime sabbapariyosAne bhave / "AyunA"ti iminA ca taMsahabhAvino sabbepi vaNNAdike saGgaNhAti / "paJjAyA"ti ca iminA sabbepi sddhaastiviiriyaadike| tasmiM attabhAveti tasmiM sabbantime sakkattabhAve / akaniTThagAmI hutvAti antarAyaparinibbAyiAdibhAvaM anupagantvA ekaMsato uddhaMsoto akaniDhagAmI eva hutvaa| tato eva anukkamena avihAdIsu nibbttnto| evamAhAti "so nivAso bhavissatI''ti evamAha / "avihAdIsu...pe0... nibbattissatI''ti saGkhapato vuttamatthaM vivarituM "esa kirA"tiAdi vuttaM / ayaJca nayo na kevalaM sakkasseva, atha kho mahAseTThimahAupAsikAnampi hotiyevAti dassento "sakko devraajaa"tiaadimaah|| 370. bhavasampattinibbAnasampattInaM vasena aparipuNNajjhAsayatAya aniTThitamanoratho taM 256 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.371-371) somanassapaTilAbhakathAvaNNanA 257 taM pattukAmoyeva hutvA tthito| ye ca samaNeti ye ca pabbajite / pavivittavihArinoti "anekavivekattayaM paribrUhetvA viharantI"ti maJAmi / sampAdanAti maggassa upasampAdanaM tassa sampApanaM sammadeva pApanaM / virAdhanAti anArAdhanA anupAyapaTipatti / na sambhontIti anabhisambhuNanti / yathApucchite atthe anabhisambhuNanaM nAma sammA kathetuM asamatthatA evAti Aha "sampAdetvA kathetuM na skkontii"ti| tasmAti yasmA Adiccana samAnagottatAya / tenevAha "Adicca nAma gottenAti, tasmA / Adicco bandhu etassAti Adiccabandhu, atha vA Adiccassa bandhUti Adiccabandhu, bhagavA, taM aadiccbndhunN| Adicco hi sotApannatAya bhagavato orasaputto / tenevAha - "yo andhakAre tamasi pabhaGkaro, verocano maNDalI uggtejo| mA rAhu gilI caraM antalikkhe, pajaM mamaM rAhu pamuJca sUriya''nti / / (saM0 ni0 1.1.91) sAmanti sAmaMpayogaM, satthu pana sAvakassa sAmaMpayogo nAma sanipAto evAti Aha "namakkAraM kromaa"ti| 371. parAmasitvAti "imAya nAma pathaviyaM nisinnena mayA ayaM acchariyadhammo adhigato''ti somanassajAto, "imAya nAma pathaviyaM evaM acchariyaDbhutaM buddharatanaM uppanna''nti acchariyabbhutacittajAto ca pathaviM parAmasitvA / patthitapaJhAti dIgharattAnusayitasaMsayasamugghAtatthaM "kadA nu kho bhagavantaM pucchituM labhAmI"ti evaM abhipatthitapaJhA / yaM panettha atthato na vibhattaM, taM suvijJeyyamevAti / sakkapaJhasuttavaNNanAya liintthppkaasnaa| 257 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. mahAsatipaTThAnasuttavaNNanA uddesavArakathAvaNNanA pana 373. "kasmA bhagavA idaM suttamabhAsI 'ti asAdhAraNaM samuTThAnaM pucchati, sAdhAraNaM "pAkaTa"nti anAmasitvA "kururaTThavAsIna "ntiAdi vRttaM / samuTThAnanti hi desanAnidAnaM, taM sAdhAraNAsAdhAraNabhedato duvidhaM, sAdhAraNampi ajjhattikabAhira bhedato duvidhaM / tattha sAdhAraNaM ajjhattikaM samuTThAnaM nAma bhagavato mahAkaruNA tAya hi samussAhitassa bhagavato veneyyAnaM dhammadesanAya cittaM udapAdi / yathAha " sattesu ca kAruJcataM paTicca buddhacakkhunA lokaM volokesI 'tiAdi / ( dI0 ni0 2.69; ma0 ni0 1.283; 2.339; saM0 ni0 1.1.172; mahAva0 9) bAhiraM pana sAdhAraNaM samuTThAnaM nAma dasasahassamahAbrahmaparivArassa sahampatimahAbrahmano ajjhesanaM / tathA cAha "brahmano ajjhesanaM viditvA ''ti / ( dI0 ni0 2.69; ma0 ni0 1.283; 2.339; saM0 ni0 1.1.179; mahAva0 9) tadajjhesanuttarakAlaJhi dhammapaccavekkhaNAjanitaM appossukkataM paTipassambhetvA bhagavA dhammaM desetuM ussAhajAto ahosi / yathA ca mahAkaruNA, evaM dasabalatrANAdayo ca desanAya ajjhattasamuTThAnabhAve vattabbA / sabbahi jeyyadhammaM, tesaM desetabbappakAraM, sattAnaJca AsayAnusayAdiM yAthAvato jAnitvA bhagavA ThAnATThAnAdIsu kosalle veneyyajjhAsayAnurUpaM vicittanayadesanaM pavattesIti / asAdhAraNampi ajjhattikabAhirabhedato duvidhameva / tattha ajjhattikaM yAya mahAkaruNAya, yena ca desanAJANena idaM suttaM pavattitaM, tadubhayaM veditabbaM, bAhiraM pana dassetuM "kururaTThavAsIna "ntiAdimAha / tena vuttaM "asAdhAraNaM samuTThAnaM pucchatIti, tena " attajjhAsayAdIsu catUsu suttanikkhepesu kataroya "nti suttanikkhepo pucchito hotIti itaro " kururaTThavAsIna' "ntiAdinA '"parajjhAsayoyaM suttanikkhepo 'ti dasseti / 258 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 259 kururaTuM kira tadA taMnivAsisattAnaM yonisomanasikAravantatAdinA yebhuyyena suppaTipannatAya, pubbe ca katapuJatAbalena tadA utuAdisampattiyuttameva ahosi / tena vuttaM "utupaccayAdisampannattA"ti / Adi-saddena bhojanAdisampattiM saGgaNhAti / keci pana "pubbe pavattakuruvattadhammAnuTThAnavAsanAya uttarakuru viya yebhuyyena utuAdisampannameva hontaM bhagavato kAle sAtisayaM utusappAyAdiyuttaM taM raTuM ahosI''ti vadanti / cittasarIrakallatAyAti cittassa, sarIrassa ca arogatAya / anuggahitapaJjAbalAti ladrUpakArANAnubhAvA, anu anu vA aacinnnnpnyaatejaa| ekavIsatiyA ThAnesUti kAyAnupassanAvasena cuddasasu ThAnesu, vedanAnupassanAvasena ekasmiM ThAne, tathA cittAnupassanAvasena, dhammAnupassanAvasena paJcasu ThAnesUti evaM ekavIsatiyA ThAnesu / kammaTThAnaM arahatte pakkhipitvAti catusaccakammaTThAnaM yathA arahattaM pApeti, evaMdesanAvasena arahatte pakkhipitvA / suvaNNacakoTakasuvaNNamaJjUsAsu pakkhittAni sumanacampakAdinAnApupphAni, maNimuttAdisattaratanAni ca yathA bhAjanasampattiyA savisesaM sobhanti, kiccakarAni ca honti manuJabhAvato, evaM sIladassanAdisampattiyA bhAjanavisesabhUtAya kururavAsiparisAya desitA bhagavato ayaM desanA bhiyyoso mattAya sobhati, kiccakArI ca hotIti imamatthaM dasseti "yathA hi puriso"tiAdinA / etthAti kururaTe / pakatiyAti sarasatopi, imissA satipaTTAnasuttadesanAya pubbepIti adhippAyo / anuyuttA viharanti satthu desanAnusArato bhAvanAnuyogaM / vissaTTaattabhAvenAti aniccAdivasena kismiJci yonisomanasikAre cittaM aniyojatvA rUpAdiArammaNe abhirativasena vissaTThacittena bhavituM na vaTTati, pamAdavihAraM pahAya appamattena bhavitabbanti adhippAyo / ekAyanoti ettha ayana-saddo mggpriyaayo| na kevalaM ayanameva, atha kho aJapi bahU maggapariyAyAti paduddhAraM karonto "maggassa hI''ti AdiM vatvA yadi maggapariyAyo ayana-saddo, kasmA puna "maggo''ti vuttanti codanaM sandhAyAha "tasmA"tiAdi / tattha ekamaggoti eko eva mggo| na hi nibbAnagAmimaggo ajho atthIti / nanu satipaTTAnaM idha maggoti adhippetaM, tadane ca bahU maggadhammA atthIti ? saccaM atthi, te pana satipaTTAnaggahaNeneva gahitA tdvinaabhaavto| tathA hi jANavIriyAdayo niddese gahitA, uddese pana satiyA eva gahaNaM veneyyajjhAsayavasenAti daTThabbaM / "na dvidhApathabhUto"ti 259 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 dIghanikAye mahAvaggaTIkA iminA imassa maggassa anekamaggabhAvAbhAvaM viya anibbAnagAmibhAvAbhAvaJca dasseti / kena asahAyena / asahAyatA ca duvidhA attadutiyatAbhAvena vA, yA "vUpakaTTakAyatA"ti vuccati, taNhAdutiyatAbhAvena vA, yA "pavivittacittatA" ti vuccati / tenAha "vUpakaTThena pavivittacittenA "ti / seTTopi loke "eko "ti vuccati " yAva pare ekAhaM vo karomI "tiAdIsUti Aha " ekassAti seTThassA " ti / yadi saMsArato nissaraNaTTho ayanaTTho, aJJesampi upanissayasampannAnaM sAdhAraNato, kathaM bhagavatoti Aha " kiJcApI 'tiAdi / imasmiM khoti ettha kho- saddo avadhAraNe tasmA imasmiM yevAti attho| desanAbhedoyeva heso, yadidaM " maggo" ti vA " ayanoti vA / ayana - saddo vA kammakaraNAdivibhAgo / tenAha " atthato pana eko vA "ti / nAnAmukhabhAvanAnayappavattoti kAyAnupassanAdimukhena tatthApi AnApAnAdimukhena bhAvanAnayena pavatto / ekAyananti ekagAminaM, nibbAnagAminanti attho / nibbAnaJhi adutiyabhAvato, seTThabhAvato ca " eka "nti vuccati / yathAha "ekahi saccaM na dutIyamatthI 'ti / (su0 ni0 890 ) " yAvatA bhikkhave dhammA saGkhatA vA asaGkhatA vA virAgo tesaM aggaM akkhAyatI 'ti / (a0 ni0 1.4.34; itivu0 90 ) khayo eva antoti khayanto, jAtiyA khayantaM diTThavAti jAtikhayantadassI / avibhAgena sabbepi satte hitena anukampatIti hitAnukampI / atariMsUti tariMsu / pubbeti purimakA buddhA, pubbe vA atItakAle / (9.373-373) tanti te vacanaM taM vA kiriyAvuttivAcakattaM na yujjati / na hi saGkheyyappadhAnatAya sattavAcino ekasaddassa kiriyAvRttivAcakatA asthi / "sakimpi uddhaM gaccheyyA' "tiAdIsu (a0 ni0 2.7.72) viya sakiM ayanoti iminA vyaJjanena bhavitabbaM / evamatthaM yojetvAti "ekaM ayanaM assA "ti evaM samAsapadatthaM yojetvA / ubhayathApIti purimanayena, pacchimanayena ca / na yujjati idhAdhippetamaggassa anekavAraM pavattisabbhAvato / tenAha "kasmA" tiAdi / "anekavArampi ayatI 'ti purimanayassa ayuttatAdassanaM, "anekaJcassa ayanaM hotI 'ti pacchimanayassa / imasmiM padeti "ekAyano ayaM bhikkhave maggo" ti imasmiM vAkye, imasmiM vA "pubbabhAgamaggo, lokuttaramaggo "ti vidhAnapade / missakamaggoti lokiyena missako 260 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 261 lokuttaramaggo / visuddhiAdInaM nippariyAyahetukaM saGgaNhanto Acariyatthero "missakamaggo'ti Aha / itaro pariyAyahetu idhAdhippetoti "pubbabhAgamaggo"ti avoca / sadaM sutvAti "kAlo bhante dhammasavanAyA"ti kAlArocanasadaM paccakkhato, paramparAya ca sutvaa| evaM ukkhipitvAti evaM "sundaraM manoharaM imaM kathaM chaDDemAti achaDDentA ucchubhAraM viya paggahetvA na vicrnti| AluLetIti viluLito Akulo hotIti attho / ekAyanamaggo vuccati pubbabhAgasatipaTThAnamaggoti ettAvatA idhAdhippetatthe siddhe tasseva alaGkAratthaM so pana yassa pubbabhAgamaggo, taM dassetuM "maggAnaTThaGgiko"tiAdikA gAthApi paTisambhidAmaggatova AnetvA ThapitA / nibbAnagamanadvenAti nibbAnaM gacchati adhigacchati etenAti nibbAnagamanaM, soyeva aviparItasabhAvatAya attho, tena nibbAnagamanaTena, nibbAnAdhigamUpAyatAyAti attho / magganIyadvenAti gavesitabbatAya / "gamanIyaDhenA''ti vA pATho, upagantabbatAyAti attho / "rAgAdIhI"ti iminA rAgadosamohAnaMyeva gahaNaM "rAgo malaM, doso malaM, moho mala"nti (vibhaM0 924) vcnto| "abhijjhAvisamalobhAdIhI"ti pana iminA sabbesampi upakkilesAnaM saGgaNhanatthaM te visuM udghaTA / "sattAnaM visuddhiyA''ti vuttassa atthassa ekantikataM dassento "tathA hI"tiAdimAha / kAmaM "visuddhiyA''ti sAmaJajotanA, cittasseva pana visuddhi idhAdhippetAti dassetuM "rUpamalavasena panA"tiAdi vuttaM / na kevalaM aTThakathAvacanameva, atha kho idaM ettha Ahacca bhAsitanti dassento "tathA hii"tiaadimaah| sA panAyaM cittavisuddhi sijjhamAnA yasmA sokAdInaM anuppAdAya saMvattati, tasmA vuttaM "sokaparidevAnaM samatikkamAyA"tiAdi / tattha socanaM AtibyasanAdinimittaM cetaso santApo antonijjhAnaM soko| jJAtibyasanAdinimittameva sokAvatiNNato "kahaM ekaputtaka kahaM ekaputtakA'tiAdinA (ma0 ni0 2.353, 354; saM0 ni0 1.2.63) paridevanavasena vAcAvippalApo paridavanaM pridevo| AyatiM anuppajjanaM idha samatikkamoti Aha "phaanaayaa"ti| taM panassa samatikkamAvahataM nidassanavasena dassento "ayajhI"tiAdimAha / tattha yaM pubbe, taM visodhehIti atItesu khandhesu taNhAsaMkilesavisodhanaM vuttaM / pacchAti 261 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.373-373) prto| teti tumhaM / mAhUti mA ahu / kiJcananti rAgAdikiJcanaM, etena anAgatesu khandhesu saMkilesavisodhanaM vuttaM / majheti tdubhyvemjjhe| no ce gahessasIti na upAdiyissasi ce, etena paccuppanne khandhappabandhe upAdAnappavatti vuttA / upasanto carissasIti evaM addhattayagatasaMkilesavisodhane sati nibbutasabbapariLAhatAya upasanto hutvA viharissasIti arahattanikUTena gAthaM niTThapesi / tenAha "imaM gAtha"ntiAdi / puttAti orasA, aJapi vA dinnakakittimAdayo ye keci / pitAti janako, aJjepi vA pituTThAniyA / bandhavAti jAtakA / ayaJhettha attho - puttA vA pitA vA bandhavA vA antakena maccunA adhipannassa abhibhUtassa maraNato tANAya na honti / kasmA ? natthi AtIsu tANatAti / na hi AtInaM vasena maraNato ArakkhA asthi, tasmA paTAcAre "ubho puttA kAlaGkatA''tiAdinA (apa0 therIapadAna 1.498) mA niratthakaM paridevi, dhammaMyeva pana yAthAvato passAti adhippaayo| sotApattiphale patidvitAti yathAnulomaM pavattitAya sAmukkaMsikAya dhammadesanAya pariyosAne sahassanayapaTimaNDite sotApattiphale patidvahi / kathaM panAyaM satipaTThAnamaggavasena sotApattiphale patihAsIti Aha "yasmA panA"tiAdi / na hi catusaccakammaTThAnakathAya vinA sAvakAnaM ariyamaggAdhigamo asthi / "imaM gAthaM sutvA"ti panidaM sokavinodanavasena pavattitAya gAthAya paThamaM sutattA vuttaM, sApi hi saccadesanAya parivArabandhA eva aniccatAkathAti katvA / itaragAthAyaM pana vattabbameva natthi / bhAvanAti paJaAbhAvanA | sA hi idha adhippetA / tasmAti yasmA rUpAdInaM aniccAdito anupassanApi satipaTThAnabhAvanAva, tasmA / tepIti santatimahAmattapaTAcArApi / paJcasate coreti satasatacoraparivAre paJcacore paTipATiyA pesesi, te araJja pavisitvA theraM pariyesantA anukkamena therassa samIpe samAgacchiMsu / tenAha "te gantvA theraM parivAretvA nisIdisU"ti / vedanaM vikkhambhetvAti UruTThibhedapaccayaM dukkhavedanaM amanasikArena vinodetvA / pItipAmojaM uppajji vippaTisAralesassapi asmbhvto| tenAha "parisuddhaM sIlaM nissAyA"ti / therassa hi sIlaM paccavekkhato parisuddhaM sIlaM nissAya uLAraM pItipAmojjaM uppajjamAnaM UruTThibhedajanitaM dukkhavedanaM vikkhambhesi / tiyAmarattinti accantasaMyoge upayogavacanaM, tenassa vipassanAyaM appamAdaM, paTipattiussukkApanaJca dasseti / pAdAnIti pAde / saMyamessAmIti saJapessAmi, saJattiM karissAmIti attho| aTTiyAmIti jigucchAmi / harAyAmIti lajjAmi / vipassisanti sampassiM / 262 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 263 pacalAyantAnanti pacalAyikAnaM nidaM upagatAnaM / agatinti agocaraM / vatasampannoti dhutgunnsmpnno| pamAdanti pacalAyanaM sandhAyAha / oruddhamAnasoti uparuddhaadhicitto / paJjarasminti sarIre / sarIrahi nhArusambandhaaTThisaGghATatAya idha "paJjara"nti vuttaM / pItavaNNAya pana paTAkAya kAyaM pariharaNato, mallayuddhacittakatAya ca "pItamallo"ti pAto pabbajitvA pItamallatthero nAma jaato| tIsu rajjesUti paNDucoLagoLarajjesu / "sabbamallA sIhaLadIpe sakkArasammAnaM labhantI"ti tambapaNNidIpaM aagmm| taMyeva aDasaM katvAti "rUpAdayo 'mamAti na gahetabbA"ti natumhAkavaggena pakAsitamatthaM attano cittamattahatthino aGkasaM katvA | pAdesu avahantesUti ativelaM cakamanena akkamituM asamatthesu / jaNNukehi caGkamati "nisinne niddAya avasaro hotI"ti / byAkaritvAti attano vIriyArambhassa saphalatApavedanamukhena sabrahmacArInaM tattha ussAhaM janento anaM byAkaritvA / bhAsitanti vacanaM, kassa pana tanti Aha "buddhaseTThassa sabbalokaggavAdino"ti / "na tumhAka"ntiAdi tassa pavattiAkAradassanaM / tayidaM me saGkhArAnaM accantavUpasamakAraNanti dassento "aniccA vatA"ti gAthamAhari, tena idAnAhaM saGghArAnaM khaNe khaNe bhaGgasaGghAtassa rogassa abhAvena arogo parinibbutoti dasseti / assAti sakkassa / upapattIti devUpapatti / puna pAkatikAva ahosi sakkabhAveneva uppnnttaa| subrahmAti evNnaamo| accharAnaM nirayUpapattiM disvA tato pabhuti satataM pavattamAnaM attano cittutrAsaM sandhAyAha "niccaM utrastamidaM citta"ntiAdi / tattha utrastanti santastaM bhItaM / ubbigganti saMviggaM / utrastanti vA saMviggaM / ubbigganti bhayavasena saha nissayena saJcalitaM / anuSpannesUti anAgatesu / kiccesUti tesu tesu itikattabbesu / "kicchesU"ti vA pATho, dukkhesUti attho, nimittatthe cetaM bhummaM, bhAvidukkhanimittanti attho / uppatitesUti uppannesu kiccesUti yojanA / tadA attano parivArassa uppannaM dukkhaM sandhAya vadati / bojjhAti bodhito, ariyamaggatoti attho / "aJatrA"ti ca padaM apekkhitvA nissakkavacanaM, bodhiM ThapetvAti attho / sesesupi eseva nayo / tapasAti tapokammato, tena maggAdhigamassa upAyabhUtaM sallekhapaTipadaM dasseti / indriyasaMvarAti manacchaTThAnaM indriyAnaM 263 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.373-373) saMvaraNato, etena satisaMvarasIsena sabampi saMvarasIlaM, lakkhaNahAranayena vA sabbampi catupArisuddhisIlaM dasseti / sabbanissaggAti sabbassapi nissajjanato sbbkilespphaanto| kilesesu hi nissaTTesu kammavaDheM, vipAkavaTTaJca nissaTTameva hotIti / sothinti khemaM anupaddavataM / Ayati nicchayena kamati nibbAnaM, taM vA Ayati paTivijjhIyati etenAti Ayo, ariyamaggoti Aha "Ayo buccati ariyo aTThaGgiko maggo"ti / taNhAvAnavirahitattAti tnnhaasngghaatvaanvivittttaa| taNhA hi khandhehi khandhaM, kammunA phalaM, sattehi ca dukkhaM vinati saMsibbatIti "vAna''nti vuccati, tayidaM natthi ettha vAnaM, na vA etasmiM adhigate puggalassa vAnanti nibbAnaM, asaGghatA dhAtu / parappaccayena vinA paccakkhakaraNaM sacchikiriyAti Aha "attapaccakkhatAyA''ti / nanu "visuddhiyA"ti cittavisuddhiyA adhippetattA visuddhiggahaNenevettha sokasamatikkamAdayopi gahitA eva honti, te puna kasmA gahitAti anuyogaM sandhAya "tattha kiJcApI"tiAdi vuttaM / sAsanayuttikovideti saccapaTiccasamuppAdAdilakkhaNAyaM dhammanItiyaM cheke / taM tamatthaM ApetIti ye ye bodhaneyyapuggalA saGghapavitthArAdivasena yathA yathA bodhetabbA, attano desanAvilAsena bhagavA te te tathA tathA bodhento taM tamatthaM Apeti / taM taM pAkaTaM katvA dassentoti atthApattiM agaNento taM tamatthaM pAkaTaM katvA dassento / na hi sammAsambuddho atthApattiJApakAdisAdhanIyavacanAti / saMvattatIti jAyati, hotIti attho / yasmA anatikkantasokaparidevassa na kadAci cittavisuddhi asthi sokaparidevasamatikkamanamukheneva cittavisuddhiyA ijjhanato, tasmA Aha "sokaparidevAnaM samatikkamena hotI"ti / yasmA pana domanassapaccayehi dukkhadhammehi phuTuM puthujjanaM sokAdayo abhibhavanti, parijhAtesu ca tesu te na honti, tasmA vuttaM "sokaparidevAnaM samatikkamo dukkhadomanassAnaM atthaGgamenA"ti / AyassAti aggamaggassa, tatiyamaggassa ca / tadadhigamena hi yathAkkama dukkhadomanassAnaM atthnggmo| sacchikiriyAbhisamayasahabhAvIpi itarAbhisamayo tadavinAbhAvato sacchikiriyAbhisamayahetuko viya vutto| AyassAdhigamo nibbAnassa sacchikiriyAyAti phalaJANena vA paccakkhakaraNaM sandhAya vuttaM, "nibbAnassa sacchikiriyAyA"ti sampadAnavacanaJcetaM daTThabbaM | vaNNabhaNananti pasaMsAvacanaM / tayidaM na idheva, atha kho aJjatthApi satthu AciNNaM 264 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 265 evAti dassento "yatheva hii"tiaadimaah| tattha Adimhi kalyANamAdi vA kalyANaM etassAti aadiklyaannN| sesapadadvayepi eseva nyo| atthasampattiyA sAtthaM / byaJjanasampattiyA sbynyjnN| sIlAdipaJcadhammakkhandhapAripUrito, upanetabbassa abhAvato ca kevlpripunnnnN| nirupakkilesato apanetabbassa ca abhAvato prisuddhN| seTThacariyabhAvato sAsanabrahmacariyaM, maggabrahmacariyaJca vo pakAsessAmIti / ayametya saGgrepo, vitthAro pana visuddhimagge (visuddhi0 1.147) vuttanayeneva veditabbo / ariyavaMsAti ariyAnaM buddhAdInaM vaMsA pvenniyo| aggajAti aggAti jAnitabbA sabbavaMsehi setttthbhaavto| rattAti cirarattAti jaanitbbaa| vaMsajJAti buddhAdInaM vaMsAti jAnitabbA / porANAti purAtanA anadhunAtanattA / asaGkiNNAti avikiNNA anpniitaa| asaGkiNNapubbAti "kiM imehI''ti ariyehi na apanItapubbA / na saGghIyantIti idAnipi tehi na apanIyanti / na saGkIyissantIti anAgatepi tehi na apanIyissanti / appaTikuTTA...pe0... vijUhIti ye loke vijU samaNabrAhmaNA, tehi appaccakkhatA aninditA, agarahitAti attho / "visaddhiyA"tiAdIhIti visuuddhiaadidiipnehi| padehIti vAkyehi, visuddhiatthatAdibhedabhinnehi vA dhammakoTThAsehi / upaddati anatthe / visuddhinti visujjhanaM saMkilesappahAnaM / vAcuggatakaraNaM uggho| pariyApuNanaM paricayo / atthassa hadaye ThapanaM dhaarnnN| parivattanaM vaacnN| gandhArakoti gandhAradese uppnno| pahontIti sakkonti / aniyyAnikamaggAti micchAmaggA, micchattaniyatAniyatamaggApi vaa| suvaNNanti kUTasuvaNNampi vuccati / maNIti kAcamaNipi, muttAti veLujApi, pavALanti pallavopi vuccatIti rattajambunadAdipadehi te visesitaa| na tato heTTAti idhAdhippetakAyAdInaM vedanAdisabhAvattAbhAvA, kAyavedanAcittavimuttassa tebhUmakadhammassa visuM vipallAsavatthantarabhAvena gahitattA ca heTThA gahaNesu vipallAsavatthUnaM aniTThAnaM sandhAya vuttaM, paJcamassa pana vipallAsavatthuno abhAvA "na uddha"nti Aha / ArammaNavibhAgena hettha satipaTTAnavibhAgoti / tayo satipaTThAnAti satipaTThAna-saddassa atthuddhAradassanaM, na idha pALiyaM vuttassa satipaTThAna-saddassa atthadassananti / AdIsu hi satigocaroti ettha Adi-saddena "phassasamudayA vedanAnaM samudayo, nAmarUpasamudayA cittassa samudayo, manasikArasamudayA dhammAnaM samudayo"ti (saM0 ni0 3.5.408) "satipaTThAnA''ti vuttAnaM sabhigocarAnaM pakAsake suttappadese saGgaNhAti / evaM "paTisambhidApALiya''mpi (paTi0 265 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.373-373) ma0 2.34) avasesapALippadesadassanattho Adi-saddo dtttthbbo| satiyA paTTAnanti satiyA patiTThAtabbaTThAnaM / dAnAdIni karontassa rUpAdIni satiyA ThAnaM hontIti taMnivAraNatthamAha "padhAnaM ThAna"nti / pa-saddo hi idha "paNItA dhammA'"tiAdIsu (dha0 saM0 mAtikA 14) viya padhAnatthadIpakoti adhippaayo| ariyoti ariyaM sabbasattaseTuM sammAsambuddhamAha / etthAti etasmiM slaaytnvibhnggsutte| (ma0 ni0 3.310) suttekadesena hi suttaM dasseti / tattha hi "tayo satipaTThAnA yadariyo...pe0... arahatIti iti kho panetaM vuttaM, kiJcetaM paTicca vuttaM / idha, bhikkhave, satthA sAvakAnaM dhammaM deseti anukampako hitesI anukampaM upAdAya 'idaM vo hitAya idaM vo sukhAyA'ti / tassa sAvakA na sussUsanti / na sotaM odahanti, na aJA cittaM upaTThapenti, vokkamma ca satthu sAsanA vattanti / tatra, bhikkhave, tathAgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataM paTisaMvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajAno / idaM, bhikkhave, paThamaM satipaTTAnaM / yadariyo sevati...pe0... arahati / ... puna caparaM, bhikkhave, satthA...pe0..idaM vo sukhAyAti / tassa ekacce sAvakA na sussUsanti...pe0... na ca vokkamma satthu sAsanA vattanti / tatra, bhikkhave, tathAgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataM paTisaMvedeti, na ca attamano hoti, na ca attamanataM paTisaMvedeti, anattamanatA ca attamanatA ca tadubhayaM abhinivajjetvA upekkhako viharati sato smpjaano| idaM vuccati, bhikkhave, dutiyaM / __ puna caparaM, bhikkhave...pe0... sukhAyAti, tassa sAvakA sussUsanti...pe0... vattanti / tatra, bhikkhave, tathAgato attamano ceva hoti, attamanataJca paTisaMvedeti, anavassuto ca viharati sato smpjaano| idaM vuccati, bhikkhave, tatiya"nti / (ma0 ni0 3.311) evaM paTighAnunayehi anavassutatA, niccaM upaTThitassatitAya tadubhayavItivattatA "satipaTThAna"nti vuttA / buddhAnaMyeva hi niccaM upadvitassatitA hoti AveNikadhammabhAvato, 266 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddesavArakathAvaNNanA na paccekabuddhAdInaM / pa- saddo ArambhaM joteti, Arambho ca pavattIti katvA Aha "pavattayitabbatoti attho "ti / satiyA karaNabhUtAya paTThAnaM paTThapetabbaM satipaTThAnaM / ana-saho hi bahulavacanena kammatthopi hotIti / tathAssa kattuatthopi labbhatIti " paTThAtIti paTThAna "nti vRttaM / pAtIti ettha pa- saddo bhusatthavisiddhaM pakkhandanaM dIpetIti " okkanditvA pakkhanditvA pattharitvA pavattatIti attho "ti Aha / puna bhAvatthaM sati, saddaM, paTThAnasaJca vanto "atha vA "tiAdimAha, tena purimavikappe sati, saddo, paTThAna - saddo ca kattu atha viJJayati / saraNaTTenAti cirakatassa, cirabhAsitassa ca anussaraNaTTena / idanti yaM "satiyeva satipaTThAna"nti vuttaM idaM / idha imasmiM suttapadese adhippetaM / ( 9.373-373) yadi evanti / yadi sati eva satipaTThAnaM, sati nAma eko dhammo, evaM sante kasmA '"satipaTThAnA'ti bahuvacananti Aha " satibahuttA "ti Adi / yadi bahukA tA satiyo, atha kasmA " maggo "ti ekavacananti yojanA / maggaTThenAti niyyAnaTTena / niyyAniko hi maggadhammo, teneva niyyAnikabhAvena ekattUpagato ekantato nibbAnaM gacchati, atthikehi ca tadatthaM maggIyatIti Aha " vuttaheta"nti, attanAva pubbe vRttaM paccAharati / tattha catassopi cetAti kAyAnupassanAdivasena catubbidhApi ca etA satiyo / aparabhAgeta ariyamaggakkhaNe / kiccaM sAdhayamAnAti pubbabhAge kAyAdIsu subhasaJJAdividhamanavasena visuM visuM pavattitvA maggakkhaNe satiyeva tattha catubbidhassapi vipallAsassa samucchedavasena pahAnakiccaM sAdhayamAnA ArammaNakaraNavasena nibbAnaM gacchati / catukiccasAdhaneneva hettha bahuvacananiddeso / evaJca satIti evaM maggaTThena ekattaM upAdAya " maggo "ti ekavacanena, ArammaNabhedena catubbidhataM upAdAya " cattAro "ti ca vattabbatAya sati vijjamAnattA / vacanAnusandhinA " ekAyano ayantiAdikA desanA sAnusandhikAva, na ananusandhikAti adhippAyo / vuttamevatthaM nidassanena paTipAdetuM "mArasenappamaddana "nti (saM0 ni0 3.5.224) suttapadaM AnetvA " yathA " ti AdinA nidassanaM saMsandati / " tasmA "tiAdi nigamanaM / visesato kAyo, vedanA ca assAdassa kAraNanti tappahAnatthaM tesu taNhAvatthUsu oLArikasukhusu asubhadukkhabhAvadassanAni mandatikkhapaJJehi taNhAcaritehi sukarAnIti tAni tesaM "visuddhimaggo" ti vRttAni / tathA " niccaM attA" ti abhinivesavatthutAya diTTiyA visesakAraNesu cittadhamme aniccAnattatAdassanAni sarAgAdivasena, saJjJaphassAdivasena, nIvaraNAdivasena ca nAtippabhedAtippabhedagatesu tesu tappahAnatthaM mandatikkhapaJjanaM diTThicaritAnaM sukarAnIti tesaM tAni "visuddhimaggo" ti vRttAni / ettha 267 267 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 dIghanikAye mahAvaggaTIkA ca yathA cittadhammAnampi taNhAya vatthubhAvo sambhavati, tathA kAyavedanAnampi diTTiyAti satipi nesaM catunnampi taNhAdiTTivatthubhAve yo yassA sAMtisayapaccayo, taM dassanatthaM visesaggahaNaM katanti daTThabbaM / tikkhapaJJasamathayAniko oLArikArammaNaM pariggaNhanto tattha aTThatvA jhAnaM samApajjitvA uTThAya vedanaM pariggaNhAtIti vuttaM "oLArikArammaNe asaNThahanato 'ti / vipassanAyAnikassa pana sukhume citte, dhammesu ca cittaM pakkhandatIti cittadhammAnupassanAnaM mandatikkhapaJJavipassanAyAnikAnaM visuddhimaggatA vRttA / tesaM tatthAti ettha tattha - saddassa " pahAnattha "nti etena yojanA / parato tesaM tatthAti etthApi eseva nayo / paJca kAmaguNA savisesA kAye labbhantIti visesena kAyo kAmoghassa vatthu, bhavesu sukhaggahaNavasena bhavassAdo hotIti bhavoghassa vedanA vatthu, santatighanaggahaNavasena visesato citte attAbhiniveso hotIti diTThoghassa cittaM vatthu, dhammesu vinibbhogassa dukkarattA, dhammAnaM dhammamattatAya duppaTivijjhattA ca sammohI hotIti avijjoghassa dhammA vatthu tasmA tesu tesaM pahAnatthaM cattArova vRttA / ( 9.373 - 373) evaM kAyAdInaM kAmoghAdivatthubhAvakathaneneva kAmayogakAmAsavAdInampi vatthubhAvo dIpito hoti oghehi tesaM atthato anaJJattA / yadaggena ca kAyo kAmoghAdInaM vatthu, tadaggena abhijjhAkAyaganthassa vatthu / "dukkhAya vedanAya paTighAnusayo anusetI"ti dukkhadukkhavipariNAmadukkhasAradukkhabhUtA vedanA visesena byApAdakAyaganthassa vatthu | citte niccaggahaNavasena sassatassa attano sIlena suddhIti Adi parAmasanaM hotIti sIlabbataparAmAsassa cittaM vatthu / nAmarUpaparicchedena bhUtaM bhUtato apassantassa bhavavibhavadiTThisaGghAto idaMsaccAbhiniveso hotIti tassa dhammA vatthu / kAyassa kAmupAdAnavatthutA vuttanayAva / yadaggena hi kAyo kAmoghassa vatthu tadaggena kAmupAdAnassapi vatthu atthato abhinnattA | sukhavedanassAdavasena paralokanirapekkho "natthi dinna "ntiAdikaM ( dI0 ni0 1.171; ma0 ni0 1.445; 2.95, 225; 3.91, 116; saM0 ni0 2.3.210; dha0 sa0 1221; vibhaM0 938) parAmAsaM uppAdetIti diTTupAdAnassa vedanA vatthu | cittadhammAnaM itarupAdAnavatthutA tatiyacatutthaganthayojanAyaM vRttanayA eva / kAyavedanAnaM chandadosAgativatthutA kAmoghabyApAdakAyaganthayojanAyaM vRttanayA eva / santatighanaggahaNavasena sarAgAdicitte sammoho hotIti mohAgatiyA cittaM vatthu | dhammasabhAvAnavabodhe bhayaM hotIti bhayAgatiyA dhammA vatthu / 268 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 269 AhArasamudayA kAyassa samudayA, phassasamudayA vedanAnaM samudayo, (saM0 ni0 3.5.408) saGkhArapaccayA viANaM, vijJANapaccayA nAmarUpanti (ma0 ni0 3.126; udA0 1; vibhaM0 225) vacanato kAyAdInaM samudayabhUtA kabaLIkAraphassamanosaJcetanAvijJANAhArA kAyAdiparijAnanena pariJAtA hontIti Aha "catubbidhAhArapariJattha"nti / pakaraNanayoti nettipakaraNavasena suttantasaMvaNNanAnayo / saraNavasenAti kAyAdInaM, kusalAdidhammAnaJca upadhAraNavasena / saranti gacchanti nibbAnaM etAyAti satIti imasmiM atthe ekatte ekasabhAve nibbAne samosaraNaM samAgamo ekttsmosrnnN| etadeva hi dassetuM "yathA hI"tiAdi vuttaM / ekanibbAnapavesahetubhUto vA samAnatAya eko satipaTTAnasabhAvo ekattaM, tattha samosaraNaM ekattasamosaraNaM, taMsabhAgatAva, ekanibbAnapavesahetubhAvaM pana dassetuM "yathA"tiAdimAha / etasmiM atthe saraNekattasamosaraNAni saheva satipaTThAnekabhAvassa kAraNattena vuttAnIti