Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 7

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004944/1

Page #1

श्रीयशोविजयउपाध्यायविरचित
| ਕਿਸ
ਉਪਰ ਹ॥
भाग
प्रकाशक
- अंधेरी गुजराती....जैन संघ

Page #2

॥ શ્રી આદિનાથાય નમઃ |
મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયગણિ વિરચિત
મુનિ યશોવિજયરચિત નયલતાટીકા-દ્વાત્રિંશિકાપ્રકાશવ્યાખ્યા અલંકૃત
દ્વાત્રિંશદ્-દ્વાત્રિંશિકા
પ્રકરણ
ભાગ
૦ દિવ્યાશિષ ૦
વર્ધમાનતપોનિધિ સંઘહિતચિંતક ન્યાયવિશારદ સ્વ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા
• કૃપાદિષ્ટ ૦
સિદ્ધાન્તદિવાકર ગીતાર્થશિરોમણિ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા
♦ નયલતાટીકાકાર + દ્વાત્રિંશિકાપ્રકાશવ્યાખ્યાકાર + સંપાદક હ
પદ્મમણિતીર્થોદ્ધારક પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવરના શિષ્ય
મુનિ યશોવિજય
♦ પ્રકાશક
અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, કરમચંદ જૈન પૌષધશાળા ૧૦૬ એસ.વી.રોડ, ઈર્લાબ્રીજ, અંધેરી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૫૬

Page #3

• સંશોધક • પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવરશ્રી પુણ્યરત્નવિજયજી ગણિવર આદિ
( પ્રથમ આવૃતિ •
• વિ.સં.૨૦૫૯ •
• ૫૦૦ નકલ •
• મૂલ્ય ૨૫૦ રૂા. ૯)
• સર્વ હક્ક શ્રમણપ્રધાન શ્રી જૈન સંઘને આધીન •
સાતમા ભાગની માર્ગદર્શિકા ગ્રંથસમર્પણ પ્રકાશકીય ફુરણા પ્રસ્તાવના - મુનિશ્રી યોગીરત્નવિજયજી મ.સા. ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર વિષયમાર્ગદર્શિકા દ્વા×િશિકાની નયેલતા ટીકામાં ઈતરગ્રંથની સૂચિ દ્વાત્રિશાત્રિશિકા ગ્રન્થ ભાગ-૭ १८४३-२०६८
• પ્રાપ્તિસ્થાન :- (૧) પ્રકાશક
(૨) દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ
૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, મફલીપુર ચાર રસ્તા, ધોળકા, જિ.અમદાવાદ-૩૮૭૮૧૦
( અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘના જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી આ ગ્રંથનું પ્રકાશન થયું છે. તેથી ગૃહસ્થોએ જ્ઞાનખાતામાં તેનું મૂલ્ય જમા કરાવી પુસ્તકને માલિકીમાં રાખવું
મુદ્રકઃ શ્રી પાર્શ્વ કોમ્યુટર્સ ૫૮, પટેલ સોસાયટી, જવાહર ચોક, મણિનગર, અમદાવાદ-૮. ફોનઃ ૩૮૯૧૨૧૪૯

Page #4

द्वात्रिंशिका
• સમર્પણ •
પરમપૂજ્ય વિરાગ્યદેશનાદક્ષ સીમંધરસ્વામીઉપાસનાકારક વિચક્ષણ-કુશાગ્ર પ્રજ્ઞાના ધારક શ્રીજિનશાસનપ્રભાવક શિરોમણિયમાન
દીક્ષાગુરુદેવ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
કરકમલમાં સાદર સવિનય સબહુમાન
રાજાના
સમર્પણ
કૂવાકાંક્ષી
'
૮
મુનિ યશોવિજય

Page #5

4
।। ઈમિંડનશ્રી આદિનાથાય નમઃ ।।
પ્રકાશકીય સ્ફુરણા
નવનિર્માણ, પુનર્નિમાણ અને જીર્ણોદ્ધાર- આ ત્રણેય લાભ એકીસાથે અમને પ્રાપ્ત થયેલ છે તેનો આનંદ અમારા હૃદયમાં કોઈ અનેરો જ છે. આથી નવા જ ઉલ્લાસથી અને ઉમંગથી અમે નૂતન સંસ્કૃતવ્યાખ્યા અને ગુજરાતી વિવેચનથી સુશોભિત સ્વોપન્નવૃત્તિસહિત ‘દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશકા પ્રકરણ’’ નામના ગ્રન્થરત્નને ચતુર્વિધશ્રીસંઘના કરકમલમાં સમર્પિત કરી રહ્યા છીએ. ૨૮૦૦ કરતાં વધુ પાનાનો આ મહાગ્રંથ એકી સાથે આઠ ભાગમાં પ્રકાશન કરવાનું સૌભાગ્ય-સદ્ભાગ્ય અમને સંપ્રાપ્ત થયું છે તે બદલ. અમારું હૃદય પરમાનંદથી પ્રફુલ્લિત બનેલ છે.
द्वात्रिंशिका
આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે “દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકા પ્રકરણ” અથવા “દ્વાત્રિંશિકા પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે. ગુજરાતી ભાષામાં “બત્રીસ-બત્રીસી”, “બત્રીસી પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથનો ઉલ્લેખ થાય છે. આ ગ્રંથમાં કુલ બત્રીસ પ્રકરણ છે. તથા દરેક પ્રકરણની ગાથા બત્રીસ છે. તેથી આ મહાગ્રન્થનું નામ છે. બત્રીસ-બત્રીસી ગ્રંથ અથવા દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકા પ્રકરણ, સંક્ષેપમાં બત્રીસી ગ્રંથ અથવા દ્વાત્રિંશિકા પ્રકરણ તરીકે પણ આ ગ્રંથ ઓળખાય છે. મુખ્યતયા યોગ અને અધ્યાત્મનું આ ગ્રંથમાં નિરૂપણ છે. યોગ અધ્યાત્મ વિષય જ ગહન છે. તેમાં વળી નવ્યન્યાયની પરિભાષામાં તેની છણાવટ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કરે પછી તો પૂછવાનું જ શું હોય ? કહેવાની જરૂર નથી કે આ ગ્રંથ ઉપર એક સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચનની આવશ્યકતા વર્ષોથી હતી. કારણ કે અઘરા અને ઊંચા પદાર્થોને અઘરી અને ઊંચી ભાષામાં લખવાનું કાર્ય બહુશ્રુતો માટે ખૂબ સરળ હોય છે. પરંતુ અઘરા અને ઊંચા પદાર્થો આજની સરળ અને સાદી ભાષામાં સમજાવવાનું અધ્યાપકો માટે ખૂબ જ અઘરું અને કપરું કાર્ય છે. તેવા કુશળ અધ્યાપકની ગરજ સારે તે રીતે સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચન/વ્યાખ્યાવિવરણથી અલંકૃત કરીને પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નને શ્રીસંઘ સમક્ષ મૂકવાની અમારી ભાવના પરમપૂજ્ય ન્યાયવિશારદ ગચ્છાધિપતિશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણીવરના શિષ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી મ.સા.ને અમારા સંઘના પ્રમુખશ્રી હર્ષદભાઈ મણિલાલ સંધવીએ જણાવી. મુનિશ્રીએ તે વાતને આનંદ સાથે સ્વીકારી.
સોનામાં સુગંધ ભળે તેમ મુનિશ્રીએ ‘દ્વાત્રિંશિકા પ્રકરણ’ ઉપર ગુજરાતી વિવરણની સાથો-સાથ સંસ્કૃતવિવરણ પણ તૈયાર કર્યું. સંસ્કૃતવિવરણ ‘નયલતા’ ટીકાસ્વરૂપે તથા ગુજરાતી વિવરણ ‘દ્વાત્રિંશિકા પ્રકાશ' વ્યાખ્યારૂપે પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સમાવેશ પામેલ છે. પ્રાચીન મુદ્રિત પ્રકાશનોમાં રહેલી અશુદ્ધિઓને ૭ હસ્તલિખિત પ્રતો દ્વારા દૂર કરીને મૂળ ગ્રંથ તથા સ્વોપજ્ઞટીકાને શુદ્ધ કરવાનું તથા અધ્યેતાવર્ગને સહાયક બને તેવી સંસ્કૃતગુજરાતી વ્યાખ્યા લખવાનું એક અત્યંત આવશ્યક અને ઉપયોગી કાર્ય મુનિશ્રીએ કરેલ છે તથા અમારી પ્રબળ લાગણીને ધ્યાનમાં લઈ અમારા શ્રીસંઘને પ્રસ્તુત ગ્રંથ આઠ ભાગમાં એકીસાથે પ્રકાશિત કરવાનો અમૂલ્ય અને અનુપમ લાભ આપેલ છે. તે બદલ અમે મુનિશ્રીનો આભાર માનીએ છીએ. તેમ જ ભવિષ્યમાં પણ આવા અણમોલ સાહિત્યના પ્રકાશનનો અમને લાભ આપવાની તેમને અમે વિનંતી કરીએ છીએ.
પ્રાન્તે, પ્રસ્તુત મહાગ્રન્થસ્વરૂપ સ્ટીમરમાં બેસી સહુ મુમુક્ષુઓ ભવસાગરનો ઝડપથી પાર પામી શાશ્વત પરમપદને/પરમાનંદને પ્રાપ્ત કરે એ જ શુભકામના.
શ્રાવણ સુદ-૧૦, વિ.સં.૨૦૫૯

લિ. શ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, મુંબઈ

Page #6

द्वाविंशिका
• પ્રસ્તાવના :
I
% હીં
અહં નમઃ ||
પ્રસ્તાવના
આધુનિક કાળમાં આધુનિક ચિંતકો પોતે જાતે વિચારણાઓ કરી પોતાની સ્વછંદ બુદ્ધિથી અનેક જાતની રજુઆતો અનેક પ્રકાશક માધ્યમો દ્વારા કરતા હોય છે પરંતુ તેમાંની મોટા ભાગની વિચારણાઓના પાયાના સિદ્ધાંતો જ ખોટા હોય છે. આશરે ૩૫૦ વર્ષો પૂર્વે થયેલા વાદકુલશિરોમણિ પરમપૂજ્ય મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી જેને આપણે “ઉપાધ્યાયજી' તરીકે ઓળખીએ છીએ. તેમણે પોતાની વિદ્વત્તાથી અનેકગ્રંથો તૈયાર કર્યા જેમાં અનેક વિવાદોના સાચા-ખોટાપણા અંગે સુંદર માહિતી પૂરી પાડી છે. આજના કાળના “ભિખારીઓને દાન આપવાથી તેઓ મફતનું ખાવાની વૃત્તિવાળા થાય છે. આથી દાન ન આપવું, “માતા-પિતાની સંપત્તિ પર છોકરાઓનો સંપૂર્ણ હક્ક છે', “જેને ખાવા ન મળતું હોયરહેવાની જગ્યા ન મળતી હોય એવા દીક્ષા લે છે' વગેરે અનેક ચિંતનોની સામે પડકારરૂપ આ ‘દ્વાત્રિશદ્ દ્વાત્રિશિકા' ગ્રંથ છે. મોટા ભાગના જૈનો આવા વિવાદોના સાચા ઉકેલ-સાચા જ્ઞાનથી અજાણ છે. કેટલાક જૈનો પણ કદાચ મહામહોપાધ્યાયજીને ઓળખતા જ નહિ હોય. કેમ કે આજના કાળના લોકોને જેટલી વ્યવહારિક જ્ઞાનની ગરજ છે તેટલી ધાર્મિક જ્ઞાનની ગરજ નથી. ઉપાધ્યાયજી મ.સા.ના ઘણા ગ્રંથો તર્કથી એટલા બધા ગૂઢ હોય છે જે સામાન્ય ભણેલાને તો કાંઈ મગજ જ કામ ન કરે. તેવા જીવોના ઉપકાર માટે વર્તમાનકાળના પૂ.યશોવિજયજીએ તેમના (ઉપાધ્યાયજીના) ઘણા ગ્રંથો પર સંસ્કૃત ટીકા તેમજ ગુજરાતી કે હિન્દી અનુવાદ કરી પ્રકાશિત કર્યા છે. ખરેખર ગ્રંથની પંક્તિઓને લઈ તેના સચોટ અર્થ બેસાડી વિસ્તાર કરવો- સમજાવવું ઘણું જ કઠિન હોવા છતાં ઘણું સરળ બનાવી એવી રીતે માર્ગદર્શન આપ્યું છે જેથી નવા અભ્યાસીઓને ઘણી અનુકૂળતા થઈ શકે. દ્વાત્રિશત્ દ્વાર્કિંશિકા પ્રકરણના પ્રસ્તુત સાતમા ભાગમાં ૨૭-૨૮-૨૯-૩૦ એમ કુલ ચાર બત્રીસીઓનું વિવેચન સમાવેશ પામે છે.
ઉપાધ્યાયજીએ ૨૭મી બત્રીસીમાં ભિક્ષુના અનેક વિશેષણો દ્વારા ભિક્ષુનું (=સાધુનું) સ્વરૂપ, તેની આરાધનાદિનું સુંદર વર્ણન કર્યું છે. શરૂઆતના કેટલાક શ્લોકોથી ભાવભિક્ષુનું નિરૂપણ કર્યા બાદ છેલ્લા શ્લોકોમાં દ્રવ્યભિક્ષુ અંગે જણાવ્યું છે. આજના કાળના કેટલાક નાસ્તિકવાદીઓ વગેરે જૈન સાધુને ભિખારી તરીકે માને છે અને મફતની ભીખ મેળવનારાની છાપ મારે છે. આ બત્રીસીમાં દ્રવ્ય-ભાવભિક્ષુની જાણકારી આપી જૈન સાધુ ભાવભિક્ષુ છે અને ભિખારી કરતા કે સંસારની સર્વ વ્યક્તિઓ કરતાં અતિ ઉચ્ચકક્ષાનો માનવી છે, ઉચ્ચતમ સાધક છે- એમ સાબિત કરી બતાવ્યું છે. ઉપરાંતમાં સાધુનું આખું જીવન કેટલી ઉચ્ચ કક્ષાનું હોય છે? તે બતાવ્યું છે. છ કાયજીવોની રક્ષા કરે, પાંચ મહાવ્રતોનું પાલન કરે, અનેક પરિષદો સહન કરે તે સાધુ કહેવાય. માંદગીમાં પણ શરીરના મમત્વથી રહિત હોય તે સાધુ કહેવાય. આગળ ઉપર ભિક્ષુના એકાર્થિક નામો તથા ભિક્ષુના લિંગો બતાવવા દ્વારા સાધુઓને પણ ઉત્તમ માર્ગદર્શન આપ્યું છે.
ઉપાધ્યાયજીએ ૨૮મી દીક્ષા બત્રીસીમાં “દીક્ષા અંગે સુંદર વાતો જણાવી પૂર્વની બત્રીસીનો અધિક વિસ્તાર કરી બતાવ્યો છે. દીક્ષા શબ્દનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ બતાવતા “દી-કલ્યાણને આપનારી, ક્ષા-અકલ્યાણનો નાશ કરનારી' એમ જણાવ્યું છે. ત્યાર બાદ દીક્ષાના અધિકારી વગેરે અલગ અલગ વિષયો પર સુંદર

Page #7

• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका છણાવટ કરી છે. ભગવાનના કાળનું નિરતિચાર ચારિત્ર અત્યારે ન હોવાથી તેમજ આજના કાળના સાધુઓની નિમ્ન ધૃતિસંઘયણાદિ કારણે શિથિલતા, ભાવની અલ્પતાદિ બતાવી આધુનિક નાસ્તિકો દીક્ષાનો વિરોધ કરે છે. કેમ કે દ્રવ્ય-ભાવની અલ્પતાને કારણે મોક્ષ મળવાની આ ભવમાં શક્યતા નથી. આના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકારશ્રી દ્વારા ત્રીજા શ્લોકમાં જાણવા મળે છે કે સદ્દગુરુના રાગ-બહુમાનાદિથી પણ દીક્ષાની યોગ્યતા આદિ પ્રગટે છે. એટલે ગુરુસમર્પણ એ જ મોક્ષનો ઉત્તમ માર્ગ છે. આમ, ભગવાનના કાળની સાધના ન હોવા છતાં ગુરુબહુમાનના સામર્થ્યથી શીઘ તરી શકાય છે.
૨૯મી વિનય બત્રીસીમાં વિનય અંગે સચોટ માર્ગદર્શન આપ્યું છે. અનેક પ્રકારના વિનય સમજાવી જરૂર પડે તો જ્ઞાનાદિ કારણે શિથિલાચારીનો પણ વંદનાદિ વિનય કરો, જેથી આત્મામાં વિનયના સંસ્કાર ઉભા રહે. શ્લોક ૯માં અરિંહતાદિ એકની પણ આશાતનાથી પરમાર્થથી બધાય ઉચ્ચ તત્ત્વોની આશાતના જણાવી છે. જે આજના કાળમાં ઊંડો વિચાર માંગી લે એવી વાત છે. અહીં એવું સૂચિત થાય છે આજના કાળના ઘણા સાધક આત્માઓ પણ અન્યની નિંદાદિમાં રસ લઈ જાણે-અજાણે ઘણાની આશાતના કરી બેસે છે. આથી ઉચ્ચ સાધક મુમુક્ષુઓએ ભૂલથી પણ, કોઈની પણ, સાચી પણ નિંદામાં પડવા જેવું નથી- તેમ લાલબત્તી બતાવે છે.
ઉપાધ્યાયજી ભગવંતે ૩૦મી કેવલીભક્તિ બત્રીસીમાં પ્રારંભના પાંચ શ્લોકમાં કેવલિભુક્તિ અંગે દિગંબરોની માન્યતાને બતાવી છે. તેટલા શ્લોકો વાંચતા સામાન્ય બુદ્ધિવાળાને તો દિગંબરની વાતો સાચી જ લાગે. પરંતુ ત્યાર પછીના શ્લોકોમાં દિગંબરોની માન્યતાઓ સામે અનેક દલીલો આપી ગ્રંથકારશ્રીએ તેમની માન્યતાઓનું ખંડન કરી તેમને નિરુત્તર કર્યા છે. સાથે સાથે તેમની માન્યતાઓમાં ભૂલો બતાવી સર્વજ્ઞમાન્ય સાચા સિદ્ધાંતો શું છે? તે અંગે સુંદર માર્ગદર્શન આપ્યું છે. જેમ કે ભૂખ-તરસ વગેરે કાર્યોની પાછળ સાચું કારણ શું હોઈ શકે છે? વગેરે બતાવી પદાર્થો સ્પષ્ટ કર્યા છે. સંક્ષેપમાં પણ સચોટ નિરાકરણ કરવાની મહોપાધ્યાયજીની પ્રતિભા જોઈને ગુણજ્ઞ પ્રાજ્ઞ પુરુષનું હૃદય ઝૂકી જાય તેમ છે.
“જેમની પાસે અધ્યયન કરાય તે ઉપાધ્યાય' આ વ્યુત્પત્તિને ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ખરેખર સાર્થક કરી બતાડી છે.
• “નચલતા' સંસ્કૃત ટીકા અંગે કિંચિત્ • ઉપાધ્યાયજીએ જે દર્શનના જે જે પદાર્થો મૂક્યા હોય તે તે પદાર્થોને અન્ય દર્શનીઓ કઈ રીતે માને છે ? વગેરે બાબતોને અન્ય દર્શનના પાઠોની રજૂઆત સાથે વિશિષ્ટ રીતે સમજાવી પદાર્થની સત્યતા-અસત્યતા-અર્ધસત્યતા વગેરે તેમજ પદાર્થ રજૂ કરનારના તાત્પર્ય, ભૂલો કે સત્યતા, એકાંતતા - કે મધ્યસ્થતા વગેરે બતાવવામાં પૂ. યશોવિજયજી (વર્તમાનકાળના) સફળ પુરવાર થયા છે. એટલે
જ “નાડુ સુયાનું મો’ આ વીર પ્રભુની ઉપમાને સાર્થક કરી દેખાડી છે. જેમ કે • ૨૭મી બત્રીસીમાં પાના નં. ૧૮૪૬ ઉપર સાધુ ષજીવનિકાયનો રક્ષક હોય તેમાં સંદર્ભરૂપે જૈનાગમોની
અનેક શાસ્ત્રપંક્તિઓ આપ્યા બાદ છાન્દોગ્યોપનિષદ્ કૈવલ્યોપનિષદ્ ભગવદ્ગીતા, સંન્યાસગીતા, અવધૂતગીતા, અષ્ટાવક્રગીતા, ગણેશગીતા, આપસ્તમ્બસ્મૃતિ, બૃહત્યરાશરસ્કૃતિ, સુત્તનિપાત વગેરેના
અનેક વચનો આપી ઈતરધર્મો પણ આ માન્યતાવાલા છે તેમ સાબિત કરી બતાવ્યું છે. • ૨૮મી બત્રીસીની શરૂઆતમાં જ પાના નં. ૧૯૦૧ પર “દીક્ષા' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવી

Page #8

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના :
ગૌતમીયતંત્ર, વિશ્વસાર, લઘુકલ્પતંત્ર આદિના વચનો આપી તેમની વ્યુત્પત્તિઓ પણ બતાવી છે. ર૯મી બત્રીસીમાં દેવ-ગુરુ ભક્તિ અંગે પાના નં. ૧૯૯૧ ઉપર શ્વેતાશ્વતરોપનિષદ, યોગશિખોપનિષ૬, સુબાલોપનિષદુ, રામગીતા, ગુરુગીતા વગેરેના પણ વચનો સાક્ષીરૂપે ટાંક્યા છે. ૩૦મી બત્રીસીમાં પાના નં. ૨૦૪૯ ઉપર દિગંબરોની પરમૌદારિક શરીરની માન્યતા કેમ ખોટી છે ? તે બતાવ્યું છે. ઉપરાંતમાં અનેક સ્થાનો પર ઢગલાબંધ ગ્રંથોના અનેક પાઠો બતાવી પોતાના જ્ઞાનની વિશાળતા બતાવી છે અને એમાં પણ ઘણી જગ્યાએ ઈતરોના પણ જે જે ગ્રંથોનાં સ્થાનો બતાવ્યા છે તે તો તેમની મધ્યસ્થતાને પણ સ્પષ્ટપણે પૂરવાર કરે છે. પૂ. હરિભદ્રસૂરિજીએ પણ લોકતત્ત્વનિર્ણય ગ્રંથમાં કહેલ છે ને કે पक्षपातो न मे वीरे, न द्वेषः कपिलादिषु । युक्तिमद्वचनं यस्य, तस्य कार्यः परिग्रहः ।। કેટલીક બત્રીસીઓમાં ઉપાધ્યાયજીએ ટીકા-અવતરણિકા ન આપી હોવા છતાં પૂ.યશોવિજયજી મહારાજે “નયેલતા'માં ટીકા-અવતરણિકા કરી આપી ગ્રંથકારના આશયને સ્પષ્ટ કર્યો છે. વિચારવાનું તો એ છે કે કેટલાક સ્થાનોમાં તો અવતરણિકા શું કરવી ? તે વિચારવા છતાં ન બેસે ત્યાં પોતાની ન્યાયનિપુણ કુશાગ્રબુદ્ધિથી અવતરણિકા ગોઠવી આપી છે. સંપૂર્ણ ગ્રંથ ઉપર તેમની મહેનત દાદ માગી લે તેવી છે. કેટલાક સ્થાનોમાં લૌકિક ન્યાયો દ્વારા પણ પદાર્થનું સુંદર પ્રતિપાદન કર્યું છે. જેમકે. પાના નં. ૧૮૯૩ ઉપર “ઊંટની પીઠ પર ન સમાય તે તેને ગળે બાંધી દેવાય ન્યાયથી બત્રીસી ૬/૧૨નું બાકી રહેલું અહીં બતાવ્યું છે- તેમ સંબંધ બેસાડ્યો છે. પાના નં.૧૮૯૪ ઉપર ભાંડાનુસાર સ્નેહનો ન્યાય દ્વારા તાપસ વગેરે કુતીર્થિકોનું સાંસારિક વલણભવાભિનંદીપણું બતાવ્યું છે અને તે જ પાના પર નીચે મહિષીગ્નેહપ્રતિબદ્ધ ભિક્ષુ ન્યાય બતાવી અજ્ઞાની, જીવોને પરમાર્થ જાણવાને અયોગ્ય બતાવ્યા. પાના નં.૧૮૯૫ ઉપર “મહાર્ણવયુગચ્છિકુર્મગ્રીવાઅર્પણ ન્યાય બતાવી દશ દષ્ટાંતે દોહિલો માનવભવ પ્રમાદી-અજ્ઞાની જીવો હારી જાય છે તેમ બતાવ્યું છે. ૨૮મી બત્રીસીના ૩જા શ્લોકની ટીકામાં આધુનિક કાળે અલ્પશ્રુત માટે મુક્તિ કે ધર્મ અશક્ય છે એવું સમજનારાઓ પ્રત્યે અંગુલિનિર્દેશ કરી તેમના ખંડન માટે આવશ્યકનિયુક્તિ વગેરેના વચનો આપી સમજાવ્યું છે અને તેમાં પણ પાતંજલ મહાભાષ્યના “તીર્થકાક” અને “અવતયેનકુલસ્થિતમ્ વગેરે ન્યાયથી વગેરે સુંદર સમજાવ્યું છે. આ રીતે ઉપયોગી લૌકિક ન્યાયો પણ “નયેલતા' વ્યાખ્યામાં સારી રીતે સંગૃહીત કરવામાં આવેલ છે. લૌકિકન્યાયપ્રયોગમાં રસ ધરાવનાર વાચકવર્ગને તો ઘી-કેળા જેવું થાય તેમ છે. કેટલાક સ્થાનોમાં ઉપાધ્યાયજીએ કહેલી વાત અન્ય આગમાદિ સાથે સીધી બેસે તેમ ન હોય ત્યાં બુદ્ધિપૂર્વક પૂર્વાપરસંબંધ જોડી આપ્યો છે. તેમજ કેટલાક સ્થાને શ્રોતાનું જ્ઞાન વિશદ બને તે માટે જાતે પ્રશ્નો ઉઠાવી ઉતરો આપ્યા છે. જેમ કે ૩૦મી બત્રીસીના ૭મા શ્લોકની ટીકામાં પાના નં.૨૦૧૬ પર ભૂખ તરસના દુઃખો પડવા છતાં મહર્ષિઓને જ્ઞાનાદિની હાનિને બદલે વૃદ્ધિ જ થાય છે તે સમજાવ્યું છે.

Page #9

• પ્રસ્તાવના ૦
द्वात्रिंशिका • ૩૦મી બત્રીસીના ૯મા શ્લોકની ટીકામાં પાના નં.૨૦૧૮ પર અવિરતક્ષાયિકસમકિતી અને કેવલજ્ઞાનીના
આંશિક કૃતકૃત્યપણાને સમજાવી અંતે શુદ્ધ નિશ્ચયનયથી સિદ્ધોમાં સંપૂર્ણ કૃતકૃત્યપણું બતાવ્યું છે. • ૩૦મી બત્રીસીના ૧૧મા શ્લોકની ટીકામાં પૃષ્ઠ ૨૦૨૧૨૨ ઉપર શાયિકસુખ અંગે વિસ્તારથી
સમજાવ્યું છે અને ઉપરાંતમાં “સ્વસમાનાધિકરણ..' વગેરે ન્યાયની ભાષાના શબ્દો વાપરી પોતાની વિદ્વત્તા પણ બતાડી છે. કેટલાક સ્થળોમાં ગૂઢ પદાર્થને દષ્ટાંત દ્વારા એકદમ સરળ બનાવી દર્શાવેલ છે. જેમ કે ર૯મી બત્રીસીનો ૧૬મો શ્લોક (પૃષ્ઠ ૧૯૮૭-૮૯) વગેરે.
• દ્વાચિંશિકા પ્રકાશ' ગુજરાતી અનુવાદ અંગે કાંઈક મૂળ શ્લોકો અને તેના પરની ઉપાધ્યાયજીની ટીકા પર પૂ. મુનિ યશોવિજયજીએ સરળતાથી સમજી શકાય તેવો અનુવાદ કર્યો છે. તથા કેટલાક સ્થાનોમાં માત્ર અનુવાદથી સમજી શકાય તેમ ન હોય ત્યાં વિશેષાર્થ આપી પદાર્થને સ્પષ્ટ કર્યો છે. જેમકે, • શ્લોક ૨૯/૧૨માં વિદ્યાગુરુના વિનય અંગે સુંદર સમજાવ્યું છે. • શ્લોક ૨૯/૧૩માં દીક્ષાપર્યાયથી અને જ્ઞાનથી રત્નાધિકમાં ક્યારે કોને વંદન કરવા જોઈએ ? જેથી રત્નત્રયીની વૃદ્ધિ થાય. આ અંગે સુંદર નિરૂપણ કરેલ છે.
શ્લોક ૨૯/૧૫માં જ્ઞાનાદિના અભ્યાસાર્થે શિથિલાચારીને વંદન કરવા વગેરેની સ્પષ્ટ સમજણ આપી છે. પાના નં.૨૦૨૯ પર ઈન્દ્રિયજન્યપ્રત્યક્ષ અંગે વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે. ઉપરાંતમાં કેટલાક સ્થાને જરૂરી ઉદાહરણો આપી ગ્રંથકારના કથનને બરોબર સ્પષ્ટ કરી બતાવ્યું છે. જેમ કે, પૃ.૧૯૨૯માં સાધુ દેહને ક્યા કારણસર સાચવે તેમ જ ક્યારે શરીર પાસેથી ઈષ્ટસાધના પણ
મેળવી લે તે અંગે કોલસાનું દષ્ટાંત આપી સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી સમજાવ્યું છે. • પૃ.૧૯૬૩માં “દીકરો જ રસોઈઓ છે તે સમજાવી કાર્યની મુખ્યતા બતાવી છે. • “ચાંદલાવાળા ચોર હોય' દ્વારા એકની આશાતનાથી સહુની આશાતના કેવી રીતે થાય? તે સમજાવ્યું છે.
(પૃ.૧૯૭૭). ૩૦મી બત્રીસીના અનુવાદમાં શ્લોક ૧૧ના વિશેષાર્થમાં પૃ.૨૦૨૨ ઉપર દિગંબરવિલ..” વગેરેથી સાહિત્યિક શબ્દોની મનોહર રચના બતાવી છે. દરેક બત્રીસીના વિવરણના અંતે બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય અને નયલતાની અનુપ્રેક્ષા પ્રશ્નપત્રરૂપે મૂકીને વાચકવર્ગની સ્મૃતિશક્તિ/ધારણાશક્તિ તીવ્ર બનાવવા માટે તથા સુષુપ્ત વિચારશક્તિ ઢંઢોળવાનો પણ પ્રયાસ વર્તમાનકાળમાં વિશેષ આદરણીય તથા અન્ય સંપાદકો માટે પણ અનુકરણીય છે.
અંતે, આ બત્રીસીઓનું વાંચન-મનન કરી સહુ જીવો શીધ્ર મોક્ષને પામે તેમજ પૂ.મુનિ યશોવિજયજી આવા અનેક ગ્રંથો પર કલમ ચલાવી જ્ઞાનોપાસકોને સહાય કરતા રહે તેવી શુભાભિલાષા. જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ કાંઈ પણ લખાયું હોય તેનું ત્રિવિધ ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડમ્..
શિવમસ્તુ સર્વ-જગતઃ જેઠ સુદ૧૨, ૨૦૫૯
ગુરૂપાદપઘરેણુ કાંદિવલી, મુંબઈ
8 - મુનિ યોગીરત્નવિજય

Page #10

द्वात्रिंशिका
(૨૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંક્યાર)
૨૭. ભિક્ષદ્વત્રિશિક : ટૂંક્યાર ૨૬મી બત્રીસીમાં દર્શાવેલ યોગવૈભવ ભાવભિક્ષુમાં જ સંભવી શકે. માટે ૨૭મી બત્રીસીમાં ભાવભિક્ષુનું વિસ્તારથી વર્ણન કરેલ છે. ભાષાકીય દૃષ્ટિએ પૂર્વની બત્રીસીઓ કરતાં આ બત્રીસી અત્યંત સુગમ છે. પરંતુ તેના પદાર્થને-પરમાર્થને આત્મસાત્ કરવો અતિદુષ્કર છે. દશવૈકાલિક સૂત્રના દશમાં અધ્યયન મુજબ ગ્રંથકારશ્રીએ વિસ્તારથી ભિક્ષુના = સાધુના લક્ષણો આ બત્રીસીમાં બતાવેલા છે. તેમાંથી કેટલાક ઉપર આપણે ઉડતી નજર કરીએ.
ભિક્ષુ તે હોય કે જે અખંડ - નિર્મળ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે અને તેના ઉપાય રૂપે ગુરુવચનપરતંત્રતા તેનામાં સતત હોય, જે મહાવ્રતમાં સતત રક્ત હોય. સાધુનિમિત્તક પિંડ જે વાપરે નહિ, જે કષાયમુક્ત હોય, જે વસ્તુના સંગ્રહ અને ગૃહસ્થસંબંધ છોડે, જે સાધુને આમંત્રણ આપીને ગોચરી વગેરે વાપરે, જેનામાં કષાયની મંદતા અને ઔચિત્યપાલન હોય, જે નિયાણા અને કુતૂહલ વિનાના હોય, જેને દેહનું મમત્વ ન હોય, હાથ-પગ-વાણી પર સંયમવાળા અને ઈન્દ્રિયવિજેતા હોય, જે લોલતા વિનાના હોય, સત્કાર-પૂજાની ઈચ્છા જેને ન હોય. (ગા.૧ થી ૧૬).
આવા ભિક્ષુના અનેક પર્યાયવાચી શબ્દો તથા તેની વ્યુત્પત્તિ દશવૈકાલિકસૂત્રની નિર્યુક્તિમાં બતાવેલ છે. જેમ કે ભિક્ષા માત્રથી ભિક્ષુ થાય. યતના કરે તે યતિ બને વગેરે. તેઓના તીર્ણ, તાયી, વતી, દ્રવ્ય, ક્ષાંત, દાંત, મુનિ વગેરે પર્યાયવાચી નામો છે. (ગા.૧૭ થી ૨૦) સંયમમાં યતના કરનાર હોવાથી સાધુને યતિ કહેવાય. પાશમાંથી = બંધનમાંથી ઉયન કરી ગયેલ હોવાથી સાધુ પાખંડી = પાખંડી (=વ્રતધારી) કહેવાય. વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવાને લીધે તેને બ્રાહ્મણ પણ કહેવાય. આવા સાધુના સંવેગ, વિષયત્યાગ, સુશીલ સંગતિ, રત્નત્રયઆરાધના, વિનય, તપ, ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા, સંતોષ, સહિષ્ણુતા, અદીનતા, અપ્રમત્તતા વગેરે લક્ષણો છે. આવા અનેક લક્ષણોથી યુક્ત, ગુણવાન હોય તે ભાવભિક્ષુ બને. સોનું કષાદિ પરીક્ષાથી શુદ્ધ થયેલ હોય તો જ તે સુવર્ણ બને. વિષઘાતન, ઉકળતી વખતે પ્રદક્ષિણાવર્ત ફરવું વગેરેથી સોનાની અસલિયત જાણી શકાય છે. તે રીતે સંવેગ, ક્ષમા, તિતિક્ષા, નિર્લોભતા વગેરેથી સાધુતા જાણી શકાય છે.(ગા.૨૧ થી ૨૫)
આ રીતે ભાવ સાધુની વાત જણાવીને ગ્રંથકારશ્રી કોણ ભાવસાધુમાં ન આવે ? તે વિષય ઉપર પ્રકાશ પાથરે છે. જે જીવોની વિરાધના કરે, ઘર-મઠ વગેરે બનાવે, કાચું પાણી વાપરે, ઉત્સર્ગ માર્ગના આચારોમાં વિશિષ્ટ કારણ ન હોય તો પણ બાંધછોડ કરે તે સાધુ કેવી રીતે કહેવાય? ગરીબ, અંધ વગેરે વાચકો પણ દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય. ભિક્ષુ = ભેદક આવો અર્થ કરીએ તો લાકડાને ભેદનાર સુથારને દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય અને કર્મને ભેદનાર સાધુને ભાવભિક્ષુ કહેવાય. દ્રવ્યભિક્ષા લેનારા બ્રાહ્મણ દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય અને રત્નત્રયીના ભાવને પુષ્ટ કરવા સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા લેનારા સાધુ ભાવભિક્ષુ કહેવાય. ભાવભિક્ષુના ગુણો તો અનંતા છે. એની સારી રીતે ભાવના કરવામાં આવે તો પણ તે પરમાનંદ સ્વરૂપ મોક્ષની સંપત્તિ માટે થાય છે. આવું જણાવીને ૨૭મી બત્રીસીનો ઉપસંહાર કરેલ છે. (ગા.૨૬-૩૨)
૨૮. દીક્ષાદ્ધાત્રિશિક : ટૂંક્યાર ૨૭મી બત્રીસીમાં વિસ્તારથી દર્શાવેલ ભિક્ષુ (સાધુ) દીક્ષાથી સંપન્ન જ હોય. માટે ગ્રંથકારશ્રી ૨૮મી

Page #11

10
• ૨૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका બત્રીસીમાં દીક્ષાનું વિસ્તારથી વર્ણન કરે છે. “દીક્ષા' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ, દીક્ષાના અધિકારી, દીક્ષાના પ્રકાર, દિક્ષાકાલીન અનુષ્ઠાનના અને ક્ષમાના પ્રકારો, દિક્ષાપરિણમનનું ફળ, દીક્ષિતની અંતરંગ પરિણતિ, શુદ્ધ ઉપયોગસ્વરૂપ દીક્ષા, દીક્ષા અંગે દિગંબરમતસમીક્ષા વગેરે વિષયો મુખ્યતયા આ બત્રીસીમાં વર્ણવેલ છે.
પ્રારંભમાં જ ગ્રંથકારશ્રી “દીક્ષા' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ દર્શાવે છે કે “દીક્ષા' શબ્દ દ્રા અને લક્ષ ધાતુ. ઉપરથી બનેલા છે. “રા' ધાતુનો અર્થ છે દાન કરવું અને “fક્ષ' ધાતુનો અર્થ છે. ક્ષય કરવો. આથી દીક્ષા એટલે જેનાથી કલ્યાણનું દાન થાય અને અકલ્યાણનો ક્ષય થાય. આવી દીક્ષા જ્ઞાનીને હોય તથા જ્ઞાની એવા ગુરુને સમર્પિત થયેલા જીવન હોય. દેખતા માણસનો હાથ પકડીને ચાલતો અંધ માણસ જેમ જંગલને પસાર કરી નગરમાં પહોચે છે તેમ જ્ઞાનીનો હાથ પકડી ચાલતો અજ્ઞાની શિષ્ય ભવાટવીને પસાર કરી મોક્ષનગરમાં પહોંચે છે. દીક્ષાપાલનસામર્થ્ય જેમ ભાવનાજ્ઞાનના પ્રતાપે આવે છે તેમ સદ્ગુરુ પ્રત્યેના રાગથી પણ આવે છે. માર્ગાભિમુખ વગેરે ભદ્રકપરિણામી મિથ્યાષ્ટિ જીવો પણ જો સદ્ગુરુ પ્રત્યે કાયમ સમર્પણ ભાવ રાખે તો તેઓ દીક્ષા લેવા માટે યોગ્ય છે. એવું પ્રથકારશ્રી જણાવે છે. (ગા.૧ થી ૩)
દીક્ષાના ચાર પ્રકાર ગ્રન્થકારશ્રી બતાવે છે. (૧) નામદીક્ષા, (૨) સ્થાપના દીક્ષા, (૩) દ્રવ્યદીક્ષા અને (૪) ભાવદીક્ષા. નૂતન દીક્ષિતનું નામ પાડવું તે નામદીક્ષા. આ વ્યવહાર નયથી મુખ્ય દીક્ષા છે. સાધુના ગુણોનું સતત સ્મરણ કરાવે તેવા નામના શ્રવણથી ખાનદાન સાધુમાં તે તે ગુણો પ્રગટાવવાનો પુરુષાર્થ સમ્યપણે થાય છે. સંપ્રદાય મુજબ તે નામાદિના સ્થાપનથી દીક્ષા નિર્વિઘ્નપણે સંપન્ન થાય છે. નૂતન દીક્ષિતનું ગુણસંપન્ન નામ સાંભળનારને પ્રસન્નતાનું અને પોતાને કીર્તિ અપાવવાનું કારણ બને છે. દીક્ષાની સ્થાપના = ઓઘો, મુહપત્તિ વગેરે સાધુવેશ ધારણ કરવો. તેનાથી રાગ-દ્વેષનો નાશ થાય છે અને ભાવ-આરોગ્ય મળે છે. જ્ઞાન-ક્રિયા સ્વરૂપ દ્રવ્યદીક્ષાથી સંયમજીવનમાં અને મહાવ્રતમાં સ્થિરતા આવે છે. તથા ભાવદીક્ષા એટલે સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નત્રયનો તાત્ત્વિક પ્રકર્ષ. ભાવદીક્ષા સારા પદને દીપાવે છે. (ગા.૪-૫)
ગ્રન્થકારશ્રીની દૃષ્ટિએ દ્રવ્યદીક્ષા હોય ત્યારે મુખ્યતયા ઉપકારક્ષમા, અપકારક્ષમાં અને વિપાકક્ષમાં હોય. ભાવદીક્ષામાં વચનક્ષમા અને ધર્મક્ષમા હોય છે. તથા દ્રવ્યદીક્ષામાં પ્રીતિઅનુષ્ઠાન અને ભક્તિઅનુષ્ઠાન પ્રગટે. ભાવદીક્ષામાં વચનઅનુષ્ઠાન અને અસંગઅનુષ્ઠાન હોય છે. ઉપકારક્ષમા એટલે કે પોતાના પર થયેલા કે થનારા ઉપકારોને લક્ષમાં રાખી સામેનાનું સહન કરવું. અપકારક્ષમામાં નુકસાન ન વેઠવું પડે એટલે સામેનાનું સહન કરે છે. આ લોક અને પરલોકના કર્મવિપાકોને વિચારી સહન કરવું તે વિપાકક્ષમા કહેવાય. આ ત્રણ ક્ષમા ઔદયિક ભાવની ક્ષમા છે. “મારા પ્રભુની આજ્ઞા છે માટે મારે સહન કરવું છે આવા વિચારથી વચનક્ષમા આવે છે. આ રીતે ગુણવિકાસ થતાં થતાં ક્રોધ થઈ જ ન શકે એવી ભૂમિકા આવે તે ધર્મક્ષમા છે. ભાવદીક્ષા જેની પાસે હોય તેની પાસે છેલ્લી બે ક્ષમા હોય. (ગા.૬-૭)
ધર્મક્રિયામાં રુચિ હોય તે પ્રીતિઅનુષ્ઠાનમાં આવે. તથા ગૌરવપણાની બુદ્ધિ સાથે ક્રિયામાં સચિ હોય તે ભક્તિઅનુષ્ઠાનમાં આવે. બે સાડીમાંથી એક સાડી પત્નીને આપે તે પ્રીતિ કહેવાય અને બીજી સાડી માતાને આપે તે ભક્તિ કહેવાય. પત્ની અને માને સાડી આપવાની ક્રિયા સમાન છે. પરંતુ પત્ની પ્રત્યે માત્ર પ્રેમ છે અને માતા પ્રત્યે ગૌરવપણાની બુદ્ધિ છે. શાસ્ત્રકારના વચનને આગળ કરીને આરાધના કરવી તે વચનાનુષ્ઠાન છે. અને પરભાવની અપેક્ષા વિના અભ્યાસથી આત્મસાત્ કરેલ અનુષ્ઠાન પૂર્વસંસ્કારથી થાય. તે અસંગ અનુષ્ઠાન જાણવું. પ્રીતિઅનુષ્ઠાન અને ભક્તિઅનુષ્ઠાનમાં ઉપકારી ક્ષમા,

Page #12

11
द्वात्रिंशिका
• ર૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર • અપકારીક્ષમા અને વિપાકક્ષમાં હોય છે. વચનઅનુષ્ઠાનમાં વચનક્ષમ અને અસંગ અનુષ્ઠાનમાં ધર્મક્ષમા હોય છે. (ગા.૮).
વચનક્ષમાં અને વચનાનુષ્ઠાનની હાજરીમાં કષાયો મંદ થાય છે અને અતિચારો નાના થાય છે. જિનવચનસ્મૃતિ બળવાન બને છે. જીવ ઈરાદાપૂર્વક આરાધનામાં ગોલમાલ કરતો નથી. ધર્મક્ષમા અને અસંગાનુષ્ઠાન સુધી પહોંચતા-પહોંચતા અતિચારો લાગવાનું પ્રાયઃ બંધ થઈ જાય છે. ભગવતીસૂત્ર અને પંચસૂત્ર વગેરેમાં બતાવ્યા મુજબ દીક્ષાજીવનના ૧૨ માસ બાદ મુનિ શુકલાભિજાત્ય થઈ જાય છે. તેનો શુભ અધ્યવસાય-પ્રસન્નતા તેજોવેશ્યા અનુત્તર દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. આવી તેજોવેશ્યાને વિવિધ શાસ્ત્રોમાં સુખાસિકા, સુખની પ્રાપ્તિ, ચિત્તની સુખાકારી અવસ્થા વગેરે વિવિધ નામો વડે ઓળખાવેલ છે. અહીં એક વર્ષની ગણતરી છદ્દે-સાતમે ગુણસ્થાનકે રહેલ સાધક પોતાના આત્મગુણોમાં દોષો ન લગાડે તેવી ક્ષણોના સમૂહથી કરવી - એમ ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે. (ગા.૯-૧૨)
પાપોને તોડનારી દીક્ષા પણ ભોગતૃષ્ણાથી ગ્રસ્ત મન વાળા જીવ માટે દુઃખદાયી જ બને છે. જેમ જે હોળીનો રાજા બને તે વ્યક્તિને ગધેડા પર બેસાડી, મોઢે મેશ ચોપડી તેની પરમાર્થથી વિડંબણા જ કરવામાં આવે છે. તેથી તેને માટે “રાજા” શબ્દ વાસ્તવમાં વિડંબના રૂપ બને છે. તેમ ભોગગ્રસ્ત મનવાળા જીવન માટે દીક્ષા વિડંબનારૂપ બને છે. (ગા.૧૩) ઈન્દ્રિય અને કષાયોના મુંડન પછી મસ્તકમુંડન જેમાં થાય છે તે સદ્દીક્ષા છે. આવા સાધુ માર્મિક શાસ્ત્રબોધ ન મળે ત્યાં સુધી તેને મેળવવાના લક્ષથી “શરીરમાં ઉતુ ઘર્મસાધનમ્' આ ઉક્તિને નજર સામે રાખીને એકાસણા વગેરે તપ કરે અને ગીતાર્થ થયા બાદ અઠ્ઠમ વગેરે વિકૃષ્ટ તપ કરે. તથા અંતિમ અવસ્થામાં સંલેખના કરીને શરીરનો ત્યાગ કરે. (ગા.૧૪-૧૫).
ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે દીક્ષા તો મોક્ષગામી વીરોનો માર્ગ છે. આ માર્ગ દુષ્કર છે. અહીં પ્રાજ્ઞ જીવો પોતાના આત્માના શત્રુ એવા શરીરની સાથે યુદ્ધ કરે છે. આત્માને અગણિત દુઃખો આપનાર શરીરને પાળવું તે ઝેરી સાપને પાળવા સમાન તેઓ માને છે. અને તેથી શરીરનો કસ કાઢવામાં દીક્ષાર્થી ઉત્સાહી હોય છે. ગ્રંથકારશ્રી આગળ મહત્ત્વની વાત જણાવે છે કે જે જીવને શરીર, ઈન્દ્રિય અને તેના વિષયનું આકર્ષણ ખલાસ થયું ન હોય તેવા જીવો નિર્દોષ ગોચરી વગેરે નિમિત્તે એકલા વિચરે તો પણ તે એકલા નથી પણ કષાયાદિની સાથે છે. અને સમુદાયમાં અનેકની વચ્ચે રહેવા છતાં પણ દેહાધ્યાસથી મુક્ત સાધુ પરમાર્થથી એકલા જ = આત્મામાં જ રહેલા હોય છે- એમ સમજવું. (ગા.૧૬-૧૯)
ભાવસાધુને શરીરાદિનો અનુરાગ ન હોય તો ભિક્ષાટન વગેરે કેવી રીતે સંભવે ? આનું સમાધાન કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે પોતાનાથી ભિન્ન એવું શરીર પણ શાસનની મૂડી છે, સંયમસાધનામાં સહાયક છે. માટે રત્નત્રયી સાધવાના લક્ષથી ધર્મસાધનીભૂત શરીરને સાચવવું તે અનુચિત નહિ કહેવાય. રસોઈ માટે કોલસો ઉપયોગી છે. એટલા માત્રથી કોલસાને પૂજવાનો નથી પરંતુ ભેજ વગેરે લાગી ન જાય તે રીતે સાચવવાનો તો છે જ. તે રીતે આમાં પણ સમજવું. સંગ = આસક્તિ, પ્રતિપત્તિ = સ્વીકૃતિ. અસંગપ્રતિપત્તિ = અનાસક્તિના પરિણામની સ્વીકૃતિ સાથે મોક્ષની ઈચ્છાપૂર્વકની ભિક્ષાટનની પ્રવૃત્તિ. તેનાથી સાધુનો મોક્ષ નજીક આવતો જાય છે. અનાદિ કાળથી ચાલી આવતી સંગવાસના તત્ત્વજ્ઞાનથી અનુગત એવી દીક્ષાથી જ દૂર થાય છે. તત્ત્વજ્ઞાન એટલે દેહાધ્યાસનો ત્યાગ તથા સર્વ જીવોને વિશે સમભાવ. માટે જ સંપ્રદાય - સમુદાય, સગા-સંબંધી કે અન્ય જીવોને આશ્રયીને તીવ્ર રાગ કે દ્વેષ ઉભો થઈ ન જાય તેવી આંતરિક સાવધાની

Page #13

12
• ૨૦ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
રાખવામાં આવે તો જ દીક્ષા મોહવાસનાનો મૂળમાંથી ઉચ્છેદ કરી શકે.(ગા.૨૦-૨૩)
આ રીતે મોહવાસનાનો ઉચ્છેદ થયો હોય એવી દીક્ષામાં અતિ કે ઔદયક આનંદને સ્થાન નથી. આવી દીક્ષા શુદ્ધ ઉપયોગસ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે અશુદ્ધતા લાવનાર આંશિક પણ કષાય ભાવચારિત્રમાં ભળેલો હોતો નથી. ભિક્ષાટનાદિ વ્યવહાર સમયે પણ સંસ્કાર સ્વરૂપે શુદ્ધ ઉપયોગનો ઉચ્છેદ થતો નથી. શુદ્ધ નિશ્ચયનયથી મોક્ષનું કારણ શૈલેશીના ચરમ સમયનો શુદ્ધ ઉપયોગ છે. તે શુદ્ધ ઉપયોગનું કારણ આયોજયકરણ વગેરે શુભ ક્રિયા અને તેની પૂર્વે અભ્યસ્ત કરેલા શુભ ભાવો છે. આ રીતે પરંપરાએ શુભ ભાવ પણ મોક્ષનું કારણ છે. આથી અઢારમી બત્રીસીમાં જણાવેલ અધ્યાત્મ ભાવના, ધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય –આ પાંચેય યોગ મોક્ષયોજક આત્મવલણસ્વરૂપ જ સિદ્ધ થાય છે. અધ્યાત્મ વગેરે ભાવનાદિના ઉત્તરોત્તર કારણ છે. તેમાં છેલ્લો વૃત્તિસંક્ષય મોક્ષનું અનન્તર કારણ છે. અહીં પ્રાસંગિક સ્વરૂપે દિગંબરમતની સંક્ષેપમાં સમીક્ષા ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ છે કે ‘જો ભાવનાયોગને લાવવા દ્વારા અધ્યાત્મ ચરિતાર્થ થઈ જાય પણ અધ્યાત્મ મોક્ષયોજક નથી એવું માનવામાં આવે તો વૃત્તિસંક્ષય-શૈલેશીચરમ સમય સિવાય ધ્યાન-સમતાદિ કોઈ પણ અનુષ્ઠાન મોક્ષયોજક બની નહિ શકે.' (ગા.૨૪-૨૭)
·
द्वात्रिंशिका
જૈનોને માત્ર ચિત્તનિરોધ જ ધ્યાનરૂપે માન્ય નથી પણ સ્વભૂમિકાયોગ્ય મન-વચન-કાયાનું એકાગ્રતાજયણાપૂર્વક પ્રવર્તન એ જ વાસ્તવમાં ધ્યાન છે. આ રીતે સાધુ ગોચરી જાય, વિહાર કરે વગેરે સમયે પણ મુનિઓનું ધ્યાન પ્રણિધાન-સંસ્કારાદિરૂપે અખંડ હોવાથી તેવી પ્રવૃત્તિને મોક્ષનું કારણ માનવામાં વાંધો નથી. અપ્રમત્ત સાધુની જેમ પડિલેહણ વગેરેમાં ઉપયુક્ત સાધુ પણ શુભ યોગને આશ્રયીને અહિંસક છે. જેમ એક ધ્યાનમાંથી બીજા ધ્યાનના પ્રારંભના સમયે મૈત્રી વગેરે ભાવનાથી ચિત્તને પરિકર્મિત - સંસ્કારિત કરાય છે તે રીતે પડિલેહણ વગેરેથી પણ ચિત્ત પરિકર્મિત થાય છે. માટે ચિત્તની અંતરંગ પરિણતિ કોમળ-મુલાયમ થાય તેવા લક્ષથી આરાધાતા પડિલેહણ વગેરે યોગો વાસ્તવમાં ધ્યાનમાં અડચણરૂપ નથી- એ ખ્યાલમાં રાખવું. (ગા.૨૮-૩૦)
દીક્ષાના પાંચ પ્રકારો પુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિગ્રંથ અને સ્નાતક છે. એમ શ્વેતાંબરોના પંચકલ્પભાષ્ય વગેરે ગ્રંથોમાં જણાવેલ છે. પરંતુ આ બાબતમાં કશો વિચાર કર્યા વિના દિગંબરો પરમ ઉપેક્ષાભાવ સ્વરૂપ (= શ્વેતાંબરોનું સ્નાતક ચારિત્ર) એક પરિણામને જ દીક્ષારૂપે સ્વીકારે છે. દિગંબરો વર્તમાનની પોતાની દીક્ષાને આપવાદિક માને છે. આ બાબતમાં ગ્રંથકારશ્રી દિગંબરોને કહે છે કે ‘તમારી માન્યતા મુજબ શુદ્ઘ ઉપયોગ સ્વરૂપ તાત્ત્વિક દીક્ષાના કારણોનું આલંબન લેવામાં તાત્ત્વિક દીક્ષાનો પરમ પ્રકર્ષ ન થવા છતાં પણ દીક્ષાના પરિણામનો મૂળમાંથી ઉચ્છેદ નથી થતો, મોરપીંછ-કમંડળ વગેરે રાખવા છતાં પણ દીક્ષા માત્રની બાદબાકી નથી થતી તો સંયમને જયણાપૂર્વક પાળવાના લક્ષથી, અધિકરણઅસંયમ-આરંભાદિથી બચવાના ઉદેશથી પરિમિત વસ્ર-પાત્રાદિ ઉપકરણો રાખવામાં અને જિનાજ્ઞા મુજબ તેનો અસંગભાવે / અમૂચ્છિત પરિણામે ઉપયોગ કરવામાં દીક્ષા શા માટે રવાના થઈ જાય ? દિગંબર સાધુઓ સાવધાની પૂર્વક મમતા વગેરેને ત્યાગ કરીને ગોચરી પાણી વાપરે છે તે રીતે શ્વેતાંબર સાધુઓ મૂર્છા વિના વસ્ત્ર-પાત્રાદિ ધારણ કરી શકે છે. માટે વર્તમાન કાળમાં શ્વેતાંબર મત મુજબ બકુશ, કુશીલ ચારિત્ર પણ કર્મનિર્જરાના લક્ષ, સંયમપાલનના પરિણામ વગેરેને કારણે ભાવદીક્ષા જ છે. આમ જ્ઞાનક્રિયાના સમુચ્ચયથી ભાવદીક્ષા મોક્ષને આપનારી છે. (ગા.૩૧-૩૨)

Page #14

• ૨૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
૨૯ વિનયદ્વાત્રિંશિકા : ટૂંક્સાર
૨૮મી બત્રીસીમાં દર્શાવેલી દીક્ષા વિનયગર્ભિત હોય તો જ સફળ થાય, ઉદ્ધતાઈ-સ્વચ્છંદતા વગેરે હોય તો નહિ. માટે ૨૯મી બત્રીસીમાં ગ્રંથકારશ્રીએ વિનય, વિનયની વ્યુત્પત્તિ, વિનયના પ્રકારો, વિનયનું ફળ, વિનયની આવશ્યકતા, વિનયનો મહિમા, અપવાદ માર્ગે શિથિલાચારીનો પણ વિનય કરવો- વગેરે બાબતોનું હૃદયંગમ રીતે નિરૂપણ કરેલ છે.
द्वात्रिंशिका
(૧) લોકોપચાર
જ્ઞાન
I
આઠ પ્રકારના
જ્ઞાનાચાર
વિનય જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોને દૂર કરે છે. મોક્ષદાયક ધર્મવૃક્ષનું તે મૂળ છે. તેના પ્રકારો નીચે કોષ્ટકમાં બતાવેલ છે.
હિતકારી બોલવું
·
અભિગ્રહ આસનત્યાગ અત્યુત્થાન
(૨) અર્થવિનય