daTTabbAni, purimasmiM visuN| saraNavasenAti vA gamanavasenAti atthe sati tadeva gamanaM samosaraNanti, samosaraNe vA sati-saddatthavasena avuccamAne dhAraNatAva satIti sati-saddatthantarAbhAvA purimaM satibhAvassa kAraNaM, pacchimaM ekabhAvassAti nibbAnasamosaraNepi sahitAneva tAni satipaTThAnekabhAvassa kAraNAni vuttAni honti / __ "cuddasavidhena, navavidhena, soLasavidhena, paJcavidhenA''ti idaM upari pALiyaM (dI0 ni0 2.374) AgatAnaM AnApAnapabbAdInaM vasena vuttaM, tesaM pana anantarabhedavasena, tadanugatabhedavasena ca bhAvanAya anekavidhatA labbhatiyeva, catUsu disAsu uTThAnakabhaNDasadisatA kAyAnupassanAditaMtaMsatipaTThAnabhAvanAnubhAvassa dttttbbaa| kathetukamyatApucchA itarAsaM pucchAnaM idha asambhavato, niddesAdivasena desetukamyatAya ca tathA vuttattA / "idhA"ti vuccamAnapaTipattisampAdakassa bhikkhuno sannissayadassanaM, so cassa sannissayo sAsanato aJo natthIti vuttaM "idhAti imasmiM sAsane"ti / dhamma...pe0... lapanametaM tesaM attano sammukhAbhimukhabhAvakaraNatthaM, taJca dhammassa sakkaccasavanatthaM / "gocare bhikkhave caratha sake pettike visaye''tiAdi (dI0 ni0 3.80; saM0 ni0 3.5.372) vacanato bhikkhugocarA ete dhammA, yadidaM kaayaanupssnaadyo| tattha yasmA kAyAnupassanAdipaTipattiyA bhikkhu hoti, tasmA 269 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA "kAyAnupassI viharatI 'tiAdinA bhikkhuM dasseti bhikkhumhi taMniyamato Aha "paTipattiyA bhikkhubhAvadassanato 'ti / satthucariyAnuvidhAyakattA sakalasAsanasampaTiggAhakattA ca sabbappakArAya anusAsaniyA bhAjanabhAvo / tasmiM gahiteti bhikkhumhi gahite / bhikkhuparisAya jeTTabhAvato rAjagamanaJAyena itarA parisApi atthato gahitAva hota Aha " sesA " tiAdi evaM paThamaM kAraNaM vibhajitvA itarampi vibhajituM "yo ca imantiAdi vRttaM / 270 samaM careyyAti kAyAdi visamacariyaM pahAya kAyAdIhi samaM careyya / rAgAdivUpasamena santo, indriyadamena danto, catumagganiyAmena niyato, seTThacaritAya brahmacArI, sabbattha kAyadaNDAdioropanena nidhAya daNDaM / ariyabhAve Thito so evarUpo bAhitapApasamitapApabhinnakilesatAhi "brAhmaNo, samaNo, bhikkhU'" ti ca veditabbo / " ayaJcaiva kAyo, bahiddhA ca nAmarUpa ' ' ntiAdIsu khandhapaJcakaM, tathA "sukhaJca kAyena paTisaMvedetI "tiAdIsu (ma0 ni0 1.271, 287 pArA0 11), "yA tasmiM samaye kAyassa passaddhi paTipparasaddhI 'tiAdIsu ca vedanAdayo cetasikA khandhA kAya vuccantIti tato visesanatthaM "kAyeti rUpakAye" ti Aha / kesAdInaJca dhammAnanti kesAdisaJJitAnaM bhUtupAdAdhammAnaM / evaM "caTTho sarIraTTho kAyaTThoti saddanayena kAya - sadda dassetvA idAni niruttinayenapi taM dassetuM " yathA cA "tiAdi vRttaM / AyantIti uppajjanti / (9.373-373) sitA, ettha TibaddhA kAye asammissatoti vedanAdayopi ettha vedanAdianupassanApasaGgepi Apanne tato asammissatoti attho / samUhavisayatAya ca kAya - saddassa, samudAyupAdAnatAya ca asubhAkArassa "kAye "ti ekavacanaM, tathA ArammaNAdivibhAgena anekabhedabhinnampi cittaM cittabhAvasAmaJjena ekajjhaM gahetvA "citte"ti ekavacanaM, vedanA pana sukhAdibhedabhinnA visuM visuM anupassitabbAti dassentena " vedanAsU "ti bahuvacanena vuttA, tatheva ca niddeso pavattito, dhammA ca paropaNNAsabhedA, anupassitabbAkArena ca anekabhedA evAti tepi bahuvacanavaseneva vuttaa| avayavIgAhasamaJJatidhAvanasArAdAnAbhinivesanisedhanatthaM kArya aGgapaccaGgehi, tAni ca kesAdIhi, kesAdike ca bhUtupAdAyarUpehi vinibbhuJjanto " tathA na kAye 'tiAdimAha / 270 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 271 pAsAdAdinagarAvayavasamUhe avayavIvAdinopi avayavIgAhaM na karonti, "nagaraM nAma koci attho atthI'"ti pana kesaJci samajhAtidhAvanaM siyAti itthipurisAdisamajhAtidhAvane nagaranidassanaM vuttaM / aGgapaccaGgasamUho, kesalomAdisamUho, bhUtupAdAyasamUho ca yathAvuttasamUho, tabbinimutto kAyopi nAma koci natthi, pageva itthiAdayoti Aha "kAyo vA itthI vA puriso vA aJo vA koci dhammo dissatI"ti / "koci dhammo"ti iminA sattajIvAdiM paTikkhipati, avayavI pana kAyapaTikkhepeneva paTikkhittoti / yadi evaM kathaM kAyAdisamajAtidhAvanAnIti Aha "yathAvuttadhamma...pe0... karontI"ti / tathA tathAti kAyAdiAkArena / yaM passatIti yaM itthiM, purisaM vA passati / nanu cakkhunA itthipurisadassanaM natthIti ? saccametaM, "itthiM passAmi, purisaM passAmI''ti pana pavattasAya vasena "yaM passatI''ti vuttaM micchAdassanena vA diTThiyA yaM passati, na taM diTuM taM rUpAyatanaM na hotIti attho viparItaggAhavasena micchAparikappitarUpattA / atha vA taM kesAdibhUtupAdAyasamUhasaGkhAtaM didvaM na hoti, acakkhuviJANavijeyyattA diTuM vA taM na hoti / yaM diTuM, taM na passatIti yaM rUpAyatanaM kesAdibhUtupAdAyasamUhasaGghAtaM diTuM, taM paJAcakkhunA bhUtato na passatIti attho / apassaM bajjhateti imaM attabhAvaM yathAbhUtaM paJAcakkhunA apassanto "etaM mama, eso hamasmi, eso me attA"ti kilesabandhanena bajjhati / na aJadhammAnupassIti na aJasabhAvAnupassI, asubhAdito ajJAkArAnupassI na hotIti attho| "kiM vuttaM hotI"tiAdinA taM evatthaM pAkaTaM karoti / pathavIkAyanti kesAdikoTThAsaM pathaviM dhammasamUhattA "kAyo"ti vadati, lakkhaNapathavimeva vA anekappabhedaM sakalasarIragataM, pubbApariyabhAvena ca pavattamAnaM samUhavasena gahetvA "kAyo''ti vadati / "ApokAya"ntiAdIsupi eseva nayo / evaM gahetabbassAti "ahaM mama"nti evaM attattaniyabhAvena andhabAlehi gahetabbassa | idAni sattannaM anupassanAkArAnampi vasena kAyAnupassanaM dassetuM "apicA"tiAdi AraddhaM / tattha aniccato anupassatIti catusamuTThAnikaM kAyaM "anicca"nti anupassati, evaM passanto evaJcassa aniccAkArampi "anupassatI"ti vuccati / tathAbhUtassa cassa niccaggAhassa lesopi na hotIti vuttaM "no niccato"ti / tathA hesa "niccasajhaM 271 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.373-373) pajahatI"ti (paTi0 ma0 3.35) vutto| ettha ca "aniccato eva anupassatI''ti eva-kAro luttaniddiTThoti tena nivattitamatthaM dassetuM "no niccato"ti vuttaM / na cettha dukkhato anupassanAdinivattanaM AsaGkitabbaM paTiyogInivattanaparattA eva-kArassa, upari desanAruLahattA ca tAsaM / "dukkhato anupassatI"tiAdIsupi eseva nyo| ayaM pana viseso - aniccassa dukkhattA tameva ca kAyaM dukkhato anupassati, dukkhassa anattattA anattato anupassati / yasmA pana yaM aniccaM dukkhaM anattA, na taM abhinanditabbaM, yaJca na abhinanditabbaM, na tattha rajitabbaM, tasmA vuttaM "nibindati, no nndti| virajjati, no rajjatI"ti | so evaM arajjanto rAgaM nirodheti, no samudeti samudayaM na karotIti attho / evaM paTipanno ca paTinissajjati, no aadiyti| ayahi aniccAdianupassanA tadaGgavasena saddhiM kAyaM tannissayakhandhAbhisaGghArehi kilesAnaM pariccajanato, saGghatadosadassanena tabbiparIte nibbAne tanninnatAya pakkhandanato "pariccAgapaTinissaggo ceva pakkhandanapaTinissaggo cA''ti vuccati, tasmA tAya samannAgato bhikkhu vuttanayena kilese pariccajati, nibbAne ca pakkhandati, tathAbhUto ca nibbattanavasena kilese na Adiyati, nApi adosadassitAvasena saGghatArammaNaM, tena vuttaM "paTinissajjati, no AdiMyatIti | idAnissa tAhi anupassanAhi yesaM dhammAnaM pahAnaM hoti, taM dassetuM "aniccato anupassanto niccasaJja pajahatI"tiAdi vuttaM / tattha niccasaJjanti "saGkhArA niccA"ti evaM pavattaM vipriitsjhN| diTThicittavipallAsappahAnamukheneva sabhAvipallAsappahAnanti sAggahaNaM, sAsIsena vA tesampi gahaNaM daTThabbaM / nandinti sppiitiktnnhN| sesaM vuttanayameva / "viharatI"ti iminA kAyAnupassanAsamaGgino iriyApathavihAro vuttoti Aha "iriyatI"ti, iriyApathaM pavattetIti attho| ArammaNakaraNavasena abhibyApanato "tIsu bhavesU"ti vuttaM, uppajjanavasena pana kilesA parittabhUmakA evAti / yadipi kilesAnaM pahAnaM AtApananti taM sammAdiTThiAdInampi attheva, Atappa-saddo viya pana AtApasaddo vIriyeyeva niruLhoti vuttaM "vIriyassetaM nAma"nti / atha vA paTipakkhappahAne sampayuttadhammAnaM abbhussahanavasena pavattamAnassa vIriyassa sAtisayaM tadAtApananti vIriyameva tathA vuccati, na aJce dhmmaa| AtApIti cAyamIkAro pasaMsAya, atisayassa vA dIpakoti AtApIgahaNena sammappadhAnasamaGgitaM dasseti / sammA, samantato, sAmaJca pajAnanto sampajAno, asammissato vavatthAne aJadhammAnupassitAbhAvena sammA aviparItaM, sabbAkArapajAnanena samantato, uparUpari visesAvahabhAvena pavattiyA sAmaM pajAnantoti 272 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 273 attho| yadi paJjAya anupassati, kathaM satipaTThAnatAti Aha "na hI"tiAdi / sabbatthikanti sabbattha bhavaM sabbattha lIne, uddhate ca citte icchitabbattA / sabbe vA lIne, uddhate ca bhAvetabbA bojjhaGgA atthikA etAyAti sbbtthikaa| satiyA laddhapakArAya eva paJAya ettha yathAvutte kAye kammaTThAniko bhikkhu kAyAnupassI vihrti| anto sopo antoolIyano, kosajjanti attho / upAyapariggaheti ettha sIlavisodhanAdi, gaNanAdi, uggahakosallAdi ca upAyo, tabbipariyAyato anupAyo veditbbo| yasmA ca upaTThitassati yathAvuttaM upAyaM na pariccajati, anupAyaJca na upAdiyati, tasmA vuttaM "muTThassatI...pe0... asamattho hotI"ti / tenAti upAyAnupAyAnaM pariggahaparivajjanesu, pariccAgApariggahesu ca asamatthabhAvena / assa yogino / yasmA satiyevettha satipaTTAnaM vuttaM, tasmAssa sampayuttadhammA vIriyAdayo aGganti Aha "sampayogaGgaJcassa dassetvA"ti / aGga-saddo cettha kAraNapariyAyo dtttthbbo| satiggahaNeneva cettha samAdhissApi gahaNaM daTThabbaM tassA samAdhikhandhe saGgahitattA / yasmA vA satisIsenAyaM desnaa| na hi kevalAya satiyA kilesappahAnaM sambhavati, nibbAnAdhigamo vA, nApi kevalA sati pavattati, tasmAssa jhAnadesanAyaM savitakkAdivacanassa viya sampayogaGgadassanatAti aGga-saddassa avayavapariyAyatA dtttthbbaa| pahAnaGganti "vivicceva kAmehI"tiAdIsu (dI0 ni0 1.226; ma0 ni0 1.271, 287, 297; saM0 ni0 1.2.152; a0 ni0 1.4.123; pArA0 11) viya pahAtabbaGgaM dssetuN| yasmA ettha lokiyamaggo adhippeto, na lokuttaramaggo, tasmA pubbabhAgiyameva vinayaM dassento "tadaGgavinayena vA vikkhambhanavinayena vA"ti Aha / tesaM dhammAnanti vedanAdidhammAnaM / tesahi tattha anadhippetattA "atthuddhAranayenetaM vutta"nti vuttaM / tatthAti vibhngge| etthAti "loke"ti etasmiM pade / __ avisesena dvIhipi nIvaraNappahAnaM vuttanti katvA puna ekekena vuttaM pahAnavisesaM dassetuM "visesenA"ti aah| atha vA "vineyya nIvaraNAnIti avatvA abhijjhAdomanassavinayavacanassa payojanaM dassento "visesenA"tiAdimAha | kAyAnupassanAbhAvanAya hi ujuvipaccanIkAnaM anurodhavirodhAdInaM pahAnadassanaM etassa payojananti / kAyasampattimUlakassAti rUpabalayobbanArogyAdisarIrasampadAnimittassa / vuttavipariyAyato kAyavipattimUlako virodho veditbbo| kAyabhAvanAyAti kAyAnupassanAbhAvanAya / sA hi idha kAyabhAvanAti adhippetaa| subhasukhabhAvAdInanti 273 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 dIghanikAye mahAvaggaTIkA Adi-saddena manuJJaniccatAdisaGgaho daTThabbo / asubhAsukhabhAvAdInanti ettha pana Adi - saddena amanuJJaaniccatAdInaM / tenAti anurodhAdippahAnavacanena / "yogAnubhAvo hI "tiAdi vuttassevatthassa pAkaTakaraNaM / yogAnubhAvo hi bhAvanAnubhAvo / yogasamatthoti yogamanuyuJjatuM samattho / purimena hi "anurodhavirodhavippamutto'tiAdivacanena bhAvanaM anuyuttassa AnisaMso vutto, dutiyena bhAvanaM anuyuJjantassa paTipatti / na hi anurodhavirodhAdIhi upahutassa bhAvanA ijjhati / anupassIti etthAti "anupassI" ti etasmiM pade labbhamAnAya anupassanAya anupassanAjotanAya kammaTThAnaM vuttanti evamattho daTThabbo, aJJathA "anupassanAyA 'ti karaNavacanaM na yujjeyya | anupassanA eva hi kammaTThAnaM, na ettha ArammaNaM adhippetaM, yujjati vA / kAyapariharaNaM vuttanti sambandho / kammaTThAnapariharaNassa cettha atthasiddhattA " kAyapariharaNa " tveva vRttaM / kammaTThAnikassa hi kAyapariharaNaM yAvadeva kammaTThAnaM pariharaNatthanti / kammaTThAnapariharaNassa vA 'AtApI' tiAdinA (dI0 ni0 2.373) vuccamAnattA " kAyapariharaNa " tveva vRttaM / kAyaggahaNena vA nAmakAyassApi gahaNaM, na rUpakAyasseva, teneva kammaTThAnapariharaNampi saGgrahitaM hoti evaJca katvA "viharatIti ettha vRttavihArenA "ti etthaggahaNaJca samatthitaM hoti "kAyAnupassI viharatI 'ti vihArassa visesetvA vRttattA / "AtApI' 'tiAdi pana saGkSepato vuttassa kammaTThAnapariharaNassa saha sAdhanena vitthAretvA dassanaM / AtApenAti AtApaggahaNena / "satisampajaJenA 'tiAdI supi eseva nayo / sabbatthakakammaTThAnanti buddhAnussati, mettA, maraNassati, asubhabhAvanA ca / idahi catukkaM yoginA parihariyamAnaM " sabbatthakakammaTThAna "nti vuccati, sabbattha kammaTThAnAnuyogassArakkhabhUtattA satisampajaJJabalena avicchinnassa pariharitabbattA satisampaJjaJaggahaNena tassa vRttatA vRttA / satiyA vA samatho vutto tassA samAdhikkhandhena saGgrahitattA / 66 (9.373-373) vibhaGge (vibhaM0 kAyAnupassanAniddese) pana attho vRttoti yojanA / tenAti saddatthaM anAdiyitvA bhAvatthasseva vibhajanavasena pavattena vibhaGgapAThena saha / aTThakathAnayoti saddatthassApi vivaraNavasena yathArahaM vutto atthasaMvaNNanAnayo / yathA saMsandatIti yathA atthato, adhippAyato ca avilomento aJJadatthu saMsandati sameti, evaM veditabbo / vedanAdInaM puna vacaneti ettha nissayapaccayabhAvavasena cittadhammAnaM vedanAsannissitattA, 274 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.373-373) uddesavArakathAvaNNanA 275 paJcavokArabhave arUpadhammAnaM rUpapaTibaddhavuttito ca vedanAya kAyAdianupassanAppasaGgepi Apanne tato asammissato vavatthAnaM dassanatthaM, ghanavinibbhogAdidassanatthaJca dutiyaM vedanAggahaNaM, tena na vedanAyaM kAyAnupassI, cittadhammAnupassI vA, atha kho vedanAnupassI evAti vedanAsaGkhAte vatthusmiM vedanAnupassanAkArasseva dassanena asammissato vavatthAnaM dassitaM hoti / tathA "yasmiM samaye sukhA vedanA, na tasmiM samaye dukkhA, adukkhamasukhA vA vedanA, yasmiM vA pana samaye dukkhA, adukkhamasukhA vA vedanA, na tasmiM samaye itarA vedanA"ti vedanAbhAvasAmao avatvA taM taM vedanaM vinibbhujjitvA dassanena ghanavinibbhogo dhuvabhAvaviveko dassito hoti, tena tAsaM khaNamattAvaTThAnadassanena aniccatAya, tato eva dukkhatAya, anattatAya ca dassanaM vibhAvitaM hoti / ghanavinibbhogAdIti Adi-saddena ayampi attho veditabbo / ayahi vedanAyaM vedanAnupassI eva, na aJadhammAnupassI / kiM vuttaM hoti- yathA nAma bAlo amaNisabhAvepi udakapubbuLake maNiAkArAnupassI hoti, na evaM ayaM ThitiramaNIyepi vedayite, pageva itarasmiM manuJAkArAnupassI, atha kho khaNapabhaGguratAya, avasavattitAya kilesAsucipaggharaNatAya ca aniccaanattaasubhAkArAnupassI, vipariNAmadukkhatAya, saGkhAradukkhatAya ca visesato dukkhAnupassI yevAti / evaM citta dhammesupi yathArahaM punavacane payojanaM vattabbaM / lokiyA eva sammasanacArassa adhippetattA / "kevalaM panidhA"tiAdinA "idha ettakaM veditabbanti veditabbaparicchedaM dasseti / "esa nayo"ti iminA yathA cittaM, dhammA ca anupassitabbA, tathA tAni anupassanto citte cittAnupassI, dhammesu dhammAnupassIti veditabboti imamatthaM atidisati / dukkhatoti dukkhasabhAvato, dukkhanti anupassitabbAti attho / sesapadadvayepi eseva nayo / yo sukhaM dukkhato addAti yo bhikkhu sukhaM vedanaM vipariNAmadukkhatAya "dukkhA'ti paJAcakkhunA addakkhi / dukkhaM addakkhi sallatoti dukkhaM vedanaM pILAjananato, antotudanato, dunnIharaNato ca sallato addakkhi passi / adukkhamasukhanti upekkhAvedanaM / santanti sukhadukkhAni viya anoLArikatAya, paccayavasena vUpasantasabhAvatAya ca santaM / aniccatoti hutvAabhAvato, udayavayavantato, tAvakAlikato, niccapaTipakkhato ca "anicca"nti yo addakkhi / sa ve smm|so bhikkhu ekaMsena, paribyattaM vA vedanAya sammApassanakoti attho / dukkhAtipIti saGkhAradukkhatAya dukkhA itipi / taM dukkhasminti sabbaM taM vedayitaM 275 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.373-373) dukkhasmiM antogadhaM pariyApannaM vadAmi sngkhaardukkhtaantivttnto| sukhadukkhatopi cAti sukhAdInaM ThitivipariNAmaJANasukhatAya, vipariNAmaThitiajANadukkhatAya ca vuttattA tissopi ca sukhato, tissopi ca dukkhato anupassitabbAti attho / satta anupassanA heTThA pakAsitA ev| sesanti yathAvuttaM sukhAdivibhAgato sesaM sAmisanirAmisAdibhedaM vedanAnupassanAyaM vattabbaM / ArammaNa...pe0... bhedAnanti rUpAdiArammaNanAnattassa nIlAditabbhedassa, chandAdiadhipatinAnattassa hInAditabbhedassa, ANajhAnAdisahajAtanAnattassa sasaGkhArikAsaGghArikasavitakkAditabbhedassa, kAmAvacarAdibhUminAnattassa ukkaTThamajjhimAditabbhedassa, kusalAdikammanAnattassa devagatisaMvattaniyatAditabbhedassa, kaNhasukkavipAkanAnattassa diTThadhammavedanIyatAditabbhedassa, parittabhUmakAdikiriyAnAnattassa tihetukAditabbhedassa vasena anupassitabbanti yojnaa| Adi-saddena savatthukAvatthukAdinAnattassa puggalattayasAdhAraNAditabbhedassa ca saGgaho dttttbbo| salakkhaNasAmaJalakkhaNAnanti phusanAditaMtaMlakkhaNAnaJceva aniccatAdisAmaJalakkhaNAnaJca vasenAti yojnaa| suJatadhammassAti anattatAsaGghAtasuJatAsabhAvassa | yaM vibhAvetuM abhidhamme "tasmiM kho pana samaye dhammA honti, khandhA hontI"tiAdinA (dha0 sa0 121) suJatAvAradesanA pavattA, taM pahInameva pubbe pahInattA, tasmA tassa tassa puna pahAnaM na vattabbaM / na hi kilesA pahIyamAnA ArammaNavibhAgena pahIyanti anAgatAnaMyeva uppajjanArahAnaM pahAtabbattA, tasmA abhijjhAdInaM ekattha pahAnaM vatvA itarattha na vattabbaM evAti imamatthaM dasseti "kAmaJcetthA"tiAdinA / atha vA maggacittakkhaNe ekattha pahInaM sabbattha pahInameva hotIti visuM visuM pahAnaM na vattabbaM / maggena hi pahInAti vattabbataM arahanti / tattha purimAya codanAya nAnApuggalaparihAro, na hi ekassa pahInaM tato aJassa pahInaM nAma hoti / pacchimAya naanaacittkkhnnikprihaaro| nAnAcittakkhaNeti hi lokiyamaggacittakkhaNeti adhippAyo / pubbabhAgamaggo hi idhAdhippeto / lokiyabhAvanAya ca kAye pahInaM na vedanAdIsu vikkhambhitaM hoti / yadipi nappavatteyya, paTipakkhabhAvanAya suppahInattA tattha sA "abhijjhAdomanassassa appavattI"ti na vattabbA, tasmA punapi tappahAnaM vattabbameva / ekattha pahInaM sesesupi pahInaM hotIti lokuttarasatipaTThAnabhAvanaM, lokiyabhAvanAya vA sabbattha appavattimattaM sandhAya vuttaM / "paJcapi khandhA upAdAnakkhandhA loko"ti (vibhaM0 362, 364, 366) hi vibhaGge catUsupi ThAnesu vuttanti / uddesavAravaNNanAya lInatthappakAsanA / 276 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.374-374) kAyAnupassanA 277 kAyAnupassanA AnApAnapabbavaNNanA 374. ArammaNavasenAti anupassitabbakAyAdiArammaNavasena / catudhA bhinditvAti uddesavasena catudhA bhinditvA / tato catubbidhasatipaTThAnato ekekaM satipaTTAnaM gahetvA kAyaM vibhajantoti paatthseso| kathaJcAti etha kathanti pakArapucchA, tena niddisiyamAne kAyAnupassanApakAre pucchati / ca-saddo byatireko, tena uddesavArena apAkaTaM niddesavArena vibhAviyamAnaM visesaM joteti| bAhirakesupi ito ekadesassa sambhavato sabbappakAraggahaNaM kataM "sabbappakArakAyAnupassanAnibbattakassA'ti, tena ye ime AnApAnapabbAdivasena AgatA cuddasappakArA, tadantogadhA ca ajjhattAdianupassanAppakArA, tathA kAyagatAsatisutte (ma0 ni0 3.153) vuttA kesAdivaNNasaNThAnakasiNArammaNacatukkajjhAnappakArA, lokiyAdippakArA ca, te sabbepi anavasesato saGgaNhAti / ime ca pakArA imasmiMyeva sAsane, na ito bahiddhAti vuttaM "sabbappakAra...pe0... paTisedhano cA"ti / tattha tathAbhAvapaTisedhanoti sabbappakArakAyAnupassanAnibbattakassa puggalassa aJasAsanassa nissayabhAvapaTisedhano, etena idha bhikkhaveti ettha idha-saddI antogadhaevasadatyoti dasseti / santi hi ekapadAnipi avadhAraNAni yathA "vAyubhakkho''ti / tenAha "idheva bhikkhave smnno"tiaadi| paripuNNasamaNappakaraNadhammo hi so puggalo, yo sabbappakArakAyAnupassanAnibbattako / parappavAdAti paresaM aJatitthiyAnaM nAnappakArA vAdA titthAyatanAni / araJAdikasseva bhAvanAnurUpasenAsanataM dassetuM "imassahI"tiAdi vuttaM / duddamo damathaM anupagato goNo kuuttgonno| dohanakAle yathA thanehi anavasesato khIraM na paggharati, evaM dohapaTibandhinI kuuttdhenu| rUpa-saddAdike paTicca uppajjanakaassAdo ruupaarmmnnaadirso| pubbe AciNNArammaNanti pabbajjato pubbe, anAdimati vA saMsAre paricitArammaNaM / nibandheyyAti bandheyya / satiyAti sammadeva kammaTThAnassa sallaMkkhaNavasena pavattAya satiyA / ArammaNeti kammaTThAnArammaNe / dalhanti thiraM, yathA satokArissa upacArappanAbhedo samAdhi ijjhati, tathA thAmagataM katvAti attho / 277 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.374-374) visesAdhigamadiTThadhammasukhavihArapaTThAnanti sabbesaM buddhAnaM, ekaccAnaM paccekabuddhAnaM, buddhasAvakAnaJca visesAdhigamassa agena kammaTThAnena adhigatavisesAnaM diThThadhammasukhavihArassa padaTThAnabhUtaM / vatthuvijjAcariyo viya bhagavA yogInaM anuruupnivaastttthaanupdisnto| bhikkhu dIpisadiso arache ekako viharitvA paTipakkhanimmathanavasena icchitatthasAdhanato phalamuttamanti sAmaJaphalaM sandhAya vadati / parakkamajavayoggabhUminti bhAvanussAhajavassa yoggakaraNabhUmibhUtaM / addhAnavasena pavattAnaM assAsapassAsAnaM vasena dIrgha vA assasanto, ittaravasena pavattAnaM assAsapassAsAnaM vasena rassaM vA assasantoti yojanA / evaM sikkhatoti assAsapassAsAnaM dIgharassatApajAnanasabbakAyappaTisaMvedanaoLArikoLArikapaTippassambhanavasena bhAvanaM sikkhato, tathAbhUto vA hutvA tisso sikkhA pvttyto| assAsapassAsanimitteti assAsapassAsasannissayena upaTTitapaTibhAganimitte / assAsapassAse pariggaNhAti rUpamukhena vipassanaM abhinivisantI, yo "assAsapassAsakammiko'"ti vutto / jhAnaGgAni pariggaNhAti arUpamukhena vipassanaM abhinivisnto| vatthu nAma karajakAyo cittacetasikAnaM pavattihAnabhAvato / aJjo satto vA puggalo vA natthIti visuddhidiTThi "tayidaM dhammamattaM, na ahetukaM, nApi issarAdivisamahetukaM, atha kho avijjAdihetuka"nti addhAttayepi kaGghAvitaraNena vitinnnnknggho| "yaM kiJci bhikkhu rUpa''ntiAdinA (ma0 ni0 1.361; 2.113; 3.86, 89; paTi0 ma0 1.54) nayena kalApasammasanavasena tilakkhaNaM aaropetvaa| udayavayAnupassanAdivasena vipassanaM vddddento| anukkamena maggapaTipATiyA | "parassa vA assAsapassAsakAye"ti idaM sammasanavAravasenAyaM pALi pavattAti katvA vuttaM, samathavasena pana parassa assAsapassAsakAye appanAnimittuppatti eva nasthi / aTThapetvAti antarantarA na ThapetvA / aparAparaM saJcaraNakAloti ajjhattabahiddhAdhammesupi nirantaraM vA bhAvanAya pavattanakAlo kthito| ekasmiM kAle panidaM ubhayaM na labbhatIti "ajjhattaM, bahiddhA'ti ca vuttaM idaM dhammadvayaM ghaTitaM ekasmiM kAle ekato ArammaNabhAvena na labbhati, ekajjhaM AlambituM na sakkAti attho / samudeti etasmAti samudayo, so eva kAraNadvena dhammoti smudydhmmo| assAsapassAsAnaM uppattihetu karajakAyAdi, tassa anupassanasIlo samudayadhammAnupassI, taM 278 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.374-374) AnApAnapabbavaNNanA 279 pana samudayadhammaM upamAya dassento "yathA nAmA"tiAdimAha / tattha bhastanti ruttiM / gaggaranAdinti ukkaapnaaliN| teti krjkaayaadike| yathA assAsapassAsakAyo karajakAyAdisambandhI taMnimittatAya, evaM karajakAyAdayopi assAsapassAsakAyasambandhino taMnimittabhAvenAti "samudayadhammA kAyasmi"nti vattabbataM labhantIti vuttaM "samudaya...pe0... vuccatI"ti / pakativAcI vA dhamma-saddo "jAtidhammAnantiAdIsu (ma0 ni0 1.131; 3.310, paTi0 ma0 1.33) viyAti kAyassa paccayasamavAye uppajjanakapakati kAyAnupassI vA "samudayadhammAnupassI"ti vutto / tenAha "karajakAyaJcA''tiAdi / evaJca katvA kAyasminti bhummavacanaM suTutaraM yujjati / vayadhammAnupassIti ettha ahetukattepi vinAsassa yesaM hetudhammAnaM abhAve yaM na hoti, tadabhAvo tassa abhAvassa hetu viya voharIyatIti upacArato karajakAyAdiabhAvo assAsapassAsakAyassa vayakAraNaM vutto| tenAha "yathA bhastAyA"tiAdi / ayaM tAvettha paThamavikappavasena atthavibhAvanA / dutiyavikappavasena upacArena vinAyeva attho veditabbo / ___ ajjhattabahiddhAnupassanA viya bhinnavatthuvisayatAya samudayavayadhammAnupassanApi ekakAle na labbhatIti Aha "kAlena samudayaM kAlena vayaM anupassanto"ti / "asthi kAyo''ti eva-saddo luttaniddiTThoti "kAyova atthI"ti vatvA avadhAraNena nivattitaM dassento "na satto"tiAdimAha / tassattho - yo rUpAdIsu sattavisattatAya, paresaJca sajjApanaTena, satvaguNayogato vA "satto"ti parehi parikappito, tassa sattanikAyassa pUraNato ca cavanupapajjanadhammatAya galanato ca "puggalo"ti, thIyati saMhAti ettha gabbhoti "itthI"ti, puri pure bhAge seti pavattatIti "puriso"ti, Ahito ahaM mAno etthAti "attA"ti, attano santakabhAvena "attaniyanti , paro na hotIti katvA "aha"nti, mama santakanti katvA "mamA"ti, vuttappakAravinimutto ajhoti katvA "kocI"ti, tassa santakabhAvena "kassacI"ti, vikappetabbo koci natthi, kevalaM "kAyo eva atthI"ti / dasahipi padehi attattaniyasuJatameva kAyassa vibhAveti / evanti "kAyova atthI''tiAdinA vuttappakArena / ANapamANatthAyAti kAyAnupassanAJaANaM paraM pamANaM pApanatthAya / satipamANatthAyAti kAyapariggAhikaM satiM pavattanasatiM paraM pamANaM pApanatthAya / imassa hi vuttanayena "asthi kAyo''ti aparAparuppattivasena paccupaTThitA sati bhiyyoso mattAya tattha ANassa, satiyA 279 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.375-375) ca paribrUhanAya hoti / tenAha "satisampajaJAnaM vuDatthAyA"ti / imissA bhAvanAya taNhAdiTThiggAhAnaM ujupaTipakkhattA vuttaM "taNhA...pe0... viharatI"ti / tathAbhUto ca loke kiJcipi "ahanti vA "mama''nti vA gahetabbaM na passati, kuto gaNheyyAti Aha "na ca kiJcI"tiAdi / evampIti ettha pi-saddo heTThA niddivassa tAdisassa atthassa abhAvato avuttasamuccayatyoti dassento "upari atthaM upAdAyA"ti Aha yathA "antamaso tiracchAnagatAyapi, ayampi pArAjiko hotI''ti / (pArA0 42) evanti pana niddiTThAkArassa paccAmasanaM nigamanavasena katanti Aha "iminA pana...pe0... dassetI"ti | pubbabhAgasatipaTThAnassa idha adhippetattA vuttaM "sati dukkhasacca"nti | sA pana sati yasmiM attabhAve, tassa samuTThApikA taNhA, tassApi samuTThApikA eva nAma hoti tadabhAve abhAvatoti Aha "tassA samuTThApikA purimataNhA"ti, yathA "saGkhArapaccayA''ti (ma0 ni0 3.126; udA0 1; vibhaM0 484) / taMvijJANabIjataMsantatisambhUto sabbopi lokiyo vijJANappabandho "saGkhArapaccayA vijJANaM" tveva vuccati suttantanayena / appavattIti appavattinimittaM, ubhinnaM appavattiyA nimittabhUtoti attho / na pavattati etthAti vA appvtti| "dukkhaparijAnano"tiAdi ekantato catukiccasAdhanavaseneva ariyamaggassa pavattIti dassetuM vuttaM / avuttasiddho hi tassa bhaavnaapttivedho| catusaccavasenAti catusaccakammaTThAnavasena / ussakkitvAti visuddhiparamparAya AruhitvA, bhAvanaM upari netvAti attho / niyyAnamukhanti vaTTadukkhato nissaraNUpAyo / AnApAnapabbavaNNanA nihitaa| iriyApathapabbavaNNanA 375. iriyApathavasenAti iriyanaM iriyA, kiriyA, idha pana kAyikapayogo veditbbo| iriyAnaM patho pavattimaggoti iriyApatho, gamanAdivasena pavattA sarIrAvatthA / gacchanto vA hi satto kAyena kAtabbakiriyaM karoti Thito vA nisinno vA nipanno vAti, tesaM iriyApathAnaM vasena, iriyApathavibhAgenAti attho / puna caparanti puna ca aparaM, yathAvuttaAnApAnakammaTThAnato bhiyyopi ajhaM kAyAnupassanAkammaTTAnaM kathemi, suNAthAti vA 280 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.375-375) iriyApathapabbavaNNanA 281 adhippAyo / "gacchanto vA"tiAdi gamanAdimattajAnanassa, gamanAdigatavisesajAnanassa ca sAdhAraNavacanaM, tattha gamanAdimattajAnanaM na idha nAdhippetaM, gamanAdigatavisesajAnanaM pana adhippetanti taM vibhajitvA dassetuM "tattha kAma"ntiAdi vuttaM / sattUpaladdhinti "satto atthI'ti upaladdhiM sattaggAhaM / na pajahati na pariccajati "ahaM gacchAmi, mama gamananti gAhasabbhAvato / tato eva attasajhaM "asthi attA kArako vedako"ti evaM pavattaM viparItasacaM na ugghATeti nApaneti appaTipakkhabhAvato, ananubrUhanato vA / evaM bhUtassa cassa kuto kammaTThAnAdibhAvoti Aha "kammaTThAnaM vA satipaTThAnabhAvanA vA na hotI"ti / "imassa panA"tiAdi sukkapakkho, tassa vuttavipariyAyena attho veditbbo| tameva hi atthaM vivarituM "idahI"tiAdi vuttaM / tattha ko gacchatIti sAdhanaM, kiriyaJca avinibbhuttaM katvA gamanakiriyAya kattupucchA, sA kattubhAvavisiTThaattapaTikkhepatthA dhammamattasseva gmnsiddhidssnto| kassa gamananti tamevatthaM pariyAyantarena vadati sAdhanaM, kiriyaJca vinibbhuttaM katvA gamanakiriyAya akattusambandhIbhAvavibhAvanato / paTikkhepatthahi antonItaM katvA ubhayatthaM kiM-saddo pavatto / kiM kAraNAti pana paTikkhittakattukAya gamanakiriyAya avipriitkaarnnpucchaa| idahi gamanaM nAma attA manasA saMyujjati, mano indriyehi, indriyAni attehIti evamAdi micchAkAraNavinimuttaanurUpapaccayahetuko dhammAnaM pvttiaakaarviseso| tenAha "tatthA"tiAdi / na koci satto vA puggalo vA gacchati dhammamattasseva gamanasiddhito, tabbinimuttassa ca kassaci abhaavto| idAni dhammamattasseva gamanasiddhiM dassetuM "cittakiriyAvAyodhAtuviSphArenA''tiAdi vuttaM / tattha cittakiriyA ca sA, vAyodhAtuyA vipphAro viSphandanaJcAti cittakiriyAvAyodhAtuviSphAro, tena | ettha ca cittakiriyaggahaNena anindriyabaddhavAyodhAtuviSphAraM nivatteti, vAyodhAtuviSphAraggahaNena cetanAvacIvittibhedaM cittakiriyaM nivatteti, ubhayena pana kAyaviJattiM vibhAveti | "gacchatI"ti vatvA yathA pavattamAne kAye "gacchatI"ti vohAro hoti, taM dassetuM "tasmA"tiAdi vuttaM / tanti gantukAmatAvasena pavattacittaM / vAyaM janetIti vAyodhAtuadhikaM rUpakalApaM uppAdeti, adhikatA cettha sAmatthiyato, na pmaannto| gamanacittasamuTThitaM sahajAtarUpakAyassa thambhanasandhAraNacalanAnaM paccayabhUtena AkAravisesena pavattamAnaM vAyodhAtuM sandhAyAha "vAyo vijJattiM janetI"ti / adhippAyasahabhAvI hi vikAro vijJatti / yathAvuttaadhikabhAveneva ca 281 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.375-375) vAyogahaNaM, na vAyodhAtuyA eva janakabhAvato, aJathA vittiyA upAdAyarUpabhAvo durupapAdo siyA / purato abhinIhAro puratobhAgena kAyassa pavattanaM, yo "abhikkamoti vuccati / "eseva nayo"ti atidesena sopato vatvA tamatthaM vivarituM "tatrApi hI"tiAdi vuttaM / koTito paTThAyAti heTThimakoTito paTThAya pAdatalato paTThAya / ussitabhAvoti ubbiddhbhaavo| evaM pajAnatoti evaM cittakiriyavAyodhAtuviSphAreneva gamanAdi hotIti pajAnato / tassa evaM pajAnanAya nicchayagamanatthaM "evaM hotI"ti vicAraNA vuccati loke yathAbhUtaM ajAnantehi micchAbhinivesavasena, lokavohAravasena vaa| atthi. panAti attano evaM vImaMsanavasena pucchAvacanaM / natthIti nicchayavasena sattassa paTikkhepavacanaM / "yathA panA"tiAdi tasseva atthassa upamAya vibhAvanaM, taM suvineyyameva / nAvA mAlutavegenAti yathA acetanA nAvA vAtavegena desantaraM yAti, yathA ca acetano tejanaM kaNDo jiyAvegena desantaraM yAti, tathA acetano kAyo vAtAhato yathAvuttavAyunA nIto desantaraM yAtIti evaM upamAsaMsandanaM veditabbaM / sace pana koci vadeyya "yathA nAvAtejanAnaM pellakassa purisassa basena desantaragamanaM, evaM kAyassApI"ti, hotu, evaM icchito vAyamattho yathA hi nAvAtejanAnaM saMhatalakkhaNasseva purisassa vasena gamanaM, na asaMhatalakkhaNassa, evaM kAyassApIti / kA no hAni, bhiyyopi dhammamattatAva patiTuM labhati, na purisvaado| tenAha "yantasuttavasenA"tiAdi | tattha payuttanti heTThA vuttanayena gamanAdikiriyAvasena paccayehi payojitaM / ThAtIti titttthti| etthAti imasmiM loke / vinA hetupaccayeti gantukAmatAcittataMsamuTThAnavAyodhAtuAdihetupaccayehi vinA / tiTeti tiTTeyya / vajeti vajeyya gaccheyya ko nAmAti smbndho| paTikkhepattho cettha kiM-saddoti hetupaccayavirahena ThAnagamanapaTikkhepamukhena sabbAyapi dhammappavattiyA paccayAdhInavuttitAvibhAvanena attasuJatA viya aniccadukkhatApi vibhAvitAti daTTabbA / paNihitoti yathA yathA paccayehi pakArehi nihito tthpito| sabbasaGgAhikavacananti 282 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.376-376) catusampajaJapabbavaNNanA 283 sabbesampi catunnaM iriyApathAnaM ekajjhaM saGgaNhanavacanaM, pubbe visuM visuM iriyApathAnaM vuttattA idaM nesaM ekajhaM gahetvA vacananti attho / purimanayo vA iriyApathappadhAno vuttoti tattha kAyo appadhAno anuniSphAdIti idha kAyaM padhAnaM, apadhAnaJca iriyApathaM anunipphAdiM katvA dassetuM dutiyanayo vuttoti evampettha dvinnaM nayAnaM viseso veditbbo| Thitoti pavatto / / iriyApathapariggaNhanampi iriyApathavato kAyasseva pariggaNhanaM tassa avatthAvisesabhAvatoti vuttaM "iriyApathapariggaNhanena kAye kAyAnupassI viharatI"ti / tenevettha rUpakkhandhavaseneva samudayAdayo udghttaa| esa nayo sesvaaresupi| AdinAti ettha Adi-saddena yathA "taNhAsamudayA kammasamudayA AhArasamudayA"ti nibbattilakkhaNaM passantopi rUpakkhandhassa udayaM passatIti ime cattAro AkArA saGgayhanti, evaM "avijjAnirodhA"ti Adayopi paJca AkArA saGgahitAti daTThabbA / sesaM vuttanayameva / iriyApathapabbavaNNanA nidvitA / catusampajapabbavaNNanA 376. catusampajaJavasenAti samantato pakArehi, pakaTuM vA savisesaM jAnAtIti sampajAno, sampajAnassa bhAvo sampajaJje, tathApavattaM jANaM, hatthavikArAdibhedabhinnattA cattAri sampajAni samAhaTAni catusampajacaM, tassa vasena / "abhikkante"tiAdIni sAmaJaphale (dI0 ni0 aTTha0 1.214; dI0 ni0 TI0 1.214 vAkyakhandhepi) vaNNitAni, na puna vaNNetabbAni, tasmA taMtaMsaMvaNNanAya lInatthappakAsanApi tattha vihitanayeneva gahetabbA / "abhikkante paTikkante sampajAnakArI hotI''tiAdi vacanato abhikkamAdigatacatusampajaapariggaNhanena rUpakAyassevettha samudayadhammAnupassitAdi adhippetoti Aha "rUpakkhandhasseva samudayo ca vayo ca niihritbbo"ti| rUpadhammAnaMyeva hi pavattiAkAravisesA abhikkamAdayoti / sesaM vuttanayameva / catusampajaapabbavaNNanA niTThitA / 283 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.377-378) paTikkUlamanasikArapabbavaNNanA 377. paTikkUlamanasikAravasenAti jigucchanIyatAya paTikUlameva paTikkUlaM, yo paTikkUlasabhAvo paTikkUlAkAro, tassa manasi karaNavasena / antarenApi hi bhAvavAcinaM sadaM bhAvattho vijJAyati yathA "paTassa sukka"nti / yasmA visuddhimagge (visuddhi0 1.182) vuttaM, tasmA tattha, taMsaMvaNNanAyaJca (visuddhi0 TI0 1.182 Adayo) vuttanayena "imameva kAya"nti AdInamattho veditabbo / vatthAdIhi pasibbakAkArena bandhitvA kataM AvATanaM putoli| nAnAkArA ekasmiM ThAne sammissAti ettAvatA nAnAvaNNAnaM kesAdInaJca upameyyatA / vibhUtakAloti paNNattiM samatikkamitvA kesAdInaM asubhAkArassa upttttitkaalo| iti-saddassa AkAratthataM dassento "eva'"nti vatvA taM AkAraM sarUpato dassento "kesAdipariggaNhanenA"tiAdimAha / kesAdisaJitAnahi asucibhAvAnaM paramaduggandhajegucchapaTikkUlAkArassa samudayato anupassanA idha kAyAnupassanAti / sesaM vuttanayameva / paTikkUlamanasikArapabbavaNNanA nihitaa| dhAtumanasikArapabbavaNNanA 378. dhAtumanasikAravasenAti pathavIdhAtuAdikA catasso dhAtuyo Arabbha pavattabhAvanAmanasikAravasena, catudhAtuvavatthAnavasenAti attho / dhAtumanasikAro, dhAtukammaTThAnaM, catudhAtuvavatthAnanti hi atthato ekaM / goghAtakoti jIvikatthAya gunnaM ghAtako / antevAsikoti kammakaraNavasena tassa samIpavAsI taM nissAya jIvanako / vinivijjhitvAti ekasmiM ThAne aJamadhe vinivijjhitvA / mahApathAnaM vemajjhadvAnasaGkhAteti catunnaM mahApathAnaM tAya eva vinivijjhanaTThAnatAya vemajjhasaGkhAte | yasmA te cattAro mahApathA catUhi disAhi AgantvA tattha samohitA viya honti, tasmA taM ThAnaM catumahApathaM, tasmiM ctumhaapthe| Thita-saddo "Thito vA''tiAdIsu (dI0 ni0 1.263; a0 ni0 2.5.28) ThAnasaGghAtairiyApathasamaGgitAya, ThA-saddassa vA gatinivattiatthatAya aJjattha ThapetvA gamanaM 284 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.378-378) dhAtumanasikArapabbavaNNanA 285 sesairiyApathasamaGgitAya bodhako, idha pana yathA tathA rUpakAyassa pavattiAkArabodhako adhippetoti Aha "catutraM iriyApathAnaM yena kenaci AkArena ThitattA yathA Thita"nti / tattha AkArenAti ThAnAdinA rUpakAyassa pavattiAkArena / ThAnAdayo hi iriyApathasaGghAtAya kiriyAya patho pavattimaggoti "iriyApatho''ti vuccantIti vutto vAyamattho / yathAThitanti yathApavattaM, yathAvuttaM ThAnamevettha paNidhAnanti adhippetanti Aha "yathA ThitattA ca yathApaNihita"nti / "Thita"nti vA kAyassa ThAnasaGghAtairiyApathasamAyogaparidIpanaM, "paNihita"nti tadairiyApathasamAyogaparidIpanaM / "Thita"nti vA kAyasaGghAtAnaM rUpadhammAnaM tasmiM tasmiM khaNe sakiccavasena avaTThAnaparidIpanaM, paNihitanti paccayavasena tehi tehi paccayehi pakArato nihitaM paNihitanti evampettha attho veditbbo| paccavekkhatIti pati pati avekkhati, ANacakkhunA vinibbhujjitvA visuM visu passati / idAni vuttamevatthaM bhAvatthavibhAvanavasena dassetuM "yathA goghAtakassA"tiAdi vuttaM / tattha posentassAti maMsUpacayaparibrUhanAya kuNDakabhattakappAsaTThiAdIhi saMvaDventassa / vadhitaM matanti hiMsitaM hutvA mataM / matanti ca matamattaM / tenevAha "tAvadevA"ti / gAvIti saJjA na antaradhAyatIti yAni aGgapaccaGgAni yathAsanniviTThAni upAdAya gAvIsamaJA matamattAyapi gAviyA tesaM taMsannivesassa avintthuttaa| vilIyanti bhijjanti vibhujjantIti bIlA, bhAgA va-kArassa ba-kAraM, ikArassa ca IkAraM katvA / bIlasoti bIlaM bIlaM katvA / vibhajitvAti aTThisaGghAtato maMsaM vivecetvA, tato vA vivecitaM maMsaM bhAgaso ktvaa| tenevAha "maMsasaJA pvtttii"ti| pabbajitassApi aprigghitkmmtttthaanss| ghanavinibbhoganti santatisamUhakiccaghanAnaM vinibbhujjanaM vivecanaM / dhAtuso paccavekkhatoti ghanavinibbhogakaraNena dhAtuM dhAtuM pathavIAdidhAtuM visuM visuM katvA paccavekkhantassa / sattasajJAti attAnudiTThivasena pavattA sattasaJAti vadanti, vohAravasena pavattasattasaJjAyapi tadA antaradhAnaM yuttameva yAthAvato ghanavinibbhogassa smpaadnto| evanhi sati yathAvuttaopammatthena upameyyattho aJadatthu saMsandati sameti / tenevAha "dhAtuvaseneva cittaM sntidvtii"ti| dakkhoti cheko taMtaMsamajhAya kusalo "yathAjAte sUnasmiM namuTThakhuravisANAdivante aTTimaMsAdiavayavasamudAye avibhatte gAvIsamaJA, na vibhatte / vibhatte pana aTThimaMsAdiavayavasamaJA"ti jaannto| catumahApatho viya catuiriyApathoti gAviyA ThitacatumahApatho viya kAyassa pavattimaggabhUto catubbidho iriyApatho yasmA visuddhimagge (visuddhi0 1.305) vitthAritA, tasmA tattha, taMsaMvaNNanAyaJca (visuddhi0 TI0 1.306) vuttanayena veditbbo| sesaM vuttanayameva / dhAtumanasikArapabbavaNNanA nihitA / 285 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 navasivadhikapabbavaNNanA _379. sivathikAya apaviddhauddhumAtakAdipaTisaMyuttAnaM odhiso pavattAnaM kathAnaM, tadabhidheyyAnaJca uddhumAtakAdiasubhabhAgAnaM sivathikapabbAnIti saGgItikArehi gahitasamaJja / tenAha "sivadhikapabbehi vibhajitu "nti / maritvA ekAhAtikkantaM ekAhamataM / uddhaM jIvitapariyAdAnAti jIvitakkhayato upari maraNato paraM / samuggatenAti samuTThitena / uddhumAtattAti uddhaM uddhaM dhumAtattA sUnattA / setarattehi viparibhinnaM vimissitaM nIlaM vinIlaM, purimavaNNavipariNAmabhUtaM vA nIlaM vinIlaM / vinIlameva vinIlakanti ka-kArena padavaDunaM anatthantarato yathA " pItakaM lohitaka "nti / ( dha0 sa0 616) paTikkUlattAti jigucchanIyattA / kucchitaM vinIlanti vinIlakanti kucchanattho vA ayaM ka -kAroti dassetuM vuttaM yathA "pApako kittisaddo abbhuggacchatI 'ti / ( dI0 ni0 3.316; a0 ni0 2.5.213; mahAva0 285) paribhinnAnehi kAkakaGkAdIhi / vissandamAnapubbanti vissavantapubbaM, tahaM tahaM paggharantapubbanti attho / tathAbhAvanti vissandamAnapubbabhAvaM / dIghanikAye mahAvaggaTIkA so bhikkhuti yo "passeyya sarIraM sivathikAya chaDDita' 'nti vutto, so bhikkhu / upasaMharati sadisataM / " ayampi khoti Adi upasaMharaNAkAradassanaM / rUpajIvitindriyaM, arUpajIvitindriyaM panettha viJJaNagatikameva / usmAti kammajatejo / evaM pRtikasabhAvoyevAti evaM ativiya duggandhajegucchapaTikkUlapUbhikasabhAvo eva na AyuAdInaM avigame viya mattasoti adhippAyo / ediso bhavissatIti evaMbhAvIti Aha " evaM uddhumAtAdibhedo bhavissatI 'ti / luJcitvA luJcitvAti uppATetvA uppATetvA / sAvasesamaMsalohitayuttanti sabbaso akhAditattA tahaM tahaM sesena appAvasesena maMsalohitena yuttaM / " aJJena hatthaTThika "nti avisesena hatthaTTikAnaM vippakiNNatA jotitAti anavasesato tesaM vippakiNNataM dassento "catusaTTibhedampI" tiAdimAha / 66 terovassikAnevAti terovassikAnIti tirovassaM gatAni tAni pana saMvaccharaM vItivattAni hontIti Aha 'atikkantasaMvaccharAnI 'ti / purANatAya ghanabhAvavigamena vicuNNatA idha pUtibhAvoti so " abbhokAse "tiAdimAha / hoti, taM dassento yathA ( 9.379 - 379) 2 286 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.380-380) vedanAnupassanAvaNNanA 287 saMvaccharamattAtikkantAni eva / khajjamAnatAdivasena dutiyasivathikapabbAdInaM vavatthApitattA vuttaM "khajjamAnatAdInaM vasena yojanA kAtabbA"ti / navasivathikapabbavaNNanA nihitA / imAneva veti avadhAraNena appanAkammaTThAnaM tattha niyameti aJapabbesu tadabhAvato / yato hi eva-kAro, tato aJjattha niyameti, tena pabbadvayassa vipassanAkammaTThAnatApi appaTisiddhA daTThabbA anicctaadidssnto| saGkhAresu AdInavavibhAvanAni sivathikapabbAnIti Aha "sivathikAnaM AdInavAnupassanAvasena vuttattA"ti | iriyApathapabbAdInaM appanAvahatA pAkaTA evAti "sesAni dvAdasapI"ti vuttaM / yaM panettha atthato avibhattaM / taM suvineyyameva / kAyAnupassanAvaNNanA niTThitA / vedanAnupassanAvaNNanA 380. sukhaM vedananti ettha sukhayatIti sukhaa| sampayuttadhamme, kAyaJca laddhassAde karotIti attho / suTTa vA khAdati, khanati vA kAyikaM, cetasikaJcAbAdhanti sukhaa| "sukaraM okAsadAnaM etissAti sukhA"ti apare / vedayati ArammaNarasaM anubhavatIti vednaa| vedayamAnoti anubhvmaano| "kAma"ntiAdIsu yaM vattabda, taM iriyApathapabbe vuttanayameva / sampajAnassa vediyanaM sampajAnavediyanaM / vatthuArammaNAti ruupaadiaarmmnnaa| rUpAdiArammaNajhettha vedanAya pavattihAnatAya "vatthU''ti adhippetaM / assAti bhaveyya / dhammavinimuttassa kattu abhAvato dhammasseva kattubhAvaM dassento "vedanAva vedayatI"ti Aha / "vohAramattaM hotI"ti etena "sukhaM vedanaM vedayamAno sukhaM vedanaM vedayAmI"ti idaM vohAramattanti dasseti / / nitthunantoti balavato vedanAvegassa nirodhane AdInavaM disvA tassa avasaradAnavasena 287 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.380-380) nitthunanto / vegasandhAraNe hi atimahantaM dukkhaM uppajjatIti ajhampi vikAraM uppAdeyya, tena thero aparAparaM privttti| vIriyasamathaM yojatvAti adhivAsanavIriyassa adhimattattA tassa hApanavasena samAdhinA samarasatApAdanena vIriyasamathaM yojetvA / saha paTisambhidAhIti lokuttarapaTisambhidAhi saha / ariyamaggakkhaNe hi paTisambhidAnaM asammohavasena adhigamo, atthapaTisambhidAya pana ArammaNakaraNavasenapi / lokiyAnampi vA sati uppattikAle tattha samatthataM sandhAyAha "saha pttismbhidaahii"ti| samasIsIti vArasamasIsI hutvA, paccavekkhaNavArassa anantaravAre parinibbAyIti attho / yathA ca sukhaM, evaM dukkhanti yathA "sukhaM ko vedayatI''tiAdinA sampajAnavediyanaM sandhAya vuttaM, evaM dukkhampi / tattha dukkhayatIti dukkhA, sampayuttadhamme, kAyaJca pILeti vibAdhatIti attho / du vA khAdati, khanati kAyikaM, cetasikaJca sAtanti dukkhaa| "dukkaraM okAsadAnaM etissAti dukkhA"ti apare / arUpakammaTThAnanti arUpapariggahaM, arUpadhammamukhena vipassanAbhinivesananti attho / na pAkaTaM hoti phassassa, cittassa ca avibhuutaakaarttaa| tenAha "andhakAraM viya khAyatI"ti / "na pAkaTaM hotI"ti ca idaM tAdise puggale sandhAya vuttaM, tesaM Adito vedanAva vibhUtatarA hutvA upaTTAti / evajhi yaM vuttaM sakkapaJhavaNNanA dIsu "phasso pAkaTo hoti, vijJANaM pAkaTaM hotI"ti, (dI0 ni0 aTTha0 2.359) taM avirodhitaM hoti / vedanAvasena kathiyamAnaM kammaTThAnaM pAkaTaM hotIti yojanA / "vedanAnaM uppattipAkaTatAyA"ti ca idaM sukhadukkhavedanAnaM vasena vuttaM / tAsahi pavatti oLArikA, na itarAya / tadubhayaggahaNamukhena vA gahetabbattA itarAyapi pavatti vijJenaM pAkaTA evAti "vedanAna"nti avisesaggahaNaM daTThabbaM / sakkapahe vuttanayeneva veditabbo, tasmA tattha vattabbo atthaviseso tattha lInatthappakAsaniyaM vuttanayeneva gahetabbo / pubbe "vatthu ArammaNaM katvA vedanAva vedayatI"ti vedanAya ArammaNAdhInavuttitAya ca anattatAya ca pajAnanaM vuttaM, idAni tassA aniccatAdipajAnanaM dassento "ayaM aparopi pajAnanapariyAyo"ti Aha | yathA ekasmiM khaNe cittadvayassa asambhavo ekajjhaM anekantapaccayAbhAvato, evaM vedanAdvayassa visiTThArammaNavuttito cAti Aha "sukhavedanAkkhaNe dukkhAya vedanAya abhAvato"ti / nidassanamattaJcetaM tadA upekkhAvedanAyapi abhAvato, tena sukhavedanAkkhaNe bhUtapubbAnaM itaravedanAnaM hutvAabhAvapajAnanena sukhavedanAyapi hutvA abhAvo Ato eva hotIti tassA pAkaTabhAvameva dassento "imissA 288 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9.381 - 381) cittAnupassanAvaNNanA ca sukhAya vedanAya ito paThamaM abhAvato " ti Aha, eteneva ca tAsampi vedanAnaM pAkaTabhAvo dassitoti daTThabbaM / tenAha " vedanA nAma aniccA adhuvA vipariNAmadhammA "ti / aniccaggahaNena hi vedanAnaM viddhaMsanabhAvo dassito viddhaste aniccatAya suvijJeyyattA / adhuvaggahaNena pAkaTabhAvo tassa asadAbhAvitAdibhAvanato / vipariNAmaggahaNena dukkhabhAvo tassa aJJathattadIpanato, tena sukhApi vedanA dukkhA, pageva itarAti tissannampi vedanAnaM dukkhatA dassitA hoti / iti " yadaniccaM dukkhaM taM ekantato anattA'ti tIsupi vedanAsu lakkhaNattayapajAnanA jotitAti daTThabbaM / tenAha " itiha tattha sampajAno hotI 'ti / idAnitamatthaM suttena (ma0 ni0 2.205) sAdhetuM "vuttampi ceta" ntiAdimAha / tattha neva tasmiM samaye dukkhaM vedanaM vedetIti tasmiM sukhavedanAsamaGgisamaye neva dukkhaM vedanaM vedeti niruddhattA, anuppannattA ca yathAkkamaM atItAnAgatAnaM / paccuppannAya pana asambhavo vutta eva / sakiccakkhaNamattAvaTTAnato aniccA / samecca sambhuyya paccayehi katattA vatthArammaNAdipaccayaM paTicca uppannattA paTiccasamuppannA / khayavayapalujjananirujjhanapakatitAya khayadhammA vayadhammA virAgadhammA nirodhadhammAti daTThabbA | saGghatA / kilesehi Amasitabbato AmisaM nAma, paJca kAmaguNA, ArammaNakaraNavasena saha AmisehIti sAmisaM / tenAha "paJcakAmaguNAmisanissitA "ti / ito paranti "atthi vedanA "ti evamAdi pALiM sandhAyAha "kAyAnupassanAyaM vuttanayamevA'ti / 289 vedanAnupassanAvaNNanA niTThitA / cittAnupassanAvaNNanA 381. sampayogavasena pavattamAnena saha rAgenAti sarAgaM / tenAha " lobhasahagata "nti / vItarAganti ettha kAmaM sarAgapadapaTiyoginA vItarAgapadena bhavitabbaM sammasanacArassa pana adhippetattA tebhUmakasseva gahaNanti "lokiyakusalAbyAkata "nti vatvA " idaM panA" tiAdinA 289 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.381-381) tameva adhippAyaM vivarati / sesAni dve dosamUlAni, dve mohamUlAnIti cattAri akuslcittaani| tesahi rAgena sampayogAbhAvato nattheva sarAgatA, taMnimittakatAya pana siyA taMsahitakAle soti nattheva vItarAgatApIti dukkhavinimuttatA evettha labbhatIti Aha "neva purimapadaM na pacchimapadaM bhajantI"ti / yadi evaM padesikaM pajAnanaM ApajjatIti ? nApajjati, dukantarapariyApannattA tesN| ye pana "paTipakkhabhAve agavhamAne sampayogAbhAvo evettha pamANaM ekaccaabyAkatAnaM viyA"ti icchanti, tesaM matena sesAkusalacittAnampi dutiyapadasaGgaho veditabbo / dutiyadukepi vuttanayena attho veditabbo / akusalamUlesu saha moheneva vattatIti samohanti Aha "vicikicchAsahagataJceva uddhaccasahagataJcA''ti / yasmA cettha "saheva mohenAti samoha"nti purimapadAvadhAraNampi labbhatiyeva, tasmA vuttaM "yasmA pnaa"tiaadi| yathA pana atimULahatAya pATipuggalikanayena savisesamohavantatAya "momUhacitta''nti vattabbato vicikicchAuddhaccasahagatadvayaM visesato. "samoha"nti vuccati, na tathA sesAkusalacittAnIti "vaTTantiyevA"ti sAsaGgha vadati / sampayogavasena thinamiddhena anupatitaM anugatanti thinamiddhAnupatitaM, paJcavidhaMsasaGghArikAkusalacittaM saGkucitacittaM, saGkucitacittaM nAma ArammaNe saGkocanavasena pavattanato / paccayavisesavasena thAmajAtena uddhaccena sahagataM saMsaTThanti uccasahagataM, aJathA sabbampi akusalacittaM uddhaccasahagatamevAti / pasaTacittaM nAma ArammaNe savisesaM vikkhepavasena visaTabhAvena pvttnto| kilesavikkhambhanasamatthatAya vipulaphalatAya ca dIghasantAnatAya ca mahantabhAvaM gataM, mahantehi vA uLAracchandAdIhi gataM paTipannanti mahaggataM, taM pana rUpArUpabhUmigataM tato mahantassa loke abhAvato / tenAha "rUpArUpAvacara"nti / tassa cettha paTiyogI parittaM evAti Aha "amahaggatanti kAmAvacara"nti / attAnaM uttaritaM samatthehi saha uttarehIti suttrN| tappaTipakkhena anuttrN| tadubhayaM upAdAyupAdAya veditabbanti Aha "sauttaranti kAmAvacarantiAdi / paTipakkhavikkhambhanasamatthena samAdhinA sammadeva AhitaM samAhitaM / tenAha "yassA"tiAdi / yassAti yassa cittassa / yathAvuttena samAdhinA na samAhitanti asmaahitN| tenAha "ubhayasamAdhirahita"nti / tadaGgavimuttiyA vimuttaM, kAmAvacarakusalacittaM, vikkhambhanavimuttiyA vimuttaM, mahaggatacittanti tadubhayaM sandhAyAha "tadaGgavikkhambhanavimuttIhi vimutta"nti / yattha tadubhayavimutti natthi, taM ubhayavimuttirahitanti gavhamAne lokuttaracittepi siyAsakrAti taM nivattanatthaM "samuccheda...pe0... okAsova natthI"ti Aha / okAsabhAvo 290 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.382-382) dhammAnupassanA ca sammasanacArassa adhippetattA veditabbo / yaM panettha atthato avibhattaM, taM heTThA vuttanayattA uttAnameva / cittAnupassanAvaNNanA nihitA / dhammAnupassanA nIvaraNapabbavaNNanA 382. pahAtabbAdidhammavibhAgadassanavasena paJcadhA dhammAnupassanA niddivAti ayamattho pALito eva viyatIti tamatthaM ulliGgento "paJcavidhena dhammAnupassanaM kathetu"nti Aha / yadi evaM kasmA nIvaraNAdivaseneva niddiTThanti ? vineyyjjhaasyto| yesahi veneyyAnaM pahAtabbadhammesu paThamaM nIvaraNAni vibhAgena vattabbAni, tesaM vasenettha bhagavatA paThamaM nIvaraNesu dhammAnupassanA kathitA / tathA hi kAyAnupassanApi samathapubbaGgamA desitA, tato pari yyesu khandhesu, Ayatanesu ca bhAvetabbesu bojjhaGgesu, parijeyyAdivibhAgesu saccesu ca uttarA desanA, tasmA cettha samathabhAvanApi yAvadeva vipassanatthA icchitA / vipassanApadhAnA, vipassanAbahulA ca satipaTThAnadesanAti tassA vipassanAbhinivesavibhAgena desitabhAvaM vibhAvento "apicaa"tiaadimaah| tattha khandhAyatanadukkhasaccavasena missakapariggahakathanaM daTTabbaM / saJjAsaGghArakkhandhapariggahampIti pi-saddena sakalapaJcupAdAnakkhandhapariggahaM sampiNDeti itaresaM tadantogadhattA / "kaNhasukkadhammAnaM yuganandhatA natthI"ti pajAnanakAle abhAvA "abhiNhasamudAcAravasenA"ti vuttaM / saMvijjamAnanti attano santAne upalabbhamAnaM / yathAti yenAkArena, so pana "kAmacchandassa uppAdo hotI"ti vuttattA kAmacchandassa kAraNAkArova, atthato kAraNamevAti Aha "yena kAraNenA"ti / ca-saddo vakkhamAnatthasamuccayattho / tatthAti "yathA cA"tiAdinA vuttapade / subhampIti kAmacchandopi / so hi attano gahaNAkArena "subha"nti vutto, tenAkArena pavattanakassa aJassa kAmacchandassa nimittattA 291 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.382-382) "nimitta"nti c| i8, iTThAkArena vA gavhamAnaM rUpAdi subhaarmmnnN| AkaGkitassa hitasukhassa pattiyA anupAyabhUto manasikAro anupaaymnsikaaro| tanti ayonisomanasikAraM / tatthAti tasmiM sabhAgahetubhUte, ArammaNabhUte ca duvidhe subhanimitte / AhAroti paccayo attano phalaM AharatIti katvA / asubhanti asubhajjhAnaM uttarapadalopena, taM pana dasasu avicANakaasubhesu ca kesAdIsu saviNakaasubhesu ca pavattaM daTThabbaM / kesAdIsu hi sajhA "asubhasaJjA''ti girimAnandasutte (a0 ni0 3.10.60) vuttaa| ettha ca catubbidhassa ayonisomanasikArassa, yonisomanasikArassa ca gahaNaM niravasesadassanatthaM katanti daTThabaM, tesu pana asubhesu "subha"nti, "asubha''nti ca manasikAro idhAdhippeto, tadanukUlattA pana itare pIti / ekAdasasu asubhesu paTikkUlAkArassa uggaNhanaM, yathA vA tattha uggahanimittaM uppajjati, tathA paTipatti asubhanimittassa uggho| upacArappanAvahAya asubhabhAvanAya anuyuJjanA asubhbhaavnaanuyogo| "bhojane matta no mitAhArassa thinamiddhAbhibhavAbhAvA otAraM alabhamAno kAmacchando pahIyatI"ti vadanti, ayameva ca attho niddesepi vuccati / yo pana bhojanassa paTikkUlataM, tabbipariNAmassa tadAdhArassa tassa ca upanissayabhUtassa ativiya jegucchataM, kAyassa ca AhAraTThitikattaM sammadeva jAnAti, so sabbaso bhojane pamANassa jAnanena bhojanemattaJjU nAma | tAdisassa hi kAmacchando phiiytev| asubhakammikatissatthero dantaTThidassAvI / pahInassAti vikkhambhanavasena pahInassa | ito paresupi evarUpesu ThAnesu eseva nayo / abhidhammapariyAyena (dha0 sa0 1159, 1503) sabbopi lobho kAmacchandanIvaraNanti Aha "arahattamaggenA"ti / paTighampi purimuSpannaM paTighanimittaM parato uppajjanakassa paTighassa kAraNanti katvA / mejjati sinivhatIti mitto, hitesI puggalo, tasmiM mitte bhavA, mittassa vA esAti mettA, hitesitA, tassA mettaay| appanApi upacAropi vaTTati sAdhAraNavacanabhAvato / 292 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.382-382) nIvaraNapabbavaNNanA 293 "cetovimuttI"ti vutte appanAva vaTTati appanaM appattAya paTipakkhato suTTha muccanassa abhAvato / tanti yonisomanasikAraM / tatthAti mettAya / bahulaM pavattayatoti bahulIkAravato / sattesu mettAyanassa hitUpasaMhArassa uppAdanaM pavattanaM mettAnimittassa uggaho, paThamuppanno mettAmanasikAro parato uppajjanakassa kAraNabhAvato mettAmanasikArova mettAnimittaM / kammameva sakaM etesanti kammassakA, sattA, tabbhAvo kammassakatA, kammadAyAdatA / dosamettAsu yAthAvato AdInavAnisaMsAnaM paTisaGkhAnaM vImaMsA idha paTisaGkhAnaM / mettAvihArikalyANamittavantatA idha klyaannmitttaa| odissakaanodissakadisApharaNAnanti (odhisakaanodhisakadisApharaNAnaM ma0 ni0 aTTha0 1.115) attaatipiyasahAyamajjhattaverivasena odissakatA, sImAsambhede kate anodissktaa| ekAdidisApharaNavasena disApharaNatA mettAya uggahaNe veditbbaa| vihAraracchAgAmAdivasena vA odisskdisaaphrnnN| vihArAdiuddesarahitaM purathimAdidisAvasena anodissakadisApharaNanti evaM dvidhA uggahaNaM sandhAya "odissakaanodissakadisApharaNAna"nti vuttaM / uggahoti ca yAva upacArA daTTabbo / uggahitAya AsevanA bhaavnaa| tattha sabbe sattA, pANA, bhUtA, puggalA, attabhAvapariyApannAti etesaM vasena paJcavidhA, ekekasmiM averA hontu, abyApajjhA, anIghA, sukhI attAnaM pariharantUti catudhA pavattito vIsatividhA anodissakapharaNA mettA / sabbA ithiyo, purisA, ariyA, anariyA, devA, manussA, vinipAtikAti sattodhikaraNavasena pavattA sattavidhA, aTThavIsati vidhA vA, dasahi disAhi disodhikaraNavasena pavattA dasavidhA, ekekAya vA disAya sattAdiityAdiaverAdibhedena asItAdhikacatusatappabhedA ca odhiso pharaNA veditabbA / yena ayonisomanasikArena aratiAdikAni uppajjanti, so aratiAdIsu ayonisomnsikaaro| tena nipphAdetabbe hi idaM bhummaM / esa nayo ito paresupi / ukkaNThitA pantasenAsanesu, adhikusaladhammesu ca uppajjanabhAvariJcanA / kAyavinamanAti karajakAyassa virUpenAkArena nmnaa| lInAkAroti saGkocApatti / kusaladhammapaTipattiyA paTThapanasabhAvatAya, tappaTipakkhAnaM visosanasabhAvatAya ca ArambhadhAtuAdito pavattavIriyanti Aha "paThamArambhavIriya"nti / yasmA paThamArambhamattassa kosajjavidhamanaM, thAmagamanaJca natthi, tasmA vuttaM "kosajjato nikkhantatAya tato 293 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.382-382) balavatara"nti / yasmA pana aparAparuppattiyA laddhAsevanaM uparUpari visesaM AvahantaM ativiya thAmagatameva hoti, tasmA vuttaM "paraM paraM ThAnaM akkamanato tatopi balavatara"nti / atibhojane nimittaggAhoti atibhojane thinamiddhassa nimittaggAho, ettake bhutte taM bhojanaM thinamiddhassa kAraNaM hoti, ettake na hotIti thinamiddhassa kAraNAkAraNagAho hotIti attho / byatirekavasena cetaM vuttaM, tasmA "ettake bhutte taM bhojanaM thinamiddhassa kAraNaM na hotI"ti bhojane mattaJjatA ca atthato dassitAti daTTabbaM / tenAha "catupaJca...pe0... na hotI"ti / divA sUriyAlokanti divA gahitanimittaM sUriyAlokaM rattiyaM manasi karontassApIti evamettha attho veditbbo| dhutaGgAnaM vIriyanissitattA vuttaM "dhutaGganissitasappAyakathAyapI"ti / kukkuccampi katAkatAnusocanavasena pavattamAnaM cetaso avUpasamAvahatAya uddhaccena samAnalakkhaNamevAti "avUpasamo nAma avUpasantAkAro, uddhaccakukkuccamevetaM atthato"ti vuttaM / bahussutassa ganthato, atthato ca suttAdIni vicArentassa tabbahulavihArino atthavedAdipaTilAbhasabbhAvato vikkhepo na hotIti, yathAvidhipaTipattiyA, yathAnurUpapatikArappavattiyA ca katAkatAnusocanaJca na hotIti "bAhusaccenapi...pe0... uddhaccakukkuccaM pahIyatI"ti Aha / yadaggena bAhusaccena uddhaccakukkuccaM pahIyati, tadaggena paripucchakatAvinayapakata tAhipi taM pahIyatIti daTThabbaM / vuddhasevitA ca vuddhasIlitaM AvahatIti cetovUpasamakarattA uddhaccakukkuccappahAnakArI vuttA / vuddhattaM pana anapekkhitvA kukkuccavinodakA vinayadharA kalyANamittA vuttAti daTTabbA / vikkhepo ca pabbajitAnaM yebhuyyena kukkuccahetuko hotIti "kappiyAkappiyaparipucchAbahulassA"tiAdinA vinayanayeneva paripucchakatAdayo nidditttthaa| pahIne uccakukkucceti niddhAraNe bhummaM / kukkuccassa domanassasahagatattA anAgAmimaggena Ayati anuppAdo vutto / tiTThati