દર્શન
I
આઠ પ્રકારના
દર્શનાચાર
કાયિક
અંજલિ
પરિમિત બોલવું
વિનય
(૩) કામવિનય
ચારિત્ર
T
આઠ પ્રકારના
ચારિત્રાચાર
•
(૪) ભયવિનય
વંદન શુશ્રૂષા પશ્ચાદ્ગમન પૂર્વગમન
કઠોર રીતે ન બોલવું

તપ
I
બાર પ્રકારનો ઉચિતયોગ આશાતના
તપ સ્વરૂપ
વન
વાચિક
(૫) મોક્ષવિનય
ઉપચાર
13
માનસિક
વિચારીને બોલવું
ધર્મધ્યાનાદિ શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ
આશાતના વર્જન (ઉપચાર) વિનય બાવન પ્રકારે છે ઃ- અરિહંત, સિદ્ધ, કુલ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, ગણ, સંઘ, ક્રિયા, ધર્મ, જ્ઞાન, જ્ઞાની અને ગણી - આ ૧૩ ના ભક્તિભાવ, બહુમાન, પ્રશંસા અને આશાતનાનો ત્યાગ. આમ ૧૩ ૪ ૪ = ૫૨ પ્રકાર થાય. (ગા.૧ થી ૮)
આર્તધ્યાનાદિત્યાગ

Page #15

૨૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
द्वात्रिंशिका
એક ચાંદલાવાળાથી છેતરાયેલ ‘ચાંદલાવાળા ચોર હોય' એમ બોલે તો.તેનાથી ત્રણેય કાળના ચાંદલાવાળાની હીલના થાય છે એમ અરિહંતાદિ તેરમાંથી એકના અવિનયમાં પણ સર્વનો અવિનય થાય છે. અલ્પજ્ઞાનવાળા પણ આચારસંપન્ન ગુરુની આશાતના આશ્રિતના ગુણોને બાળી નાખે છે. શક્તિ નામના દૈવી શસ્રનો અગ્ર ભાગ, અગ્નિ, સર્પના ક્રોધ અને સિંહના ક્રોધ કરતાં પણ ગુરુની હીલના વધારે ભયંકર છે. માટે એકાદ પણ ગાથા વગેરે આપનાર વિદ્યાગુરુનો મન-વચન-કાયાથી કાયમ વિનય કરવો જોઈએ. ગ્રંથકારશ્રી અહીં એક મહત્ત્વની વાત જણાવે છે કે માત્ર ભણતી વખતે વિદ્યાગુરુનો વિનય કરે પરંતુ ગ્રંથ પૂરો થઈ ગયા પછી વિદ્યાગુરુનો વિનય-ભક્તિ-બહુમાન ન કરે તો કુશલાનુબંધ -પુણ્યાનુબંધ નાશ પામે. આ બાબત દરેક મુમુક્ષુ-મુનિઓએ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. (ગા.૯ થી ૧૨)
વિનયથી જ સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, પરિણમે છે, વૃદ્ધિ પામે છે. તેથી જ પોતાના કરતા દીક્ષાપર્યાયમાં નાના હોવા છતાં પણ તીવ્ર મેધાને કારણે વિદ્વાન હોય તેવા સાધુ પાસે ભણતા પહેલાં તેને વંદન સ્વરૂપ વિનય ક૨વો જોઈએ - તેવી મૂળવિધિ બૃહત્કલ્પભાષ્ય વગેરેમાં જણાવેલ છે. લોકો શિલ્પ માટે પણ શિલ્પાચાર્યની સેવા કરે છે તો સ્વર્ગ અને મોક્ષ અપાવનાર ધર્માચાર્ય-વિદ્યાગુરુની સેવાવિનયનું ઉલ્લંઘન શી રીતે થઈ શકે ? (ગા.૧૩ -૧૪)
14
સામાન્યથી જ્ઞાન ભણવા ગીતાર્થ સુસાધુ પાસે જવાનું હોય. પરંતુ જાહેરમાં શિથિલાચાર સેવનારા પણ શાસ્ત્રના વિશિષ્ટ જાણકાર પાસે સકારણ ભણવા જવાનું થાય તો તેમનો પણ વાચિક વિનય, હાથ જોડવા અને જરૂર પડે તો વંદન કરીને પણ વિનય અપવાદરૂપે કરી શકાય- આવું બૃહત્કલ્પ વગેરે છેદશાસ્ત્રમાં બતાવેલ છે. આ કાળમાં એક જ વ્યક્તિમાં તમામ વિશુદ્ધ ગુણોનું પૂર્ણ દર્શન થવું દુર્લભ છે. માટે જેટલા અંશમાં જ્યાં ગુણ દેખાય ત્યાં ગુણાનુરાગથી તે તે ગુણોની અનુમોદના કરવામાં આવે તો જ સાનુબંધ ગુણપ્રાપ્તિ શક્ય બને. એવું બૃહત્કલ્પભાષ્યમાં જણાવેલ છે. (ગા.૧૫-૧૬) પાણીના સિંચન વિના વૃક્ષ વધે નહિ તેમ વિનય વિના જિનશાસનની ઉન્નતિ થઈ ન શકે. આવો વિનય શીખવાડનાર ઉ૫૨ જે ગુસ્સે થાય છે તે સામે ચાલીને આવતી લક્ષ્મીને દાંડો ઉગામીને કાઢી મૂકે છે. વિનયીને આલોકપરલોકનું સુખ મળે છે. અને અવિનયી પરમાર્થથી માત્ર દુઃખને જ સર્વત્ર પામે છે. ગુરુનો વિનય, ભક્તિ, પૂજા વગેરે કરવાથી પોતાને પૂજ્યત્વ ગુરુત્વ વગેરેની પ્રાપ્તિ થાય છે. (ગા.૧૭-૨૦) વિનયનું ફળ સ્પર્શજ્ઞાન છે. તે સમાધિવાળા ચિત્તમાં જન્મે છે. માટે દશવૈકાલિક સૂત્રમાં ચાર પ્રકારની સમાધિ બતાવેલ છે. (૧) વિનયસમાધિ, (૨) શ્રુતસમાધિ, (૩) તપસમાધિ અને (૪) આચાર સમાધિ. પ્રત્યેક સમાધિના ચાર પ્રકાર છે. ગુરુના અનુશાસનને - વચનને (૧) સાંભળવું, (૨) સ્વીકારવું, (૩) આચરવું અને (૪) નિરભિમાનતા રાખવી. તેનાથી વિનયસમાધિ મળે છે. (૧) આગમ ભણવા, (૨) તેમાં એકાગ્ર થવું, (૩) તેનાથી ભાવિત થવું અને (૪) બીજા જીવોને તેમાં જોડવા તે શ્રુતસમાધિ છે. (૧) આલોક (૨) પરલોક કે (૩) કીર્તિની આશંસા વિના (૪) નિષ્કામભાવે તપ કરવો તે તપસમાધિ અને તે જ રીતે આચાર પાળવા તે આચારસમાધિ છે. આવી સમાધિથી સ્પર્શજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ જીવને હેય-ઉપાદેયનો અભ્રાન્ત સ્પષ્ટ બોધ થાય છે. અને તે બોધ પણ સંવેદનાત્મક હોય છે. માત્ર જાણકારી સ્વરૂપ નથી હોતો. (ગા.૨૦-૨૫)
સંપૂર્ણપણે અનુવેધ થાય તે રીતે સિદ્ધરસનો સ્પર્શ તાંબાને થાય તો તાંબુ તરત સુવર્ણ બની જાય

=

Page #16

द्वात्रिंशिका
• ૨૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
15
તે રીતે વિનયી સાધક સ્પર્શજ્ઞાનના પ્રતાપે ટૂંક સમયમાં પરમાત્મસ્વરૂપે પરિણમી જાય છે. આ રીતે સર્વ યોગોમાં વિનય સર્વાનુગમ શક્તિના કારણે મુખ્ય યોગ છે. જેમ કે તમામ મિષ્ટાન્નોમાં પડતો શેરડીનો રસ (= સાકર કે ગોળ) મુખ્ય છે તેમ આ વાત સમજવી. માટે જ પ્રશમરતિમાં વિનયને જિનશાસનનું મૂળ કહેલ છે. જેમ સૂર્યકિરણોથી અંધકાર નાશ પામે છે તેમ વિનયથી બધો દોષો નાશ પામે છે. કૂરગડુ મુનિ અને ગૌતમસ્વામી આના જ્વલંત દૃષ્ટાંતો છે. ભૂમિમાં દાટેલ મહાનિધાન લેતા પહેલાં અધિષ્ઠાયક દેવનો ધૂપ-દીવો વગેરેથી વિનય કરવો જોઈએ. બાકી તે મહાદોષ માટે થાય છે. તે રીતે શાસ્રગ્રહણ સમયે ગુરુવિનય માટે સમજવું. બધા યોગમાં વિનયની મુખ્યતા જણાવવા માટે જ કૃતાર્થ એવા પણ તીર્થંકર ભગવાન સમવસરણમાં તીર્થને નમસ્કાર કરીને જ ધર્મદેશના કરે છે. નિર્દોષગોચરી વગેરેમાં તત્પર એવા પણ જે સંયમીઓ વિનયનો ઉચ્છેદ કરે છે તેઓ તો મોક્ષમાર્ગનો જ ઉચ્છેદ કરે છે. જે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર વગેરે અનુકૂળ બને તે રીતે યથાશક્તિ, સામેની વ્યક્તિના પદ-ગૌરવઉપકાર વગેરેને ઓળખીને શાસ્ત્રાનુસારે અહોભાવથી વિનય કરે છે તેની પાસે મોક્ષલક્ષ્મી સામે ચાલીને આવે છે. (ગા.૨૬-૩૨)
વલિભુક્તિવ્યવસ્થાપન દ્વાત્રિંશિકા : ટૂંક્સાર
૨૯મી બત્રીસીમાં વિનયનું સાંગોપાંગ તલસ્પર્શી નિરૂપણ ગ્રંથકારશ્રીએ કર્યું. તેવો વિનય, શક્તિ છૂપાવ્યા વિના, પાળતા-પાળતા ઉપાસકને કેવલજ્ઞાન સંપ્રાપ્ત થાય છે. તે કેવલજ્ઞાની કેવલજ્ઞાનમાં જણાય તે મુજબ, નિયતિવશ જીવોની યોગ્યતા અનુસારે ધર્મદેશનાદિ દ્વારા ઉપકાર કરે છે. તથા ક્ષુધાદિના નિવારણ માટે કવલાહાર પણ કરે છે. આ શ્વેતાંબર માન્યતા છે. પરંતુ આ વાત સાંભળીને ખળભળેલા દિગંબરો કહે છે કે શ્વેતાંબરમાન્ય કેવલી કવલાહારી હોવાથી કૃતાર્થ નથી. તેથી આ બત્રીસીમાં કેવળજ્ઞાની વાસ્તવમાં કવલાહાર કરે કે નહિ ? તે બાબતની વિસ્તારથી ગ્રંથકારશ્રીએ ચર્ચા કરેલ છે. ‘કેવલી ગોચરી ન વાપરે' આવું દિગંબરનું માનવું છે. અને કેવલી ગોચરી વાપરે આવો શ્વતાંબરોનો અભિપ્રાય છે. અહીં મહોપાધ્યાયશ્રી દિગંબરોની માન્યતા ઉપર પોતાની તેજાબી કલમ ફેરવે છે.
30
-
દિગંબર મત
કેવલી ગોચરી ન વાપરે. કારણ કે
(૧) કેવલી અઢાર દોષથી મુક્ત હોય. અઢાર | (૧) દોષમાં ક્ષુધાનો સમાવેશ થાય છે. માટે તેઓ ગોચરી ન વાપરે. (શ્લોક.૧)

(૨) જો કેવલીને ભૂખનું દુઃખ માનો તો આત્માના | (૨) ગુણસ્વરૂપ અવ્યાબાધ સુખની ગેરહાજરી થશે. માટે ભૂખનું કલંક તેમને ન હોય. (શ્લોક.૧)
•
શ્વેતાંબર મત
કેવલી ગોચરી વાપરે. કારણ કે
અઢાર દોષ ઘાતિકર્મજન્ય છે અને ક્ષુધા તો અઘાતિકર્મજન્ય છે. માટે ચાર અઘાતિકર્મના ઉદયવાળા કેવલીને ક્ષુધા હોય અને ગોચરી પણ વાપરે. (શ્લોક.૭)
જો ભૂખનું દુઃખ અવ્યાબાધ સુખનો વ્યાઘાત કરવાથી કલંક હોય તો મનુષ્યપણું પણ સિદ્ધત્વ દશા પ્રગટ થવામાં બાધક હોવાથી કેવલીમાં કલંકસ્વરૂપ બનશે. માટે

Page #17

16
• ર૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका મનુષ્યપણાની જેમ ભૂખ પણ દોષ નથી.
(શ્લોક.૮) (૩) કેવલી કૃતકૃત્ય હોવાથી ભોજન ન કરે. (૩) સર્વકર્મના ક્ષયથી સંપૂર્ણપણે કૃતકૃત્ય તો સિદ્ધ (શ્લોક.૧)
ભગવંતો જ છે. કેવલીને અઘાતિ કર્મ હાજર છે. માટે તે સર્વથા કૃતકૃત્ય નથી અને અઘાતિ સુધાવેદનીય કર્મ હાજર હોવાથી તેના ઉદયથી
તે વાપરે છે. (શ્લોક.૯) (૪) કેવલીને આહારસંજ્ઞા નથી. માટે તે વાપરે ! (૪) જેવી રીતે મોહનીય કર્મના કારણે થતી તૃષ્ણા નહિ. (શ્લોક.૧)
= આહારસંજ્ઞા ભાવસાધુને નથી. છતાં પણ તે વાપરે છે. તે રીતે કેવળી પણ વાપરે.
(શ્લોક ૧૦) (૫) કેવલી પાસે અનંતસુખ હોવાથી તે ન વાપરે. | (૫) અનંત સુખ તો મોક્ષમાં જ છે. તથા ભૂખ (શ્લોક.૧)
કર્મજન્ય હોવાથી અનંતસુખને બાધિત કરે તો સર્વજ્ઞમાં રહેલું ત્રપણું, મનુષ્યપણું વગેરે પણ કર્મજન્ય હોવાથી અનંતસુખને બાધિત
કરશે. (શ્લોક.૧૧) (૬) સર્વજ્ઞનું અઘાતિ એવું વેદનીય કર્મ બાળેલા (૬) તીર્થકર નામ કર્મ પણ અઘાતિ છે. પરંતુ
દોરડા જેવું હોવાથી પોતાનો વિપાકોદય સર્વજ્ઞ તીર્થકરોને તીર્થંકર નામકર્મનો તીવ્ર બતાવવા તે અસમર્થ છે. આથી તે ભૂખ વિપાક ઉદય હોય છે. માટે કેવળજ્ઞાનીના લગાડવાનું કાર્ય ન કરે. માટે કેવલી ન | અઘાતિકર્મ દગ્ધરજુતુલ્ય કહીને તે પોતાનું વાપરે. (શ્લોક.૨)
કાર્ય કરવા અસમર્થ છે- એમ કહી ન શકાય.
(શ્લોક.૧૨,૧૩). (૭) કેવલીને આત્મિક જ્ઞાન હોય, ઈન્દ્રિયજન્ય (૭) શારીરિક સુખ-દુઃખ માટે વિષય અને શરીરનો
જ્ઞાન ન હોય, તે રીતે ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ- સંપર્કમાત્ર પ્રયોજક છે, ઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન દુઃખ પણ તેમને ન હોય. માટે તેમને ભૂખનું નહિ. તેથી ભલે કેવલીને ઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન દુઃખ ન હોય. (શ્લોક.૨).
ન હોય પરંતુ બાહ્યવિષયો સાથે શરીરનો સંબંધ તો છે જ. માટે જ તેને તૃણસ્પર્શ વગેરે ૧૧' પરિષહો તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં બતાવેલ છે. માટે તેમાંનો એક પરિષહ “ભૂખ” પણ તેમને
હોય. (શ્લોક.૧૪) (૮) પરદ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિ મોહનીય કર્મથી થાય છે. () સર્વજ્ઞ ભગવંત જે રીતે વીતરાગ હોવા છતાં
વીતરાગ હોવાથી કેવલી તેવી પ્રવૃત્તિ ન કરે. દેશના આપે છે, દેશના સ્વરૂપ પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિ માટે તે વાપરતા નથી. (શ્લોક.૩)
કરે છે. તેમ ગોચરી વાપરવાની પ્રવૃત્તિ પણ કરી શકે. તેનાથી તેમની વીતરાગતામાં ક્ષતિ

Page #18

द्वात्रिंशिका • ૨૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
17 નથી આવતી. જે રીતે લોહીનું પરિભ્રમણ વગેરે પ્રવૃત્તિ ઈન્દ્રિયજન્ય બુદ્ધિ વિના થાય છે તે રીતે ગોચરી, દેશના વગેરે પ્રવૃત્તિ
માનવી યોગ્ય છે. (શ્લોક.૧૫-૧૬) (૯) શાતાવેદનીય, અશાતા વેદનીય અને ! (૯) કેવલી દેશના આપે. તેમાં તેમને શ્રમ પડે.
મનુષ્પાયુષ્યની ઉદીરણા સાતમાં ગુણસ્થાનક જો દેશનાજન્ય શ્રમ થવા છતાં તે અશાતાની પછી ન થાય. કેવલી તો તેરમા ગુણસ્થાનકે ઉદીરણા કરે નહિ તો તે રીતે વાપરવાથી છે. માટે આહાર વાપરવા દ્વારા વેદનીય કર્મની ઉદીરણા કઈ રીતે થાય ? શાતાવેદનીયની ઉદીરણા કેવલી ન કરે. માટે તેઓ ગોચરી વાપરે તે અસંગત નથી.
અર્થાત તેઓ ગોચરી ન વાપરે. (શ્લોક ૩) (શ્લોક.૧૭-૧૮) (૧૦) આહારની કથા પ્રમાદનું કારણ છે. તે રીતે | (૧૦) ભોજનની પ્રવૃત્તિ મૂર્છા કે પ્રમાદ વિના
આહારની પ્રવૃત્તિ પણ પ્રમાદનું (= ભાવસાધુને હોય છે. તે રીતે કેવલીને પણ આસક્તિનું) કારણ બને. માટે કેવલી કવલ- મૂચ્છ-પ્રમાદરહિતપણે ભોજનની પ્રવૃત્તિ માની આહાર ન કરે. (શ્લોક.૩)
શકાય છે. (શ્લોક.૧૯) (૧૧) ભોજન નિદ્રાને લાવે છે. કેવલીને નિદ્રા હોતી | (૧૧) નિદ્રા દર્શનાવરણીય કર્મના કારણે આવે છે.
નથી. આથી તે વાપરે નહિ. એમ સમજી ભોજન તો નિદ્રાનું બાહ્ય નિમિત્ત માત્ર છે. શકાય છે. (શ્લોક.૪)
કેવલીઓને નિદ્રાનું મુખ્ય કારણ દર્શનાવરણ હોતું નથી. માટે તેઓ વાપરે છતાં નિદ્રા ન
કરે એ સંગત થાય છે. (શ્લોક. ૨૦) (૧૨) કેવળજ્ઞાનની હાજરીમાં મતિજ્ઞાન ન હોય. | (૧૨) જો વાપરવાથી જીભનું મતિજ્ઞાન થવાની
જો કેવળી વાપરે તો તેમને જીભસંબંધી આપત્તિ આવે તો સમવસરણમાં ફૂલોની વૃષ્ટિ મતિજ્ઞાન થવાની આપત્તિ આવે. માટે તે થવાથી ઘાણજ મતિજ્ઞાનની પણ આપત્તિ વાપરતા નથી- એવું સિદ્ધ થાય છે. માનવી પડે. જે અમારી જેમ તમને પણ (શ્લોક.૪)
માન્ય નથી. માટે વાપરવા છતાં કેવલીને જીભના મતિજ્ઞાનની આપત્તિ નહિ આવે.
(શ્લોક.૨૧) (૧૩) ભોજનથી ધ્યાન અને તપનો વ્યય થાય. તે | (૧૩) સર્વજ્ઞને યોગનિરોધ સમયે શુકલધ્યાનનો ચોથો કારણે કેવલી વાપરે નહિ. (શ્લોક.૪) પાયો હોય અને પર્યત સંલેખના સ્વરૂપ તપ
પણ મોક્ષસમયે જ હોય. ત્યારે ભગવાન કાંઈ ભોજન કરવાના નથી. માટે આ દલીલ પણ
અસ્થાને છે. (શ્લોક. ૨૨) (૧૪) કેવલીનું શરીર પરમ ઔદારિક હોવાથી | (૧૪) ઔદારિક શરીર અને પરમ ઔદારિક શરીર
ભોજન વિના પણ તે વર્ષો સુધી ટકી શકે. ! એમ બે શરીરની કલ્પના વાહિયાત છે. કારણ (શ્લોક.૪)
કે છદ્મસ્થપણામાં તેઓ તમને માન્ય એવું

Page #19

द्वात्रिंशिका
• ૨૭ થી ૩૦ બત્રીસીનો ટૂંકસાર પરમ ઔદારિક શરીર હોવા છતાં ભોજન કરે જ છે. (શ્લોક.૨૩)
(૧૫) કેવલી ભોજન કરે તો પરોપકારમાં ક્ષતિ | (૧૫) કેવલીનો ધર્મદેશનાનો કુલ સમય દિવસનો પહોંચે. (શ્લોક.૫) પ્રથમ અને છેલ્લો એમ બે પ્રહર છે. અને વાપરવાનો સમય દિવસના ત્રીજા પ્રહરમાં મુહૂર્તમાત્ર છે. માટે ભોજનથી પરોપકારમાં ક્ષતિ પહોંચતી નથી. (શ્લોક.૨૬)
(૧૬) આહાર કરે તો નિહાર પણ થાય. આ કાર્ય | (૧૬) સર્વજ્ઞનો આહાર જેમ અદશ્ય હોય તેમ જુગુપ્સનીય હોવાથી કેવલી વાપરતા નથી. નિહાર પણ અદૃશ્ય હોય. સામાન્ય કેવલી (ecils.u) પણ સુસાધુની જેમ લોકોની નજર પડે કે જુગુપ્સા થાય તેવા સ્થાનનો ઉપયોગ ન કરે. માટે બીજાને જુગુપ્સા થવાને અવકાશ નથી. તેથા પોતાને તો જુગુપ્સા મોહનીય કર્મ ક્ષીણ થયેલ હોવાથી જુગુપ્સા થવાની જ નથી. (શ્લોક.૨૭)
(૧૭) સ્વભાવથી હિતકારી અને પ્રમાણસર આહાર વાપરવાથી કેવલી ભગવંતને રોગ થાય નહિ. માટે કેવળજ્ઞાનીનો કવલાહાર માનવામાં કોઈ દોષ નથી. (શ્લોક.૨૮)
18
(૧૭) ભોજનમાં ગરબડ થાય તો રોગ થાય. માટે કેવલી ભગવંત વાપરે નહિ. (શ્લોક.૫)
આ રીતે પોતાની મિસાઈલો વડે દિગંબરોના કુતર્કોની ઈમારતોને તોડતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ‘ભગવાન તે વળી જમતા હશે ?' આ રીતે વિચારનારા દિગંબરોએ ‘ભગવાન તે વળી માનવદેહ ધારણ કરતા હશે ?' એ પ્રમાણે વિચારી અશરીરી ભગવાનને સ્વીકારી લેવા. અને અશરીરી સ્વરૂપે ભગવાનને ભજતા નૈયાયિક વગેરેમાં પોતાનું સ્થાન ગોતવું પણ જૈન ધર્મમાં રહીને કુતર્કો વડે જિનશાસનના ટુકડા કરવાનું પાપ બિલકુલ ન કરવું. કારણ કે ‘લોહાર્ય મુનિ પ્રભુ મહાવીર માટે રોજ ગોચરી લાવતા હતા' આવો ઉલ્લેખ વ્યવહારભાષ્ય નામના છેદગ્રંથમાં પણ મળે છે. આથી ‘ભગવાન ભોજન ન જ કરે' એવું માનવા સ્વરૂપ ભયંકર ભૂલમાંથી દિગંબરોએ પાછા ફરવું જોઈએ. (ગા.૨૯-૩૨)
સ્યાદ્વાદરત્નાકર રત્નાકરાવતારિકા આધ્યાત્મિક પરીક્ષા, અધ્યાત્મમત પરીક્ષા, સૂયગડાંગસૂત્રવૃત્તિ, સ્યાદ્વાદકલ્પલતા, કેવલીભુક્તિ પ્રકરણ (શાકટાયનાચાર્યકૃત) વગેરે ગ્રંથોમાં પ્રસ્તુત બાબતનું વિસ્તૃત નિરૂપણ ઉપલબ્ધ થાય છે - તેની વાચક વર્ગે નોંધ લેવી.

Page #20

द्वात्रिंशिका
२७. भिक्षु द्वात्रिंशिका
भिक्षुः गुरुवचनप्रणिहितः ભિક્ષુદ્ધાત્રિંશિકા પ્રકાશ भिक्षु क्षण .
વિષયસંગ છોડે તે સાધુ . भिक्षोः भोगजम्बालाऽनभिवाञ्छा
દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકાપ્રકરણ સાતમા ભાગની વિષયમાર્ગદર્શિકા
१८४३
૧૮૪૩
. १८४३ | भिक्षुः जीवन्मुक्तः .
. १८४३ भिक्षुः जीवन-मरणसमदर्शी.
૨૮૪૪ | ગુસ્સો ન કરે કે ન કરાવે તે સાધુ
परपीडाकरणे ज्ञानवैफल्यम्
. १८४५ अन्यकृतर्मणोऽन्यत्राऽसङ्क्रमः .
આત્મવત્ સર્વભૂતેષુ - માન્યતા જીવનમાં ઉતારે તે સાધુ.. ૧૮૪૫ | શુદ્ધ આત્મધર્મને જણાવે તે સાધુ सप्तविधधर्मस्वरूपप्रवेदनम् .
भिक्षुः स्वतुल्यसर्वदर्शी .
१८४६
अक्षताऽशबलाचारवान् भिक्षुः
નિર્દોષ ગોચરી વાપરે છતાં કષાયમુક્ત હોય તે સાધુ नित्योचितयोगवान् भिक्षुः
=
१८४७
भिक्षोः धर्मप्रवेदनेऽप्यसङ्गत्वम्. ૧૮૪૭ | સાધુ ન હસે કે ન રડે. मनःपरिज्ञाने भिक्षुत्वम्
ન
. १८४८
भिक्षुत्वम् .. १८४९ ૧૮૪૯ . १८५०
सम्यग्दृष्टित्वे सति सदाऽमूढत्वं અપરિગ્રહી અને અમૂઢ હોય તે સાધુ अशनादिसन्निधिकरणे संसारित्वापत्तिः
નિસ્પૃહ બનીને સાધર્મિક ભક્તિ કરે તે સાધુ ..૧૮૫૦
संविभागकरणगुणोपदर्शनम्
१८६१
प्रज्ञाप्रतिष्ठापायाऽऽवेदनम् . भिक्षुवर्णप्रसादहेतूहनम् .
१८६२
નિર્દોષ ચર્યા છતાં આસક્તિશૂન્ય હોય તે સાધુ ૧૮૬૨
१८६३
पृथिवीसमः भिक्षुः . સહન કરે તે સાધુ
स्वस्यैव स्वशत्रुत्व -मित्रत्वादिकम् - दुःखोदयेऽपरिपक्वात्मज्ञानविगमः . भिक्षोः देहादिपार्थक्यसंवेदनम् મમતા વગરના હોય તે સાધુ अपरोक्षस्वानुभूत्युपायनिरूपणम् બાહ્ય લાભ-નુકશાન ન ગણકારે તે સાધુ साधुः कूर्मतुल्यः ઈન્દ્રિયવિજેતા બની સ્વાધ્યાયરમણતા કરે તે સાધુ

अशाश्वतममतोच्छेदेन शाश्वतकृते प्रयत्नः ..... દેહાધ્યાસમુક્ત સાધક એટલે સાધુ चतुर्विध भिक्षुस्वरूपकथनम्
भेद्य-भेदन-भेदक विमर्शः.
भिक्षाया अनुबन्धशुद्धत्वद्योतनम्
. १८५१ भिक्षुपदनिमित्तद्वयविचारणम् १८५२ | साधुना अन्यविध नामो
१८५२ नानाप्रकारेण सप्तदशसंयमनिरूपणम्
કદાપિ કજીયા-કંકાસ ન કરે તે સાધુ. आक्रोशादिसहने भावभिक्षुत्वम् અભય હોય તે સાધુ भिक्षोः सन्मानाद् भीतिः अपमाने च रतिः .. १८५४ - १८५५
- १८५३ भिक्षुशब्दनिरुक्तभेदप्रदर्शनम्. तायिलक्षणविमर्शः
૧૮૫૩
19
साधुना पर्यायवाय नाभोनी याही मुनिस्वरूपद्योतनम् ..
१८५५ नानाविधानि पण्डितलक्षणानि - १८५६ तापस- बुद्धादि स्वरूपपरामर्शः १८५७ व्यवहारिक-नैश्चयिकमुमुक्षा. . १८५८ साधुव्युत्पत्तिनिमित्तविवरणम् . १८५८ निर्ग्रन्थ- श्रमणव्युत्पत्तिविद्योतनम् . १८५९ | ब्राह्मण श्रमणविरोधनिराकरणम्. १८५८ संवेगलक्षणवैविध्यम् .
. १८६० भावसाधुना सक्षशोनी सम४ . १८६० | चारित्र - तपआदिप्रकारद्योतनम् ..

१८६४
૧૮૬૪
. १८६५
૧૮૬૫
१८६६
१८६७
૧૮૬૭
१८६८
१८६९
૧૮૬૯
१८७०
. १८७१
१८७२
૧૮૭૨
१८७३
१८७४
१८७५
૧૮૭૫
१८७६
१८७७
१८७८
१८७९
१८८०
१८८१
१८८२
१८८३
१८८३
१८८४

Page #21

20
क्षान्त्यादिस्वरूपप्रकाशनम् . मूर्च्छायाः परिग्रहत्वम् अवधूतलक्षणविद्योतनम् परमहंसस्वरूपद्योतनम्
भिक्षौ सुवर्णगुणयोजना भिक्षोः कषादिपरीक्षाचतुष्कोत्तीर्णता
भावभिक्षुव्यावृत्तिकथनम् . श्रमणाऽऽभासनिरूपणम् .
द्रव्यभिक्षुनिरूपणम् . विशुद्धतपोविरहे भावभिक्षुत्वविरहः
तात्त्विक बौद्धभिक्षुनिरूपणम् .
संविग्नपाक्षिकस्य प्रधानद्रव्यभिक्षुत्वम् भावभिक्षोः गुणसहस्रधारित्वम् . મેમરી ટેસ્ટ
ખજાનો મજાનો .
२८. दीक्षा द्वात्रिंशिका
दीक्षानिरुक्तिः
'दीक्षा' शब्दनी निरुक्ति.
गुर्वाज्ञाऽधीनस्य व्यवहारतो दीक्षा
दीक्षाना अधिकारी ...
माषतुषादेः सूक्ष्मतत्त्वोपलम्भः
ગુરુસમર્પણ દીક્ષાપાલનનું ચાલક બળ द्रव्यदीक्षातो भावदीक्षोपलब्धिः દીક્ષામાં નામ કરણનું મહત્ત્વ प्राचीनदीक्षाविधिप्रदर्शनम्
जात्यादिसम्पन्नानां प्रतिपन्नपालनसौकर्यम् વ્યવહારનયથી મુખ્ય દીક્ષા
दीक्षाना नाम-स्थापना-द्रव्य - भावनुं इज.
नामादिदीक्षाफल प्रकाशनम् . पूर्वोत्तरभावेन वचन-धर्मक्षमादिप्रादुर्भावः . દીક્ષાના પ્રારંભ અને પરાકાષ્ઠાની ઓળખ
पञ्चविधक्षमाप्रतिपादनम्
પાંચ પ્રકારની ક્ષમા
मार्दवादीनामपि पञ्चविधत्वम् .

•
વિષયમાર્ગદર્શિકા
. १८८५ | प्रीति - भक्त्यनुष्ठानस्वरूपद्योतनम्
. १८८६ यार प्रहारना अनुष्ठान
·
. १८८७ वचनाऽसङ्गानुष्ठानविवेचनम् .
. १८८८ सदनुष्ठानचतुर्विधताख्यापनम्
. १८८९ |चक्रभ्रमणोदाहरणविवरणम् .
. १८९० अतिचारादिभेदेन क्षमादिभेदख्यापनम्
- १८९१ | वथनक्षमाभां अतियारो घटे निरतिचारक्षमादिना सर्वानुष्ठानशौक्ल्यम् १८९२
. १८९३ साधुनी तेभे सेश्यानं वर्शन | तेजोलेश्याविवृद्धिविमर्शः साधोः प्रशमसुखप्रकर्षः
१८९४
. १८९५
१९०१
૧૯૦૧
प्रव्रज्यापर्यायपरिगणनप्रकारप्रकाशनम् .
દોષશૂન્ય સમયની ગણતરી
१८९६
. १८९७
. १८८८ वसन्तनृपचेष्टातुल्याऽसद्दीक्षाविडम्बनम् તો દીક્ષા પણ દુ:ખદાયી . अप्रशान्तचित्तस्य धर्मानधिकारिता
૧૮૯૯
કેશલુંચનસૂચિત દોષલુંચન
आपीडक - प्रपीडक - निष्पीडकमीमांसा
प्रव्रज्या वीराणां पन्थाः
१९०२
રિનો મારગ છે શૂરાનો १८०२ शरीरस्य दुर्लभवैरिता.
१९०३ | साधु स्वशरीर साथै लडे १८०३ आत्मैव दमितव्यः
. १९०४ देहाद्यासक्तैकाक्यपि न तत्त्वत एकाकी. ૧૯૦૪ | દેહાધ્યાસવાળો એકલો હોવા છતાં ટોળામાં . १९०५ द्रव्यतोऽनेकस्याऽपि भावत एकाकित्वम् १९०६ અસંગદશામાં પણ ભિક્ષાટનાદિનો સંભવ १८०६ साध्वाहारोपभोगमीमांसा.
१८०६ केवलयोगकृतप्रवृत्तेरदूषकता
. १९०७ तत्त्वज्ञानानुविद्धदीक्षया ससङ्गवासनोच्छेदः . १९०८ | संसग-संग प्रतिपत्तिनी खोजन
१८०८
द्वात्रिंशिका
१९११
૧૯૧૧
१९०९
૧૯૦૯ | દીક્ષા સમભાવસ્વરૂપ
. १९१० समतृण- मणि-लेष्टु- काञ्चनस्य दीक्षापरिणतिः

१९१२
१९१३
१९१४
१९१५
૧૯૧૫
. १९१६
૧૯૧૬
१९१७
१९१८
१९१९
૧૯૧૯
. १९२०
૧૯૨૦
१९२१
૧૯૨૧
१९२२
१९२३
૧૯૨૩
१९२४
૧૯૨૪
१९२५
१९२६
... १८२६
. १९२७ ૧૯૨૭ . १९२८ १९२९
. १९३०
૧૯૩૦
તત્ત્વજ્ઞાનયુક્ત દીક્ષાથી સંગવાસના નાશ ..... ૧૯૩૦ दीक्षा सामायिकात्मिका
१९३१
૧૯૩૧
. १९३२

Page #22

21
द्वात्रिंशिका
• विषयमाहशि . निन्दा-प्रशंसा-मानापमानादिषु निर्ग्रन्थस्य समता १९३३ | विनय द्वात्रिंशि प्राश..
૧૯૬૧ दीक्षितस्याऽऽत्मवत् सर्वभूतेषु वर्तनम् ........... १९३४ धभूप विनय..
૧૯૬૧ साधोः अरति-रत्यवकाशो नास्ति ................. १९३५ | चतुर्विधविनयविचारः
.............१९६२ शुद्धोपयोगरूपा दीक्षा .................................१९३६
विनयना पांय २....................... १८६२ व्यवहा२६शामा ५९. यारित्र अवापित ....... १८३६ अष्टधा ज्ञानादिविनयोपदर्शनम् ................... १९६३ व्यवहारेऽपि शुद्धदीक्षाऽऽनुच्छेदः ................... १९३७
(७५यार विनयना मेह................. १८६3 संस्काररूपेणाऽविच्छिन्नस्य फलजनकत्वम् ........... १९३८
अभ्युत्थानादिस्वरूपद्योतनम् ......................... १९६४ शुद्ध-शुभोपयोगयोः तुल्यफलजनकता ...............१९३९
કાયિક પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનયના આઠ ભેદ .... ૧૯૬૪ शुभोपयोगस्य संवरोपकारिता ..................... १९४०
कायिकादित्रिविधविनयः ................................१९६५ सामायिकस्योचितप्रवृत्तिप्राधान्यम् .................... १९४१
वायि अथितयोगात्म ७५याविनयना यार ४.१२..... १८६५ एकयोगेन विहितान्ययोगान्यथासिद्धिविरहः ....... १९४२
षड्विधकुवचननिर्देशः .......
वाचिकविषयविस्तर............ व्यवहारेऽपि ध्यानमक्षतम् .
...........१९६७ ....................... १९४३
भानसि5 6५या२ विनयना मे .......... १८६७ करणसुद्दढव्यापारस्य ध्यानरूपता ....................१९४४
सप्तधा औपचारिकविनयविवरणम् .................१९६८ ध्यानस्य सप्तविधत्वम् ................................१९४५
चतुर्विधप्रतिरूपविनयनिरूपणम्
१९६९ शुभयोगापेक्षया प्रमत्तसंयतस्याऽनारम्भिता .........१९४६ शुभ योगने माश्रयाने अनारमिता.......... १८४६
केवलिनोऽप्यज्ञातदशायां विनयप्रयोक्तारः .......... १९७०
पावन प्ररे. माशातनावठन विनय ........१८७ समयसारसिद्धान्तापाकरणम् ..................... १९४७ पुष्टि-शुद्ध्योः क्रमेणानुषग-प्राधान्यद्योतनम् ..... १९४८
द्विपञ्चाशद्भेदेन विनयोपदर्शनम् ................ १९७१ शास्त्रीयव्यवहा२पासन व्युत्थानशा नथी .... १८४८
पञ्चदशविधविनयोपदर्शनम् ......................... १९७२ सुदृढव्यापारस्य करणनिरोधानुकूलत्वम् ............. १९४९
अगत्स्यसिंहसूरिमतेन सप्तविधविनयविवेचनम् .... १९७३ धर्मक्रियायां परमात्मलयेन मोहक्षयसमर्थनम् .... १९५०
| वट्टेरकाचार्यमतानुसारेण पञ्चधा विनयः ......... १९७४ पञ्चविधदीक्षाप्रकाशनम् ................................१९५१
चतुर्धा विनयविवेचनम् .... ..................१९७५ हमान विवि५ स्व३५ो शाखमान्य .......... १८५१
मेनी सातनाम तमामनी भाशातना .... १८७५ बकुश-कुशीलाभ्यां साम्प्रतं तीर्थनिर्वाहः ........... १९५२
एकाशातनायां सर्वाशातनाप्रसङ्गहेतूहनम् ........ १९७६ दुःषमकालेऽपि सुसाधुरत्नोपलब्धिः ................. १९५३
मन्दभाग्यानां आशातनाकारित्वम् ................... १९७७ आहारादिग्रहणवद् वस्त्र-पात्रादिधारणोपपत्तिः .... १९५४
गुरुनी भाशातना गुनाश................ १८७७ हिवरमतसमीक्षा..........................१८५४
गुरौ रुष्टे न कञ्चन त्राता ......................१९७८ दिगम्बर-श्वोताम्बरसिद्धान्तभेदोपदर्शनम् ............ १९५५
शक्त्यग्रादेरप्यविनयस्याऽधिकाऽपायकारित्वम् ........ १९७९ एकाऽपि दीक्षा नानाख्या
आशातनाबहुलानामुत्कृष्टः संसारः ................ १९८० ......................१९५६ ज्ञान-क्रियासमुच्चयेन मोक्षोपलब्धिः ...............१९५७
| आसन्नमुक्तीनां त्रिधा शुद्धः विनयः ..............१९८१ प्रशानुं मंथन .............................. १८५८
विधागुरुनो विनय आयम अवश्य ४२वो ..... १८८१ आवृत्तिने ५९ माप२.................... १८५८
चारित्रहीनस्यापि श्रुताधिकस्य वन्दनीयता ....... १९८२
વિદ્યાગુરુને દીક્ષાપર્યાયમાં મોટા પણ વંદન કરે ૧૯૮૨ २९. विनय द्वात्रिंशिका
| लोकेऽपि विनयावश्यकता ... ..............१९८३ विनयव्युत्पत्तिनिमित्तोपदर्शनम् ...................... १९६१ | सौ २di सोत्तर क्षेत्र विनय वधु ४३री १८८3

........

Page #23

22
.....२००५
.............१९८६ |जयतविनय माता3 ..
...................
• विषयमाहा .
द्वात्रिंशिका भक्ति-विनयशालिनो मोक्षविद्यासिद्धिः .............. १९८४ | व्यवहारस्यापि बलाधिकता .... જ્ઞાન માટે શિથિલાચારીનો પણ વિનય કર્તવ્ય. ૧૯૮૪ | ઉગ્રવિહારી વિનય વિના મોક્ષમાર્ગનાશક ..... ૨૦૦૫ प्रकटसेविनोऽपि ज्ञानार्थं वन्दनीयता ..............१९८५ | विनयस्य चत्वारि कारणानि ........................ २००६ ज्ञानस्य वन्द्यत्वे ज्ञानिनोऽपि वन्द्यता
थित विनय मोक्षाय .......
२००६ अग्रहिलग्रहिलनृपन्यायोपदर्शनम् .....................१९८७ શ્રદ્ધાને બુદ્ધિથી ચકાસીએ .................. २००७ ज्ञानादिभावस्य भाववन्दनहेतुता ................... १९८८ | पा२५॥ शतिनी हुशणता ................... २००८ मोक्षमार्गानुगामिगुणानां विनयार्हतानिमित्तत्वम् .. १९८९
३०.केवलिभुक्ति व्यवस्थापन द्वात्रिंशिका विनयेन विना प्रवचनाद्यन्नत्यसम्भवः ..............१९९० पा-पवन समान विनयनी मावश्यता .... १९८०
बुभुक्षाया दोषत्वमीमांसा ......................... २००९ देववद् गुरुभक्तिकरणे परमार्थोलब्धिसम्भवः ...... १९९१
| उपदी seमो न छोय - ५२ ........ २००८ वाचयितुमनर्हाणां निर्देशः. .........................१९९२
केवलिनः कृतकृत्यतादिविचारः .................... २०१० अविनीताय विशिष्टश्रुतदातुः सङ्घबाह्यता .......१९९३
परद्रव्यपप्रवृत्तिकारणताविचारः ....................... विनयथा सुप, मविनयथा दुः५ ............ १८८3
| प्रमादकारणविमर्शः .
.....२०१२ आचार्यपरिभवे विद्यावैफल्यम् ........................ १९९४
| परमौदारिकशरीरस्थितिविमर्शः ...........
........२०१३ गुसापेक्ष पूयता...
૧૯૯૪ | श्वेताम्बरसिद्धान्तपरामर्शः ......................
...........२०१४ समाधिस्वरूप-प्रकारादिमीमांसा
.....१९९५
| उक्सानी ५९ मो४न ४३ - श्वेतांब२ ...... २०१४ ચાર પ્રકારની સમાધિ
૧૯૯૫
| अष्टादशदोषानामाऽऽविष्करणम् .................... २०१५ विनय समाधिना या२ २ ................ १८८५ |
१cer | भूप-त२४. घोषात्म नथी - श्वेतांबर ....... २०१५ वेदव्युत्पत्तिप्रदर्शनम .....................................१९९६ | क्षुधाया यावद्दहस्थित्यवस्थानम् ......................२०१६ स्वाध्यायगुणवर्णनम् .....................................१९९७ | क्षुधः कैवल्यप्रतिबन्धकत्वाऽयोगः
२०१७ श्रुतसमाधिना यार प्रहार ...................१८८७ |घात ४वाथी 3qcा कृतकृत्य ...... ૨૦૧૭ संसक्त-राजसादितपःप्रदर्शनम् ....................... १९९८ | केवलिनि कृत्यत्वमीमांस
| केवलिनि कृत्यत्वमीमांसा .......................
...........२०१८ त५ भने मायारनी समाधिना यार-यार मे १९९८ | सज्ञापदार्थपरामर्शः .........
२०१९ व्यवहारभाष्ये चतुर्विधवविनयविस्तरः .............१९९९ | अप्रमत्तयतीनामाहारपरामर्शः ...
२०२० स्पर्शज्ञानफलमीमांसा
| कर्ममात्रस्य परिणामदुःखहेतुता ..
२०२१ समाधियित्तम विनय३णस्पर्शान ४न्मे......... २००० | केवलिनि वेदनीयविपाकोदयसिद्धिः स्पर्शशान शी हात ...................२००० | २५होरी तुल्यतानी साथी मोग........... भावरसेन्द्रात् सिद्धकाञ्चनता ......................२००१ | दग्धरज्जुसमकर्ममर्मद्योतनम् ......................... विनय विनाषी भारापना व्यर्थ .......... २००१ | रसापेक्षया दग्धरज्जुसमत्वाभावः ................... सर्वविद्याप्राप्तौ गुरुभक्तिरमोघकारणम् ..............२००२ | केवलिकर्मणि सर्वथा दग्धरज्जुसमत्वाभावः .... विनय मेटले. प्रतापी सूर्यत ............... २००२ | दिगम्बराणामर्धजरतीयन्यायग्रस्तत्वम् ................ २०२६ पञ्चविधगुरुविनयविद्योतनम् ..................... २००३ | बाह्याध्यात्मिकसुखादिकारणविचारः ................ २०२७ विनय विना शास्त्राभ्यास अनर्थ.30 ........ २००3 | आध्यात्मि: सुपाहिनी विविधता ............ २०२७ तीर्थकृतः तीर्थप्रणामप्रयोजनम् ....................... २००४ | केवलिनि परिषहविमर्शः ............................. २०२८ तीर्थ४२ ५९ विनय भने छोउ नलि......... २००४ |न्द्रियशान सुपाहियो४६ नथी - श्वेतांन२. .. २०२८
महारपरामर्शः..............
.....
......

Page #24

द्वात्रिंशिका
વિષયમાં શો
23
आहारादिप्रवृत्तेः मोहजन्यत्वाभावः
२०२९ परमौदारिकशरीरमीमांसा
. २०४६
२०४७
सर्वज्ञदेशनाकरणविमर्शः.
२०४८
कवलभोजित्वेऽपि वीतरागत्वाऽव्याहतिः
२०४९
'ध्वनिमयी देशना' दिगम्बरमतम्
परद्रव्यप्रवृत्ति मोहन्य होवानो नियम नथी. २०२८ चिरंतननरदेहस्थितेः भुक्तिप्रयोज्यत्वम् . २०३० देहविशेषस्थितिः कवलाहारनियता २०३१ कवलभुक्तिकारणचतुष्टयद्योतनम् २०३२ | तीर्थङ्करातिशयविमर्शः . . २०३३ | केवलिनि भुक्त्याद्यदृष्टमीमांसा .... ૨૦૩૩ | દેહસ્થાપક કર્મ ભોજનસંપાદક કર્મ સાથે સંબંધ ૨૦૫૧ . २०३४ शाकटायनाचार्याद्यभिप्रायाऽऽविष्करणम् . २०३५
२०५०
२०५१
'अक्षरमयी देशना' श्वेताम्बरमतम् . અનક્ષર ધ્વનિમય તીર્થંકર દેશના અસંભવ प्रतिबन्द्या दिगम्बरमतचर्वणम् .
प्रवृत्तिसामान्ये योगहेतुता
केवलिन्यपि करुणासम्भवः
सामायिकस्योचितप्रवृत्तिहेतुता પ્રતિબંદીથી દિગંબર ચૂપ થાય .. उदीरणास्वरूपमीमांसा
ઉદીરણાકરણ પ્રમાદવ્યંગ્ય
सुखस्य ज्ञानरूपतानिराकरण
आहारकथायाः प्रमादजननविमर्शः
ભોજન પ્રમાદજનક બને તેવો નિયમ નથી
कौण्डिन्यादितापकेवलज्ञानलाभविचारः
केवलिनि ध्यानादिविमर्शः પરમઔદારિક શરીરની મીમાંસા
. २०५२
अघातिकर्मजन्यभावस्य विरोधिभावनानाश्यत्वाऽभावः .. २०५३
. २०३६ क्षुधा प्रतिसंख्याननिवर्त्य नथी - वेतांजर.... २०५३ . २०३७ लोभन नहि, लोठनराग प्रतिसंख्याननाश्य .. २०43 २०३७ प्रतिसङ्ख्यानकार्यमर्यादाद्योतनम् ..
. २०५४
२०५५
. २०३८ भुक्त्यादेः विरतिपरिणामनिवर्त्यत्वमीमांसा २०३८ अघातिकर्मणो विपरीतभावनानिवर्तनीयत्वाऽभावः २०५६

२०३९ केवलिनि कवलाहारस्य दोषाऽजनकता २०४० भुगुप्सा निराहर
२०४०
कवलाहारस्य परोपकाराऽबाधकता
२०४१ कवलाहारस्य जुगुप्सानिमित्तत्वाऽभावः . २०४२ | हित- मिताहाराद् रोगोत्पादाऽसम्भवः . उपाधान आरए| विना निमित्तार अर्यन न जने ... २०४२ अभिनवषोडशविकल्पोद्भावनम् .
निद्राकारणपरामर्शः
૨૦૪૨
સર્વજ્ઞમાં રાસનમતિજ્ઞાનનું નિરાકરણ मतिज्ञानकारणोहनम् . ઈર્યાપથપ્રસંગ વિચારણા
ईर्यापथिकायाः कर्मबन्धकत्वविचारः
२०५७
૨૦૫૭
२०५८
. २०५९
२०६०
. २०६१
दिगम्बरशास्त्रेणाऽपि केवलिकवलाहाराऽविरोधसिद्धिः .... २०६२ २०४३ युक्तिप्रबोधादिशास्त्रेण केवल्याहारसिद्धिः . २०६३ २०४३ | लेहार्य गौतमस्वाम्यादीनां वीराऽऽहाराऽऽनायकता २०६४ तीर्थकृदाशातनया स्वस्यैव हानि:
२०४४
२०६५
કુશાગ્રબુદ્ધિની ઓળખ शास्त्र गगनमां उड्डयन..
२०६६ ૨૦૧૭
. २०४५ ૨૦૪૫

Page #25

24
• द्वात्रिंशि.51-1. नयनत 25tHi. उद्धृत तर अंथोनी सूयि • द्वात्रिंशिका नयलतोक्तशास्त्रावशिष्टनामानि साम्प्रतम् ।'
ग्रथ्यन्तेऽस्यां मुदा सूच्यां स्वान्योपकारहेतवे ।। अध्यात्मरामायण कलिसन्तरणोपाय | चारुचर्या
| नीतिद्विषष्टिका अनङ्गरङ्ग कल्पतरु चारुदत्त
नीतिशतक अपरोक्षानुभूति कवितामृतकूप चित्रभरतनाटक
नीतिशास्त्र अभिज्ञानशाकुन्तल कविराक्षसीय चिन्तामणि
नैषधीयचरित्र अभिषेकनाटक कादम्बरी चैतन्यचन्द्रोदय
पञ्चतन्त्र अवदानशतक कामन्दकादिशास्त्र जयमङ्गला
पञ्चशिखकारिका अश्वमेधपर्व काव्यकौतुक
(कामसूत्रव्याख्या) पाणिनि-अष्टाध्यायीसूत्र अष्टाङ्गसङ्ग्रह काव्यप्रकाश जाबालयोग
(पाणिनिव्याकरणसूत्र) अष्टाङ्गहृदय काव्यमीमांसा
जैमिनीयन्यायमालाविस्तर | पाणिनीयशिक्षा आत्मज्ञानोपदेशविधि काव्यालङ्कार तन्त्रवार्तिक
पातञ्जलमहाभाष्य आत्मबोध काव्यालङ्कारशास्त्र तन्त्रोपाख्यान
पापताडितक आथर्वणरहस्य काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति तर्कसङ्ग्रह
प्रतिमानाटक आदर्शचरित किरातार्जुनीय दत्तात्रेययामल
प्रदीप (पातञ्जलआनन्दवृन्दावन कुट्टनीमत दर्पदलन
महाभाष्यवृत्ति) आपस्तम्बधर्मसूत्रवृत्ति कुन्दमाला
दुर्गासप्तशती
प्रबोधचन्द्रोदय आश्चर्यचूडामणि कुमारसम्भव दृग्दृश्यविवेक
प्रबोधसुधाकर इतिहाससमुच्चय कुलार्णवतन्त्र
देवीभागवत
प्रसङ्गाहरण ईश्वरप्रत्यभिज्ञान कौटिलीयार्थशास्त्र धर्मशर्माभ्युदय
बालरामायण ईश्वरप्रत्यभिज्ञाविमर्शिनी क्षत्रचूडामणि
धर्मामृत
ब्रह्मविद्याभरण उत्तरमीमांसा गणरत्नमहोदधि ध्वन्यालोक
ब्रह्मानन्दगिर्याख्यान उत्तररामायण गौडपादभाष्य नराभरण
भटिकाव्य उव्वटभाष्य गौडवध नलचम्पू
भामती कण्ठाभरण गौतमीयतन्त्र नवमुक्तिवाद
भामिनीविलास कपिलदेवहूतिसंवाद चतुर्वर्गसङ्ग्रह
नागानन्दनाटक
भारतपरिजात कर्णभार चम्पूभारत
नागोजीभट्टवृत्ति भारतभारदीप कर्णामृत (गद्य) चरकसमज्ञा नाट्यशास्त्र
भारतमञ्जरी कलाविलास चाणक्यराजनीतिशास्त्र नारदपञ्चरात्र
भावप्रकाश कलिविडम्बन चाणक्यशतक नीतिकल्पतरु
भावागणेशवृत्ति
૧. આ પૂર્વેના ભાગોમાં નયલતા વ્યાખ્યામાં સાક્ષીરૂપે ઉદ્ધત કરેલા ગ્રંથોના વિભાગપૂર્વક નામો દર્શાવેલ છે. તે સિવાયના જે જે ગ્રંથો
સંવાદરૂપે નયેલના વ્યાખ્યામાં ઉદ્ધત કરેલ છે તેની આ નિર્દેશિકા છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથોના સ્થાન વગેરેની માહિતી મેળવવા માટે આઠમા ભાગના પરિશિષ્ટ-૬માં જુઓ પૃ.૨૨૧૯ થી ૨૨૪૮

Page #26

द्वात्रिंशिका • त्रिशिानी नयनत मां उद्धृत तर अंथोनी सूयि • ___ 25 मनोदूत
योगसूत्र (योगानुशासन) वशिष्ठधर्मशास्त्र शृङ्गारशतक मनोऽनुशासन योगसूत्र चन्द्रिकावृत्ति | वाग्भटालङ्कार
शैवपरिभाषा मन्वर्थमुक्तावली योगसूत्र प्रदीपवृत्ति वाचस्पत्यम्
श्रीमद्भागवत मयशास्त्र योगसूत्र मणिप्रभावृत्ति वासवदत्ता
सप्ततिका महाकाव्यरत्नावली योगसूत्र राजमार्तण्डवृत्ति | विक्रमार्कचरित
सभारञ्जनशतक महाकाश्यप योगसूत्र योगसुधाकरवृत्ति | विक्रमोर्वशीय
सर्वतन्त्रसिद्धान्तमहाभारत योगसूत्रभाष्य विदग्धमाधव
पदार्थलक्षणसङ्ग्रह महावाक्यरत्नावली योगसूत्रभाष्यवार्तिक विद्धशालभज्जिका
सायणभाष्य माण्डूक्यकारिकाभाष्य योगसूत्रविवरण
विद्यापरिणयन
साहित्यकौमुदी मानसोल्लास रघुवंश विश्वसार
सुभाषितनीवि मुक्तावली रसगङ्गाधर
विष्णुभक्तिचन्द्रोदय सुभाषितरत्नभाण्डागार मुद्राराक्षस रसहृदय वेणीसंहार
सुभाषितरत्नसन्दोह मुमुक्षुव्यवहारप्रकरण राजतरङ्गिणी
वेधवास्तुप्रभाकर सुभाषितसुधानन्दलहरी मृच्छकटिक राजमार्तण्ड वैखानस
सुवृत्ततिलक मोक्षधर्म रामायण (वाल्मीकि) वैजयन्ती
हठयोगप्रदीपिका यतिधर्मकर्मसमुच्चय रामायणमञ्जरी
शाङ्गधरपद्धति
हनुमन्नाटक यशस्तिलकचम्पू लघुकल्पतन्त्र
शिखामणि
हरिलीलाकल्पतरु यास्कनिरुक्त लीलावतीकथा शिवधर्मोत्तर
हर्षचरित योगप्रदीप लोकानन्द शिवानन्दलहरी
हर्षप्रबन्ध योगवाशिष्ठ लोकोक्तिमुक्तावली शिशुपालवध
हिङ्गुलप्रकरण योगसारसङ्ग्रह वज्रालग्न शुकसप्तति
हितोपदेश योगसुधाकर
वशिष्ठकरालजनकसंवाद
शुक्रनीति

Page #27

Page #28

२७- भिक्षुद्वात्रिंशिका
(સત્તાવીસમી બત્રીસીની પ્રસાદી)
રિતેશનાવરો યસ્ય નાડડ રોડનુડિ િવ ાર૭/દા (પૃ.9૧૮૨) જેને ઉચિત બાબતમાં અનાદર ન હોય અને
અનુચિત બાબતમાં આદર પણ ન હોય તે સાધુ કહેવાય.
यश्च निर्ममभावेन काये दोषैरुपप्लुते । जानाति पुद्गलान्यस्य न मे किञ्चिदुपप्लुतम् ।।२७/९ ।। (पृ.१८५८) તાવ વગેરે દોષોથી શરીર ઘેરાયેલ હોય ત્યારે નિર્મમત્વભાવ હોવાના કારણે દેહાદિપુદ્ગલથી હું ભિન્ન છું. માટે મારું કશું બગડ્યું નથી.” આવું જે જાણે તે સાધુ કહેવાય.