pavattati etthAti ThAnIyA vicikicchAya ThAnIyA vicikicchAThAnIyA, vicikicchAya kAraNabhUtA dhammA, tidvatIti vA ThAnIyA, vicikicchA ThAnIyA etissAti vicikicchAThAnIyA, atthato vicikicchA ev| sA hi purimuppannA parato uppajjanakavicikicchAya sabhAgahetutAya asAdhAraNaM kaarnnN| 294 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.383-383) khandhapabbavaNNanA 295 ____ kusalAkusalAti kosallasambhUtaThUna kusalA, tappaTipakkhato akusalA / ye akusalA, te sAvajjA, asevitabbA, hInA c| ye kusalA, te anavajjA, sevitabbA, paNItA ca / kusalA vA hInehi chandAdIhi AraddhA hInA, paNItehi pnniitaa| kaNhAti kALakA cittassa apbhssrbhaavkrnnaa| sukkAti odAtA cittassa pbhssrbhaavkrnnaa| kaNhAbhijAtihetuto vA knnhaa| sukkAbhijAtihetuto sukkaa| te eva sppttibhaagaa| kaNhA hi ujuvipaccanIkatAya sukkasappaTibhAgA, tathA sukkApi itarehi / atha vA kaNhasukkA ca sappaTibhAgA ca knnhsukksppttibhaagaa| sukhA hi vedanA dukkhAya vedanAya sappaTibhAgA, dukkhA ca vedanA sukhAya vedanAya sappaTibhAgAti / / kAmaM bAhusaccaparipucchakatAhi sabbApi aTThavatthukA vicikicchA pahIyati, tathApi ratanattayavicikicchAmUlikA sesavicikicchAti katvA Aha "tINi ratanAni ArabbhA"ti / ratanattayaguNAvabodhe "satthari kaGghatI''tiAdi (dha0 sa0 1008, 1123, 1167, 1241, 1263, 1270; vibhaM0 915) vicikicchAya asambhavoti / vinaye pakataJjatA "sikkhAya kaGkhatI''ti vuttAya vicikicchAya pahAnaM karotIti Aha "vinaye cinnnnvsiibhaavssaapii"ti| okappaniyasaddhAsaGghAtaadhimokkhabahulassAti saddheyyavatthuno anupavisanasaddhAsaGghAtaadhimokkhena adhimuccanabahulassa, adhimuccanaJca adhimokkhuppAdanamevAti daTThabda, saddhAya vA ninnapoNatAadhimutti adhimokkho| samudayavayAti samudayavayadhammA / subhanimittaasubhanimittAdIsUti "subhanimittAdIsu asubhanimittAdIsU"ti Adi-saddo paccekaM yojetbbo| tattha paThamena Adi-saddena paTighanimittAdInaM saGgaho, dutiyenamettAcetovimuttiAdInaM / sesamettha yaM vattabbaM, taM vuttanayameva / nIvaraNapabbavaNNanA nitttthitaa| khandhapabbavaNNanA 383. upAdAnehi ArammaNakaraNAdivasena upAdAtabbA vA khandhA upaadaankkhndhaa| 295 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.384-384) iti rUpanti ettha iti-saddo idaM-saddena samAnatthoti adhippAyenAha "idaM rUpa"nti / tayidaM sarUpaggahaNabhAvato anavasesapariyAdAnaM hotIti Aha "ettakaM rUpaM, na ito paraM rUpaM atthI"ti / itIti vA pakAratthe nipAto, tasmA "iti rUpa"nti iminA bhUtupAdAdivasena yattako rUpassa pabhedo, tena saddhiM rUpaM anavasesato pariyAdiyitvA dasseti / sabhAvatoti ruppanasabhAvato, cakkhAdivaNNAdisabhAvato ca / vedanAdIsupIti ettha "ayaM vedanA, ettakA vedanA, na ito paraM vedanA atthIti sabhAvato vedanaM pajAnAtI''tiAdinA, sabhAvatoti ca "anubhavanasabhAvato, sAtAdisabhAvato cA"ti evamAdinA yojetabbaM / sesaM vuttanayattA suvineyyameva / khandhapabbavaNNanA nihitaa| AyatanapabbavaNNanA 384. chasu ajjhattikabAhirasUti "chasu ajjhattikesu chasu bAhiresUti "chasUti padaM paccekaM yojetb| kasmA panetAni ubhayAni chaLeva vuttAni ? chvinyaannkaayuppttidvaaraarmmnnvvtthaanto| cakkhuvijJANavIthiyA pariyApannassa hi vicANakAyassa cakkhAyatanameva uppattidvAraM, rUpAyatanameva ca ArammaNaM, tathA itarAni itaresaM, chaTThassa pana bhavaGgamanasaGkhAto manAyatanekadeso uppattidvAraM, asAdhAraNaJca dhammAyatanaM ArammaNaM / cakkhatIti cakkhu, rUpaM assAdeti, vibhAveti cAti attho / suNAtIti sotaM / ghAyatIti ghaanN| jIvitanimittatAya raso jIvitaM, taM jIvitaM avhAyatIti jivhaa| kucchitAnaM sAsavadhammAnaM Ayo uppattidesoti kaayo| munAti ArammaNaM vijAnAtIti mno| rUpayati vaNNavikAraM ApajjamAnaM hadayaGgatabhAvaM pakAsetIti ruupN| sappati attano paccayehi harIyati sotavidyeyyabhAvaM gamIyatIti sdo| gandhayati attano vatthu sUcetIti gndho| rasanti taM sattA assAdentIti rso| phusIyatIti phoTubbaM / attano sabhAvaM dhArentIti dhmmaa| sabbAni pana AyAnaM tananAdiatthena aaytnaani| ayamettha saGkepo, vitthAro pana visuddhimaggasaMvaNNanAyaM (visuddhi0 2.510, 511, 512; visuddhi0 TI0 2.510) vuttanayeneva veditabbo / 296 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9.384-384) AyatanapabbavaNNanA cakkhuJca pajAnAtIti (dI0 ni0 2.384 ma0 ni0 1.117) ettha cakkhu nAma pasAdacakkhu, na sasambhAracakkhu, nApi dibbacakkhu Adikanti Aha cakkhupasAdanti / yaM sandhAya vuttaM "yaM cakkhu catunnaM mahAbhUtAnaM upAdAya pasAdo 'ti / (dha0 sa0 596 ) ca - saddo vakkhamAnatthasamuccayattho / yAthAvasarasalakkhaNavasenAti aviparItassa attano rasassa ceva lakkhaNassa ca vasena, rUpesu AviJchanakiccassa ceva rUpAbhighAtArahabhUtapasAdalakkhaNassa ca daTTukAmatAnidAnakammasamuTThAnabhUtapasAdalakkhaNassa ca vasenAti attho / atha vA yAthAvasarasalakkhaNavasenAti yAthAvasarasavasena ceva lakkhaNavasena ca, yAthAvasarasoti ca aviparItasabhAvo veditabbo / so hi rasIyati aviraddhapaTivedhavasena assAdIyati ramIyatIti "raso "ti vuccati, tasmA salakkhaNavasenAti vuttaM hoti / lakkhaNavasenAti aniccAdisAmaJJalakkhaNavasena / " cakkhuJca paTicca rUpe ca uppajjati cakkhuviJJANa"ntiAdIsu (ma0 ni0 1.204, 400; ma0 ni0 3.421, 425, 426, saM0 ni0 1.2.43, 45; 2.4.60) samuditAniyeva rUpAyatanAni cakkhuviJJANuppattihetu, na visuM vinti imassa atthassa jotanatthaM "rUpe cA "ti puthuvacanaggahaNaM, tAya eva ca desanAgatiyA kAmaM dhApi " rUpe ca pajAnAtIti vuttaM rUpabhAvasAmaJJena pana sabbaM ekajjhaM gahetvA bahiddhA catusamuTThAnikarUpaJcAti ekavacanavasena attho / sarasalakkhaNa vasenAti cakkhuviJaNas visayabhAvakiccassa vasena ceva cakkhupaTihananalakkhaNassa vasena cAti yojetabbaM / 297 ubhayaM paTiccAti cakkhuM upanissayapaccayavasena paccayabhUtaM, rUpe ArammaNAdhipatiArammaNUpanissayavasena paccayabhUte ca paTicca / kAmaM ayaM suttantasaMvaNNanA, nippariyAyakathA nAma abhidhammasannissitA evAti abhidhammanayeneva saMyojanAni dassento "kAmarAga... pe0... avijjAsaMyojana "nti Aha / tattha kAmesu rAgo, kAmo ca so rAgo cAti vA kAmarAgo / so eva bandhanaTTena saMyojanaM / ayahi yassa saMvijjati, taM puggalaM vaTTasmiM saMyojeti bandhati iti dukkhena sattaM bhavAdike vA bhavantarAdIhi, kammunA vA vipAkaM saMyojeti bandhatIti saMyojanaM / evaM paTighasaMyojaMAdInampi yathArahamattho vattabbo / sarasalakkhaNavasenAti ettha pana sattassa vaTTato anissajjanasaGghAtassa attano kiccassa ceva yathAvuttabandhanasaGghAtassa lakkhaNassa ca vasenAti yojetabbaM / bhavassAdadiTThissAdanivattanatthaM kAmassAdaggahaNaM / assAdayatoti 297 abhiramantassa / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.384-384) abhinandatoti sappItikataNhAvasena nndntss| padadvayenApi balavato kAmarAgassa paccayabhUtA kAmarAguppatti vuttaa| esa nayo sesesupi| anidvArammaNeti ettha "ApAthagate''ti vibhattivipariNAmanavasena "ApAthagata''nti padaM AnetvA sambandhitab / etaM ArammaNanti etaM evaMsukhumaM evaMdubbibhAgaM ArammaNaM / "niccaM dhuva"nti idaM nidassanamattaM / "ucchijjissati vinassissatIti gaNhato''ti evamAdInampi saGgaho icchitbbo| paThamAya sakkAyadiTThiyA anurodhavasena "satto nu kho"ti, itarAya anurodhavasena "sattassa nu kho"ti vicikicchto| attattaniyAdigAhAnugatA hi vicikicchA diTThiyA asati abhaavto| bhavaM patthentassAti "Idise sampattibhave yasmA amhAkaM idaM iTuM rUpArammaNaM sulabhaM jAtaM, tasmA Ayatimpi ediso, ito vA uttaritaro sampattibhavo bhaveyyA'ti bhavaM nikAmentassa / evarUpanti evarUpaM rUpaM / taMsadise hi tabbohAravasenevaM vuttaM / bhavati hi taMsadisesu tabbohAro yathA "sA eva tittirI, tAni eva osadhAnI''ti / usUyatoti usUrya issaM uppAdayato / aJassa maccharAyatoti ajhena asAdhAraNabhAvakaraNena macchariyaM karoto / sabbeheva yathAvuttehi navahi saMyojanehi / taJca kAraNanti subhanimittapaTighanimittAdivibhAgaM iTThAniTThAdirUpArammaNaJceva tajjAyonisomanasikAraJcAti tassa tassa saMyojanassa kaarnnN| avikkhambhitAsamUhatabhUmiladdhappannaM taM sandhAya "appahInaTena uppannassA"ti vuttaM / vattamAnuppannatA samudAcAraggahaNeneva gahitA / yena kAraNenAti yena vipassanAsamathabhAvanAsaGghAtena kAraNena / tahi tassa tadaGgavasena ceva vikkhambhanavasena ca pahAnakAraNaM / issAmacchariyAnaM apAyagamanIyatAya paThamamaggavajjhatA vuttA / yadi evaM "tiNNaM saMyojanAnaM parikkhayA sotApanno hotI"ti (a0 ni0 1.4.241) suttapadaM kathanti ? taM suttantapariyAyena vuttaM / yathAnulomasAsanA hi suttantadesanA, ayaM pana abhidhammanayena saMvaNNanAti nAyaM dosoti oLArikassAti thUlassa, yato abhiNhasamuppattipariyuTThAnatibbatAva hoti / aNusahagatassAti vuttappakArAbhAvena aNubhAvaM sukhumabhAvaM gatassa / uddhaccasaMyojanassapettha anuppAdo vuttoyevAti daTThabbo yathAvuttasaMyojanehi avinaabhaavto| ekatthatAya sotAdInaM sabhAvasarasalakkhaNavasena pajAnanA, tappaccayAnaM saMyojanAnaM uppAdAdipajAnanA ca vuttanayeneva veditabbAti dassento "eseva nayo"ti atidisati / __ attano vA dhammesUti attano ajjhattikAyatanadhammesu, attano ubhayadhammesu vA / imasmiM pakkhe ajjhattikAyatanapariggaNhanenAti ajjhattikAyatanapariggaNhanamukhenAti attho / 298 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.385-385) bojjhaGgapabbavaNNanA 299 evaJca anavasesato saparasantAnesu AyatanAnaM pariggaho siddho hoti / parassa vA dhammesUti etthApi eseva nyo| rUpAyatanassAti aDDekAdasappabhedassa rUpasabhAvassa Ayatanassa rUpakkhandhe "vuttanayena nIharitabbo'"ti AnetvA sambandhitabbaM / sesakkhandhesUti vedanAsAsaGghArakkhandhesu / vuttanayenAti iminA atidesena rUpakkhandhe "AhArasamudayA"ti viNakkhandhe "nAmarUpasamudayA"ti sesakhandhesu "phassasamudayA''ti imaM visesaM vibhAveti, itaraM pana sabbattha samAnanti khandhapabbe viya Ayatanapabbepi lokuttaranivattanaM pALiyaM gahitaM natthIti vuttaM "lokuttaradhammA na gahetabbA"ti | sesaM vuttanayameva | AyatanapabbavaNNanA nihitaa| bojjhaGgapabbavaNNanA 385. bujjhanakasattassAti kilesaniddAya paTibujjhanakasattassa, ariyasaccAnaM vA paTivijjhanakasattassa / aGgesUti kAraNesu, avayavesu vA / udayavayaANuppattito paTThAya sambodhipaTipadAyaM Thito nAma hotIti Aha "Araddhavipassakato paTThAya yogAvacaroti sambodhI"ti / suttantadesanA nAma pariyAyakathA, ayaJca satipaTThAnadesanA lokiyamaggavasena pavattAti vuttaM "yogAvacaroti sambodhI"ti, aJathA "ariyasAvako''ti vadeyya / "satisambojhaGgahAnIyA"ti padassa attho "vicikicchAhrAnIyA"ti ettha vuttanayena veditabbo / tanti yonisomanasikAraM / tatthAti satiyaM, nipphAdetabbe cetaM bhummaM / sati ca sampajaJaJca stismpjjhN| atha vA satippadhAnaM abhikkantAdisAtthakabhAvapariggaNhanatrANaM stismpjkh| taM sabbattha satokArIbhAvAvahattA satisambojjhaGgassa uppAdAya hoti / yathA paccanIkadhammappahAnaM, anurUpadhammasevanA ca anuppannAnaM kusalAnaM dhammAnaM uppAdAya hoti, evaM satirahitapuggalavivajjanA, satokArIpuggalasevanA, tattha ca yuttappayuttatA satisambojjhaGgassa uppAdAya hotIti imamatthaM dasseti "satisampajaJa"ntiAdinA / tissadattatthero nAma, yo bodhimaNDe suvaNNasalAkaM 299 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ( 9.385-385) gahetvA "aTThArasasu bhAsAsu katarabhAsAya dhammaM kathemI" ti parisaM pavAresi / abhayattheroti dattAbhayattheramAha / dIghanikAye mahAvaggaTIkA dhammAnaM, dhammesu vA vicayo dhammavicayo, so eva sambojjhaGgI, tassa dhammavicayasambojjhaGgassa / "kusalAkusalA dhammA" tiAdIsu yaM vattabbaM taM heTThA vuttanayameva / tattha yonisomanasikArabahulIkAroti kusalAdInaM taMtaMsabhAvasarasalakkhaNaAdikassa yAthAvato avabujjhanavasena uppanno ANasampayuttacittuppAdo / so hi aviparItamanasikAratAya "yonisomanasikAro "ti vutto, tadAbhogatAya AvajjanApi taggatikA eva, tassa abhihaM pavattanaM bhuliikaaro| bhiyyobhAvAyAti punappunaM bhAvAya / vepullAyAti vipulabhAvAya / pAripUriyAti paribrUhanAya / 66 paripucchakatAta pariyogAhetvA pucchakabhAvo / Acariye payirupAsitvA paJcapi nikAye saha aTThakathAya pariyogAhetvA yaM yaM tattha gaNThiTThAnabhUtaM taM taM "idaM bhante kathaM, imassa ko attho "ti khandhAyatanAdiatthaM pucchantassa dhammavicayasambojjhaGgo uppajjati / tenAha " khandhadhAtu... pe0... bahulatA "ti / vatthUnaM visadabhAvakaraNanti ettha cittacetasikAnaM pavattiTThAnabhAvato sarIraM, tappaTibaddhAni cIvarAni ca "vatthUnI" ti adhippetAni tAni yathA cittassa sukhAvahAni honti, tathA karaNaM te visadabhAvakaraNaM / tena vuttaM 'ajjhattikabAhirAna "ntiAdi / ussannadosanti vAtAdiussannadosaM / sedamalamakkhitanti sedena ceva jallikAsaGghAtena sarIramalena ca makkhitaM / ca saddena aJJampi sarIrassa, cittassa ca pILAvahaM saGgaNhAti / senAsanaM vAti vA - saddena pattAdInaM saGgraho daTThabbo / avisade sati, visayabhUte vA / kathaM bhAvanamanuyuttassa tAni visayo ? antarantarA pavattanakacittuppAdavasenevaM vRttaM / te hi cittuppAdA cittekaggatAya aparisuddhabhAvAya saMvattanti / cittacetasikesu nissayAdipaccayabhUtesu / JANampIti pi- saddo sampiNDanattho, tena na kevalaM taM vatthuyeva, atha kho tasmiM aparisuddhe ANampi aparisuddhaM hotIti nissayAparisuddhiyA taMnissitAparisuddhi viya visayassa aparisuddhatAya visayino aparisuddhiM dasseti / samabhAvakaraNanti kiccato anUnAdhikabhAvakaraNaM / saddheyyavatthusmiM paccayavasena adhimokkhakiccassa paTutarabhAvena, paJJAya avisadatAya vIriyAdInaJca sithilatAdinA saddhindriyaM balavaM hoti / tenAha " itarAni mandAnI "ti / tatoti tasmA saddhindriyassa , 300 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9.385 - 385) bojjhaGgapabbavaNNanA balavabhAvato, itaresaJca mandattA / kosajjapakkhe patituM adatvA sampayuttadhammAnaM paggahanaM anubalappadAnaM paggaho, paggahova kiccaM paggahakiccaM, "kAtuM na sakkotI 'ti AnetvA sambandhitabbaM / ArammaNaM upagantvA ThAnaM, anissajjanaM vA upaTThAnaM / vikkhepapaTikkhepo, yena vA sampayuttA avikkhittA honti, so avikkhepo / rUpagataM viya cakkhunA yena yAthAvato visayasabhAvaM passati, taM dassanakiccaM / kAtuM na sakkoti balavatA saddhindriyena abhibhUtattA / sahajAtadhammesu hi indaTThe kArentAnaM sahapavattamAnAnaM dhammAnaM ekarasatAvaseneva atthasiddhi, na aJJathA / tasmAti vRttamevatthaM kAraNabhAvena paccAmasati / tanti saddhindriyaM / dhammasabhAvapaccavekkhaNenAti yassa saddheyyassa vatthuno uLAratAdiguNe adhimuccanassa sAtisayappavattiyA saddhindriyaM balavaM jAtaM, tassa paccayapaccayuppannatAdivibhAgato yAthAvata vImaMsanena / evahi evaMdhammatAnayena sabhAvasarasato pariggarahamAne savipphAro adhimokkho na hoti "ayaM imesaM dhammAnaM sabhAvoti parijAnanavasena paJJAbyApArassa sAtisayattA / dhuriyadhammesu hi yathA saddhAya balavabhAve paJJAya mandabhAvo hoti, evaM paJJAya balavabhAve saddhAya mandabhAvo hotIti / tena vuttaM "taM dhammasabhAvapaccavekkhaNena vA, yathA vA manasikaroto balavaM jAtaM, tathA amanasikArena hApetabba"nti / tathA amanasikArenAti yenAkArena bhAvanaM anuyuJjantassa saddhindriyaM balavaM jAtaM, tenAkArena bhAvanAya ananuyuJjanatoti vuttaM hoti / idha duvidhena saddhindriyassa balavabhAvo attano vA paccayavisesena kiccuttariyato, vIriyAdInaM vA mandakiccatAya / tattha paThamavikappe hApanavidhi dassito / dutiyakappe pana yathA manasi karoto vIriyAdInaM mandakiccatAya saddhindriyaM balavaM jAtaM, tathA amanasikArena, vIriyAdInaM paTukiccabhAvAvahena manasikArena saddhindriyaM tehi samarasaM karontena hApetabbaM / iminA nayena sesindriyesupi hApanavidhi vebba / vakkalittheravatthUti / so hi AyasmA saddhAdhimuttatAya katAdhikAro satthu rUpakAyadassanappasuto eva hutvA viharantI satthArA " kiM te vakkali iminA pUtikAyena diTThena, yo kho vakkali dhammaM passati, so maM passatI tiAdinA (saM0 ni0 2.3.87; dI0 ni0 aTTa0 1. paThamamahAsaGgItikathA; a0 ni0 aTTa0 1.1.208; dha0 pa0 aTTha0 2.380 ; paTi0 ma0 aTTha0 2.2.130; 60 sa0 aTTha0 1007, theragA0 aTTha0 2.vakkalittheragAthAvaNNanA) ovaditvA kammaTThAne niyojitopi taM ananuyuJjanto paNAmito attAnaM vinipAtetuM papAtaTThAnaM abhiruhi, atha naM satthA yathAnisinnova obhAsaM vissajjanena attAnaM dassetvA - 301 301 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.385-385) "pAmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasAsane / adhigacche padaM santaM, saGghArUpasamaM sukha"nti / / (dha0 pa0 381) gAthaM vatvA "ehi vakkalI"ti Aha / so tena amateneva abhisitto haTTatuTTho hutvA vipassanaM ptttthpesi| saddhAya balavabhAvato vipassanAvIthiM na otarati, taM JatvA bhagavA tassa indriyasamattapaTipAdanAya kammaTThAnaM sodhetvA adAsi / so satthArA dinnanaye ThatvA vipassanaM ussukkApetvA maggappaTipATiyA arahattaM pApuNi / tenetaM vuttaM "vakkalittheravatthu cettha nidassana"nti / etthAti saddhindriyassa adhimattabhAve sesindriyAnaM sakiccAkaraNe / itarakiccabhedanti uptttthaanaadikiccvisesN| passaddhAdIti Adi-saddena samAdhiupekkhAsambojjhaGgAnaM saGgaho dtttthbbo| hApetabbanti yathA saddhindriyassa balavabhAvo dhammasabhAvapaccavekkhaNena hAyati, evaM vIriyindriyassa adhimattatA passaddhiAdibhAvanAya hAyati samAdhipakkhiyattA tassA / tathA hi samAdhindriyassa adhimattataM kosajjapAtato rakkhantI vIriyAdibhAvanA viya vIriyindriyassa adhimattataM uddhaccapAtato rakkhantI ekaMsato haapeti| tena vuttaM "passaddhaAdibhAvanAya haapetbb"nti| soNattherassa vatthUti sukumArasoNattherassa vatthu / (mahAva0 242; a0 ni0 aTTha0 1.1.205) so hi AyasmA satthu santike kammaTTAnaM gahetvA sItavane viharanto "mama sarIraM sukhumAlaM, na ca sakkA sukheneva sukhaM adhigantuM, kilametvApi samaNadhammo kAtabbo''ti taM ThAnacaGkamameva adhiTThAya padhAnaM anuyuJjanto pAdatalesu phoTesu udvitesupi vedanaM ajjhupekkhitvA daLhaM vIriyaM karonto accAraddhavIriyatAya visesaM nibbattetuM nAsakkhi / satthA tattha gantvA vINUpamovAdena ovaditvA vIriyasamatAyojanavIthiM dassento kammaTThAnaM sodhetvA gijjhakUTaM gto| theropi satthArA dinnanayena vIriyasamataM yojatvA bhAvento vipassanaM ussukkApetvA arahatte patiTThAsi / tena vuttaM "soNattherassa vatthu dassetabba"nti / sesesupIti satisamAdhipaJjindriyesupi / samatanti saddhApaJAnaM aJjamalaM anUnAnadhikabhAvaM, tathA samAdhivIriyAnaM / yathA hi saddhApaJAnaM visuM visuM dhuriyadhammabhUtAnaM kiccato aJamanaM nAtivattanaM visesato icchitabda, yato nesaM samadhuratAya appanA sampajjati, evaM samAdhivIriyAnaM kosajjuddhaccapakkhikAnaM samarasatAya sati aJamaJjUpatthambhanato sampayuttadhammAnaM antadvayapAtAbhAvena sammadeva appanA ijjhati / "balavasaddho"tiAdi byatirekamukhena 302 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.385 - 385) vuttasseva atthassa samatthanaM / tassattho yo balavatiyA saddhAya samannAgato avisadatrANo, so mudhappasanno hoti, na aveccppsnno| tathA hi avatthusmiM pasIdati seyyathApi titthiyasAvakA | kerATikapakkhanti sATheyyapakkhaM bhajati / saddhAhInAya paJJAya atidhAvanto " deyyavatthupariccAgena vinA cittuppAdamattenapi dAnamayaM puJJa hotI "tiAdIni parikappeti hetupatirUpakehi vaJcito, evaMbhUto ca sukkhatakkaviluttacitto paNDitAnaM vacanaM nAi saJJattiM na gacchati / tenAha " bhesajjasamuTThito viya rogo atekiccho hotI 'ti / yathA saddhApaJJanaM aJJamaJJaM visamabhAvo na atthAvaho, anatthAvahova, evaM samAdhivIriyAnaM aJJamaJJa visamabhAvo na atthAvaho, anatthAvahova, tathA na avikkhepAvaho, vikkhepAvahovAti / kosajjaM abhibhavati, tena appanaM na pApuNAtIti adhippAyo / uddhaccaM abhibhavatIti etthApi eseva nayo / tadubhayanti sadvApaJJadvayaM samAdhivIriyadvayaJca / samaM kAtabbanti samarasaM kAtabbaM / bojjhaGgapabbavaNNanA samAdhikammikassAti samathakammaTThAnikassa / evanti evaM sante, saddhAya thokaM balavabhAve satIti attho / saddahantoti "pathavI pathavIti manasikaraNamattena kathaM jhAnuppattI' 'ti acintetvA "addhA sammAsambuddhena vuttavidhi ijjhirasatI 'ti saddahanto saddhaM janento / okappentoti ArammaNaM anupavisitvA viya adhimuccanavasena avakappento pakkhandanto ekaggatA balavatI vaTTati samAdhippadhAnattA jhAnassa / ubhinnanti samAdhipaJjanaM / samAdhikammikassa samAdhino adhimattatAya paJJAya adhimattatApi icchitabbAti Aha " samatAyapI" ti, samabhAvenApIti attho / appanAti lokiyappanA / tathA hi " hotiyevA" ti sAsaGkaM vadati / lokuttarappanA pana tesaM samabhAveneva icchitA / yathAha " samathavipassanaM yuganandhaM bhAvetIti (a0 ni0 1.4.170; paTi0 ma0 2.5) / yadi visesato saddhApaJJAnaM, samAdhivIriyAnaJca samatAva icchitA, kathaM satIti Aha " sati pana sabbattha balavatI vaTTatI "ti / sabbatthAti lInuddhaccapakkhikesu paJcasu indriyesu / uddhaccapakkhikekadese gaNhanto "saddhAvIriyapaJJAnanti Aha / aJJathA pIti ca gahetabbA siyA / tathA hi "kosajjapakkhikena samAdhinA" icceva vuttaM, na '"passaddhisamAdhiupekkhAhI "ti / sAti sati / sabbesu rAjakammesu niyutto sabbakammiko / tenAti tena sabbattha icchitabbaTThena kAraNena / Aha aTThakathAyaM / sabbattha niyuttA sabbatthikA sabbattha lIne, uddhate ca citte icchitabbattA, sabbe vA lIne, uddhate ca citte bhAvetabbA 303 303 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.385-385) bojjhaGgA asthikA etAyAti sbbtthikaa| cittanti kusalaM cittaM / tassa hi sati paTisaraNaM parAyaNaM appattassa pattiyA anadhigatassa adhigamAya / tenAha "ArakkhapaccupaTTAnA"tiAdi / khandhAdibhede anogALhapaJAnanti pariyattibAhusaccavasenapi khandhAyatanAdIsu appatihitabuddhInaM / bahussutasevanA hi sutmyaannaavhaa| taruNavipassanAsamaGgIpi bhAvanAmayajANe ThitattA ekaMsato paJavA eva nAma hotIti Aha "samapaJAsa lakkhaNapariggAhikAya udayabbayapAya smnnaagtpugglsevnaa"ti| jeyyadhammassa gambhIrabhAvavasena tapparicchedakajANassa gambhIrabhAvaggahaNanti Aha "gambhIresu khandhAdIsu pavattAya gambhIrapAyA"ti / tahi jeyyaM tAdisAya pAya caritabbato gambhIraJANacariyaM, tassA vA paJjAya tattha pabhedato pavatti gambhIraJANacariyA, tassA paccavekSaNAti Aha "gambhIrapAya pabhedapaccavekSaNA"ti / yathA sativepullappatto nAma arahA eva, evaM paJjAvepullappattotipi so evAti Aha "arahattamaggena bhAvanApAripUrI hotI"ti / vIriyAdIsupi eseva nayo / "tattaM ayokhilaM hatthe gamentI"tiAdinA (ma0 ni0 3.250, 267; a0 ni0 1.3.36) vRttapaJcavidhabandhanakammakAraNA niraye nibbattasattassa yebhuyyena sabbapaThamaM karontIti, devadUtasuttAdIsu tassa Adito vuttattA ca Aha "paJcavidhabandhanakammakAraNato pvaayaa"ti| sakaTavahanAdikAleti Adi-saddena tadaamanussehi, tiracchAnehi ca vibAdhiyamAnakAlaM saGgaNhAti / "ekaM buddhantaranti idaM aparAparaM petesu eva uppajjanakasattavasena vuttaM, ekaccAnaM vA petAnaM ekaccatiracchAnAnaM viya tathA dIghAyakatApi siyAti tathA vRttaM / tathA hi "kAlo nAgarAjA catannaM baddhAnaM sammakhIbhAvaM labhitvA Thito metteyyassapi bhagavato sammukhIbhAvaM labhissatI"ti vadanti, yaM tassa kappAyukatA vuttaa| AnisaMsadassAvinoti "vIriyAyatto eva sabbo lokuttaro, lokiyo ca visesAdhigamo''ti evaM vIriye aanisNsdssnsiilss| gamanavIthinti sapubbabhAgaM nibbAnagAmini paTipadaM, saha vipassanAya ariyamaggapaTipATi, sattavisuddhiparamparA vA / sA hi bhikkhuno vaTTaniyyAnAya gantabbA paTipadAti katvA gamanavIthi nAma / kAyadaLahIbahuloti yathA tathA kAyassa daLahIkammappasuto / piNDanti raTThapiNDaM / paccayadAyakAnaM attani kArassa 304 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9.385 - 385) attano sammApaTipattiyA mahaphphalabhAvassa karaNena piNDassa bhikkhAya paTipUjanA piNDApacAyanaM / bojjhaGgapabbavaNNanA nIharantoti pattathavikato nIharanto / taM saddaM sutvAti taM upAsikAya vacanaM attano vasanapaNNasAladvAre Thitova paJcAbhiJJatAya dibbasotena sutvA / manussasampatti, dibbasampatti, nibbAnasampattIti imA tisso sampattiyo / dAtuM sakkhissasIti "tayi katena dAnamayena, veyyAvaccamayena ca puJJakammena khettavisesabhAvUpagamanena aparAparaM devamanussasampattiyo, ante nibbAnasampattiJca dAtuM sakkhissasI "ti thero attAnaM pucchati / sitaM karonto vAti "akiccheneva mayA vaTTadukkhaM samatikkanta "nti paccavekkhaNAvasAne saJjAtapAmojjavasena sitaM karonto eva / viSpaTipannanti jAtidhammakuladhammAdilaGghanena asammApaTipannaM / evaM yathA asammApaTipanno putto tAya eva asammApaTipattiyA kulasantAnato bAhiro hutvA pitu santikA dAyajjassa na bhAgI, evaM kusItopi tena kusItabhAvena asammApaTipanno satthu santikA laddhabbaariyadhanadAyajjassa na bhAgI / AraddhavIriyova labhati sammApaTipajjanato / uppajjati vIriyasambojjhaGgoti yojanA, evaM sabbattha | 305 mahAti sIlAdIhi guNehi mahanto vipulo anaJJasAdhAraNo / taM panassa guNamahattaM dasasahassilokadhAtukampanena loke pAkaTanti dassento " satthuno hI " tiAdimAha / yasmA satthusAsane pabbajitassa pabbajjUpagamena sakyaputtassabhAvo sampajAyati, tasmA buddhaputtabhAvaM dassento "asambhinnAyA "ti AdimAha / alasAnaM bhAvanAya nAmamattampi ajAnantAnaM kAyadaLahIbahulAnaM yAvadatthaM bhuJjatvA seyyasukhAdi anuyuJjanakAnaM tiracchAnakathikAnaM puggalAnaM dUrato vajjanA kusItapuggalaparivajjanA / " divasaM caGkamena nisajjAyA "tiAdinA (ma0 ni0 1.423; 3.65, saM0 ni0 2.4.120; mahAni0 161) bhAvanAraddhavasena AraddhavIriyAnaM daLhaparakkamAnaM kAlena kAlaM upasaGkamanA AraddhavIriyapuggalasevanA / tenAha "kucchiM pUretvA "tiAdi / visuddhimagge (visuddhi0 1.64) pana jAtimahattapaccavekkhaNA, sabrahmacArImahattapaccavekkhaNAti idaM dvayaM na gahitaM, thinamiddhavinodanatA, 305 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 dIghanikAye mahAvaggaTIkA sammappadhAnapaccavekkhaNatAti idaM dvayaM gahitaM / tattha AnisaMsadassAvitAya eva sammappadhAnapaccavekkhaNA gahitA hoti lokiyalokuttaravisesAdhigamassa vIriyAyattatA - dassanabhAvato / thinamiddhavinodanaM tadadhimuttatAya eva gahitaM hoti, vIriyuppAdane yuttappayuttassa thinamiddhavinodanaM atthasiddhameva / tattha thinamiddhavinodanakusItapuggalaparivajjanaAraddhavIriyapuggalasevanatadadhimuttatApaTipakkhavidhamanapaccayUpasaMhAravasena, vekkhaNAdayo samuttejanavasena vIriyasambojjhaGgassa uppAdakA daTThabbA | ( 9.385-385) purimuppannA pIti parato uppajjanakapItiyA visesakAraNasabhAgahetubhAvato "pItiyeva pItisambojjhaGgaTTAnIyA dhammA" ti vuttA, tassA pana bahuso pavattiyA puthuttaM upAdAya bahuvacananiddeso / yathA sA uppajjati, evaM paTipatti tassA uppAdakamanasikAro / "buddhAnussatI "tiAdIsu vattabbaM visuddhimagge (visuddhi0 1.123) vuttanayeneva veditabbaM / apAyabhayapacca buddhAnussatiyA upacArasamAdhiniTTattA vuttaM " yAva upacArA "ti / sakalasarIraM pharamAnoti pItisamuTThAnehi paNItarUpehi sakalasarIraM pharamAno / dhammaguNe anussarantassApi yAva upacArA sakalasarIraM pharamAno pItisambojjhaGgo uppajjatIti yojanA, evaM sesaanussatIsu / pasAdanIyasuttantapaccavekkhaNAyaJca yojetabbaM tassApi vimuttAyatanabhAvena taggatikattA / saGghArAnaM sappadesavUpasamepi nippadesavUpasame viya tathA paJJAya pavattito bhAvanAmanasikAro kilesavikkhambhanasamattho huvA upacArasamAdhiM Avahanto tathArUpapItisomanassasamannAgato pItisambojjhaGgassa uppAdAya hotIti Aha " samApattiyA...pe0... paccavekkhantassApI 'ti / tattha "vikkhambhitA kilesA "ti pATho / te hi na samudAcarantIti / iti saddo kAraNattho, yasmA na samudAcaranti tasmA taM nesaM asamudAcAraM paccavekkhantassAti yojanA / na hi kilese paccavekkhantassa bojjhaGguppatti yuttA / pasAdanIyesu ThAnesu pasAdasinehAbhAvena thUsasamahadayatA lUkhatA sA tattha AdaragAravAkaraNena viJJAyatIti Aha "asakkaccakiriyAya saMsUcitalUkha bhAve 'ti / kAyacittadarathavUpasamalakkhaNA passaddhi eva yathAvuttabodhiaGgabhUto passaddhisambojjhaGgo, tassa passaddhisambojjhaGgassa evaM uppAdo hotIti yojanA / 306 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9.385 - 385) bojjhaGgapabbavaNNanA paNItasappAyabhojanaseva natA / paNIta bhojanasevanatAti turiyApathasukhaggahaNena sappAyautuiriyApathaggahaNaM daTThabbaM / taJhi tividhampi sappAyaM seviyamAnaM kAyassa kallatApAdanavasena cittassa kallataM AvahantaM duvidhAyapi passaddhiyA kAraNaM hoti / ahetukaM sattesu labbhamAnaM sukhadukkhanti ayameko anto, issarAdivisamahetukanti pana ayaM dutiyo | ete ubho ante anupagamma yathAsakaM kammunA hotIti ayaM majjhimA paTipatti / majjhatto payogo yassa so majjhattapayogo, tassa bhAvo majjhattapayogatA / ayahi pahAya sAraddhakAyataM passaddhakAyatAya kAraNaM hontI passaddhidvayaM Avahati, eteneva sAraddhakAyapuggalaparivajjanapassaddhakAyapuggalasevanAnaM tadAvahanatA saMvaNNitAti daTThabbaM / yathAsamAhitAkArasallakkhaNavasena gayhamAno purimuppanno samatho eva samathanimittaM / nAnArammaNe paribbhamanena vividhaM