Page #29

Page #30

• भिक्षुः गुरुवचनप्रणिहितः •
१८४३ ।। अथ भिक्षुद्वात्रिंशिका ॥२७॥ अनन्तरं योगमाहात्म्यमुपदर्शितं तच्च भिक्षौ सम्भवतीति तत्स्वरूपमिहोच्यते - नित्यं चेतः समाधाय यो निष्क्रम्य गुरूदिते । प्रत्यापिबति नो वान्तमवशः' कुटिलभ्रुवाम् ॥१॥
नित्यमिति । यो निष्क्रम्य द्रव्यभावगृहात् योग्यतायां सत्यां गुरूदिते = ज्ञानवृद्धवचने नित्यं = निरन्तरं चेतः समाधाय = प्रणिधाय वान्तं = परित्यक्तं विषयजम्बालं नो = नैव प्रत्यापिबति = पुनराद्रियते अवशः कुटिलभ्रुवां = पुरन्ध्रीणाम् ।।१।।
नयलता, महायोगविभूतीनां सूकरीविष्ठया समम् । तुल्यता भासते यस्य तं भिक्षु वर्णयाम्यहम् ।।१।। ___ तच्च = योगमाहात्म्यं हि भिक्षी एव परमार्थतः सम्भवतीति हेतोः तत्स्वरूपं = भिक्षुस्वरूपं इह दशवकालिकसूत्रदशमाऽध्ययनाऽनुसारेण सप्तविंशतितमद्वात्रिंशिकायां उच्यते- 'नित्यमिति । द्रव्यभावगृहात् = काष्ठेष्टकादिसंयोगनिर्मितद्रव्यगृहात् संसाराऽऽधारत्वेन च हिंसा-मृषावादादिलक्षणाद् भावगृहात् यः तीर्थ-कराद्युपदेशेन योग्यतायां (द्वा.द्वा.१९/१२ भाग-५ पृ.१२९०) प्रागुक्ताऽऽर्यदेशोत्पन्न-विशिष्टजातिकुलान्वितक्षीणप्रायकर्ममलादि-षोडशविधमुमुक्षुगुणसम्पन्नतालक्षणायां सत्यां निष्क्रम्य = प्रव्रज्यां गृहीत्वा ज्ञानवृद्धवचने = अवगततत्त्वतीर्थकर-गणधरादिवचने निरन्तरं = सर्वकालं चेतः समाधाय = प्रणिधाय = स्वास्थ्याऽभिमुखं कृत्वा, जिनप्रवचन एव सदाऽभियुक्त इति गर्भार्थः । व्यतिरेकतः समाधानोपायमाह- परित्यक्तं सद् विषयजम्बालं = भोगकर्दमं → अवि चए इत्थीसु मणं - (आचा.१/५/४/१६४) इति, → से मइमं परिन्नाय मा य हु लालं पच्चासी 6 (आचा.१।२।५।९४) इति च आचाराङ्गसूत्रपरिभावितहृदयतया नैव पुनराद्रियते = मनागप्याभोगतोऽनाभोगतश्च नैव सेवते मनसाऽपि पुरन्ध्रीणां = प्रायशः सकलाऽपायनिबन्धनभूतानां ललनानां अवशः = अनायत्तः सन्, तत्स्मरणस्याऽपि परिहारात् । अत एवोक्तं महाभारते → काम ! जानामि ते मूलं, सङ्कल्पात् किल जायसे। न त्वां सङ्कल्पयिष्यामि ततो मे न
હ ભિક્ષાવિંશિક પ્રક્રશ ૪ ૨૬ મી બત્રીસીમાં યોગનું માહાસ્ય ગ્રંથકારશ્રીએ જણાવ્યું. તે યોગમાયાભ્ય તો ભિક્ષુમાં = સાધુમાં સંભવી શકે છે. માટે પ્રસ્તુત ૨૭ મી બત્રીસીમાં ભિક્ષુનું સ્વરૂપ કહેવાય છે.
હું ભિક્ષુલક્ષણ હ ગાથાર્થ :- જે સંસારમાંથી નીકળીને ગુરુ ભગવંતે બોલેલા વચનમાં કાયમ મનનું પ્રણિધાન કરીને, સ્ત્રીને પરવશ થયા વિના, વમન કરેલ ભોગસુખને ફરીથી ચાખતા નથી તે ભિક્ષુ કહેવાય છે.(૨૭/૧)
હ વિષયસંગ છોડે તે સાધુ છું ટીકાર્ચ - દ્રવ્યઘર અને ભાવઘર છોડીને યોગ્યતા હોય તો જ્ઞાનવૃદ્ધ ગુરુ ભગવંતે બોલેલા વચનમાં निरंतर मनन प्रणिधान रीने दुटिल नेत्रवि।२ने ४२नारी स्त्रीमाने साधीन या विना, वमन (vomit) કરેલા વિષયસુખસ્વરૂપ કાદવને ફરીથી ચાખતા નથી તે ભિક્ષુ કહેવાય છે. (૨૭/૧)
१. हस्तादर्श '...मविशः' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'प्रमेणि...' इत्यशुद्दः पाठः ।

Page #31

• भिक्षोः भोगजम्बालाऽनभिवाञ्छा •
द्वात्रिंशिका - २७/१
१८४४ भविष्यसि । । ← (म.भा.शांति. १७७/२५) इति प्रागपीहैव ( द्वा. द्वा. १२/२३ पृ. ८९३) दर्शितम् । प्रकृते → असङ्कल्पात् जयेत् कामं क्रोधं कामविवर्जनात् | अर्थानर्थेक्षया लोभं भयं तत्त्वावमर्षणात् ।। ← (सं.गी. ९ / २९) इति संन्यासगीतावचनमप्यनुसन्धेयम् ।
युक्तञ्चैतत् यतः तद्वशगो हि नियमेन वान्तं प्रत्यापिबति । अतो जिनप्रवचनपरिशीलनकृतचित्तसमाधानतः सर्वथा स्त्रीत्यागात् 'स भावभिक्षुः भण्यते' इति वक्ष्यमाणपदवृन्दं ( द्वा.द्वा.२७/१७ पृ. १८६९) अत्राऽन्वेयम्। एवमग्रेऽपि बोध्यम् । तदुक्तं दशवैकालिकसूत्रे निक्खम्ममाणाइ अ बुद्धवयणे निच्चं चित्तसमाहिओ हविज्जा । इत्थीण वसं न आवि गच्छे वंतं नो पडिआयइ जे स भिक्खू ।। ← ( द.वै. १० / १ ) इति । ब्रह्मचर्यस्य जो देइ कणयकोडिं अहवा कारेइ कणयजिणभवणं । तस् न तत्तियं पुन्नं जत्तियं बंभव्वए धरिए ।। ← (सं. स. ५६ ) इति सम्बोधसप्ततिकावचनेन महाफलत्वात्, → बंभचेरं उत्तमतव-नियम - णाण- दंसण-चरित्त-सम्मत्त - विणयमूलं ← (प्र.व्या. २।९।२७) इति प्रश्नव्याकरणसूत्रवचनेन मोक्षौपयिकतपो-नियम-ज्ञानादिमूलत्वात् कामभोगा हु दुज्जया ← ( उत्त. १६ । १५) इति उत्तराध्ययनसूत्रेण अतिदुष्करत्वात्, वयाणं सेट्ठे बंभचेरं ← (प्र.व्या. २ ।४), स एव भिक्खू जो सुद्धं चरति बंभचेरं ← (प्र.व्या. २/९/२७ ) इति प्रश्नव्याकरणसूत्रवचनेन प्रधानगुणत्वाच्च प्रथममुपन्यासः, वयः परिपाकादिनाऽपि तत्पालनस्य दुष्करत्वमेव । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्येन वओ इत्थ पमाणं, न तवस्सित्तं सुयं न परियाओ ← (बृ.क.भा. २१००) इति । → दुक्खं बंभव्वयं घोरं ← ( उत्त. १९ / ३३ ) इति उत्तराध्ययनसूत्रोक्तिरप्यत्र साक्षिणी वर्तते ।
यथोक्तं आचाराङ्गे अपि कामा दुरतिक्कमा ← ( आचा. १ ।२।५।९२ ) इति । सर्वथा स्त्रीत्यागादेवाऽऽसन्नगामित्वमस्याऽभिव्यज्यते । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे इत्थिओ जे ण सेवंति आदिमोक्खा हु ते जणा ← ( सूत्र . १/१५/९) इति । अनुचितकर्मारम्भः स्वजनविरोधो बलीयसा स्पर्धा । प्रमदाजनविश्वासो मृत्युसमा अमी हि चत्वारः । । ← (सु. ल. पृ. १२२ ) इति सुभाषितसुधानन्दलहरीवचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । यथोक्तं शीलप्राभृते अपि सीलं रक्खंताणं दंसणसुद्धाणं दढचरित्ताणं । अस्थि धुवं णिव्वाणं विसएसु विरत्तचित्ताणं ।। ← (शी. प्रा. १२) इति ।
यद्वा कामपारगामित्वात्ते नयान्तराऽभिप्रायेण मुक्ता एवाऽवसेयाः । तदुक्तं आचाराङ्गे विमुत्ता हु ते जणा जे जणा पारगामिणो ← ( आचा. १।२।२७४ ) इति । प्रकृते यस्स नित्तिणो पंको मद्दितो कामकण्टको । मोहक्खयं अनुप्पत्तो सुख- दुक्खेसु न वेधति स भिक्खू ।। ← (उ.३/ २) इति उदानवचनमपि बौद्धतन्त्राऽनुसारेणाऽत्राऽनुयोज्यम् ।।२७ / १ ।।
तथा 'पृथिव्यादींश्चे 'ति । सव्वे पाणा पियाउया सुहसाया दुक्खपडिकूला अप्पियवहा । पियजीविणो जीविउकामा सव्वेसिं जीवियं पियं ।। ( आचा. २ / ३ / ८१ ) ← इति आचाराङ्गसूत्रवचनात्,
વિશેષાર્થ :- ‘તે ભિક્ષુ કહેવાય છે' આ શબ્દ ૧૭ મી ગાથામાં છે. તેનો ૧ થી ૧૬ ગાથામાં પણ સંબંધ જોડવાનો છે. આ વાત વાચકવર્ગે ધ્યાનમાં રાખવી. બ્રહ્મચર્યનું નિર્મળ પાલન સંયમસાધનાનો ભાવપ્રાણ કહેવાય છે. માટે આ ગાથામાં તેનો નિર્દેશ સૌપ્રથમ કરેલ છે. તેનો ઉપાય છે ગુરુવચનપરતંત્રતા ગાથાના પૂર્વાર્ધ દ્વારા આ બાબતનો નિર્દેશ થાય છે. (૨૭/૧)

Page #32

• परपीडाकरणे ज्ञानवैफल्यम् •
१८४५ पृथिव्यादींश्च षटकायान् सुखेच्छूनसुखद्विषः। गणयित्वाऽऽत्मतुल्यान् यो महाव्रतरतो भवेत् ।।२।।
पृथिव्यादीनिति- व्यक्तः ।।२।। → जह मे इट्ठाणिढे सुहासुहे तह सव्वजीवाणं - (आ.चू.१/१/६) इति आचाराङ्गचूर्णिवचनात्, → जं इच्छसि अप्पणतो, जं च ण इच्छसि अप्पणतो । तं इच्छ परस्स वि या, एत्तियगं जिणसासणयं ।। (बृ.क.भा.४५८४) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनात्, → ते आततो पासति सव्वलोए 6 (सू.कृ.१।१२।१८) इति सूत्रकृताङ्गवचनात्, → 'सव्वे जीवा वि इच्छंति जीविउं न मरिज्जिउं' - (दश.वै.६/११) इति दशवैकालिकवचनात्, → आत्मवत् सर्वभूतेषु वर्तनं परमार्थतः । उत्तमा सैव मद्भक्तिः सर्वदोषनिवारिका ।। 6 (म.गी.२/१०८) इति महावीरगीतावचनात्, → आत्मवत् सर्वभूतेषु (यो.शा.२/२०) इति योगशास्त्रवचनाच्च सुखेच्छून् = जीवितादिसुखार्थिनः असुखद्विषः = दुःखद्विषः पृथिव्यादीन् = पृथिवी-जलाऽनलाऽनिल-वनस्पति-त्रसलक्षणान् षटकायान् आत्मतुल्यान् = स्वसमानान् गणयित्वा = हृदयतोऽभ्युपगम्य यो महाव्रतरतः = सर्वप्राणातिपातविरमणादिपञ्चमहाव्रतनिरतः पञ्चाऽऽश्रवव्युपरतश्च भवेत्।। ____ अनेन ज्ञानफलमाविष्कृतम् । तदुक्तं सम्बोधप्रकरणे → किं तीए पढियाए पयकोडिए पलालभूयाए । जं इत्तियं न नायं परस्स पीडा न कायव्वा ।। - (सं.प्र.७/१४) । तदुक्तं प्रश्नव्याकरणसूत्रे अपि → सव्वजगजीवरक्खणदयट्ठताए पावयणं भगवया सुकहियं (प्र.व्या.२।६।२२) इति । तदुक्तं भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णके अपि → जह ते न पियं दुक्खं जाणिय एमेव सव्वजीवाणं । सव्वायरमुवउत्तो अत्तोवम्मेण कुणसु दयं ।। (भ.प.प्र.९०) इति । तदुक्तं कृष्णगीतायामपि → आत्मवत्सर्वलोकेषु वर्तनं जैनधर्मिभिः - (कृ.गी.२८४) इति । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं महाभारते → प्राणा यथाऽऽत्मनोऽभीष्टा भूतानामपि वै तथा 6 (म.भा.अनुशा.११५/१९) इति । → सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । यदा पश्यति भूतात्मा ब्रह्म सम्पद्यते तदा ।। (म.भा.शांति.२४५/२१) इति महाभारतवचनं, → आत्मानं सर्वभूतेषु भगवन्तमवस्थितम् । अपश्यत् सर्वभूतानि भगवत्यपि चात्मनि ।। - (भा.पु.३/२४/४६) इति भागवतमहापुराणवचनं, → विश्वरूपं निजात्मानं भावयन्तो ह्यपेक्षया । आत्मवद् विश्वजीवाँश्च पश्यन्ति ब्रह्मभावतः ।। (अध्या.गी.१२९) इति च अध्यात्मगीतावचनं न विस्मर्तव्यमत्र । अत एवाऽयमेव भिक्षुः सुखी लोके । तदुक्तं मैत्रायण्युपनिषदि → परेषु आत्मवद् विगतभयो निष्कामोऽक्षय्यमपरिमितं सुखं आक्रम्य तिष्ठति - (मैत्रा.६/३०) इति । तदुक्तं दशवकालिके→
पुढविं न खणे न खणावए, सीओदगं न पिए न पिआवए । अगणिसत्थं जहा सुनिसिअं, तं न जले न जलावए जे स भिक्खू ।। अनिलेण न वीए न वीयावए, हरियाणि न छिंदे न छिंदावए । बीआणि सया विवज्जयंतो, सच्चित्तं नाऽऽहारए जे स भिक्खू ।।
૪ આત્મવત્ સર્વભૂતેષ - માન્યતા જીવનમાં ઉતારે તે સાધુ છે ગાથાર્થ :- સુખેચ્છ અને દુઃખષી એવા પૃથ્વી વગેરે પજીવનિકાયને પોતાના સમાન ગણીને જે મહાવ્રતમાં રક્ત હોય તે ભિક્ષુ કહેવાય. (૨૨)

Page #33

१८४६
• भिक्षुः स्वतुल्यसर्वदर्शी
रोइअनायपुत्तवयणे अत्तसमे मन्निज्ज छप्पि का । पंच य फासे महव्वयाई पंचासवसंवरे जे स भिक्खू ।।
•
बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं सुत्तनिपाते अत्तानं उपमं कत्वा न हनेय्य न घातये ।। ← → यो न हन्ति न घातेति न जिनाति न जायते ← ( इ.यु. पृष्ठ.२०) इत्युक्तम् । धम्मपदे अपि

← (द.वै.१०/२,३, ५) इति । यथोक्तं छान्दोग्योपनिषदिन हिंस्यात् सर्वभूतानि, स्थावराणि चराणि च । आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति स धार्मिकः ।। ← (छा. उप. अ. ८) अष्टावक्रगीतायां अपि → सर्वभूतेषु चाऽऽत्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ← (अ.गी. ३/५) इत्युक्तमिति पूर्वं (पृ.१०११) उक्तम् ।
प्रकृते सर्वाणि भूतानि सुखे रमन्ते सर्वाणि दुःखस्य भृशं सन्ते । तेषां भयोत्पादनजातखेदः कुर्यान्न कर्माणि हि श्रद्धधानः ।। ← ( सं .गी. ९/८८) इति हंसाख्यसंन्यासिदशाप्रतिपादकं संन्यासगीतावचनं, → आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ! | सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ।। ← (भ.गी. ६ / ३२ ) इति, सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चाऽऽत्मनि । ईक्षते योगयुक्ताऽऽत्मा सर्वत्र समदर्शनः।। ← (भ.गी.६ / २९) इति च भगवद्गीतावचनं रागद्वेषविनिर्मुक्तः सर्वभूतहिते रतः। दृढबोधश्च धीरश्च स गच्छेत् परमं पदम् ।। ← ( अव.गी. २ / २४ ) इति अवधूतगीतावचनं यदा न कुरुते भावं सर्वभूतेषु पापकम् । कर्मणा मनसा वाचा तदा भवति भैक्षभुक् ।। ← ( ना. परि. ३ /१९) इति, → आत्मावत्सर्वभूतानि पश्यन् भिक्षुश्वरेन्महीम् ← (ना. परि. ४/२२) इति च नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनं, → यस्मिन् सर्वभूतान्यात्मैवाऽभूद् विजानतः । तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ।। ← (ईशा. ७) ईशावास्योपनिषद्वचनं स्वात्मवत् सर्वभूतेषु कायेन मनसा गिरा । अनुज्ञा या दया सैव प्रोक्ता वेदान्तवादिभिः ।। ← ( जा. द. १ / १५ ) इति जाबालदर्शनोपनिषद्वचनं यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हर्षोऽमर्षभयोन्मुक्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ।। ← ( वरा. ४ / २६ ) इति वराहोपनिषद्वचनं सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । सम्पश्यन् ब्रह्म परमं याति नाऽन्येन हेतुना ।। ← ( कैव. १०) पूर्वोक्तं (पृ.१५९४) इति कैवल्योपनिषद्वचनं ब्रह्माद्यं स्थावरान्तं च पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः । तमेकमेव पश्यन्ति परिशुभ्रं विभुं द्विजाः ।। ← ( मन्त्रि . १६) इति मन्त्रिकोपनिषद्वचनं, → यः समः सर्वभूतेषु जीवितं तस्य शोभते ← ( सं . उप. २ / ३९) इति संन्यासोपनिषद्वचनं, आत्मवत् सर्वभूतानि ← (अन्न. १/३८) इति अन्नपूर्णोपनिषद्वचनं, आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति स पश्यति ← ( आ. स्मृ. १०/११) इति आपस्तम्बस्मृतिवचनं सर्वभूतात्मभूतात्मा यत्र पश्यति धीमतिः । शोकमोहौ च किं तस्य ह्येकत्वमनुपश्यतः ।। ← (बृ.पा. १२/२९७) इति बृहत्पराशरस्मृतिवचनं सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । ईक्षेताऽनन्यभावेन भूतेष्विव तदात्मताम् ।। ← (क.दे.सं.४/४२) इति कपिलदेवहूतिसंवादवचनं, आत्मानं सर्वभूतस्थं पश्यन् कुर्वन्न लिप्यते ← (ग.गी. ४/७) इति गणेशगीतावचनं, प्राणा यथात्मनोऽभीष्टा भूतानामपि ते तथा । आत्मौपम्येन गन्तव्यमात्मविद्भिर्महात्मभिः ।। ← (वि.धर्मो.खं.३/अ.२६८-मार्कण्डेय - वज्रसंवाद - ११ ) इति विष्णुधर्मोत्तरे च मार्कण्डेयवचनमपि भावनीयं स्वपरसमयवेदिभिः ।
द्वात्रिंशिका - २७/२
यथा अहं तथा एते यथा एते तथा अहं । (सु.नि. ३/३७/२७ पृ.७५ ) इति । इतिवृत्तके अपि । मित्तं सो सब्बभूतेषु वेरं तस्स न केनचीति । । सव्वे तसन्ति दण्डस्स सव्वे भायन्ति मच्चुणो ।

Page #34

• अक्षताऽशबलाचारवान् भिक्षुः •
१८४७ औदेशिकं न भुञ्जीत त्रसस्थावरघातजम् । बुद्धोक्तध्रुवयोगी यः कषायांश्चतुरो वमेत् ॥३॥
औदेशिकमिति । औदेशिकं कृताद्यन्यच्च सावद्यम् । अत्तानं उपमं कत्वा न हनेय्य न घातये ।। - (ध.प.पृष्ठ-२०) इत्युक्तम् ।।२७/२।।
__ औद्देशिकादिपरिहारेण त्रस-स्थावरवधपरिहारमस्याऽऽविष्करोति- 'औदेशिकमि'ति । उद्देशनं = साध्वाद्याश्रित्य दानाऽऽरम्भस्योद्देशः । तत्र भवं = औद्देशिकं, कृताद्यन्यच्च = कृत-कारिताऽनुमोदितलक्षणमन्यच्च यत् सावधं क्रीतादिरूपं, यथोक्तं दशवैकालिके क्षुल्लकाचाराध्ययने → उद्देसियं कीयगडं नियागमभिहडाणि य । राइभत्ते सिणाणे य गंधमल्ले य वीयणे ।। संनिही गिहिमत्ते अ रायपिंडे किमिच्छए । संवाहणा दंतपहोयणा अ संपुच्छणा देहपलोयणा अ ।।
6 (द.वै.३/२-३) इत्यादिकं विप्रतिषिद्धतया भिक्षूणाम् । त्रस-स्थावरघातजं इति हेतोः न भुजीत । यथोक्तं दशवैकालिके दशमाध्ययने → वहणं तस-थावराण होइ पुढवि-तण-कट्ठनिस्सियाणं । तम्हा उद्देसियं न भुंजे, नो वि पए न पयावए जे स भिक्खू ।। (द.वै.१०/४) इति । प्रकृते च → भूयाइं च समारब्भ तमुद्दिसाय जं कडं । तारिसं तु न गिण्हेज्जा अन्न-पाणं सुसंजए।। - (सू.कृ.१४) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रमनुसन्धेयम् । → तत्थ समणा तवस्सी परकड-परनिट्ठियं विगयधूमं । आहारं एसंति जोगाणं साहणट्ठाए ।। नवकोडीपरिसुद्धं उग्गमउप्पायणेसणासुद्धं । छक्कायरक्खणट्ठा अहिंसअणुपालणट्ठाए ।।
- (द.वै.नि.१/१५-१६) इति च दशवैकालिकनियुक्तिगाथे स्मर्तव्ये । औद्देशिककृत-कारितादिपरित्यागेन भिक्षोरक्षताचारादिकमप्याविष्कृतमत्र । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये → आहाकम्मुद्देसिय-ठविय-रइय-कीय-कारिय-च्छेज्जं । उब्भिण्णाऽऽहड-माले वणीमगाऽऽजीवण-निकाए ।। परिहरति असण-पाणं सेज्जोवहि पूति-संकियं मीसं । अक्खुयमसबलमभिन्नमसंकिलिट्ठमावासए जुत्तो ।।
6 (व्य.सू.उद्दे.३/भा.१६३-१६४) इति । तत्र स्थापनापर्यन्तपरिहारी = अक्षताऽऽचारः, अभ्याहृतपर्यन्तपरिहारी = अशबलाऽऽचारः, निकाचितपर्यन्तपरिहारी = अभिन्नाऽऽचारः, सामान्यतो दोषपरिहारी = असङ्क्लिष्ट इति मर्यादा । 'मम एतावद् दातव्यमिति निश्चितं = निकाचितं भण्यते, शिष्टं
વિશેષાર્થ :- જેમ પોતે સુખરાગી અને દુઃખષી છે તેમ સર્વ જીવો સુખના રાગી અને દુઃખના દ્વષી છે તેમ જાણી બીજાને દુઃખ પહોંચાડવામાં નિમિત્ત ન બનાય તેવા પ્રકારના પ્રયત્નપૂર્વક જે પાંચ મહાવ્રતને નિર્મળ રીતે પાળવામાં મસ્ત બને તે ભિક્ષુ = સાધુ કહેવાય. આ ગાથાનો અર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા મહોપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલી નથી. (૨૨)
હ નિર્દોષ ગોચરી વાપરે છતાં ક્યાયમુક્ત હોય તે સાધુ હ ગાથાર્થ - ત્રસ અને સ્થાવર જીવના ઘાતથી ઉત્પન્ન થયેલ ઔદેશિક પિંડને જે ન વાપરે તથા જિનોક્ત નિત્ય આરાધનાથી સંપન્ન હોય અને ચારેય કષાયોનું જે વમન કરે તે ભિક્ષુ કહેવાય.(૨૭૩)
ટીકાર્થ :- સાધુને ઉદેશીને કરેલ કે કરાવેલ વગેરે સ્વરૂપ સાવદ્ય = સદોષ ઔદેશિક પિંડ સાધુનિમિત્તક ત્રાસ-સ્થાવર જીવોની હિંસાથી ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી તેને સાધુ વાપરે નહિ.

Page #35

१८४८
• नित्योचितयोगवान् भिक्षुः • द्वात्रिंशिका-२७/३ ___बुद्धोक्तेन = जिनवचनेन ध्रुवयोगी = नित्योचितयोगवान् (=बुद्धोक्तध्रुवयोगी) ।।३।। स्पष्टम् । इत्थमेव जिनसमयस्पर्शनोपपत्तेर्युक्ततरमेतत्प्रतिपादनम् । यथोक्तं सूत्रकृताङ्गसूत्रे → एयं णाणिणो सारं जं न हिंसति किंचणं । अहिंसा समयं चेव एतावंतं वियाणिया ।। - (सू.कृ. १।११।१०) इति । → अहिंसए संजए सुसाहू - (प्र.व्या.२ ।६।२३) इति प्रश्नव्याकरणसूत्रोक्तिरप्यत्र स्मर्तव्या । प्रकृते → समः शत्रौ तथा मित्रे तथा मानाऽपमानयोः । भैक्ष्येण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेत् क्वचित् ।। यस्तु मोहेन चाऽन्यस्मादेकान्नादी भवेद् यदि । न तस्य निष्कृतिः काचिद् धर्मशास्त्रेषु कथ्यते ।।
(सं.गी.६/१०४-१०५) इति संन्यासगीतावचनमप्यनयोज्यमागमाऽनुसारेण । अकृत-कारिताऽनमोदितं कल्प्यमपि मितमेव भुङ्क्तेऽसङ्गभावेन व्रणलेपाऽक्षोपाङ्ग-सर्प-पुत्रमांस-भेषजादिवत् संयमयात्रानिर्वाहार्थमेव । तदुक्तं प्रशमरतौ → व्रणलेपाऽक्षोपाङ्गवदसङ्गयोगभरमात्रयात्रार्थम् । पन्नग इवाऽभ्यवहरेदाहारं पुत्रपलवच्च ।। - (प्र.रति.१३५) इति ।→ औषधवदशनमाचरेत् + (आरु.३,सं.१) इति आरुणिकोपनिषत्-संन्यासोपनिषद्वचनमप्यत्राऽनुसन्धेयम् ।
तथा ‘काले कालं समायरे' (द.वै.५/२/४, उत्त.१/३१) इत्यादिरूपेण पूर्वोक्तेन(पृ.२३) जिनवचनेन = तीर्थकरवचनेन करणभूतेन नित्योचितयोगवान् भवति यथाऽऽगममेवेति भावः । तथा यः चतुरः कषायान् क्रोधादीन् तत्प्रतिपक्षाऽभ्यासेन वमेत् = परित्यजेत् । तदुक्तं दशवैकालिक एव ‘चत्तारि वमे सया कसाए धुवजोगी हविज्ज बुद्धवयणे' (द.वै.१०/६) इति । अत्र सप्तमी तृतीयार्थे द्रष्टव्या । प्रकृते श्रीजिनदासगणिमहत्तरकृतदशवैकालिकचूर्णिलेशस्त्वेवम् → धुवजोगी णाम जो खण-लव-मुहुत्तं पडिबुज्जमाणादिगुणजुत्तो सो धुवजोगी भवइ । अहवा जे पडिलेहणादिसंजमजोगा, तेसु धुवजोगी भवेज्जा, ण ते अण्णं कुज्जा अण्णदा न कुज्जा । अहवा मण-वयण-कायए जोगे झुंजेमाणो आउत्तो मुंजेज्जा । अहवा बुद्धाणं वयणं दुवालसंग, तंमि धुवजोगी भवेज्जा, सुओवउत्तो सव्वकालं भवेज्जत्ति । धुवगहणेण च उप्पादादिधुवस्स गहणं कयं (द.वै.१०/६ चू.) इति ।
प्रकृते → कामः क्रोधस्तथा दो लोभ-मोहादयश्च ये । तांस्तु दोषान् परित्यज्य परिव्राट् निर्ममो भवेत् ।। राग-द्वेषवियुक्तात्मा समलोष्टाऽश्मकाञ्चनः । प्राणिहिंसानिवृत्तश्च मुनिः स्यात् सर्वनिस्स्पृहः ।। दम्भाऽहङ्कार-निर्मुक्तो हिंसा-पैशुन्यवर्जितः । आत्मज्ञानगुणोपेतो यतिर्मोक्षमवाप्नुयात् ।।
તથા જિનવચન મુજબ નિત્ય કર્તવ્ય એવા ઉચિત યોગોથી જે સંપન્ન હોય તે ભિક્ષુ કહેવાય. (२७/3)
વિશેષાર્થ:- જીવનભર કરણ-કરાવણ-અનુમોદનસ્વરૂપે મન-વચન-કાયાથી સાવદ્ય પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ હોવાના કારણે સાધુ પોતાને ઉદેશીને બનાવેલી ગોચરી વાપરતા નથી. ગોચરીના ૪ર દોષને સૂચવવા માટે “ઔદેશિક એવો નિર્દેશ ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ છે. ભિક્ષુ શબ્દ અહીં ભિખારી અર્થમાં નહિ પણ साधु-संयमी-मुनि-महात्मा अर्थमा प्रयोगायेस छ - भावात पास ध्यानमा रामवी. (२७/3)

Page #36

• सम्यग्दृष्टित्वे सति सदाऽमूढत्वं उ भिक्षुत्वम् •
१८४९
निर्जातरूपरजतो गृहियोगं च वर्जयेत् । सम्यग्दृष्टिः सदाऽमूढस्तपः संयमबुद्धिषु ||४|| निर्जातरूपेति । निर्जातरूपरजतो = निर्गतसुवर्णरूप्यः । परिग्रहान्तरनिर्गमोपलक्षणमेतत् । गृहियोगं मूर्च्छया गृहस्थसम्बन्धं ( च वर्जयेत् ) । सम्यग्दृष्टिः भावसम्यग्दर्शनी यः ||४||
← (ना. परि. ३/३३-३४-३५, रा.गी. १५ / ४०-४१) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद् -रामगीतावचनप्रबन्धोऽपि प्रकृते यथागममनुयोज्यः । कषायं पाचयित्वा तु श्रेणिस्थानेषु च त्रिषु । प्रव्रजेच्च परं स्थानं परिव्रज्यामनुत्तमाम् ।। ← ( म. भा. शान्ति. १५१/३) इति महाभारतवचनमपि भावनीयम् ।।२७/३ ।। तथा- ‘निर्जाते’ति । → समलेड-कंचणे भिक्खू ← (उत्त. ३५ / १३ ) इति उत्तराध्ययनसूत्रतात्पर्यपरिणमनतो निर्गतसुवर्णरूप्यः इति परिग्रहान्तरनिर्गमोपलक्षणं = धन-धान्य-क्षेत्र - वास्तु-द्विपद-चतुष्पदादिपरिग्रहपरित्यागसूचकं एतत् ‘निर्जातरूपरजत' इतिपदम् । मूर्च्छया = ममत्वबुद्ध्या गृहस्थसम्बन्धं आनयन-प्रेषण-सम्भाषण-कथाप्रबन्ध-पत्रव्यवहार-ध्वनियन्त्राऽक्षरयन्त्रादिप्रयोगकारणादिलक्षणं सागारिकपरिचयं यद्वा पचन-क्रयणादिलक्षणं गृहियोगं वर्जयेत् परित्यजेत् । ममत्वबुद्धित्यागे ममत्वत्यागो नियत एव । तदुक्तं आचारागे जे ममाइयमई जहाइ, से जहाइ ममाइयं ← ( आचा. १ ।२ ।६) इति । प्रकृतार्थकदम्बको दशवैकालिके अहणे निज्जायरूवरयए गिहिजोगं परिवज्जए जे स भिक्खू
← (द.वै.१०/६ ) इत्येवमुक्तः ।
=
=
=
=
-
तथा भावसम्यग्दर्शनी ग्रन्थिभेदलभ्यपारमार्थिकसम्यग्दर्शनवान् यद्वाऽभिन्नरत्नत्रयलक्षणनैश्चयिकसम्यग्दर्शनशाली। अविरतसम्यग्दृष्टिस्तु कदाचिन्मूढोऽपि स्यात् । तदुक्तं आवश्यकनिर्युक्तौ सुवि सम्मद्दिट्ठी न सिज्झई चरण-करणपरिहीणो । जं चेव सिद्धिमूलं मूढो तं चेव नासेइ ।। ← ( आ.नि. ११७८) इति । अयन्तु तपः-संयम- बुद्धिषु सदा = निरन्तरं सर्वत्र अमूढः परतीर्थिकविभवादिभिः अविप्लुतः सन्नेवं मन्यते ‘अस्त्येव बाह्याभ्यन्तरकर्ममलाऽपनयनजलकल्पं तपः, नवकर्मानुपादानरूपः सप्तदशविधः संयमः, ज्ञानञ्च हेयोपादेयविषयमतीन्द्रियेष्वपि धर्माऽधर्मादिषु तानि चेहैव जिनशासने याथातथ्येन सङ्गतानि, नान्यत्र तथा' । इत्थञ्च दृढभावः सन् तपसा धुनोति प्रागुपार्जितपापम् । तदुक्तं दशवैकालिक एव → सम्मद्दिट्ठी सया अमूढे अत्थि हु नाणे तवे संजमे अ । तवसा धुणइ पुराणपावगं, मणवय -कायसुसंकुडे जे स भिक्खू ।। ← ( द. वै.१०/७) इति पूर्वोक्तं (पृ. १६४८ ) स्मर्तव्यम् ।।२७/४।। ♦ અપરિગ્રહી અને અમૂઢ હોય તે સાધુ
गाथार्थ :- ट्ठे सोनुं-यांही न राजे, गृहस्थसंबंधने के छोडे, सम्यग्दर्शनवाणा होय, तथा तपસંયમબુદ્ધિને વિશે જે સદા અસંમૂઢ હોય તે ભિક્ષુ કહેવાય. (૨૭/૪)
ટીકાર્થ :- ‘સોના-ચાંદીથી જે મુક્ત હોય.’ આવું વિશેષણ ધન-ધાન્ય વગેરે અન્ય પરિગ્રહમાંથી સાધુનો છૂટકારો થયેલ હોય તેનું સૂચક ઉપલક્ષક છે. તથા સાધુ મૂર્છાથી થતો ગૃહસ્થ સાથેનો સંબંધ-પરિચય છોડે. તથા મૂળગાથામાં સાધુને સમ્યગ્દષ્ટિ કહેલ છે તે ભાવ સમ્યગ્દર્શનની અપેક્ષાએ સમજવું. (૨૭૪) વિશેષાર્થ :- ધન આદિ નવવિધ બાહ્ય પરિગ્રહને અને કષાય-નોકષાય-મિથ્યાત્વસ્વરૂપ ૧૪ પ્રકારના અત્યંતર પરિગ્રહને સાધુ છોડે. સમ્યગ્દર્શન તો ચોથા-પાંચમા ગુણસ્થાનકે પણ હોય છે. તેની બાદબાકી १. मुद्रितप्रतौ ' तथा सं...' इत्यशुद्धः पाठः ।

=
=

Page #37

१८५०
• अशनादिसन्निधिकरणे संसारित्वापत्तिः • द्वात्रिंशिका-२७/५ न यश्चाऽऽगामिनेऽर्थाय सन्निधत्तेऽशनादिकम् । साधर्मिकान्निमन्त्र्यैव भुक्त्वा स्वाध्यायकृच्च यः।।५।।
नेति । आगामिनेऽर्थाय = श्वः परश्वो वा भाविने प्रयोजनाय । निमन्त्र्यैव इत्यनेन स्वात्मतुल्यसाधर्मिकवात्सल्यसिद्धिरुक्ता ।
तथा 'ने'ति । → तणकटेण व अग्गी, लवणजलो वा नईसहस्सेहिं । न इमो जीवो सक्को तिप्पेउं भोयणविहीए ।। - (आ.प्र.५१) इति आतुरप्रत्याख्यानाधुक्तिविभावनेन, → भेउरेसु न रज्जेज्जा, कामेसु बहुयरेसु वा + (आचा. १।४।४।३४) इति आचाराङ्गोक्तिपरिणमनेन, → सन्निहीसंचओ चेव वज्जेयव्वो 6 (उत्त. १९/३१) इति उत्तराध्ययनसूत्रोक्तिपालनोद्देशेन च शास्त्रविहितव्यापारतो लब्धं अशनादिकं उद्गमादिदोषशुद्धं यः भाविने प्रयोजनाय न = नैव स्वयं सन्निधत्ते, उपलक्षणात् नाऽन्यैः निधापयति, स्थापयन्तं वाऽन्यं नाऽनुजानाति यः सर्वथा संनिधिपरित्यागवान् स भिक्षुरित्यत्र तात्पर्यम् । तदुक्तं दशवैकालिके 'तहेव असणं पाणगं वा विविहं खाइमसाइमं लभित्ता । होही अट्ठो सुए परे वा, तं न निहे न निहावए जे स भिक्खू ।। - (द.वै.१०/८) इति । अशनादिसञ्चयकरणे गृहस्थत्वाऽऽपत्तिः । तदुक्तं दशवैकालिके एव → जे सिआ संनिहिकामे गिही, पव्वइए न से ।। 6 (द.वै.६/१९) इति । किञ्चाऽशनाद्यौषधादिसञ्चयकरणे परिग्रहनियोगेन संसारपातादयोऽपि दोषा अनिवारितप्रसराः। तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये → परिग्गहे निजुज्जंता परिचत्ता उ संजया । भारादिमाइया दोसा पेहाऽपेहकयाइया ।। अहवा तप्पडिबद्धा य अच्छंते नियमादयो । अणुग्गहो गिहत्थाणं सया वि ताण होइ णो ।। पडिसिद्धा संनिही जेहिं पूव्वायरिएहिं ते वि ओ । अण्णाणाउ कया एवं, अणवत्थापसंगतो ।। वंतं निसेवियं होइ गिण्हंता संचयं पुणो । मिच्छत्तं, 'न जहावादी न तहाकारी भवंति' उ ।। एए अन्ने य जम्हा दोसा हुंति सवित्थरा । तम्हा ओसहमादीणं संचयं तु न कुव्वए ।।
6 (व्य.सू.भा.उद्दे.५/११५-११९) इति । तथा → 'जइ मे अणुग्गहं कुज्जा साहू हुज्जामि तारिओ ।। साहवो तो चिअत्तेणं निमंतिज्ज जहक्कम ।
6 (दश.वै.५/१/९४-९५) इति दशवैकालिकवचनमनुसृत्य तमेवोपलब्धमशनादिकं साधर्मिकान् साधून आन्तरप्रीत्या निमन्त्र्यैव भुङ्क्ते । अनेन स्वाऽऽत्मतुल्यसाधर्मिकवात्सल्यसिद्धिः = स्वात्मतुल्यत्वકરવા માટે “ભાવ” શબ્દ સમ્યગ્દર્શનના વિશેષણરૂપે પ્રયોજાયેલ છે. મતલબ કે નિશ્ચયનયનું સમ્યગ્દર્શન જેની પાસે હોય તે સાધુ કહેવાય. નિશ્ચયનય છઠ્ઠા અને સાતમાં ગુણસ્થાનકે સમ્યગ્દર્શન માને છે. આવું ભાવ સમકિત ધારણ કરે તે સાધુ કહેવાય. (૨૭/૪)
@ નિસ્પૃહ બનીને સાધર્મિક ભક્તિ રે તે સાધુ હ ગાથાર્થ :- જે ભવિષ્યના પ્રયોજન માટે ભોજન વગેરેને રાત્રે સંઘરી ન રાખે તથા સાધર્મિકોને નિમંત્રણ આપીને જ ગોચરી વાપરે તથા વાપરીને જે સ્વાધ્યાય કરે તે ભિક્ષુ કહેવાય. (૨૭/૫)
ટીકાર્ય - આવતી કાલ કે પરમ દિવસના પ્રયોજન માટે ભોજન-પાણીને રાત્રે પોતાની પાસે સાધુ ન રાખે. “સાધુ પોતાના સાધર્મિકોને આમંત્રણ આપીને જ ગોચરી વાપરે” આવું કહેવા દ્વારા સાધુ

Page #38

• संविभागकरणगुणोपदर्शनम् •
१८५१
भुक्त्वा स्वाध्यायकृच्च इत्यत्र 'च' शब्दाच्छेषाऽनुष्ठानपरत्वग्रहेण नित्याऽप्रमादित्वमुक्तम् ।।५।। बुद्ध्या तन्निर्व्याजप्रशस्तस्नेहनिष्पत्तिः उक्ता । अन्यथा सम्यग्दर्शनहान्याद्यापत्तेः, अवच्छलत्ते य दंसणहाणी ← (बृ.क.भा. २७११) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनात् । आहारादिसंविभागादिद्वारा साधर्मिकवात्सल्यमेव जिनशासनसारतयाऽभिमतम् । तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्ती साहम्मियथिरकरणं वच्छल्ले सासणस्स सारो त्ति । मग्गसहायत्तणओ तहा अणासो य धम्माओ ।। ← ( श्रा. प्र. ३४२ ) इति । प्रकृते असंविभागी अचियत्ते अविणीए त्ति वुच्चइ ← (उत्त. ११ / ९) इति, असंविभागी अचियत्ते पावसमणेत्ति वुच्चइ ← ( उत्त. १७/११ ) इति च उत्तराध्ययनोक्तिरपि स्मर्तव्या । ततश्चाऽसंविभागेऽपवर्गाऽसम्भव एव। इदमेवाऽभिप्रेत्य दशवैकालिके असंविभागी न हु तस्स मोक्खो ← (द.वै.९ ।२।२२) इत्युक्तम् । इदं साधर्मिकवात्सल्यं सत्यप्रेमकार्यतयाऽभिमतम् । एतेन जैनसङ्घस्य वात्सल्यं सत्यप्रेम्णा विधीयते। साधूनां श्रावकाणां च वैयावृत्त्यं स्वभावतः ।। ← ( प्रे.गी. ३६८) इति प्रेमगीतावचनमपि व्याख्यातम् ।
यद्यपि भिक्षुको भिक्षुकान्तरं याचितुं नैवाऽर्हति सति दानसमर्थे गृहस्थे । सम्मतञ्चेदं परेषामपि तदुक्तं शाबरभाष्ये → न च भिक्षुका भिक्षुकादाकाङ्क्षन्ति सत्यन्यस्मिन्प्रसवसमर्थेऽभिक्षुके ← (मी.सू.अधिकरणसूत्र- ११ शा.भा.) इति । तथापि स्वभवनिस्तारकामनया 'जइ मे अणुग्गहं कुज्जा' (द.वै.५/१/९४) इति भावनया भिक्षुणा भिक्षुकान्तरभक्तिः कर्तव्यैव । संविभागशीलत्वादेवाऽस्य तृतीयमहाव्रताऽऽराधनोपपत्तेः । तदुक्तं प्रश्नव्याकरणे संविभागसीले, संगहोग्गहकुसले से तारिसे आराहते वयमिणं ← (प्र.व्या. २ ।८ ।२६) इति । अल्पेऽपि भक्त-पानादिलाभे संविभागकरणतः श्रमणधर्मस्य निरन्तरस्मरणीयत्व-चित्तप्रसन्नतादायकत्वाऽऽचारगुरुत्व-सङ्ग्राह्यत्व-कलहाऽनुत्पादकत्व-सङ्घटनकारित्वादिकं स्वसंवेदनसिद्धं सम्पद्यते ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये सामग्रामसूत्रे सुगतेन आनन्द ! भिक्खु ये ते लाभा धम्मिका धम्म लद्धा अन्तमसो पत्तपरियापन्नमत्तम्पि तथारूपेहि लाभेहि अपटिविभत्तभोगी होती, सीलवन्तेहि सब्रह्मचारीहि साधारणभोगी । अयम्मि धम्मो सारणीयो पियकरणो गुरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति ← (म.नि.३/१/४/५४, पृ.३६) इति । ' पत्तपरियापन्नमत्तम्पि पात्रपर्यापन्नमात्रमपि, अतिस्वल्पमपीति यावत्, अपटिविभत्तभोगी संविभागभोजी' शिष्टं स्पष्टं भा
I
वितार्थं च ।
तथा पूर्वोक्तं (पृ. ४००) तहेव असणं पाणगं वा विविहं खाइम साइमं लभित्ता । छंदिअ साहम्मिआण भुंजे, भुच्चा सज्जायरए जे स भिक्खू ।। ← ( द.वै.१०/९) इति दशवैकालिकवचनं चेतसिकृत्य भुक्त्वा च भुच्चा पिच्चा सुहं सुवई पावसमणे त्ति वच्चइ ← ( उत्त. १७/३) इति उत्तराध्ययनसूत्रस्मरणेन न स्वपिति, न वा 'लब्धिमानहमेतादृशसुदुर्लभाऽशनादिकमानीतवानिति स्वात्मोत्कर्षं विदधाति, न वा स्त्रीकथा-भक्तकथादिकमारभते किन्तु स्वाध्यायं करोति स्वाध्यायकृत् । श्लोकचतुर्थपादात् स्थण्डिलभूमिनिर्गम-प्रतिलेखन-ग्लानवैयावृत्त्याद्यन्यविहितव्यापारबભગવંત સ્વતુલ્ય સાધર્મિક એવા અન્ય સાધુ પ્રત્યે વાત્સલ્યને સિદ્ધ કરનારા હોય છે - આવું સૂચન અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. તથા ‘ગોચરી વાપરીને સ્વાધ્યાય કરે' આવું કથન ઉપલક્ષણ હોવાથી સ્વાધ્યાય સિવાયની પણ અન્ય યોગસાધનામાં સાધુ ભગવંત તત્પર હોય છે - એવું સૂચિત થાય છે. કહેવાનો
'च' शब्दात् शेषाऽनुष्ठानपरत्वग्रहेण
=

=
=
=

Page #39

१८५२
• भिक्षाया अनुबन्धशुद्धत्वद्योतनम्
द्वात्रिंशिका - २७/६
न कुप्यति कथायां यो नाऽप्युच्चैः कलहायते । उचितेऽनादरो यस्य नाऽऽदरोऽनुचितेऽपि च ॥ ६ ॥
न कुप्यतीति । व्यक्तः ||६||
द्धकक्षत्वसङ्ग्रहेण नित्याऽप्रमादित्वं सर्वसम्पत्करीभिक्षाया अनुबन्धशुद्धत्वं च उक्तं ग्रन्थकृता । प्रकृते → गुरुच्छायानुगो नित्यमधीयानः सुयन्त्रितः । अविचाल्यव्रतोपेतं कृत्यं कुर्वन् वसेत् सदा ।। ← (म.भा.शांति.६०/१९) इति महाभारतवचनमप्यनुयोज्यम् । शेषावश्यकाऽकरणे केवलद्विचत्वारिंशद्दोषशून्यपिण्डस्याऽपि न परमार्थतो विशुद्धत्वमभिमतम् । यथोक्तं पञ्चाशके दर्शनशुद्धिप्रकरणे च→ 'सेसकिरियाठियाणं एसो पुण तत्तओ ओ ← (पञ्चा. १३/३०, द.शु. २२५)) इति पूर्वोक्तं (पृ.४००) अत्रानुसन्धेयम् । ज्ञानोपलम्भेऽपि तथाविधगुणप्रापकदोषनाशकसदनुष्ठानाऽननुपालने तु न तात्त्विकलाभसम्भवः। अत्र च → नाणी वि अवट्टंतो गुणेसु, दोसे य ते अवज्जितो । दोसाणं च न मुच्चइ तेसिं, न वि ते गुणे लहइ ।। ← (चं. वे.७२) इति चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णकोक्तिरपि साक्षिणी वर्तत इति भावनीयम् । । २७/५।। भिक्षुलक्षणाऽधिकार एवाह - ' ने 'ति । हम्ममाणो न कुप्पेज्जा, वुच्चमाणो न संजले । मण अहियासेज्जा, ण य कोलाहलं करे ।। ← (सू. कृ. १-९-३१) सूत्रकृताङ्गवचनतात्पर्यप्रतिपत्तेः, तात्त्विकभेदज्ञानाऽभ्यासेन → कोहं परिजाणइ से णिग्गंथे ← ( आचा. २ । ३) इति आचाराङ्गसूत्रोक्तेः सम्यक्परिणमनात्,जह कोहाइविवड्ढी तह हाणी होइ चरणे वि ← (नि.भा.२७९०, बृ.क.भा.२७११) इति निशीथभाष्य-बृहत्कल्पभाष्यवचनविभावनाच्च चारित्रवृद्ध्यर्थी सन् कथायां धर्मवादलक्षणायां प्रागुक्तायां (द्वाद्वा.८/४ भाग - २ पृ. ५४६) केनचित् कारणेन प्रारब्धायां सत्यां यो न प्रतिवादिने कुप्यति, नाऽपि उच्चैः कलहायते कलहप्रतिबद्धां कथां कथयति किन्त्वनुद्धतेन्द्रियः प्रशमितकषायश्च सन् संयमयोगयुक्त आस्ते, अट्ठे परिहायती बहु, अहिगरणं न करेज्ज पंडिए ← (सू.कृ. १/२/२/१९) इति सूत्रकृताङ्गसूत्राऽऽशयपरिणमनात् । तथा यस्य उचिते = स्वभूमिकादेश-काल- पुरुषाद्युचिते कर्तव्ये नाऽनादरः = नैवाऽनाद्रियमाणता, नाऽपि च अनुचिते = स्वभूमिकाद्यनुचिते आदरः = आदृतिः संयमप्रत्यમતલબ એ છે કે સાધુ કાયમ અપ્રમાદી હોય. (૨૭/૫)
=
વિશેષાર્થ :- શ્રાવકના સાધર્મિક શ્રાવક કહેવાય. તે રીતે સાધુના સાધર્મિક સાધુ ભગવંત કહેવાય. સાધર્મિકવાત્સલ્ય શ્રાવકની જેમ સાધુમાં પણ હોય. શ્રાવક રોજ અન્ય શ્રાવકને ભોજન માટે આમંત્રણ આપીને જ વાપરે તેવો નિયમ નથી. જ્યારે સાધુ ગોચરી વાપરતાં પૂર્વે અન્ય સાધુ ભગવંતને લાવેલી ગોચરીનો લાભ આપવા વિનંતિ અવશ્ય કરે. આ વાત શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રમાં બતાવેલ છે. આનાથી એવું ફલિત થાય છે કે સાધર્મિકવાત્સલ્ય ગુણની સિદ્ધિ સાધુ ભગવંતમાં હોય. ગોચરી વાપર્યા બાદ સ્થંડિલગમન, પડિલેહણ, ગ્લાનસેવા, વિહાર, સ્વાધ્યાય વગેરે આરાધનાના યોગમાં સાધુ સતત જોડાયેલા રહે છે. ગોચરી વાપરીને નિદ્રા, પ્રમાદ, ગપ્પા કે વાતચીત કરવાના કામમાં સાધુ જોડાતા નથી. આ વાતનું અહીં સૂચન કરેલ છે. (૨૭/૫)
* ક્દાપિ જીયા-ાસ ન કરે તે સાધુ
ગાથાર્થ :- વાતચીતમાં કે વ્યાખ્યાનમાં જે ગુસ્સે ન થાય તથા અત્યંત કલહ ન કરે તથા જેને ઉચિત

●

=

Page #40

• आक्रोशादिसहने भावभिक्षुत्वम् •
१८५३ आक्रोशादीन्महात्मा यः सहते ग्रामकण्टकान् । न बिभेति भयेभ्यश्च स्मशाने प्रतिमास्थितः ।।७।। ___ आक्रोशादीनिति । आक्रोशादीन् = आक्रोश-प्रहार-तर्जनान् ग्रामकण्टकान् ग्रामाणामिन्द्रियाणां कण्टकवद्दुःखहेतुत्वात् ।।७।। यिकक्षयोपशमात् । तदुक्तं पञ्चाशके → समभावो सामाइयं तण-कंचणसत्तु-मित्तविसओ त्ति । निरभिस्संगं चित्तं उचियपवित्तिपहाणं च ।। 6 (पंचा.११/५) इति । अध्यात्मोपनिषदि अपि → प्रारब्धाऽदृष्टजनिता सामायिकविवेकतः । क्रियाऽपि ज्ञानिनो व्यक्तामौचितीं नाऽतिवर्तते ।। 6 (अ.उप.२/३४) इति प्रोक्तम् ।
एतेन → अस्यौचित्याऽनुसारित्वात् प्रवृत्तिर्नाऽसती भवेत् । सत्प्रवृत्तिश्च नियमाद् ध्रुवः कर्मक्षयो यतः ।। - (यो.बि.३४०) इति योगबिन्दुवचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते च → न य वुग्गहिअं कहं कहिज्जा, न य कुप्पे निहुइंदिए पसंते । संजमे धुवं जोगेण जुत्ते उवसंते अविहेडए जे स भिक्खू ।। - (द.वै.१०/१०) इति दशवैकालिकोक्तिरनुसन्धेया । अत्र च → ‘अविहेठकः' = न क्वचिदुचितेऽनादरवान् | क्रोधादीनां विश्लेषक इत्यन्ये - (द.वै.१०/१० वृ.)इति तद्वृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिः ।
अन्ये = श्रीजिनदासगणिमहत्तराः, तदुक्तं तैः दशवैकालिकचूर्णी → अविहेडए नाम जे परं अक्कोसतेप्पणादीहिं न विघेडयति से अविहेडए - (द.वै.चू.१०/१०)। ‘परे विग्गहविकधापसंगे सुस-मत्थो वि ण तालणादिना विहेढयति एवं अविहेढए' (द.वै.भा.चू.१०/१० अग.) इति अगस्त्यसिंहसूरिः दशवैकालिकप्राचीनतरचूर्णो व्याचष्टे ।।२७/६।।
किञ्च ‘आक्रोशादीनि'ति । → मज्झत्थो निज्जरापेही समाहिमणुपालए - (आचा.१।४।४।२०) इति आचाराङ्गोक्तिपरिणमनतः, → उवसमसारं खु सामण्णं - (बृ.क.सू.१/३५) इति बृहत्कल्पसूत्राशयोपलम्भात्, → अकसायं खु चारित्तं, कसायसहितो न संजओ होइ - (बृ.क.भा. २७१२) इति बृहत्कल्पभाष्यतात्पर्यपरिशीलनाच्च संयमार्थी सन् य इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनां कण्टकवद् दुःखहेतुत्वात् ग्रामकण्टकाः, तानेव स्वरूपत आह आक्रोश-प्रहार-तर्जनान् सहते । तत्र आक्रोशो यकारादिभिः, प्रहाराः कशादिभिः, तर्जना असूयादिभिः । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे → अक्कोसेज्जा परे भिक्खुं न तेसिं पडिसंजले । सरिसो होइ बालाणं, तम्हा भिक्खु न संजले ।। सोच्चा णं फरुसा भासा दारुणा गामकण्टगा । तुसिणीओ उवेहेज्जा न ताओ मणसीकरे ।।
વિશેષાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની સંસ્કૃત ટીકા કરવામાં નથી આવેલ. પણ કષાયની મંદતા અને ઔચિત્યપાલન- આ બે બાબત ઉપર આ શ્લોકમાં ભાર આપવામાં આવેલ છે. ઉદ્ધતાઈ, ઉશૃંખલતા, સ્વચ્છંદતા, મનસ્વી વર્તન-વલણ સાધુના જીવનમાં ન હોય એવું અહીં સૂચવાયેલ છે. (૨૬)
હ અભય હોય તે સાધુ હતુ ગાથાર્થ - ઈન્દ્રિયો માટે કાંટાસમાન એવા આક્રોશ વગેરેને જે સહન કરે તથા સ્મશાનમાં કાયોત્સર્ગધ્યાને રહેલા જે ભયોથી ડરે નહિ તે ભિક્ષુ કહેવાય. (૨૭/૭)
ટીકાર્થ :- કાંટો જેમ પગ વગેરે અવયવોને દુઃખનું કારણ છે તેમ ઈન્દ્રિયોને દુઃખનું કારણ હોવાથી આક્રોશ, પ્રહાર, તર્જના વગેરેને અહીં કાંટાની ઉપમા આપેલ છે. બાકીની વિગત તે ગાથાર્થમાં સ્પષ્ટ છે.(૨૭૭) १. हस्तादर्श 'नक्रो...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #41

१८५४
• भिक्षोः सन्मानाद् भीतिः अपमाने च रतिः •
द्वात्रिंशिका - २७/७
← (उत्त. २।२४-२५) इति । इत्थमाक्रोशादिसहन एव कैवल्यसिद्ध्यादिः माषतुष- कूरगडुकादिवत् सम्भवेत् । प्रकृते सन्माननं परां हानिं योगः कुरुते यतः । जनेनाऽवमतो योगी योगसिद्धिञ्च विन्दति ।। ← (सं.गी.१० / ३२) इति संन्यासगीतावचनञ्चाऽवश्यं स्मर्तव्यम् । → पूजितो वन्दितश्चैव सुप्रसन्नो यथा भवेत् । तथा चेत् ताड्यमानस्तु तदा भवति भैक्षभुक् ।। ← (ना.परि.३/१९) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् ।
एतेन सन्मानाद् ब्राह्मणो नित्यमुद्विजेत विषादिव । अमृतस्येव चाकाङ्क्षेदवमानस्य सर्वदा ।। ← ( नार. परि. ३/४०, म. स्मृ. २/१६२, रा.गी. १५/५४) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद् -मनुस्मृति-रामगीतावचनमपि व्याख्यातम् । योगशास्त्रवृत्ती
आकृष्टोऽपि हि नाऽऽक्रोशेत् क्षमाश्रमणतां विदन् । प्रत्युताऽऽक्रोष्टरि यतिः चिन्तयेदुपकारिताम् ।। सहेत हन्यमानोऽपि, प्रतिहन्यान्मुनिर्न तु । जीवनाशात् क्रुधो दौष्ट्यात् क्षमया च गुणाऽर्जनात् ।।
← (यो.शा. ३/१५३ वृत्ति १२, १३) इति यदुक्तं तत्परिभावितचित्ततयाऽऽक्रोशपरिषहादीन् जैनभिक्षुः जयतीति भावः । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि संन्यासगीतायां रामगीतायाञ्च → न चेमं देहमाश्रित्य वैरं कुर्व्वीत केनचित् । क्रुध्यन्तं न प्रतिक्रुध्येदाकृष्टः कुशलं वदेत् ।। ← (ना.परि.३/४२, सं.गी.८/४९, रा.गी. १५/५६) इति । देहः तिष्ठतु कल्पान्तं गच्छत्वद्यैव वा पुनः । क्व वृद्धिः क्व च वा हानिः तव चिन्मात्ररूपिणः ।। ← (अष्टा.गी. १५/१०) इति अष्टावक्रगीतावचनमपि तात्पर्यवृत्त्याऽत्र परिणतमवगन्तव्यम् ।
तथा दिव्वं मायं न सद्दहे ← ( आ. १ १८ १८ । ३९) इति आचाराङ्गवचनात्मसात्करणेन, → भयं परिजाणइ से णिग्गंथे ← ( आचा. २ । ३) इति आचाराङ्गवचनपरिणमनतः स्मशाने पितृवने प्रतिमास्थितः विधिना मासादिभिक्षुप्रतिमापरायणः भयेभ्यश्च = रौद्रभयहेतुभ्यश्च वैतालादिरूपाऽट्टहासादिभ्यो देहात्मभेदविज्ञानपरिणतिप्रभावेण न बिभेति । तदुक्तं दशवैकालिके
जो सहइ हु गामकंटए अक्कोस - पहार तज्जणाओ अ । भयभेरवसद्दसप्पहासे समसुह- दुक्खसहे अ जे स भिक्खू ।। पडिमं पडिवज्जिया मसाणे नो भीयए भयभेरवाई दिस्स । विविहगुणतवोरए अ निच्चं न सरीरं चाभिकंखए जे स भिक्खू || ← (द.वै.१०/११-१२ ) इति । एतावता सत्त भयद्वाणा पण्णत्ता । तं जहा ( १ ) इहलोगभए, (२) परलोकभए, (३) आदाणभए, (४) अकम्हाभए, (५) आजीवभए, (६) मरणभए, (७) असिलोगभए ← (सम ७।१, स्थानां. ७/५४९) इत्येवं स्थानाङ्ग - समवायाङ्गसूत्रोक्तानि भयान्यस्य न सन्तीति द्योतितम्, सर्वभूताऽभयदत्वात् । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि संन्यासगीतायां च अभयं सर्वभूतेभ्यो दत्वा चरति यो मुनिः । न तस्य सर्वभूतेभ्यो भयमुत्पद्यते क्वचित् ।। ← ( ना. परि. ५/ १६, सं.गी.८/७७), → अभयं सर्वभूतेभ्यो भूतानामभयं यतः । तस्य मोहाद्विमुक्तस्य भयं नास्ति कुतश्चन ।। ← (सं.गी. ९/८० ) इति । तदुक्तं वशिष्ठस्मृतौ अपि
अभयं सर्वभूतेभ्यो दवा

=
=

Page #42

पृथिवीसमः भिक्षुः
१८५५
आक्रुष्टो वा 'हतो वाऽपि लूषितो वा क्षमासमः । व्युत्सृष्टत्यक्तदेहो योऽनिदानश्चाऽकुतूहलः । । ८ ।। आक्रुष्टो वेति । आनुष्टो वा कुवचनैः, हतो वाऽपि दण्डादिभिः, लूषितो वा खड्गादिभिः, क्षमासमः पृथ्वीसमो; निष्प्रतिकर्मत्वात् ।
चरेद् यो मुनिः । तस्यापि सर्वभूतेभ्यो न भयं जातु विद्यते ।। ← (व. स्मृ.१० / ३) इति । तदुक्तं महाभारतेऽपि अभयं सर्वभूतेभ्यो यो ददाति दयापरः । अभयं तस्य भूतानि ददतीत्यनुशुश्रुमः । । ← (म.भा. अनुशा. १७५/२५) इति । तदुक्तं बौधायनधर्मसूत्रे अपि अभयं सर्वभूतेभ्यो दत्वा यश्चर मुनिः । न तस्य सर्वभूतेभ्यो भयं चापीह जायते ।। ← ( बौ. ध.सू.२/१०/१७/३०) इति । नाभिनन्देत मरणं नाऽभिनन्देत जीवितम् ← ( ना. परि. ३ / ६१ ) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमप्यत्र परमार्थवृत्त्या परिणतम् । अत एव तस्य सदा निःशङ्कत्वमपि सिध्यति । तदुक्तं समयसारे → सत्तभयविप्पमुक्का जम्हा, तम्हा दु णिस्संका ← ( स.सा. २२८ ) इति । प्रकृते चालिज्जइ बिभे य धीरो न परिसहोवसग्गेहिं । सुहुमेसु न संमुज्झइ भावेसु न देवमायासु ।। ← ( ध्या.श.१ / ९१) इति ध्यानशतकवचनाद् धैर्यस्यैव तत्त्वतो नियामकत्वमवगन्तव्यम् । यथोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे अपि सुसाणे सुन्नगारे वा रुक्खमूले व एगओ । अकुक्कुओ निसीएज्जा न य वित्तासए परं ।। तत्थ से चिट्ठमाणस्स उवसग्गाभिधारए । संकाभीओ न गच्छेज्जा उट्ठित्ता अन्नमासणं । ← ( उत्त. २ / २०-२१), अक्कोस वहं विइत्तु धीरे मुणी चरे लाढे निच्चमायगुत्ते । अव्वग्गमणे असंपहिट्ठे जो कसिणं अहियासए स भिक्खू ।। ← ( उत्त. १५ । ३) इति ।।२७/७ ।। तथा - 'आक्रुष्ट' इति । लूषित इति उपलक्षणात् भक्षितो वा शृगालादिभिः । वसुंधरा इव सव्वफासविसहा ← (सू. कृ. २।२ । ३८ ) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रपरिणमनेन, तितिक्खं परमं गच्चा ← (आचा. १।८।८।४०) इति आचाराङ्गसूत्रतात्पर्याऽवलम्बनेन, पुढवीव सव्वफाससहे ← (क.सू. क्षण - ५ ) इति कल्पसूत्रेदम्पर्याऽवगमेन च पृथ्वीसमः । तदुक्तं चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके अपि सीयसहं उण्हसहं वायसहं खुह-पिवास - अरइसहं । पुढवी विव सव्वसहं सीसं कुसला पसंसंति ।। ← (चं. वे.३८) इति । अनेन प्रतिकूलोपसर्गादिसहिष्णुत्वमस्याऽऽवेदितम् । उपलक्षणात् सत्काराद्यनुकूलपरिषहसहिष्णुता
•
વિશેષાર્થ :- દશવૈકાલિકસૂત્રના દશમા અધ્યયન મુજબ પ્રસ્તુત ૨૭ મી બત્રીસીમાં ગ્રંથકારશ્રી ભિક્ષુનું = સાધુનું સ્વરૂપ દર્શાવી રહેલ છે. આ ગાથામાં સહનશીલતા અને નિર્ભયતા- આ બે સાધુગુણ उपर लार आपवामां आवे छे. (२७/७)
* સહન કરે તે સાધુ
ગાથાર્થ :- આક્રોશ થવા છતાં અથવા હણાવા છતાં અથવા કપાવા છતાં પણ જે પૃથ્વી સમાન સ્વસ્થ રહે તથા જે શરીરનો ત્યાગ અને વિસર્જન કરે તેમજ નિયાણા અને કુતૂહલને જે ન કરે તે साधु उवाय (२७/८)
ટીકાર્થ ઃ- બીજાના ખરાબ વચનો વડે પોતાના ઉપર આક્રોશ થવા છતાં પણ અથવા લાકડી વગેરે વડે બીજાથી હણાવા છતાં પણ અથવા ખડગ-તલવાર વગેરે વડે કપાવા છતાં પણ જે પૃથ્વીની જેમ કોઈ પણ જાતનો પ્રતિકાર ન કરે તે સાધુ કહેવાય.
१. हस्तादर्शे 'हते' इति पाठः ।

Page #43

१८५६
• स्वस्यैव स्वशत्रुत्व-मित्रत्वादिकम् • द्वात्रिंशिका-२७/८ ऽप्यस्यावसेया । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये → वंदण-सक्कारादी अणुलोमा, बंध-वहण पडिलोमा । ते च्चिय खमति सव्वे, एत्थं रुक्खेण दिटुंतो।। वासीचंदणकप्पो जह रुक्खो इय सुह-दुक्खसमो उ । राग-दोसविमुक्को सहती अणुलोम-पडिलोमे ।।
(व्य.सू.उद्दे.१०/भा.३८५०-५१) इति । यथोक्तं संन्यासोपनिषदि कुण्डिकोपनिषदि च आथर्वणीयायां → स्तूयमानो न तुष्येत निन्दितो न शपेत् परान् (सं.उप.४, कु.उप.१२) इति । तथा → अप्पा मित्तममित्तं च दुप्पट्टिय सुपट्ठिओ । अप्पा कत्ता विकत्ता य दुक्खाण य सुहाण य ।। (उत्त. २०/३७) इति उत्तराध्ययनवचनतात्पर्यपरिणमनेन, → जं अज्जियं चरित्तं देसूणाए वि पुव्वकोडिए | तं पि य कसाइयमित्तो नासेइ नरो मुहुत्तेण ।। 6 (नि.भा.२७९३, बृ.क.भा.२७१५, ती.प्र.१२०१) इति पूर्वोक्त(पृ.८४५) निशीथभाष्य-बृहत्कल्पभाष्य-तीर्थोद्गालीप्रकीर्णकवचननिहितार्थसमालोचनेन, → वंदिज्जमाणा न समुक्कसंति, हीलिज्जमाणा न समुज्जलंति । दंतेण चित्तेण चरंति धीरा मुणी समुग्धाइयराग-दोसा ।। - (आ.नि.८६६) इति आवश्यकनियुक्तिदर्शितमुनिस्वरूपसंवेदनेन, → कसाया अग्गिणो वुत्ता सुय-सीलतवो जलं (उत्त.२३/५३) इति उत्तराध्ययनसूत्रदर्शितश्रुत-शीलादिसत्त्वेन, → णवणीयतुल्लहियया साहू - (व्य.भा.७।२१५) इति व्यवहारसूत्रभाष्योपदर्शितसाधुस्वरूपाऽऽविर्भावनेन, → मह्यं न कुप्यते कोऽपि, कोप्यं तन्नाऽस्मि वस्तुतः । द्वेष्यं जगति नैवाऽत्र, वस्तुतोऽहं न शब्दभाक् ।। भाषाविचित्रवाच्योऽहं कथञ्चित् सव्यपेक्षतः । अवक्तव्यं स्वरूपं मे, शब्दानां तत्र का गतिः ।। निन्दन्तु के स्तुवन्तु के, गालिदानं ददन्तु के । साक्ष्यात्मा सर्ववस्तूनामात्मज्ञानेन सर्वदा ।।
6 (आ.द.गी.१०३,१०६,११३) इति आत्मदर्शनगीतावचनैदम्पर्यार्थपरिणमनेन, → पूर्वं दुःखं ततः पश्चात् सुखं भवति योगिनाम् । सुखाय दुःखभोगोऽस्ति ज्ञात्वा ज्ञानी न मुह्यति ।। - (कृ.गी.४८) इति कृष्णगीताऽऽशयोपलम्भेन, → स्तूयमानो न हृष्येत निन्दितो न शपेत् परान् + (य.ध.स. ) इति यतिधर्मसमुच्चयतात्पर्यार्थपरिणमनेन च न कुत्रचिदप्यस्य द्वेषोत्पादसम्भव इति भावः । न हि महापृथ्वी जातुचित् खननोत्खननादिनाऽपृथिवी सम्पद्यते । तथैवाऽयमपि न कदाप्युपसर्गपरिषहादिनाऽमहात्मा सम्पद्यत इति भावः ।
बौद्धानामपि सम्मतोऽयमर्थः मज्झिमनिकाये क्रकचोपमसूत्रे (म.नि. १३।२२८) व्यक्ततयेत्यवधेयम् । इत्थञ्च सहिष्णुतागुणोत्कर्षेण क्रोध-मानादिविजयतो दुःखविजयमवाप्नोत्ययम् । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं संयुक्तनिकाये देवतासंयुक्ते → कोधं जहे विप्पजहेय्य मानं, संयोजनं सब्बमतिक्कमेय्य । तं नाम-रूपस्मिमसज्जमानं, अकिञ्चनं नानुपतन्ति दुक्खा ।। - (सं.नि.१।१। सतुल्लपकायिकवग्ग४/३४ पृ.२७) इति । संयोजनं = भावबन्धनं, शिष्टं स्पष्टम् ।
यदपि मज्झिमनिकाये → पथवीसमहि ते, राहुल ! भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति। सेय्यथापि, राहुल, पथविया सुचिम्पि निक्खिपन्ति, असुचिम्पि निक्खिपन्ति, गूथगतम्पि निक्खिपन्ति, मुत्तगतम्पि निक्खिपन्ति, खेळगतम्पि निक्खिपन्ति, पुब्बगतम्पि निक्खिपन्ति, लोहितगतम्पि निक्खिपन्ति, न च तेन पथवी अट्टीयति वाहरायति वा जिगुच्छति वा, एवमेव खो त्वं, राहुल ! पथवीसमं भावनं भावेहि । पथवीसमञ्हि ते, राहुल! भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति - (म.नि.२ १२ १२ ११९,पृ.९३) इत्येवं पृथ्वी

Page #44

• दुःखोदयेऽपरिपक्वात्मज्ञानविगमः
१८५७
व्युत्सृष्टो 'भावप्रतिबन्धाऽभावेन त्यक्तश्च विभूषाऽकरणेन देहः = शरीरं यस्य (येन)स (= व्युत्सृष्टत्यक्तदेहः) तथा । योऽनिदानो भाविफलाऽऽशंसारहितो अकुतूहलश्च नटादिदर्शने ।।८।। भावनाफलमावेदितं तदपि स्वसमयाऽविरोधेनाऽत्र विपश्चिद्भिरनुयोज्यम् । मनापामनापा = मनोज्ञाSमनोज्ञाः, परियादाय पर्यादाय, ठस्सन्ति शुचौ अपि, गूथगतम्पि विष्टागतेऽपि, जिगुच्छति
जुगुप्सति, शिष्टं स्पष्टम् ।
न च किमर्थमेवमात्मा दुःखैर्भाव्यते ? इति शङ्कनीयम्, यतः सुखशीलतया भावितस्य ज्ञानस्य दुःखोदयकाले प्रच्यवात्, तथाविधज्ञानविरहे आत्माऽनुभवस्य दुर्लभत्वात्, सत्यपि तस्मिन् शुद्धाऽऽत्मभावनायाः दुष्करत्वात्, सत्यामपि च तस्यामनादिभवाऽभ्यस्तदेहेन्द्रियविषयादेर्वैराग्यस्य दुरापत्वात् परमानन्दकामेनोपसर्ग-परिषहादिसहनस्य न्याय्यत्वमेव । तदुक्तं मोक्षप्राभृते अपि सुहेण भाविदं गाणं दुहे जादे विणस्सदि । तम्हा जहाबलं जोई अप्पा दुक्खेहि भावए ।। (मो.प्रा. ६२ ) दुक्खेण णज्जइ अप्पा, अप्पा णाऊण भावणा दुक्खं । भावियसहावपुरिसो विसयेसु विरज्जए दुक्खं ।। (मो.प्रा.६३) ← इति भावनीयं तत्त्वमेतदात्मदर्शनाद्याकाङ्क्षिभिः, न च विस्मर्तव्यमत्र पुव्वमकारियजोगा समाहिकामा वि मरणकालम्मि । न भवंति परिसहसहा विसयसुहपमोइयऽप्पाणो ।। ← ( म. वि. १६५) इति मरणविभक्तिप्रकीर्णकवचनम् । भावप्रतिबन्धाऽभावेन
=
=

=
स्थास्यन्ति, सुचिम्पि
आन्तरममताया देहाध्यासादिप्रयुक्ताया विरहेण सर्वदेति गम्यते । अनिदानः = भाविफलाऽऽशंसारहितः पापविरतत्वात् । तदुक्तं आचाराङ्गे जे निव्वुडा पावेहिं कम्मेहिं अणियाणा ते वियाहिया ← ( आचा. १ ।४ । ३) इति । निदानस्वरूपं तु पञ्चसूत्रवृत्तौ क्लिष्टबन्धहेतोः भवाऽनुबन्धिनः संवेगशून्यस्य महर्द्धिभोगगृद्धौ अध्यवसानस्य निदानत्वात् ← (पं. सू. पृ. २३ - वृ.) इत्येव - मुक्तम् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि भिक्षुः नैहिकाऽऽमुष्मिकाऽपेक्षः । यद्यपेक्षाऽस्ति तदनुरूपो भवति ← (ना. परि. ५/१२ ) इति । प्रकृतसमुदितार्थश्च दशवैकालिके असई वोसट्टचत्तदेहे अक्कुट्ठे व हए लूसिए वा । पुढविसमे मुणी हविज्जा, अनिआणे अकोउहल्ले जे स भिक्खू ।। ← ( द. वै.१०/१३) इत्येवमुक्तः । अत्र अगस्त्यसिंहसूरिकृतचूर्णिरेवम् असतिं अभिक्खणं पुणो पुणो, वोसट्ठो = पडिमादिसु विनिवृत्तक्रियो, हाणाऽणुमद्दणातिविभूसाविरहितो चत्तो, सरीरं = देहो, वोसट्ठी चत्तो य देहो जेण सो वोसट्टचत्तदेहो । एवं वोसट्ठचत्तदेहे अक्कुट्ठे वा मादिसगारादीहिं, हते कसातीहिं, लूसिते पादकड्ढणिमादीहिं । एवं किरमाणे वि पुढवीसमए । जधा पुढवी अक्कोसादीहिं ण विचलति तथा सो पुढवीसमो तधा भवेज्जा । दिव्वादिविभवेसु अणिट्ठद्धचित्ते अणिदाणे, णच्चणगादिसु अकुतूहले स भिक्खू ← (द.वै.चू.१०/१३) इति ।।२७/८ ।।
=
=
જેને દેહનું ભાવથી મમત્વ ન હોય તેણે દેહનું વ્યુત્સર્જન કરેલું કહેવાય તથા જે દેહવિભૂષા ન કરે તેણે દેહનો ત્યાગ કર્યો કહેવાય. આમ દેહનું વ્યુત્સર્જન અને ત્યાગ કરે તે સાધુ કહેવાય. તથા જે ભવિષ્યમાં ધર્મસાધનાના બદલામાં કોઈ દુન્યવી ફળનો સોદો નિયાણું ન કરે તેને સાધુ કહેવાય. તથા નટ વગેરેને જોવામાં જેને કુતૂહલ ન હોય તે સાધુ કહેવાય. (૨૭/૮)
१. मुद्रितप्रतौ 'भवप्र...' इत्यशुद्धः पाठः ।

=
=

Page #45

१८५८
• भिक्षोः देहादिपार्थक्यसंवेदनम् • द्वात्रिंशिका-२७/९ यश्च निर्ममभावेन काये दोषैरुपप्लुते । जानाति पुद्गलाऽन्यस्य न मे किञ्चिदुपप्लुतम् ।।९।।
यश्चेति । यश्च निर्ममभावेन = आकालं सकलपरिग्रहोपादानशून्यचिदानन्दैकमूर्तिकशुद्धात्मस्वभावाऽनुभवजनितेन निर्ममत्वेन काये = शरीरे दोषैः = ज्वरशूलादिभिः = उपप्लुते जानाति 'पुद्गलाऽन्यस्य 'सतो न मे किञ्चिदुपप्लुतं, पुद्गला एव परमुपप्लुता' इति ।।९।।
भिक्षुस्वरूपाभिधानाधिकार एवाह- 'य' इति । → अंतो बहिं विउस्सिज्ज अज्झत्थसुद्धमेसए - (आचा.१।४।४।२०) इति आचाराङ्गवचनाऽनुसारेण आकालं = अनादिकालतः सकलपरिग्रहोपादानशून्यचिदानन्दैकमूर्तिकशुद्धात्मस्वभावाऽनुभवजनितेन = शुद्धनिश्चयतो गेह-देहेन्द्रियाऽन्तःकरण-कर्म-पुद्गलाद्यखिलोपाधिप्रतियोगिकग्रहण-परिणमनरहितकेवलसच्चिदानन्दस्वरूपप्रकटविशुद्धचैतन्यस्वभावगोचराऽपरोक्षाऽनुभूतिसम्पादितेन निर्ममत्वेन = गेहाध्यास-देहाध्यासेन्द्रियाध्यास-चित्ताध्यास-कर्माध्यास-रागाध्यासादिविकलपरिणामेन हेतुना यः शरीरे ज्वर-शूलादिभिः उपप्लुते = ग्रस्ते सति जानाति = संवित्ते यदुत ‘पुद्गलाऽन्यस्य = विनश्वरदेहादिपुद्गलभिन्नस्य सतः अत एवाऽविनश्वरस्य मे न किञ्चिद् उपप्लुतं = विनष्टं, पुद्गला एव आत्मभिन्नाः परं = केवलं उपप्लुता अहं तु तत्साक्षिमात्रः शुद्धो ध्रुवात्मा पूर्णानन्दमय' इति ।
सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि → प्राणे गते यथा देहः सुखं दुःखं न विन्दति । तथा चेत् प्राणयुक्तोऽपि स कैवल्याश्रमे वसेत् ।। 6 (ना.परि.३/२६) इति । एतन्मूलं तु → 'देहोऽहमिति सङ्कल्पो महापापमिति स्फुटम्' - (ते.बि.५/९६) इति तेजोबिन्दूपनिषत्तात्पर्यपरिणमनमवसेयम् । ये तु विषयाऽऽसक्ताः शुष्काऽध्यात्मवादिनः तेषां तात्त्विकमात्मदर्शनादिकमतिदुर्लभमेव । तदुक्तं मोक्षप्राभृते → ताव ण णज्जइ अप्पा विसएसु नरो पयट्टए जाव । विसए विरत्तचित्तो जोई जाणेइ अप्पाणं ।। - (मो.प्रा.६६) इति । → विमुक्तं सर्वसङ्गेभ्यो मुनिमाकाशवत् स्थितम् । अस्वमेकचरं शान्तं तं देवा ब्राह्मणं विदुः ।। - (म.भा.शांति.२५१/२२) इति महाभारतवचनमप्यत्रैव ' વિશેષાર્થ - પૃથ્વીને કોઈ ખોદે કે ભયંકર ઠંડી-ગરમી-વરસાદ પડે તો પણ પૃથ્વી કોઈ પણ જાતનો પ્રતિકાર નથી કરતી તેમ સાધુ પણ સર્વત્ર, સર્વદા, સર્વથા, સહુ કોઈનું સહર્ષ સહન કરે. भाटे साधु पृथ्वीतुल्य उपाय छे. (२७/८)
મમતા વગરના હોય તે સાધુ હ. ગાથાર્થ:- તાવ વગેરે દોષોથી શરીર ઘેરાયેલ હોય ત્યારે નિર્મમત્વભાવ હોવાના કારણે દેહાદિપુલથી હું ભિન્ન છું. માટે મારું કશું બગડ્યું નથી.” આવું જે જાણે તે સાધુ કહેવાય. (૨૭૯)
ટીકાર્થ:- ક્યારેય પણ આત્મા નિશ્ચય નયની દૃષ્ટિએ શરીરાદિ કોઈ પણ પરિગ્રહને ગ્રહણ કરતો નથી. જ્યારથી કાળનું અસ્તિત્વ છે ત્યારથી આત્મા સર્વ પરિગ્રહથી રહિત જ છે તથા કેવળ જ્ઞાનાનંદમય છે. આત્માના આવા મૂળભૂત શુદ્ધ સ્વભાવનો અનુભવ થાય તો દેહાદિ પુદ્ગલોની મમતા તૂટે. મહાત્માને આવો આત્માનુભવ થયેલ હોવાથી સર્વ પુગલો પ્રત્યે મમત્વ ભાવ ખલાસ થાય છે. માટે તાવ, શૂળ, રોગ વગેરે દોષોથી કાયા ઘેરાઈ જાય ત્યારે હું તો દેહાદિ તમામ પુદ્ગલોથી ભિન્ન છું. માટે જ મારું ક્યારેય ક્યાંય કશું ય બગડતું નથી. ફક્ત દેહાદિ પુદ્ગલો જ तseीभां भूयेर छे. तमां मारे | देवा-हवा?' मा ४ -माने-अनुभवे ते साधु उपाय.(२७/८) १. मुद्रितप्रतौ 'मतो (स्यात्मनो)...' इत्यशुद्धः पाठः ।।

Page #46

• अपरोक्षस्वानुभूत्युपायनिरूपणम् •
१८५९ स्वसंसर्गिणि निर्ममत्वभावनौपयिकं नमिराजर्षिदृष्टान्तमुपदर्शयतितथाहि मिथिलानाथो मुमुक्षुर्निर्ममः पुरा । बभाण मिथिलादाहे न मे किञ्चन दह्यते ।।१०।।
तथाहीति सम्प्रदायव्यक्तोऽयम् ।।१०।। लब्धावकाशम् । प्रकृते → अन्नं इमं सरीरं अन्नो हं इय मणम्मि ठाविज्जा - (म.वि.३६९) इति मरणविभक्तिप्रकीर्णकवचनस्य, → अन्नं इमं सरीरं अन्नो जीवो त्ति निच्छयमइओ । दुक्खपरिकिलेसकरं छिंद ममत्तं सरीराओ ।। - (सं.प्र.९९) इति संस्तारकप्रकीर्णकवचनस्य, → वोसिरे सव्वसो कार्य, न मे देहे परीसहा - (आचा.१।४।४।३६) इति आचाराङ्गवचनस्य, → अन्नं इमं सरीरं अन्नो जीवु त्ति एव कयबुद्धी । दुक्खपरिकिलेसकरं छिंद ममत्तं सरीराओ ।। - (आ.नि.१५४७) इति आवश्यकनियुक्तिवचनस्य, → उद्विजते न रोगेभ्यो न च काङ्क्षच्चिकित्सितम् । अदीनस्तु सहेद् देहाज्जानानो भेदमात्मनः ।। - (यो.शा.३/१५३ वृत्ति-१६) इति योगशास्त्रवृत्तिवचनस्य, → अपि रोगादिभिर्वृद्धैर्न मुनिः खेदमृच्छति । उडुपस्थस्य कः क्षोभः प्रवृद्धेऽपि नदीजले ।। - (आत्मा.२०४) इति आत्मानुशासनवचनस्य → मदीयं यन्न तद् भिन्नं, भिन्नं तन्न मदीयकम् । कुतः शोचामि तुष्यामि, बाह्यभावमनाश्रितः ।। दृश्यं यत्तन्न मे किञ्चिद्, ध्रुवं ज्ञातं विवेकतः । आत्माऽरिर्बन्धुरात्मा मे, दुष्टाऽदुष्टविचारतः।।
6 (आ.द.गी.८८,८६) इति आत्मदर्शनगीतावचनस्य, → 'नृ-नारकादिपर्यायैरप्युत्पन्नविनश्वरैः । भिन्नैर्जहाति नैकत्वमात्मद्रव्यं सदान्वयि ।। (अ.सा.१८/२३) कर्मणस्ते हि पर्याया नाऽऽत्मनः शुद्धसाक्षिणः । कर्म क्रियास्वभावं यदात्मा त्वजस्वभाववान् ।। - (अ.सा.१८/२५) इति अध्यात्मसारोक्तेश्च 'श्रवणनिरन्तरमनन-दृढश्रद्धान- सार्वत्रिकपरिशीलन- दीर्घकालीनप्रयोग-बहुमानगर्भनिदिध्यासन- विशुद्धपरिणमनादिभिः तादृक्षाऽपरोक्षस्वानुभूतिरुपलभ्यते । तत एव जीवन्मुक्तिलाभसम्भवः । तदुक्तं शम्भुगीतायां → अपरोक्षानुभूतिं हि कृत्वैवाऽऽसादयन्त्यलम् । जीवन्मुक्तिपदं भक्ता ज्ञानिनां मे न संशयः ।। - (शं.गी.५/१३६) इति ध्येयम् ।।२७/९।।
स्वसंसर्गिणि गेह-देह-स्नेहादौ निर्ममत्वभावनौपयिकं = वैराग्य-२भावना-स्पर्शना- संवेदनादिपराकाष्ठोपायभूतं नमिराजर्षिदृष्टान्तं ग्रन्थकृद् उपदर्शयति- 'तथाही'ति । पुरा = प्राक् मिथिलानाथः नमिराजा बभूव । स च शारीरवेदनाग्रस्तः सन् मुमुक्षुः = प्राक् शारीरदुःखमुमुक्षावान् पश्चाच्च → 'बहुआणं सद्दयं सुच्चा एगस्स य असद्दयं । वलयाण नमीराया निक्खंतो मिहिलाहिवो ।। 6 (आ.नि.भा.२११ उत्त.नि.२७३) इति आवश्यकनियुक्तिभाष्य-उत्तराध्ययननियुक्तिदर्शितदिशा शारीरादिदुःखमूलभूतहिंसादिविराधना-देहाध्यासादिलक्षणविराधकभावगोचरमुमुक्षाशाली नमिराजर्षिः ‘एस अग्गी य वाउ य एयं उज्जइ मंदिरं । भयवं ! अंतेउरं ते णं कीस णं नवि पेक्खह ? ।।' (उत्तराध्ययन-९/१२) इति
હ બાહ્ય લાભ-નુક્શાન ન ગણકરે તે સાધુ ફ પોતાની સાથે સંકળાયેલ શરીરાદિ પુદ્ગલો પ્રત્યે નિર્મમત્વ ભાવનાને લાવવામાં નમિરાજર્ષિનું દષ્ટાંત ઉપાય બની શકે તેમ છે. માટે ગ્રંથકારશ્રી તે ઉદાહરણને દેખાડે છે.
ગાથાર્થ :- આ મુજબ સમજવું કે પૂર્વે મિથિલા નગરીના રાજા મોક્ષની ઝંખના થવાના કારણે મમત્વશૂન્ય થયા ત્યારે બોલ્યા કે “મિથિલા સળગે તેમાં મારું કશું બળતું નથી.” (૨/૧૦)

Page #47

१८६० • साधुः कूर्मतुल्यः .
द्वात्रिंशिका-२७/११ हस्तेन चाऽघ्रिणा वाचा संयतो विजितेन्द्रियः । अध्यात्मध्याननिरतः सूत्रार्थं यश्च चिन्तयेत् ।।११।। __हस्तेन चेति । हस्तेन चाऽघ्रिणा' च संयतः, कारणं विना कूर्मवल्लीनत्वेन स्थितेः कारणे पाकशासनेन पर्यनुयुक्तः सन् बभाण 'मिथिलादाहे न मे किञ्चन दह्यते, यच्च मदीयं तन्नाग्निना कदापि दाह्यम्' इति । अत्रत्यो नमिराजर्षिप्रत्युत्तरः उत्तराध्ययने → सुहं वसामो जीवामो जेसिं मो नत्थि किंचणं । मिहिलाए डज्झमाणीए न मे डज्झइ किंचणं ।। 6 (उत्त.९/१४) इत्येवं दर्शितः ।
महाभारते → अनन्तं बत मे वित्तं भाव्यं मे नास्ति किञ्चन । मिथिलायां प्रदीप्तायां न मे किञ्चन दह्यते ।। - (म.भा.शांति.२२३/१७) इत्येवं जनकेन प्रत्युत्तरितमित्यवधेयम् । यदपि मज्झिमनिकाये दन्तभूमिसूत्रे → सो होति भिक्खु खमो सीतस्स उण्हस्स जिघच्छाय पिपासाय डंसमसकवातातपसरीसपसम्फस्सानं दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं, उप्पन्नानं सारीरिकानं वेदनानं दुक्खानं तिब्बानं खरानं कटुकानं असातानं अमनापानं पाणहरानं अधिवासकजातिको होति सब्बरागदोसमोह-निहितनिन्नीतकसायो आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्जक्खेत्तं लोकस्स - (म.नि. ३/३/५/२२२, पृ.१७६) इत्येवं भिक्षुस्वरूपमुक्तं तदपीह यथागममनुयोज्यं समाकलितस्व-परसमयसिद्धान्तरहस्यैः ।।२७/१०।।
तथा- 'हस्तेने'ति । कारणे च विशुद्धपिण्डग्रहणादिलक्षणे सम्यग्गमनात् = ईर्यासमित्युपयुक्ततया गमनाऽऽगमनादिप्रवृत्तेः । अनेन कायगुप्तिरावेदिता । → कुम्मो इव गुत्तिदिए अल्लीण-पल्लीणे चिट्ठइ - (भ.सू.२५/७) इति भगवतीसूत्रवचनात्, → मण-वय-कायसुसंवुडे जे स भिक्खु - (द.वै.१०/ ७) इति दशवैकालिकसूत्रवचनाच्च कूर्मवल्लीनत्वेन स्थितेः इति तु कायवत् कषायेन्द्रियादिष्वपि योजनीयम् । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → जहा कुम्मो सअंगाई सए देहे समाहरे । एवं पावाई मेहावी, अज्झप्पेण समाहरे ।। - (सूत्र.१/८/१६) इति । तदुक्तं कल्पसूत्रे अपि षष्ठक्षणे → कुम्मो इव गुत्तिदिए - (क.सू.६/सू.११८/पृ.३०५) तदुक्तं रामगीतायां अपि → इन्द्रियाणि समाहृत्य कूर्मोऽङ्गानीव
વિશેષાર્થ - ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેમ જ જૈન સંપ્રદાયમાં નમિરાજર્ષિનું ઉદાહરણ પ્રસિદ્ધ હોવાથી તેની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા કરવામાં નથી આવી. અસહ્ય કાયિક વેદનામાં રાણીઓની બંગડીના અવાજથી બેચેન થયેલા અને ત્યાર બાદ એકત્વભાવનાના માધ્યમે વૈરાગ્યમાર્ગે આગળ વધી દીક્ષા લેવા કટિબદ્ધ થયેલા નમિ રાજર્ષિની પરીક્ષા કરવા માટે આવેલ ઈન્દ્રની “રાજનું! તમારી મિથિલા નગરી સળગે છે તેને બૂઝાવીને પછી દીક્ષા માર્ગે પ્રયાણ કરો” આવી વાણી સાંભળીને “મિથિલા સળગે તેમાં મારું કાંઈ સળગતું નથી. સળગે તે મારું નહિ અને મારું હોય તે સળગે નહિ' આવી સાત્ત્વિક-આધ્યાત્મિક વાણીને બોલનારા નમિરાજર્ષિનું ઉદાહરણ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના નવમા અધ્યયનમાં વિસ્તારથી બતાવેલ છે. (૨૭/૧૦)
હ ઈન્દ્રિયવિજેતા બની સ્વાધ્યાયરમણતા કરે તે સાધુ જ ગાથાર્થ :- હાથ, પગ અને વાણીથી સંયમને ધારણ કરનારા, ઈન્દ્રિયવિજેતા, અધ્યાત્મ અને ધ્યાનમાં નિમગ્ન થયેલા જે સાધક સૂત્ર અને અર્થનું ચિંતન કરે તે સાધુ કહેવાય. (૨૭/૧૧)
ટીકાર્થ :- સાધુ હાથ અને પગથી સંયમવાળા હોય, કારણ કે વગર કારણે તો કાચબાની જેમ સાધુ હાથ-પગ સંકોચીને રાખે તથા કારણ હોય તો વિવેકપૂર્વક ચાલવાનું કામ કરે છે.
१. हस्तादर्श 'चाद्रिणा' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #48

• प्रज्ञाप्रतिष्ठोपायाऽऽवेदनम् •
१८६१ च सम्यग्गमनात्' । वाचा संयतो = अकुशलवाग्निरोध-कुशलवागुदीरणाभ्यां', विजितेन्द्रियो = निवृत्तविषयप्रसरः ।।११।। सर्वशः । क्षीणेन्द्रिय-मनोवृत्तिनिराशीनिष्परिग्रहः ।। - (रा.गी.१५/५२) इति । प्रकृते → यदा संहरते कामान् कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः । तदात्मज्योतिरचिरात् स्वात्मन्येव प्रसीदति ।। - (म.भा.शांति. २१/३) → नास्य च्छिद्रं परः पश्येत् च्छिद्रेषु परमन्वियात् । गृहेत् कूर्म इवाऽङ्गानि रक्षेद् विवरमात्मनः ।। - (म.भा.शांति४३/४९) इति महाभारतश्लोकयुगलं, → यथाऽयं कमठोऽङ्गानि सङ्कोचयति सर्वतः । विषयेभ्यस्तथा खानि सङ्कर्षेद् योगतत्परः ।। - (ग.गी.१/५५) इति गणेशगीतावचनमपि स्मर्तव्यम् । ततश्च कूर्माङ्गन्यायेनाऽङ्गोपाङ्गेन्द्रियादयः संवृता ज्ञेयाः। तदुक्तं भिक्षुमुद्दिश्य नारदपरिव्राजकोपनिषदि → अपापमशठं वृत्तमजिह्यं नित्यमाचरेत् । इन्द्रियाणि समाहत्य कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।। (ना.परि.३/ ७४) इति । ततश्च योगसिद्ध्युपायभूता धारणाऽपि सम्पद्यते । अत एव धारणानिरूपणावसरे क्षुरिकोपनिषदि → कूर्मोऽङ्गानीव संहृत्य मनो हृदि निरुध्य च - (क्षुरि.२) इत्याद्युक्तम् ।
इत्थमेवाऽस्य प्रज्ञा स्थिरा सम्पद्यते । तदुक्तं अध्यात्मसारे भगवद्गीतायां च → यदा संहरते चाऽयं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः । नाऽभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।। ( (अ.सा.१६/ ६७, भ.गी.२/५८) इति । हस्तादीनामुपलक्षणत्वेन मनोवितर्कादरपि ग्रहणमवबोद्धव्यम् । तदुक्तं संयुक्तनिकाये देवतासंयुक्ते नन्दनवर्गे दुष्करसूत्रे → कुम्मो व अङ्गानि सके कपाले समोदहं भिक्खु मनोवितक्के । अनिस्सितो अञमहेठयानो परिनिबुतो नूपवदेय्य कञ्चीति ।। - (सं.नि. १।१।१७पृ.९) इति । अझं = अन्यं अहेठयानो = अपीडयन, नूपवदेय्य = नोपवदेत, न हीलयेदिति यावत्, शिष्टं स्पष्टम् । कारणे च संयमपरिपालनादिप्रयोजने उपस्थिते सम्यग् = ईर्यासमितिपूर्वकं गमनात् । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं संन्यासगीतायां → दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं, वस्त्रपूतं जलं पिबेत् । सत्यपूतां वदेद् वाणी मनःपूतं समाचरेत् ।। - (सं.गी.६/१०७) → संरक्षणार्थं जन्तूनां रात्रावहनि वा सदा । शरीरस्याऽत्यये चैव समीक्ष्य वसुधां चरेत् ।। (सं.गी.८/६४) इति ।
वाग्गुप्तिदर्शनायाह- 'वाचे'ति । निवृत्तविषयप्रसरः = संयमबाधकाऽनावश्यकोभयविषयत्यागेन संयमनिर्वाहौपयिकाऽन्न-पान-वस्त्र-पात्रादिविषयेऽकस्मादुपनतविजातीयरूप-शब्दादौ च रागादिपरित्यागेन विजितेन्द्रिय इति भावः । अनेन योगभेदद्वात्रिंशिकोक्ता (द्वा.द्वा.१८/२९ भाग-४ पृ.१२६०) प्रथमा मनोगुप्तिरुदाहृता । ____ अधुना प्रागुक्तां द्वितीयां मनोगुप्तिमुपदर्शयितुमाह- 'अध्यात्म-ध्यानरतः = अध्यात्म-ध्यानोपधायकगुणेषु सुसमाहिताऽऽत्मा सन् विशुद्धाऽध्यात्म-प्रशस्तध्याननिमग्नः यश्च → 'आगमबलिया समणा निग्गंथा - (व्य.सू. १०/३) इति व्यवहारसूत्रवचनभाविताऽन्तःकरणतया सूत्रार्थं यथावस्थितं विधिग्रहणशुद्धं चिन्तयेत् यथाविषयं पदार्थ-वाक्यार्थ-महावाक्यार्थादिक्रमेण । तदुक्तं दशवैकालिके → हत्थसंजए पायसंजए, वायसंजए संजइंदिए । अज्झप्परए सुसमाहिअप्पा, सुत्तत्थं च विआणइ जे स भिक्खू ।। -(द.वै.१०/१५) इति । प्रकृते → यस्य हस्तौ च पादौ च मनश्चैव सुसंयतम् । विद्या तपश्च कीर्तिश्च
આ જ રીતે અનુચિત વાણી ન બોલવા દ્વારા અને જરૂર હોય ત્યાં વિવેકપૂર્વક સામે ચાલીને હિત-મિત-સત્ય બોલવા દ્વારા વાણી ઉપર પણ સાધુ અંકુશ = સંયમ રાખે છે. તથા પાંચેય ઈન્દ્રિયોને પોત-પોતાના વિષયમાં ફેલાતી અટકાવવા દ્વારા જે જિતેન્દ્રિય બને તે સાધુ કહેવાય. (૨૭૧૧) १. हस्तादर्श ‘गामनात्' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ....दीराणाभ्यां' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #49

१८६२
__ • भिक्षुवर्णप्रसादहेतूहनम् • द्वात्रिंशिका-२७/१२ अज्ञातोच्छं चरन् शुद्धमलोलोऽरसगृद्धिमान् । ऋद्धि-सत्कार-पूजाश्च जीवितं यो न काङ्क्षति ।।१२।। - अज्ञातोच्छमिति । शुद्धं = भावपरिशुद्धं, 'स्तोकं स्तोकमित्यर्थः । अलोलो = नाऽप्राप्तप्रार्थनपरः । अरसगृद्धिमान् = प्राप्तेष्वप्यप्रतिबद्धः । स तीर्थफलमश्नुते ।। (शि.गी.१६/१०) इति शिवगीतावचनमप्यनुयोज्यं यथागमम् ।।२७/११ ।।
भिक्षुस्वरूपकथनाऽधिकार एवाऽधिकमाह- 'अज्ञाते'ति । → पंतं लूहं सेवंति वीरा समत्तदंसिणो 6 (आचा. १।२६।९९) इति आचाराङ्गोक्त्यनुस्मरणेन भावपरिशुद्धं = ‘किमनेनाऽन्नपानादिपुद्गले'नाऽनाहारिणो मम' इत्यात्मस्वरूपभावनया सर्वतः शुद्धं, अत एव स्तोकं स्तोकं, न तु प्रचुरं अज्ञातोञ्छं = अज्ञातगृहस्थपिण्डं चरन् = गवेषयन् । तदुक्तं आचाराङ्गे → अप्पाहारे तितिक्खए - (आचा. १८1८1१८) इति । जिनदासगणिमहत्तरैः दशवकालिकचूर्णी → जमण्णायमण्णाएण उप्पतिज्जति तं भावुछ भण्णति 6 (द.वै.चू.११/१६ चू.) इति गदितम् । नाऽप्राप्तप्रार्थनपरः = नैवाऽनुपलब्धाऽशन-पान-वस्त्र-पात्रादियाचनपरायणः, विदितपूर्णाऽऽनन्दमयाऽऽत्मस्वभावत्वात् ।
अत एव प्राप्तेषु = शास्त्रविहितव्यापारलब्धेषु अपि अशनादिषु अप्रतिबद्धः = अगृद्धः, पारमार्थिकभेदज्ञानाऽभ्यासपरिपाकवशेन → लोभं परिजाणइ से णिग्गंथे - (आचा.२ १३ १) इति आचारा
ङ्गसूत्रोक्तेः परिणमनात् । तदुक्तं दशवैकालिके → अन्नायउंछं चरई विसुद्धं, जवणट्ठया समुयाणं च निच्चं अलद्धयं नो परिदेवएज्जा, लटुं न विकत्थयइ स पुज्जो।। (द.वै.९।३।४) इति । यदपि संयुक्तनिकाये देवतासंयुक्ते नलवर्गे अरण्यसूत्रे → अरञ्ज विहरन्तानं सन्तानं ब्रह्मचारिनं । एकभत्तं भुञ्जमानानं केन वण्णो पसीदतीति ?।। अतीतं नानुसोचन्ति नप्पजप्पन्ति नागतं । पच्चुप्पन्नेन यापेन्ति तेन वण्णो पसीदति ।। - (सं.नि. १।१।१०) इति साक्षेप-परिहारमुक्तं तदपि परमार्थत इहैव सङ्गच्छत इत्यवधेयम् । सन्तानं = शान्तानां, वण्णो = मुखवर्णः, शिष्टं स्पष्टम् ।
વિશેષાર્થ :- નુકશાન થાય તેવા સંયોગમાં કાચબો હાથ-પગ-ડોક સંકોચીને રાખે છે તેમ કર્મબંધ થાય તેવા સંયોગમાં સાધુ પાંચ ઈન્દ્રિય, હાથ, પગ વગેરેનું સંકોચન-સંવરણ કરે છે. જરૂર પડે ત્યારે વિવેકપૂર્વક સ્વ-પરનું આધ્યાત્મિક કલ્યાણ થાય તે રીતે જિનાજ્ઞા મુજબ પ્રવૃત્તિ પણ કરે છે. અહીં વિવેકદૃષ્ટિ ઉપર ખાસ ભાર આપવામાં આવેલ છે. (૨/૧૧)
છે નિર્દોષ ચર્ચા છતાં આસક્તિશૂન્ય હોય તે સાધુ છે ગાથાર્થ :- લોલતા વિનાના તથા રસગૃદ્ધિશૂન્ય એવા જે સાધક શુદ્ધ અજ્ઞાત પિંડની ગવેષણા કરે તથા ઋદ્ધિ, સત્કાર, પૂજા અને અસંયમી જીવનની જે ઈચ્છા ન કરે તે સાધુ કહેવાય. (૨/૧૨).
ટીકાર્થ :- સાધુ જે પિંડની ગવેષણા કરે તે શુદ્ધ હોય એટલે કે દાતાના અને પોતાના ભાવથી શુદ્ધ હોય. અર્થાત્ ગોચરી વહોરાવનારના ભાવ શુદ્ધ-વિશુદ્ધ-પરિશુદ્ધ રહે તે રીતે થોડું થોડું ભોજન વગેરે અનાસક્ત ભાવે સાધુ ગ્રહણ કરે. સાધુ લોલતા વિનાના હોય એનો અર્થ એવો સમજવો કે મળેલી ન હોય તેવી ભોજનાદિ ચીજની માગણી સાધુ ન કરે. તથા પ્રાપ્ત થયેલા ભોજનાદિમાં પણ સાધુને ગૃદ્ધિ ન હોય, “અમુક જ ચીજ વાપરવામાં જોઈએ તેવી પ્રતિબદ્ધતા સાધુને ના હોય. १. मुद्रितप्रतौ 'स्तोकमि'ति पदं सकृदेव दृश्यते इति त्रुटितः पाठः । २. हस्तादर्श 'आलोल' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #50

• भिक्षुः जीवन्मुक्तः .
१८६३ ऋद्धिः 'आमर्पोषध्यादिका, सत्कारो वस्त्रादिना, पूजा प्रसूनादिना, जीवितं = असंयमजीवितम् (यो न काङ्क्षति) ।।१२।।
आमर्शोषध्यादिकाः । आमर्शः = हस्तादिना स्पर्शः एव योगप्रभावेण औषधिः तत्तद्रोगोच्छेदकत्वात् । आदिपदेन कफ-विपुण्मल-मूत्र-नख-सर्वौषधि-सम्भिन्नश्रोतोलब्ध्यादिग्रहः । प्रकृते → अभिपूजितलाभांश्च जुगुप्सेतैव सर्वशः । अभिपूजितलाभैस्तु यतिर्मुक्तोऽपि बध्यते ।। - (ना.परि.५/७) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमूहनीयम् ।
पूजा प्रसूनादिना = सुवर्णमयकुसुमादिना । श्रीहरिभद्रसूरयस्तु ‘पूजनं च स्तवादिना' (द.वै.१०/ १७ वृ.) इत्याहुः । प्रकृते → अच्चणं रयणं चेव वंदणं पूयणं तहा । इड्ढी सक्कार-सम्माणं मणसा वि न पत्थए ।। - (उत्त.३५/१८) इति उत्तराध्ययनसूत्रोक्तिरपि भावनीया । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गसूत्रे अपि → सुद्धे सिया जाए न दुसएज्जा, अमुच्छिते ण य अज्झोववण्णे । धितिमं विमुक्के ण य पूयणट्ठी न सिलोयकामी य परिव्वएज्जा ।। ( (सू.कृ.१।१०।२३) इति । यथोक्तं अध्यात्मकल्पद्रुमे अपि → यो दानमानस्तुतिवन्दनाभिर्न मोदतेऽन्यैर्न तु दुर्मनायते । अलाभलाभादिपरीषहान् सहन्, यतिः स तत्त्वादपरो विडम्बकः ।। - (अ.क.१३/४५) इति । ततश्च → अप्पपसंसा पुरिसस्स होइ चिंधं सुनिग्गुणत्तस्स - (आ.पता.२१५) इति आराधनापताकावचनरहस्यार्थविभावनात्, → जइ मे परो पसंसाति असाधु साधु माणिया । न मे सा तायए भासा अप्पाणं असमाहितं ।। जति मे परो विगरहाति साधु संतं णिरंगणं । ण मे सऽक्कोसए भासा अप्पाणं सुसमाहितं ।।
6 (ऋ.भा. ४/१७,१८) इति ऋषिभाषिताऽऽशयपरिणमनात्, → नो सक्कईमिच्छई न पूयं नो वि य वन्दणगं कुओ पसंसं ?। से संजए सुव्वए तवस्सी सहिए आयगवेसए स भिक्खू ।। ( (उत्त.१५/५) इति उत्तराध्ययनसूत्रतात्पर्योन्नयनेन निजनिरुपाधिकात्मस्वरूपगवेषकत्वाच्च न पूजाप्रशंसाद्याकाङ्क्षासम्भवः । एतेन → यथा यथा समायाति संवित्तौ तत्त्वमुत्तमम् । तथा तथा न रोचन्ते विषयाः सुलभा अपि ।। 6 (इष्टो.३७) इति इष्टोपदेशवचनमपि पूर्वोक्तं(पृ.१६५६) व्याख्यातम् ।
प्रकृते → न निन्दा न स्तुतिर्यादृच्छिको भवेद् भिक्षुः - (प.हं.८) इति परमहंसोपनिषद्वचनं, → प्रतिष्ठा सूकरीविष्ठासमा गीता महर्षिभिः । तस्मादेनां परित्यज्य कीटवत् पर्यटेद् यतिः ।। (ना.परि.५/१५,सं.गी.१०/१५) इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्-संन्यासगीतावचनं, → सन्मानात् तपसः क्षयः 6 (आ.स्त.स्मृ.१०/९) इति आपस्तम्बस्मृतिवचनं, → चेष्टमानं शरीरं स्वं पश्यत्यन्यशरीरवत् । संस्तवे चाऽपि निन्दायां कथं क्षुभ्येद् महाशयः ?।। - (अ.गी.३/१०) इति अष्टावक्रगीतावचनं → न क्रुध्येन्न प्रहृष्येच्च मानितोऽमानितश्च यः - (म.भा.शांति.२५१/१४) इति च महाभारतवचनं यथागममनुयोज्यमागमनयविशारदैः ।
अयञ्च परैः जीवन्मुक्ततयेष्यते । तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि → साधुभिः पूज्यमानेऽस्मिन् पीड्यमानेऽपि दुर्जनैः । समभावो भवेद् यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते ।। - (अध्या.४७) इति । परं सामान्यजनस्य तु पूजा-प्रशंसापङ्किलसूक्ष्मशल्योद्धारो दुःशक एवेति सौगतानामपि सम्मतम् । तदुक्तं थेरगाथायां →
તથા આમર્ષ ઔષધિ વગેરે ઋદ્ધિઓને, વસ્ત્રાદિ દ્વારા સત્કારને, ફૂલ વગેરે દ્વારા પોતાની પૂજાને અને અસંયમ પોષનારી જીંદગીને સાધુ ઈચ્છે નહિ. (૨૭/૧૨) १. हस्तादर्श 'आमषेष....' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #51

१८६४
• भिक्षुः जीवन-मरणसमदर्शी • द्वात्रिंशिका-२७/१३ यो न कोपकरं ब्रूयात् कुशीलं न वदेत्परम् । प्रत्येकं पुण्यपापज्ञो जात्यादिमदवर्जितः ॥१३॥
य इति । परं = स्वपक्षविनेयव्यतिरिक्तम् । पंको ति हि तं पवेदय्यं यायं वन्दनपूजना कुलेसु । सुखुमं सल्लं दुरुब्बहं सक्कारो कापुरिसेन दुज्जहो ।। 6 (थे.गा.२/१२४) इति ।
→ जीवियं नाऽभिकंखेज्जा, मरणं नो वि पत्थए - (आचा.१।८।८।१९) इति आचाराङ्गवचनात्, → जीवियाऽऽस-मरणभयविप्पमुक्का - (व्या.प्र.८/७) इति व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रवचनात्, → कालं अणवकंखमाणे विहरइ - (औप.१/७३) इति औपपातिकसूत्रवचनात्, → निरवकंखे जीवियमरणाऽऽसविप्पमुक्के - (प्र.व्या. २।१०।२९) इति प्रश्नव्याकरणसूत्रवचनाच्च असंयमजीवितं = हिंसाद्यासेवनलब्धवृत्तिकजीवनं न काङ्क्षति = नैवैतदर्थं यतते, तद्विपाकाऽवगमात् । परेषामपीदमनुमतमेव । तदुक्तं मारदपरिव्राजकोपनिषदि → मरणं जीवितं वा न काङ्केत - (ना.परि.५/१) इति । तदुक्तं संन्यासगीतायां महाभारते च → नाभिनन्देत मरणं नाऽभिनन्देत जीवितम् - (सं.गी.६/१००, म.भा.शांति.२५१/१५) इति । → मायामात्रमिदं विधं पश्यन् विगतकौतुकः । अपि सन्निहिते मृत्यौ कथं त्रस्यति धीरधीः ।। - (अ.गी.३/११) इति अष्टावक्रगीतावचनमप्यत्र यथानयं योज्यं → विकल्पतल्पमारूढः शेषः पुनरुपप्लवः - (द्वा.द्वा.२४/४ भाग-६ पृ.१६२६) इति प्रागुक्तं सिंहावलोकनन्यायेनाऽनुस्मरद्भिर्मध्यस्थधीधनैः ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं उदाने → यं जीवितं न तपति मरणन्ते न. सोचति । स वे दिट्ठपदो धीरो सोकमज्झे न सोचति ।। 6 (उदा.४/९) इति। प्रकृते च → उवहिमि अमुच्छिए
अगिद्धे अन्नायउँछं पुलनिप्पुलाए । कयविक्कयसंनिहिओ विरए सव्वसंगाऽवगए जे स भिक्खू ।। अलोल भिक्खू न रसेसु गिज्झे, उंछं चरे जीविअ नाऽभिकंखे। इड्डिं च सक्कारपूअणं च, चए ठिअप्पा अणिहे जे स भिक्खू ।।6 (द.वै.१०/१६-१७) इति दशवैकालिकगाथे अनुसन्धेये। तदुक्तं सूत्रकृताङ्गेऽपि → नो पूयणं तवसा आवहेज्जा - (सूत्र.१/७/२७) इति ।।२७/१२।।
तथा- 'य' इति । → नो वयणं फरुसं वएज्जा - (आचा.२/१/१६) इति आचाराङ्गसूत्राशयोपलम्भेन, → जो परिभवइ परं जणं, संसारे परिवत्तइ महं 6 (सू.कृ.१/२/२/१) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रतात्पर्यपरिणमनेन च यो न कोपकरं = क्रोध-क्लेशादिकारकं 'अयं कुशील' इत्यादिकं वचो ब्रूयात्, दोषसद्भावेऽपि । तथा स्वपक्षविनेयव्यतिरिक्तं = व्यवहारतो निजगण-शिष्यभिन्नं कुशीलं = शिथिलं न वदेत्, तदप्रीत्यादिदोषप्रसङ्गात्, स्वस्य परपरिभवेन दीर्घसंसारित्वादिप्रसङ्गाच्च । स्वपक्षविनेयं तु शिक्षाग्रहणबुड्या वदेदपि कदाचित् । न चैवमसातवेदनीयकर्मबन्धप्रसङ्गः, स्वविनेयपरितापकरणादिति शङ्कनीयम्, दुष्टशैक्षहितकारित्वेन तत्परिहारात् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → कामं परितावो असायहेतु
છે ગુસ્સો ન કરે કે ન ક્રાવે તે સાધુ છે ગાથાર્થઃ- જે બીજાને ગુસ્સો કરનાર વચન ન બોલે, બીજાને કુશીલન કહે, દરેક ક્રિયામાં પુણ્ય અને પાપ પ્રત્યેક જીવમાં સ્વતંત્ર રહે છે તેમ ઓળખે તથા જાતિ વગેરે મદથી રહિત હોય તેને સાધુ કહેવાય. (૨૭/૧૩)
ટીકાર્થ :- સાધુ પોતાના વર્તુળના શિષ્યો સિવાયના અન્ય સાધુઓને ક્યારેય પણ ઠપકારૂપે શિથિલ यारित्रहीन तरी न पोतो.