aggaM etassAti byaggo, vikkhepo / tathA hi so anavaTThAnaraso, bhantatApaccupaTThAno ca vutto, ekaggatAbhAvato byaggapaTipakkhoti abyaggo, samAdhi / so eva nimittanti pubbe viya vattabbaM / tenAha " avikkhepaTTena ca abyagganimitta "nti / 307 vatthuvisadakiriyA, indriyasamattapaTipAdanA ca paJJAvahA vuttA, samAdhAnAvahApi tA honti samAdhAnAvahabhAveneva paJJAvahabhAvatoti vuttaM " vatthuvisada... pe0... veditabbA "ti / karaNabhAvanAkosallAnaM avinAbhAvato, rakkhanako sallassa ca taMmUlakattA " nimittakusalatA nAma kasiNanimittassa uggahaNakusalatA" icceva vRttaM / kasiNanimittassAti ca nidassanamattaM dtttthbbN| asubhanimittassApi hi yassa kassaci jhAnuppattinimittassa uggahaNakosallaM nimittakusalatA evAti / atisithilavIriyatAdIhIti Adi-sana paJJApayogamandataM, pamodavekallaJca saGgaNhAti / tassa paggaNhananti tassa lInassa cittassa dhammavicayasambojjhaGgAdisamuTThApanena layApattito samuddharaNaM / vRttahetaM bhagavatA - - " yasmiJca kho, bhikkhave, samaye lInaM cittaM hoti, kAlo tasmiM samaye dhammavicayasambojjhaGgassa bhAvanAya kAlo vIriyasambojjhaGgassa bhAvanAya, kAlo pItisambojjhaGgassa bhAvanAya / taM kissa hetu ? lInaM, bhikkhave, cittaM taM ete hi dhammehi susamuTThApayaM hoti / seyyathApi, bhikkhave, puriso parittaM aggiM ujjAlitukAmo assa, so tattha sukkhAni ceva tiNAni pakkhipeyya, sukkha 307 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.385-385) gomayAni pakkhipeyya, sukkhAni kaTThAni pakkhipeyya, mukhavAtaJca dadeyya, na ca paMsukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso parittaM aggiM ujjAlitunti / evaM bhante"ti (saM0 ni0 3.5.234) / ettha ca yathAsakaM AhAravasena dhammavicayasambojjhaGgAdInaM bhAvanAsamuTThApanAti veditabbA, sA anantaraM vibhAvitA ev| AraddhavIriyatAdIhIti Adi-saddena paJApayogabalavataM, pamodubbilAvanaJca saGgaNhAti / tassa niggaNhananti tassa uddhatassa cittassa samAdhisambojjhaGgAdisamuTThApanena uddhatApattito nisedhanaM / vuttampi cetaM bhagavatA "yasmiJca kho, bhikkhave, samaye uddhataM cittaM hoti, kAlo tasmiM samaye passaddhisambojjhaGgassa bhAvanAya, kAlo samAdhisambojjhaGgassa bhAvanAya, kAlo upekkhAsambojjhaGgassa bhAvanAya / taM kissa hetu ? uddhataM, bhikkhave, cittaM taM etehi dhammehi suvUpasamayaM hoti| seyyathApi, bhikkhave, puriso mahantaM aggikkhandhaM nibbApetukAmo assa, so tattha allAni ceva tiNAni...pe0... paMsukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahantaM aggikkhandhaM nibbApetunti / evaM bhante''ti (saM0 ni0 3.5.234) / etthApi yathAsakaM AhAravasena passaddhisambojjhaGgAdInaM bhAvanAsamuTThApanAti veditabbA, tattha passaddhisambojjhaGgassa bhAvanA vuttA eva / samAdhisambojjhaGgassa anantaraM vakkhati / pApayogamandatAyAti pAbyApArassa appabhAvena / yathA hi dAnaM alobhapadhAnaM, sIlaM adosapadhAnaM, evaM bhAvanA amohapadhAnA / tattha yadA paJjA na balavatI hoti, tadA bhAvanA pubbenAparaM visesAvahA na hoti, anabhisaGghato viya AhAro purisassa yogino cittassa abhiruciM na janeti, tena taM nirassAdaM hoti, tathA bhAvanAya sammadeva avIthipaTipattiyA upasamasukhaM na vindati, tenApi cittaM nirassAdaM hoti| tena vuttaM "paJApayoga...pe0... nirassAdaM hotii"ti| tassa saMveguppAdanaM, pasAduppAdanaJca tikicchananti taM dassento "aTTha saMvegavatthUnI"tiAdimAha | tattha jAtijarAbyAdhimaraNAni yathArahaM sugatiyaM, duggatiyaJca hontIti tadaJjameva paJcavidhabandhanAdikhuppipAsAdi aJamanaM vibAdhanAdihetukaM apAyadukkhaM daTThabaM, tayidaM sabbaM tesaM tesaM sattAnaM paccuppannabhavanissitaM gahitanti atIte anAgate ca kAle vaTTamUlakadukkhAni visuM gahitAni / ye pana sattA AhArUpajIvino, tattha ca uTTAnaphalUpajIvino, tesaM aohi 308 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.385-385) bojjhaGgapabbavaNNanA 309 asAdhAraNaM jIvikAdukkhaM aTThamaM saMvegavatthu gahitanti daTTabbaM / ayaM vuccati samaye sampahaMsanAti ayaM bhAvanAcittassa sampahaMsitabbasamaye vuttanayena saMvegajananavasena ceva pasAduppAdanavasena ca sammadeva pahaMsanA, saMvegajananapubbakapasAduppAdanena tosanAti attho / sammApaTipattiM AgammAti lInuddhaccavirahena, samathavIthipaTipattiyA ca sammA avisamaM sammadeva bhAvanApaTipattiM Agamma / "alIna"ntiAdIsu kosajjapakkhikAnaM dhammAnaM anadhimattatAya alInaM, uddhaccapakkhikAnaM anadhimattatAya anuddhataM, paJApayogasampattiyA, upasamasukhAdhigamena ca anirassAdaM, tato eva ArammaNe samappavattaM samathavIthipaTipatraM / tattha alInatAya paggahe, anuddhatatAya niggahe, anirassAdatAya sampahaMsane na byApAraM Apajjati / alInAnuddhatatA hi ArammaNe samappavattaM, anirassAdatAya samathavIthipaTipannaM, samappavattiyA vA alInaM anuddhataM / samathavIthipaTipattiyA anirassAdanti daTThabbaM / ayaM vuccati samaye ajjhupekkhanatAti ayaM ajjhupekkhitabbasamaye bhAvanAcittassa paggahaniggahasampahaMsanesu abyAvaTatAsaGghAtaM paTipakkhaM abhibhuyya pekkhanA vuccati / paTipakkhavikkhambhanato, vipassanAya adhiTThAnabhAvUpagamanato ca upacArajjhAnampi samAdhAna kiccanipphattiyA puggalassa samAhitabhAvasAdhanaM evAti tattha samadhurabhAvenAha "upacAraM vA appanaM vA"ti / upekkhAsambojjhaGgahAnIyA dhammAti ettha yaM vattabaM, taM heTThA vuttanayAnusArena veditabbaM / anurodhavirodhavippahAnavasena majjhattabhAvo upekkhAsambojjhaGgassa kAraNaM tasmiM sati sijjhanato, asati ca asijjhanato / so ca majjhattabhAvo visayavasena duvidhoti Aha "sattamajjhattatA saGghAramajjhattatA"ti / tadubhaye ca virujjhanaM passaddhisambojjhaGgabhAvanAya eva dUrIkatanti anurujjhanasseva pahAnavidhiM dassetuM "sattamajjhattatA''tiAdi vuttaM / tenAha "sattasaGghArakelAyanapuggalaparivajjanatA"ti / upekkhAya hi visesato rAgo pttipkkho| tathA cAha "upekkhA rAgabahulassa visuddhimaggo''ti (visuddhi0 1.267) / bIhAkArehIti kammassakatApaccavekkhaNaM, attasuJatApaccavekkhaNanti imehi dvIhi kAraNehi / dvIhevAti avadhAraNaM saGkhyAsamAnatAdassanatthaM / saGkhyA evettha samAnA, na saGkhyeyyaM sabbathA samAnanti / assAmikabhAvo anttniytaa| sati hi attani tassa kiJcanabhAvena cIvaraM, ajaM vA kiJci attaniyaM nAma siyA, so pana koci natthevAti adhippaayo| anaddhaniyanti na addhAnakkhamaM na ciraTThAyi, ittaraM aniccanti attho / tAvakAlikanti tasseva vevacanaM / mamAyatIti mamattaM karoti "mamA"ti taNhAya pariggayha tiTThati | 309 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.386-388) mamAyantAti mAnaM dabbaM karontA / ayaM satipaTThAnadesanA pubbabhAgamaggavasena desitAti pubbabhAgiyabojjhaGge sandhAyAha "bojjhaGgapariggAhikA sati dukkhasacca"nti / sesaM vuttanayattA suvidheyyameva / bojjhaGgapabbavaNNanA nihitaa| paThamabhANavAravaNNanA niTThitA / catusaccapabbavaNNanA __ 386. yathAsabhAvatoti avipriitsbhaavto| bAdhanakkhaNato yo yo vA sabhAvo yathAsabhAvo, tato, ruppanAdi kakkhaLAdisabhAvatoti attho / janikaM samuTThApikanti pavattalakkhaNassa dukkhassa janikaM nimittalakkhaNassa samuTThApikaM / purimataNhanti yathApariggahitassa dukkhassa nibbattito puretaraM siddhaM taNhaM / siddhe hi kAraNe tassa phaluppatti / ayaM dukkhasamudayoti pajAnAtIti yojanA / ayaM dukkhanirodhoti etthApi eseva nyo| ubhinna appavattinti dukkhaM, samudayo cAti dvinnaM appavattinimittaM, tadubhayaM na pavatti etAyAti appavatti, asaGghatA dhaatu| dukkhaM dukkhasaccaM parijAnAti pariJAbhisamayavasena paricchindatIti dukkhaparijAnano, ariyamaggo, taM dukkhaparijAnanaM / sesapadadvayepi iminA nayena attho veditbbo| dukkhasaccaniddesavaNNanA 388. evaM vuttAti evaM uddesavasena vuttaa| sabbasattAnaM pariyAdAnavacanaM byApanicchAvasena aamedditniddesbhaavto| sattanikAyeti sattAnaM nikAye, sattaghaTe sattasamUheti attho / devamanussAdibhedAsu hi gatIsu bhummadevAdikhattiyAdihatthiAdikhuppipAsikAditaMtaMjAtivisiTTo sattasamUho sttnikaayo| nippariyAyato khandhAnaM paThamAbhinibbatti jAtIti katvA "jananaM jAtI"ti vatvA svAyaM uppAdavikAro 310 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.389-389) dukkhasaccaniddesavaNNanA 311 aparinipphanno yesu khandhesu icchitabbo, te teneva saddhiM dassetuM "savikArAna"ntiAdi vuttaM / savikArAnanti uppAdasaGkhAtena vikArena savikArAnaM / jAtiAdIni hi tINi lakkhaNAni dhammAnaM vikAravisesAti / "upasaggamaNDitavevacana"nti iminA kevalaM upasaggena padavaDDanaM katanti dasseti / anupaviTThAkArenAti aNDakosaM, vatthikosaJca ogAhanAkArena / nibbattisaGghAtenAti AyatanAnaM pAripUrisaMsiddhisaGkhAtena / atha vA jananaM jAtIti aparipuNNAyatanaM jAtimAha / saJjAtIti sampuNNAyatanaM / sampuNNA hi jAti saJjAti / okkamanaTena okkantIti aNDajajalAbujavasena jAti / te hi aNDakosaM, vatthikosaJca okkamantA pavisantA viya paTisandhiM gaNhanti / abhinibbattanaTena abhinibbattIti saMsedajaopapAtikavasena / te hi pAkaTA eva hutvA nibbattanti / abhibyattA nibbatti abhinibbtti| "jananaM jAtI''tiAdi Ayatanavasena, yonivasena ca dvIhi dvIhi padehi sabbasatte pariyAdiyitvA jAtiM dassetuM vuttaM / "tesaM tesaM sattAnaM...pe0... abhinibbattI''ti sattavasena vuttattA smmutikthaa| pAtubhAvoti ettha iti-saddo Adiattho, pakArattho vA, tena "AyatanAnaM paTilAbho''ti imassa padassa saGgaho daTThabbo / ayampi hi paramatthakathAti / ekavokArabhavAdIsUti ekacatupaJcavokArabhavesu / tasmiM khandhAnaM pAtubhAve sati / AyatanAnaM paTilAbhoti ekacatuvokArabhavesu dvinnaM dvinnaM AyatanAnaM vasena, sesesu rUpadhAtuyaM paTisandhikkhaNe uppajjamAnAnaM paJcannaM, kAmadhAtuyaM vikalAvikalindriyAnaM vasena sattannaM, navannaM, dasannaM, punadasannaM, ekAdasannaJca AyatanAnaM vasena saGgaho dttttbbo| pAtubhavantAneva, na kutoci AgatAni / paTiladdhAni nAma honti sattasantAnassa tassa saMvijjamAnattA / AyatanAnaM paTilAbhoti vA AyatanAnaM attalAbho veditbbo| ___389. sabhAvaniddesoti sruupniddeso| sarUpaghetaM jiNNatAya, yadidaM "jarA"ti, "vayohAnIti vA / jIraNameva jIraNatA, jIrantassa vA AkAro tA-saddena vuttoti Aha "AkArabhAvaniddeso"ti | khaNDitadantA khaNDitA nAma uttarapadalopena / yassa vikArassa vasena satto "khaNDito"ti vuccati, taM khnnddiccN| tathA palitAni assa santIti "palito"ti vuccati, taM paaliccN| valittacatAya vA vali taco assAti vlittco| phalUpacArenAti phalavohArena / 311 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.390-392) 390. cavanameva cavanatA, cavantassa vA AkAro tA-saddena vutto| khandhA bhijjantIti ekabhavapariyApannassa khandhasantAnassa pariyosAnabhUtA khandhA bhijjanti, teneva bhedena nirodhanaM adassanaM gacchanti, tasmA bhedo antaradhAnaM maraNaM / maccumaraNanti maccusavAtaM ekabhavapariyApannajIvitindriyupacchedabhUtaM mrnnN| tenAha "na khaNikamaraNa"nti / "maccU maraNa"nti samAsaM akatvA yo "maccU"ti vuccati bhedo, yaJca maraNaM pANacAgo, idaM vuccati maraNanti visu sambandho na na yujjati / kAlakiriyAti maraNakAlo, anatikkamanIyattA visesena "kAlo"ti vuttoti tassa kiriyA, atthato cutikhandhAnaM bhedappattiyeva, kAlassa vA antakassa kiriyAti yA loke vuccati, sA cuti, maraNanti attho / ayaM sabbApi sammutikathAva "yaM tesaM tesaM sattAna''ntiAdinA sattavasena vuttattA / ayaM paramatthakathA paramatthato labbhamAnAnaM ruppanAdisabhAvAnaM dhammAnaM vinassanajotanAbhAvato / attAti bhavati ettha cittanti attabhAvo, khandhasamUho, tassa nikkhepo nikkhipanaM, pAtanaM vinAsoti attho / aTThakathAyaM pana "maraNaM pattassA"tiAdinA nikkhepahetutAya patanaM "nikhepo"ti phalUpacArena vuttanti dasseti / "khandhAnaM bhedo"ti pabandhavasena pavattamAnassa dhammasamUhassa vinAsajotanAti ekadesato paramatthakathA, "jIvitindriyassa upacchedo"ti panettha na koci vohAraleso pIti Aha "jIvitindriyassa upacchedo pana sabbAkArato paramatthato maraNa"nti / evaM santepi yassa khandhabhedassa pavattattA "tisso mato, phusso mato"ti vohAro hoti, so bhedo khandhappabandhassa anupacchinnatAya "sammutimaraNa"nti vattabbataM arahatIti Aha "etadeva sammutimaraNantipi buccatI"ti / tenAha "jIvitindriyupacchedameva hI"tiAdi | sabbaso pabandhasamucchedo hi samucchedamaraNanti / ___391. vyasanenAti anatthena / "dhammapaTisambhidA'"tiAdIsu (vibhaM0 721) viya dhamma-saddo hetupariyAyoti Aha "dukkhakAraNenA"ti / socananti lakkhitabbatAya socnlkkhnno| socitassa socanakassa puggalassa, cittassa vA bhAvo socitbhaavo| anbhantareti attabhAvassa anto| attano lUkhasabhAvatAya sosento / thAmagamanena samantato sosanavasena prisosento| 392. "Adissa Adissa devanti paridevanti etenAti Adevo"ti Adevana-sadaM katvA assumocanAdivikAraM ApajjantAnaM tabbikArApattiyA so saddo kAraNabhAvena vutto / 312 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.393-398) dukkhasaccaniddesavaNNanA 313 taM taM vaNNanti taM taM guNaM / tassevAti Adevaparidevasseva / bhAvanidesAti "AdevitattaM paridevitatta"nti bhAvaniddesA / 393. nissayabhUto kAyo etassa atthIti kAyikaM / tenAha "kAyapasAdavatthuka"nti / dukkaraM khamanaM etassAti dukkhamanaM, so eva attho sabhAvoti dukkhamanaTTho, tena / sAtavidhuratAya asaatN| 394. cetasi bhavanti cetasikaM, taM pana yasmA cittena samaM pakArehi yuttaM, tasmA Aha "cittasampayutta"nti / 395. sabbavisayapaTipattinivAraNavasena samantato sIdanaM sNsiidnN| uTThAtumpi asakkuNeyyatAkaraNavasena atibalavaM, virUpaM vA sIdanaM visiidnN| cittakilamathoti visIdanAkArena cittassa prikhedo| upAyAso, sayaM na dukkho dosattA, saGkhArakkhandhapariyApannadhammantarattA vA / ye pana domanassameva "upAyAso"ti vadeyyu, te "upAyAso tIhi khandhehi ekenAyatanena ekAya dhAtuyA sampayutto, ekena khandhena ekenAyatanena ekAya dhAtuyA kehici sampayutto"ti (dhAtu0 249) / imAya pALiyA pttikkhipitbbaa| upa-saddo bhusatthoti Aha "balavataraM AyAso upAyAso"ti / dhammamattatAdIpano bhAvanideso dhammato acassa kattuabhAvajotano, asati ca kattari tena kattabbassa, pariggahetabbassa ca abhAvo evAti Aha "attttniyaabhaavdiipkaabhaavniddesaa"ti| 398. jAtidhammAnanti ettha dhamma-saddo pakatipariyAyoti Aha "jAtisabhAvAnanti, jAyanapakatikAnanti vuttaM hoti / maggabhAvanAya maggabhAvanicchAhetukatA icchitabbAti tAdisaM icchaM nivattento "vinA maggabhAvana"nti Aha / aparo nayo na kho panetanti yametaM "aho vata mayaM na jAtidhammA assAma, na ca vata no jAti AgaccheyyA''ti evaM pahInasamudayesu ariyesu vijjamAnaM ajAtidhammattaM, parinibbutesu ca vijjamAnaM jAtiyA anAgamanaM icchitaM, taM icchantassApi maggabhAvanAya vinA appattabbato, anicchantassApi bhAvanAya pattabbato na icchAya pattab nAma hotIti evamettha attho daTTabbo | vakkhamAnatthasampiNDanattho pi-saddoti Aha "upari sesAni upAdAya pi-kAro"ti / yanti hetuatthe karaNe paccattavacananti Aha "yenapi dhammenA"ti / hetuattho hi ayaM 313 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.400-400) dhamma-saddo, alabbhaneyyabhAvo ettha hetu veditabbo / tanti vA icchitassa vatthuno alabbhanaM, evamettha "yampIti yenapIti vibhattivipallAsena attho vutto| yadA pana yaM-saddo "iccha"nti etaM apekkhati, tadA alAbhavisiTThA icchA vuttA hoti / yadA pana "na labhatI"ti etaM apekkhati, tadA icchAvisiTTho alAbho vutto hoti, so pana atthato aJo dhammo natthi, tathApi alabbhaneyyavatthugatA icchAva vuttA hoti / sabbatthAti "jarAdhammAna''ntiAdinA Agatesu sabbavAresu / samudayasaccaniddesavaNNanA __ 400. punabhavakaraNaM punonbhavo uttarapadalopaM katvA mano-saddassa viya purimapadassa o-kArantatA daTTabbA / atha vA sIlanaTena ika-saddena gamitatthattA kiriyAvAcakassa sadassa adassanaM daTThabbaM yathA "asUpabhakkhanasIlo asUpiko"ti / sammohavinodaniyaM pana "punabbhavaM deti, punabbhavAya saMvattati, punappunaM bhave nibbattetIti ponobbhavikA"ti (vibhaM0 aTTha0 203) attho vutto so "taddhitA" iti bahuvacananiddesato, vicittattA vA taddhitavuttiyA, abhidhAnalakkhaNattA vA taddhitAnaM tesupi atthesu ponobbhavikasadasiddhi sambhaveyyAti katvA vutto| tattha kammunA sahajAtA punabbhavaM deti, asahajAtA kammasahAyabhUtA punabbhavAya saMvattati, duvidhApi punappunaM bhave nibbattetIti daTTabbA / nandanaDhena, rajanadvena ca nandIrAgo, yo ca nandIrAgo, yA ca taNhAyanadvena taNhA, ubhayametaM ekatthaM, byaJjanameva nAnanti taNhA "nandIrAgena saddhiM atthato ekattameva gatA"ti vuttaa| tabbhAvattho hettha saha-saddo "sanidassanA dhammA"tiAdIsu (dha0 sa0 dukamAtikA 9) viya / tasmA nandIrAgasahagatAti nandIrAgabhAvaM gatA sabbAsupi avatthAsu nandIrAgabhAvassa apaccakkhAya vattanatoti attho / rAgasambandhena uppannassAti vuttaM / rUpArUpabhavarAgassa visuM vuccamAnattA kAmabhave eva bhavapatthanuppatti vuttAti veditabbA / tasmiM tasmiM piyarUpe paThamuppattivasena "uppajjatI"ti vuttaM, punappunaM pavattivasena "nivisatI"ti / pariyuTThAnAnusayavasena vA uppattinivesA yojetbbaa| sampattiyanti manussasobhagge, devatte c| attano cakkhunti savatthukaM cakTuM vadati, sapasAdaM vA mNspinnddN| vippasanaM paJcapasAdanti parisuddhasuppasannanIlapItalohitakaNhaodAtavaNNavantaM / rajatapanALikaM viya chidaM abbhantare odaatttaa| pAmaGgasuttaM viya AlambakaNNabaddhaM / tuGgA uccA dIghA nAsikA tuGganAsA, evaM laddhavohAraM attano ghAnaM / "laddhavohArA''ti vA pATho, 314 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9.401 - 401 ) nirodhasaccaniddesavaNNanA tasmiM sati tuGgA nAsA yesaM te tuGganAsA, evaM laddhavohArA sattA attano ghAnanti yojanA kAtabbA / jivhaM... pe0... maJJanti vaNNasaNThAnato, kiccato ca / kAyaM... pe0... maJJanti ArohapariNAhasampattiyA / manaM... pe0... maJJanti atItAdiatthacintanasamatthaM / attanA paTiladdhAni ajjhattaJca sarIragandhAdIni bahiddhA ca vilepanagandhAdIni / uppajjamAnA uppajjatIti yadA uppajjamAnA hoti, tadA ettha uppajjatIti sAmaJJena gahitA uppAdakiriyA lakkhaNabhAvena vuttA, visayavisiTThA ca lakkhitabbabhAvena / na hi sAmaJJavisesehi nAnattavohAro na hotIti / uppajjamAnAti vA anicchito uppAdo hetubhAvena vutto, uppajjatIti nicchito phalabhAvena yadi uppajjamAnA hoti, ettha uppajjatIti / 7 nirodhasaccaniddesavaNNanA 401. " sabbAni nibbAnavevacanAnevA" ti vatvA tamatthaM pAkaTataraM kAtuM "nibbAnaJhI"tiAdi AraddhaM / tattha AgammAti nimittaM katvA / nibbAnahetuko hi taNhAya asesavirAganirodho / khayagamanavasena virajjati / appavattigamanavasena nirujjhati / anapekkhatAya cajanavasena, hAnivasena vA cajIyati / puna yathA nappavattati, tathA dUra khipanavasena paTinissajjIyati / bandhanabhUtAya mocanavasena muccati / asaMkilesavasena na allIyati / kasmA panetaM nibbAnaM ekameva samAnaM nAnAnAmehi vuccatIti ? paTipakkhanAnatAyAti dassento "ekameva hI "tiAdimAha / saGghatadhammavidhurasabhAvattA nibbAnassa nAmAnipi guNanemittikattA saGghatadhammavidhurAneva hontIti vuttaM "sabbasaGgatAnaM nAmapaTipakkhavasenA "ti / asesaM virajjati tanhA etthAti asesavirAgoti ! esa nayo sesesupi / ayaM pana viseso - natthi etassa uppAdo, na vA etasmiM adhigate puggalassa uppAdoti anuppAdo, asaGkhatadhammo / " appavatta "ntiAdIsupi iminA nayena attho veditabbo | AyUhanaM samudayo, tappaTipakkhavasena anAyUhanaM / taNhA appahIne sati yattha uppajjati, pahAne pana sati tattha tatthevassA abhAvo sudassitoti Aha " tattheva abhAvaM dassetu" nti / apaJJattinti apaJJApanaM, "titta alAbu atthI'ti vohArAbhAvaM vA / tittaalAbuvalliyA appavattiM icchanto puriso viya ariyamaggo, tassa tassA appavattininnacittassa mUlacchedanaM viya maggassa nibbAnArambhaNassa taNhAya pahAnaM, tadappavatti viya taNhAya appavattibhUtaM nibbAnaM daTThabbaM / 315 315 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 dIghanikAye mahAvaggaTIkA dutiyaupamAyaM dakkhiNadvAraM viya nibbAnaM, coraghAtakA viya maggo / dakkhiNadvAre ghAtitApi corA pacchA " aTaviyaM corA ghAtitA" ti vuccanti evaM nibbAnaM Agamma niruddhApi tahA "cakkhAdIsu niruddhA "ti vuccati tattha kiccakaraNAbhAvatoti daTThabbaM purimA vA upamA maggena niruddhAya "piyarUpasAtarUpesu niruddhA" ti vattabbatAdassanatthaM vuttA, pacchimA nibbAnaM Agamma niruddhAya "piyarUpasAtarUpesu niruddhA "ti vattabbatAdassanatthaM vRttAti ayaM etAsaM viseso / maggasaccaniddesavaNNanA 402. aJJamaggapaTikkhepanatthanti titthiyehi parikappitassa maggassa dukkhanirodhagAminipaTipadAbhAvapaTikkhepanatthaM, aJJassa vA. maggabhAvapaTikkhepo aJJamaggapaTikkhepo, tadatthaM / 'ayanti pana attano tesu ca bhikkhUsu ekaccAnaM paccakkhabhAvato AsannapaccakkhavacanaM / ArakattAti niruttinayena ariyasaddasiddhimAha / ariyabhAvakarattAti ariyakaraNo ariyoti uttarapadalopena, puggalassa ariyabhAvakattA ariyaM karotIti vA ariyo, ariyaphalapaTilAbhakarattA vA ariyaM phalaM labhApeti janetIti ariyo / purimena cettha attano kiccavasena, pacchimena phalavasena ariyanAmalAbho vRtti daTThabbo / catusaccapaTivedhAvahaM kammaTThAnaM catusaccakammaTThAnaM catusaccaM vA uddissa pavattaM bhAvanAkammaM yogino sukhavisesAnaM ThAnabhUtanti catusaccakammaTThAnaM / purimAni dve saccAni vaTTa pavattihetubhAvato / pacchimAni vivaTTaM nivattitadadhigamupAyabhAvato / vaTTe kammaTThAnAbhiniveso sarUpato pariggahasabbhAvato / vivaTTe natthi avisayattA, visayatte ca payojanAbhAvato / purimAni dve saccAni uggahitvAti sambandho / kammaTThAnapALiyA hi tadatthasallakkhana vAcuggatakaraNaM uggho| tenAha " vAcAya punaSpunaM parivattento 'ti / iTuM kantanti nirodhamaggesu ninnabhAvaM dasseti, na abhinandanaM, tanninnabhAvoyeva ca tattha kammakaraNaM daTThabbaM / ( 9.402 - 402 ) ekapaTivedhenevAti ekaJANeneva paTivijjhanena / paTivedho paTighAtAbhAvena visaye nissaGgacArasaGghAtaM nibbijjhanaM / abhisamayo avirajjhitvA visayassa adhigamasaGghAto avabodho / "idaM dukkhaM, ettakaM dukkhaM na ito bhiyyoti paricchinditvA jAnanameva vuttanayena paTivedhoti pariJapaTivedho, tena / idaJca yathA tasmiM ANe pavatte pacchA dukkhassa sarUpAdiparicchede sammoho na hoti, tathA pavattiM gatvA vuttaM, na pana maggaJANassa " idaM dukkha "ntiAdinA (ma0 ni0 2.484 3.104) pavattanato / 316 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.402-402) maggasaccaniddesavaNNanA 317 pahInassa puna appahAtabbatAya pakaTTa hAnaM cajanaM samucchindanaM, pahAnameva vuttanayena paTivedhoti pahAnapaTivedho, tena / ayampi yasmiM kilese appahIyamAne maggabhAvanAya na bhavitabbaM, asati ca maggabhAvanAya yo uppajjeyya, tassa kilesassa paTighAtaM karontassa anuppattidhammataM ApAdentassa ANassa tathApavattiyaM paTighAtAbhAvena nissaGgacAraM upAdAya evaM vutto / sacchikiriyA paccakkhakaraNaM anussavAkAraparivitakkAdike muJcitvA sarUpato ArammaNakaraNaM "idaM ta"nti yathAsabhAvato gahaNaM, sA eva vuttanayena paTivedhoti sacchikiriyApaTivedho, tena / ayaM panassa AvaraNassa asamucchindanato ANaM nirodhaM AlambituM na sakkoti, tassa samucchindanato taM sarUpato vibhAventameva pavattatIti evaM vutto / bhAvanA uppAdanA, vaDDanA c| tattha paThamamagge uppAdanaTena, dutiyAdIsu vaDDanaTena, ubhayatthApi vA ubhayathApi veditabbaM / paThamamaggepi hi yathArahaM vuDhAnagAminiyaM pavattaM parijAnanAdiM vaDDento pavattoti vaDDanaTena bhAvanA sakkA vijnyaatuN| dutiyAdIsupi appahInakilesappahAnato, pUggalantarabhAvasAdhanato ca uppAdanaTena bhAvanA sakkA vijJAtaM, sA eva vuttanayena paTivedhoti bhAvanApaTivedho, tena / ayampi hi yathA jANe pavatte pacchA maggadhammAnaM sarUpaparicchede sammoho na hoti, tathA pavattimeva gahetvA vutto / tidvantu tAva yathAdhigatA maggadhammA, yathApavattesu phaladhammesupi ayaM yathAdhigatasaccadhammesu viya vigatasammohova hoti / tenevAha "diThThadhammo pattadhammo viditadhammo pariyogALahadhammo"ti (mahAva0 18; dI0 ni0 1.299; ma0 ni0 2.69) yato sacassa dhammatAsaJcoditA yathAdhigatasaccadhammAlambaniyo maggavIthito parato maggaphalapahInAvasiTThakilesanibbAnAnaM paccavekkhaNA pavattanti, dukkhasaccammopi sakkAyadiTThiAdayo / ayaJca athavaNNanA "pariJAbhisamayenA"tiAdIsupi vibhAvetabbA / ekAbhisamayena abhisametIti etthAha vitaNDavAdI "ariyamaggajANaM catUsu saccesu nAnAbhisamayavasena kiccakara'"nti, so abhidhamme (kathAva0 274) odhisokathAya snyaapetbbo| idAni. tameva ekAbhisamayaM vitthAravasena vibhAvetuM "evamassA"tiAdi vuttaM / "pubbabhAge...pe0... paTivedho hotI"ti kasmA vuttaM, nanu paTivedho pubbabhAgiyo na hotIti ? saccametaM nippariyAyato, idha pana uggahAdivasena pavatto avabodho pariyAyato tathA vutto| paTivedhanimittattA vA uggahAdivasena pavattaM dukkhAdIsu pubbabhAge ANaM "paTivedho''ti vuttaM, na pttivijjhnsbhaavN| kiccatoti pubbabhAgehi dukkhAditrANehi kAtabbakiccassa idha nipphattito, imasseva vA jANassa dukkhAdippakAsanakiccato, pariJAditoti attho / ArammaNapaTivedhoti sacchikiriyApaTivedhamAha / sAti paccavekkhaNA / 317 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 dIghanikAye mahAvaggaTIkA idhAti imasmiM ThAne / uggahAdIsu vuccamAnesu na buttA anavasarattA / adhigame hi tassA siyA avasaro / taMyeva hi anavasaraM dassetuM " imassa cA tiAdi vRttaM / pubbe pariggahatoti kammaTThAnapariggahato pubbe / uggahAdivasena saccAnaM pariggaNhanaJhi pariggaho / tathA tAni pariggaNhanato manasikAradaLhatAya pubbabhAgiyA dukkhaparijJAdayo honti yevAti Aha " pariggahato paTThAya hotI 'ti / aparabhAgeti maggakkhaNe / duddasattAti attano pavattikkhaNavasena pAkaTAnipi pakatitrANena sabhAvarasato dahuM asakkuNeyyattA / gambhIreneva ca bhAvanAJANena, tathApi matthakappattena ariyamaggatrANeneva yAthAvato passitabbattA gambhIrAni / tenAha " lakkhaNapaTivedhato pana ubhayampi gambhIra "nti / itana asaMkiliTThaasaMkilesikatAya accantasukhappattAya anuppattibhavatAya, anuppannapubbatA ca pavattivasena apAkaTattA ca paramagambhIrattA, tathA paramagambhIraJANeneva passitabbatAya pakatiJANena daddhuM na sakkuNeyyAnIti duddasAni / tenAha " itaresaM panA "tiAdi / kiriyA, vAyAmo vA / tassa mahantatarassa icchitabbataM, dukkaratarataJca upamAhi dasseti "bhavaggaggahaNattha'"ntiAdinA / paTivedhakkhaNeti ariyassa maggassa catusaccasampaTivedhakkhaNe / ekameva taM trANanti dukkhAdIsu pariJJAdikiccasAdhanavasena ekameva taM maggajANaM hoti / ( 9.402-402 ) ime tIsu ThAnesUti ime viramitabbatAvasena joti kAmabyApAdavihiMsAvitakkavatthUsu / visuM visuM uppannassa tividhakuslsngkppss| padapacchedatoti ettha gatamaggo " pada "nti vuccati, yena ca upAyena kAraNena kAmavitakko uppajjati, so tassa gatamaggoti tassa pacchedo ghAto padapacchedo, tato padapacchedato / anuppattidhammatApAdanaM anuSpattisAdhanaM, tassa vasena / maggakiccasAdhanena maggaGgaM pUrayamAno ekova tividhakiccasAdhano kusalasaGkathpo uppajjati / tividhAkusalasaGkappasamucchedanameva hettha tividhakiccasAdhanaM daTThabbaM / iminA nayena " imesu catUsu ThAnesU "tiAdIsupi atha veditabbo | musAvAdAveramaNiAdayoti ettha yasmA sikkhApadavibhaGge (vibhaM0 703) viraticetanA, sabbe sampayuttadhammA ca sikkhApadAnIti AgatAnIti tattha padhAnAnaM viraticetanAnaM vasena " viratiyopi honti cetanAyopI 'ti (vibhaM0 aTTha0 703) sammohavinodaniyaM vRttaM tasmA keci " Adi - saddena na kevalaM pisuNavAcA veramaNi AdInaMyeva saGgaho, atha kho tAdisAnaM 318 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.402-402) maggasaccaniddesavaNNanA 319 cetanAnampi saGgaho''ti vadanti, taM pubbabhAgavasena vuccamAnattA yujjeyya, musAvAdAdIhi viramaNakAle vA viratiyo, subhAsitAdivAcAbhAsanAdikAle ca cetanAyo yojetabbA, maggakkhaNe pana viratiyova icchitabbA cetanAnaM amggnggttaa| ekassa jANassa dukkhAdiANatA viya, ekAya viratiyA musAvAdAdiviratibhAvo viya ca ekAya cetanAya sammAvAcAdikiccattayasAdhanasabhAvAbhAvA sammAvAcAdibhAvAsiddhito, taMsiddhiyaM aGgattayatAsiddhito c| bhikkhussa AjIvahetukaM kAyavacIduccaritaM nAma ayoniso AhArapariyesanahetukameva siyAti Aha "khAdanIya...pe0... duccarita"nti / kAyavacIduccaritaggahaNaJca kAyavacIdvAreyeva AjIvapakopo, na manodvAreti dassanatthaM / tenAha "imesuyeva sattasu tthaanesuu"ti| anuSpannAnanti asamudAcAravasena vA ananubhUtArammaNavasena vA anuppannAnaM / aJathA hi anamatagge saMsAre anuppannA pApakA akusalA dhammA nAma na santi / tenAha "ekasmiM bhave"tiAdi / yasmiM bhave ayaM imaM vIriyaM Arabhati, tasmiM ekasmiM bhve| janetIti uppAdeti / tAdisaM chandaM kurumAno evaM chandaM janeti nAma / vAyAmaM karotIti payogaM parakkamaM karoti / vIriyaM pavattetIti kAyikacetasikapIriyaM pakArato vatteti / vIriyena cittaM paggahitaM karotIti teneva sahajAtavIriyena cittaM ukkhipento kosajjapAtato nisedhanena paggahitaM karoti / padahanaM pavattetIti padhAnaM vIriyaM karoti | paTipATiyA panetAni cattAri padAni AsevanAbhAvanAbahulIkammasAtaccakiriyAhi