Page #52

अन्यकृतकर्मणोऽन्यत्राऽसङ्क्रमः
१८६५
प्रत्येकं =प्रतिस्वं पुण्यपापज्ञो, अन्यसम्बन्धिनोऽन्यत्राऽसङ्क्रमात् । इत्थं च जात्यादिमदैर्वर्जितः । । १३ ।। प्रवेदयत्यार्यपदं परं स्थापयति स्थितः । धर्मचेष्टां कुशीलानां परित्यजति यः पुनः ।।१४।। जिणेहिं पण्णत्तो । आत - परहितकरो पुण इच्छिज्जइ दुस्सीले खलु उ ।। ← (बृ.क.भा. ५१०८) इति । न च निन्दाप्रसङ्गः, तदुक्तं भावविजयगणिनाऽपि उत्तराध्ययनवृत्तौ हितबुद्ध्या तु या शिक्षा, सा निन्दा नाभिधीयते ← ( उत्त. ९/६२ / वृत्तिश्लोक - १६ ) इति । तथापि परप्रेरणाकरणे उत्सर्गतः → चोदकेन, आवुसो ! भिक्खुना परं चोदेतुकामेन पञ्चधम्मे अज्झत्तं उपट्टपेत्वा परो चोदेतब्बो । का वक्खामि नो अकालेन, भूतेन वक्खामि नो अभूतेन, सण्हेन वक्खामि नो फरुसेन, अत्थसंहितेन वक्खामि नो अनत्थसंहितेन, मेत्तचित्तेन वक्खामि नो दोसन्तरेनाति ← ( दी. नि. ३।१०।३१७, पृ.१८९) इति दीघनिकायवचनमपि यथागममनुस्मर्तव्यं स्व-परसमाधिकामैः । 'अज्झत्तं अन्तःकरणं, उपट्ठपेत्वा
=
उपस्थाप्य', शिष्टं स्पष्टम् ।
सव्वे सयकम्मकप्पिया ← (सू.कृ.१/
दुक्खे केण कडे ? जीवेणं कडे अत्तकडे दुक्खे सव्वे जीवा
→ एगो सयं पच्चणुहोइ दुक्खं ← (सू.कृ. १/५/२/२२) इति २/३/१९) इति च पूर्वोक्त(पृ.९५५) सूत्रकृताङ्गसूत्राशयोपलम्भेन, पमाएणं ← (स्था.३/३/२/१७४) इति पूर्वोक्त(पृ.६२५) स्थानाङ्गसूत्रेदम्पर्याऽवगमेन, नो परकडे ← (व्या. प्र.१७/४/७०७) इति पूर्वोक्त (पृ. ६२५) व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रविभावनेन पुढो पुढो, ममत्तं बंधकारणं ← (पं.सू.२ / २) इति पञ्चसूत्रतात्पर्यानुसारेण च अन्यसम्बन्धिनः पुण्यस्य पापस्य वा अन्यत्र = कर्तृव्यतिरिक्ते आत्मनि असङ्क्रमात् = सद्भावेनाऽनवस्थानात् । तदुक्तं अमितगतिनाऽपि द्वात्रिंशतिकायां स्वयं कृतं कर्म यदात्मना पुरा फलं तदीयं लभते शुभाशुभम् ← ( द्वात्रिं. ३०) इति इत्थञ्च दर्शितरीत्या कृत्स्नकर्मबन्धोदयोदीरणासत्तादिहेतु-स्वरूपाऽनुबन्धाद्यवगमेन जाति-कुल- रूपबल-श्रुत-तपो-लाभैश्वर्यलक्षणेषु गुणेषु सत्सु अपि जात्यादिमदैः सर्वथैव वर्जितः, न स्वगुणैर्गर्वमायातीत भावः । कोपादिकरणशीलत्वे त्वासुरीभावना प्रसज्येत । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये अणुबद्धविग्गहो चिय संसत्ततवो निमित्तमाएसी । निक्किव निरणुकंपो आसुरियं भावणं कुणइ ।। ← (बृ.क.भा. १३१५) इति ।
तदुक्तं दशवैकालिके न परं वएज्जासि 'अयं कुसीले', जेणं च कुप्पिज्ज न तं वएज्जा । जाणि पत्ते पुण-पावं अत्ताणं न समुक्कसे जे स भिक्खू ।। (द.वै.१०/१८) न जाइमत्ते न य रूवमत्ते, न लाभमत्ते न सुएण मत्ते । मयाणि सव्वाणि विवज्जइत्ता धम्मज्झाणरए जे स भिक्खू ।। ← (द.वै.१०/१९) इति ।।२७ / १३ ।।
તથા એક વ્યક્તિનું પુણ્ય કે પાપ કદાપિ બીજામાં જતું નથી જાતિ વગેરે મદથી સાધુ રહિત હોય છે. (૨૭/૧૩)
આમ સાધુ જાણે છે. તેમ જ
વિશેષાર્થ ઃ- પોતાના શિષ્ય પ્રમાદ કરતા હોય તો તેને ઠપકારૂપે શિથિલ તરીકે સંબોધન સાધુ કરે. પરંતુ બીજાના શિષ્યને ઠપકામાં શિથિલાચારી વગેરે શબ્દોથી નવાજવાનું કામ ન કરે. કારણ કે તેમ કરવામાં દુશ્મનાવટઊભી થાય.(૨૭/૧૩) * શુદ્ધ આત્મધર્મને જણાવે તે સાધુ
ગાથાર્થ :- જે આર્યપદને જણાવે, ધર્મમાં સ્થિર રહે, બીજાને સ્થિર કરે અને શિથિલાચારીની ચેષ્ટાને જે છોડે તે સાધુ કહેવાય. (૨૭/૧૪)
१. हस्तादर्शे 'यः' नास्ति ।
=

Page #53

१८६६
• सप्तविधधर्मस्वरूपप्रवेदनम् • द्वात्रिंशिका-२७/१४ प्रवेदयतीति । प्रवेदयति = कथयति आर्यपदं = शुद्धधर्मपदम् ।।१४।।
किञ्च- ‘प्रवेदयतीति । स हि तावत् शुद्धधर्मपदं परिच्छिनत्ति । अत एव → सूचनात् सूत्रमित्युक्तं सूत्रं नाम परं पदम् । तत्सूत्रं विदितं येन स मुमुक्षुः स भिक्षुकः ।। - (पर.२/३) इति परब्रह्मोपनिषद्वचनमप्यत्रैव लब्धप्रसरमवगन्तव्यम् । ततश्च → यतोऽभ्युदय-निःश्रेयससिद्धिः स धर्मः - (नी.वा.१/१,वै.सू.१/१/२) इति नीतिवाक्यामृत-वैशेषिकसूत्रयोः वचनं → आचारः परमो धर्मः 6 (म.स्मृ.१/१०८) इति मनुस्मृति-वचनञ्च चेतसिकृत्य सामान्यतः सार्वतन्त्रिकान् श्रोतॄन् प्रति (१) 'सदाचारो मोक्षफलो धर्म' इति कथयति ।
स्व-परतन्त्रस्थितान् मिश्रान् श्रोतृन् आश्रित्य तु → अहिंसा धर्मयागः - (पा.ब्र.५) इति पाशुपतब्रह्मोपनिषद्वचनं, → अहिंसा तु तपोयज्ञः - (शा.उप.१४) इति शाट्यायनीयोपनिषद्वचनं, → अहिंसा नियमेष्वेका मुख्या (यो.त.२९) इति योगतत्त्वोपनिषद्वचनं, → अहिंसा परमो धर्मः - (म. भा.अनुशा.११५/२३) इति महाभारतवचनं, → अहिंसयैव भूतानां कार्यं 6 (मनु.२/१५९) इति पूर्वोक्तं (पृ.१४२०) मनुस्मृतिवचनं, → अहिंसा वैदिकं कर्म - (बृ.गौ.१५/७४) इति बृहद्गौतमस्मृतिवचनं, → अहिंस्युत्पद्यते स्वर्गम् - (व.स्मृ.१/२९/३) वशिष्ठस्मृतिवचनं, → अहिंसालक्खणो धम्मो - (नं.सू.१ चू.) इति नन्दिसूत्रचूर्णिवचनं, → धम्ममहिंसासमं नत्थि - (भ.प.प्र.९१) इति भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकवचनं, → जीवाणं रक्खणं धम्मो - (का.अनु. ४९८) इति कार्तिकेयानुप्रेक्षावचनं च चेतसिकृत्य (२) अहिंसा परमो धर्मः' इति प्रवेदयति । ___स्वतन्त्रस्थितान् श्रोतॄन् प्रति → जयणा उ धम्मजणणी -(उ.प.७७०,सं.स.६७,सं.प्र.३/२६,पं.व.१२६२, पं.७/३०) इति उपदेशपद-सम्बोधसप्ततिका-सम्बोधप्रकरण-पञ्चवस्तुक-पञ्चाशकवचनं, → धम्मो दयाविसुद्धो - (बोध.प्रा.२५) इति बोधप्राभृतवचनं, → धम्मस्स विणओ मूलं -(द.वै.९/२/२) इति दशवैकालिकवचनं,→ विणओ मोक्खद्दारं - (मूला.७।१०६,चं.वे.५४) इति मूलाचार-चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णकयोर्वचनं, → धर्मस्याऽऽदिपदं दानं 6(यो.बि.१२५) इति पूर्वोक्तं(पृ.२,२६७,८५०,८५२) योगबिन्दुवचनं,→ धम्मो मंगलमुक्किट्ठ अहिंसा संजमो तवो 6(द.वै.१।१) इति दशवकालिकसूत्रवचनं, → रयणतयं च धम्मो सं(का.अनु.४७९) इति कार्तिकेयानुप्रेक्षावचनं च मनसिकृत्य (३) 'यतनाविनयादिमूलकं संयम-दानाद्यनुष्ठानं = धर्मः' इति कथयति । __ पूर्वोक्तं(पृ.२०,९४२) → अणुवओगो दव्वं (अनु.सू.१३) इति अनुयोगद्वारसूत्रवचनं,→ धन्नाणं विहि जोगो, विहिपक्खाऽऽराहगा सया धन्ना - (सं.प्र.२/३३८, द.शु.२८) इति सम्बोधप्रकरण-दर्शनशुद्धिप्रकरणवचनं, → विधिं करेंतो जदि वि दोसेहिं पुट्ठो, तहा वि सुद्धो - (नि.भा. ४१९२ चू.) इति निशीथचूर्णिवचनं, → विहिसारं चिय सेवइ सद्धालू सत्तिमं अणुट्ठाणं - (ध.र.प्र.९१) इति धर्मरत्नप्रकरणवचनं, → जिणवयणंमि परिणए अवत्थविहिआणुट्ठाणओ धम्मो - (द.वै.नि.१६४) इति दशवैकालिकनियुक्तिवचनं च विमृश्य (४) 'यथाशक्ति श्रद्धोपयोग-विधिविशुद्धं स्वभूमिकोचित-विहितानुष्ठानकरणं धर्मः' इति कथयति ।
→ समणोवासए वा समणोवासिया वा विहरमाणा आणाए आराहए भवति (निरया.पृ.८) इति निरयावलिकावचनं, → धम्मो आणाए पडिबद्धो 6 (श्रा.ध.३) इति श्रावकधर्मविधिवचनं, → धम्मो सुद्धस्स चिट्ठइ (उत्त. ३।१२) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनं, → निजात्मगुणपर्यायरक्षणं धर्म उच्यते - (अध्या.गी.१२४) इति अध्यात्मगीतावचनं, → आज्ञा तु निर्मलं चित्तं कर्तव्यं स्फटिकोपमम् - (यो.सा.१/२१) इति योगसारवचनं च लक्ष्यीकृत्य (५) 'जिनाज्ञानुसारिचित्तगतविशुद्धपरिणतिः धर्मः' इति कथयति ।
→ मोहक्षोभविहीनो ह्यात्मनः परिणामः शुद्धः - (म.स्या.रह.भाग-३/पृ.१९६) इति स्याद्वादरहस्यवचनं, ટીકાર્થ :- આર્યપદ એટલે શુદ્ધધર્મને જણાવનારા પદ, બાકીનો ગાથાર્થ સ્પષ્ટ છે. (૨૭/૧૪)

Page #54

• भिक्षोः धर्मप्रवेदनेऽप्यसङ्गत्वम् •
१८६७ उद्वेगो हसितं शोको रुदितं क्रन्दितं तथा। यस्य नाऽस्ति जुगुप्सा च क्रीडा चाऽपि कदाचन ।।१५।। → मोहक्खोहविहीणो परिणामो अप्पणो धम्मो - (भा.प्रा.८३) इति भावप्राभृतवचनं, → वस्तुस्वभावधर्मोऽस्ति सर्वलक्षणलक्षितः - (कृ.गी.७६) इति कृष्णगीतावचनं, → धम्मो वत्थुसहावो (का.अनु.५) इति कार्तिकेयानुप्रेक्षावचनं, → धम्मो सभावो लक्खणं (द.वै.अ.१ ।१) इति दशवकालिकचूर्णौ अगस्त्यसिंहसूरिवचनं चावलम्ब्य (६) 'आत्मनः स्वकीयविशुद्धस्वभावावस्थानलक्षणो धर्मः' इति कथयति ।
→ आया पच्चक्खाणे, आया मे संजमे तवे जोगे ( (म.वि. २१६, म.प्र.११, वीरभद्रसूरिकृतआतु. प्र.२५) इति मरणविभक्तिमहाप्रत्याख्यानाऽऽतुरप्रत्याख्यानप्रकीर्णकवचनं, → आया खलु सामाइयं 6 (आ.नि.७९०) इति आवश्यकनियुक्तिवचनं, → आदा धम्मो मुणेदव्वो 6 (प्र.सा. १/९) इति प्रवचनसारवचनं चोपयुज्य द्रव्यास्तिकनयाऽपेक्षया (७) 'केवल आत्मा = धर्मः' इत्येवं श्रोतृभूमिकानुसारेण शुद्धधर्मपदं = हेतुस्वरूपाऽनुबन्धविशुद्धधर्मवचनं → शब्दसृष्टिं प्रजानामि, शब्दसृष्टिं कदा न मे । शब्दजाले न पाण्डित्यं, वस्तुतो मे शुभाऽऽवहं ।। योग्यजीवप्रबोधार्थम्, भाषे भाषां तु वैखरीम् । शब्दब्रह्मप्रभिन्नोऽस्मि, परब्रह्माऽस्मि वस्तुतः ।।
6 (आ.द.गी.१०४-१०५) इति आत्मदर्शनगीतावचनतात्पर्यार्थसंवेदनपूर्वं निःसङ्गतया कथयति यथाशक्ति विधिना परोपकाराय । अत एव सुष्ठुक्तं नन्दिसूत्रचूर्णों → विविहकुलुप्पन्ना साहवो कप्परुक्खा - (नं.सू.चू.२/१६) इति । यद्यपि पर्जन्यन्यायेन सर्वेष्वेव जीवेषु भावभिक्षोः कृपालुताऽस्त्येव तथापि यस्य यद् योग्यं तस्य तत् तथैव निःसङ्गतया प्रागुक्तविधिना (द्वा.द्वा.२/४-२८-३०) कथयति । एतादृशश्च भावभिक्षुः स्वयं स्वभूमिकोचिताऽऽचारादिधर्मे स्थितः सन् परं श्रोतारमपि तत्तद्भूमिकोचिते श्रुतधर्मे चारित्रधर्मे च स्थापयति, तत्राऽऽदेयभावप्रवृत्तेः, अन्यथाऽऽयासमात्रप्रसङ्गात् । धर्मोपदेशश्च निर्जराकारणम्, तदुक्तं 'निक्खित्तसत्थमुसलो सोता जति भवति किंचि वी कालं । सोतुं च जति नियत्तति कहगस्स वि तं हितं होति ।।' ( ) इति ।
कुशीलानां धर्मचेष्टां = प्रागुक्तां (द्वा.द्वा.३/७-९-१० भाग-१ पृ.१५०) श्राद्धममत्वादिलक्षणां यद्वा→ बायालमेसणाओ न रक्खइ धाइ-सिज्जपिंडं च । आहारेइ अभिक्खं, विगईओ सन्निहिं खाई ।। सूरप्पमाणभोजी आहारेइ अभिक्खमाहारं । न य मंडलीए भुंजइ, न य भिक्खं हिंडई अलसो ।। कीवो न कुणइ लोअं, लज्जइ पडिमाइ जल्लमवणेइ । सोवाहणा अ हिंडइ, बंधइ कडिपट्टयमकज्जे ।।
6 (उ.मा.३५४-५-६) इत्यादिलक्षणां उपदेशमालाप्रतिपादितां कुशीलधर्मप्रवृत्तिं परित्यजति । अत्र च → पवेअए अज्जपयं महामुणी धम्मे ठिओ ठावयई परं पि । निक्खम्म वज्जिज्ज कुसीललिंगं - (द.वै.१०/२०) इति दशवैकालिकवचनमनुसन्धेयम् ।।२७/१४।।।
વિશેષાર્થ:- અસંગ અવિનાશી અવિકલ્પ શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માના મૂળભૂત સાક્ષીમાત્ર વીતરાગતાદિ ગુણધર્મને જણાવનાર પદો એ આર્યપદ તરીકે માન્ય છે. સચ્ચિદાનંદમય શુદ્ધ આત્મસ્વભાવમાં રમણતા કરાવે તેવા શબ્દોને સાધુ અવસરે બોલે. માત્ર બોલે નહિ પણ શુદ્ધ સંયમજીવનમાં સ્થિરતાને પણ ધારણ કરે અને સંયમમાં અસ્થિર એવા અન્ય સહવર્તીને પણ સાધુ સંયમજીવનમાં સ્થિર કરે.(૨૧૪)
હ સાધુ ન હસે કે ન ડે थार्थ :- ॐने उl, हास्य, शोध, २६न, मा, हुगुप्सा तथा 80.31-२मतगमत ध्याश्य ५५॥ न होय ते मासाधु वाय. (२७/१५) ।

Page #55

१८६८
• मनःपरिज्ञाने भिक्षुत्वम् •
द्वात्रिंशिका-२७/१५ उद्वेग इति । व्यक्तः ।।१५।।
तथा 'उद्वेग' इति । अन्तरङ्गसत्पुरुषार्थप्रभावेन → न विसीएज्ज पंडिए - (द.वै. ५।२।२६) दशवैकालिकसूत्रोक्तिसात्मीभावात्, भेदज्ञानाऽभ्यासेन → सव्वं हासं परिवच्चेज्ज (आचा.१।३।३।१२४) → ण उच्चावयं मणं नियंछेज्जा - (आचा.२।३।२) इति आचाराङ्गसूत्रयोर्विभावनात्, साक्षिभावाऽऽश्रयेण → हासं परिजाणइ से णिग्गंथे - (आचा.२ ॥३) इति आचाराङ्गसूत्रतात्पर्यपरिणमनात्, → हासं ण सेवियव्वं 6 (प्र.व्या.२ ७।२५) इति प्रश्नव्याकरणादिसूत्रस्मरणात् → ण यावि पन्ने परिहास कुज्जा - (सू.कृ. १।१४।१९) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रसारोपलम्भात्, ग्रन्थिभेदेन विदितात्मस्वभावत्वात्, संयमप्रत्ययिकक्षयोपशमेन पञ्चाचारप्रवृत्त्या विराधकभावानुबन्धविच्छेदाच्च उद्वेगादिकं हास्यादिकं च न भवतीति तात्पर्यम् ।
. प्रकृते च → न आवि हासं कुहए जे स भिक्खू - (द.वै.१०/२०) इति दशवैकालिकोक्तिः स्मर्तव्या । तथा → लाहाऽलाह-सुहाऽसुह-जीवियमरण-ठिइपयाणेसु । हरिस-विसायविमुक्कं नमामि चित्तं चरित्तीणं ।। - (द.शु.१८५) इति दर्शनशुद्धिप्रकरणवचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । उत्तराध्ययनसूत्रे अपि → गारवेसु कसाएसु दंड-सल्लभएसु य । णियत्तो हास-सोगाओ अणियाणो अबंधणो ।। 6 (उत्त. १९/९१) इत्येवं भिक्षुस्वरूपमावेदितम् ।
परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं परमहंसोपनिषदि → सर्वे कामा मनोगता व्यावर्तन्ते, दुःखे नोद्विग्नः, सुखे न स्पृहा, त्यागो रागे, सर्वत्र शुभाशुभयोरनभिस्नेहः, न द्वेष्टि, न मोदं च (प.हं.९) इति, → राग द्वेषं मदं मायां द्रोहं मोहं परात्मसु । षडेतानि यतिर्नित्यं मनसाऽपि न चिन्तयेत् ।। - (ना.परि.३/७०) इति च नारदपरिव्राजकोपनिषदि । तदुक्तं अष्टावक्रगीतायां → यत्पदं प्रेप्सवो दीनाः शक्राद्याः सर्वदेवताः । अहो तत्र स्थितो योगी न हर्षमुपगच्छति ।। 6 (अ.गी.४/२) इति । यथोक्तं भगवद्गीतायां अपि → न प्रहृष्येत् प्रियं प्राप्य नोद्विजेत् प्राप्य चाऽप्रियम्। स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रह्मविद् ब्रह्मणि स्थितः ।। (भ.गी.५/२०) इति । तदुक्तं गणेशगीतायामपि → प्रियाप्रिये प्राप्य हर्ष-द्वेषौ ये प्राप्नुवन्ति न । ब्रह्माश्रिता असंमूढा ब्रह्मज्ञाः समबुद्धयः ।। - (ग.गी.४/१९) इति | → अरागमोहो निर्द्वन्द्वो न शोचति न सज्जते - (म.भा.शान्ति.१८९/१६) इति महाभारतवचनमपि स्मर्तव्यम् ।
एतेन → यस्मिन् सर्वाणि भूतान्यात्मैवाऽभूद् विजानतः । तत्र को मोह: ? कः शोकः? एकत्वमनुपश्यतः ।। 6 (ईशा.७) इति ईशावास्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, 'आत्मवत्सर्वभूतेषु' इति प्रागुक्त (द्वा.द्वा.२७/२ पृ.१८४५) योगशास्त्राद्युपदर्शितन्यायभावितान्तःकरणतया सङ्ग्रहनयसीम्नि तदुपपत्तेः । यदपि संयुत्तनिकाये → अरतिञ्च रतिञ्च पहाय, सब्बसो गेहसितञ्च वितक्कं । वनयं न करेय्य
વિશેષાર્થ - ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી ટીકાકાર મહર્ષિએ તેનું વિવેચન કરેલ નથી. કહેવાનો મતલબ એ છે કે પુણ્યોદય ચાલતો હોય ત્યારે હાસ્ય કે રમતગમત સાધુના જીવનમાં જોવા ન મળે. તથા પાપોદય 3 प्रतिगत डोय तेवा संयोगमi 6, शोs, मयीसायीस, हुगुप्सा साधु न ४३. (२७/१५) १. हस्तादर्श 'व्यक्त' इति पदं नास्ति । हस्तादर्शान्तरे च 'स्पष्टम्' इति पाठः ।

Page #56

• अशाश्वतममतोच्छेदेन शाश्वतकृते प्रयत्नः •
१८६९ इदं शरीरमशुचि शुक्रशोणितसम्भवम् । 'अशाश्वतं च मत्वा यः शाश्वतार्थं प्रवर्तते ।।१६।।
इदमिति । व्यक्तः२ ।।१६।। स भावभिक्षुर्भेत्तृत्वादागमस्योपयोगतः । भेदनेनोग्रतपसा भेद्यस्याऽशुभकर्मणः ।।१७।।
स इति । स भावभिक्षुः भण्यते । कुहिञ्चि, निब्बनथो अरतो स हि भिक्खु ।। - (सं.नि.वङ्गीशसंयुत्त-अरतिसुत्त-१ १।८।२।२१०/ पृ.२१६) इत्येवं भिक्षुस्वरूपमुक्तं तदपीहाऽनुसन्धेयम् । गेहसितं = गृद्धिं, वनयं = वनं, कर्मवनमिति यावत्। कुहिञ्चि = कुत्रचित्, शिष्टं स्पष्टम् ॥२७/१५।।। ___तथा 'इदमि'ति। प्रकृते → तं देहवासं असुइं असासयं सया चए निच्चहिअट्ठिअप्पा । छिंदित्तु जाईमरणस्स बंधणं उवेइ भिक्खू अपुणागमं गई ।। - (द.वै.१०/२१) इति दशवैकालिकवचनमनुस्मर्तव्यम् । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे अपि → इमं सरीरं अणिच्चं असूई असूइसंभवं 6 (उत्त. १९/१२) इति । देहस्वरूपभावनातो ध्रुवमेव विरागत्वम् । इदमेवाऽभिप्रेत्य तन्दुलवैचारिकप्रकीर्णके अपि → किमिकुलसयसंकिण्णे असूइमचोक्खे असासयमसारे। सेयमलपुव्वडम्मी निव्वेयं वच्चह सरीरे ।। 6 (तं.वै.११२) इति कथितम् । यथोक्तं आतुरप्रत्याख्यानप्रकीर्णके अपि → देहं असुइ दुगंधं भरियं पुण पित्त-सुक्क-रुहिराणं । रे जीव ! इमस्स तुमं मा उवरिं कुणसु पडिबंधं ।। - (आ.प्र.११) इति । उपलक्षणात् शरीरादिकृताऽवद्यनिन्दादिना तन्ममत्वमोचनमवसेयम् । तदुक्तं चतुःशरणप्रकीर्णके → जं पि सरीरं इ8 कुडुंब अवगरण रूव विन्नाणं । जीवोवघायजणयं संजायं तं पि निंदामि ।। 6 (च.श.११) इति भावनीयम् । अशुचि-विनश्वराऽशरणाऽन्योपाधिस्वरूपदेहार्जिनाज्ञाऽनुसारेण प्रवनितः शुच्यविनश्वर-परमशरणभूत-स्वात्मक-निरुपाधिक-मोक्षसाधनाय यतते स भावभिक्षुरिति भावः ।।२७/१६॥ ___स कारिकाषोडशकप्रतिपादितः भावभिक्षुः भण्यते ।।
જ દેહાધ્યાસમુક્ત સાધક એટલે સાધુ છે ગાથાર્થ :- “શુક્ર અને લોહીથી ઉત્પન્ન થયેલું આ શરીર અશુચિ અને વિનાશી છે. એમ માનીને જે શાશ્વત મોક્ષ માટે પ્રવૃત્તિ કરે તે ભાવસાધુ કહેવાય. (૨૭/૧૬)
વિશેષાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે તેની વિવેચના કરી નથી. આશય એટલો છે કે વિનશ્વર શરીર દ્વારા અવિનશ્વર મોક્ષને મેળવવા સતત જે જિનાજ્ઞા મુજબ પ્રયત્નશીલ २ ते भावसा५ वाय. (२७/१६)
ગાથાર્થ - ૧૬ ગાથા સુધી જેનું વર્ણન કરાયેલ છે તે ભાવભિક્ષુ = ભાવસાધુ કહેવાય છે. કારણ કે આગમનો ઉપયોગ કરીને ઉગ્ર તપશ્ચર્યાસ્વરૂપ ભેદન વડે ભેદવા લાયક એવા અશુભ કર્મનો ते मे ७३ जे. (२७/१७)
ટીકાર્ય - ૧૬ ગાથા સુધી જેનો નિર્દેશ કરાયેલ છે તે ભાવભિક્ષુ કહેવાય છે. કારણ કે १. मुद्रितप्रतौ 'आशाश्वतं' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ‘श्लोकद्वयं स्पष्टम् ।।१६।।' इति पाठः ।

Page #57

१८७०
चतुर्विधभिक्षुस्वरूपकथनम्
द्वात्रिंशिका - २७/१७
ननु किं सन्त्यन्ये भिक्षवः, यद्व्यवच्छेदाय 'भावे 'ति प्रयुक्तम् ?' उच्यते, सन्ति चत्वारो भिक्षवः, नामादिभेदेन । तदुक्तं निशीथभाष्ये व्यवहारसूत्रभाष्ये दशवैकालिकनिर्युक्तौ च नामं ठवणाभिक्खू दव्वभिक्खू य भावभिक्खू य ← (नि.भा.६२७४ व्य. भा. उद्दे.१/५-द.वै.नि.१०/३३३) इति । तथाहि (१) यस्य पुरुषस्य 'भिक्षुः' इति नाम स नाम्ना भिक्षुः = नामभिक्षुः । यदि वा नाम - नामवतोरभेदोपचारात् नाम चासौ भिक्षुश्च नामभिक्षुरिति व्युत्पत्तेः नामभिक्षुः । (२) स्थापनया = आकारमात्रेण असत्कल्पनया भिक्षुः स्थापनाभिक्षुः । चित्रकर्मादिलिखितो बुद्धिकल्पितो वाऽक्षादिः । (३) द्रव्यभिक्षुः द्विधा आगमतो नोआगमतश्च । तत्राऽऽगमतो ज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः, 'अनुपयोगो द्रव्यमिति (अनु.सू.१३ वृ.) अनुयोगद्वारसूत्रवृत्तिवचनात् । नोआगमतश्च त्रिविधः ज्ञशरीरं भव्यशरीरं तद्व्यतिरिक्तश्चेति । तत्र भिक्षुपदार्थज्ञस्य यत् शरीरं व्यपगतजीवितं तत् ज्ञशरीरं द्रव्यभिक्षुः नोआगमतः, भूतभावत्वात् । यस्तु बालको नेदानीं भिक्षुशब्दार्थमवबुध्यते अथ चाऽऽयत्यां तेनैव शरीरेण भोत्स्यते तस्य यत् शरीरं तद् भव्यशरीरं द्रव्य-भिक्षुः नोआगमतः, भाविभावत्वात् ।
तद्व्यतिरिक्तश्च त्रिधा । तद्यथा एकभविकः, बद्धायुष्कः, अभिमुखनामगोत्रश्च । तत्र एकभविको नाम यो नैरयिकः तिर्यङ् मनुष्यो देवो वाऽनन्तरभवे भिक्षुर्भावी स तदानीं नैरयिकादिदशायामेकभविको ज्ञशरीर-भव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यभिक्षुः नोआगमतः । बद्धायुष्को नाम येन भिक्षुपर्यायनिमित्तमायुर्बद्धं सः । अभिमुखनामगोत्रो यस्य भिक्षुपर्यायप्रवर्तनाभिमुखे नाम - गोत्रकर्मणी । स चार्यक्षेत्रे भाविभावभिक्षुपर्याये मनुष्यभवे समुत्पद्यमानः । यदि वा स्वजन धनादिकं परित्यज्य गुरुसमीपे प्रव्रज्याप्रतिपत्त्यर्थं स्वगृहात् विनिर्गच्छन् । यद्वा द्रव्यभिक्षुर्द्वधा पारमार्थिकाऽपारमार्थिकभेदेन । अपारमार्थिकाश्च द्विविधा गृहस्थलिङ्गिभेदेनेति वक्ष्यतेऽग्रे ( द्वा. द्वा. २७/२७-३१ पृ. १८९३-१८९६) ।
भावभिक्षुस्तु द्विविध आगमतो नोआगमतश्च । आगमतो भिक्षुशब्दार्थस्य ज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, 'उपयोगो भाव' इति (अनु.द्वा.सू.१४ वृ.) अनुयोगद्वारसूत्रवृत्तिवचनात् । नोआगमतो भावभिक्षुः त्रिविधं त्रिविधेनाखिलसावद्यविरतो यथोक्तस्वरूपो भिक्षुगुणसंवेदकः । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ आगमतो उवउत्तो, तग्गुणसंवेअओ उभावंमि← ( द. वै.नि. १० / ३४१ ) इति । प्रकृते च नोआगमतो भावभिक्षुरभिमत इति ध्येयम् ।
'क्षुधं भिनत्तीति भिक्षुः' इति व्युत्पत्त्या भिक्षुः भेदक उक्तः | भेदको नाम भिदिक्रियाकर्ता । भिदिक्रिया च सकर्म्मिका । सकर्मिकायाश्च क्रियायाः कर्तृकरण- कर्मव्यतिरेकेण न सम्भव इति तद्ग्रहणेन भेदनं भेद्यमिति द्वयं सूचितम् । एतत्त्रितयं प्रत्येकं द्विधा द्रव्यतो भावतश्च । तथाहि भेदको द्विधा द्रव्यस्य भावस्य च । भेदनमपि द्विधा द्रव्यस्य भावस्य च । भेद्यमपि द्विधा- द्रव्यरूपं भावरूपञ्च । तत्र द्रव्यभेदक - भेदन - भेद्यस्वरूपं त्रिंशत्तमकारिकायां वक्ष्यते । भावस्य भेदको भिक्षुः यथोक्तस्वरूपः, भावस्य भेदनानि ज्ञान-दर्शन- चारित्र तपांसि भावभेत्तव्यं ज्ञानावरणीयादि कर्म । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये निशीथभाष्ये च दव्वे य भावे भेयग-भेयण-भेत्तव्वयं च तिविहं तु । नाणा भावभेयणं कम्मक्खुहेगट्ठयं भेज्जं ।। ← (व्य.सू.भा. उद्दे. १/११, नि.भा. ६२८० ) इति । कर्म क्षुद् इति एकार्थम् । तदुक्तं दशाश्रुतस्कन्धनिर्युक्तौ पावे वज्जे वेरे पणगे पंके खुहे असाए । संगे

=
=
•

Page #58

• भेद्य-भेदन-भेदक विमर्शः •
१८७१ उग्रतपसा भेदनेनाऽशुभकर्मणो भेद्यस्याऽऽगमोपयोगतो भेत्तृत्वात्। तदुक्तं- "भेत्तागमोवउत्तो दुविहतवो भेअणं च भेत्तव्वम् । अठ्ठविहं कम्मखुहं तेण निरुत्तं सभिक्खुत्ति" ।।(द.वै.नि.३४२) ।।१७।। सल्ले अरए निरए धुत्ते य एगट्ठा ।। - (द.श्रु.नि.१२३) इति । अन्यत्रापि → कम्मं ति वा खुहं ति वा कलुसं ति वा वज्जं ति वा वेरं ति वा पंकोत्ति वा मलोत्ति वा एए एगट्ठिया ।। 6 ( ) इति । ____ ततश्च प्रकृते उग्रतपसा उपलक्षणात् तदविनाभाविसम्यग्ज्ञान-दर्शनादिना च भेदनेन = भावभेदनेन भिदिक्रियाकरणभूतेन अशुभकर्मणः ज्ञानावरणादेः द्रव्यकर्मणो रागादेर्भावकर्मणश्च भेद्यस्य = भावभेद्यस्य आगमोपयोगतः = क्लिष्टकर्मनिर्मूलनोपायप्रतिपादकजिनप्रवचनपरिशीलननिःसृतपरिणतिमवलम्ब्य भेत्तुत्वात् = भेदकत्वात् । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ → 'भेत्ता' इत्यादि । श्रीहरिभद्रसूरिकृता तद्वृत्तिस्त्वेवम् → भेदकः अत्र आगमोपयुक्तः साधुः तथा द्विविधं बाह्याऽभ्यन्तरभेदेन तपः = भेदनं वर्तते । तथा भेत्तव्यं = विदारणीयं चाऽष्टविधं कर्म च = अष्टप्रकारं ज्ञानावरणीयादि कर्म । तच्च क्षुदादिदुःखहेतुत्वात् क्षुच्छब्दवाच्यम् । यतश्चैवं तेन निरुक्तं यः शास्त्रनीत्या तपसा कर्म भिनत्ति स भिक्षुः - (द.वै.नि.हा.वृ.१०/३४२) इति । अत एव स शीघ्रमोक्षगामी । तदुक्तं उत्तराध्ययननिर्युक्तौ → जो भिंदेइ खुहं खलु सो भिक्खू भावओ होइ (उत्त.नि.१५/३७५) रागद्दोसा दण्डा जोगा तह गारवा य सल्ला य । विगहाओ सण्णाओ खुहं कसाया पमाया य ।। (उत्त.नि. १५/३७६) एयाइं तु खुहाई जे खलु भिंदंति सुव्वया रिसओ । ते भिन्नकम्मगंठी उविंति अयरामरं ठाणं ।। 6 (उत्त.नि.१५/३७७) इति ।।२७/१७।। ઉગ્રતપશ્ચર્યાસ્વરૂપ ભેદન = ભેદસાધન વડે અશુભકર્મસ્વરૂપ ભેદ્ય પદાર્થનો આગમના ઉપયોગથી ભેદ = નાશ કરે છે. તેથી શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીજીએ દશવૈકાલિકનિયુક્તિમાં કહેલ છે કે – “આગમના ઉપયોગવાળો ભિક્ષુ ભત્તા = ભેદક છે. બન્ને પ્રકારનો તપ ભેદન = ભેદસાધન છે. ભેદવા યોગ્ય 16 1२ना भनी भूप छ. तेथी 'समि' भावी नितिमान्य छ.' + (२७/१७)
વિશેષાર્થ:- કર્મ ભૂખ વગેરેનું કારણ હોવાથી દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિમાં કર્મને ભૂખની ઉપમા આપેલ છે. લોકમાં ભિક્ષુ શબ્દ ભીખ માંગીને ભૂખ ભાંગે તેના માટે વપરાય છે. સાધુનું બીજું નામ ભિક્ષુ છે. કારણ કે સાધુ આઠ કર્મસ્વરૂપ ભૂખને તપસાધના દ્વારા ભાંગે છે. ભીખારી દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય. જ્યારે સાધુ ભાવભિક્ષુ કહેવાય. તપ કર્મને ભેદવાનું સાધન છે તથા કર્મને ભેદનાર = ખલાસ કરનાર साधु छ. भिद्यते अनेन इति भेदनं मा व्युत्पत्ति भु४७ तपश्चर्या मेहन छे. भिनत्ति यः कर्मक्षुदं स भेत्ता = भिक्षुकः । व्युत्पत्ति अनुसार साधु मेत्ता = ६५ = सुपामे = मि छ. तथा भेत्तुं अर्हति यत् तत् भेद्यं मा व्युत्पत्ति भु०४५ मा भ. मेध छे. भेद्यां कर्मक्षुदं भेदनेन भिनत्ति यः स भिक्षुः = भावभिक्षुः सा व्युत्पत्ति भु४५ मा २भस्व३५ भूमने त५३४ी मेहन વડે ભાંગે તેવા સાધુ ભાવભિક્ષુ કહેવાય. શબ્દશાસ્ત્ર અનુસાર અહીં પ્રસ્તુત અર્થ જણાવેલ છે. દશવૈકાલિકનિયુક્તિ, ઉત્તરાધ્યયનનિર્યુક્તિ, વ્યવહારસૂત્રભાષ્ય, નિશીથભાષ્ય વગેરેમાં ભિક્ષુશબ્દના નામસ્થાપના વગેરે નિક્ષેપ અંગે વિસ્તારથી નિરૂપણ ઉપલબ્ધ થાય છે. જિજ્ઞાસુએ ત્યાં નજર કરવી. અથવા

Page #59

१८७२
भिक्षुपदनिमित्तद्वयविचारणम्
द्वात्रिंशिका - २७/१८
भिक्षामात्रेण वा भिक्षुर्यतमानो यतिर्भवेत् । भवक्षयाद् भवान्तश्च चरकः संयमं चरन् । । १८ ।। भिक्षेति भिक्षामात्रेण वा = सर्वोपधिशुद्धभिक्षावृत्तिलक्षणेन भिक्षुः ।
•
ब्राह्मण-परिव्राजकन्यायेन प्रकारान्तरेण साम्प्रतमेतद्व्युत्पत्तिमाह- 'भिक्षे 'ति । सर्वोपधिशुद्धभिक्षावृत्तिलक्षणेन = हनन-पचन-क्रयणादिनवकोटिपरिशुद्धभिक्षाऽऽजीविकामात्रेण भिक्षुः ‘भण्यत' इत्यत्राऽप्यन्वेति । रक्तपटादिव्यवच्छेदार्थं मात्रपदप्रयोगः । न हि ते परिशुद्धभिक्षामात्रवृत्तिका भवन्ति । यदाऽऽधाकर्मिकमौशिकमभ्याहृतं वा न लभन्ते तदा तेऽनन्यगतिकतया भिक्षामटन्तीति ते न भिक्षव इति यावत् ज्ञेयम् । इयमत्र भावना द्वे शब्दस्य निमित्ते व्युत्पत्तिनिमित्तं प्रवृत्तिनिमित्तञ्च । यथा गोशब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तं गमनक्रिया, 'गच्छतीति गौः' इति व्युत्पादनात् । तेन च गमनेनैकार्थसमवायितया यदुपलक्षितं सास्नादिमत्त्वं तत् गोपदप्रवृत्तिनिमित्तम् । ततश्च गच्छति अगच्छति वा गोपिण्डे गोशब्दः प्रवर्तते, उभयाऽवस्थायां गोपदप्रवृत्तिनिमित्तभावात् । अधादौ तु नैव प्रवर्तते, यथोक्तस्वरूपस्य प्रवृत्तिनिमित्तस्य विरहात् ।
एवमत्रापि भिक्षुशब्दस्य द्वे निमित्ते । तत्र भिक्षणं व्युत्पत्तिनिमित्तम्, “भिक्षत इत्येवंशीलो भिक्षुः ' इति व्युत्पादनात् । तेन च भिक्षणेनैकार्थसमवायितया यदुपलक्षितं इहपरलोकाऽऽशंसाविप्रमुक्ततया चरणकरणसप्ततिव्यवस्थितत्वं तद् भिक्षुशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् । तेन भिक्षमाणेऽभिक्षमाणे वा भिक्षौ भिक्षुशब्दः प्रवर्तते, उभयाऽवस्थायां भिक्षुपदप्रवृत्तिनिमित्तसद्भावात् । रक्तपटादिषु च न प्रवर्तते, नवकोट्यपरिशुद्धाऽन्नभोजितया तेषु यथोक्तरूपस्य प्रवृत्तिनिमित्तस्य विरहात् । यथा पिशिताऽलाभेन यो निः पिशितस्तेनो ब्रूयात् 'यावन्न मांसं लभेऽहं तावन्निः पिशितव्रती 'ति । ततश्चोद्गमादिदोषोपेतपिण्ड- सचित्तजल-कन्दमूलादिभोजित्वान्न ते भिक्षमाणा अपि भावभिक्षुपदवाच्या इति भावः । तदुक्तं साक्षेप-परिहारं निशीथभाष्ये व्यवहारसूत्रभाष्ये च
भिक्खसीलो भिक्खू, अण्णे वि, न ते, अणण्णवित्तिता । निप्पिसिएणं नायं पिसियाऽलंभेण सेसा उ ।। अविहिंसा बंभयारी पोसहिय अमज्जमंसिया चोरा । सति लंभे परिच्चाई होंति तदक्खा, न सेसा उ ।। अहवा एसणासुद्धं जहा गिण्हंति साहुणो । भिक्खं नेव कुलिंगत्था भिक्खजीवी वि ते जदि ।। दगमुद्देसियं चेव कंद-मूल-फलाणि य । सयं गाहा परातो य गिण्हंता कहं भिक्खुणो ? ।। अचित्ता एसणिज्जा य भिक्खा काले परिक्खिया । जहालद्धा, विसुद्धा य एसा वित्तीय भिक्खुणो ।। ← (नि.भा.६२७५-७७-७९, व्य. भा. उद्दे. १/६-१० ) इति ।
-
ઉપર નયલતા ટીકામાં દષ્ટિપાત કરવો. (૨૭/૧૭)
સાધુના અન્ય પર્યાયવાચી શબ્દોને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે.

•
* સાધુના અન્યવિધ નામો ઃ
ગાથાર્થ :- અથવા ભિક્ષામાત્રથી ભિક્ષુ થાય. યતના કરે તે યતિ બને. સંસારનો ક્ષય થવાથી लवान्त उहेवाय संयमने भरता आयरता थर थाय. (२७/१८)
ટીકાર્થ :- સર્વ દોષથી શુદ્ધ
રહિત = નિર્દોષ ભિક્ષાવૃત્તિથી જીવન જીવે તે ભિક્ષુ બને. તેવા

=

Page #60

• नानाप्रकारेण सप्तदशसंयमनिरूपणम् •
१८७३
यतमानो भावतस्तथा 'तथा गुणेषु यतिर्भवेत् । भवक्षयात् = संसारनाशाद् भवान्तश्च । संयमं सप्तदशप्रकारं चरन् चरकः ।। १८ ।।
इयञ्च पदव्युत्पत्तिनिमित्त - प्रवृत्तिनिमित्तयोजनाऽग्रेऽपि सर्वत्र स्वयमेव कार्या । निशीथचूर्णी भिदिर् विदारणे, क्षुध इति कर्मण आख्या, तं भिनत्तीति भिक्षुः । भिक्षणशीलो वा भिक्षुः । भिक्षाभोगी वा भिक्षुः ← (नि.चू.उद्दे. २०/भाग-४ / पृष्ठ २७१- भा. ६२७२ ) इत्येवं त्रिधा भिक्षुपदनिरुक्तमाविष्कृतम् । सूत्रकृताङ्गे तु एत्थ वि भिक्खू अणुन्नए नाऽवणए णामए दंते दविए वोसट्टकाए संविधुणीय विरूवरूवे परीसहोवसग्गे अज्झप्पंजोग-सुद्धदाणे उवट्ठितें ठितप्पा संखाए परदत्तभोई भिक्खु त्ति वच्चे ← (सू. कृ. १।१६ ।६३६) इत्येवं रूढितो भिक्षुलक्षणमावेदितमित्यवधेयम् । प्रकृते शुद्धाचारद्विजाऽन्नञ्च भुङ्क्ते लोभादिवर्जितः । किन्तु किञ्चिन्न याचेत स संन्यासीति कीर्त्तितः ।। अयाचितोपस्थितञ्च मिष्टाऽमिष्टञ्च भुक्तवान् । भक्षणार्थी न याचेत स संन्यासीति कीर्त्तितः ।। यस्त्वात्मरतिरेव स्यान्नित्यतृप्तो महामुनिः । सम्यक् स दमसम्पन्नः स योगी भिक्षुरुच्यते । ← (सं.गी.६/८५-८६-८९) इति संन्यासगीतावचनमपि यथागममनुयोज्यम् । बौद्धामतानुसारेण भिक्षुनिरुक्तिः विसुद्धिमग्गे संसारे भयं इक्खतीति भिक्खू ← (वि.म. ) इत्येवमुक्ता । अनेनैव प्रसङ्गेन गो-बलिवर्दन्यायेन तत्पर्यायाणां निरुक्तमाह- 'यतमान' इति । भावतः = श्रद्धासंवेग-निर्वेदादिभावतः तथातथागुणेषु स्वाध्याय - गुरुवैयावृत्त्य तपो - विनय-प्रतिक्रमण-प्रतिलेखन-प्रमार्जनादिषु आत्मरमणता-गुरुसमर्पण भोजनाऽनासक्ति नम्रता- पापजुगुप्सा-मृदुता-करुणादिगुणोपधायकेषु यतमानः स्वशक्तिमनिगूहमान एव यतिर्भवेत्, नाऽन्यथा । तदुक्तं निशीथभाष्ये भिदंतो वा वि खुधं भिक्खू, जयमाणओ जई होइ । तव -संजमे तवस्सी भवं खवेंतो भवंतो त्ति ।। ← (नि. भा. ६२८१ ) इति ।
→ पुढवि-दग-अगणि-मारुय- वणस्सई - बि-ति-चउ-पणिदि - अज्जीवे । पेहोपेह-पम्मज्जण-परिट्ठवण-मणोवइ-काए ।। ← इति आवश्यकनिर्युक्तौ ( आव. ४- पगा. स.१७) दशवैकालिकनिर्युक्तौ (द.वै.नि. १/४६) व्यवहारसूत्रभाष्ये (व्य. भा. उ. ३/१३३) च प्रदर्शितं सप्तदशप्रकारं संयमं यद्वा आसवदारनिरोहो जमिंदिय-कसाय-दंडनिग्गहओ । पेहातिजोगकरणं तं सव्वं संजमो नेओ ।। ← (वि.वि. ११ / १० ) इति यतिधर्मविंशिकायामुपदर्शितं संयमं यद्वा पंचसमियो तिगुत्तो पंचेंदियसंवुडो किसाओ । दंसणणाणसमग्गो समणो सो संजयो भणियो ।। ← (प्र. सार. ३/४०) इति प्रवचनसारदर्शितं सप्तदशप्रकारं संयमं चरन् चरक इति भण्यते ।। २७/१८ |
તેવા ગુણોને વિશે ભાવથી યતના-યત્ન કરે તે યતિ બને. ભવનો અન્ન કરવાથી ભવાન્ત થાય. તથા ૧૭ પ્રકારના સંયમને ચરે-આચરે તે ચરક થાય. (૨૭/૧૮)
विशेषार्थ : :- સાધુના જીવનના અલગ-અલગ આચાર, ગુણ, ફળને લક્ષમાં રાખીને દશવૈકાલિકસૂત્રની
१. मुद्रितप्रतौ ' तथा ' पदं सकृदेव दृश्यते इति त्रुटितस्तत्र पाठः ।

=

Page #61

१८७४
• भिक्षुशब्दनिरुक्तभेदप्रदर्शनम्
द्वात्रिंशिका - २७/१९
क्षपकः क्षपयन् पापं तपस्वी च तपः श्रिया । भिक्षुशब्दनिरुक्तस्य भेदाः खल्वर्थतो मी ।। १९ ।। क्षपक इति । पापं क्षपयन् क्षपको भण्यते । तपः श्रिया तपोलक्ष्म्या च तपस्वी । खलु अमी हि प्रासङ्गिका अपि अर्थतो भिक्षुशब्दनिरुक्तस्य भेदाः, तदर्थं प्रत्यव्यभिचारात् सर्वेषाम्। तदाह भिक्षुशब्दनिरुक्तद्वारे निर्युक्तिकृत्- “ भिंदंतो अ जहक्खुहं भिक्खु जयमाणओ जई होइ । ब्राह्मण- वशिष्ठन्यायेन भिक्षुशब्दस्याऽन्यनिरुक्तिप्रकारमाह- ' क्षपक' इति । तपोलम्या संयमप्रधानतपोविभूत्या तपस्वी । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्यकृता भिदंतो यावि खुहं भिक्खू, जयमाणगो जई होइ । तव - संजमे तवस्सी भवं खवंतो भवंतो य ।। ← (व्य. भा. उद्दे. १/१२ ) इति । → तवसूरा अणगारा ← ( स्था. ४ । ४ | ३ | ३१७ ) इति स्थानाङ्गसूत्रमप्यत्र स्मर्तव्यम् । प्रकृते तपो नाऽनशनात्परं यद्धि परं तपः तद् दुर्धर्षं तद् दुराधर्षं तस्मात् तपसि रमन्ते ← ( म.नारा. २१/१) इति महानारायणोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । ततश्चाऽरण्यवासमात्रेण न तपस्वी भवति कश्चित्। तदुक्तं आचाराङ्गचूर्णौ अपि जइ वणवासमित्तेणं नाणी जाव तवस्सी भवति, तेण सीहवग्घादओ वि← ( आचा. चू. १/७/१) इति । तपसो निर्जराकारणत्वं तु भवकोडीसंचियं कम्मं तवसा निज्जरिज्जइ ← (उत्त. ३०/६) इति उत्तराध्ययनसूत्रोक्तेः पूर्वं ( द्वा. द्वा. १२/१७ भाग - ३ पृ. ८६३) दर्शितत्वेन प्रसिद्धमेव । यथोक्तं निशीथचूर्णो अपि तप्पते अणेण पावं कम्ममिति तपो ← (नि.चू.४६) इति । पदार्थमाश्रित्य भिक्षुशब्दनिरुक्तस्य = भिक्षुशब्दनिरुक्तिविषयीभूतस्य साधोः भेदाः भिक्षुशब्दार्थं प्रति अव्यभिचारात् = अविसंवादात् सर्वेषां भिक्षुशब्दनिरुक्तभेदानाम् । तदाह दशवैकालिकदशमाध्ययने भिक्षुशब्दनिरुक्तद्वारे निर्युक्तिकृत् श्रीभद्रबाहुस्वामी - 'भिदंतो' इत्यादि । अत्र श्रीहरिभद्रसूरिकृता वृत्तिरेवम् भिन्दंश्च विदारयंश्च यथा क्षुधं = कर्म भिक्षुर्भवति । भावतो નિર્યુક્તિમાં સાધુના અનેક પર્યાયવાચક નામો તથા નિરુક્તિ દર્શાવેલ છે. તેને લક્ષમાં રાખીને વ્યુત્પત્તિઅર્થપ્રધાન યોગાર્થપ્રધાન એવા જુદા-જુદા નામોની સાધુ ભગવંતમાં યોજનાને = સંગતિને ગ્રંથકારશ્રી ૧૮ થી ૨૨ શ્લોક સુધી કરે છે. ભિક્ષુશબ્દ દ્વારા સાધુનો મુખ્ય અર્થ ભિક્ષા ગોચરી દર્શાવાય છે. તે રીતે યતિશબ્દ દ્વારા યતના, ભવાન્ત શબ્દ દ્વારા ભવનો અંત તથા ચરકશબ્દ દ્વારા સંયમચર્યા ગુણ મુખ્યરૂપે સાધુમાં જણાવાય છે. આ રીતે આગળ પણ સ્વયં સમજી લેવું. શબ્દલભ્ય અર્થની અહીં મુખ્યતા દર્શાવવામાં આવે છે. હિંસાદિ પાંચ આશ્રવ, પાંચ ઈન્દ્રિય, ચાર કષાય અને ત્રણ યોગનું સંવરણ એટલે ૧૭ પ્રકારનું સંયમ કહેવાય. તેવા સંયમની ચર્યા સાધુમાં હોવાથી સાધુને ચરક કહેવાય છે. (૨૭/૧૮)
=
अर्थतः प्रकाराः, तदर्थं
ગાથાર્થ ઃ- પાપને ખપાવે તે ખપક = ક્ષપક. તપલક્ષ્મીથી શોભે તે તપસ્વી. આ ભિક્ષુશબ્દની નિરુક્તિનો વિષય બનનાર સાધુના ખરેખર આ બધા અર્થને આશ્રયીને પ્રકારો છે. (૨૭/૧૯)
ટીકાર્થ :- પાપનો ક્ષય કરે તે ક્ષપક કહેવાય. તપસ્વરૂપ લક્ષ્મીથી શોભે તે તપસ્વી કહેવાય. આ પ્રાસંગિક એવા પણ અર્થની અપેક્ષાએ ખરેખર ‘ભિક્ષુ’ શબ્દની નિરુક્તિનો = વ્યાખ્યાનો = વ્યુત્પત્તિનો વિષય બનનાર સાધુના પ્રકારો છે. કારણ કે ભિક્ષુશબ્દના અર્થ પ્રત્યે તે તમામ નામો અવ્યભિચારી
=
અવિસંવાદી છે. તેથી જ ભિક્ષુશબ્દની નિરુક્તિ કરવાના દ્વારમાં દશવૈકાલિકનિયુક્તિકારે કહેલ છે કે → ‘કર્મક્ષુધાને ભેદતો હોય તે ભિક્ષુ થાય છે. યતના કરતો યતિ બને. સંયમની ચર્યાવાળો ચરક