yojetabbAni / __uppannapubbAnanti sadisavohArena vuttaM / bhavati hi taMsadisesu tabbohAro yathA "sA eva tittiri, tAni eva osadhAnI"ti / tenAha "idAni tAdise"ti / uppannAnanti "anuppannA"ti avattabbataM ApannAnaM / pahAnAyAti pajahanatthAya / anuppannAnaM kusalAnanti ettha kusalAti uttarimanussadhammA adhippetA, tesaJca uppAdo nAma adhigamo paTilAbho, tappaTikkhepena anuppAdo appaTilAbhoti Aha "appaTiladdhAnaM paThamajjhAnAdIna"nti / "ThitiyA vIriyaM ArabhatI"ti vutte na khaNaThiti adhippetA tadatthaM vIriyArabbhena payojanAbhAvato, atha kho pabandhaThiti adhippetAti Aha "punappunaM uppattipabandhavasena Thitattha"nti / sammussanaM paTipakkhadhammavasena adassanamupagamananti tappaTikkhepena asammussanaM asammosoti Aha "asammosAyAti avinAsanattha"nti / bhiyyobhAvo punappunaM bhavanaM, so 319 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 dIghanikAye mahAvaggaTIkA vepullaM abhiNhappavattiyA pana uparUpari uppattIti Aha " uparibhAvAyA "ti / paguNabalavabhAvApattIti vuttaM "vepullAyAti vipula bhAvAyA "ti, mahantabhAvAyAti attho / bhAvanAya paripUraNatthanti jhAnAdibhAvanAparibrUhanatthaM / catUsu ThAnesUti anuppannAkusalAnuppAdanAdIsu catUsu ThAnesu / kiccasAdhanavasenAti catubbidhassapi kiccassa ekajjhaM nipphAdanavasena / ( 9.402 - 402 ) jhAnAni pubbabhAgepi maggakkhaNepi nAnAti yadipi samAdhiupakArakehi abhiniropanAnumajjanasampiyAyanabrUhanasantasukhasabhAvehi vitakkAdIhi sampayogabhedato bhAvanAtisayappavattAnaM catunnaM jhAnAnaM vasena sammAsamAdhi vibhatto, tathApi vAyAmo viya anuppannAkusalAnuppAdanAdicatuvAyAmakiccaM sata viya ca asubhAsukhAniccAnattesu kAyAdIsu subhAdisaJJappahAnacatusatikiccaM eko samAdhi catujhAnasamAdhikiccaM na sAdhetIti pubbabhAgepi paThamajjhAnasamAdhi eva maggakkhaNepi, tathA pubbabhAgepi catutthajjhAnasamAdhi eva makkha pIti attho / nAnAmaggavasenAti paThamamaggAdinAnAmaggavasena jhAnAni nAnA / dutiyAdayopi maggA dutiyAdInaM jhAnAnaM / ayaM panassAti ettha maggabhAvena catubbidhampi ekattena gahetvA " assA "ti vuttaM, assa maggassAti attho / ayanti pana ayaM jhAnavasena sabbasadisasabbAsadisekaccasadisatA viseso | pAdakajjhAnaniyamena hotIti idha pAdakajjhAnaniyamaM dhuraM katvA vRttaM yathA cettha, evaM sammohavinodaniyampi (vibhaM0 aTTha0 205) / aTThasAliniyaM ( dha0 sa0 aTTha0 350) pana vipassanAniyamo vutto sabbavAdAvirodhato, idha pana sammasitajjhAnapuggalajjhAsayavAdanivattanato pAdakajjhAnaniyamo vutto / vipassanAniyamo pana sAdhAraNattA idhApi na paTikkhittoti daTTabbo / aJJe ca AcariyavAdA parato vakkhamAnA vibhajitabbAti yathAvuttameva tAva pAdakajjhAnaniyamaM vibhajanto Aha "pAdakajjhAnaniyamena tAvA "ti / paThamajjhAniko hoti, yasmA Asannapadese vuTThitasamApatti maggassa attano sadibhAvaM ka bhUmivo viya godhAvaNNassa / paripuNNAneva hontIti aTTha satta ca hontIti attho / satta honti sammAsaGkappassa abhAvato / cha honti pItisambojjhaGgassa abhAvato / maggaGgabojjhaGgAnaM sattachabhAvaM atidisati "esa nayo" ti / arUpe catukkapaJcakajjhAnaM...pe0... vuttaM aTThasAliniyanti adhippAyo / nanu tattha " arUpe tikacatukkajjhAnaM uppajjatI 'ti (dha0 320 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9.403-404) maggasaccaniddesavaNNanA 321 sa0 aTTha0 350) vuttaM, na "catukkapaJcakajjhAna''nti ? saccametaM, yesu pana saMsayo atthi, tesaM uppattidassanena, tena atthato "catukkapaJcakajjhAnaM uppajjatI"ti vuttameva hotIti evamAhAti veditabbaM / samudAyaJca apekkhitvA "taJca lokuttaraM, na lokiya"nti Aha "avayavekattaM liGgasamudAyassa visesakaM hotI'ti / catutthajjhAnameva hi tattha lokiyaM uppajjati, na catukkaM, paJcakaM vAti / ettha kathanti pAdakajjhAnassa abhAvA kathaM daTThabbanti attho / taMjhAnikAvassa tattha tayo maggA uppajjanti, tajjhAnikaMpaThamaphalAdiM pAdakaM katvA uparimaggabhAvanAyAti adhippaayo| tikacatukkajjhAnikaM pana maggaM bhAvetvA tattha uppannassa arUpacatutthajjhAnaM, tajjhAnikaM phalaJca pAdakaM katvA uparimaggabhAvanAya aJajhAnikApi uppajjantIti, jhAnaGgAdiniyAmikA pubbAbhisaGghArasamApattipAdakaM, na sammasitabbAti phalassApi pAdakatA daTThabbA / keci panAti moravApImahAdattattheraM sandhAyAha / puna kecIti tipiTakacULAbhayattheraM / tatiyavAre kecIti "pAdakajjhAnameva niyametI"ti evaM vAdinaM tipiTakacULanAgattheraJceva anantaraM vutte dve ca there ThapetvA itare there sandhAya vadati / 403. sasantatipariyApannAnaM dukkhasamudayAnaM appavattibhAvena pariggayhamAno nirodhopi sasantatipariyApanno viya hotIti katvA vuttaM "attano vA cattAri saccAnI"ti / parassa vAti etthApi eseva nayo / tenAha bhagavA "imasmiMyeva byAmamatte kaLevare sasajhimhi samanake lokaJca pApemi, lokasamudayaJca pApemi, lokanirodhaJca paJApemi, lokanirodhagAminipaTipadaJca paJApemI''ti (saM0 ni0 1.107; a0 ni0 1.4.45) kathaM pana Adikammiko nirodhamaggasaccAni pariggaNhAtIti ? anussavAdisiddhamAkAraM pariggaNhAti / evaJca katvA lokuttarabojjhaGge uddissApi pariggaho na virujjhati / yathAsambhavatoti sambhavAnurUpaM, ThapetvA nirodhasaccaM sesasaccavasena samudayavayAti veditabbAti attho| catusaccapabbavaNNanA niTTitA / dhammAnupassanAvaNNanA nihitA / 404. "aTThikasaGghalikaM samaMsa''ntiAdikA satta sivathikA aThThikakammaTThAnatAya 321 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (9.404-404) itarAsaM uddhamAtakAdInaM sabhAvenevAti navannaM sivathikAnaM appanAkammaTThAnatA vuttA / dvaiyevAti AnApAnaM, dvattiMsAkAroti imAni dveyeva / abhinivesoti vipassanAbhiniveso, so pana sammasaniyadhammapariggaho / iriyApathA, AlokitAdayo ca rUpadhammAnaM avatthAvisesamattatAya na sammasanupagA vijJattiAdayo viya / nIvaraNabojjhaGgA Adito na pariggahetabbAti vuttaM "iriyApatha...pe0... na jaaytii"ti| kesAdiapadesena tadupAdAnadhammA viya iriyApathAdiapadesena tadavatthA rUpadhammA pariggayhanti, nIvaraNAdimukhena ca taMsampayuttA, taMnissayadhammAti adhippAyena mahAsivatthero ca iriyApathAdIsupi "abhiniveso jAyatI"ti avoca / "atthi nu kho me"tiAdi pana sabhAvato iriyApathAdInaM Adikammikassa anicchitabhAvadassanaM / apariJApubbikA hi pariJAti / kAmaM "idha bhikkhave bhikkhU"tiAdinA uddesaniddesesu tattha tattha bhikkhuggahaNaM kataM taMpaTipattiyA bhikkhubhAvadassanatthaM, desanA pana sabbasAdhAraNAti dassetuM "yo hi koci bhikkhave" icceva vuttaM, na bhikkhu yevAti dassento "yo hi koci bhikkhu vaa"tiaadimaah| dassanamaggena AtamariyAdaM anatikkamitvA. jAnantI sikhAppattA aggamaggapaJA aJA nAma, tassa phalabhAvato aggaphalaM pIti Aha "ajJAti arahatta"nti / appatarepi kAle sAsanassa niyyAnikabhAvaM dassentoti yojanA / niyyAtentoti nigmento| mahAsatipaTTAnasuttavaNNanAya liintthppkaasnaa| 322 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. pAyAsirAja suttavaNNanA 406. bhagavatA evaM gahitanAmattAti yojanA / yasmA rAjaputtA loke "kumAro"ti voharIyanti / ayaJca raJo kittimaputto, tasmA Aha "ro...pe0... saJjAnisU"ti / assAti therassa / puJAni karonto kappasatasahassaM devesu ceva manussesu ca uppajjitvA visesaM nibbattetuM nAsakkhi indriyAnaM aparipakkattA / tatiyadivaseti pabbataM AruLahadivasato tatiye divase / tesaM sAvakabodhiyA niyatatAya, puJjasambhArassa ca sAtisayattA vinipAtaM agantvA ekaM buddhantaraM...pe0... anubhvntaanN| devatAyAti pubbe sahadhammacAriniyA suddhAvAsadevatAya | "kuladArikAya kucchimhi uppanno"ti vatvA taM evassa uppannabhAvaM mUlato paTThAya dassetuM "sA cA"tiAdi vuttaM / tattha sAti kuladArikA / ca-saddo byatirekattho, tena vuccamAnaM visesaM joteti / kulagharanti patikulagehaM / gabhanimittanti gabbhassa saNThitabhAvanimittaM / satipi visAkhAya ca sAvatthivAsikulapariyApannatte tassA tattha padhAnabhAvadassanatthaM "visAkhaJcA"ti vuttaM yathA "brAhmaNA AgatA vAsiTThopi Agato''ti / devatAti idhapi sA eva suddhaavaasdevtaa| paheti "bhikkhu bhikkhu ayaM vammiko''tiAdinA (ma0 ni0 1.249) Agate pannarasapaJhe / __ setavyAti ithiliGgavasena tassa nagarassa naamN| uttarenAti ena-sahayogena "setabya"nti upayogavacanaM pALiyaM vuttaM / atthavacanena pana uttarasadaM apekkhitvA setabyatoti nissakkappayogo kato | anabhisittakarAjAti khattiyajAtiko abhisekaM appatto / 323 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (10.407-412) pAyAsirAjaJavatthuvaNNanA 407. diTThiyeva diTThigatanti gata-saddena padavaDDanamAha, diTThiyA vA gatamattaM didvigataM, ayAthAvaggAhitAya gantabbAbhAvato diTThiyA gahaNamattaM, kevalo micchAbhinivesoti attho, taM pana diTThigataM tassa ayonisomanasikArAdivasena uppajjitvA paTipakkhasammukhIbhAvAbhAvato, anurUpAhAralAbhato ca samudAcArappattaM jAtanti pALiyaM "uppannaM hotI"ti vuttaM / taM taM kAraNaM apadisitvAti tato idhAgacchanakassa, ito tattha gacchanakassa ca apadisanato "tattha tattheva sattAnaM ucchijjanato'"ti evamAdi taM taM kAraNaM paTirUpakaM apadisitvA / 408. ApannAnadhippetatthavisaye ayaM purA-saddapayogoti Aha "purA...pe0... sApetIti yAva na sApetI"ti / candimasUriyaupamAvaNNanA 411. yathA candimasUriyA uLAravipulobhAsatAya aJjena obhAsena anabhibhavanIyA, evamayampi paJaAobhAsenAti dassento "candima...pe0... aJjanA"tiAdimAha / AdIhIti Adi-saddena "kittake ThAne ete pavattenti, kittakaJca ThAnaM nesaM AbhA pharatI"ti evamAdimpi codanaM saGgaNhAti / paliveThessatIti Abandhissati, anuyujissatIti attho / nibbeThetuM taM vissajjetuM / tasmAti yasmA yathAvuttaM codanaM nibbeThetuM na sakkoti, tasmA / attano anicchitaM saGghAtanaM pakkhaM paTijAnanto "parasmiM loke, na imasmintiAdimAha / kathaM panAyaM natthikadiTThi "devo"ti paTijAnAtIti tattha kAraNaM dassetuM "bhagavA panA"tiAdi vuttaM / "devApi devattabhAveneva ucchijjanti, manussApi manussattabhAveneva ucchijjantI''ti evaM vA assa diTThi, evaJca katvA "devA te, na manussA''ti vacanaJca na virujjhati / evaM candeti candavimAne, na ca cande vA kthiynte|| 412. AbAdho etesaM atthIti aabaadhikaa| dukkhaM saJjAtaM etesanti dukhitaa| saddhAya ayitabbA saddhAyikA, saddhAya pvttihaanbhuutaa| tenAha "ahaM tumhe"tiAdi / paccayo pattiyAyanaM etesu atthIti paccayikA / 324 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10.413-420) coraupamAvaNNanA 325 coraupamAvaNNanA 413. uddisitvAti upecca dassetvA / kammakAraNikasattesUti nerayikAnaM saGghAtanakasattesu / kammamevAti tehi tehi nerayikehi katakammameva / kammakAraNaM karotIti AyUhanAnurUpaM taM taM kAraNaM karoti, tathA dukkhaM uppAdetIti attho / nirayapAlAti ettha iti-sado Adiattho, tena tattha sabbaM nirayakaNDapALiM (ma0 ni0 3.259) saGgaNhAti / evaM suttato (ma0 ni0 3.259) nirayapAlAnaM asthibhAvaM dassetvA idAni yuttitopi dassetuM "manussaloke"tiAdi vuttaM / tattha nerayike niraye pAlenti tato niggantuM appadAnavasena rakkhantIti nirypaalaa| yaM panettha vattabaM, taM papaJcasUdanITIkAyaM gahetabbaM / gUthakUpapurisaupamAvaNNanA 415. nimmajjathAti niravasesato majjatha sodhetha / taM pana tassa tassa gUthassa tathA sodhanaM apanayanaM hotIti Aha "apanethA'ti / asucIti asuddho, so pana yasmA manavaDDanako manoharo na hoti, tasmA Aha "amnaapo"ti| asucisaGkhAtaM asucibhAgataM attano sabhAvataM gato pattoti asucisaGghAtoti Aha "asucikoTThAsabhUto"ti / duggandhoti duTThagandho aniTThagandho, so pana na yo koci, atha kho pUtigandhoti Aha "kuNapagandho"ti / jigucchitabbayuttoti hiilitbbyutto| paTikUlo ghAnindriyassa pttikuulruupo| ubbAdhatIti uparUpari bAdhati / manussAnaM gandho...pe0... bAdhati ativiya asucisabhAvattA, asucimhiyeva jAtasaMvaddhanabhAvato, devAnaJca ghAnapasAdassa tikkhvisdbhaavto| 416. dUre nibbattA paranimmitavasavattiAdayo / 419. sundaradhammeti sobhanaguNe / sugatisukhanti sugati ceva tappariyApannaM sukhaJca / ganbhinIupamAvaNNanA 420. puJakammato eti uppajjatIti ayo, sukhaM / tappaTipakkhato anayo, 325 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (10.421-425) dukkhaM / apakkanti na siddhaM na niTThAnappattaM / na paripAcenti na niTThAnaM pApenti / na upacchindanti attavinipAtassa saavjjbhaavto| AgamentIti udikkhanti / nibbisanti yassa pana taM kammaphalaM nibbisanto niyuJjanto, nibbisanti vA nibbesaM vetanaM paTikaGghanto bhatapuriso yathA / 421. ubhinditvAti upasaggena padavaDDanamattanti Aha "bhinditvAti / supinakaupamAvaNNanA 422. "nikkhamantaM vA pavisantaM vA jIva"nti idaM tassa ajjhAsayavasena vuttaM / so hi "sattAnaM supinadassanakAle attabhAvato jIvo bahi nikkhamitvA taMtaMArAmarAmaNeyyakadassanAdivasena ito cito ca paribbhamitvA punadeva attabhAvaM anupavisatI"ti evaM pvttmicchaagaahvipllttcitto| athassa thero khuddakAya ANiyA vipulaM ANiM nIharanto viya jIvasamaJAmukhena ucchedadiThiM nIharitukAmo "api nu tA tumhaM jIvaM passanti pavisantaM vA nikkhamantaM vA''ti Aha / yattha pana tathArUpA jIvasamaJA, taM dassento "cittAcAraM jIvanti gahetvA AhA"ti vuttaM / 423. veThetvAti vekhadAnasopena veThetvA / cavanakAleti cavanassa cutiyA pattakAle, na cavamAnakAle / rUpakkhandhamattamevAti katipayarUpadhammasaGghAtamattameva / utusamuTThAnarUpadhammasamUhamattameva hi tadA labbhati, matta-saddo vA visesanivattiattho, tena kammajAditisantatirUpavisesaM nivatteti / appavattA hontIti appavattikA honti, na upalabbhatIti attho / vijJANe pana jIvasaJI, tasmA "vijJANakkhandho gacchatI"ti Aha, tattha anupalabbhanatoti adhippAyo / santattaayoguLaupamAvaNNanA 424. vUpasantatejanti vigatusmaM / 425. Amatoti ettha A-saddo Amisa-saddo viya upaDDapariyAyoti Aha "addhamato"ti, Amatoti vA IsaM darathena usmanA yuttamaraNo marantoti attho / mIyamAno 326 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10.426-430) saGkhadhamaupamAvaNNanA 327 hi avigatusmo hoti, na mato viya vigtusmo| tenAha "marituM Araddho hotI"ti / tathA rUpassa odhunanaM nAmassa orato parivattanamevAti Aha "orato karothA'ti / orato kAtukAmassa pana saMparivattanaM sandhunanaM, taM pana parato karaNanti Aha "parato karothA"ti / paramukhaM katassa ito cito parivattanaM nidbhunananti Aha "aparAparaM karothA"ti / indriyAni aparibhinnAnIti adhippAyena "taJcAyatanaM na paTisaMvedetI"ti vuttaM / saGkhadhamaupamAvaNNanA 426. saddhaM dhamati, dhamApetIti vA sngghdhmo| upalApetvAti uparUpari saddayogavasena sallApetvA, saddayuttaM katvAti attho / taM pana atthato dhamanamevAti Aha "dhamitvAti | aggikajaTilaupamAvaNNanA 428. Ahito. aggi etassa asthIti aggiko, svAssa aggikabhAvo yasmA aggihutamAlAvedisampAdanehi ceva indhanadhUmabarihisasappitelUpaharaNehi balipupphadhUmagandhAdiupahArehi ca tassa payirupAsanAya icchito, tasmA vuttaM "aggipricaarko"ti| Ayu pApuNApeyyanti yathA cirajIvI hoti, evaM AyuM pacchimavayaM pApeyyaM / varhi gameyyanti sarIrAvayave, guNAvayave ca phAtiM pApeyyaM / araNI yugaLanti uttarAraNI, adharAraNIti araNIdvayaM / 429. evanti "bAlo pAyAsirAjaJo'"tiAdippakArena / tayAti theraM sandhAya vdti| vuttayuttakAraNamakkhalakkhaNenAti vuttayuttakAraNassa makkhanasabhAvena | yugaggAhalakkhaNenAti samadhuraggahaNalakkhaNena / palAsenAti palAsetIti palAso, parassa guNe uttaritare DaMsitvA viya chaDDento attano guNehi same karotIti attho| samakaraNaraso hi palAso, tena palAsena / desatthavAhaupamAvaNNanA 430. haritakapattanti haritabbapattaM, appapattanti attho / tenAha "antamaso"tiAdi / sanadradhanukalApanti ettha kalApanti tUNIramAha, taJca sannavhato dhanunA vinA na sannavhatIti 327 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 dIghanikAye mahAvaggaTIkA (10.434-437) Aha "sannaddhadhanukalApa"nti / AsittodakAni vuTumAnIti gamanamaggA ceva taMtaMudakamaggA ca sammadeva devena phuThThattA tahaM tahaM paggharitaudaka sandamAnaudakA / tenAha "paripuNNasalilA maggA ca kandarA cA"ti / yathAbhatenAti sakaTesu yathAThapitena, yathA "amma ito karohI''ti vutte ThapesIti attho karaNakiriyAya kiriyAsAmaJavAcIbhAvato / tasmA yathAropitena, yathAgahitenAti attho vutto| akkhadhuttakaupamAvaNNanA 434. parAjayaguLanti yena guLena, yAya salAkAya ThitAya ca parAjayo hoti, taM adassanaM gamento gilti| pajjohananti pakArehi juhanakammaM / taM pana balidAnavasena karIyatIti Aha "balikamma"nti / sANabhArikaupamAvaNNanA 436. gAmapattanti gAmo eva hutvA ApajjitabbaM, suJabhAvena anAvasitabbaM / tenAha "vuTTitagAmapadeso"ti / gAmapadanti yathA purisassa pAdanikkhittaTTAnaM adhigataparicchedaM "padanti vuccati, evaM gAmavAsIhi AvasitaTThAnaM adhigatanivutthAgAraM "gAmapadanti vuttaM / tenAha "ayamevattho"ti / susannaddhoti sukhena gahetvA gamanayogyatAvasena suTu sajjito / taM pana susajjanaM suTTha bandhanavasenevAti Aha "subaddho"ti / ayAdInampi lohabhAve satipi loha -saddo sAsane tambalohe niruLahoti Aha "lohanti tambaloha"nti / saraNagamanavaNNanA 437. abhiraddhoti ArAdhitacitto, sAsanassa ArAdhitacittatA pasIdanavasenAti Aha "abhippasano"ti / pajhupaTTAnAnIti paJhesu upaTTAnAni mayA pucchitatthesu tumhAkaM vissajjanavasena jANupaTTAnAni / / 328 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10.438-439) yaJakathAvaNNanA 329 yajJakathAvaNNanA 438. saGghAtanti saM-saddo padavaDDanamattanti Aha "ghAta"nti / vipAkaphalenAti sadisaphalena / mahapphalo na hoti gavAdipANaghAtena upakkiliTThabhAvato / guNAnisaMsenAti uddayaphalena / AnubhAvajutiyAti paTipakkhavigamanajanitena sabhAvasaGghAtena tejena / na mahAjutiko hoti aparisuddhabhAvato / vipAkavipphAratAyAti vipAkaphalassa vipulatAya, pAripUriyAti attho / duhukhetteti usabhAdidosehi dUsitakhete, taM pana vappAbhAvato asAraM hotIti Aha "nissArakhette''ti / dubbhUmeti kucchitabhUmibhAge, svAssa kucchitabhAvo asAratAya vA siyA ninnatAdidosavasena vaa| tattha paThamo pakkho paThamapadena dassitoti itaraM dassento "visamabhUmibhAge"ti Aha / daNDAbhighAtAdinA chinnbhinnaani| pUtInIti gomayalepadAnAdisukhena asukkhApitattA pUtibhAvaM gatAni / tAni pana yasmA sAravantAni na honti, tasmA vuttaM "nissArAnI"ti / vAtAtapahatAnIti vAtena ca Atapena ca vinaTThabIjasAmatthiyAni / tenAha "pariyAdinnatejAnI"ti / yaM yathAjAtavIhiAdigatena taNDulena aGkuruppAdanayogyabIjasAmatthiyaM, taM taNDulasAro, tassa AdAnaM gahaNaM tathAuppajjanameva / etAni pana bIjAni na tAdisAni khaNDAdidosavantatAya / dhArAya khette anuppavesanaM nAma vassanameva, taM paTikkhepavasena dassento Aha "na sammA vasseyyA"ti / aGkuramUlapattAdIhIti cettha aGkurakandAdIhi uddhaM buddhi, mUlajaTAdIhi heTThA viruvhiM, pattapupphAdIhi samantato ca vepullanti yojnaa| ___ aparUpaghAtenAti paresaM vibAdhanena / uppannapaccayatoti nibbttitghaascchaadnaadideyydhmmto| gavAdighAtenapi hi tattha paTiggAhakAnaM ghAso saGghIyati / "aparUpaghAtitAyA"ti idaM sIlavantatAya kAraNavacanaM / guNAtirekanti guNAtirittaM, sIlAdilokuttaraguNehi visiTThanti attho| vipulAti saddhAsampadAdivasena uLArA / uttaramANavavatthuvaNNanA 439. atha kho tehi sakuNDakehi taNDulehi siddhabhattaM uttaNDulameva hotIti Aha "uttaNDulabhatta"nti / bilaGgaM vuccati AranAlaM bilaGgato nibbattanato, tadeva kaJjiyato jAtanti kaJjiyaM, taM dutiyaM etassAti bilaGgadutiyaM, taM "kaJjikadutiya"nti ca vuttaM / dhorakAnIti dhoviyAni / yasmA thUlatarAnipi "thUlAnI"ti vattabbataM arahanti, tasmA 329 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 dIghanikAye mahAvaggaTIkA "thUlAni cA "ti vRttaM / guLadasAnIti suttAnaM thUlatAya, kaJjikassa bahalatAya ca pinndditdsaani| tenAha "puJjapuJja... pe0... dasAnI" ti / anuddisatIti anu anu katheti / 440. asakkaccanti na sakkaccaM anAdarakAraM taM pana kammaphalasaddhAya abhAvena hotIti Aha "saddhAvirahita "nti / acittIkatanti cittIkArapaccupaTThApanavasena na cittIkataM / tenAha "cittIkAravirahita "ntiAdi / cittIkArarahitaM vA acittIkataM, yathA kataM paresaM vimhayAvahaM hoti, tathA akataM / cittassa uLArapaNItabhAvo pana asakkaccadAneneva bAdhito / apaviddhanti chaDDanIyadhammaM viya apaviddhaM katvA, etena tasmiM dAne gAravAkaraNaM vadati / serIsakaM nAmAti " serIsaka "nti evaM nAmakaM / tucchanti parijanaparicchedavirahato rittaM / ( 10.440 - 441 ) pAyAsidevaputtavaNNanA 441. sAnubhAvenAti tassa dAnassa AnubhAvena / sirIsarukhoti pabhassarakhandhaviTapasAkhApalAsasampanno manuJJadassano dibbo sirIsarukkho / aTThAsIti phalas kammasarikkhataM dassento vimAnadvAre nibbattitvA aTTAsi / pubbAciNNavasenAti purimajAtiyaM tattha nivAsaparicayanavasena / na kevalaM pubbAciNNavaseneva, atha kho utusukhuvasena pIti dassento " tattha kirassa utusukhaM hotI "ti Aha / soti uttaro mANavo / yadi asakkaccaM dAnaM datvA pAyAsi tattha nibbatto, pAyAsissa paricArikA sakkaccaM dAnaM datvA kathaM tattha nibbattAti Aha " pAyAsissa panA'ti / nikantivasenAti pAyAsimhi sApekkhAvasena, pubbepi vA tattha nivutthapubbatAya / disAcArika vimAnanti AkAsa hutvA disAsu vicaraNakavimAnaM, rukkhapabbatasikharAdisambandhaM / vaTTaniaTaviyanti vimAnavIthiyanti / na pAyAsirAjaJJasuttavaNNanAya lInatthappakAsanA / niTThitA ca mahAvaggaTThakathAya lInatthappakAsanA / mahAvaggaTIkA niTThitA / 330 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddAnukkamaNikA akatakalyANA-58 akathinacitte-62 akaniTThagAmI-256 akaraNIyA-110 akAcoti -211 a-kAro - 121 akAladhammassavanaM-201 akiriyadhammavacanato-59 akilesasabhAvApi-210 akuppadhammatAya-69,164 akusalacittAni-290 akusalacittaM-290 akusalamUlesu-290 akkharacintakA-66,70 akkharuppattiTThAnaM-36 akkhAtAro-131 akkhibimbanti -37 akhaNDAnIti-119 agatigamanaviratA-110 agatinti - 263 agambhIro-73 aggajJAti-265 aggatalanti-32 aggadAnaM-163 aggadhammadesanAya-164 aggadharma-164 . aggapuggalassa-172 aggappattakammavAdinoti-2 aggaphalakkhaNe-67 aggamaggajANaM-55 aggamaggavijjAti-196 agga-saddo-188 aggasAvakapaccekabuddhAnaM-2 aggasAvakA-65 aggikhandhaM-308 aggijAlA-58 aggupaTThAkoti-11, 12 aggoti - 26 agyanti-209 aggho-31 aghAvino-163 aGgusakalaggAni-146 aGganti-31,273 aGgapaccaGgachedanena-23 aGgapariccAgo-17 aGga-saddo-273 aGguttaraTThakathAyaM-10 aGgulisandhiyo-146 aGgesUti - 299 acakkhuvijJANavineyyattA-271 acittakapaTisandhi-3 acinteyyAnubhAvasampattiM - 185 acetanAyaM-140 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [a-a] acelakabhAvo- 29 aJjA-25,131,266,322 accantakhAratA-23 ajJAkArAnupassI-271 accantakhAreti-23 ajJANaTTho-76 accantaniTThA-140,254 aJAti-86, 322 accantanirodho-49 aTTiyAmIti-262 accantayogakkhemIti-254 aTThakulikA - 110 accantavUpasamakAraNanti-263 aTThaGgalubbedhAti-14 accAraddhavIriyatAya-302 aTThacattAlIsakammajassarUpapaveNI- 92 acchandikAti-57 aTThadantakehIti-170 acchariyaguNehi - 178 aTThalokadhammA-56 acchariyadhammo-257 aTThasAliniyaM-98, 320 acchariyanti-207 aTThAneti-214 acchariyabbhutadhammasamannAgato-118 aTThipakkhA - 85 acchariyabbhutadhamma-146 aTThisIsAti-37 acchariyamanusso-185 aDDayojananti-109 ajapAlanigrodhamUle - 134 aNusahagateti-78 ajAtanti-41 atantibaddhAti-161 ajAtasattuno-173 atappako-51 ajAmige-205 atasipuSphaM-145 ajjhattabahiddhAdhammesupi-278 atigambhIro-73 ajjhattabahiddhAnupassanA - 279 atipAtayissantIti-108 ajjhattavisayA-142 atisaMkiliTThAti-54 ajjhattikAyatanadhammasu-298 atItaMse-50, 203 ajjhAsayapaTibaddhanti-15 atulanti- 137 ajjhAsayAnurUpaM-72 atthacariyA-18 ajjhAsayoti - 154 atthapaTisambhidAya - 288 ajjhAsayaM-18 atthavinicchayo-192 ajjhesanA-55 atyasiddhIti-127 ajjhotthaTacittoti- 133 atthuddhAradassanaM-265 ajjhottharaNaM-133 attagatikA-131 ajjhosAnanti-87 attanomati-150 ajJadhammAnupassitAbhAvena -272 attapariccAgo-17 abadhammAnupassIti-271 attabhAvapariyApannAti - 293 aJamanissayasampayuttaasthiavigatAdipaccayAnaM -86 | attabhAvo-19, 92, 200, 312 aJamaJjapaccayaM-93 attalAbho-311 aJasabhAvAnupassI-271 attassaraNAti-131 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [a-a] saddAnukkamaNikA [3] attahitAya-60 adaNDo-237 adhigataTThAnanti-164 adhigamasaddhA-114 adhicittasikkhA-196 adhicittaM-196 adhidvitAti-133 adhipaJAsikkhA-196 adhipannassa-262 adhimuttIti-209 adhivacananti-52,124 adhivAsanavIriyassa-288 adhivAsentIti-159 adhivAsesi-168 anacchariyanti-188 anattani-194 anaddhaniyanti-309 ananussutesUti- 205 ananussutesUtiAdi-205 anantanti- 96,221 anabhisambhavanIyo-189 anariyA - 59, 293 anavasesapariyAdAnaM-296 anAkulaM-84 anAgAmimaggena-294 anAmantetvA-42 anAruLhanti-185 anAvaTajANatAya-27 anAvaraNavimokkho-168 anAvilA-221 aniccaanattaasubhAkArAnupassI-275 aniccadukkhAnattAdisabhAvesu-80 aniccanti-63, 83, 150, 194, 271, 275, 309 aniccalakkhaNaM-185 aniccAti-98,116 aniccAnupassanA-116 anicchitanti-110 aniTTha-110, 239 aniSphannoti-192 anibbattinirodhanti-46 aniyamenAti-133 aniyyAnikanti-19 anirassAdaM-309 anukampAyAti - 111 anukkamanti-47 anucariyanti-229 anucchavikattAti-158 anuTThAnaseyyaM-157 anuttaroti-211 anuddhataM-309 anudhammanti-135 anudhammA-135 anudhAriyamAneti-26 anupavisatIti-72, 326 anupassatIti-271,272 anupassanasIlo-278 anupassanA-274, 276,284 anupassanAdhammA-130 anupassanAyAti-274 anupassIti-274 anupAdisesanibbAnadhAtu-140 anupubbadIpanI-133 anupubbIkathAti-133 anuppAdo-138,233,294, 298,315, 319 anubuddhiyAti-151 anubrUhanaM-53 anubhavatIti-287 anuyantAti-178 anurAdhapure - 177 anuruddhatthero-167 anurUpadhammabhUtaM - 135 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [a-a] anulomato-76 anusAsanapurohitoti - 207 anekajAtisaMsArantiAdi - 50 anekantapaccayAbhAvato-288 anekavidhanti-193 anekasAkhanti-26 anogALhapaJAnanti-304 antakaroti-147 antantenevAti-153 antaradhAnaM-285,312 antarAmagge-189 antepurassa-177 antevAsikoti-284 antoti-260 antonimuggaposInI-56 antosamApattiyaM-143 andhakArA- 23,243 anvAvaTTanA-194 anvAsattoti-11 apagatakALakanti-62 apacayAyAti-149 apadesA-147 apanujjAti-203 apanetvAti-25,179 apanesIti-159 apabbAjitattAti-66 apabyULhoti-130 aparaneyyabuddhino-191 aparAdhAnurUpaM -109 aparicchinnadukkhAnubhavanaM-160 aparinihitA-158 aparihAniyA-111 apalibuddhattAti-36 apAyadukkhaM-308 apAyabhayapaccavekhaNA-115 apAyabhUmi-217 apAyAti-81 apAragaGgAyAti-160 apihitacitte-62 appaTipuggalo-140 appaTisaMvedanoti-97 appanAkammaTThAnaM-287 appanAjhAnuppAdananti-143 appanAti-303 appamANAti-138 apparajakkhajAtikAti--54,55 appavattIti-276,280 appassAdAti-61 appahInadvenAti -96 appicchatAyAti-149 appeti-85 appesakkhAti-212 apphoTanaM-27 abbhantareti-312 . abyaggo - 307 avyabhicArIti-27, 84 abrahmacariyavatthupaTisedho-24 abhabbAti-224 abhayattheroti-300 abhijjhAdomanassassa-276 abhijAtrANavibhavo-2 abhijJAsamApattinipphAdanaM-18 abhiNhanti-126 abhidhammadesanA-11 abhidhammanayena-210,298 abhidhammapAThato-192 abhinandanti-52,213 abhinavavipassanaM-154 abhinibbattIti-311 abhiniviTThassa-87 abhiniveso-43, 322 abhinIlanettoti-36 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ a-a ] abhinIharamAnoti - 202 abhibhAyatanaM - 142, 143 abhibhu - 142 abhibhUtacitto - 133 abhisaraNasabhAvanti - - 48 abhisaGghArakaM - 136 abhisaGkAraviJJANaM- 93 abhi- saddo- 108 abhisambuddho - 51 abhisambhosIti - 207 abhisitto - 207, 302 abhIrukAti - 31. ambakAyAti - 129 ayana - saddo- 259, 260 ayanoti - 260 ayapaTTakanti - 36 ayoghanaM - 50 ayonisomanasikAro - 293 arahatIti - 39, 130, 190, 266, 312 arahattaphalasukhaJca - 196 arahattamaggavijjA - 196 arahattasampattiyA - 15 ariyakamanussAnanti - 123 ariyadhammanti - 194 ariyapuggalo- 118 ariyamaggadhammAti - 164 ariyamaggapaTivedho - 57 ariyamaggoti- 59, 264 ariyavaMsAti - 265 ariyasaccAni - 16, 46 ariyasAvakoti - 299 ariyoti - 266,316 arUpakammaTThAnanti - 241,288 arUpakalApo - 89 arUpajIvitindriyaM - 286 arUpAvacarajjhAnaM - 106 saddAnukkamaNikA 5 arogacitteti 1- 62 alaggo - 26 alInacitte - 62 avaTThitacittaM - 221 avadhiparicchedavacanaM - 205 avabuddhoti - 51 avabhAsatIti - 73 avalokethAti - 129 avassayoti - 60 avikkhepalakkhaNo- 115 avikkhepo - 115, 301 avijahitoti - 14 - avijjAdisamudayoti - 49 avipAkajinassa - 248 avatikkamo - 250 avekkhitvAti- 222 asaGkiNAti - 265 asananti - 108 asantuTThiyAti - 149 asabalAni - 119 asamAdinnasIlo - 122 asamAhitaM - 290 asampajAno - 17 asampajjanteti - 8 asammApaTipattiyA - 305 asammApaTipanno - 305 asIlo - 122, 250 asubhe- 134, 194 asurakAyanti - 64 asekkhadhammehi- 112 asaMkiliTTha - 61 asaMvutAti- 23 asaMsaTThoti - 195 assaddhAti - 57 assAdAnupassanataNhAdiTThiyApi - 87 assAsapassAsakammikoti - 278 E [4] Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA [A-A] assAsapassAsakAyasambandhino-279 assAsapassAsakAyeti-278 assAsapassAsanimitteti - 278 aa| AkiJcAyatanalAbhino-106 Akiriyanti-89 AkulAti-109 AgamanIyasaddhA-114 AcayAyAti-149 Acariyanti-139 AcariyamuTThinA-199 AcariyavAdoti -150 AcArapaJattIti-158 AcikkhissantIti-135 AjAnitukAmoti-256 AjIvaTTamakasIlaM-198 ATAnATiyaparitta-12 ANiyoti-200 AtApIti-272 AdAnaM -88, 329 AdAsaM-127 AdikalyANaM-265 Adicittamalehi-60 AdiccabandhunaM-257 AdInavAnupassanAvasena-287 AdInavo-59, 61,103 Adhipateyyanti-155 Anantariyakammena-57 AnApAnacatutthajjhAnaM-157 AnubhAvadassanatthaM-134 AnubhAvoti-171 ApajjAti-72 Amatoti-326 AmisacakkhukA-112 AmisaM-289 Ayatanasaddo-101 AyatanAnIti-63,101 AyatapaNhIti-33 AyantIti-270 AyuppamANanti - 133 AyusaGghAro-132, 141 AyUti-8,286 AyUhanti-79 ArakaNTakanti-183 ArakkhadevatA-159 AraggenAti-33 Araddhanti-114 Araddhavipassakato-299 AraddhavIriyo-193 ArammaNanti-51, 60, 241, 244, 298 ArammaNapaTilAbhoti-24 ArammaNabhedena-267 ArAdhitasAsaneti-169 Alayanti-52 AlayaratAti-52 AlApo-141 AluLetIti-261 AlokadassanabhAvato-28 Avajjanakkamo-21 AvajjanapaTibaddhattA-169 AvaTTanaM-159 AvaTTantIti-159 AvaraNatoti-110 AvaraNenAti-214 AvaritAti-210 AvArentoti-159 AviJchanarajjuyanti - 173 AveNikadhammabhAvato - 266 Asaneti - 62 AsanaM --- 201, 202 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [i-u] saddAnukkamaNikA Asavakkhayo-62, 253 AsaLhipuNNamAyaM-22 AhaccAti-146, 201 AhArakiccaM-91 AhArahitikAti-56 AhAranirodhAti-48 AhArasamudayAti-48,283,299 AhAroti-151, 292 ALAroti-152 aMsakUTakhandhakUTAnaM-35 idhalokatthanti -63 idhAdhippetataNhA-87 indakhIlanti-217 indasAlaguhAti-228 indasAlarukkhavatI-228 indriyakiccaM-91 indriyasaMvarapucchA-254,255 iriyA- 280 iriyApathoti-285 issarAti-226 issariyamattAyAti-123 issAmacchariyaM-254 ijjhanaTenAti-191 ijjhanassAti-138 iTThoti-61 iTuM-239, 292, 298,316 itaravedanAnaM-288 itthigabbho-22 isthiratanaM-179 ityisabhAvena-25 itthIti-279 idappaccayoti-82 idaMsaccAbhinivesakAyaganthavasena-80 iddhAnubhAvenAti-139 iddhAbhisaGkhAro-139 iddhipahonakatAyAti-191 iddhipAdavibhaGgapAThe-192 iddhipAdAti-191 iddhipAdo-191, 192 iddhibalaM-138 iddhimantoti-222 iddhivikubbanatAyAti-191 iddhividhanti-193 iddhivisavitAyAti-191 iddhIti-191 ukkaNThitAti-19 ukkhipApentAti-112 uggaNhanaM-75,292 uggahanimittaM-292 uggahoti-293 ugghaTitaJjUti-56, 57 ugghATeti-281 uccAvacanti-255 ucchindissAmIti-108 ucchedavAdI - 96 ujubhAvaM-111 ujumaggoti-211 uTThapetvAti-149 uThehIti-58 uNhavalAhakA-8,224 uNhIsamatthaketi-182 utucittAni - 48 utusamuTThAnAni - 92 utusampannoti-27 uttaNDulanti-9 uttamapurisAti-226 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIghanikAye mahAvaggaTIkA [u-u] uttamamaggo-211 uttamamaGgalAni-123 uttamasIlanti-67 uttarakuru-259 uttarasIhapaJjarasadiseti-177 uttarimanussadhammAnaM-- 210 uttarisATakanti-74 uttaroti-10 uttAniM-135 utrastanti-263 udakakkhandhA-26 udakatumbakanti-183 udakayantAnIti-39 udakavaTTiyoti-26 udakenAti-26 udaggacitteti-62 udenacetiyanti-133 udenayakkhassa-133 uddhaccakukkuccappahAnakArI- 294 uddhaccakukkucca-294 uddhaccasahagataJcAti-290 uddhamAtattAti - 286 uddhaMsoto-256 upakkiliTTho-59 upagatasIlA-120 upacArajjhAnapakkhikA-143 upacArajjhAnasukhassa-194 upacArajjhAnAnIti-196 upaTThAnalakkhaNoti-115 upaDDakappoti-102 upatthambhananti-113 upaddaveti-265 upadhi-52 upanisA-197 upanissayakoTiyAti-86 upanissayoti-198 upapattIti-263 upapattIsUti-187 upayogavacananti-53,168, 207 uparuddhaadhicitto-263 upavhayantAti-223 upasantapatiso-188 upasantoti-74 upasamalakkhaNo-115 upAdAnakkhandhA-56,276,295 upAyatoti-194 upAyamanasikAralakkhaNo-194 upAyamanasikAroti-194 upAyoti - 189, 196 upekkhAvedanAyapi-288 upekkhAvedanaM-275 upekkhAsambojjhaGgassa-308,309 uposathikassa-176 uppajjanakapakatikAyAnupassI - 279 uppajjanakasukhaM-195 uppajjanakasomanassaM-195 uppajjamAnataNhA-87 uppannacittA-215 uppalAni-56 uppAdaTThiti-79,80 uppAdoti-84, 315 uppILanAya-229 ubhatobhAgavimuccanato- 107 ubhatobhAgavimuttoti-106 ubhayabhAgavimutto-106 ubhayavimuttirahitanti-290 umApupphanti-145 uyyAnaM -- 40,155 ullaJcitvAti-216 ullokapadumAnIti-158 usUyatoti -298 usmAti - 286 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [e-ka] saddAnukkamaNikA ussakkitvAti - 280 ussaGkhA-33 ussannadosanti-300 ussannussannattAti-205 ussAdentoti-73 ussAhanti- 158 ussitabhAvoti-282 ussukkaM-83, 119, 124, 209, 228 ulumpaM-124 ogacchamAnanti-178 oghena-131 ojanti--255 ottharituM-217 ottappamAnoti-199 ottappI-114 odAtacittA-221 odhApayamAnanti- 177 opapAtikA-20 obhAsaTenAti-46 oranti-118 orambhAgiyAni-126 oruddhamAnasoti-263 olIyamAnakoti-112 osakkApetunti-169 osadhAnIti- 298,319 osannavIriyAti-129 osAnalakkhaNaM-117 osIdamatteti -216 osIdamAneti-109 ossajji - 140 oLArikanimittaM-145 oLArikanti-78 oLArikAti-195 ekantavAdA-253 ekabhAvoti-190 ekamaggoti-259 ekayAgupAnamattampIti-23 ekasaJchannAti-9 ekasamosaraNAti-88 ekAbaddhAnIti-146 ekAyanoti-259 ekAhamataM-286 ekIbhUtoti-209 ekuppAdo-76 ekaMsabyAkaraNIyo-150 entIti-113 esanataNhAti-87 esikatthambho-175 esitataNhAti-87 okappanasaddhA-114 okappanaM-114 okappentoti-303 okAsAdhigamo- 195 okirantIti- 158 kaJjiyaM-329 kaNhasukkadhammAnaM-291 kaNhAti-295 kaNho- 134 katakAlanti-41 katapuo-161 katayogassAti-74 katavihAroti-133 kattabbakammanti-161 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] kathetukamyatApucchA - 84, 202, 220, 269 kadariyAti - 204 kanibhAtAti - 10, 74 kantatIti - 201 kammakAraNikasattesUti - 325 kammakkhamacitteti - 62 kammajatejo - 286 kammarUpaM - 92, 249 kammajavAtA 17 kammaTThAnanti - 164 kammadhArayasamAso - 82 kammaniyacitte - 62 kampaniyAmo - 22 kammanirodhoti - 48 kammaphalasaddhAya - 180, 330 kammabhavo - 56, 86 kammamayanti - 38 kammaratA - 113 kammavipAkajanti - 38 kammavipAkajiddhiyA - 139 kammasAdhanoti - 137 kammassakatAJANe- - 2 kammassakatApaccavekkhaNaM - 309 kammassakA - 293 kammAvaraNenAti - 57 kammAsapAdoti - 71 karaNanti - 88, 327 karaNiddhibhAvaM - 191 karuNAjhAnamaggoti- 211 karuNAjhAnasaGghAto - 211 karuNAbrahmavihArabhAvanaM - 208 karuNUpAyako sallapariggahAdinA - 2 karerimaNDapoti - 1 kalApo - 163 kalyANamittatA - 293 kalyANIti - 231 dIghanikAye mahAvaggaTIkA kallaciteti - 62 kasiNajjhAnAni - 183 kasiNanimittaM - 142, 145 kassapasuttena - 170 kAkassarApi - 36 kAtabbakampanti - 113 kAtabbayuddhakathaM - 111 kAmaguNUpasaMhitaM - 24 kAmacchandanIvaraNanti - 292 kAmataNhA - 88 kAmadevaloke - 54 kAmadhAtu - 126 kAmabhavo - 86, 127 kAmarAgapaTighasaMyojanAni - 78 kAmarAgapaTidhAnusayA - 78 kAmarAguppatti - 298 kAmarAgo - 160, 234, 297 kAmAvacarakusala cittaM - 290 kAmAvacaravipAkavedanAnaM - 89 kAmAvacaravedanA - 89 kAmUpasaMhitA - 61 kAmoghabyApAdakAyagandhayojanAyaM - 268 kAmoghabhavoghAdibhedaM - 50 kAyakammaM - 116, 117, 120 kAyakalaho - 88 kAyakilamatho - 52 - 161 kAyagatAsati - kAyagatAsatiamatapaTilAbho - 29 kAyacittapariLAhAnaM - 115 kAyadukkha - 129 kAyanti - 284 10 kAyabalaM - 146 kAya bhAvanAti - 273 kAyaviJJattiM - 281 kAyavinamanAti - 293 kAyavipattiyAti - 180 [ ka ka] Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kha-kha] saddAnukkamaNikA [11] kAyavedanAcittavimuttassa-265 kAyavedanAnaM-268 kAyasakkhiM-170 kAyasampattimUlakassAti-273 kAyAti-256 kAyAnupassanAkammaTThAnaM-280 kAyAnupassanAjANaM-279 kAyAnupassanAti-284 kAyAnupassanAdipaTipattiyA-269 kAyAnupassI-270, 273, 274, 275, 283 kAyikacetasikasukhasamaGgI - 205 kAyikapayogo-280 kAyikaM-61, 287, 288, 313 kAyUpapannassAti-74 kAyoti-270,271, 279 kAruJasabhAvasaNThitA-140 kAlakaJcikAsuranikAyaM-64 kAladevilassAti-24 kAlanti - 109 kAlArocanasaI -261 kALakadhammasamannAgato-226 kALakassa - 226 kiccato-300, 302, 315 kiJcananti-262 kittisaddo-122,286 kiriyadhamma-59 kiriyAti-312 kilamathoti-24 kiliTThabhAvo-62 kilesakkhayaM-108 kilesandhakArassa-46 kilesaparinibbAnena-147 kilesarAgAti-52 kilesavikkhambhanaM-63 kilesavippamuttaM-59 kILAti-61 kucchivedikA-202 kujjhanaM-210 kuJcikamuddikanti-173 kuNAlasakuNarAjassa-215 kuNThA -3 kumbha-200 kurudhammajAtakena-71 kururaTThanti-71 kururaDhe-259 kuruvattadhammoti -71 kulaparamparAgataM-207 kulaparivattanti-163 kulavaMso-13 kulasaGgahatthAyAti-72 kulAgaNThikanti-81 kulAnIti-122 kullaM - 124 kusalakiriyAya-212 kusalacetanAya-160 kusaladhammapaTipattiyA-293 kusaladhamme-30 kusalanti-156,196 kusalAkusalakiriyavedanA-86 kusinArAyaM-155 kusItapuggalaparivajjanA-115, 305 kusItopi-305 kevalakappanti-200 kevalaparipuNNaM-265 koTThaggaM-163 koTThAsehIti-88,244 koNDao-30 kosajjAyAti -149 khacitvAti-171 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [ga - ga] khaNikamaraNanti-312 khaNikasamApattIti-130 khaNDanti-119 khaNDicvaM-19, 311 khanti-20,66 khandhajAtIti-84 khandhapaJcakanti-100 khandhapaTipATiyAti-3 khandhapariccAgassa - 154 khandhavinimutto-2 khandhAti-91 khamatevAti-175 khayadhammA-98,289 khayadhammAtiAdi-98 khayanto-260 khayasabhAvAti-98 khayoti-78 khalaggaM-163 khalabhaNDaggaM-163 khANukoti-123 khArakajAtoti-201 khArI-200 khipitakarogo-172 khipitakaM-172 khINAsavo-106 khIyanaM-210, 237 khettabhAvasampattiyA- 161 gaNThibaddhaM-80 gaNThIti-80 gaNDo-255 gaNhanti-3,117, 254,311 gatAseti-217 gatinti-212 gatiyo-30,190, 198 gatIti-15,50, 60 gandhakuTiM-12 gandhadAmAni- 171 gandhantareti-65 gandhapUjaM-159 gandhabbakAyikAnaM --200 gandhabbarAjAti-200 gandhabbAti-85 gandhArakoti-265 gandho-61,139,296 gabbhakAleti-163 . gabbhaseyyakapaTisandhi-91 gamanacittasamuTThitaM-281 gamanavIthinti-304 gamanasiddhidassanato-281 gambhIraJANacariyA-304 gambhIraJANacariyaM-304 gambhIrapaJaAyAti-304 garubhAvapubbakanti-130 garubhAvaM- 110 gavacchijAlaM-171 gahitadhammakkhandhapakkhiyo-11 gALahaM-234 gijhaM-108 guNAtirekanti-329 guhArUpena- 228 guLakajAtanti-80 goghAtakoti-284 gocarabhAvo-47 M gaggaranAlinti-279 gaggarassarAti-142 gaggarAyamAnAti-152 gaGgAyanti-109 gaNThiTThAnabhUtaM-300 gaNThibaddhAti-80 12 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [gha-ca] saddAnukkamaNikA [13] gotamakacetiyanti-133 gotamoti-30 goti-207 gotrabhujANaM-158 gotrabhutoti-158 gopAnasivaGkanti-40 govindiyAbhisekenAti-207 govindo-207 ghaTakA-176 ghanavinibbhoganti -285 gharavatthUnIti- 123 ghAnaM-296,314 catukkhandhanirodhena - 99 catutthajjhAnanti-157 catutthajjhAnikaphalasamApattisukhanti-195 catutthamaggaM-106 catutthavijJANaTThitiM-103 catutthasattAvAsaMyeva- 103 catudhAtuvavatthAnanti -241284 catupaTisambhidAdhigamassa - 28 catupArisuddhisIlanti-120 catubbidhasatipaTThAnato- 277 catubrahmavihArapaTilAbhassa-28 catubhUmakakusalassAti-67 catumaggasaMsiddhiyA-164 catumahApathe-284 caturaGgavIriyaM-42 caturantA-30 caturiddhipAdapaTilAbhassa-26, 28 catusaccakammaTThAnaM-259, 316 catusampajaJapabbavaNNanA- 283 catusampajajJavasenAti-283 catusampajanaM-283 candanagandhaM-26 cammapakkhA-85 cammenAti-33 caraNasIlAti - 135 caranti-217,254 calanaTenAti-255 caliMsUti-216 cavanato-168 cavanadhammAya-92 cAtumahArAjikAti-8 cAturantAyAti-178 cAmarivAlaM-32 cArikAyaM-16 cArittanti-166 cAletvAti-175 cakkanti- 152 cakkabandho-131 cakkaratanaM-70,176,177,178 cakkavattiguNApi-176 cakkavattisampatti-60,185 cakkhu-45,150,296,297 cakkhudhammoti-46 cakkhunti-314 cakkhupathasminti-189 cakkhuviANavIthiyA-296 cakkhuviANuppattihetu-297 cakkhuvijJANaM-23,25,76,83 cakkhusamphassAdivasena - 91 cakkhUti-45, 46 caGgavAreti- 156 caJcalabhAvo-4 catuapAyavinimuttAti-102 catuiriyApathoti-285 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [cha-ja] chandAdhipati-191 chandiddhipAdo-192 challiM-149 chijjitvAti-23 chijjiMsUti-27 chinnapAtaM-159 chinnavaTumakA-5 chinnasATako-119 chinnassarAti - 142 citAti- 133 cittakallatA-218 cittakiriyaM-281 cittakilamathoti-313 cittacalanA-160 cittajarUpena-93 cittadhammAnupassI-275 cittanti-304, 312 cittavipallAsoti-134 cittavisuddhi-261,264 cittasampayuttanti-313 cittAnupassI-275 cittIkatanti-30 cittutrAsoti-209 cittuppAdo-87 cittekaggatA- 120 cutigantabbanti-15 cuticittaM-21, 92 cutipaTisandhiyo-3 cutipaTisandhIhIti- 45 cutiparicchindanANena - 17 cutIti - 168 cullakaddhAnanti-168 cULakammAsadammaM-71 cULarAhulovAde - 62 cetanAyogato- 97 cetasikasukhabhAvo-161 cetasikaM-313 cetiyacArikA -160 cetovimuttIti-293 jAti-87 janakabhAvatoti-86 janapadatthAvariyappatto-30 janapadinoti-70 janavasabhoti-188 janetIti-281,316, 319 jambudIpe-20, 23, 179, 216 jarAmaraNakAraNanti-43 jalajapuSphAni-65 jallanti-34 jAtakadesanA-184 jAtakhuddakamakuLo-201 jAtikkhettaM-137 jAtidhammAnanti-313 jAtinirodhAti-85 jAtiyAti-146 jAtisampatti-193 jAtisambhedaparihAranimittaM -214 jigIsAno-230 jinakALasuttanti-158 jiniMsUti - 255 jivhA-36,296 jIraNatA -311 jIvikAdukkhaM -309 chattavedikA-201 chandarAgappahAnanti-103 chandasamAdhIti- 191 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jha-ta ] jIvitapariyAdAnAti - 286 jIvitindriyupacchedameva - 312 jIvhAdippahAramattasamuTThito - 190 jutimantoti - 222 jeTThakamahAbrahmAti - 54 je bhAvato - 270 jeTThikaTThAneti - 66 jetavanamahAvihAro - 14 jetavanasadiseti - 169 jotipAlanti - 207 jha jhAnakkhaNe - 143 jhAnaGgAni - 241, 278 jhAnabhUtaM - 195 jhAnavipassanAmaggaphalanibbAnapaTisaMyuttaM - 59 jhAnavimokkhapaccavekkhaNAti - 116 jhAnasamApatti - 216 jhAnasAlanti - 209 jhAnasukhassa - 194 jhAnAbhiJAlAbhI - 97 jhAnAbhiJJAsamApattiyo - 185 jhAnuppattIti - 303 Ja ANakiccassa - 55 JANagatipuJJAnaM - 187 JANacakkhunA- 127, 208, 222, 285 jANatejenAti - 139 ANadassanato - 63 trANanti - 2,318 JANaparipUrI - 155 JaNabalaM - 166 JANasampadA - 155 saddAnukkaNikA JANasahitaM - 127 ANAlokaM - 111 ANUpapattiM - 127 JAtakaraNaTTenAti - 45 AtatthacariyA - 18 JatAyanti - 212 JAtimanussA - 124 JAyassAti - 264 Ayo - 165, 264 yyadhammaM - 258 Jeyyanti - 95 Tha ThapanIyoti - 150 ThAna - saddaM - 52 Thitattanti - 221 ThitamaNikAlekhA - 32 ThitibhaGgakkhaNesupi - 92 ThitivipariNAmaJANasukhatAya - 276 15 ta takkaro - 120 taNhAejAya - 217 taNhAti - 31, 52, 87, 88 taNhAnirodhA - 48 taNhApaccayA - 76 taNhAmUlakadhamme- - 87 taNhAvAnassa - 66 taNhAsamudayA - 283 taNhAsaMkilesavisodhanaM - 261 tatiyacatutthaabhibhAyatanesu - 144 tatiyavimokkho - 144 tathAgato - 79, 100, 145, 157, 266 tathAgatoti - 16 [15] Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] tadaGgavikkhambhanavimuttIhi - 290 tadaGgavimuttiyA - 290 tadubhayanti - 303 tadubhayapaTivedhAbhAvaM - 80 tadubhayavimutti - 290 taddhitavuttiyA - 314 tanukatanukA - 126 tanukAnIti - 39 tanuvipAkaM - 137 tantaM - 80 tapasAti - 263 tapo - 66 tambapaNidIpaM - 151,263 taruNavipassanA - 46 taruNavipassanAsamaGgIpi - 304 talunAti - 33 tANanti - 59 tApasaparibbAjakA - 2 tAlavaNTe - 99 tAvatiMsakAyikAti - 225 tAvatiMsadevalokasmiM - 256 tALacchiggalenAti - 108 tALAvacaranti - 168 tikkhapaJJatA - 62 tikkhapaJJasamathayAniko - 268 tikkhindriyamudindriyAdayoti - 55 tikhiNaM - 22 tiNNanti - 221 tiNNavicikiccho - 205 titikkhA - 66 titthiyasAvakA - 303 titthiyAnaM - 4 tipiTakaM - 135 tiporisaGgA - 175 timirapiGgaleneva - 74 tiracchAnakathikAnaM - 305 dIghanikAye mahAvaggaTIkA tiracchAnayAninti - 63 tiracchAnalokaM - 63 tilakkhaNaM - 278 tividhaokAsAdhigamavaNNanA - 194,195 tissadattatthero - 299 tissamahAbrahmAputhujjano - 225 tIraNapariJA - 80 tIraNapahAnapariJJAsaGgaho - 80 tIrentoti - 138 tumbasIsAti- 37 tulanti - 137 tuvaTTakasutaM - 219 tejenAti - 139 tepiTaka - 135, 136 tebhUmakakammaM - 56 bhUmakakusaladhamme - 67 tebhUmakavipAkavedanAnaM - 89 terovassikAnevAti - 286 tha thaddhamacchariyaM - 210 dhanudaranti - 231 thinamiddhavinodanaM - 306 thinamiddhAnupatitaM - 290 thinamiddhaM 6-12 thirabhAvappattAti - 112 thUhIti - 35 therabhAvasAdhakehi - 112 16 da daNDaukkAyAti - 102 daNDagatikaM - 40 daNDanti -- 109 daNDapaTisaraNanti - 40 [tha-da] Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [da-da] daNDaparAyanaM - 40 daNDamaNikAti - 153 daNDAdAnaM - 88 daNDAvacaro - 255 daNDoti - 229 danto - 270 damo - 183 dasapuJjakiriyavatyuvasenAti - 55 dasabalaM - 169, 225 dasikatantaM - 170 dassanakiccaM - 301 dassanIyatAsiddhi - 180 dassanIyAti - 69, 180 dahIkammaM - 211 daLhaM - 14, 30, 302 dAnaggaM - 182 dAnacittena - 35 dAnapAramIyeva - 17 dAnamukhanti - 65 dAnasIlaM - 59 diTThadhammikA - 154 diTThi - 49, 198, 324 diTTigatikA - 97 diTThigatikesUti - 98 diTThagatiko - 82, 96,98, 99 diTThimAnAdikilesavigamanena - 62 diTTivAda - 96, 254 diTThivicikicchAdipApadhammAnaM - 135 dibbagandhajAlacuNNAnIti - 158 dibbacakkhutrANAbhinIhAravasena - 221 dibbacakkhunA - 221, 228 dibbacakyuM - 38, 181 dibbanti - 61, 85, 176, 206 dibbabhAvo - 70 dibbarUpatAsampattipIti - 180 dibbasampatti anubhavanaM - 19 saddAnukkamaNikA dibbasampattiM - 61 dibbAnubhAvatAti - 223 - 23 devAnubhAvanti - devotiAdi - 137 17 dibbaM - 176, 255 dIghapiGgaloti - 152 dIghehIti - 35 dIpakoti - 272 dIpaGkarabuddhuppAde - 5 dIpaGkaraM - 12 dIpoti - 131 dukUlacumbaketi - 30 dukUladupaTTe - 171 dukkathitanti - 197 dukkha adukkhamasukhavedanAsabhAvo - 98 dukkhanirodhoti - 310 dukkhitA - 324 duggandhoti - 325 dutiyatatiyacittavAre - 21 dutiyatiyesUti - 10 dutiyavimokkho - 144 pati- 57 dubbharatAyAti - 149 dullabhadassanatA - 31 dentIti - 110 devaghaTAti - 217 devacArikakolAhalanti - 16 devabhAvAyAti - 84 devarAjAnoti - 223 devaloke - 16, 19, 70, 127, 163, 229, 233 desanAJANAnubhAvena - 139 desanAtrANaM - 72 desessantIti - - 135, 136 dvattiMsakammakAraNAni - 64 dvAdasapuJJakiriyavasenAti - 55 dvAdasAkusalacittuppAdasaGgahitassa - - 67 [17] Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [dha-na] dveLahakanti-167 dhammakAyo-154 dhammakkhAnaM - 18 dhammacaraNabhAvoti-41 dhammaTThitijANaM-79 dhammatAti-22,29,176,190 dhammadhAtUti -16 dhammaniyAmenAti-127 dhammaniyAmo-22,29 dhammapadanti- 102 dhammarAjAti-30 dhammavicayasambojjhaGgo-300 dhammavicayo-300 dhammavinItAti-199 dhammasabhAvo-141 dhammasaMyuttAti -2 dhammI -2 dhAraNaM-37,75,265 dhIroti-152,204 dhurapattAnIti-74 dhuravAteti-152 dhuvanti-298 dhUmakAlikaM-112 dhovanasilA-62 navavidhalokuttaradhammassa-158 navavedanuppAdanavasena- 152 nAgaggAhoti-123 nAgarAjAti-201 nAgasadahavAsikAti-223 nAgasenatthero-167 nAgApalokitanti-146 nAtikiyA-187 nAnattakAyaekattasaJinoti-102 nAnattakAyA-102 nAnattasaJino-102 nAnAkasiNalAbhI-96 nAnAcittakkhaNikaparihAro-276 nAnAcittakkhaNeti -276 nAnAbhAvo-146 nAbhiparicchinnAti -32 nAbhimukhaparikkhepapaTToti-32 nAmanvayenAti-225 nAmarUpanti- 45,91, 95, 269 nAmarUpaparicchedoti-75 nAmarUpasamudayAti-48, 299 nikkaddamAti-152 nikkhamantesUti-6 nikkhepoti-312 niggumbeti-84 nigrodhaparimaNDaloti -35 nigrodho-35 niccaloti-33 niccasaJjanti-272 niccAti-272 nijjaTeti-84 niTTaGgatAti-187 nitthunantoti-287 niddosAti-120 nidhikumbhoti-15 nipphattinti-4 nakkhattanissitAti-224 naccantAti-175 nandatthero-74 nandIti-32 nandIrAgasahagatAti-314 namuci-134 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pa-pa] saddAnukkamaNikA . nibaddhavattanti-183 nihInapaJo-219 nibaddhupaTTAkabhAvanti-11 nIlamaNi-128 nibaddhaM - 201 nIvaraNappahAnaM - 273 nibbattilakkhaNanti - 48 nIvaraNAnIti-273 nibbAnagamanaTenAti--261 nekkhamma-61, 245 nibbAnagAminanti -260 netAni-217 nibbAnaM-41, 46, 52, 66, 100, 103, 116, / nemiparikkhepassAti-177 155, 161,168, 198, 203, 254, 261, nemimaNikAti-32 264, 267, 269, 315, 316 nimittakusalatA-116, 307 nimittanti-292,307 nimittabhUtAnIti-32 pakaticakkassa-32, 177 nimittAni-89 pakatiyAti-24,234, 259 niyyAtentoti-69,322 pakAsanayogyatAlakkhaNaM-77 niyyAnamukhanti -280 pakAsitanti-136, 149 niyyAnikAti-164 pakkuthatIti-74 nirayanti -63 paggayahAti - 117 niruttIti-95 paggahakiccaM-301 nirodhadassanaM-46 paggahalakkhaNo-115 nirodhadhammanti-6275 paGguLA-3 nirodhadhammA-98 pacalAyantAnanti-263 nirodhasaccaM-51,321 paccakkhAbhAvatoti-117 nirodhasaJAti--116 paccati-9, 238 nirodhasamApattiM-196 paccanIkadhammappahAnaM-299 nirodhoti-46,116 paccayatoti-44 nirodhaM-62,317 paccayadhammanimittaM - 80 nilInA-221 paccayabhAvoti-86 nivutabrahmaloko-210 paccayasaJjAnanamattanti-46 nisIdanasAlA-2 paccayasannissitasIlavasena-68 nisento-22 paccayAkAramULho- 99 nissakkavacananti-43,195 paccayuppanuppAdasaGkhAto-76 nissandaphalaM-32 paccavekSaNAti-304 nissayAparisuddhiyA-300 paccavekkhatIti-285 nissayiddhipAdadassanaM-192 paccAgamanacArikanti-132 nissasantIti-19 paccekabuddho-220 nissIloti-122 paccekabodhijANaM-205 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [pa-pa] pacchAnipAtinI-180 pajAnanaTenAti-45 pajAnAtIti-297,310 paJcakAmaguNiko-88 paJcakuNDalikoti-200 paJcakkhandhAti-63,138 paJcabuddhappAdapaTimaNDitattA-5 paJcamamahAvipAkacittena-21 paJcamahAvilokanANehi-17 paJcarAjakakudhabhaNDasamAyogo-27 paJcavIsatimahAbhayAni-64 paJcasikhoti - 190 paJcasIlAnIti-128 paJjarasminti-263 paJattIti-89, 95 paAcakkhu-54 paJAti-100 paApayogasampattiyA-309 paApessantIti-135 pabalassa-104 paJaAbhAvanA-262 paJjAvisayeti-10 paJhoti-150,254,255 paTikkUlattAti- 286 paTigatanti-41 paTighanimittaM-292 paTighasamphassoti- 90 paTighAtoti-133 paTigho-90 paTiccasamuppannA- 289 paTiccasamuppAda-saddo-45 paTiccasamuppAdoti-63, 82 paTijAnAti- 97 paTinissaTTAti-52 paTipakkhoti-66 paTipattipaTivedhasaddhammAnaM-114 paTipadAvisuddhijANaM-49 paTibaddha aGgulantaroti-33 paTibhAneyyaketi-169 paTiyogI-290 paTilomoti-76 paTivijjhamAnoti-10 paTivijjhitvAti-33 paTividdhoti-51 paTivedhaJANAnubhAvena-139 paTivedhasabhAvato-73 paTivedhoti-78,316,317 paTisaGkhAnalakkhaNo-115 paTisaGkhAnaM -115, 293 paTisanthAradhammanti-162 paTisandhikkhaNe-76,311 paTisandhicittaM-21,22,92 paTisandhinAmarUpaM-93 paTisandhiviJaANaM-7,94 paTisambhidAmagge -79, 105 paTisammajjitvAti-72 paTisaraNeti-30 paTisallInassAti-43 paTTanagAmanti-109 paTTapitavipassane -164 paTThAnanti - 266,267 paThamajjhAnaphassena-104 paThamajjhAnasukhanti-195 paThamajjhAnaM-196, 233 paThamapadagaNThikAti-14 paThamabodhiyaM-11 paThamabhavaGgato-93 paNihitanti-285 paNihitoti-282 paNItanti-66 paNIto-51 paNDitavedanIyo-51 20 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pa-pa] saddAnukkamaNikA [21] paNDitoti- 95 paNhIti-32 patiTTA-59 patidvAnadvainAti-133, 191 patihitaguNoti-111 pattakanti - 229 pathatoti-194 pathamanasikAroti-194 pathavIundriyajAtakaM-214 pathavIkampo-136,138,139 pathavIkAyanti-271 pathavIti-303 padumarAgAdimaNimayA-200 paduminiyanti-215 padussanaTenAti-255 padesavisayANadassanaM-55 / padhAnAnuyogo-47 padhAnaM-14, 15,266,283, 302,319 panALi-177 panujja-221 pannapalAsoti-201 papaJcasaJAti - 254 papaJcA-240,254 papaJcaM-16 pabbhArasIsAti-37 pabhassaraM-62,153 pabhedadassanaM-128 pabhedapaccavekkhaNAti-304 pamuJcantUti-58 pamudA - 195 payuttanti-282 parajjhAsayenAti-220 paranisedhanatthanti-88 paramatthadIpaniyaM-57 paramatthadhammAnaM-205 paramasugandhagandhakuTi -26 paramaM-46, 57, 66, 120 paralokanti-55,122 paravAdI-96 paravisaMvAdanaM-210 paravediyA-209 parikkhINAti-104 paricAraketi-187 pariccAgasIlo-59 paricchindanaM-7 paricchedo-2,7 parijAnAti-244,310 parijeyyanti-83 pariNAyakaratanaM-70 paritassanajIvitanti-65 parittabhAvaM-96 parittAnIti-143 parittaM-96, 168,290, 307, 308 paridevo-261 parinibbutoti - 154, 155, 263 paripucchakatAti-300 paripucchanaM-75 paripuNNajaGghoti-34 paripuNNanti-35 paripuNNasaGkappoti-50 paripUranti-176 paribhogabhAjananti-183 parimaNDalanigrodho-35 parimaNDaloti-35 pariyattidhamma-135 pariyattisaddhamme-114 pariyantakArIti-113 pariyAyo-84,144 pariyuTTitacittoti-133 pariyuTTitacetaso-145 pariyesanA-87, 250, 251 pariyogALhadhammAti-63 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [22] pariyositakammanti - 131 palAsenAti - 327 palibundhanti - 79 palibodho - 79 palujjatIti - paletIti - 106 - 56 pavattAti - 154, 278, 299 pavattitAti- 2,230 pavattimaggoti- 280, 285 pavananti - 217 pavALanti - 265 pavicayalakkhaNo- 115 paviTThAnIti - 158 pavivekAyAti - 149 pavuTTajAti - 225 paveNIkathanti - 112 paveNIti - 13 pasannacitte - 62 pasarahAkArassAti - 110 pasAdacakkhu - 38, 297 pasAdasaddhA - 114 pasAdAvahattAti - 180 pasAditacittattA - 119 pasAdoti - passaddhisamAdhiupekkhAhIti - 303 - 253, 297 passaddhisambojjhaGgabhAvanAya - 309 passaddhisambojjhaGgo - 306 passaM - 32 pahAtabbadhammesu - 291 pahAtabbAti - 211 pahAnadassanaM - 273 pahInataNho- - 220 pahUtajivha - 36 pahUtapaJJanti - 221 pahontIti - 265 pAcittiyaM - 112 dIghanikAye mahAvaggaTIkA 22 pAtabbayAgUti - 169 pAtimokkhanti - 67, 68 pAtimokkhasaMvarasIlaM - 68 pApakammabalena - 23 pApadhammA - 32 pApapuggalehi - 113 pApamittA - 113 pApasampavaDA 113 pApamA - 134 pApoti - 169 pAmokkhadevAti - 225 pAraGgatanti - 221 pAramIpUraNakAletiAdi - 53 pArAjiko - 280 pAvAyAti - 169 pAsANapabbato - 128 piGgalacakkhuko - 152 piJchavaTTIti - 74 piTThipAdeti - 33 piNDApacAyanaM - 305 pitAti- 262 pipphalikanti - 183 piyAti - 71, 166, 239 piyehi - 145 pisAcenApi - 161 pItamallatthero - 263 pItisambojjhaGgo - 306 pItisukhanti - 195 pItisomanassanti - 1950 pILanaTTenAti - 255 puggaloti - 143, 279 puJJakammaM - 19, 180, 228, 235 puJJakiriyavatthUhi - - 59 puJJatejenAti -- 139 puJJabalaM - 181 puJJabhAgo - 199 [ pa pa ] Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pha-ba] saddAnukkamaNikA [23] pharaNalakkhaNo-115 pharusoti-129 phalavimutti- 199 phalasamApattidhamma-136 phalasIsAti-37 phassasamudayAti-48, 299 phassoti-83, 84, 91, 98 puasiriyAti-206 puJAnubhAvenAti-179 puTavedikA - 201 putoLi-284 puttena - 24 puthukakAleti-163 puthujjanaarahantabhAvasiddhaM-154 puthubhUtaM - 136 puthulehIti-35 puthuvacananti-70 pupphAnIti-65 pubbacariyAti-18 pubbanimittAnIti-19 pubbabhAgavipassanA-46 pubbayogo-18 pubbenivAsAnussaraNaM-4 puratthAbhimukhoti-24 purimataNhAti-280 purohitoti-207 pUjA-124 pUtikAti-210 pUtigandho-139 pettivisayanti-63 pemanIyassaroti-38 pesakArakajiyasuttanti-81 pesitacittAti-161 pokkharaM -- 229 poGkhAnupoGanti-108 pothujjanikA-59 ponobmavikAti-314 porANAti-265 posentassAti-285 paMsvAgArakILaM-184 balavAghAtajAtoti-109 balAnurUpenAti-173 balinti-109,128 bahalabahalAti-126 bahujanakantatAyAti-28 bahujanasukhAya-147 bahujanahitAya-147, 202, 203 bahudukkhAti-61 bahupAyAsAti-61 bahussuto-114 bArANasisambhavanti-145 bAhabandho-131 bAhujaJcha-136 bindubinduvasenAti-19 bindUti-190 bimbisArasamAgamo - 141 bIjaggaM-163 bIbhacchetIti-175 bIlasoti-285 bujjhatIti-17,46, 207 bujjhanakasattassAti-299 buddhakiccassa - 146 buddhaguNavibhavasirinti-10 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [24] dIghanikAye mahAvaggaTIkA buddhaguNA-16 buddhacakkhUti-55 buddhacariyA-18 buddhabhAvaM-21 buddhamuni - 221 buddharatanaM-257 buddhasAsane-302 buddhAnussati-115, 274 buddhApadeso-147 buddhoti-211 buddhaM - 217 bojjhaGgo-115 bojjhAti-263 bodhi-17 bodhipakkhiyadhammA-116 bodhipallaGkoti-14 byaggo-307 vyaJjanaJca -136 byattoti-95, 162 byasanenAti-312 byAkaritvAti-263 byAmappabhA-14 brahmakAyikAti-102 brahmacArI-270 brahmapArisajjA-102 brahmapurohitA- 102 brahmalokAti-6 brahmavihArabhAvanA -105 brAhmaNoti-30,106 bhaGgajANAdInaM-49 bhajitvAti-66 bhattapAtIti-184 bhattavahitakanti-143 bhanteti-153,166, 308 bhayAnakaM-226 bharitabhAvassAti--29 bhavaGgacittaM-92,168, 194 bhavanassAti-157 bhavataNhA-88 bhavanetti-125 bhavasaGghAranti-137 bhavasaJojanA- 49 bhavo-88,207 bhavoti-44 bhastanti-279 bhAtaroti-223 bhAradhAti-208 bhAvanAti-262 bhAvanApaTipattiM-309 bhAvanApaTivedho-280,317 bhAsantaranti-142 bhikkhusaGghasamiti-223 bhikkhUti-131, 270, 286 bhijjitvAti - 109 bhittiniyUhAnIti-39 bhinnassarApi-36 bhuttAnanti-184 bhummavacananti-153 bhummAti-221 bhusAgAraketi-153 bhUtupAdAdhammAnaM-270 bhojanemattaJjU-292 bhagavatoti-260 bhagavAti-5, 206 bhaggavibhaggAti-26 bhaGgakhaNato-185 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ma-ma] saddAnukkamaNikA maggacittakkhaNe-276 maggajANeti-198 maggaTenAti-267 maggadhammo-267 magganIyadvenAti-261 maggaphalasamAdhi-120 maggavimuttIti - 199 maggasamAdhi-120 maggasammAdiTThIti-198 maggasIle - 120 maggoti-46, 209, 259,260, 264, 267 macchariyaM-88,118,210,239, 298 macchavilolikAti-153 / / majjanaM-210 majjhattapayogatA-115, 307 majjhimena-61, 102 maJjuketi-169 maJjughosoti-36 maJjussaroti-38 maNi-128 maNikaraNDesUti- 173 maNikA - 153, 176 maNiphalaketi-132 maNimayAti-200 maNDalamALanti-2 matta tAti-68 madapamattoti-205 maddatIti-134 madhurassaroti-38 madhuroti-38 madhusAkanti-209 manoramAnaM-244 manosamphasso-89,90 manaM-200,211 mantAyanti-212 mamAyatIti-309 mamAyantAti- 239,310 mamaMkAro-209 malassAti-66 mallapAsANanti-74 mahagdhaM-30,31, 60 mahapphalA-121 mahAokAseti-147 mahAkammAsadama-71 mahAkassapatthero-167 mahAkAruNikA-21, 230 mahAgovindo-207 mahAtejoti-26 mahApathavIti-30 mahAparinibbAnanti-108 mahApujAti-19 mahApuriso-42,44, 183 mahAbodhipallaGkoti-6 mahAbodhisattA-7,20,47 mahAbrahmano-102, 134 mahAmattA -109,110 mahAyasoti-26,158 mahAvipassanAmukhena-154 mahAsamayoti-217 mahAsivatthero-21,133,322 mahicchatAyAti - 149 mahiddhiko-184 mahindattherena-151 mAtikaM-57,150 mAnanaM-124 mAnentIti-110 mApentIti-123 mApesunti-160 mAyAti-223 25 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [26] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [ya-ra] yathAsamAhitaM-217 yamakasAlAnanti-153,155 yamunavAsinoti-223 yamunodakaM-203 yavalakkhaNanti-33 yasassinoti-222 yogakkhemotipi-254 yogasamatthoti-274 yogAvacaroti- 299 yogino-142, 198, 273, 308, 316 yonisomanasikAroti-300 yonisomanasikAraM-43, 102, 293,299 mArabalaM-140 mAroti-134 mAlApUjaM-159 micchAdassanena-271 micchAdiTThiyA - 99 mittadubbhanaM-210 mitto-292 milAyantUti-173 milindarAjAnaM-167 muttAti-265 muducitte-62 mudubhAvaM-152 muninti - 220 muvhanaM-210 murumurApetvAti-160 muhuttajAtoti-26 mettAkaruNAkAyikAti-224 mettAjhAnanimittaM- 224 mettAnimittaM-293 mettaM-116,117 medhAvIti-95,162 moggaliputtatissatthero-225 moghatthero-193 momUhacittanti-290 morahatthakoti-32 mosavajja-210 mohoti-49 rajatapubbuLakanti-37 rajananti-62 rajanIyoti- 177 .. rajoti-34 raJjatunti-175 raTThapAlatthero-193 ratanattayavicikicchAmUlikA-295 ratanadAmAni-171 ratanaM-30 ratijananaTenAti-30 rattakambalageNDukasadisAti-33 rattAti- 265 ramatIti-52 rasaggasaggIti-36 rasoti-297 rasmIti -14 rassehIti-35 rahogatassAti-43 rAgAdirajaM-54 rAgAdivUpasamena- 270 rAjagaha -- 211 yakkhaggAho-172 yakkhadAsaketi-173 yakkhA -85, 222 yaTTikoTigamanaM-3 yathAnulomasAsanA-298 yathAvidhipaTipattiyA - 294 26 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [la-va] saddAnukkamaNikA [27] rAjadhamme-30 rUpakammaTThAnaM-241, 243,244 rUpakalApaM-281 rUpakasiNajjhAnaM- 96 rUpakAyoti-90 rUpajIvitindriyaM-286 rUpajjhAnaM-105 rUpadhammAnaM-285,322 rUpanirodhoti-48 rUpasaJjA-105,143 rUpasaJIti-144 rUpasamudayo-48 rUpAyatanaM-252, 271 rUpArUpAvacaranti-290 rUpAvacaracatutthajjhAnaM-106 lokanirodhagAminiJca -100 lokantarikAti-23 lokanti - 122, 127 lokAnukampAya -147 lokiyaguNe-183 lokiyacatutyajjhAnasamApatti-157 lokiyacatupArisuddhisIlaM- 120 lokiyapAya-100 lokiyamaggacittakhaNeti-276 lokiyavipassanApIti-116 lokuttaradhammA - 299 lokuttaramaggoti-165, 260 lokuttarasatipaTThAnabhAvanaM-276 lokuttarasamAdhinA-217 rUpiM-96 reNuvaTTIti-201 rogoti-153 rocinIti-13 lakkhaNAnIti- 49, 63 lahukanti -7 laLitanti-38 laLiMsUti-38 lAbho-117, 204, 234 lAmakabhAvoti-61 liGgAni-89 lInAkAroti-293 luJcitvA-286 luJcitvAti-286 lubbhanaM-210 leNanti-59 lokatthacariyA-18 lokadhAtUti -216 vaggUti-177 vajeti - 282 vajjidhammanti-109 vajjirAjAnoti-108 vaJcanikA-223 vaTaMsakoti-32 vaTTamUlataNhA-88 vaTTissatIti-119 vaTTetvAti-33, 234 vaDDitappamANAnIti-143 vaDDitAti-133 vaNippathoti-123 vaNNabhaNananti-264 vaNNavantoti-222 vaNNavasenAti-145 vaNNenAti-206 vatthunti-24,119 vadhitaM-285 vayadhammA- 98,289 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [28] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [va-va] vayadhammAnupassIti-279 valittaco -311 valli - 96 vasabharAjAti-185 vassiko-39 vahantoti-47 vAjikA-110 vAtapaTAkA-171 vAtavalAhakA-224 vAtavasenAti-6 vAmUrUti-231 vAyanti-140 vAyIti-27 vAyodhAtuadhikaM - 281 vAvaTAti-23 vAsavo-224 vAho-200 vALabIjanIti-32 vALasaGghAtayantanti-173 vikkhambhetvAti-130, 195, 196, 262 vikkhipatIti-109 vigatoti-98 viggaho-88 vicikicchAThAnIyA - 294 vijAniyAti - 102 vijitAvIti-30 viANakAyassa - 296 vijJANaTThiti - 101 vijJANaTThitinti-103 vijJaANanti-48 vi pasatyAni-120 vidyeyyo-190 viditadhammAti-63 viditabhAvaM-63 viddhaMsanabhAvo- 289 vinayoti-148,165 vinAsetIti-254 vinicchayanti-107 vinicchayamahAmattA-110 vinicchayoti-87,239 vinipatitattAti-81 vinipAtikAti-293 vinibbedhenAti-178 vinibbhogo-76,77 vinIlaM-286 vinIvaraNacitteti-62 vipaJcitaJjUti - 57 vipariNatanti-52,244 vipariNatAti-185 vipariNAmadhammAti-59,289 vipariNAmalakkhaNanti-48 viparivattitvAti-23 vipassanA-80,104, 116, 212, 245, 246 vipassanAkammaTThAnaM-164 vipassanAcittaM-130 vipassanAJANaJca-140 vipassanAti-165 vipassanApAyaM-121 vipassanApadhAnA-291 vipassanAbhinivesananti-288 vipassanAbhinivesavibhAgena-291 vipassanAmaggeti-165 vipassanAyAnikoti-101 vipassanAvIthiM-302 vipassanAsamathabhAvanAsaGghAtena-298 vipassinti-53 vipassIti-17 vipAkavedanAti-86 vippakirisUti-170 vippamutto-49 vippasannAti-221 viSphArikataroti-102 28 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [va-va] saddAnukkamaNikA [29] vibhajissantIti-135 vibhavataNhAti-88 vibhAvino-178 vibhUtakAloti-284 vimatIti-167 vimuttanti-290 vimuttiparipAcakadhammAnaM-55 vimutti saddassa- 16 vimuttoti- 104,106 vimuttaM - 49, 290 vimokkhoti-145 viyattoti - 95 virajanti-62 virajjati-272, 315 virajjantIti-52 vivaTo-199 vivarissantIti-135 vivAdo-88 vivicchA -210 visajjAti-125 visaJjogAyAti-149 visabhAgarogoti- 129 visAkhapuNNamaM-43 visAradAti- 135 visiTTAnaM-69 visuddhidiTThi-278 visuddhinti-265 visuddhimaggasaMvaNNanAyaM-57, 68, 296 visuddhimaggoti-267, 309 visesadassanatthaM-63 vissakammo- 173 vissajjIti-136 vissaTTacittena -259 vissandamAnapubbanti-286 vissaratIti- 102 vissAsoti-160 vihatenAti-161 viharatIti-66, 70, 104, 187, 272, 274, 280,283 vihAyantIti-69 vihAraGgaNapariveNaGgaNAni-26 vINadaNDo-229 vINAvAdanavidhi --229 vINUpamovAdena -302 vItataNho-219 vItamalaM-62 vItarAganti-289 vImaMsAti-142 vIrAti-31 vIriyavantatAyAti-58 vIriyasamAdhIti - 192 vIriyasambojjhaGgoti-305 vIriyArambhAyAti-149 buddhippattanti-136 vuddhiyeva - 110 dusitavatanti-203 vUpasamoti - 168, 240 veThakAti-229 veNaggaM-163 veNikaraNaM-163 veNDudevatAti-224 vedakoti-281 vedananti-287 vedanAti-86, 244, 275, 289 vedanAdianupassanApasaGgepi-270 vedanAdvayassa-288 vedanAdhammoti- 97 vedanAnupassanAya - 100 vedanAnupassI-275 vedanApaccayA-87, 88 vedanAsajJAnaM -195 vedanAsUti-270 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [30] vedapaTilAbhAya - 255 vedayatIti - 77, 287, 288 vedayitasabhAvanti - 48 vedetIti - 289 vepAko - 181 vepullaM - 92, 232, 320 mattaM - 14, 15 veranti - 155 vokkamissathAti 91 vosAnanti - 109 sa sauttaranti - 290 saupanisoti - 197 saGkIyantIti - 265 saGghatadhammaM - 140 saGghatA - 260, 289 saGghAti - 98 saGgharotIti - 191 saGghA - 33, 240 saGkSiNAtIti - 254 saGgaNikAyAti - 149 saGgammAti - 129 saGgItikArakA saccappaTivedho - 114 - 173 sacchikiriyAti - 212, 264 sajanapadanti - 128 sajjito - 35, 328 saJjAtadukkhaM - 41 saJjAti - 311 saJJAdidhammaM - 100 saJJogAyAti - 149 saNatevAti - 42 saNThantIti - 35 satavAravihatassAti - 180 dIghanikAye mahAvaggaTIkA 30 satigocaroti -265 satipaTThAnadesanAti - 291 satipaTThAnanti - 266, 267 satipaTThAnabhAvanA - 281 satipaTThAna - saddassa - 265 satisamAdhipaJcAhi - 63 satisampajaJJantiAdinA - 299 satisampaJJabalena - 274 satisampajaJAnaM - 280 satisampaja - 115, 299 satisambojjhaGgadvAnIyAti - 299 satIti - 100, 161, 267, 269, 303 satoti - 94, 256 satthusAsananti - 149 sattanikAyeti - 310 sattamadivaseti - 173 sattamAsajAtoti - 25 sattavisuddhiparamparA - 304 sattiyo - 171 sattIti - 32 saddantaraM - 216 saddahantoti - 303 saddhammacakkappavattanassa - 27 saddhAti - 113 saddhAsampattiyA - 62 saddhindriyaM - 300,301 sanaGkumAro - 209 sandhAretunti - 110 sandhAvanaM - 125 sannAhagavacchikaM - 171 sannipAtabahulAti - 109 - 178 sannipAtabheriyAti - 109 sannivesakkhamotisannisIvesUti - 42 sappATihAriyanti - 135 sabbakaniTThoti - 179 - [ sa sa ] Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [sa-sa] saddAnukkamaNikA [31] sabbakammiko-303 sabbakilesappahAnato-264 sabba taJANanti-16 sabba tANapaTilAbhassa-28 sabbatthakakammaTThAnanti-274 sabbadhammatAti-30 sabbapAliphullAti-158 sabbapAliphulloti-201 sabbavedanApavattippasaGgato-99 sabbasaGkhArasamatho-52 sabbotukanti-182 samaggabhAvaM-108 samaGgIbhUto-194 samaNadhammo-211,302 samaNoti-66 samathakammaTThAnikassa-303 samathapaTipattiyaM - 101 samathapubbaGgamA-291 samathayAnikassa- 121,241 samathavipassanA-158 samathavipassanAdhammehi-155 samathavipassanAhIti-67 samannAhAro-194 samabhAvakaraNanti -300 samayo-217 samavaTTitakkhandhoti-35 samavepAkiniyA-181 samasamaphalA--140,154 samAgamo-43, 141, 269 samAdahasUti-217 samAdhiupekkhAsambojjhaGgAnaM -302 samAdhikammikavipassakehi-164 samAdhikkhandhena - 274 samAdhipakkhAti-16 samAdhivipassanApAyaM-121 samAdhIti-120 samAnetuM-81 samApannadevatA-216 samAhitacitto-197 samAhitanti-290 samitattA-66 samiddhanti-136 samuggatenAti-286 samujjalanti-10 samudayadhammA-279 samudayadhammAnupassIti-279 samudayavayadhammA-295 samudayoti-45, 47,48, 265 samudAcArataNhA-88 samosaraNanti-269 sampajAni-283 sampajavaM-17,283 sampajAnakArI-283 sampajAnagabbhokkamanaJca -256 sampajAnanA -22 sampajAnavediyanaM-287,288 sampajAnAtIti-128 sampajAno-17,266, 272, 283,289 sampajAnoti-17,94 sampaTicchanaM-148,213 sampatticakkAnaM-20 sampattibhavaloko-56 sampattiyanti-314 sampannasIloti - 123, 250 sampayuttacittoti-194 sampayuttadhammA-273,318 samparAyikavipassakopi-97 samparAyikA-154 sampasAdanIyasutte-121 sampasAdaneti-206 sampAdanAti-257 sambahulavAro-13 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [32] dIghanikAye mahAvaggaTIkA [sa-sa] sambojjhaGgo-115,300 sambodhiparAyaNoti-127,255 sambodhIti-299 sambhAro-197 sammanti-52 sammappadhAnapaccavekkhaNA-306 sammAAjIvo-198 sammAkammanto-198 sammAdiTThi-198 sammApaTipadA-158 sammAvAcA -198 sammAvAyAmo-198 sammAsati-198 sammAsamAdhi-198,320 sammAsambuddhoti - 20 sammAsambuddhaM -34 sammukhIbhAvaM-304 sammoho- 220, 268,316, 317 sayaMparisAyAti-188 saraJca - 226 saraNadvenAti-267 saratIti-102,128 sarAgAyAti-149 sarAgo-76 sarAgaM - 289 sarIsapA-85 salaLAgAranti-1 sallApo-141 savananti-148 savanIyo-190 sassatadiTThiyA- 99 sassatavAdaJca -96 sahajAtakoTiyA-86 sahottappANaM-160 saLAyatanapaccayAti-83 sAtthaM-265 sAdhukILitanti-171 sAdhessati-166 sAma-111, 272 sAraNIyadhammanti-117 sArathi-40 sArappattAti-162 sAlindanti-72 sAvakapAramiJANaM-205 sAvakAti-2 sAvako-78,79 sAvesi-230 sAsanayuttikovideti-264 sAhasikA-30 sikkhApadAni-166 sikkhApadaM-166,250 sikkheyyAti-219 siddhAti - 195 siddhiyo-30 siniddhaM - 184, 231 sindhavakulatoti - 179 silAthambhasadisA-160 sIlakathA-59 sIlagandhasadiso-61 sIlanti-120,158,250 sIlapaTipattiM-102 sIlapupphasadisaM-61 sIlabbataparAmAsassa - 268 sIlavA-123 sIlavisuddhiAdikaM-102 sIlasamAdhipAhi-146 sIlasampattiyA- 120 sIlasampannoti-123 sIlasaMvarenAti-67 sIlAlaGkArena-61 sIhakiriyA-157 sIhanAdo-79,151 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [sa-sa] saddAnukkamaNikA sIhaseyyaM- 156 suppaTividdhAti - 16 sIhasopAnaM-202 suppatiTThitanti-37 sIhahanu-36 suppatiTTitapAdoti-32 sIhaLadIpe-263 suppavattitaM-58 sIhAsanaM-202 subhakiNhAti-103 sukkAti-295 subhagavane-68 sukkhavipassako-104 subharatAyAti-149 sukkhavipassakoti-104 subhArammaNaM-292 sukhadukkhanti-307 subhikkhAti-162 sukhanti-46,61,110, 134, 195, 196, 302 subhojanarasapuTThassAti-74 sukhavAsatthaM - 24 sumucchitassAti-175 sukhavinicchayaM-87 sumuttoti - 190 sukhavedanAti-76 surasAnIti-10 sukhAti-195, 287 suvaNNakaTTIhIti-14 sukhI-205, 232, 293 suvaNNanti-265 sukhumattAti-103 suvaNNayaTThiphAlehIti-14 sukhumAti-195 suvaNNahatthipAdAnIti-14 sukhaM-50, 59, 61, 87, 98, 140, 196, 243, | suvibhattAnevAti-- 177 244,275, 287,288, 302,325 suvisuddhasetacchattadhAraNaM-27 suGkanti-109 susikkhitAya-118 sucinti-66 sUkaramaddavanti-151 suAgAraM-185, 245 sUrAti-31 sutaM-114, 188, 243, 253 sUriyaudayakhaNaM-179 suttantadesanAti-144 sUriyanti-257 suttAnuloma-150 sUriyAlokanti - 294 suttAbhidhammasaGgahitassa-165 sUlasadisAti-34 suddhanti-91 sekkhamuni-106 suddhAvAsakAyikA -216 setambarukkhoti - 10 suddhAvAsabrahmAno-6, 25, 225 sedamalamakkhitanti-300 suddhAvAsabhUmi-216 sedAti-19 suddhAvAsAti-40 seLanaM-27 sundarAti -55 sokaparidevasamatikkamanamukheneva - 264 supaJattAti-191 sokabalenAti-130 supaNNavAtanti-74 soko-134, 261 supinakoti-171 soNatthero-193 supothitenAti-161 sItApattiphale-132, 262 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [34] dIghanikAye mahAvaggaTIkA sotApattimaggaM-164 sotApannabhAvaM-255 sotApanno - 127, 151, 164, 298 sosthinti-264 sobhitoti-3 sovaNNamayanti-229 sovaNNamayAti-175 sovattikoti-32 sosento-312 soLasakiccasiddhiyA-205 soLasacittakkhaNe-91 saMkiliTThabhAvo-62 saMkilissananti-61 saMyojanAni-126, 297 saMyojeti-297 saMvarasIlaM-264 saMvareti-155 saMvego-11,160 saMsaTThoti-194 saMsandatIti-232,274 saMsaraNanti-125 saMsibbitvAti-155 saMsIdanaM-313 he haThThatuTThacittA-223 hadayandhakAraM-111 hadayamaMsAdInipi-18 hadayavatthu - 94 hadayavatthunti - 94 hadayaM-40 haratIti-60,182 harAyAmIti-262 haMsAvatI-74 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a acetanAyaM pathavI - 140 attadaNDA bhayaM jAtaM - 215 appaJhi etaM na alaM samAya - 218 A Adittopi ayaM loko - 64 i e esa devamanussAnaM - 79 ka dhamma sammasato - 141 kIdiso te mahAvIra - 12 ta tArAgaNA virocanti - 15 gAthAnukkamaNikA paJJApAsAdamAruyha - 58 pabbajjA paThamaM jhAnaM - 245 parassa ce dhammaM anAnujAnaM - 219 pAmojjabahulo bhikkhu - 302 pubbeva sannivAsena - 236 ma mUlaM papaJcasaGghAya - 219 ya yato yato sammasati - 245 yo andhakAre tamasi pabhaGkaro - 257 va vItatahI purA bhedA - 219 35 sa sakyaputtova jhAnena - 230 satta sarA tayo gAmA- 229 sammodamAnA gacchanti - 215 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [36] dIghanikAye mahAvaggaTIkA dIghanikAye mahAbaragaTIkA [-] sA esA paramatthAnaM-57 sAdhU sambahulA JAtI api rukkhA araajA-215 suAgAraM paviTThassa - 245 sutvAdInavasa ttaM-64 hInena brahmacariyena-61 36 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-sUcI pAli TeksTa sosAyaTI (laMdana) - 1970 pAli TeksTa sosAyaTI pRSTha saMkhyA pAli TeksTa sosAyaTI prathama vAkyAMza vi. vi. vi. vi. vi. vi. pRSTha saMkhyA paMkti saMkhyA or rm x 06R32000 GMF Q and ad yathAjAtAnaM udapAdIti paduddhAro yaM yaM AtuM nibbattaTTAnaM anussaranto osadhitArakobhAsasadisanti dassento ayameva uppajji anekacchariyapAtubhAvapaTimaNDitattA vivaDhUpanissayAni te catutthiM yeva yathAlAbhatovavatthapetvA manussAnaM paramAyuppamAnAnurUpaM pariharantIti bavhAbAdhatAdi vaDDitvA vaDDitvA tadevAti pATaliyA codiyamAno / atha naM cintetvA taM taM tAdisAnaJca devabrahmAnaM AnetvA pana avijahito ti vipulataraJca hotIti ayaM gatIti vimuttattA vimuttIti yAthAvato ayyaM paJcannaM mahApariccAgAnaM ur ur 9 vvv25AMD. 22 2 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [38] 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 1066632066600 54 55 56 57 58 59 60 patiTThApanaparipAcanavasena ca adhimuttikAlakiriyA nAma natthi uparupari Thapanassa viya aparAparaM pavattatIti Asannanti jAnanato ettakameva te dasasahassacakkavALapattharaNena vAvaTA ti pubbe, kAmaguNUpasaMhitaM dIghanikAye mahAvaggaTIkA yathA aJJA devA paThamaM anuhAramA i uttarAbhimukhabhAvo sakatejobhAsabhAsitAnIti ekappahAre va amadhurassa lokassa tadA paThaviyaM dhammatA sabbabodhisattAnaM janapade vA dullabhupAdA yevAti pavattiAkArabhedena anupubbaninnAdi acchariyabhutaM sandhAya vRttaM yojetabbaM tena sAtisayA ti Aha hattha piTThAdIhI viya parimaNDalo lakkhaNasatthAnusArena nalATamajjhe jAtA upasaMharati / aisA pItinti taM vidUhi yyaM sabbaTThAnAni pIti kiM paneso apagataM / katakAlanti 38 18 19 19 20 20 21 22 22 23 24 25 25 26 26 27 28 28 29 30 30 31 31 32 33 33 34 35 35 36 37 37 38 39 39 40 41 13 2 17 8 25 15 7 24 16 11 4 21 11 26 18 6 22 11 1 19 11 27 15 1 16 19 12 2 w x z I a a w 22 15 21 12 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-sUcI [39]] gamanaM jAnissantIti paTisallInassAti yonisomanasikAro na sakkA vijJaANanAmarUpAnaM sati idaM hotIti sammadeva attho / vahanto natthIti AdimAha aggamaggena avijjAya vacanato phassasamudayA vimuccati yathA parato pana yannUnAti suttapadaM vattabbaM devatA / idappaccayAnaM virajjantIti pAramiyo pUretvA dhammaM jAnApetuM hInUpamA cetA dvAdasapuJjakiriyavasenA ti saMsandati sametIti iminA nayena vipaJcitaM vitthAritaM sammattanti kusalesu paripakkANaggitAya pariggahavatthUsu panetaM asantAsanadvenAti candanaM tagaraM tathA ca kAmA thInamiddhavigamena dhovanapayogo cakkhAdisabhAvA pakAsiyamAno kadA udapAdIti 39 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [40] dIghanikAye mahAvaggaTIkA 98 * * * * 101 102 103 * aes * t : 104 00 107 108 8 * * * 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 madditvA pILetvA paTipakkho ti tassa yasmA aggamaggasamaGgino pAti, samAdiyitvA sundarasirikattA sabbaM pacchA jAnapadino ti dibbarukkhasahassapaTimaNDitanti pacchimajanatA ti viyAti iminA anekapariyAyena parivattetvA kappato vivaritaM saMyojaniyesu attaparAmAsassa sukhadukkhamajjhattabhAvA khayo ti vattuM saccasampaTivedho kathaM paccayapariggahe paTiccasamuppAsaJjitassa gaNThIti suttagaNThi tathA dubbiveciyAni jAtisaddapaccayasabasamAnAdhikAraNena apaccaye avatiTThati atthitAmattaM coditanti atirittaM AvajjanAdi pariyAyati dhatarahassa sandhAyAha pana upanissayakoTiyA taNhA nAma mavha idanti paTilomanayena vipAkavIthIti ti laddhasamaJjassa * * * * * ng s 2 3 : : : * * * aew * * * * 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 40 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-sUcI [41] 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 145 146 147 148 100 100 101 149 150 atthato veditabbA nissayapurejAtaindriyavippayutta tadantare yeva aThThacattAlIsakammajassa vijJANaM hi etaM / kammasamuTThAnassApi paTisandhinAmarupassa taMtaMatthappakAsane attAnaM / anantanti ghanagahanajaTAvitAnA evaM AgatA evaMvAdesu esa dihrigatiko bhagavA hIti vadeyya, tadakallaM tantAkulakapadasseva etarahi patiTThAnakAraNassa ti brahmapurohitA pariyAyavacananti pi vAresu AdivasappavattaM tappaTikkhepena arupasamApattiyA hi : ubhatobhAgavimutto tattha vattabba pUjanIyabhAvato nesaM gaNarAjUnaM vyatirekamukhena pitAmahA mAtAmahA anupAyatA Adi disAsu attanA vAti niddAyati yevAti dhAraNaparicaya cittassa paggaho paNItabhojanasavanatA 102 103 151 152 153 154 103 104 105 155 106 156 157 158 106 107 108 108 159 160 109 161 162 110 111 163 112 164 165 113 114 115 167 168 115 41 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [42] dIghanikAye mahAvaggaTIkA 169 170 171 172 173 174 175 116 117 118 118 119 120 120 121 122 123 124 176 177 178 179 125 180 181 126 126 182 183 184 127 128 185 186 idha virAgasaJjA dhammato AgatA odissakaM katvA Adi / sulabhapaccayo nasthi etesaM paccakkhabhUtA samAdhimhi ThatvA bhikkhusaGgho tassAti dussIlassa khANuko etthayAti mahApanAdassa Avasatho / so AkAratA catusu...pe0... sabbesanti pativaTTesIti visabhAgarogo ti visuddhimaggasaMvaNNanAsu vA ahesuM upadesamattameva paThama dassananti vaDDitA ti daTThabaM aparAdhahetuko visAradA, uttAnikarissantIti pattanti puthubhUtaM kAraNaM? jAtikkhettabhAvena kAraNAni upakkhepakavAtA ti pUtigandhenevaadhigataca mahAbodhisattassa samApattiyo acetanAyaM paTisAbhibhAyatanavimokkhavasena 187 188 189 190 191 128 129 130 131 131 132 133 133 134 192 193 194 135 195 135 136 137 137 138 196 197 198 199 200 201 202 203 204 139 139 140 140 141 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-sUcI [43] 205 142 143 206 207 144 144 208 145 146 330 v morn2 P 147 147 148 149 149 150 150 215 216 217 152 M 218 219 220 221 152 222 abhibhavatIti ettha ca keci bahiddhA va kathitAni, sabbAni kasiNanimittaM ThAnaM vijjati tathAgatassa vesAlidassananti tividhA, evaM otAretabbAnIti vuttaM suttanti sammadeva apAyAdisu AtuM icchito paramatthato nUpalabbhatIti aassa suttabhAvameva uttarakAlaM uppannattA saddena tejasA paresaM vacanokAsacchedanaM dAnAnisaMsasaMkhAtA cuddasahAkArehi evaM taM vuttanayena kappaM anutrastapabujjhanaM viya nipagamananti tadabhAvaM sA yeva pana chinnapapAtaM evaM veditabbA kAyakammassa vyatto ti samma sammAti lUnassa sassassa yesaM samaNabhAvatatthayathA ceva paJatto buDDesu gAravAlApanti nAgasenatthero hIti yasmA bhavaMgacittaM 153 154 154 223 224 225 226 227 155 156 157 157 228 158 229 230 231 232 MAAVM-222422MM >> 160 161 162 162 163 164 165 233 234 235 236 237 238 239 240 167 168 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [44] dIghanikAye mahAvaggaTIkA 241 169 170 242 243 170 244 171 >> Mr on 172 245 246 247 173 174 175 175 248 249 250 251 252 253 176 177 178 254 179 180 180 181 mov 2222Mr 182 pasAdhanamaMgalasAlAyAti AdinA ca Aha bhagavato citako sAdhukILikanti kho brAhmaNo purimaM purimaM imaM padanti sovaNNamayA ti mucchaNappamANe nibbivarAyAti adhippAyo nemiparikkhepassAti pi vImaMsitvA tattheva vijAta vaNNapokharatAya itthiratanassa pokkharaNiyo / pariveNaapanentaM viya arUpajjhAnesu Adaro Adito paTThAyAti apekkhAnissenimuJcanena parito ti padaM bhagavantaM yeva ahosi gocarabhAvaM na yattakA parisA ti vipubbo su-saddo ijjhanti etAyAti AdinA va pahaM kathesi so upeti etenAti pItisukhanti Aha upAdAya appahInattA aTThatiMsArammaNavasenAti anupaddutabhAvena ti Aha sa-upanissayo itarassa, tasmA 183 184 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 185 187 187 188 189 190 191 192 192 193 194 195 195 196 197 197 . MMMMMMA 273 274 275 276 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-sUcI 199 v 200 200 201 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 202 203 203 204 2009 >> 205 288 206 207 207 208 209 210 211 212 292 294 295 atthi imasmiM paJcakuNDaliko ye tAvatisAnaM sampaTigaNhanakavAto bhesajjaM, evaM samanupassAmAti vadanto antogadhAvadhAraNaM idaM ahesuM / catujjAtiyagandhaM atikkantavicikicchAkantAro vuttalokadhAtuyA mArAnanti madentIti brAhmaNamahAsAlAnaM mamAti kamma kadariyatAya pabbajissAmahanti manteyyanti Adisu viya udAnanti ra sammodamAnA ullaGghitvA AvAsahAnabhUtA parinihitasaraNAgamanattA rAgaM vinayetha mUlaM papaJcasaMkhAyA AraddhadesanaM silokamanukassAmIti vavakkhitvAnAti cattAro cattAro upavhayantA uNhappavattihetavo nAmanvayenAti antarAyakaraNena ambasaNDAnaM maraNabhayena sovaNNamayanti 214 215 296 297 298 299 217 217 218 219 220 301 302 303 304 >> >> >> >> >> >> AAAAw 42 mv XXX lh bh 305 222 306 307 308 309 223 224 225 226 228 228 229 310 311 312 45 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [46 ] 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 pakati... pe0... suriyavaccasA a saMsandatIti sameti urUM vellaM ... pe0... bhaNatIti so ti gopakadevaputto duvidhAnanti gahapatikA kiM kakkaTakavijjhanasUlasadisanti vyApajjhaM vuccati bahukArA, tasmA sotApattimaggena pahIyati te ti sattasaMkhArA ekacco hInaM pucchAnusandhivasena rUpakammaTThA saJjAnanamattaM vRttaM eva niranubhavanAya so evaM anurodha lokAmisapaTisaMyuttAnanti ti anurasatiyA vata me taM savitakkasavicArasseva paTigamanamagge pApadhammAnaM upekkhA vedanAya gahUpagaM uppatitvA kammapathavicAravasena dIghanikAye mahAvaggaTIkA ti ete kAmaguNUpadhayo upaTThAnagamanAdivasenAti pariyAyakkharaNato kammaTThAnavinamuttaM cittaM paJJAnti pare vibhajja vuccamAnesu duvidhampi 46 230 230 232 232 233 234 234 235 236 237 237 238 239 239 240 241 242 242 243 244 244 245 246 246 247 248 249 249 250 251 252 252 253 254 255 255 5 21 1 19 10 1 16 13 11 9 24 18 10 27 19 15 6 25 15 4 22 15 8 27 19 16 11 27 18 10 3 22 17 10 3 22 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-sUcI [47]] 349 350 351 352 353 256 257 258 258 259 354 260 261 261 262 263 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 263 264 265 265 266 267 365 punareva tasmA / Adicco kasmA bhagavA desanAANena idaM visaTThaattabhAvenAti kAyAnupassanAdimukhena nippariyAyahetukaM na kevalaM paTAcAre ubho pacalAyantAnanti bhItaM / ubbigganti taM atthaM ApetIti seThThacariyabhAvato satipaTTAnasaddassa sukhAyAti / tassa kattuattho ti mandatikkhapaAnaM vedanA visesena ekanibbAnappavesahetubhUtA gocare bhikkhave vuccantIti tato yaM passatIti niccaggAhassa leso tesampi gahaNaM muTThassati...pe0.. subha-sukha-bhAvAdInanti maraNasati aniccatAya sammaddaso bhikkhUti AdinA suJatAvArasatipaTTAnaM nibandheyyAti yaM kiJci hetudhammAnaM imissA bhAvanAya kAyikapayogo 267 268 269 366 367 368 369 370 371 372 373 269 270 271 271 272 273 374 273 274 275 275 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 276 277 277 278 279 280 28 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [48] dIghanikAye mahAvaggaTIkA 281 385 386 387 282 282 388 284 284 389 390 391 285 286 392 286 287 288 289 393 394 395 396 397 398 399 400 291 292 292 293 402 paTikkhittakattukAya heTThimakoTito nihito Thapito paTikkUlamanasikAravasenAti tAya eva aGgapaccaGgAni odhitasamajhA catusaTTibhedaM pIti adhippetanti pAkaTaM hotIti abhAvato ti sampayogavasena akusalacittaM yesaM hi ayonisomanasikAro paTighanimittaM hontu, avyApajjhA nimittaggAho uddhaccakukkucce ti adhimokkhabahulassAti manAyatanekadeso yathAva-saraso bhavassAda tajjAyonisomanasikAraJcAti parassa vA dhammesUti bodhimaNDe pILAvahaM saddhindriya ananuyuJjanto vINUpamovAdena kAtabbanti paTisaraNaM parAyaNaM ekaccatiracchAnAnaM asammApaTipanno sa purimuppannA bhojanasevanatA 294 294 403 404 405 406 295 296 297 297 298 299 299 300 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 301 301 302 303 304 304 305 417 418 419 306 420 307 48 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha sUcI 421 422 307 308 309 423 309 425 310 426 311 312 427 428 312 429 313 314 430 431 432 315 315 316 317 434 435 317 436 318 paJJApayogamandataM allAniceva tosanA ti rAgabahulassa dukkhasaccaM AyatanAnaM asthato kAraNabhAvena pahInasamudayesu abhidhAnalakkhaNattA yojanA tattha tatthevassA catusaccakammaTThAnaM ca maggabhAvanAya maggaphalapahInAvasiTTakilesanibbAnAnaM pavattikkhaNavasena sikkhApadavibhaGge viriyaM pavattetIti kiccassa ekajjhaM vuTThitasamApattimaggassa tipiTakacULabhayatraM pariggahetabbA ti bhagavatA uttarenAti yasmA yathAvuttaM nimmajjethAti supinadassanakAle tathA rUpassa karotIti attho susannaddho ti yaM yathAjAte pana kammaphalasaddhAya 318 437 438 319 939 320 440 441 442 320 321 322 323 443 444 323 445 446 324 325 326 447 327 448 449 450 451 327 328 329 452 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ May the merits and virtues earned by the donors and selfless workers of Vipassana Research Institute, Igatpuri be shared by all beings. May all those who come in contact with the Buddha Dhamma through this meritorious deed put the Dhamma into practice and attain the best fruits of the Dhamma. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEDICATION OF MERIT *****4* DBP*** KNO*Q***OM May the merit and virtue accrued from this work adorn the Buddha's Pure Land, repay the four great kindnesses above, and relieve the suffering of those on the three paths below. May those who see or hear of these efforts generate Bodhi-mind, spend their lives devoted to the Buddha Dharma, and finally be reborn together in the Land of Ultimate Bliss. Homage to Amita Buddha! NAMO AMITABHA Printed and Donated for free distribution by The Corporate Body of the Buddha Educational Foundation 11th Floor, 55 Hang Chow South Road Sec 1, Taipei, Taiwan R.O.C. Tel: 886-2-23951198 , Fax: 886-2-23913415 Email: overseas@budaedu.org.tw Printed in Taiwan 1998 , 1200 copies IN046-2008 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gk}+ - FAM Printed by a (c)aannbnnnnts E G bnn saaku saakaargn 1 ECar, 5 Sang Co C Cer aipei, TaNG . d d at ITddi ( kvi , idr nn nnH BC 1998, 12 Orl TV5-2002 ISEN 81-74 4. !-3