=
=
=
=
•
=
=

Page #62

• तायिलक्षणविमर्शः ..
१८७५ संजमचरओ चरओ भवं खिवंतो भवंतो' अ ।। जं भिक्खमत्तवित्ती तेण य भिक्खु खवेइ जं खवणो । तवसंजमे तवस्सित्ति वावि अन्नो वि पज्जाओ ।।" (द.वै.नि.१०/३४३-४) ।।१९।। तीर्णस्तायी व्रती द्रव्यं क्षान्तो दान्तो मुनिर्यतिः। ऋजुः प्रज्ञापको भिक्षुर्विद्वान् विरत-तापसौ।।२०।।
तीर्ण इति । तीर्णवत् तीर्णो विशुद्धसम्यग्दर्शनादिलाभाद् भवार्णवम् । तायः = 'सुदृष्टमार्गोक्तिस्तद्वान् = तायी । सुपरिज्ञातदेशनया विनेयपालयितेत्यर्थः । हिंसादिविरतत्वाद् व्रती । यतमानः तथा-तथागुणेषु स एव यतिर्भवति, नाऽन्यथा । एवं संयमचरकः = सप्तदशप्रकार-संयमानुष्ठायी चरकः । एवं भवं = संसारं क्षपयन् = परीतं कुर्वन् स एव भवान्तो भवति, नाऽन्यथा (द.वै.नि.३४३ वृ.) । प्रकारान्तरेण निरुक्तमेवाह- यद् = यस्माद् भिक्षामात्रवृत्तिः = भिक्षामात्रेण सर्वोपधाशुद्धन वृत्तिरस्येति समासः। तेन वा भिक्षुः, भिक्षणशीलो भिक्षुरिति कृत्वा । अनेनैव प्रसङ्गेनाऽन्येषामपि तत्पर्यायाणां निरुक्तमाह- क्षपयति यद् यस्माद् वा ऋणं = कर्म तस्मात् क्षपणः, क्षपयतीति क्षपण इति कृत्वा । तथा संयम-तपसीति संयमप्रधानं तपः = संयमतपः तस्मिन् विद्य-माने तपस्वीति वाऽपि भवति, तपोऽस्याऽस्तीति कृत्वा । अन्योऽपि पर्यायः इति अन्योऽपि भेदः अर्थतो भिक्षुशब्दनिरुक्तस्य - (द.वै.नि.३४४ वृ.) इति ।।२७/१९।। ___ उक्तं भिक्षुशब्दनिरुक्तम् । अधुना 'तत्त्व-भेद-पर्यायैर्व्याख्या' इति न्यायात् तत्पर्यायशब्दरूपाण्येकार्थिकान्याह- 'तीर्ण' इति । सुपरिज्ञातदेशनया = श्रुत-चिन्ता-भावनाज्ञानक्रमेण सुपरिदृष्टाऽविसंवादिमोक्षमार्गगोचरविधिविशुद्धवाचनया विनेयपालयिता = अन्तेवासियोग-क्षेम-शुद्धिकारी = तायी इत्यर्थः । यद्वा 'ताई' = त्राता, धर्मकथादिना संसारदुःखेभ्य त्रायते जीवान् इति त्राता । यच्च मज्झिमनिकाये ब्रह्मायुसूत्रे सुगतेन → चित्तं विसुद्धं जानाति, मुत्तं रागेहि सब्बसो । पहीनजातिमरणो, ब्रह्मचरियस्स केवली । पारगू सब्बधम्मानं, बुद्धो तादी पवुच्चती'ति ।। - (म.नि.२/५/१/२९४, पृ.३५३) इत्येवं तायिलक्षणमुक्तं तदप्यत्र यथागममनुसन्धेयम् । બને તથા ભવનો અંત કરતો ભવાન્ત બને. કારણ કે ભિક્ષામાત્રવૃત્તિ = કેવળ ભિક્ષાથી આજીવિકા હોવાના કારણે ભિક્ષુ થાય. કર્મનો ક્ષય કરે તેથી ક્ષપક થાય અથવા સંયમપ્રધાન તપમાં રહેવાથી તપસ્વી बने. ॥ ५९भावत्मिान। अन्य पर्यायवायी. शो छ.' 6 (२७/१८)
@ સાધુના પર્યાયવાચક નામોની યાદી જ थार्थ :- तीel, तायी, प्रता, द्रव्य, aid, id, मुनि, यति, *, प्रश५४, मि, विद्वान्, विरत, तपस. - मा साधुन। नमो छ. (२७/२०)
ટીકાર્થ - (૧) “તીર્ણ' શબ્દનો અર્થ છે તરી ગયેલ. વિશુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન આદિનો લાભ થવાથી સાધુ ભવસાગરને લગભગ તરી ગયેલ હોવાથી સાધુનું એક નામ “તીર્ણ છે. (૨) “તાય' શબ્દનો અર્થ છે સારી રીતે જોયેલા માર્ગનું કથન. આવું કથન કરનાર હોય તે તાયી કહેવાય. મતલબ કે સારી રીતે જાણેલી-અનુભવેલી ધર્મદેશના દ્વારા શિષ્યોની સંભાળ કરે તે તાયી કહેવાય. (૩) હિંસાદિ આશ્રવથી વ્રતપૂર્વક અટકેલા હોવાથી વતી કહેવાય. (૪) રાગ-દ્વેષથી રહિત હોવાથી દ્રવ્ય કહેવાય છે.
१. मुद्रितप्रतौ ‘भवंतो' पदं न दृश्यते । २. हस्तादर्श 'विधान' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श 'स्वदृष्ट...' इति पाठः ।

Page #63

• मुनिस्वरूपद्योतनम् •
द्वात्रिंशिका - २७/२०
यतिः ।
रागद्वेषरहितत्वाद् द्रव्यम् । क्षमां करोतीति क्षान्तः । ' दाम्यतीन्द्रियाणीति' दान्तः • मन्यते जगतस्त्रिकालाऽवस्थामिति मुनिः । उत्तमाऽऽश्रमी प्रयत्नवान् वा = दशवेकालिकवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरयः द्रवति गच्छति तांस्तान् ज्ञानादिप्रकारानिति द्रव्यमिति व्युत्पत्तेः राग-द्वेषरहितत्वाद् द्रव्यम् ← ( द.वै.अ.२/नि. १५८ हारि.वृ.) इत्याहुः । एतेन नो सक्का रूवमदङ्कं चक्खुविसयमागयं । राग-दोसा उ जे तत्थ ते भिक्खू परिवज्जए ।। ← ( आचा.२/३/ १५/१३२) इति पूर्वोक्तं (पृ. १६३६) आचाराङ्गवचनं व्याख्यातम् । यद्वा द्रवः संयमः स विद्यते यस्याऽसौ द्रविकः, मत्वर्थीयष्ठन्, द्रव्यभूतो वा मुक्तिगमनयोग्यत्वात्' (आचा.१/४/४/१३७) इति आचाराङ्गवृत्तौ शीलाङ्काचार्यः । यद्वा गुणाणमासओ दव्वं ← (उत्त. २८ । ६) इति उत्तराध्ययनसूत्रोक्त्यनुसारेण प्रकृते रागादिक्षयाविनाभावि - ज्ञानादिगुणाश्रयत्वाद् द्रव्यमिति बोध्यम् । दवए दुयए दोरवयवो विगारो गुणा संदावो । दव्वं भव्वं भावस्स भूअभावं च जं जोग्गं ← (वि. आ.भा. २८) इति विशेषावश्यकभाष्यवचनमप्यत्र यथागमं योज्यं प्राज्ञैः । मैत्र्यादिभावपरिकर्मणा क्षाम्यति क्षान्तः = क्रोधविजयी, बहुलवचनात् कर्तरि निष्ठा । एवं
क्षमां करोतीति
१८७६
=
=
=
अप्पा चेव दमेयव्वो अप्पा हु खलु दुद्दमो । अप्पा दंतो सुही होइ अस्सिं लोए परत्थ य 11 वरं मे अप्पा दंतो संजमेण तवेण य । माऽहं परेहिं दम्मंतो बंधणेहिं वहेहि य ।।
← (उत्त.१/१५-१६) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनभाविताऽन्तःकरणतयाऽसङ्गसाक्षिभावाऽभ्यासेन इन्द्रि - याणि कर्मोदयमात्रतः प्रवृत्तानि निवृत्तानि वा दाम्यतीति दान्तः । प्रकृते
क्षमा धृतिरहिंसा च समता सत्यमार्जवम् । इन्द्रियाऽभिजयो धैर्यं मार्दवं हीरचापलम् ।। अकार्पण्यमसम्भ्रमः सन्तोषः श्रद्दधानता । एतानि यस्य राजेन्द्र ! स दान्तः पुरुषः स्मृतः ।। ← (म.भा.वनपर्व-६३/१५-१६ ) इति महाभारतदर्शितं दान्तलक्षणं यथागमं योज्यम् । दमेन दान्ताः किल्बिषमवधून्वन्ति दमेन ब्रह्मचारिणः स्वरगच्छन् । दमो भूतानां दुराधर्षं दमे सर्वं प्रतिष्ठितं तस्माद् दमः परमं वदन्ति ।। ← (तै. आ. १०/८७) इति तैत्तिरीयाऽऽरण्यकवचनमपि दमफलतया यथागममत्र योज्यम् ।
|जगतः = पञ्चास्तिकायमयस्य लोकस्य त्रिकालाऽवस्थां = उत्पाद-व्यय- ध्रौव्याऽनुविद्धाऽतीताऽनागतवर्तमानदशां यथावस्थितस्व-परविषयविभागेन मन्यते = मुनिः । तदुक्तं आचाराङ्गे पण्णाणेहिं परिजाणति लोगं मुणीति वच्चे ← ( आचा. १।३ 19 19०७) इति । एतदनुसारेण ग्रन्थकृताऽपि ज्ञानसारे मन्यते यो जगत्तत्त्वं स मुनिः परिकीर्तितः ← (ज्ञा.सा. १३/१) इति कथितम् । एतादृशमौनभावसमाश्रयणेनैवाऽस्य कर्मक्षपकत्वमवसेयम् । तदुक्तं आचाराङ्गसूत्रे मुणी मोणं समायाय धुणे कम्म
सरीरगं ← ( आचा. १/२/६/९९) इति ।
(4) क्षमा हरे ते क्षांत म्हेवाय साधु क्षमा डरनार होवाथी 'शांत' परा उहेवाय छे. (६) साधु ઈન્દ્રિયોનું દમન કરે છે. માટે દાન્ત કહેવાય છે. (૭) સાધુ જગતની ત્રિકાલ અવસ્થાને માને છે. માટે મુનિ કહેવાય છે. (૮) ગૃહસ્થાશ્રમ વગેરેની અપેક્ષાએ ઉત્તમ આશ્રમવાળા (સંન્યાસાશ્રમી) હોવાથી સાધુને યતિ પણ કહેવાય છે. અથવા સંયમમાં યતના-યત્ન કરનાર હોવાથી યતિ કહેવાય છે.
१. हस्तादर्शे 'द्रष्टम्' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे ..न्द्रियादीनीति' इति पाठः । •..• चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्शे नास्ति ।

Page #64

• नानाविधानि पण्डितलक्षणानि •
१८७७ मायारहितः = ऋजुः । अपवर्गमार्गस्य प्ररूपकः = प्रज्ञापकः । भिक्षुः प्रागुक्तार्थः । विद्वान् = पण्डितः । विरतो = विषयसुखनिवृत्तः ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदम्, → यो मुनाति उभे लोके मुनि तेन पवुच्चति - (म.नि.पा.१/ २/१४) इति महानिदेसपालिवचनात् । इयञ्च मुनिपदनिरुक्तिः । लक्षणापेक्षया तु बौद्धमते एषणाप्रसुप्तस्यैव मुनित्वं, तदुक्तं मज्झिमनिकाये → एसनापसुत्तो मुनी - (म.नि.महासिंहनाद १/२/२/१५७) इति । मज्झिमनिकाये एव ब्रह्मायुसूत्रे → पुब्बेनिवासं यो वेदि, सग्गापायञ्च पस्सति । अथा जातिक्खयं पत्तो, अभिञ्जा वोसितो मुनि ।। 6 (म.नि.२/५/१/३९४, पृ.३५३) इत्युक्तम् । मौनस्य जैनमते सम्यक्त्वरूपता बौद्धमते च ज्ञानरूपता । तदुक्तं आचाराङ्गे → जं मोणं ति पासहा तं सम्मं ति पासहा । जं सम्मं ति पासहा तं मोणं ति पासहा 6 (आचा.५/३/१५६) इति । बौद्धमताऽनुसारेण तु → मोनं वुच्चति आणं - (म.नि.पा.१/२/१४) इति महानिदेसपालिवचनम् । निश्चयनयतस्तु सम्यग्ज्ञानसम्यक्त्वचारित्राऽपराभिधानमौनानामभेद एवेत्यादिकमत्रोहनीयं यथागमं तन्त्रविशारदैः । ___ गृहस्थाश्रमाद्यपेक्षया उत्तमाश्रमी, प्रयत्नवान् वा = निरन्तरविशुद्धाऽन्तरङ्गमोक्षपुरुषार्थवान् वा = यतिः ।
अपवर्गमार्गस्य निश्चय-व्यवहार-ज्ञान-क्रिया-प्रवृत्ति-निवृत्त्युत्सर्गाऽपवादाद्यनुविद्धस्य श्रोतृभूमिकाऽनुरूपस्य प्ररूपकः करुणाबुद्ध्या इति प्रज्ञापकः ।।
पण्डित इति। पण्डितलक्षणं तु → नाऽप्राप्यमभिवाञ्छन्ति नष्टं नेच्छन्ति शोचितुम् । आपत्सु च न मुह्यन्ति नराः पण्डितबुद्धयः ।। (म.भा.उद्योगपर्व-३३/२३, हितो. १/६२) इति महाभारते हितोपदेशे चोक्तं, यद्वा → क्रोधो हर्षश्च दर्पश्च हीस्तम्भो मान्यमानिता । यमर्थान्नापकर्षन्ति स वै पण्डित उच्यते ।। न हृष्यत्यात्मसन्माने नाऽवमानेन तप्यते । गाङ्गो हृद इवाऽक्षोभ्यो यः स पण्डित उच्यते ।। - (म.भा.उद्योगपर्व-३३/१७-२६) इति महाभारतदर्शितमिहानुसन्धेयम् । तदुक्तं चाणक्यराजनीतिशास्त्रे अपि → न प्रहृष्यति सन्मान वमानैः प्रकुप्यते । गाङ्गोदकमिवाऽक्षोभ्यो यः स पण्डित उच्यते ।। (चा.रा.नी. ६/४४) इति । प्रकृते → यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ।। (भ.गी.४/१९) इति भगवद्गीतावचनं, → मातृवत्परदारेषु परद्रव्येषु लोष्टवत् | आत्मवत् सर्वभूतेषु यः पश्यति स पण्डितः ।। 6 (चा.श.५) इति चाणक्यशतकवचनं, → अर्थं महान्तमासाद्य विद्यामैश्चर्यमेव च । विचारयत्यसमुन्नद्धो यः स पण्डित उच्यते ।। - (नी.क.त. ९/१९) इति नीतिकल्पतरुवचनं च यथागममनुयोज्यं स्वपरसमयविशारदैः ।
(c) साधु भायारहित वान। २) *-स२५ वाय छे. (१०) भोक्षमानी शापना = પ્રરૂપણા કરવાના કારણે સાધુને પ્રજ્ઞાપક પણ કહે છે. (૧૧) ભિક્ષશબ્દનો અર્થ તો પૂર્વે (બત્રીસી २७/१७ १.१८६८) बतावेद ४ . (१२) साधु पंडित डोवाथी विद्वान ५९ उपाय छे. (१३) વિષય સુખથી નિવૃત્ત = વિરતિવાળા હોવાથી સાધુ વિરત પણ કહેવાય છે.

Page #65

द्वात्रिंशिका - २७/२१
तापसः
तपः प्रधानत्वात् ।।२० ॥
'बुद्धः प्रव्रजितो मुक्तोऽनगारश्चरकस्तथा । पाखण्डी ब्राह्मणश्चैव परिव्राजकसंयतौ ।। २१ ।। sa | r = अवगततत्त्वः । प्रव्रजितः पापान्निष्क्रान्तः । मुक्तो = निर्लोभः ।
अनगारो
द्रव्यभावाऽगारशून्यः ।
१८७८
=
=
=
विषयसुखनिवृत्तः
आरम्भजनितत्व-दुरितजनकत्वाऽऽयासमात्रत्वाऽऽपातरम्यत्व-विपाकदारुणत्वाऽऽकुलत्वाऽनन्तसुखवञ्चकत्वादीन्यनुसन्धाय स्पर्श-रसाद्युपभोगसुखेभ्यस्तत्साधनेभ्यश्चाऽपुनर्भावेन प्रत्यागतः = विरतः । एतेन विरतः प्राणातिपातादिनिवृत्तः ← (द.वै.अ.२/नि. १५९ वृ.) इति दशवैकालिकद्वितीयाऽध्ययननियुक्तिवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिवचनं व्याख्यातम् ।
तापसः तपः प्रधानत्वात्, न तु वल्कलपरिधानमात्रात् । तदुक्तं उत्तराध्ययने अपि कुसचीरेण न तावसो ← (उत्त.२५/२९), तवेणं होइ तावसो ← ( उत्त. २५ / ३० ) इति । तत्तद्योगतारतम्यानुसारेण
भिक्षोः तत्तन्नामयोजना परेषामपीष्टा । अत एव संन्यासगीतायां →
• तापस - बुद्धादि स्वरूपपरामर्शः •
=
=
=
एते निवृत्तिमार्गगामिनः । अत एवाऽवधूतेति गोस्वामीति च साध्विति । उदासीनेति वैरागीति महापुरुषेति च । एतत्पर्य्यायकैरन्यैरपि शब्दैर्निरन्तरम् ।। प्रकीर्त्यन्ते यतस्तेऽत्र साधुमार्गाऽविलम्बिनः । त्यागस्य तपसश्चाऽपि ज्ञानस्य तारतम्यतः ।। ← (सं.गी.६/६१-६२-६३) इत्युक्तमिति भावनीयम् ।।२७ / २० ।।
चारित्रमोहक्षयोपशमोत्थवैतृष्ण्य-वीर्यान्तरायक्षयोपशमा
=
=
तथा 'बुद्ध' इति । अवगततत्त्वः विर्भूतवीर्योल्लासाऽतिशयसहकारेण यथाविभागं परिणतहेयोपादेयज्ञेयपरमार्थः बुद्धः । प्रकर्षेण व्रजितः = गतः इति प्रव्रजितः = पापात् आरम्भ-परिग्रहादिलक्षणात् निष्क्रान्तः जुगुप्साभावेन । ‘पापाद् व्रजितः प्रव्रजितः' (वि.आ.भा.१६०४ वृत्ति) इति विशेषावश्यकभाष्यवृत्ती श्रीहेमचन्द्रसूरयः । बाह्याऽभ्यन्तरपरिग्रहात् मुक्तः निर्लोभः, लोभसागरस्याऽऽकाशवदनन्तत्वेनाऽ पूर्यमाणत्वनिश्चयात् । विशेषावश्यकभाष्यमलधारवृत्त्यनुसारेण (वि.आ.भा. २६७३ वृ.) अगाः = वृक्षाः तैः कृतं अगारं गृहं अस्त्यस्येत्यगारः = गृही, न अगारः = अनगारः द्रव्यभावाऽगारशून्यः, तद्विपाकदारुणत्वपरिच्छेदात् । पदव्युत्पत्त्यपेक्षयाऽयमर्थ उक्तः । रूढितस्तु गुत्ता गुत्तीहिं सव्वाहिं समिया समिईहिं संजया । = तापस. अरए| } तपनी तेमना भवनमा मुख्यता छे. (२७/२०) विशेषार्थ :- “द्रवति तत् द्रव्यम्” मा व्युत्पत्ति भुभुज सम्यज्ञानाहि पर्यायोने पाये ते द्रव्य उडेवाय. રાગ-દ્વેષમાં સામે ચાલીને સંસારના રસિયા જીવો તણાય છે. માટે તે મિથ્યાજ્ઞાનમાં/કુજ્ઞાનમાં અજ્ઞાનમાં અટવાય છે. સાધુ રાગ-દ્વેષથી રહિત હોવાથી સમ્યજ્ઞાનાદિ પર્યાયોને પામે છે. માટે સાધુનું બીજું નામ દ્રવ્ય છે. બાકીની વિગત તો ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ જ છે. (૨૭/૨૦)
(१४) साधु
गाथार्थ :- बुद्ध, प्रब्रभित, मुक्त, असगार, य२४, पाखंडी, ब्राह्मण, परिव्रा तथा संयतઆ પણ સાધુના પર્યાયવાચક શબ્દો છે. (૨૭/૨૧)
=
=
ટીકાર્થ (૧૫) તત્ત્વનો બોધ હોવાથી સાધુ બુદ્ધ કહેવાય છે. (૧૬) પાપમાંથી પ્રકૃષ્ટ રીતે વ્રજન = ગમન કરી ગયેલ હોવાથી સાધુને પ્રવ્રુજિત પણ કહે છે. (૧૭) લોભથી મુક્ત = છૂટી ગયેલ હોવાથી સાધુ મુક્ત પણ કહેવાય છે. (૧૮) દ્રવ્યથી કે ભાવથી અગાર = ઘર ન હોવાથી

Page #66

• व्यवहारिक-नैश्चयिकमुमुक्षा •
१८७९ तथा चरकः = प्रागुक्तार्थः। पाषण्डी = पाशाड् डीनः। ब्राह्मणश्चैव = विशुद्धब्रह्मचारी जयमाणगा सुविहिया एरिसिया हुति अणगारा ।। - (आ.नि. १०५) इत्येवं आचाराङ्गनियुक्ती भावाऽनगारलक्षणमावेदितम् । अन्यथा तु नाममात्रतोऽनगारत्वम्, यथोक्तं आचाराङ्गनियुक्ती एव → पवयंति य अणगारा, ण य तेहि गुणेहिं जेहि अणगारा । पुढविं विहिंसमाणा न हु, ते वायाहि अणगारा ।। - (आ.नि.९९) इति भावनीयम् । ___ हिंसादिविराधनागोचरव्यावहारिकमुमुक्षा-काम-क्रोधादिविराधकभावगोचरनैश्चयिकमुमुक्षातिशयेन पाशात् = द्रव्य-भावबन्धनाद् डीनः = उड्डीनः = पाषण्डी। एतेन → पापाड्डीनः = पंडितः - (उत्त.चू. १/३७) इति उत्तराध्ययनचूर्णिवचनमपि व्याख्यातम् । यद्वा → पाखण्डं = व्रतं, तदस्यास्तीति पाखण्डी। उक्तञ्च ‘पाखण्डं व्रतमित्याहुस्तद् यस्याऽस्त्यमलं भुवि । स पाखण्डी वदन्त्यन्त्ये कर्मपाशाद् विनिर्गतम् ।।' _ (द.वै.अ.२/नि.१५८ वृ.) इति दशवकालिकद्वितीयाध्ययनवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिः।
विशुद्धब्रह्मचारी = मनसाऽप्यप्रविचारी, मोहक्षोभविहीनविशुद्धचिदानन्दैकमूर्त्तिके स्वात्मन्येवाऽभ्यासाऽतिशयेन संलीनत्वात् । प्रकृते च → समयाए समणो होइ, बम्भचेरेण बम्भणो । नाणेण य मुणी होइ, तवेणं होइ तावसो ।। 6 (उत्त. २५/३२) इति उत्तराध्ययनसूक्तिरप्यनुसन्धेया ।
→ कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु ब्राह्मणो होति ? बाहितास्स होन्ति पापका अकुसला धम्मा, संकिलेसिका पोनोब्भविका, सदरा दुक्खविपाका, आयतिं जाति-जरा-मरणिया । एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु ब्राह्मणो होति - (म.नि. १/४/९/४३४, पृ.३५१) इत्येवं मज्झिमनिकाये महाश्वपुरसूत्रे या ब्राह्मणनिरुक्तिर्दर्शिता, या च दीघनिकाये → अवेरं अब्यापज्जं मेत्तचित्तं भावेति, आसवानं च खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्जाविमुत्तिं दिवेव धम्मे सयं अभिजा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति । अयं वुज्जति कस्सप ! भिक्खु समणो इति पि ब्राह्मणो इति पि - (दी.नि. १।८।३९९) इत्येवं श्रमण-ब्राह्मणव्याख्या दर्शिता, या च → बाहितपापो ति ब्राह्मणो समचरिया समणो ति वुच्चति । पब्बाजयमत्तनो मलं तस्मा पब्बजितो ति वुच्चति ।। - (ध.प.ब्राह्मणवर्ग-६) इत्येवं धम्मपदे ब्राह्मणादिपदनिरुक्तिर्दर्शिता साऽपीहाऽनुसन्धेया जिनसमयाऽनुसारेण प्राज्ञैः । प्रकृते च ब्रह्मचर्यसत्त्वे एव तात्त्विकसाधुत्व-श्रमणत्वाद्युपपत्तिः, → स एव भिक्खू जो सुद्धं चरति बंभचेरं, जेण सुद्धचरिएण भवइ सुबंभणो सुसमणो सुसाहू - (प्र.व्या.२।९।२७) इति पूर्वोक्त(पृ.१८४४) प्रश्नव्याकरणोक्तिप्रामाण्यात् । सूत्रकृताङ्गे तु → विरतसव्वपावकम्मे पेज्ज-दोस-कलह-अब्भक्खाण-पेसुन्न-परपरिवाय-अरतिरति-मायामोसमिच्छादसणसल्ले विरए समिते सहिते सदा जते णो कुज्झे णो माणी माहणे ति वच्चे - (सू. कृ. १।१६।६३४) इत्येवं रूढितो ब्राह्मणलक्षणमावेदितमित्यवधेयम् । → क्षमा दमो दया दानं, सत्यशीलं धृतिघृणा । विद्याविज्ञानमास्तिक्यमेतद् ब्राह्मणलक्षणम् ।। सत्यं ब्रह्म तपो ब्रह्म ब्रह्म चेन्द्रियनिग्रहः । सर्वभूतदया ब्रह्म, एतद् ब्राह्मणलक्षणम् ।। - (ध.स्मृ.२०,२१) इति धर्मस्मृतिवचनं, → सत्यं दानमथाऽद्रोह आनृशंस्यं क्षमा घृणा । तपश्च दृश्यते यत्र स ब्राह्मण इति स्मृतः ।। - (म.भा.शांति.१८८/४) સાધુ અણગાર કહેવાય છે. (૧૯) સાધુનું નામ ચરક પણ છે. ચરક શબ્દનો અર્થ તો પૂર્વ ૧૮ મી
थाम उदा छे. (२०) पाशमाथी = धनमाथी यन ४२ गयेत होवाथी साधु पाषं (=4131) પણ કહેવાય છે. (૨૧) વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવાના કારણે સાધુ બ્રાહ્મણ કહેવાય છે.

Page #67

• साधुव्युत्पत्तिनिमित्तविवरणम् •
१८८०
चैव । परिव्राजकः = पापवर्जकः । संयतः
संयमवान् ।। २१ ।।
साधुर्लक्षश्च तीरार्थी निर्ग्रन्थः श्रमणस्तथा । इत्यादीन्यभिधानानि गुणभाजां महात्मनाम् ।।२२।। साधुरिति। निर्वाणसाधकयोगसाधनात् साधुः । स्वजनादिषु स्नेहविरहाद् ऋ (लू) क्षश्च । तीरार्थी इति महाभारतवचनं च यथातन्त्रमनुयोज्यम् । पूर्वं ( द्वा.द्वा. १५/३२ पृ.१०८३) सम्यग्दृष्टिद्वात्रिंशिकाविवरणे यानि ब्राह्मणलक्षणानि दर्शितानि तानीहाऽनुसन्धेयानि ।
=
=
द्वात्रिंशिका -२७/२२
पापवर्जकः कार्त्स्न्येन द्रव्य-भावाऽवद्यपरित्यागी, प्रागुक्तेन ( द्वा. द्वा. ६ / ५ भाग - २ पृ.३८५) तत्त्वसंवेदनज्ञानेन तत्स्वरूपहेतु-फलावगमात् । नारदपरिव्राजकोपनिषदि तु परेणैवात्मनश्चापि परस्यैवाऽऽत्मना तथा । अभयं समवाप्नोति स परिव्राडिति स्मृतिः ।। ← ( ना. परि. ३/१) इत्येवं परिव्राजकनिरुक्तिरुपदर्शितेत्यवधेयम् । अन्यत्र च परिबोधात् परिच्छेदात् परिपूर्णाऽवलोकनात् । परिपूर्णफलत्वाच्च परिव्राजक उच्यते । । ← ( इत्येवं परिव्राजकोक्तिरावेदितेत्यपि न विस्मर्तव्यम् । सम् = एकीभावेन अहिंसादिषु यतः = प्रयत्नवान् संयतः = संयमवान् । संयमलक्षणं तु पञ्चसङ्ग्रहे → वय-समिदि-कसायाणं दंडाणं तह इंदियाण पंचन्हं । धारण- पालण-निग्गह-चाय-जओ संजमो भणिओ ।। ← (पं.सं. १ । १२७) इत्येवं भणितम् ।।२७ / २१ ।
)
तथा 'साधुरिति । साधुः निर्वाणसाधकयोगसाधनात् = मोक्षसाधकत्वेन गुप्तीन्द्रियनिग्रह-ब्रह्मचर्यादीनां साधनात् । श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि दशवैकालिकवृत्तौ साधयति सम्यग्दर्शनादियोगैरपवर्गमिति साधुः ← (द.वै.१ ।५ वृ.) इत्येवमुक्तम् । तदुक्तं दशवैकालिकसूत्रे नाण-दंसणसंपन्नं संजमे य तवे रयं । एवं गुणसमाउत्तं संजय साहुमालवे ।। ← (द.वै. सू. ७ / ४९) इति । प्रशमरतिवृत्तौ अपि हरिभद्रसूरिभिः → ज्ञान - दर्शन - चारित्रलक्षणाभिः पौरुषेयाभिः शक्तिभिः मोक्षं साधयन्तीति साधवः ← (प्रशम.२ वृत्ति) इत्येवं साधुनिरुक्तिर्व्याकृता । तदुक्तं पञ्चसूत्रवृत्तौ अपि सम्यग्दर्शनादिभिः सिद्धिं साधयन्तीति साधवः ← ( पं. सू. १ साहूसरणं - वृत्ति) इति । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तो अपि प्रथमाध्ययने → कार्य वायं च मणं च इंदियाइं च पंच दमयंति । धारेति बंभचेरं संयमयंति कसाए य ।। जं च तवे उज्जुत्ता तेणेसिं साहुलक्खणं पुण्णं । ← ( द. वै.नि. १/३५-३६ ) इति ।
तथा स्वजनादिषु = व्यवहारतो जननी- जनक-बन्धु- कलत्रप्रभृतिषु तदितरेषु च परिचितेषु अनित्यत्वाऽशरणत्वाऽन्यत्वादिभावनापरिपाकवशेन चूलनी - ब्रह्मदत्त-श्रेणिक कुणिक-भरत- बाहुबलि-सूर्यकान्ता- प्रदेशिप्रमुखोदाहरणश्रवणसञ्जनितवैराग्यभावनाऽतिशयेन च स्नेहविरहात् = स्नेहराग- कामरागादिशून्यत्वात् ऋक्षः = लूक्षः । भवार्णवस्य तीरेणाऽर्थोऽस्येति तीरार्थी । यद्वा तीरस्थः सम्यक्त्वादिप्राप्तेः संसारपरिमाणात् । (૨૨) પાપનું ચારે બાજુથી વર્જન કરવાના લીધે સાધુ પરિવ્રાજક પણ કહેવાય છે. (૨૩) સંયમી હોવાના લીધે સાધુ સંયત પણ કહેવાય છે. (૨૭/૨૧)
ગાથાર્થ :- સાધુ, લૂક્ષ, તીરાર્થી, નિગ્રન્થ તથા શ્રમણ ઈત્યાદિ ગુણવાન મહાત્માના નામો છે. (२७/२२)
ટીકાર્થ :- (૨૪) મોક્ષ સાધક યોગોની સાધના કરવાથી તે મહાત્મા સાધુ કહેવાય છે. (૨૫) સ્વજન વગેરે ઉપર સ્નેહ ન હોવાના કારણે સાધુ ઋક્ષ-લૂક્ષ કહેવાય છે. (૨૬) ભવસાગરના સામા

=

Page #68

निर्ग्रन्थ-श्रमणव्युत्पत्तिविद्योतनम्
१८८१
भवार्णवस्य । निर्ग्रन्थो ग्रन्थाभावात् । तथा श्रमणः श्रामण्ययोगात् इत्यादीनि अभिधानानि = नामानि गुणभाजां = गुणशालिनां महात्मनां भावसाधूनाम् । तदुक्तंबाह्याऽभ्यन्तराणां यथाक्रमं दशविधानां चतुर्दशविधानां ग्रन्थानां विरहात् = ग्रन्थाऽभावात् निर्ग्रन्थो भण्यते । यद्वा ग्रन्थाऽपचयाद् निर्ग्रन्थः । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये सहिरन्नगो सगंथो नत्थि से गंथो त तेण निग्गंथो । अहवा निराऽवकरिसे अवचियगंथो व निग्गंथो ।। ← (बृ.क. भा. ८२४ ) इति । ग्रन्थास्तु बृहत्कल्पभाष्ये सो वि य गंथो दुविहो, बज्झो अब्भितरो अ बोधव्वो । अंतो अ चोद्दसविहो दसहा पुण बाहिरो गंथो ।। ← (बृ.क.भा.८२३) इत्येवमावेदिताः । तदुक्तं उत्तराध्ययननिर्युक्तौ अपि दुविहो य होइ गंथो बज्झो अब्भिंतरओ य नायव्वो । अंतो य चउदसविहो दसहा पुरवि बाहिरो गंथो ।। ← ( उत्त.नि.६ / २३९) इति ।
=
तन्नामानि बृहत्कल्पभाष्ये उत्तराध्ययननिर्युक्तौ च कोहो माणो माया लोभे पिज्जे तहेव दोसे य । मिच्छत्त वेअ अरइ रइ हास सोगो भय दुग्गंछा ।। ← (बृ. क. भा. ८३१, उत्तनि. ६/२४०), → खेत्तं वत्थू धण-धन्नसंचओ मित्तनाइसंजोगो । जाण - सयणाऽऽसणाणि दासी दासं च कुवियं च ।। ← (बृ.क.भा. ८२५, उत्त. नि. ६ / २४१ ) इति । वीरभद्रसूरिभिरपि आराधनापताकाप्रकीर्णके मिच्छत्तं वेयतिगं जाणसु हासाइछक्कमिक्किक्कं । कोहादीण चउक्कं चोद्दस अब्भिंतरा गंथा ।। बाहिरथा खत्तं वत्युं धण-धन्न - कुप्प - रुप्पाणि । दुपय-चउप्पयमप्पय-सयणाऽऽसणमाइ जाणाहि ।।
← (आ.पता. ६४७-८) इत्येवं ग्रन्थनिर्देशोऽकारि । सूत्रकृताङ्गसूत्रे तु एत्थ विणिग्गंथे एगे एगवि बुद्धे छण्णसोते सुसंजते सुसमिते सुसामाइए आयवायपत्ते य विदू दुहतो वि सोयपलिच्छिणे णो पूया -सक्कार - लाभट्ठी धम्मट्ठी धम्मविदू णियागपडिवण्णे समियं चरे दंते दविए वोस - निग्गंथेति वच्चे ← (सू.कृ. १ ।१६ | ६३७) इत्येवं रूढ्यर्थोपदर्शनेन निर्ग्रन्थव्याख्या कृतेति ध्येयम् । तथा श्रमणः श्रामण्ययोगात् हननादिरहित-तुल्यभिक्षाऽटन-सममनस्कत्व-सुमनस्कत्वादिसम्बन्धात् । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ द्वितीयाऽध्ययने →
=
जह मम न पियं दुक्खं, जाणिय एमेव सव्वजीवाणं । न हणइ न हणावेइ य सममणई तेण सो समणो ।। नत्थि य सि कोइ वेसो, पिओ व सव्वेसु चेव जीवेसु । एएण होइ समणो एसो अन्नोऽवि पज्जाओ ।। तो समो जइ सुमो भावेण य जइ न होइ पावमणो । सयणे य जणे य समो समो य माणावमा
।।
← (द.वै.नि. २/१५४-५-६ ) इति । उत्तराध्ययननिर्युक्तौ च सप्तदशाध्ययने नाणी जमसहिओ नायव्वो भावओ समणो ← ( उत्त. नि. १७/३८८), पञ्चविंशतितमाऽध्ययने च पंचमहव्वयजुत्तो पंचिंदियसंवुडो गुणसमिद्धो । घडण - जयणप्पहाणो जाओ समणो समिअपावो ।। ← (उत्तरा . नि. २५ ।४७१) इत्येवं भावश्रमण आवेदितः । सूत्रकृताङ्गे तु एत्थ वि य समणे अणिस्सिते अणिदाणे आद કાંઠા સુધી પહોંચવાના અર્થી
સીર
=
ગરજુ હોવાના કારણે સાધુ તીરાર્થી કહેવાય છે. (૨૭) કોઈ પણ ગ્રંથિ ન હોવાથી સાધુ નિર્પ્રન્થ કહેવાય છે. (૨૮) શ્રામણ્ય હોવાના લીધે સાધુને શ્રમણ કહેવાય

Page #69

१८८२
• ब्राह्मण - श्रमणविरोधनिराकरणम् •
द्वात्रिंशिका - २७/२२
“तिन्ने ताई दविए' वई अ खंते 'अ दन्त विरए अ । मुणि तावस पन्नवगुज्जु भिक्खु बुद्धे जइ विऊ अ ।। पव्वइए अणगारे पासंडी चरग बंभणे चेव । परिवायगे य समणे निग्गन्थे संजए मुत्ते ॥ च अतिवायं च मुसावायं च बहिद्धं च कोहं च माणं य मायं च लोभं च पेज्जं च दोसं इच्चेवं जतो जतो आदाणातो अप्पणो पदोसहेतुं ततो तओ आदाणातो पुव्वं पडिविरते विरते पाणाइवायाओ दंते दविए वोसट्टकाए समणे त्ति वच्चे ← (सू.कृ. १।१६ | ६३५ ) इत्येवं व्यापकरूपेण श्रमणव्युत्पत्तिः कृता । प्रश्नव्याकरणसूत्रे समे य जे सव्वपाणभूतेसु से हु समणे ← (प्र.व्या. २ / ५ / ४५ ) इत्येवं तन्निरुक्तिरुपदर्शिता ।
मज्झिमनिकाये महाश्वपुरसूत्रे कथञ्च भिक्खवे, भिक्खु समणो होति ? समितास्स होन्ति पापका अकुसला धम्मा, संकिलेसिका पोनोब्भविका, सदरा दुक्खविपाका, आयतिं जातिजरामरणिया । एवं खो भिक्खवे, भिक्खु समणो होति ← (म.नि. १/४/९/४३४, पृ.३५१ महाश्वपुरसूत्र ) इत्येवं यत् श्रमणलक्षणमुक्तं तदपीहाऽनुसन्धेयं यथागमम् । पूर्वं (पृ. १८८१) मज्झिमनिकाये भिक्षोः तादृशलक्षणं ब्राह्मणत्वमुक्तं इह च श्रमणत्वमिति ब्राह्मण - श्रमणन्यायसूचितैकान्तविरोधोऽपि प्रतिक्षिप्त एतावता ।
=
प्रकृते गाथात्रितयेन दशवैकालिकनिर्युक्तिसंवादमाह- तदुक्तमिति । श्रीहारिभद्रीयवृत्त्यनुसारेण प्रायः प्रतिपदं ग्रन्थकृता व्याख्यातत्वात् क्वचिच्चाऽस्माभिर्विभावितत्वान्न तद्व्याख्यानाऽऽवश्यकता तथापि नानाव्याख्यारसिकश्रोतृजनमनःपरितोषाय अगस्त्यसिंहसूरिकृता चूर्णिरुपदर्श्यते → । तथाहि ( १ ) जम्हा संसारसमुदं तरति तरिस्सति वा अतो तिण्णे (२) जम्हा त्राएति संसारसागरे पडमाणे जीवे तम्हा तायी । (३) राग-दोसविरहित इति दविए । (४) वयाणि मे संतीति वती । (५) खमतीति खंतो । (६) इंदिय - कसायदमणेण दंतो । (७) पाणवधादीणियत्तो विरतो । (८) विजाणतीति मुणी, सावज्जेसु वा मोणवतीति मुणी । (९) तवे ठितो = तावसो । (१०) पण्णवतीति पण्णवतो । (११) मातरहितो संजमे वा ठितो उज्जु । (१२) भिक्खू पुव्वभणितो । (१३) बुज्झतीति बुद्ध । (१४) तणात्तो जती । (१५) णाणासति त्तिविदू । (१६) वधादीयो पावादो व्रजितो पव्वयितो । (१७) अगारं = गृहं, तं से णत्थि = अणगारो । ( १८) अट्ठविधकम्मपासाओ पाखंडी । ( १९ ) तवं चरतीति चरयो । ( २० ) अट्ठारसविधं बंभं धारयतीति बंभणो । (२१) भिक्खणसीलो भिक्खू । (२२) पावपरिवज्जणेण पारिव्वायो । (२३) सममणो समणो । (२४) बाहिरऽब्भंतरगंथविरहितो = निग्गंथो । (२५) अहिंसादीहिं संजते । (२६) तेहिं चेव बाहिर - Siतरेहिं गंथेहि विप्पमुक्को मुत्तो । (२७) णेव्वाणसाधए जोए साधयतीति साधू । ( २८ ) अंतછે. આમ અહીં જણાવેલ ૨૮ નામો ગુણસંપન્ન ભાવસાધુઓના છે.
=
तेथी दृशवैअसि नियुक्तिमा भयावेस छे } ( १ ) तीर्थ, (२) तायी, (3) द्रव्य, (४) प्रती, (4) क्षांत, (f) छान्त, (७) विरत, (८) भुनि, (८) तापस, (१०) प्रज्ञापड, (११) ऋभु, (१२) भिक्षु, (13) बुद्ध, (१४) यति, (१५) विद्वान्, (१६) प्राणित, (१७) अागार, (१८) पाखंडी, (१८) २२४, (२०) ब्राह्मण, (२१) परिवा४९, (२२) श्रमश, (२३) निर्ग्रन्थ, (२४) संयत, (२५) मुक्त, (२६) साधु, (२७)
=
-
=
=
१. हस्तादर्शे 'दविण' इति पाठः । २ मुद्रितप्रतौ 'अ' नास्ति । ३. 'मातरहितो = मायारहित' इत्यर्थः । ४. ' णाणासति
नानास्मृतिः' इत्यर्थः ।

=

Page #70

• संवेगलक्षणवैविध्यम् .
१८८३ साहू लूहे अ तहा तीरट्ठी होइ चेव णायवो । नामाणि एवमाइणि होति तवसंजमरयाणं ।।"
(दशवै.नि.१०/३४५-६-७) ।।२२।।। संवेगो विषयत्यागः सुशीलानां च सङ्गतिः । ज्ञान-दर्शन-चारित्राऽऽराधना विनयस्तपः।।२३।।
संवेग इति । संवेगो = मोक्षसुखाऽभिलाषः। अयं च निर्वेदस्याऽप्युपलक्षणः । विषयत्यागो = भोगसाधनपरिहारः । सुशीलानां = साधूनां च सङ्गतिः ।
ज्ञानं यथास्थितपदार्थपरिच्छेदनम्। 'दर्शनं नैसर्गिकादि । पंतेहि लूहेहि जीवतीति लूहे अधवा राग-सिणेहविरहिते = लूहे । (२९) संसारसागरस्स तीरं अत्थयति = मग्गतीति तिरट्ठी, संसारसागरस्स वा तीरे ठितो = तीरट्ठी (द.वै.नि.१०/२४४-५-६ चू.) इति । दशवैकालिकनियुक्ती द्वितीयाध्ययनेऽपि → पव्वइए अणगारे पासंडे चरग तावसे भिक्खू । परिवाइए य समणे निग्गंथे संजए मुत्ते ।। तिन्ने ताई दविए मुणी य खंते य दन्त विरए य । लूहे तीरटेऽवि य हवंति समणस्स नामाइं।।
- (द.वै.नि.२/१५८-१५९) इत्येवं श्रमणपर्यायनामानि दर्शितानीति ध्येयम् ।।२७/२२ ।।
भिक्षुलिङ्गान्याह- 'संवेग' इति । 'जिणपणीए धम्मे कहिज्जमाणे पुव्वाऽवरविरुद्धेसु परसमएसु दूसिज्जमाणेसु संवेगगमणं, सो तस्स संवेगो भिक्खुलिंग' (द.वै.नि.१०/२४७ चू.) इति दशवैकालिकनियुक्तिचूर्णौ अगस्त्यसिंहसूरिः। जिनदासगणिमहत्तराभिप्रायोऽप्येवमेव । आवश्यकनियुक्तिवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरयस्तु → निच्चं संसारभयउब्विग्गो = संविग्गो - (आ.नि.१३७५ हा.वृ.) इत्याहुः । पूर्वोक्तान्यपि (द्वा.द्वा.२०/२६ भाग-५ पृ.१३९८) नानाविधानि संवेगलक्षणानीहानुसन्धेयानि ।। भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णके → पसमसुहसप्पिवासो असोय-हासो सजीवियनिरासो। विसयसुहविगयरागो, धम्मुज्जमजायसंवेगो।। - (भ. प.१३) इत्येवं भिक्षुस्वरूपमावेदितं तदप्यत्राऽनुसन्धेयम् । दर्शनं = सम्यग्दर्शनं तत्त्वार्थश्रद्धानादिलक्षणम् । नैसर्गिकादि = नैसर्गिकाऽधिगमजभेदेन द्विधा । तदुक्तं तत्त्वार्थसूत्रे ‘तन्निसर्गाद् अधिगमाद् वा' (त.सू.१/ *१, (२८) तारा. - इत्यादि नामो त५. सने संयममा भन मेवा मासाधुन 04.' (२७/२२)
વિશેષાર્થ :- “ઝક્ષ' શબ્દનો અર્થ છે ચીકાશ વગરની ચીજ. લૂખી ચીજ. સંસ્કૃત ભાષામાં આ માટે લૂક્ષ' એવો બીજો શબ્દ પણ મળે છે. ભાવસાધુમાં સગા વ્હાલા, ભગત, ભક્તાણી વગેરે પ્રત્યે નેહરાગની ચીકાશ ન હોઈ શકે. માટે સાધુને ઋક્ષ કહેવાય છે. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે. (૨૭/૨૨)
भावसाधुना सक्षोनी समर - .. Auथार्थ :- (१) संवेग, (२) विषयत्या, (3) सुशीलानी संगति, (४) शान, (५) शन, (६) यारित्र, (७) माराधना, (८) विनय, (८) त५ - मसाधुना दक्ष छे. (२७/२3)
ટીકાર્થ :- (૧) મોક્ષસુખની ઝંખના સંવેગ કહેવાય. સંવેગ કહેવાના લીધે ઉપલક્ષણથી નિર્વેદ = संस॥२७॥ ५९॥ सभ देवो. (२) मोगसुमना साधनी बने तवाविषयोनी परित्याग. (3) सुंदर શીલવાળા સાધુઓની સંગતિ, (૪) યથાવસ્થિત તત્ત્વનો ચારે બાજુથી નિશ્ચય થવો તે જ્ઞાન = સમ્ય જ્ઞાન કહેવાય. તથા નૈસર્ગિક વગેરે સમ્યગ્દર્શનના ભેદ સમજવા. १. हस्तादर्श 'लक्षणं' इति लिङ्गव्यत्ययादशुद्धः पाठः । २. हस्ताद” 'दर्शनै' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः ।

Page #71

१८८४
• चारित्र-तपआदिप्रकारद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-२७/२३ चारित्रं सामायिकादि । आराधना चरमकाले निर्यापणरूपा (=ज्ञान-दर्शन-चारित्राराऽऽधना)। विनयो = ज्ञानादिविषय उपचारः । तपो यथाशक्त्यनशनाद्यासेवनम् ।।२३।। ३) इति । तदुक्तं आवश्यकसूत्रे → निसग्गेण वा अभिगमेण वा (आ.सू.भा.४/पृ.८३८) इति । यद्वा कारकादिभेदेन त्रिविधम् । तदुक्तं सम्यक्त्वस्वरूपस्तवप्रकरणे → तिविहं कारग-रोअग-दीवगभेएहिं
(स.स्व.१३) इति । यद्वौपशमिक-सास्वादन-क्षायोपशमिक-क्षायिक-वेदकरूपेण पञ्चविधम् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → उवसमियं सासायण खओवसमियं च वेदगं खइयं । सम्मत्तं पंचविहं - (बृ.क.भा.९०) इति । चारित्रं अपि सम्यग्दर्शनवत् द्विधा-श्रवणाऽभिसमागमभेदेन । तदुक्तं व्यवहारसूत्रवृत्तौ श्रीमलयगिरिसूरिभिः → प्रव्रज्या च द्विधा - धर्मश्रवणतः, अभिसमागमतश्च । तत्र या आचार्यादिभ्यो धर्मदेशनामाकर्ण्य संसाराद् विरज्य प्रतिपद्यते सा धर्मश्रवणतः । या पुनर्जातिस्मरणादिना सा अभिसमागमतः - (व्य.सू.उद्दे.१/ भाग-३/गा.२७७/पृष्ठ ८९) इति । सामायिकादि सामायिक-छेदोपस्थापनीय-परिहारविशुद्धि-सूक्ष्मसम्पराययथाख्यातभेदेन पञ्चधाऽपि सम्भवति ।
__ चरमकाले = अन्तसमये निर्यापणरूपा मरणसमाधिप्रकीर्णकादौ दर्शितस्वरूपा । 'इहलोग-परलोगाराधणा भावभिक्खुलिंग' (द.वै.नि.१०/२४७ चू.) इति अगस्त्यसिंहसूरिः । विनयो ज्ञानादिविषय उपचारः पञ्चधा विनयद्वात्रिंशिकायां वक्ष्यमाणस्वरूपः (द्वा.द्वा.२९/२ पृ.१९६२) ।
तपः यथाशक्ति = स्वकीयबल-धृतिमनतिक्रम्याऽनिगृह्य च अनशनाद्यासेवनं अनशनादिषड्विधबाह्य-षड्विधप्रायश्चित्ताद्यभ्यन्तरतपश्चरणम् । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ प्रथमाध्ययने → अणसणमूणोअरिआ वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ । कायकिलेसो संलीणया य बज्झो तवो होइ ।। पायच्छित्तं विणओ वेयावच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं उस्सग्गोऽवि अ अभिंतरओ तवो होइ ।।
6 (द.वै.नि.१/४७-४८) इति प्रागपि धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.७/२६ भाग-२ पृ.५१८) दर्शितमित्यवधेयम् ।।२७/२३ ।।
તેમ જ સામાયિક વગેરે ચારિત્ર તરીકે સમજી લેવા. “આરાધના' શબ્દથી અંતિમસમયે થતી નિર્ધામણા સમજવી. જ્ઞાનાદિને વિશે ઉપચાર કરવો તે વિનય કહેવાય. યથાશક્તિ અનશન વગેરેનું આસેવન કરવું त त५. वाय. मा साधुना लिंग छे. (२७/२3)
વિશેષાર્થ :- નૈસર્ગિક અને અધિગમ - એમ સમ્યગ્દર્શનના બે પ્રકાર છે. કારક, રોચક અને દીપક એમ સમક્તિના ત્રણ ભેદ પણ છે. ઔપશમિક વગેરે પાંચ ભેદ પણ સમકિતના જણાવેલ છે. સામાયિક, છેદોપસ્થાપનીય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસંપાય, યથાખ્યાત- એમ ચારિત્રના પાંચ પ્રકાર છે. જ્ઞાનવિનય, દર્શનવિનય, ચારિત્રવિનય, તપવિનય અને ઔપચારિક વિનય - આમ વિનયના પાંચ પ્રકાર છે. અનશન, ઉણોદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયક્લેશ, સંલીનતા- આ રીતે બાહ્ય તપના છ પ્રકાર છે. તથા પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ- આમ અત્યંતર તપના પણ છ ભેદ છે. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે. આ ગાથામાં ભાવ ભિક્ષુના સંવેગ, નિર્વેદ વગેરે ૯ લિંગ બતાવેલ છે. સંવેગ-નિર્વેદને એક લક્ષણ રૂપે સમજીએ તો ૮ લિંગ બતાવેલ છે. ભાવસાધુના બાકીના લક્ષણો આગળની ગાથામાં બતાવવામાં આવશે. (૨૭/૨૩)

Page #72

• क्षान्त्यादिस्वरूपप्रकाशनम् •
१८८५ क्षान्तिर्दिवमृजुता तितिक्षा मुक्त्यदीनते । आवश्यकविशुद्धिश्च भिक्षोलिङ्गान्यकीर्तयन् ।।२४।।
क्षान्तिरिति । शान्तिः = आक्रोशादिश्रवणेऽपि क्रोधत्यागः । मार्दवं = जात्यादिभावेऽपि मानत्यागः । ऋजुता = परस्मिन्निकृतिपरेऽपि मायापरित्यागः । तितिक्षा = क्षुदादिपरीषहोपनिपातसहिष्णुता । मुक्तिः = धर्मोपकरणेऽप्यमूर्छा ।
अवशिष्टानि भिक्षुलिङ्गान्याह- 'शान्तिरिति । यदपि जाबालदर्शनोपनिषदि → कायेन मनसा वाचा शत्रुभिः परिपीडिते। बुद्धिक्षोभनिवृत्तिर्या क्षमा सा मुनिपुङ्गव !।। (जा.द.१/१७) इत्युक्तम्, यदपि च उत्तराध्ययनसूत्रे → पियमप्पियं, सव्वं तितिक्खएज्जा - (उत्त.२१/१५) इति दर्शितं, यच्चाऽपि शाण्डिल्योपनिषदि → क्षमा नाम प्रियाऽप्रियेषु सर्वेषु ताडन-पूजनेषु सहनम् - (शां.१/२) इति कथितं, यच्चाऽपि महाभारते → क्षमा गुणो ह्यशक्तानां, शक्तानां भूषणं क्षमा - (म.भा.उद्योगपर्व-३३/४९) इति गदितं, यच्चापि संयुत्तनिकाये → यो हवे बलवा सन्तो, दुब्बलस्स तितिक्खति । तमाहु परमं खन्तिं निज्जं खमति दुब्बलो ।। 6 (सं.नि.१/११/४) इति प्ररूपितं तदपि यथातन्त्रमनुयोज्यमत्राऽऽगममर्मज्ञैः ।
जात्यादिभावेऽपि मानत्यागः । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → मुणी ण मिज्जइ (सू.कृ.१।२।२।२) इति । यथोक्तं किरातार्जुनीये अपि → करुणामृदु मानसं मुनीनाम् -- (किरा.१०/५१) इति । एतेन → नवनीतहृदयं ब्राह्मणस्य (म.भा.आदिपर्व-३/१२३) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम्, प्रागुक्तरीत्या (द्वा.द्वा.२७/२१ पृ.१८७८) मुनेरेव ब्राह्मणत्वात् । उपलक्षणात् स्वप्रशंसात्यागोऽपि बोध्यः, तस्याः निर्गुणलक्षणत्वात् । तदुक्तं आराधनापताकाप्रकीर्णके → अप्पपसंसा पुरिसस्स होइ चिंधं सुनिग्गुणत्तस्स (आ.प.२१५) इति प्रागुक्तं(पृ.१८६३) अत्र स्मर्तव्यम् ।
→ मातिठाणं विवज्जेज्जा - (सू.कृ. १।९।२५) इति सूत्रकृताङ्गनियोगाऽनुस्मरणेन परस्मिन् निकृतिपरेऽपि = मायापरायणे सत्यपि → भुज्जो अ साइबहुला मणुस्सा 6 (द.वै.चू.१/३) इति दशवैकालिकचूलिकाभावितान्तःकरणतया मध्यस्थभावतो मायात्यागः। प्रकृते → आर्जवं नाम मनोवाक्कायकर्मणां विहिताऽविहितेषु जनेषु प्रवृत्तौ निवृत्तौ वा एकरूपत्वम् + (शां.१/४) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यं निश्चयनयमर्मवेदिभिः । मायावित्वे तु कायकष्टादिकं व्यर्थमेव । यथोक्तं सूत्रकृताङ्गे → जइ वि य णिगिणे किसे चरे, जइ वि य भुंजे मासमंतसो। जे इह मायाइ मिज्जइ आगंता गब्भा यऽणंतसो ।। 6 (सू.कृ.१/२/१/९) इति पूर्वोक्तं(पृ.१२६८) भावनीयम् । धर्मोपकरणेऽपि अमूर्छा, मूर्छाया एव तत्त्वतः परिग्रहत्वात् । तदुक्तं दशवैकालिके → मूच्छा परिग्गहो
थार्थ :- (१०) क्षमा, (११) भाईव, (१२) ता, (१३) anal, (१४) भुस्ति, (१५) અદીનતા અને (૧૬) આવશ્યકશુદ્ધિ- આ ભાવભિક્ષુના લિંગ ગણધર ભગવંતોએ જણાવેલા છે.(૨૭/૨૪)
ટીકાર્ય - આક્રોશ, ઠપકો વગેરે સાંભળવા છતાં પણ ક્રોધને ન કરવો તે ક્ષમા કહેવાય. પોતાની જાતિ-કુળ વગેરે ઊંચા હોવા છતાં પણ અભિમાનનો ત્યાગ કરવો તે માર્દવ = મૃદુતા = નમ્રતા કહેવાય. બીજો માયા કરે તો પણ આપણે માયા છોડવી તે સરળતા કહેવાય. ભૂખ-તરસ વગેરે પરિષદો આવી પડે તો તેને સહન કરવા તે તિતિક્ષા ગણાય. ધર્મના ઉપકરણને વિશે પણ મૂછનો ત્યાગ એટલે મુક્તિ

Page #73

१८८६ • मूर्छायाः परिग्रहत्वम् •
द्वात्रिंशिका-२७/२४ अदीनता = अशनाद्यलाभेऽपि वैक्लव्याऽभावः । आवश्यकविशुद्धिश्च = अवश्यङ्करणीययोगवुत्तो - (द.वै. ६/२१) इति । तदुक्तं ओघनिर्युक्तौ अपि → अज्झत्थविसोहीए उवगरणं बाहिरं परिहरंतो । अप्परिग्गही त्ति भणिओ जिणेहिं तेलोक्कदंसिहिं ।। - (ओ.नि.७४५) इति प्रागप्युक्तम्(पृ.५३०)। 'परिहरंतो = धारयन्' इत्यर्थः । समयसारे अपि → अपरिग्गहो अणिच्छो भणिदी (स.सा.२१२) इति कथितम् । तत्त्वार्थसूत्रेऽपि → मूर्छा परिग्रहः - (त.सू.७/१२) इत्युक्तम् । तदुक्तं प्रशमरतो अपि → अध्यात्मविदो मूर्छा परिग्रहं वर्णयन्ति निश्चयतः - (प्र.र.१७८) इति । यथोक्तं महावीरगीतायां अपि → मूर्छा परिग्रहः प्रोक्तः - (महा.गी.१२/४) इति । द्वादशानुप्रेक्षायां → होऊण य णिस्संगो णियभावं णिग्गहित्तु सुह-दुहदं । णिइंदेण दु वट्टदि अणयारो तस्साऽकिंचण्णं ।। - (द्वा.अनु. ७९) इति यदुक्तं तदप्येतदर्थाऽनुपात्येव । इत्थं क्रोधादित्यागादस्य पूज्यताऽनाविला, → चउक्कसायावगए स पुज्जो 6 (द.वै. ९/३/१४) इति दशवैकालिकसूत्रोक्तेः । इत्थं कषायादित्यागेनाऽऽत्मगुणगणसमृद्धः सन् भिक्षुः मुक्तये कल्पते । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं संन्यासगीतायां, रामगीतायां नारदपरिव्राजकोपनिषदि च → दम्भाऽहङ्कारनिर्मुक्तो निन्दा-पैशून्यवर्जितः । आत्मज्ञानगुणोपेतो यतिर्मोक्षमवाप्नुयात् ।। - (सं.गी.६/१०८, रा.गी.१५/४२, ना.परि.३/३५) इति पूर्वोक्तं(पृ.१८४८) इहानुसन्धेयम् ।
तथा अशनाधलाभेऽपि पराऽऽक्रोशविरहाघभिव्यङ्ग्यः वैक्लव्याभावः गृहस्थहीलनाधकरणञ्च, → सयणासणपाणभोयणं विविहं खाइमं साइमं परेसिं । अदए पडिसेहिए नियंठे जे तत्थ न पओसइ स भिक्खू ।। 6 (उत्त.१५/११) इति उत्तराध्ययनवचनावगमात्, → लाभुत्ति न मज्जिज्जा, अलाभु त्ति न सोइज्जा 6 (आचा.१/२/५) इति आचाराङ्गसूत्रोक्तिप्रयोजनोपलम्भात्, → अदीणो वित्तिमेसेज्जा, न विसीएज्ज पंडिए - (द.वै.५/२/२६) इति दशवैकालिकसूत्रोहनात्, → न दीणो न गम्वितो - (आ.चू.१/२/५) इति आचाराङ्गचूर्णितात्पर्योपलम्भात्, → अज्जेवाहं न लब्भामि अवि लाभो सुए सिया । जो एवं पडिसंचिक्खे अलाभो तं न तज्जए ।। 6 (उत्त.२/३१) इति उत्तराध्ययनसूत्रैदम्पर्यार्थविभावनात्, → लाभेसु अलाभेसु य अविवन्नो जस्स होइ मुहवण्णो । अप्पिच्छं संतुटुं सीसं कुसला पसंसंति ।। 6 (चं.वे.३९) इति चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णकवचनाऽऽशयप्रतिपत्तेः, → लाभम्मि जे ण सुमणो अलाभे णेव दुम्मणो । से हु सेढे मणुस्साणं देवाणं व सयक्कउ ।। 6 (ऋ.भा.४३ ।१) इति ऋषिभाषितवचनाऽभिप्रायाऽवलम्बनेन, → श्रद्धां पुरस्कृत्य विनिर्गतो यां तामेव सम्यक् परिपालयेद् यः । सिंहोत्थितः सिंहविहारचारी समाहितोऽसौ न विषादमेति ।। - (वै.क.ल. ११६४) इति वैराग्यकल्पलतावचनतात्पर्यार्थपरिणमनात्, → सव्वे पाणा न हीलियव्वा, न निंदियव्वा -- (प्र.व्या.२।६।२३) इति प्रश्नव्याकरणसूत्रभावार्थसंवेदनाच्च । प्रकृते → अलाभे न विषादी स्यात् लाभे चैव न हर्षयेत् + (व.स्मृ.१/१०/१६,ना.परि.५/१३,मनु.६/५७,सं.गी.८/५३) इति वशिष्ठस्मृतिनारदपरिव्राजकोपनिषद्-मनुस्मृति-संन्यासगीतावचनमपि योज्यमुदारनीत्या मध्यस्थबुद्ध्या च ।
तथा → अलं कुसलस्स पमाएणं - (आचा.१।२।४।८५) इति आचाराङ्गसूत्रपरिणतहृदयतया → अप्पमत्ते जए निच्चं - (द.वै. ८।१६) इति दशवैकालिकसूत्राऽऽशयपरिणमनेन च अवश्यङ्करणीय= નિર્લોભતા. ગોચરી-પાણી વગેરે ન મળે તો પણ બેબાકળા ન થવું તે અદીનતા કહેવાય. અવશ્ય કર્તવ્ય એવા આવશ્યક યોગોને નિરતિચારપણે કરવા તે આવશ્યક-વિશુદ્ધિ કહેવાય. આ ભાવભિક્ષુના

Page #74

अवधूतलक्षणविद्योतनम्
निरतिचारता । एतानि भिक्षोर्लिङ्गान्यकीर्तयन् गौतमादयो महर्षयः । तदुक्तं- “संवेगो णिव्वेओ विसयविवेगो सुसीलसंसग्गी । आराहणा तवो नाण- दंसण-चारित्त-विणओ अ ।। खंती य मद्दवऽज्जव विमुत्तया तह अदीणय तिति । आवस्सगपरिसुद्धी स होंति भिक्खुस्स लिंगाई ।। ” ( दशवै.नि. १० / ३४८-३४९ ) ।।२४।। योगनिरतिचारता = प्रतिक्रमण-प्रतिलेखन-प्रमार्जन-प्रवचनमात्रादिसदनुष्ठानगताऽतिक्रम-व्यतिक्रमाऽतिचारादिरहितता । यथोक्तं अर्हद्गीतायामपि मुनिर्मुनिक्रियाऽऽविष्टः ← (अ.गी. १०/१० ) इति । इमे संवेगादयो गुणाः सम्मीलिताः सन्तः प्रपानकरसन्यायेन विशिष्टाऽऽनन्दहेतवो विज्ञेयाः । यथा खण्ड -मरिचादीनां सम्मेलनादपूर्व इव कश्चिदास्वादः प्रपानकरसे सञ्जायते संवेगादिसम्मेलनादिहापि तथेत्यर्थः । अवशिष्टा व्याख्या स्पष्टार्था ।
अत्र दशवैकालिकनिर्युक्तिसंवादमाह - 'संवेगो' इति, 'खंती' इति च । एतद्गाथायुगलव्याख्या हारिभद्रीय-दशवैकालिकवृत्त्यनुसारेण ग्रन्थकृताऽत्रैवोपदर्शितेति न प्रतन्यते । नवरं प्रकृते च मूलगुणउत्तरगुणे अप्पडिसेवी इहं अपडिबद्धो । भत्तोवहिसयणासणविवित्तसेवी सया पयओ ।। तित्थंकरगुरुसाहूसु भत्तिमं हत्थपायसंलीणो । पंचसमिओ कलहझंझपिसुणओहाणविरओ अ पाएण ।। पाएण एरिसो सिज्झइ ति कोइ पुणा आगमेस्साए ।। ← (द. श्रु.नि. १३२/१३४/१३५) इति दशाश्रुतस्कन्धनिर्युक्तिवचनानि स्मर्तव्यानि ।
अवधूतगीतायां
१८८७
कामैरहतधीर्दान्तो मृदुः सुचिरकिञ्चनः । अनीहो मितभुक् शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः ।। अप्रमत्तो गभीरात्मा धृतिमान् जितषड्गुणः । अमानी मानदः कल्पो मैत्रः कारुणिकः कविः ।। कृपालुरकृतद्रोहस्तितिक्षुः सर्वदेहिनाम् 1 सत्यसारोऽनवद्याऽऽत्मा समः सर्वोपकारकः अवधूतलक्षणं वर्णैर्ज्ञातव्यं भगवत्तमैः । ← ( अ.गी. ८ / २-५) इत्येवं अवधूतलक्षणान्युक्तानि तान्यपीहाऽनुयोज्यानि यथातन्त्रम् ।
11
यदपि निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहस्तत्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक्सम्पन्नः शुद्धमानसः प्राणसंधारणार्थं यथोक्तकाले विमुक्तो भैक्षमाचरन्नुदरपात्रेण लाभालाभौ समौ भूत्वा शून्यागार - देवगृह-तृणकूट-वल्मीक-वृक्षमूलकुलालशालाऽग्निहोत्र-नदीपुलिन - गिरिकुहर-कन्दर - कोटर-निर्झर-स्थण्डिलेष्वनिकेतवास्यप्रयत्नो निर्ममः शुक्लध्यानपरायणोऽध्यात्मनिष्ठोऽशुभकर्मनिर्मूलनपरः संन्यासेन देहत्यागं करोति स परमहंसो नाम ← (जाबा. ६/१) इति जाबालोपनिषदि आवेदितं यदपि च अथ जातरूपधराः निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहाः शुक्लध्यानલિંગ ચિહ્ન છે એમ શ્રીગૌતમગણધર વગેરે મહર્ષિઓએ કહેલ છે.
तेथी ४ दृशवै असि नियुक्तियां भावे छे 'संवेग, निर्वेध, विषयत्याग, सुशीलनो संसर्ग, अंतिम आराधना, तप, सभ्य ज्ञान, समति, यारित्र, विनय, क्षमा, मृदुता, ऋभुता, विभुतता निर्दोलता, अहीनता, तितिक्षा भने आवश्यम्नी परिशुद्धि - जा भावभिक्षुना चिह्न छे.' ← (२७/२४)

=
-
=

Page #75

१८८८ • परमहंसस्वरूपद्योतनम् •
द्वात्रिंशिका-२७/२५ एतद्गुणाऽन्वितो भिक्षुर्न भिन्नस्तु विपर्ययात् । स्वर्णं कषादिशुद्धं चेद्युक्तिस्वर्णं न तत्पुनः।।२५।। परायणाः आत्मनिष्ठा – (भिक्षु.१) इत्यादिना भिक्षुकोपनिषदि प्ररूपितं, यच्चाऽपि → यथाजातरूपधरा निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहाः तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक्सम्पन्नाः शुद्धमानसाः प्राणसन्धारणार्थं यथोक्तकाले विमुक्तो भैक्षमाचरन् + (याज्ञ.१) इत्यादिना याज्ञवल्क्योपनिषदि प्रज्ञापितं, यच्चापि → अलाबुपात्रं दारुपात्रं वा काम-क्रोध-हर्ष-रोष-लोभ-मोह-दम्भ-दर्पाऽसूया-ममत्वाऽहङ्कारादीनपि त्यजेत् । वर्षासु ध्रुवशीलः अष्टौ मासानेकाकी यतिश्चरेत् + (आरु.४) इत्यादिना आरुणिकोपनिषदि दर्शितं तत् परमहंसस्वरूपमप्यत्रैव यथागमं सङ्गच्छते जिनकल्पिक-प्रतिमाप्रतिपन्न-पारिहारिकादिष्वित्यवधेयमवहितमानसैः ।
एवमेव → सर्वत्र पुण्याऽपुण्यविवर्जितो, ज्ञानाऽज्ञानमपि विहाय, शीतोष्ण-सुखदुःख-मानावमानं निर्जित्य, वासनात्रयत्यागपूर्वकं निन्दाऽनिन्दा-गर्व-मत्सर-दम्भ-दर्प-द्वेष-काम-क्रोध-लोभ-मोह-हर्षाऽमर्षाऽसूयाऽऽत्मसंरक्षणादिकं दग्ध्वा, स्ववपुः कुणपाऽऽकारमिव पश्यन्नयत्नेनाऽनियमेन लाभालाभौ समौ कृत्वा, गोवृत्त्या प्राणसन्धारणं कुर्वन् यत्प्राप्तं तेनैव निर्लोलुपः - (तुरी.१) इत्यादिरूपेण तुरीयातीतोपनिषदि यदवधूतस्वरूपमुक्तं तदपीहैव जिनप्रवचने जिनकल्पिकादिषु परमार्थत उपपद्यत इत्यपि विमुक्ताऽऽग्रहेण मध्यस्थतया विभावनीयम्. ।
यच्च परमहंसपरिव्राजकोपनिषदि → निर्ममोऽध्यात्मनिष्ठः काम-क्रोध-लोभ-मोह-मद-मात्सर्य-दम्भदर्पाऽहङ्काराऽसूया-गर्वेच्छा-द्वेष-हर्षाऽमर्ष-ममत्वादींश्च हित्वा ज्ञानवैराग्ययुक्तो वित्त-स्त्रीपराङ्मुखः शुद्धमानसः - (पर.हं.१) इत्यादिना परमहंसस्वरूपमुक्तं तदपीहाऽनुसन्धेयम् । ___यदपि च शाट्यायनीयोपनिषदि → काम-क्रोध-लोभ-मोह-दम्भ-दर्पाऽसूया-महत्त्वाऽहङ्कारादीस्तितीर्य मानाऽवमानौ निन्दा-स्तुती च वर्जयित्वा वृक्ष इव तिष्ठासेत् । छिद्यमानो न ब्रूयात् । तदैवं विद्वांस इहैवाऽमृता भवन्ति - (शा. १८) इत्येवं परिव्राजकस्वरूपमावेदितं तदपीहाऽनुयोज्यं पादपोपगमनानशनाऽवसराऽपेक्षयेत्यादिकमन्यदपि यथागमं योज्यम् ।
यदपि च नारदपरिव्राजकोपनिषदि → श्रुत्वा दृष्ट्वा न कम्पेत शोक-हर्षों त्यजेद्यतिः । अहिंसा सत्यमस्तेयब्रह्मचर्याऽपरिग्रहाः ।। अनौद्धत्यमदीनत्वं प्रसादः स्थैर्यमार्जवम् । अस्नेहो गुरुशुश्रूषा श्रद्धा क्षान्तिर्दमः शमः ।। उपेक्षा धैर्य-माधुर्ये तितिक्षा करुणा तथा । ह्रीस्तथा ज्ञान-विज्ञाने योगो लघ्वशनं धृतिः ।।
एवं स्वधर्मो विख्यातो यतीनां नियतात्मनाम् । 6 (ना.प.उ.४/१०-१३) इति यतिधर्म उक्तः सोऽपीहैव परमार्थतः सम्भवतीत्यवधेयम् ।।२७/२४ ।।
ગાથાર્થ :- ઉપરોક્ત ગુણોથી યુક્ત હોય તે ભાવભિક્ષુ બને. પરંતુ તે સિવાયના ભાવભિક્ષુ ન બની શકે. કારણ કે તેમાં ઉપરોક્ત ગુણો હોતા નથી. સોનું કષાદિ પરીક્ષાથી શુદ્ધ થયેલ હોય તો ४ ते सुपरी बने. नदी सुव तो सोनुं न ४ बने. (२७/२५)

Page #76

• भिक्षौ सुवर्णगुणयोजना •
१८८९ 'एतदिति । एतद्गुणान्वितः = प्रागुक्ताऽखिलगुणसम्पन्नो भिक्षुः । भिन्नस्तु न, विपर्ययात् = उक्तगुणाऽभावात् यतः कषादिशुद्धं स्वर्णगुणोपेतं चेत् भवति तदा स्वर्णं भवति । ते चामीविषघातनम्, वीर्यस्तम्भनकर्तृत्वम्, मङ्गलप्रयोजनत्वम्, यथेष्टकटकादिप्रकारसम्पादकत्वम्, तप्यमानस्य प्रादक्षिण्येनाऽऽवर्तनम्, सारोपेतत्वम्, अग्निनाऽदाह्यत्वम्, अकुथनीयत्वं च ।।
भिक्षुलिङ्गाऽन्वय-व्यतिरेकावाह- ‘एतदिति । 'रत्नं रत्नेनैव सह सङ्गच्छते' इति न्यायेन प्रागुक्ताऽखिलगुणसम्पन्नो भिक्षुः भवितुमर्हति । कषादिशुद्धं = कष-च्छेद-ताप-ताडनपरीक्षोत्तीर्णं स्वर्णगुणोपेतं = अनुपदमेव वक्ष्यमाणाष्टगुणसम्पन्नं भवति तदा एव स्वर्णं = परमार्थतः सुवर्णपदवाच्यं भवति, नाऽन्यथा । ते चामी सुवर्णगुणाः (१) विषघातनं = विषघातनसामर्थ्य, (२) रसायनमिव वीर्यस्तम्भनकर्तृत्वं, वय-स्स्तम्भनकर्तृत्वमिति दशवैकालिकवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिः । ___ यथेष्टकटकादिप्रकारसम्पादकत्वं = विनीतत्वेनेप्सितकटक-केयूर-कुण्डलाद्याभूषणसम्पादकत्वम् । सारोपेतत्वं = गुरुत्वम् । अग्निना क्वाथ्यमानेऽपि सर्वदा अदाह्यत्वं, सारतयैव । अत एव न कदाचिदपि कुथतीति अकुथनीयत्वम् । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → 'अज्झयणगुणी भिक्खू न सेस' इइ णो पइन्न, को हेऊ ? । अगुणत्ता, इइ हेऊ, को दिटुंतो ? सुवण्णमिव ।। (१) विसघाइ, (२) रसायण, (३) मंगलत्थ, (४) विणिए, (५) पयाहिणावत्ते (६) गुरुए (७) अडज्झऽकुत्थे (८) अट्ठ सुवण्णे गुणा भणिआ ।।
6 (द.वै.नि.१०/३५०-३५१) इति । एवं भिक्षुरपि (१) मोक्षमार्गोपदेशात् केषाञ्चिद् मोहविषं घातयति । (२) तत एव परिणताद् अमरत्वप्राप्त्या रसायनं भवति । (३) गुणतश्च मङ्गलार्थं करोति । (४) प्रकृत्या विनीतो योग्यत्वात् । (५) मोक्षमार्गानुसारित्वात् सर्वत्र प्रदक्षिणावर्तता । (६) गुरुश्च चेतसा गम्भीरत्वात् । (७) अदाह्यः क्रोधाग्निना । (८) अकुथितश्च सदोचितेन शीलभावेन । कषादिपरीक्षोत्तीर्णत्वादेतादृशगुणगणानुमितिरपि सुकरैव परेषामपि । भिक्षुस्वर्णशोधनकारिणी परीक्षा एवम्(१) विशिष्टा प्रशस्तलेश्या = कषः, (२) तथैकसारत्वं = छेदः, (३) अपकारिण्यनुकम्पा = तापः, (४) व्यसनेऽतिनिश्चलचित्तता = ताडना । तदुक्तं पञ्चवस्तुके → इअ मोहविसं घायइ सिवोवएसा रसायणं होइ । गुणओ अ मंगलत्थं कुणइ विणीओ अ जोगत्ति ।। मग्गणुसारि पयाहिण गंभीरो गुरुअओ तहा होइ । कोहग्गिणा अडज्झो, अकुत्थ सइ सीलभावेण ।।
ટીકાર્થ - પૂર્વે જણાવેલ સાધુના તમામ ગુણોથી યુક્ત હોય તે જ ભાવભિક્ષુ બને. તેનાથી ભિન્ન વ્યક્તિ હોય તે ભાવભિક્ષુ ન બને. કારણ કે તેમાં ઉપરોક્ત તમામ ગુણો હોતા નથી. ખરેખર જો સોનું કષ-છેદ વગેરે પરીક્ષામાં શુદ્ધ બને તો જ સોનાના ગુણથી યુક્ત હોય. અને તો જ તે સોનું पने छे. सोनाना 208 गु९॥ २॥ भु०४५ छे. (१) विषघात, (२) वास्तमान धर्तृत्व, (3) भरालयोनत्व, (४) छित 23 को३ माभूषणोनु सं.६.१, (५) तपतुं डोय. त्यारे प्रदक्षिणावर्त ३५. 6mj. (६) सारयुतता, (७) मनिथी न पj, (८) ओडवा न ४. ३५-२२॥ १३ असव सोना १. हस्तादर्श 'एतणादिति' इत्यधिकोऽशुद्धश्च पाठः । २. हस्तादर्श 'विपर्ययाभावात्' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #77

• भिक्षोः कषादिपरीक्षाचतुष्कोत्तीर्णता
द्वात्रिंशिका - २७/२५
युक्तिस्वर्णं = वर्णादिसाम्येन स्वर्णवदाभासमानं पुनस्तत् स्वर्णं न भवति, स्वर्णगुणाऽभावात् । तथा प्रकृतेऽपि भावनीयमिति ।। २५ ।।
१८९०
इअरम्मि कसाईआ विसिट्ठलेसा तहेगसारत्तं । अवगारिणि अणुकंपा वसणे अइनिच्चलं चित्तं ॥ ← (पं.व.११९३,११९४, ११९७ ) इति । इत्थञ्च प्रमाणबलादायातः पदार्थः केन वार्यते ? इति न्यायेन यथोक्तगुणसम्पन्ने भावभिक्षुत्वमनिवारितप्रसरमेवाऽवसेयम् ।
यत् पुनः वर्णादिसाम्येन
बाह्यवर्णादिगुणसादृश्येन स्वर्णवदाभासमानं अपि कषादिपरीक्षाचतुष्टयाऽनुत्तीर्णं विषघातनादिगुणशून्यं तत् स्वर्णं न भवति, स्वर्णगुणाऽभावात् यथोक्तगुणविरहात् । तथा = तेनैव प्रकारेण प्रकृतेऽपि नाम रूपमात्रेण भिक्षुवदाभासमानेऽपि दर्शितभिक्षुगुणरहिते भावनीयम् । रजोहरणसन्धारणादिना भिक्षामटन्नपि, भिक्षुत्वेन मुग्धलोकैर्व्यवह्रियमाणोऽपि संवेग-निर्वेदादिभिक्षुलिङ्गशून्यो भिक्षुर्न भवतीति भावः ।
तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ
=
चउकारणपरिसुद्धं कस-छे अण- ताव- तालणाए अ । जं तं विसघाइरसायणाइगुणसंजुअं होइ ।। तं कसिणगुणोवेअं होइ सुवण्णं न सेसयं जुत्ती । न हि नाम रूवमेत्तेण एवमगुणो हवइ भिक्खू ।। जुत्तीसुवण्णगं पुण सुवण्णवण्णं तु जइ वि कीरिज्जा । न हु होइ तं सुवण्णं सेसेहिं गुणेहिं असंतेहिं । । जे अज्झणे भणिआ भिक्खुगुणा तेहि होइ सो भिक्खू । वण्णेण जच्चसुवण्णगं व संते गुणनिहिम्मि ।। जो भिक्खू गुणरहिओ भिक्खं गिण्हइ न होइ सो भिक्खू । वण्णेण जुत्तिसुवण्णगं व असई गुणनिहिम्मि ।। ← (द.वै.नि.१०/३५२-३५६ ) इति ।
=
ये च अङ्गुत्तरनिकाये अट्ठहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो च होति मनापो च गुरु च भावनीयो च । कतमेहि अट्ठहि ? इध, भिक्खवे, भिक्खु न लाभकामो च होति, न सक्कारकामो च, न अनवञ्ञत्तिकामो च कालञ् च मत्तञ्ञू च, सुचि च, न बहुमाणी च, अनक्कोसकपरिभासको च सब्रह्मचारीनं ← (अं.नि.३/८/४ पृ. ७) इत्येवं ये भिक्षुगुणा दर्शिताः ते परमार्थत इह द्रष्टव्याः || २७ /२५ ।।
હોવાના લીધે સોના જેવું લાગવા છતાં જે નકલી સુવર્ણ હોય તે અસલી સોનું બનતું નથી. કારણ કે તેમાં સોનાના ઉપરોક્ત આઠ ગુણો રહેતા નથી. તે જ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ ભાવના કરી લેવી. (२७/२५)

વિશેષાર્થ :- ભાવ સાધુ અસલી સુવર્ણ. દ્રવ્યસાધુ - કેવળવેશધારી સાધુ એટલે નકલી સોનું. કષ-છેદ-તાપ અને તાડન પરીક્ષામાં જે શુદ્ધરૂપે પસાર થઈને બહાર આવે તે અસલ સોનું કહેવાય. તેમ ઉપસર્ગ-પરિષહ વગેરે પરીક્ષામાં જે શુદ્ધપણે પસાર થાય તે ભાવસાધુ કહેવાય. કાદિ પરીક્ષામાં જે નાપાસ થાય તે નકલી સુવર્ણ - ભેળસેળીયું સોનું કહેવાય. તેમ ઉપસર્ગાદિ પ્રસંગોમાં જે નાપાસ થાય તે દ્રવ્ય સાધુ - શિથિલ સાધુ કહેવાય. અસલી સોનાના આઠ ગુણ હોય છે તેમ ભાવસાધુના આઠ ગુણ હોય છે. તે નીચે મુજબ સમજવું.

Page #78

• મવમધુવ્યવૃત્તિથન •
१८९१ षट्कायभिद्' गृहं कुर्याद् भुञ्जीतौदेशिकं च यः । पिबेत् प्रत्यक्षमकायं स कथं भिक्खुरुच्यते ।।२६।।
षट्कायेति । षट्कायभिद् यत्र क्वचन पृथिव्याधुपमर्दकः गृहं सम्भवत्येवैषणीयाऽऽलये मूर्च्छया वसतिं भाटकगृहं वा कुर्यात् । औदेशिकं च भुञ्जीत योऽपुष्टालम्बनः । प्रत्यक्षं उपलभ्यमान एव अप्कायं पिबेत् तत्त्वतो विनाऽऽलम्बनेन स कथं भिक्षुः = भावभिक्षुः उच्यते ?। तदुक्तं"उद्दिट्टकडं भुंजइ छक्कायपमद्दणो धरं कुणइ । पच्चक्खं च जलगयं जो पिबइ कहं तु सो મિતq I” (ક.વૈ.નિ.૨૦/૨૧૭) પારદ્ !
ननु रजोहरणादितच्चिह्नधारणेऽपि, गृहेषु भिक्षामटन्नपि, लोकेभ्यो भिक्षुत्वेन वन्दन-सत्कारादिलाभेऽपि कथं न स भिक्षुः ? इति मुग्धाऽऽशङ्कामपाकर्तुमाह- 'षडि'ति । सुगमा व्याख्या । अत्रैव दशवकालिकनियुक्तिसंवादमाह- “उद्दिट्टकडं' इति । इयं गाथा दर्शनशुद्धिप्रकरणेऽपि (गा.१३८) वर्तते । दशवैकालिकनियुक्तौ हारिभद्रीयवृत्तिरेवम् → उद्दिश्य कृतं भुङ्क्ते इति औद्देशिकमित्यर्थः । षट्कायप्रमर्दकः = यत्र क्वचन पृथिव्याधुपमर्दकः । गृहं करोति, सम्भवति एव एषणीयाऽऽलये मूच्छर्या वसतिं भाटकगृहं અસલી સુવર્ણ
ભાવસાધુ (૧) વિષઘાતી
(૧) ધર્મદેશના દ્વારા શ્રોતાનું મોહવિષ દૂર કરે. (૨) વીર્ય અને વયનું સ્તંભન કરનાર રસાયણ (૨) પરિણમેલી ધર્મદેશનાથી અમરપણું
અપાવવાના લીધે ધર્મરસાયણ. (૩) મંગલ કરે.
(૩) ગુણોના લીધે બીજા માટે મંગલનું કામ કરે. (૪) તમામ આભૂષણમાં ઉપયોગી હોવાથી વિનીત. (૪) સ્વભાવથી જ વિનીત હોય. (૫) તપે ત્યારે પ્રદક્ષિણાવર્ત આકારે ફરે. (૫) મોક્ષમાર્ગને અનુસરનાર હોવાથી સર્વત્ર
પ્રદક્ષિણાવર્ત રહે. (૬) સારભૂત-ભારે-મજબૂત
(૬) ગંભીરતાદિ ગુણોથી ગુરુ-દેઢ. (૭) અગ્નિથી બળે નહિ.
(૭) ક્રોધાનલથી બળે નહિ. (૮) કોહવાય નહિ.
(૮) શીલવાન હોવાથી સડે નહિ. ગાથાર્થ - પજીવનિકાયની વિરાધના કરે, ઘર બનાવે, ઔદેશિક – દોષિત ગોચરી વાપરે, પ્રત્યક્ષ જ પાણીને વાપરે તે કઈ રીતે સાધુ કહેવાય ? (૨૭૨૬)
ટીકાર્ય :- ગમે ત્યાં પૃથ્વીકાય વગેરે પજીવનિકાયની જે વિરાધના કરે, તથા નિર્દોષ મકાન રહેવા માટે મળે છતાં પણ મૂર્છાથી જે મકાન બનાવે અથવા ભાડે ઘર રાખે તથા કોઈ પણ વિશિષ્ટ પ્રકારના આલંબન = નિમિત્ત વિના જ જે ઔદેશિક વગેરે દોષવાળી ગોચરી વાપરે, પ્રત્યક્ષથી જણાતું કાચું પાણી પરમાર્થથી કોઈ પણ તથાવિધ મજબૂત કારણ વિના જ જે વાપરે તે ભાવભિક્ષુ કઈ રીતે કહેવાય ? તેથી તો દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે – “સાધુને ઉદેશીને બનાવેલી ગોચરી જે વાપરે, ષજીવનિકાયની વિરાધના કરે, ઘર માલિકીમાં રાખે, બધાની દેખતાં જ જે કાચું પાણી પીવે તે કઈ રીતે સાધુ કહેવાય ? ૯ (૨૭/૨૬). ૨. હૃસ્તા મિત્ પૃ૬ તિ વાવો નાસ્તિ | ૨. હસ્તાવ “પાવાય' ફુટ્યશુદ્ધ: 8: |

Page #79

१८९२
• श्रमणाऽऽभासनिरूपणम् •
द्वात्रिंशिका - २७/२६
वा । तथा प्रत्यक्षं च उपलभ्यमान एव जलगतान् अप्कायादीन् यः पिबति तत्त्वतो विनाऽऽलम्बनेन कथं नु असौ भिक्षुः ? नैव भावभिक्षुरिति ← (द.वै.नि. १० / ३५७) । 'पच्चक्खं च जलगते पूतरादि पिबति' (द.वै.अ. चू. १० / ३५७ ) इति अगस्त्यसिंहसूरयः दशवैकालिकचूर्णो । अपारमार्थिक- द्रव्यभिक्षुस्तु स स्यात्, पापस्थानेभ्योऽनिवृत्तत्वे सति भिक्षणशीलत्वादिति ध्येयम् ।
अत्र च → उद्दिट्ठकडं भुंजइ छक्कायपमद्दणो घरं कुणइ । पच्चक्खं च जलगए जो पिअइ कण्णु सो साहू ? ।। ← (पं. व. १२०२, द.शु.प्र. १३८) इति पञ्चवस्तुक - दर्शनशुद्धिप्रकरणयोरपि वचनं स्मर्तव्यम् । तदुक्तं उपदेशमालायामपि दगपाणं पुप्फफलं अणेसणिज्जं गिहत्थकिच्चाई | अजया पडिसेवंति जइवेसविडंबगा नवरं ।। ← ( उप. मा. ३४९) इति । अत एव ते परानपि सद्धर्माद् भ्रंशयन्ति । तदुक्तं दर्शनप्राभृते जे दंसणेसु भट्ठा, णाणे भट्ठा, चरित्तभट्ठा य । एदे भट्ट वि भट्ठा सेसं पि जणं विणासंति ।। ← (द.प्रा. ८) इति । सम्यग् महाव्रतस्पर्शविरहान्न तेषां रसलुब्धानां मूलतः कर्मक्षयसम्भवः । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे जो पव्वइत्ताण महव्वयाई सम्मं नो फासयति पमाया । अनिग्गहप्पा य रसेसु गिद्धे न मूलओ छिंदइ बंधणं से ।। ← ( उत्त. २० । ३९ ) । ते तत्त्वतो मार्गभ्रष्टा ज्ञातव्याः । तदुक्तं मोक्षप्राभृते जे पावमोहियमई, लिंगं घेत्तूण जिणवरिंदाणं । पावं कुणति पावा ते चत्ता मोक्खमग्गम्मि ।। ← (मो.प्रा. ७८) इति । प्रकृते च णच्चदि गायदि तावं वायं वाएदि लिंगरूवेण । सो पावमोहिदमदी तिरिक्खजोणि ण सो समणओ ।। कलहं वादं जूवा णिच्चं बहुमाणगव्विओ लिंगी । वच्चदि णरयं पाओ करमाणो लिंगिरूवेण ।। पाओपहदभावो सेवदि य अबंभु लिंगरूवेण । सो पावमोहिदमदी हिंडदि संसारकांतारे ।। दंसण - णाण-चरित्ते उवहाणे जइण लिंगरूवेण । अट्टं झायदि झाणं अनंतसंसारिओ होदि ।। जो जोडेदि विवाहं किसिकम्मवणिज्जजीवघादं च । वच्चदि णरयं पाओ करमाणो लिंगिरूवेण ।। चोराण लाउराण य जुद्ध विवादं च तिव्वकम्मेहिं । जंतेण दिव्वमणो गच्छदि लिंगी णरयवासं । । कंदप्पाइए वट्टइ करमाणो भोयणेसु रसगिद्धिं । मायी लिंगविवाई तिरिक्खजोणी ण सो समणो ।। धावदि पिंड णिमित्तं कलहं काऊण भुंजदे पिंडं । अवरुप्परूई संतो जिणमग्गि ण होइ सो समणो ।। गिण्हदि अदत्तदाणं परणिंदा वि य परोक्खदूसेहिं । जिणलिङ्गं धारंतो चोरेण व होइ सो समणो ।। उप्पडदि पदि धावदि पुढवीओ खणदि लिंगरूवेण । इरियावहं धारंतो तिरिक्खजोणी ण सो समणो ।। बंधो णिरओ संतो सस्सं खंडेदि तह य वसुहं पि । छिंददि तरुगण बहुसो तिरिक्खजोणी ण सो समणो ।। रागो करेदि णिच्चं महिलावग्गं परं च दूसेइ । दंसणणाणविहीणो तिरिक्खजोणी ण सो समणो ।। ← (लिं.प्रा. ४,६- १०,१२-१७ ) इति लिङ्गप्राभृतवचनान्यवधातव्यानि । नित्यं परि-ग्रहरतः तथा प्राणिवधे रतः । अधर्मस्यानुमन्ता च ब्रह्महन्त्यभिधीयते ।। ← (बृ.ना.पु. ४ । ३५ ) इति च बृहन्नारदपुराणवचनमप्येतदर्थाऽनुपाति द्रष्टव्यम् ।
अत एव नारदपरिव्राजकोपनिषदि सर्वतो विरक्तः चित्तशुद्धिमेत्याऽऽशाऽसूयेर्ष्याऽहङ्कारं दग्ध्वा साधनचतुष्टयसम्पन्नः संन्यस्तुमर्हति ← (ना. परि. २ / २ ) इत्युक्तम् । प्रकृते मधु पश्यति सम्मोहात्
વિશેષાર્થ :- ઉત્સર્ગ માર્ગના જે આચારો છે તે વિશિષ્ટ કોઈ કારણ આવે તો શાસ્ત્રાજ્ઞા મુજબ જયણાપૂર્વક આઘા-પાછા કરી શકાય છે. પરંતુ તેવા કોઈ નિમિત્ત વિના જ જે અપવાદ

Page #80

• द्रव्यभिक्षुनिरूपणम् .
१८९३ गृहिणोऽपि सदारम्भा याचमाना ऋजुं जनम् । दीनाऽन्धकृपणा ये च ते खलु द्रव्यभिक्षवः ॥२७॥ प्रपातं नानुपश्यति ।। - (म.भा.उद्योग.६५/२२ ) इति महाभारतवचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । → अनुष्ठानेन रहिता पाठमात्रेण केवलम् । रञ्जयत्येव या लोकं किं तया शुकविद्यया ? ।। - (द.द. ३/३१) इति दर्पदलनवचनमप्यत्र संवदति । आरम्भरतत्वान्नूतनकर्मसङ्गः तेषामवगन्तव्यः, → आरंभसत्ता पगरेइ संगं - (आचा. १।१७) इति आचाराङ्गवचनात् । यथोक्तं सम्यक्त्वप्रकरणे अपि → जे संकिलिट्ठचित्ता माइठाणंमि निच्चतल्लिच्छा। आजीविगभयघत्था मूढा नो साहुणो हुंति ।। - (स.प्र.१३९) इति । ते हि तटाऽदर्शिशकुन्तशावकन्यायविषयीभूता विज्ञेयाः। यथा कथमप्यपारपारावारान्तःपतितप्रवहणकूपस्तम्भवर्ती काकादिशकुनिशावको बहिर्निजिगमिषया मुग्धत्वात् प्रवहणादुड्डीनोऽतिदूरं गतः तटमपश्यन् पश्चाद्वलित्वा प्रवहणं प्राप्तुमशक्नुवन् तत्रैव निमग्नः तथैवाऽपारभवपारावारमध्ये संयमयानपात्रवर्तिनः सुखशीलतया तद् विहाय स्वेच्छाचाररता आलोचनादिना पश्चाद् वलितुमसमर्था भवाब्धावेव निमज्जन्तीति ज्ञेयम् । तथापि तान् गुरुकर्मिकान् दृष्ट्वा तेषां निन्दाप्रद्वेषादिकं नैव कर्तव्यम्, किन्तु गुणवत्पात्रबहुमानपरतयैव भाव्यम् । तदुक्तं सम्यक्त्वप्रकरणे एव → गुरुकम्माण जियाणं असमंजसचिट्ठियाणि दवणं । निंद-पओसं मणयं पि सव्वहा संविवज्जेह ।। दूसम-कालसरूवं कम्मवसित्तं च सव्वजीवाणं । भावेह, कुणह गुरुयाऽऽयरं च गुणवंतपत्तेसु ।।
6 (स.प्र.२०५/२०६) इति ध्येयं संविग्नैः ।।२७/२६ ।।
अपारमार्थिकद्रव्यभिक्षवः द्वेधा - गृहस्थाः लिङ्गिनश्च । तत्र गृहस्थानाह- 'गृहिण' इति । गृहिणोऽपि = सकलत्रा अपि, सदारम्भाः = नित्याऽऽरम्भकाः षण्णां जीवनिकायानां, ऋजु = मुग्धप्रज्ञं अनालोचकं जनं 'भूदेवा वयं लोकहितायाऽवतीर्णा इह' इत्यादिकमभिधाय याचमानाः = अनेकप्रकारं धनधान्यादिकं आजीवनिकायै विमृगयन्तः ये दीनाऽन्धकृपणाः धिग्वर्णादयः च भिक्षामटन्ति ते खलु द्रव्यभिक्षवः = अपारमार्थिकद्रव्यभिक्षवः, द्रव्यार्थं भिक्षणशीलत्वात् । यत् साधुसामग्र्यद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.६/ १२ भाग-२ पृ.४०५) वृत्तिभिक्षानिरूपणावसरे न प्रदर्शितं तदिह ‘यत् करभस्य पृष्ठे न माति तत्कण्ठे निबध्यते' इति न्यायेनोक्तमवसेयम् । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → गिहिणो वि सयारंभग उज्जुपन्नं जणं विमग्गंता । जीवणिअ दीण-किविणा ते विज्जा दव्वभिक्खु त्ति ।। - (द.वै.नि.१०/३३६) इति । अत्र 'गिहिणो विसयारंभग' इति पदच्छेदेन दशवैकालिकचूर्णी अगत्स्यसिंहसूरयः 'गिहिणो वि होति पंचेदियविसयारंभगा बंभगा' (द.वै.१०/नि.३३६ चू.) इति व्याख्यातवन्तः । प्रकृते श्रीजिनदासगणिमहत्तरैस्तु → जे मूलगुणउत्तरगुणेहिं विरहिया लोगमुवजीवंति ते दव्वभिक्खवो भण्णंति । 'देवा अम्हे तिलोगनित्थारणत्थं માર્ગનું સેવન બીજા અધર્મ પામે તે રીતે કરે તો તે અપવાદ નહિ પણ ઉન્માર્ગ કહેવાય. આવા ઉન્માર્ગગામીને સાધુ કહી ન શકાય. આમ વ્યતિરેકમુખે વિધાન ઉપરની ગાથામાં ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ छ. (२७/२६)
ગાથાર્થ :- સઆરંભવાળા જે ગૃહસ્થો પણ સરળ લોકો પાસે ભિક્ષાયાચના કરતા હોય તથા જે ગરીબ ભિખારી અંધ અને કૃપણ લોકો યાચના કરે તે ખરેખર દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય. (૨ર૭)

Page #81

विशुद्धतपोविरहे भावभिक्षुत्वविरहः • द्वात्रिंशिका -२७/२९ त्रसस्थावरहन्तारो' नित्यमब्रह्मचारिणः । मिथ्यादृशः सञ्चयिनस्तथा सचित्तभोजिनः ।। २८ ।। विशुद्धतपसोऽभावादज्ञानध्वस्तशक्तयः । त्रिधा पापेषु निरता हन्त त्यक्तगृहा अपि ।। २९ ।। मणुस्सलोए अवयरिया' ते एवं बंभणा नाम, कोधी माणी मायी मिच्छादिट्ठी उज्जुपन्त्रे धम्मंमि अविकोविया मता याजणगा' दुपदादीणि मग्गमाणा दव्वभिक्खवो भण्णंति । तहा अन्नेऽवि जीवणियणिमित्तं तारिसा कप्पडियादीणं दीणा किविणा सिप्पतो भिक्खमडमाणाऽविज्जा दव्वभिक्खवो त्ति ← (द. वै. चूर्णि १०/ ३३६) इति व्याख्यातम्। अस्माभिस्तु श्रीहारिभद्रीयवृत्त्यनुसारेणाऽत्र व्याख्यातमित्यवधातव्यम्।।२७/२७।। उक्ता अपारमार्थिका गृहस्थद्रव्यभिक्षवः । साम्प्रतं लिङ्गिनोऽधिकृत्य अपारमार्थिकद्रव्यभिक्षून् कारिकायुगलेन ग्रन्थकृदुपदर्शयति- 'त्रसे 'ति 'विशुद्धे' ति च । नित्यं सर्वदा स-स्थावरहन्तारः = त्रसानां द्वीन्द्रियादीनां स्थावराणां च पृथिव्यादीनां प्राणिनां वधकरणरताः, अब्रह्मचारिणः दास्यादिपरिग्रहाद् आज्ञादानादिभावसङ्गाच्च न शाक्या भावभिक्षवः । तथा शाक्यभिक्षुप्रभृतयो हि मिथ्यादृशः = अतत्त्वाभिनिवेशिनः प्रशमादिलिङ्गशून्याः सञ्चयिनः मनोवाक्कायैः करण-कारणाऽनुमोदनप्रकारैः द्विपद-चतुष्पदधन-धान्यादिपरिग्रहनिरताः । न चैतदनार्षम्, 'विहारान् कारयेद् रम्यान् वासयेच्च बहुश्रुतान्' ( ) इति वचनात् । ‘सद्भूतगुणाऽनुष्ठायिनो नेत्थम्भूता' इत्याशङ्कायामाह -सचित्तभोजिनः तत्राऽपि मांसाऽप्कायादिभोजिनः, तदप्रतिषेधात् ।।२७ / २८ ।।
=
तथा विशुद्धतपसोऽभावात् ज्ञानपूतस्य तपसो विरहात् तापसादयः अब्रह्मचारिणः तवेसु वा उत्तमं बंभचेरं ← ( सूत्र . १ / ६ / २३ ) इति सूत्रकृताङ्गवचनेन ब्रह्मशब्दतः विशुद्धतपोऽभिधानात् । परेषामपि सम्मतमिदम्, 'तपो ब्रह्म' ( तैत्ति. ३/२/३) इति तैत्तिरीयोपनिषदो वचनात् । तदचारिण इति तापसादयः कुतीर्थिका अब्रह्मचारिण इति भावः । भाण्डानुसारिस्नेहन्यायेन तेषां संसारविलाससंस्काराऽनुवृत्तिरेवाऽवसेया । यथा हि स्नेहभाण्डं रिच्यमानं न सर्वात्मना रिच्यते, भाण्डानुसार्येव कश्चित् स्नेहशेषोऽवतिष्ठते तथेदमपि भावनीयम् ।
१८९४
=
=
अज्ञानध्वस्तशक्तयः = पिण्डविशुद्ध्यादिगोचराऽज्ञानप्रतिहतगृहसन्न्याससामर्थ्याः अत एव ते स्वयम्पचा उद्दिष्टभोजिनश्च । महिषीस्नेहप्रतिबद्धभिक्षुन्यायेन ते परमार्थतत्त्वं विज्ञातुं नैवाऽर्हन्ति । तदुक्तं पञ्चदश्यां अपि अतीतेनाऽपि महिषीस्नेहेन प्रतिबन्धतः । भिक्षुस्तत्त्वं न वेदेति गाथा लोके प्रगीयते ।। ← (पं.द.९/४१ ) इति । एतेन वैराग्याद् गृहमुत्सृज्य गृहधर्मान् हृदि स्मरेत् ।
વિશેષાર્થ :- ભાવભિક્ષુની વાત કર્યા બાદ આ ગાથામાં લૌકિક તવ્યતિરિક્ત દ્રવ્યભિક્ષુની વાત ગ્રંથકારશ્રીએ જણાવેલ છે. ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની વ્યાખ્યા ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ નથી. અલગ-અલગ સ્વરૂપે દ્રવ્યભિક્ષુની વાત ગ્રંથકારશ્રી હવે પછીના શ્લોકમાં ક૨શે. આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.(૨૭/૨૭) ગાથાર્થ :- ત્રસ અને સ્થાવર જીવની જે કાયમ હત્યા કરે, બ્રહ્મચર્ય ન પાળે, મિથ્યાદૃષ્ટિ હોય, સચિત્ત વાપરનાર હોય તથા માંગીને ભેગું કરનારા હોય તે દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય. (૨૭/૨૮)
ગાથાર્થ :- વિશુદ્ધ તપ ન હોવાથી અજ્ઞાનથી જેમની શક્તિઓ નાશ પામેલ છે અને ઘરનો ત્યાગ કરવા છતાં પણ મન-વચન-કાયાથી પાપમાં જે આસક્ત છે તે યાચકો પણ દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય છે.(૨૭/૨૯)
१. 'हन्तारा' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ । २. 'याजणगा = याजनकाः, यज्ञकारिण' इति यावत् ।

Page #82

• तात्त्विक बौद्धभिक्षुनिरूपणम् •
स भवेदुभयभ्रष्टो वानप्रस्थो न वा गृही ।। ← (स्कं. पु.४/१/१०/५७) इति स्कन्दमहापुराणवचनमपि व्याख्यातम् ।
अत एव त्यक्तगृहाः = सन्न्यस्तागारा अपि हन्त इति खेदे स्व-परोभयार्थं निष्प्रयोजनं वा त्रिधा आर्तध्यान-खरादिभाषण-लक्षवेधनादिभिः यथाक्रमं मनोवाक्कायैः करण-कारणाऽनुमोदनप्रकारैः पापेषु प्राणातिपातादिषु निरताः यथेच्छं प्रवृत्ताः कुमार्गप्ररूपणप्रवणाश्च । अत एव ते कुमार्गाऽऽश्रिताः । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गनिर्युक्तौ इड्ढि -रस- सायगुरुया छज्जीवनिकायघायनिरया । जे उवदिसंति मग्गं कुमग्गमग्गस्सिता ते उ ।। ← (सू. नि. ११३ ) इति । भस्मन्याज्याऽऽहुतिन्यायेन निष्फलमेव भिक्षुत्वं तेषाम् । अतः ते न भावभिक्षवः किन्तु अपारमार्थिकाः लिङ्गिद्रव्यभिक्षवः, संवेग-निर्वेदादिशून्यत्वेऽपि जटाधारण-शिरोमुण्डन-दिगम्बरत्व-भस्माऽवगुण्ठन-त्रिदण्ड- त्रिशूलादितच्चिह्नधारणेन द्रव्यार्थं भिक्षणशीलत्वादिति । प्रकृते →
मिच्छद्दिट्ठी तस थावराण पुढवाइ - बिंदिआईणं । निच्चं वह - करणरया अभयारी अ संचइआ ।। दुपय-चउप्पय-धण-धन्न- कुविअ - तिअ - ति अपरिग्गहे निरया । सच्चित्तभोइ पयमाणगा अ उद्दिट्ठभोई अ ।। करणतिए जोअतिए सावज्जे आयहेउ - पर- उभए । अट्ठाऽणट्ठपवत्ते ते विज्जा दव्वभिक्खुत्ति ।। इत्थीपरिग्गहाओ आणादाणाइभावसंगाओ I सुद्धतवाऽभावाओ कुतित्थिआऽ बंभचारित्ि
||
← (द.वै.नि.१०/३३७-३४०) इति दशवैकालिकनिर्युक्तिगाथा अनुसन्धेयाः । अत्र चाऽर्धजरतीयन्यायो लब्धाऽवसरः। यथेयं स्त्री न तरुणी श्लथस्तनत्वात्, कृष्णकेशत्वान्न जरतीति वक्तुं शक्यते तद्वत् ते न गृहस्थाः त्यक्तगृहत्वात्, त्रिधा हिंसाभिरतत्वान्न भिक्षव इति व्यवहर्तुं युज्यन्ते । अतोऽत्र द्रव्यभिक्षुपदप्रयोगोऽर्हतीत्यवसेयम् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये अपि जइ संजमो जइ तवो दढमित्तित्तं जहुत्तकारित्तं । जइ बंभं जइ सोयं एएसु परं न अन्नेसुं ।। ← (बृ.क. भा. २०११) इति । एतेषु जैनसाधुषु नान्येषु न परतीर्थिकेषु' । मिथ्याज्ञानबाहुल्यवत्सु परतीर्थिकभिक्षुषु यत्किञ्चित् सदाचारादिकं सदपि न सम्यगवभासते प्रेक्षावताम् । महताऽपि प्रयत्नेन तमिस्रायां परामृशन् । कृष्ण-शुक्लविवेकं हि न कश्चिदधिगच्छति ।। ← (त. वा. १/३/१ ) इति तन्त्रवार्तिकवचनमपि यथातन्त्रमन्त्राऽनुयोज्यम् । अत एवोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे अपि कुप्पवयणपासण्डी सव्वे उम्मग्गपट्ठिया । सम्मग्गं तु जिणक्खायं एस मग्गे हि उत्तमे ।। ← ( उत्त. २३/६३) इति ।
=
ये तु बौद्धभिक्षवः साम्प्रतं हरितबीज - प्राण्यादिनाश-विभूषादिप्रवृत्ता अकारणं द्विः त्रिर्वा भुञ्जन्ति, विकाले रात्रौ वा भुञ्जन्ति ते तु बौद्धशास्त्राऽनुसारेणाऽपि भिक्षवो न भवन्ति । तदुक्तं मज्झिमनिकाये लघुहस्तिपदोपमसूत्रे → सो बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरतो होति एकभत्तिको होति रत्तूपरतो, विरतो विकालभोजना, नच्चगीतवादितविसूकदस्सना पटिविरतो होति, मालागन्धविलेपनधारणमण्डनविभूसनट्ठाना पटिविरतो होति ← (म.नि. १/३/७/२९३/पृ.२४३) इत्यपि विभावनीयमत्र । प्रकृते → द्रव्याऽर्थमन्नवस्त्राऽर्थं यः प्रतिष्ठार्थमेव वा । संन्यसेदुभयभ्रष्टः स मुक्तिं नाऽऽप्तुमर्हति ।। ← (मैत्रे. २/ २०) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । महार्णवयुगच्छिद्रकूर्मग्रीवाऽर्पणन्यायेन सुदुःखेन कथमपि प्राप्तां मनुष्यजन्मादिसामग्रीं ते हारयन्तीत्यवधेयम् ।।२७/२९।।

=
=
=
१८९५

Page #83

१८९६
• संविग्नपाक्षिकस्य प्रधानद्रव्यभिक्षुत्वम् • द्वात्रिंशिका-२७/३१ वर्धकिर्द्रव्यतो भिक्षुरुच्यते दारुभेदनात् । द्रव्यभिक्षणशीलत्वाद् ब्राह्मणादिश्च विश्रुतः ॥३०॥ प्रधानद्रव्यभिक्षुश्च शुद्धः संविग्नपाक्षिकः। सम्पूर्य प्रतिमां दीक्षां गृही यो वा ग्रहीष्यति ॥३१॥ ___साम्प्रतं प्रागुद्दिष्टान् (द्वा.द्वा.२७/१७ पृ.१८६९) द्रव्यभेदकादीनुपदर्शयति- 'वर्धकिः' इति । वर्धकिः = दारुकर्मकरः द्रव्यतो भिक्षुरुच्यते, परश्वादिना द्रव्यभेदनेन भिदिक्रियाकरणभूतेन इति यावत् दारुभेदनात् = द्रव्यभेद्यस्य काष्ठस्य भेदनात् हेतोः । काष्ठादिद्रव्यं भिनत्तीति कृत्वा वर्धकिः अप्रधानो द्रव्यभिक्षुरिति भावः । तदुक्तं द्रव्यभेदकादिनिरूपणाऽवसरे दशवैकालिकनियुक्ती → जह दारुकम्मगारो भेअण-भित्तव्वसंजुओ भिक्खू - (द.वै.नि.१०/३३५) इति । उत्तराध्ययननिर्युक्तौ अपि पञ्चदशाध्ययने → भेत्ता य भेअणं वा नायव्वं भिंदियव्वयं चेव (उत्त.नि.१५/३७५) रहकार-परसुमाई दारुगमाई दव्वओ हुंति (उत्त.नि.१५/ ३७४) इत्युक्तम् । उत्तरार्धस्तु व्याख्यात एव पूर्वतनकारिकायाम् (द्वा.द्वा.२७/२७ पृ.१८९३) ।।२७/३०।।
उक्ता अपारमार्थिका द्रव्यभिक्षवः । साम्प्रतं पारमार्थिकद्रव्यभिक्षुमाह- 'प्रधाने'ति । यतनाऽऽवरणकर्मोदयेन चारित्रे प्रमाद्यन्नपि यः संविग्नानां पक्षग्राही सहायोपबृंहणादिना स संविग्नपाक्षिकः यथावस्थितमार्गकथनतद्राग-तत्स्थापनादिना शुद्धः सन् लोकोत्तरः प्रधानद्रव्यभिक्षुः भण्यते, भावभिक्षुयोग्यत्वात् । सदाऽनारम्भित्वाऽभावान्न तदानीं स भावभिक्षुः किन्तु तत्कारणमिति नयविशेषाभिप्रायः । निर्ध्वंसपार्थस्थादीनामप्रधानद्रव्यभिक्षुत्वम् । तदुक्तं गुरुतत्त्वविनिश्चये → निद्धंधसाण पढमं, पासत्थाईण पाववुढिकरं । संविग्गपक्खिआणं बितियं मग्गाणुसारीणं ।। - (गु.त.४/१५४) इति । प्रथम = अप्रधानद्रव्यभिक्षुत्वं, द्वितीयं = प्रधानद्रव्यभिक्षुत्वम् । बकुश-कुशीलादिभेदेन चारित्रस्याऽनेकत्वात् संविग्नपाक्षिकस्यापि नयान्तराभिप्रायेण भावभिक्षुत्वमेवेत्यतः कल्पान्तरमाह- यो वा गृही = श्रावकः प्रतिमां = एकादशी श्रमणकल्पप्रतिमां पञ्चाशकोक्तलक्षणां सम्पूर्य दीक्षां सर्वविरतिलक्षणां ग्रहीष्यति स चरमश्रावकप्रतिमाकालाऽवधिं यावत् प्रधानद्रव्यभिक्षुः भण्यते ।।२७/३१।।
ગાથાર્થ - લાકડાને ભેદવાના લીધે સુથાર દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય છે. તથા દ્રવ્યથી ભિક્ષા માગવાનો સ્વભાવ હોવાથી બ્રાહ્મણ દ્રવ્યભિક્ષુ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. (૨૭૩૦)
વિશેષાર્થ - ભિક્ષુ શબ્દ ભિક ધાતુ ઉપરથી બનેલ છે. ભેદન કરે તે ભિક્ષુ કહેવાય. લાકડા વગેરે દ્રવ્યનું ભેદન કરવાના લીધે સુથાર દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય. કર્મનું ભેદન કરવાના લીધે સુસાધુ ભાવભિક્ષુ કહેવાય. તે જ રીતે ભિક્ષુ શબ્દ ભિક્ષા માગનાર માટે લોકમાં વપરાય છે. બ્રાહ્મણ વગેરે દ્રવ્યભિક્ષા લેતા હોવાથી દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય છે. રત્નત્રયાદિભાવને પુષ્ટ કરવા માટે સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા ગ્રહણ કરતા હોવાના કારણે સુસાધુ ભાવભિક્ષુ કહેવાય છે. અહીં જણાવેલ સુથાર અને બ્રાહ્મણની પ્રવૃત્તિ ભાવભિક્ષાનું કારણ ન બનવાના લીધે અપ્રધાન દ્રવ્યભિક્ષા કહેવાય છે. માટે સુથાર, બ્રાહ્મણ વગેરે અપ્રધાન લૌકિક દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય. ૨૬ મી ગાથામાં જણાવેલ માત્રવેશધારી જૈન સાધુને અપ્રધાન લોકોત્તર દ્રવ્યભિક્ષુ સમજવા.(૨૭/૩૦).
ગાથાર્થ :- શુદ્ધ સંવિગ્નપાક્ષિક પ્રધાન દ્રવ્યભિક્ષુ છે. અથવા જે ગૃહસ્થ શ્રાવકની ડિમા પૂર્ણ કરીને દીક્ષા ગ્રહણ કરવાનો હોય તે પ્રધાન દ્રવ્યભિક્ષુ કહેવાય. (૨૭/૩૧) १. मुद्रितप्रतौ हस्तादर्श च 'प्रतिमादीक्षां' इत्यशुद्धः पाठः । संदर्भानुसारेणाऽपेक्षितः पाठो योजितः ।

Page #84

• भावभिक्षोः गुणसहस्रधारित्वम् •
१८९७ केचिदुक्ता अनन्तेषु भावभिक्षोर्गुणाः पुनः । भाव्यमाना अपि सम्यक् परमानन्दसम्पदे ॥३२॥ शिष्टाः श्लोकाः षडुत्तानाऽर्थाः ।।२७-२८-२९-३०-३१-३२।।
।। इति भिक्षुद्वात्रिंशिका ।।२७।। उपसंहरति- 'केचिदिति । भावभिक्षोः अनन्तेषु गुणेषु मध्ये पुनः केचिद् एव गुणा 'असाधारण्येन लिङ्गानि भवन्ति' इति न्यायेन ‘प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्ति' इति न्यायेन च इह लिङ्गरूपेण भिक्षुपदप्रवृत्तिनियामकत्वरूपेण वा उक्ताः, वाचः क्रमवर्तित्वात्, आयुषः परिमितत्वात्, प्रकृतप्रकरणस्य द्वात्रिंशद्गाथामानत्वेन नियतत्वात्, केषाञ्चित् तद्गुणानामनभिलाप्यत्वाच्च । पूर्वोक्तात्(पृ.९६९) → जत्तियाइं असंजमट्ठाणाई तत्तियाइं संजमट्ठाणाई - (आचा.चू.१।४।२) इति आचाराङ्गचूर्णिवचनात्तत्तदसंयमस्थानविरुद्धानि संयमस्थानानि विज्ञाय तदनुविद्धाः सकला एव भिक्षुगुणा यथागममत्र भिक्षुणा ज्ञातव्या भावनीया धारयितव्याश्च । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे → गुणाणं तु सहस्साई धारेयव्वाइं भिक्खूणा ।। - (उत्त.१९/२५) इति । किमर्थमेते इह निरूपिताः ? इत्याशङ्कायामाह- सम्यक् = श्रुत-चिन्ताभावनाज्ञानक्रमेण भाव्यमाना अपि, किमुत आत्मसात् क्रियमाणा इत्यपिशब्दार्थः, भिक्षुगुणा परमानन्दसम्पदे = अपरोक्षस्वानुभूत्येकगम्यातिशयिताभिरामाऽऽनन्दविभूतये भवन्ति । यदपि नारदपरिव्राजकोपनिषदि → इन्द्रियाणां निरोधेन राग-द्वेषक्षयेण च । अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते ।। (ना.परि.३/ ४५) इत्युक्तं तदपीहैव परमार्थतः सङ्गच्छत इति शम् ।।२७/३२ ।। वल्गन्ति मां हि शास्त्राणि स्वयमेत्य करोमि किम् ?। पुनरुक्तिरपि ह्येवं वैराग्याय गुणायते ।।१।। यस्य कृत्यं न विघ्नन्ति शीतमुष्णं भयं रतिः। मानं वाऽप्यपमानं वा स एव भिक्षुरुच्यते ।।२।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां भिक्षुद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।२७।। વિશેષાર્થ:- ૨૭ થી ૩૨ ગાથાનો અર્થ ગ્રંથકારશ્રીની દૃષ્ટિમાં સરળ હોવાથી તેની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા તેઓશ્રીએ કરેલ નથી. ભાવભિક્ષુ થવાની જેનામાં યોગ્યતા હોય તે પ્રધાન તદ્ગતિરિક્ત દ્રવ્યભિક્ષુ બની શકે. આ વાત નિક્ષેપના જ્ઞાતા માટે સુગમ છે. શુદ્ધ સંવિગ્નપાક્ષિક તથા ૧૧ મી પડિમાને વહન કરીને જે શ્રાવક દીક્ષા લેવાનો હોય તે પ્રધાન દ્રવ્યભિક્ષુ બની શકે છે. કારણ કે કાલાંતરે તે બન્ને मासाधु बनवाना छे. (२७/३१)
ગાથાર્થ - ભાવભિક્ષુના ગુણો અનંતા છે. તેમાંથી કેટલાક ગુણો અહીં કહેવાયેલ છે. એની સારી રીતે ભાવના કરવામાં આવે તો પણ તે પરમાનંદસ્વરૂપ મોક્ષની સંપત્તિ માટે થાય છે. (૨/૩૨) ' વિશેષાર્થ:- ભાવભિક્ષુના ગુણો અનંત છે. પણ આયુષ્ય પરિમિત છે. શબ્દો ક્રમસર જ બોલી શકાય છે. કેટલાક ગુણો તો અનભિલાપ્ય પણ હોય છે. માટે અહીં ર૭ મી બત્રીસીમાં ભાવભિક્ષુના કેટલાક જ ગુણો બતાવેલ છે. પરંતુ આ ગુણોની સમ્યફ રીતે પ્રામાણિકપણે અહોભાવપૂર્વક ભાવના કરવામાં આવે તો પણ તે મોક્ષ આપવા માટે સમર્થ થાય છે. માટે મોક્ષકામી આત્માર્થી જીવોએ આ બત્રીસીમાં બતાવેલ ભાવભિક્ષુના ગુણોની આદરભાવે ભાવના કરવી જોઈએ. એવી ભલામણ અહીં મળે છે. (૨૭/૩૨)
૨૭ મી બત્રીસીનું ગુજરાતી વિવેચન સંપૂર્ણ १. मुद्रितप्रतौ ‘अमी' इति पाठः । २. हस्तादर्श '...संमदैः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #85

१८९८
*
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. ભિક્ષુના પહેલા ૩ લક્ષણ સમજાવો.
૨. “સહન કરે તે સાધુ” અને “બાહ્ય લાભ-નુકસાન ન ગણકારે તે સાધુ” આ બે વિશેષણને સમજાવો. ૩. “ગુસ્સો ન કરે કે ન કરાવે, શુદ્ધ આત્મધર્મને જણાવે, દેહાધ્યાસમુક્ત સાધક” આ વિશેષણો સમજાવો.
• મેમરી ટેસ્ટ
૨૭- ભિક્ષુ બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય #
૪.
૫.
૬. સાધુ-લૂક્ષ-તીરાર્થીની વ્યાખ્યા જણાવો.
૭.
સાધુના તીર્ણ વગેરે પર્યાયવાચી નામો જણાવો.
બુદ્ધ, પ્રવ્રુજિત અને મુક્તની વ્યાખ્યા જણાવો.
૮.
ઋજુતા, તિતિક્ષા, આવશ્યકશુદ્ધિ -આ ભાવભિક્ષુનાં લિંગ સમજાવો.
૮.
“કજીયા-કંકાસ ન કરે તે સાધુ”, “અભય હોય તે સાધુ” આ બંને વિશેષણને સમજાવો. (બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
૧. વિષયસંગરહિત
૨.
૩.
૪.
ઋક્ષ
૫.
સમકિત
૬.
ચારિત્ર
૭.
તપ
૮. અધિગમ
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. સાધુભગવંતના સાધર્મિક
૨.
વગરના હોય તે સાધુ. (મમતા, સહાય,ક્રિયા) ૩. મિથિલા સળગે તેમાં મારૂં કશુ બળતું નથી આ બોલનાર
સંયમી
દુન્વયીફળનો સોદો
********
સમકિત
૫
૩
સાધુ
૧૪ પ્રકારનાં પરિગ્રહમુક્ત
નિયાણું

ભાવસાધુ
વિનય
કહેવાય. (શ્રાવક, સાધુ, સંન્યાસી)
છે. (નમિરાજર્ષિ, અનાથીમુનિ, બળદેવમુનિ)
૪.
ની જેમ સાધુ હાથ-પગને સંકોચીને રાખે. (કાચબા, દેડકા, કબુતર) ૫. ઋદ્ધિ, સત્કાર અને પૂજાની જે ઈચ્છા કરે તે
૬. બંધનમાંથી ઉડ્ડયન કરી ગયેલ હોવાથી સાધુને ૭.ગુણસંપન્ન ભાવસાધુના
द्वात्रिंशिका - २७
નામો છે. (૨૯, ૨૮, ૩૮)
ગોચરી-પાણી વગેરે ન મળે તો પણ બેબાકળા ન થવું તે
જીવન છે. (અજ્ઞાની, અસંયમી, સંયમી) કહેવાય છે. (પાખંડી, મુક્ત, બુદ્ધ)
કહેવાય.
(નિર્લોભતા, અદીનતા, નમ્રતા)

Page #86

• ખજાનો મજાનો •
१८९९
હ ૨૭- નયલતાની અપેક્ષા હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. “સાધુ પોતાના સાધર્મિકોને આમંત્રણ આપીને જ ગોચરી વાપરે” આ શું સૂચવે છે ? ૨. “સાધુ પૃથ્વી સમાન છે” પૃથ્વીની ઉપમા આપવા દ્વારા ગ્રંથકારશ્રી શું કહેવા માંગે છે ? ૩. દેહાદિ પુગલોની મમતા ક્યારે તૂટે ? તે તોડવા સાધુ શું વિચારણા કરે ? ૪. “ઈન્દ્રિયવિજેતા બની સ્વાધ્યાયરમણતા કરે તે સાધુ સાધુનું આ વિશેષણ સમજાવો. ૫. દશવૈકાલિકમાં કહેલ “ભેદક, ભેદસાધન અને ભેદ્ય તેની નિરુક્તિ સહિત અર્થ જણાવો. ૬. સાધુના અન્ય પર્યાયવાચી શબ્દો- ચરક, લપક, તપસ્વીની નિરુક્તિ જણાવો. ૭. અસલી સુવર્ણની સાથે ભાવસાધુને સરખાવો. ૮. દ્રવ્યભિક્ષુ કોને કહેવાય ? (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. સાધુ અવસરે પણ કેવા શબ્દો બોલે ? ૨. સાધુને તીર્ણ શા માટે કહ્યા ? ૩. સાધુને યતિ કઈ કઈ રીતે કહેવાય ? ૪. સાધુનું એક નામ દ્રવ્ય પણ છે તે કઈ રીતે ? ૫. સાધુને અણગાર શા માટે કહ્યા ? ૬. અપવાદ તે ઉન્માર્ગ ક્યારે બને ? ૭. નમિરાજર્ષિનું દષ્ટાન્ત ક્યાં આગળ વિસ્તારથી બતાવવામાં આવ્યું છે ? ૮. નમિરાજર્ષિ કઈ ભાવનાના માધ્યમે વૈરાગ્યમાર્ગે આગળ વધી દીક્ષા લેવા તૈયાર થયા ? ૯. “તાયી' કોને કહેવાય ? ૧૦. ‘તાપસ કોને કહેવાય ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. જેને દેહનું ભાવથી મમત્વ ન હોય તેને દેહનું ......... કર્યું કહેવાય. (બુત્સર્જન, ત્યાગ, પરિવર્તન) ૨. આર્યપદ એટલે ...... જણાવનારા પદ. (શુદ્ધધર્મ, આર્યધર્મ, ધર્મ) ૩. પાપનો ક્ષય કરે છે .......... કહેવાય. (તાપસ, ભિલુ,પક) ૪. ......... કરવાના કારણે સાધુને પ્રજ્ઞાપક કહેવાય. (તપ, સાધના, પ્રરૂપણા) ૫. મોક્ષસુખની ઝંખનાને ......... કહેવાય. (નિર્વેદ, સંવેગ, આશ્રવ) ૬. ભાવસાધુના ......... ગુણો હોય છે. (૮, ૭, ૩) ૭. .......... ને છોડવો તે ક્ષમા કહેવાય. (ક્રોધ, અહંકાર, આગ્રહ)

Page #87

१९००
द्वात्रिंशिका
પૂજ્યપાદ સ્વ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ.શ્રીની ક્લમમાંથી નીતરેલ અમૃત) ૧. પરમતેજ ભાગ-૧,૨ (લલિતવિસ્તરા વિવેચન) ૩૫. અમૃતકણ ૨. ગુણસેન અગ્નિશર્મા (સમરાદિત્ય ભવ - ૧) ૩૬. ક્ષમાપના ૩. સિંહ અને આનંદ (સમરાદિત્ય ભવ - ૨) ૩૭. ગણધરવાદ ૪. જાલિની અને શીખીકુમાર (સમરાદિત્ય ભવ-૩) ૩૮. આત્માનું સૌંદર્ય અને સતી દમયંતી
કમી રાજાનું પતન અને ઉત્થાન ભાગ-૧,૨ ૩૯. વાર્તાવિહાર ૬. યશોધરમુનિ ચરિત્ર ભાગ-૧,૨
૪૦. ઉચ્ચપ્રકાશના પંથે (પંચસૂત્ર) ધ્યાન અને જીવન ભાગ-૧,૨
૪૧. ચૈત્યવંદન સૂત્ર પ્રકાશ (આરાધના) ૮. ધ્યાન શતક (વિવેચન)
૪૨. દિવ્ય તત્ત્વચિંતન ભાગ - ૧ સીતાજીના પગલે પગલે ભાગ-૧,૨
૪૩. દિવ્ય તત્ત્વચિંતન ભાગ - ૨ ૧૦. નવપદ પ્રકાશ (અરિહંત પદ)
૪૪. આહાર શુદ્ધિ પ્રકાશ ૧૧. નવપદ પ્રકાશ (સિદ્ધ પદ)
૪૫. જૈન ધર્મનો સરળ પરિચય ભાગ - ૨ ૧૨. નવપદ પ્રકાશ (આચાર્ય-ઉપાધ્યય પદ) ૪૬. નિશ્ચય-વ્યવહાર ૧૩. મહાસતી મદનરેખા
૪૭. અરિહંત પરમાત્માની ઓળખાણ ૧૪. અમીચંદની અમીદૃષ્ટિ
૪૮. માર્ગાનુસારી જીવન યાને જીવન ઉત્થાન ૧૫. મહાસતી ઋષિદત્તા ભાગ-૧,૨
૪૯. યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય પીઠિકા ૧૬. મહાસતી દેવસિકા
૫૦. ધર્મ આરાધનાના મૂળ તત્ત્વો (ષોડશક) ૧૭. જો જે ડૂબી જાય ના
૫૧. જૈન ધર્મના કર્મસિદ્ધાંતનું વિજ્ઞાન ૧૮. પ્રારબ્ધ ઉપર પુરુષાર્થનો વિજય
પ૨. તત્ત્વાર્થ ઉષા ૧૯. જૈન ધર્મનો પરિચય
૫૩. પ્રકરણ દોહન ૨૦. પરમાત્મભક્તિ રહસ્ય
૫૪. તપધર્મના અજવાળા ૨૧. બાર ભાવના ભાવાર્થ (સક્ઝાય)
૫૫. ભાવભર્યા સ્તવન સઝાય ૨૨. જીવનના આદર્શ
૫૬. સચિત્ર મહાવીર ચરિત્ર (ગુજરાતી/હિન્દી) ૨૩. માનવનાં તેજ
૫૭. અમૃતક્રિયાના દિવ્યમાર્ગે ૨૪. જીવન સંગ્રામ
૫૮. સચિત્ર તત્ત્વજ્ઞાન બાળપોથી (ગુજરાતી/હિન્દી) ૨૫. રજકણ
૫૯. પ્રેરણા ૨૬. યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય (વ્યાખ્યાનો) ભાગ-૧,૨ ૬૦. પળમાં પાપને પેલે પાર ૨૭. મનના મિનારેથી મુક્તિના કિનારે ભાગ-૧,૨ ૬૧. નમસ્કાર મહામંત્રનો ઉપોદ્ધાત ૨૮. ગાગરમાં સાગર
૬૨. ઉપધાનતપ માહિતી ૨૯. તિમિર ગયું ને જ્યોતિ પ્રકાશી
૬૩. પ્રીતની રીત ૩૦. ઉપદેશ માળા - અર્થ
૬૪. પ્રભુનો પંથ ૩૧. ન્યાય ભૂમિકા
૬૫. બારવ્રત ૩૨. તાપ હરે તનમનનાં
૬૬. ઝણઝણે તાર દિલના ૩૩. પ્રતિક્રમણ સૂત્ર ચિત્ર આલ્બમ
૬૭. કડવાફળ છે ક્રોધનાં ૩૪. પીવત ભરભર પ્રભુ ગુણ પ્યાલા
૬૮. પીવત ભરભર પ્રભુગુણ પ્યાલા

Page #88

२८- दीक्षाद्वात्रिंशिका
અઠ્ઠાવીસમી બત્રીસીની પ્રસાદી
यस्य क्रियासु सामर्थ्यं स्यात्सम्यग्गुरुरागतः । योग्यता तस्य दीक्षायामपि माषतुषाकृतेः । । २८ / ३ ।। (पृ. १९०३ ) માષતુષ જેવા જે જીવમાં સારી રીતે ગુરુ પ્રત્યેના રાગથી સદનુષ્ઠાનોને વિશે સામર્થ્ય હોય તેનામાં પણ દીક્ષાની યોગ્યતા માન્ય છે.
इन्द्रियाणां कषायाणां गृह्यते मुण्डनोत्तरम् । या शिरोमुण्डनव्यङ्ग्या तां सदीक्षां प्रचक्षते ।। २८/१४।। (पृ.१९२१) ઈન્દ્રિય અને કષાયોના મુંડન પછી મસ્તકમુંડનવ્યંગ્ય
જે દીક્ષા થાય છે તેને શાસ્ત્રકારો સદ્દીક્ષા કહે છે.
शरीरेणैव युध्यन्ते दीक्षापरिणतौ बुधाः । પુર્ણમ રિળ પ્રાપ્ય વ્યાવૃત્તા વાઘયુદ્ધતઃ ।।૨૮/૧૭।।
(પૃ.૧૧૨૪)
દીક્ષાની પરિણતિ આવે ત્યારે પ્રાશ જીવો પોતાના શરીરની સાથે જ યુદ્ધ કરે છે. કારણ કે શરીર આત્માનો શત્રુ છે. તથા તે શરીર લડવા માટે મળવું દુર્લભ છે. તેથી દુર્લભ વૈરી એવા શરીરને મેળવીને બાહ્ય યુદ્ધથી પાછા ફરેલા સાધુઓ શરીર સાથે જ યુદ્ધ કરે છે.

Page #89

शरीराद्यनुरागस्तु न गतो यस्य तत्त्वतः । તેષામેછાવિ માવોડ િથવિનિયતઃ મૃત: ર૮/૦૨ (પૃ.9૬૨૬) જે જીવને શરીરાદિનો અનુરાગ ગયો નથી તેવા જીવોનો એકાકીભાવ પણ પરમાર્થથી ક્રોધાદિથી વ્યાપ્ત છે - એવું શાસ્ત્રમાં સંભળાય છે.
ससङ्गप्रतिपत्तिर्हि ममता वासनात्मिका । સિફાતિપત્તિષિ મુક્ટિવાચ્છોડનુરોધિની ર૮/રકા (99૧૩૦) સસંગ પ્રતિપત્તિ ખરેખર મમતાની વાસનાસ્વરૂપ છે.
અને અસંગ પ્રતિપત્તિ મોક્ષની ઈચ્છાને અનુસરનારી છે.
अनादिकालाऽनुगता महती सङ्गवासना । તત્ત્વજ્ઞાનીંગનુતયા વીક્ષર્થવ નિરતે ૨૮/૨૨. (પૃ.૨૩૦) અનાદિકાળથી ચાલી આવતી સંગવાસના અત્યંત બળવાન છે.
તત્ત્વજ્ઞાનથી અનુગત એવી દીક્ષાથી જ સંગવાસના દૂર થાય છે.
यः समः सर्वभूतेषु त्रसेषु स्थावरेषु च । કત ઘ તવૈવ તીક્ષા સામાયિાત્મિવા સાર૮/૨રૂ / (પૃ.99 રૂ9) માટે જ ત્રસ અને સ્થાવર સર્વ જીવોને વિશે
જે સમાન હોય તેની જ દીક્ષા સામાયિકસ્વરૂપ છે.

Page #90

• दीक्षानिरुक्तिः .
१९०१ ॥ अथ दीक्षाद्वात्रिंशिका ॥२८॥ अनन्तरं भिक्षुरुक्तः । स च दीक्षासम्पन्नो भवतीति तत्स्वरूपमिहोच्यते - दीक्षा हि श्रेयसो दानादशिवक्षपणात्तथा । सा ज्ञानिनो नियोगेन ज्ञानिनिश्रावतोऽथवा ॥१॥
दीक्षा हीति । दीक्षा हि श्रेयसो दानात् तथाऽशिवक्षपणात् निरुच्यते । तदाह“श्रेयोदानादशिवक्षपणाच्च सतां मतेह दीक्षेति" (षोड.११/२) । सा निरुक्तार्थशालिनी दीक्षा नियोगेन = नियमेन ज्ञानिनो भवति ।
नयलता भिक्षाव्याप्या हि सद्दीक्षाऽतोऽधिकार्यादिभेदतः । स्वाऽन्यतन्त्राऽनुसारेण साम्प्रतं सा निरूप्यते।।१।।
अनन्तरं भिक्षुद्वात्रिंशिकायां तत्त्व-भेद-पर्याय-प्रतिपक्षादिप्रकारैः भिक्षुः उक्तः। स च भिक्षुः अवश्यमुत्सर्गतो दीक्षासम्पन्नो भवतीति हेतोः तत्स्वरूपं = दीक्षास्वरूपं इह अष्टाविंशतितमद्वात्रिंशिकायां उच्यते 'दीक्षेति । श्रेयसः = कल्याणस्य दानात्, अशिवक्षपणात् = प्रत्यवायक्षपणात् सर्वैरेव महर्षिभिः निरुच्यते = व्युत्पाद्यते। प्रकृते षोडशकसंवादमाह- 'श्रेय' इति । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं गौतमीयतन्त्रे → ददाति दिव्यभावं चेत् क्षिणुयात् पापसन्ततिम् । तेन दीक्षेति विख्याता मुनिभिस्तन्त्रपारगैः।। - (गौ.त. ) इति । विश्वसारे अपि → दिव्यं ज्ञानं यतो दद्यात् कुर्यात् पापक्षयं यतः। तस्मात् दीक्षेति सा प्रोक्ता सर्वतन्त्रस्य सम्मता ।। 6 (वि.सा. ) इति दीक्षानिरुक्तिरुपदर्शिता । लघुकल्पतन्त्रेऽपि → दीयते परमं ज्ञानं क्षीयते पापपद्धतिः । तेन दीक्षोच्यते - (ल.क.त. ) इति दीक्षाव्युत्पत्तिरावेदिता। ततश्चाऽदीक्षितस्याऽनाथत्वमेव तत्त्वतो ज्ञेयम् । तदुक्तं दत्तात्रेययामले → अनीश्वरस्य मर्त्यस्य नास्ति त्राता यथा भुवि । तथा दीक्षाविहीनस्य नेह स्वामी परत्र च ।। 6 (द.या. ) इति ।
एतेन → दीक्षया रहितो जन्तुः पशुत्वं याति भूरिशः 6 (शां.सं.२/९/८) इति शाण्डिल्यसंहितावचनं → दीक्षयैव नरो विमुच्यते - (बृहदा.४/४६) इति च बृहदारण्यकोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । ततश्च मुमुक्षुणाऽवश्यं दीक्षा शरणीकर्तव्येत्युपदेशो ध्वन्यते । नियमेन = निश्चयेन ज्ञानिनः = प्रागुक्त(द्वा.द्वा.६/५ भाग-२ पृ.३८६) तत्त्वसंवेदनज्ञानवतो भवति ।
જ દીક્ષા પ્રાચિંશિક પ્રમશ ૪ ૨૭ મી બત્રીસીમાં ભિક્ષુનું વર્ણન કરાયું. તે ભાવભિક્ષુ દીક્ષાસંપન્ન જ હોય છે. માટે દીક્ષાનું સ્વરૂપ આ ૨૮ મી બત્રીસીમાં ગ્રંથકારશ્રી વડે કહેવાય છે.
हीक्षा' शनी निरुति. ગાથાર્થ - કલ્યાણનું દાન કરવાથી અને અકલ્યાણનો ક્ષય કરવાથી ખરેખર દીક્ષા કહેવાય છે. તે દીક્ષા નિયમા જ્ઞાનીને અથવા જ્ઞાનીની નિશ્રાવાળાને હોય છે. (૨૮/૧)
ટીકાર્થ - કલ્યાણનું દાન કરવાના કારણે તથા અકલ્યાણનો ક્ષય કરવાના કારણે ખરેખર “દીક્ષા શબ્દની નિરુક્તિ = વ્યાખ્યા થાય છે. તેથી તો ષોડશક ગ્રંથમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે કે “કલ્યાણનું દાન કરવાથી અને અકલ્યાણનો ક્ષય કરવાથી મહાત્માઓને જિનપ્રવચનમાં દીક્ષા માન્ય છે.” ઉપર વ્યાખ્યા કરેલ અર્થવાળી દીક્ષા અવશ્ય જ્ઞાનીને હોય છે. १. हस्तादर्श 'दीक्षा हीति' इति नास्ति । २. हस्तादर्श 'सतां ते' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः ।

Page #91

१९०२
• गुर्वाज्ञाऽधीनस्य व्यवहारतो दीक्षा •
अथवा ज्ञानिनिश्रावतो
गुरुपरतन्त्रस्य ।। १ ।। एतदेव भावयति -
एकः स्यादिह चक्षुष्मानन्यस्तदनुवृत्तिमान् । प्राप्नुतो युगपद् ग्रामं गन्तव्यं यदुभावपि ।। २ ।।
द्वात्रिंशिका - २८/२
=
=
तदुक्तं मरणविभक्तिप्रकीर्णके
नाणसहियं चरित्तं, नाणं संपायगं गुणसयाणं । एस जिणाण आणा, थि चरितं विना नाणं ।। ← ( म. वि. प्र. १३८) इति । तदुक्तं षोडशके सा ज्ञानिनो नियोगाद् यथोदितस्यैव साध्वीति ← ( षो. १२ / २) इति ।
यदि ज्ञानिन एव दीक्षा साध्वी तदा कथं तच्छून्यानां माषतुषादीनां समये सा श्रेयसी श्रूयते ? इत्याशङ्कायां कल्पान्तरमावेदयति- ' अथवे 'ति गुरुपरतन्त्रस्य इति । स्वाऽऽश्रयपारतन्त्र्यसम्बन्धेन माषतुषादीनामपि दृढश्रद्धादिवतां भावनाज्ञान- तत्त्वसंवेदनज्ञानमस्त्येवेति न काऽप्यनुपपत्तिः । इदमेवाऽभिप्रेत्य पञ्चाशके गुरुपारतंतं नाणं सद्दहणं एयसंगयं चेव । एतो उ चरित्तीणं मासतुसादीण णिद्दिट्ठे ।। ← (पञ्चा.११/७) इत्युक्तमिति पूर्वमपि (पृ. १६४,४३३) दर्शितम् । पूर्वं मार्गद्वात्रिंशिकायामपि ( द्वा.द्वा.३/१७ भाग- १ पृ. १६४) गीतार्थपारतन्त्र्येणाऽज्ञानिनां ज्ञानं दर्शितमित्यवधेयम् । साधुसामग्ग्रद्वात्रिंशिकायामपि ( द्वा. द्वा. ६ / २५ पृ.४३२ ) ज्ञानवत्पारतन्त्र्यस्य फलतो ज्ञानत्वमुक्तम् । गुरुसमर्पणस्य ज्ञानकारणत्वादेव महाभारतेन विना गुरुसम्बन्धं ज्ञानस्याऽधिगमः स्मृतः ← ( म.भा. शांति.३३४/२२) इत्युक्तम् । अत एव षोडशकेऽपि यो निरनुबन्धदोषाच्छ्राद्धोऽनाभोगवान् वृजिनभीरुः । गुरुभक्तो ग्रहरहितः सोऽपि ज्ञान्येव तत्फलतः ।। ← ( षो. १२ / ३) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।।२८/१।।
=
एतदेव ज्ञानि-तन्निश्रितयोः दीक्षाधिकारित्वमेव भावयति- 'एक' इति । यद् = यस्मात् कारणात् इह = लोके एकः कश्चित् पुरुषः मार्गज्ञो मार्गगमनप्रवृत्तः चक्षुष्मान् = निर्मलाऽनुपहतनेत्रः स्यात्, अन्यः अन्धादिः तदनुवृत्तिमान् = मार्गज्ञस्य मार्गप्रवृत्तस्य चक्षुष्मतोऽनुसरणपरायणः, मार्गानुसारिताप्रयोजकाऽदृष्टेनाऽज्ञान्यनुवृत्तिव्यावर्त्तनात् । एतौ उभौ अपि अनवरतप्रयाणप्रवृत्त्या गन्तारौ सन्तौ गन्तव्यं अभिमतनगरादि युगपत् समकालमेव प्राप्नुतः, तयोरग्रपृष्ठभावेन व्रजतोरेकपदन्यास एवाऽन्तरं, न महत् । यद्वा तदपि तुल्यपदन्यासयोरेकश्रेण्या बाहुलग्नयोः व्रजतोर्नास्तीति द्वयोर्युगपत्प्राप्तव्यप्राप्तिरनाविलैव । एवं ज्ञान्यज्ञानिनोरपि सन्मार्गगमनप्रवृत्तयोर्मुक्तिपुरप्राप्तौ नाऽन्तरमित्यर्थः । युक्तञ्चैतत् पाण्डव- द्राविडवारिखिल्लादि-तन्निश्रितप्रत्याख्याताऽशनादीनां युगपदेव शत्रुञ्जये मुक्तिश्रवणात् । तदुक्तं षोडशके चक्षुष्मानेकः स्यादन्धोऽन्यः तन्मताऽनुवृत्तिपरः । गन्तारौ गन्तव्यं प्राप्नुत एतौ युगपदेव ।। ← ( षो. १२/ ४) इति पूर्वोक्तं (पृ.१६४, ४०१,४३३) अनुसन्धेयमत्र ।
तत्त्वतो ज्ञानिनिश्रितस्याऽगीतार्थस्यान्धत्वं नैव सम्मतम्, गीतार्थसमर्पण-सान्निध्यादिलक्षणचक्षुरुपेतत्वात् । एतेन एकं हि चक्षुरमलं सहजो विवेकस्तद्वद्भिरेव सह संवसतिर्द्वितीयम् । एतद् द्वयं भुवि न यस्य स तत्त्वतोऽन्धस्तस्यापमार्गचलने खलु कोऽपराधः ।। ← ( आचारांगसूत्रे उद्धृतः ८२ श्लोक ) इत्यपि पूर्वोक्तं (पृ.१६४ ) व्याख्यातम् ||२८/२ ॥
અથવા જ્ઞાની એવા ગુરુની નિશ્રાંવાળા સમર્પિત જીવને દીક્ષા હોય છે. (૨૮/૧)
# દીક્ષાના અધિકારી
ગાથાર્થ :- આ જગતમાં એક આંખવાળો હોય અને બીજો આંખશૂન્ય માણસ તેને અનુસરનાર
હોય, તે બન્ને ય એકીસાથે પ્રાપ્તવ્ય ગામને પ્રાપ્ત કરે છે. (૨૮/૨)

Page #92

• माषतुषादेः सूक्ष्मतत्त्वोपलम्भः .
१९०३ एक इति । स्पष्टः ।।२।। यस्य क्रियासु सामर्थ्यं स्यात्सम्यग्गुरुरागतः। योग्यता तस्य दीक्षायामपि माषतुषाऽऽकृतेः ।।३।।
यस्येति । यस्य क्रियासु = चारित्राऽनुष्ठानेषु सम्यग्गुरुरागतः सामर्थ्यं स्यात् तस्य माषतुषाऽऽ कृतेरपि = मुग्धतया माषतुष सदृशस्यापि दीक्षायां योग्यता ।।३।।
इत्थं ज्ञानिवत् शास्त्राभ्यासशून्यस्याऽप्युक्तरूपस्य तुल्यफलत्वात् दीक्षायोग्यत्वमिति दर्शयति- 'यस्येति । यस्य = तत्त्वसंवेदन-भावना-स्पर्शज्ञानरहितस्याऽपि चारित्राऽनुष्ठानेषु सम्यग् = जात्यादिसमसम्बन्धज्ञानविरहेण निर्दम्भं गुरुरागतः = धर्माचार्यादिषु ‘भवक्षयहेतुरयं मे गुरुः, तदीयहस्ते मदीयमोक्ष' इत्येवं अन्तरङ्गबहुमानभावात् सामर्थ्य = भावनाज्ञानिकृतक्रियाजन्यफलसदृशफलजननशक्तिः तस्य मुग्धतया अनाभोगतो माषतुषसदृशस्याऽपि दीक्षायां योग्यता भवति । तदुक्तं षोडशके → यस्याऽस्ति सत्क्रियायामित्थं सामर्थ्ययोग्यताऽविकला। गुरुभावप्रतिबन्धाद् दीक्षोचित एव सोऽपि किल ।। 6 (षो.१२/५) इति । न चैवमपि जडबुद्धितया कथं तेषां प्रव्रज्यानिर्वाहकशुभपरिणामसिद्धिः ? इति शङ्कनीयम्, यतो माषतुषादीनां जीवाऽजीवादितत्त्वगोचरव्यक्तश्रुतोपयोगाऽभावेऽपि मार्गानुसारित्वतः तीव्रमिथ्यात्वमोहनीयक्षयोपशमभावात् शुभौघसंज्ञानयोगात् शुभः परिणामः प्रव्रज्यादिनिर्वाहकः सम्भवत्येव । ते हि बहिर्बहु श्रुतमपठन्तोऽपि मार्गानुसारित्वादिप्रयुक्त-हेयोपादेयादिगोचराऽतितीक्ष्णप्रज्ञतया बहुपाठकस्थूलप्रज्ञपुरुषानुपलब्ध तत्त्वमवबुध्यन्त एव । तदुक्तं → स्पृशन्ति शरवत् तीक्ष्णाः स्वल्पमन्तर्विशन्ति च । बहुस्पृशाऽपि स्थूलेन स्थीयते बहिरश्मवत् ।। 6 ( ) इति । प्रसिद्धश्चाऽयमर्थ उपदेशपदे → मासतुसादीयाण उ मग्गणुसारित्तओ सुहो चेव । परिणामो विन्नेओ सुहोहसण्णाणजोगाओ ।। 6 (उप.पद.१९३) इत्यत्र ।
यद्वा सूक्ष्मबोधविरहेऽपि सच्चारित्रसम्पन्नतयाऽल्पस्याऽपि श्रुतस्य प्रकाशकत्वं सम्भवत्येव । तदुक्तं आवश्यकनियुक्तौ → अप्पं पि सुयमहियं पयासयं होइ चरणजुत्तस्स । इक्को वि जह पईवो सचक्खुस्सा पयासेइ ।। - (आ.नि.९९) इति । एतेन तीर्थकाकन्यायविषयीभूतानां दीक्षायामनधिकारः सूचितः। एतेन → यथा तीर्थे काका न चिरं स्थातारो भवन्ति एवं यो गुरुकुलानि गत्वा न चिरं तिष्ठति स उच्यते तीर्थकाकः ( (पा.म.भा.२/१/४२) इति पातञ्जलमहाभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् । इदमेवा
વિશેષાર્થ :- સાચા રસ્તા ઉપર ચાલનાર દેખતો માણસ અને તેનો હાથ પકડીને કે તેની સૂચના મુજબ ચાલનાર જન્માંધ માણસ – આ બન્ને જો વ્યવસ્થિત રીતે ચાલવાનો પુરુષાર્થ છોડે નહિ તો એકીસાથે નગરમાં પહોંચે છે. આ દૃષ્ટાંતમાં આંખવાળો માણસ એટલે સમ્યજ્ઞાન-ભાવનાજ્ઞાનસ્વરૂપ આંખવાળા ગીતાર્થ સાધુ સમજવા. જન્માંધ વ્યક્તિ તરીકે અગીતાર્થ લેવા. હાથ પકડવો = પૂર્ણતયા સમર્પિત રહેવું. सायो २२तो = मोक्षमार्ग. यस. = भोक्षपुरुषार्थ ४२वो. न॥२ = भोक्ष. (२८/२)
હ ગુરુસમર્પણ દીક્ષાપાલનનું ચાલક બળ હ ગાથાર્થ :- માતુષ જેવા જે જીવમાં સારી રીતે ગુરુ પ્રત્યેના રાગથી સદનુષ્ઠાનોને વિશે સામર્થ્ય डोय तेनामा ५९ नमानी योग्यता मान्य छे. (२८/3)
ટીકાર્થઃ-મુગ્ધતાના લીધે માપતુષ મુનિ જેવા પણ જે જીવમાં ચારિત્ર સંબંધી અનુષ્ઠાનો કરવાનું સામર્થ્ય ગુરુ પ્રત્યેના સાચા બહુમાનભાવના કારણે હોય તેવા જીવમાં પણ દીક્ષાની યોગ્યતા શાસ્ત્રમાન્ય છે.(૨૮/૩) ....... चिह्नद्वयवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति ।

Page #93

१९०४
• द्रव्यदीक्षातो भावदीक्षोपलब्धिः • द्वात्रिंशिका-२८/४ देया दीक्षाऽस्य विधिना नामादिन्यासपूर्वकम् । हन्ताऽनुपप्लवश्चाऽयं सम्प्रदायाऽनुसारतः॥४॥ ऽभिप्रेत्य अध्यात्मसारे →
यो बुद्ध्वा भवनैर्गुण्यं धीरः स्याद् व्रतपालने । स योग्यो भावभेदस्तु दुर्लक्ष्यो नोपयुज्यते ।। शुद्धमार्गाऽनुरागेणाऽशठानां या तु शुद्धता । गुणवत्परतन्त्राणां सा न क्वाऽपि विहन्यते ।।
- (अ.सा.२/१८,२१) इत्युक्तं ग्रन्थकृता ।
न चैवं तत्त्वज्ञानगर्भवैराग्य-बहुश्रुतत्व-गीतार्थत्वादिविरहे निष्फला द्रव्यदीक्षैव स्यादिति शङ्कनीयम्, ततोऽपि गुरुपारतन्त्र्यप्रभावेन सिद्धिप्राप्तेः । तदुक्तं अध्यात्मसारे → गुर्वाज्ञापारतन्त्र्येण द्रव्यदीक्षाग्रहादपि । वीर्योल्लासक्रमात्प्राप्ता बहवः परमं पदम् ।। (अ.सा.२/२७) इति । त्रिपञ्चशततापसानां श्रीगौतमप्रव्राजितानामुदाहरणमत्र भावनीयम्। ___एतेन गोविन्दादयोऽपि व्याख्याताः, तदुक्तं पञ्चवस्तुके → पुव्विं असंतगं वि अ, विहिणा गुरुगच्छमाइसेवाए । जायमणेगेसिं इमं पच्छा गोविंदमाईणं ।। - (पं.व.९११) इति । 'चारित्रानुष्ठानेषु सामर्थ्य' इत्यनेन गृहीतचारित्राचारपालकत्वमुपदर्शितम् । → शमादिगुणसम्पन्नः शीलाचारकुलैः शुचिः । भवपाशमुमुक्षुर्यः शिष्य एवंविधो द्विज !।। - (शां.सं.१/८/३) इति शाण्डिल्यसंहितावचनमप्यत्रोहनीयं यथातन्त्रम् । ततश्च 'अवतप्तेनकुलस्थितमिति न्यायविषयीभूतस्याऽत्राऽनधिकारो दर्शितः। प्रकृते → यथाऽवतप्ते नकुला न चिरं स्थातारो भवन्ति एवं कार्याण्यारभ्य यो न चिरं (अनु)तिष्ठति स उच्यतेऽवतप्तेनकुलस्थितम् - (पा.म.भा.२/१/४७) इति पातञ्जलमहाभाष्यवचनमपि स्मर्तव्यम् । उपलक्षणाद् आमघटवारिन्यायविषयीभूतस्याऽप्यत्रानधिकारो बोध्यः । प्रकृते → आमपात्रे यथा न्यस्तं क्षीरं दधि घृतं मधु । विनश्येत्पात्रदौर्बल्यात् तच्च पात्रं रसाश्च ते ।। - (व.स्मृ.६/३०) इति वशिष्ठस्मृतिवचनमपि स्मर्तव्यम् ।।२८/३।।
વિશેષાર્થ :- જેનામાં અહિંસા, બ્રહ્મચર્ય વગેરે મહાવ્રતોને અને ચારિત્રના મૂળભૂત આચારોને પાળવાનું સામર્થ્ય હોય તેને દીક્ષા આપી શકાય છે. તથા મહત્ત્વની વાત પ્રસ્તુતમાં એ છે કે દીક્ષાપાલનસામર્થ્ય જેમ ભાવનાજ્ઞાનના પ્રતાપે આવે છે તેમ સદ્ગુરુ પ્રત્યેના બહુમાનભાવને લીધે પણ આવે છે. “દીક્ષા પ્રત્યેના રાગથી દીક્ષા પાળવાનું સામર્થ્ય આવે છે.” – આમ જણાવવાના બદલે “સદગુરુ પ્રત્યેના રાગથી દીક્ષા પાલનશક્તિ પ્રગટે છે.” આવું જણાવેલ છે તે ખૂબ નોંધપાત્ર વિગત છે.
માષતુષ મુનિને તથાવિધ જ્ઞાન ન હોવા છતાં પણ ગુરુ પ્રત્યે બિનશરતી કાયમી શરણાગતિનો પરિણામ હોવાથી દીક્ષા પાળવાનું સામર્થ્ય પ્રગટેલ હતું. તેથી તેનામાં દીક્ષાની યોગ્યતા શાસ્ત્રકારોને માન્ય છે. અપુનબંધક, માર્ગાભિમુખ વગેરે ભદ્રક મિથ્યાદષ્ટિ જીવો પણ જો સદ્ગુરુ પ્રત્યે કાયમ સમર્પણ ભાવ રાખે અને બ્રહ્મચર્ય, લોચ, વિહાર વગેરે ચારિત્રારાધના કરવા માટે સમર્થ હોય તો દીક્ષા લેવા માટે યોગ્ય છે. - આવું અહીં સૂચિત થાય છે. અધ્યાત્મસાર, પંચવસ્તુ ષોડશક, પંચાશક વગેરે ગ્રંથોમાં ५९ पात ४२वाम भावेद छे. तेनी पायवर्गे नो देवी. (२८/3)
હ દીક્ષામાં નામ ક્રણનું મહત્ત્વ છે ગાથાર્થ - દીક્ષાયોગ્ય જીવને નામાદિન્યાસપૂર્વક વિધિ મુજબ દીક્ષા આપવી જોઈએ. ખરેખર

Page #94

प्राचीनदीक्षाविधिप्रदर्शनम् •
१९०५
देयेति । अस्य = योग्यस्य विधिना आगमोक्तेन दीक्षा देया नामादिन्यासपूर्वकम् । अयं च नामादिन्यासः सम्प्रदायाऽनुसारतो हन्ताऽनुपप्लवो = विघ्नरहितः, प्रवचनप्रसिद्धनामादिन्यासेनैव निर्विघ्नदीक्षानिर्वाहात्, कृतप्रशान्तादिनाम्नः प्रशमादिस्वरूपोपलम्भात् ।
इत्थं दीक्षायाः फलसाम्ये देयत्वमाविर्भावयति- 'देये 'ति । योग्यस्य पूर्वोक्तरीत्या दीक्षार्हस्यैव व्यवहारभाष्ये पञ्चकल्पभाष्ये निशीथभाष्ये च या अष्टचत्वारिंशत्पृच्छा दर्शिताः तद्विशुद्धौ सत्यां दुःखं खलु श्रामण्यमित्यादिकथनपूर्वं तदभ्युपगमे सति,
पुंनामेसु निमित्तेसु सेहनिक्खमणं करे । थीनामेसु निमित्तेसु सेहीनिक्खमणं करे ।। निमित्तेसु पसत्थेसु दढेसु बलिएसु य । सेहनिक्खमणं कुज्जा वओवट्ठावणाणि य ।। ← (ग.वि. ७६,७९) इति गणिविद्याप्रकीर्णकदर्शितरीत्या प्रशस्तबलवन्निमित्तमनुसृत्य प्रशस्तद्रव्यादिषु अडयालपुच्छसुद्धे भन्नति दुक्खं खु सामन्नं ।।
गोयर अचित्तभोयण सज्झायमण्हाण - भूमि सेज्जाती । अब्भुवगयंमि दिक्खा दव्वादीसुं पसत्थेसुं ।। लग्गादि च तुरंते अनुकूले दिज्जिए उ अहसायं । सयमेव तु थिरहत्थो गुरु जहण्णेण तिष्णट्ठा ।। अण्णो वा थिरहत्थो सामाइयतिगुणमट्ठगहणं च । तिगुणं पादक्खिणं नित्थारग गुरुगुणविवड्ढी ।। ← (व्य.सू.भा.४/३०६-७-८- ९) इति व्यवहारसूत्रभाष्योपदर्शितेन आगमोक्तेन यद्वा अपरोवतावं सव्वहा, सुगुरुसमीवे, पूइत्ता भयवंते वीअरागे साहू अ, तोसिऊण विहवोचिअं किवणाई, सुप्पउत्ताऽऽवस्सए, सुविसुद्धनिमित्ते, समाहिवासिए, विसुज्झमाणो महया पमोएणं सम्मं पव्वज्जा लोअधम्मेहिंतो लोगुत्तमधम्मगमणेण ← (पं.सू. ३ / ६ ) इति पञ्चसूत्रादिशास्त्रगदितेन विधिना दीक्षा समुचितलग्नादिवेलायां देया नामादिन्यासपूर्वकं नाम-स्थापनादीनां चतुर्णां प्रवचनप्रसिद्धानां आरोपणपूर्वम् ।
=
इत्थमेव तस्या मोक्षबीजत्वोपपत्तेः, अन्यथाऽयोग्यस्य तत्प्रदाने दुरन्तसंसाराऽऽपत्तेः । तदुक्तं षोडश देयाऽस्मै विधिपूर्वं सम्यक् तन्त्राऽनुसारतो दीक्षा । निर्वाणबीजमेषेत्यनिष्टफलदाऽन्यथाऽत्यन्तम् ।। ← ( षो. १२ / ६) इति । सम्प्रदायाऽनुसारतः 'पुच्छा वासे चिइ, वेस "वंदणुस्सा' लग्गअट्ठति । 'समइतिअ "तिपयाहिण १० उस्सग्गो नाम १ १ १ २ अणुसट्ठी ।। ← (प्रा.सा. प्र. पृष्ठ - १४) इति प्राचीनसामाचारीप्रकरणादिदर्शितरीत्या स्वजीताऽनुरोधतः नामादिन्यासः विघ्नरहितः अनुपप्लवः सम्पद्यते । शास्त्रोक्तविध्यसम्पादनेऽनुष्ठानफलाऽयोगः । एतेन अशास्त्रोक्ते क्रियमाणे विगुणं भवति विगुणे च कर्मणि फलाऽनवाप्तिः ← (पा.म.भा. १/२/६४) इति पातञ्जलमहाभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् 1 નામાદિન્યાસ સંપ્રદાય મુજબ નિર્વિઘ્ને સંપન્ન થાય છે. (૨૮/૪)
ટીકાર્થ :- ઉપરોક્ત બન્ને પ્રકારના દીક્ષાયોગ્ય જીવને આગમોક્ત વિધિ મુજબ નામાદિન્યાસ કરવા પૂર્વક દીક્ષા આપવી જોઈએ. નામાદિનો મુમુક્ષુમાં ન્યાસ (= સ્થાપન) સંપ્રદાય મુજબ કરવાથી તે નિર્વિઘ્ન સંપન્ન થાય છે. કારણ કે આગમપ્રસિદ્ધ નામાદિનું મુમુક્ષુમાં સ્થાપન કરવા દ્વારા જ વિઘ્નરહિતપણે દીક્ષાનો નિર્વાહ થાય છે. જે દીક્ષિતનું ‘પ્રશાંત’ વગેરે નામ રાખવામાં આવેલ હોય તેમાં પ્રશમ ભાવ વગેરેનું स्व३५ भेवा भणे छे. (प्रशांतविश्य, प्रशांतरत्नसागर, प्रशांतवस्लम, प्रशांतजोधिविभत, प्रशांतयश,

=
=
=
=

Page #95

१९०६
• जात्यादिसम्पन्नानां प्रतिपन्नपालनसौकर्यम् • द्वात्रिंशिका-२८/५ तन्नाम्नैव तद्गुणस्मरणाद्युपलब्धेः जात्यादिसम्पन्नानां प्रतिपन्नपालनोपपत्तेः । तदुक्तं
"तन्नामादिस्थापनमविद्रुतं स्वगुरुयोजनतः ।। नामनिमित्तं तत्त्वं तथा तथा चोद्धृतं पुरा यदिह । .
તસ્થાપના તુ રક્ષા તત્ત્વનાSન્યસ્તદુપીર://” (. ૨/૭-૮) ||૪|| नाम्नाऽन्वर्थेन कीर्तिः स्यात स्थापनाऽऽरोग्यकारिणी । द्रव्येण च व्रतस्थैर्य भावः सत्पददीपनः ।।५।।
प्रशान्ततादिगुणजननाऽभिप्रायेण कृतप्रशान्तादिनाम्नः = आप्तप्रयुक्तप्रशान्ताद्यभिधानस्य प्रशमादिस्वरूपोपलम्भात्, तन्नाम्नैव = तत्तन्नाम्नैव तत्तदभिधानकरणाऽभिप्रायस्मारणात् तद्गुणस्मरणाधुपलब्धेः जात्यादिसम्पन्नानां = स्वच्छजाति-सात्त्विककुलादिसमृद्धानां तत्तद्गुणाऽनुकूलप्रवृत्त्या तत्तद्गुणसिद्धेः प्रतिपन्नपालनोपपत्तेः = स्वीकृतसंयमनिर्वाहसङ्गतेः । तस्मात् नामस्थापनैव व्यवहारनयेण परमार्थतो दीक्षा, करयोजन-वन्दन-कायोत्सर्गादिलक्षणोऽन्यः क्रियाप्रपञ्चस्तु नामाऽऽरोपणस्वरूपमुख्यदीक्षाकर्मणः पूर्वोत्तरभावेनाऽङ्गमात्ररूप उपचारो बोध्यः । अत एव शुभमास-तिथि-वासर-योग-लग्नादिसमये नामस्थापन स्वजीताऽनुरोधेन गुरुभिः कर्तव्यमिति ध्वन्यते । अत्र षोडशकसंवादमाह- 'तन्नामे'ति 'नामनिमित्तमिति च । भावितार्थमेवैतत् । अधिकन्त्वस्मत्कृतकल्याणकन्दलीतोऽवसेयम् ।।२८/४।। પ્રશાંતકીર્તિવિજય, પ્રશમરતિ, વગેરે રૂપે પોતાને ઉદેશીને બોલવામાં આવે ત્યારે) તે - તે નામથી જ પ્રશમભાવ વગેરે ગુણોનું સ્મરણ થવાના કારણે ખાનદાન કુળના મહાત્માઓ જીવનભર માટે સ્વીકારેલ દીક્ષાનું પાલન સારી રીતે કરી શકે છે. - આ વાત સંગત થાય છે.
તેથી તો ષોડશક ગ્રંથમાં કહેલ છે કે “દીક્ષિત જીવમાં તે તે નામ વગેરેનું સ્થાપન પોતાના ગુરુઓ દ્વારા સંપ્રદાય મુજબ કરવાથી ઉપદ્રવરહિત થાય છે. પૂર્વે જિનશાસનમાં તે તે સ્વરૂપે નામનિમિત્તક તત્ત્વ = નામસૂચિત ગુણવત્તા નિર્વાહ કરાયેલ છે. તેથી નામનું આરોપણ એ જ પરમાર્થથી દીક્ષા છે. બીજું બધું તો દીક્ષાનો ઉપચાર છે.’(૨૮૪)
જ વ્યવહારનયથી મુખ્ય દીક્ષા હ. વિશેષાર્થ :- વ્યવહારનયથી મુખ્ય દીક્ષા એટલે દીક્ષાર્થીનું - નૂતન દીક્ષિતનું નામ પાડવું તે છે. કારણ કે સાધુના ગુણોનું સતત સ્મરણ કરાવે તેવું નામ ગુરુ નક્કી કરે એના શ્રવણથી ખાનદાન સાધુમાં સાધુપણાના તે-તે ગુણો પ્રગટ કરવાનો પુરુષાર્થ સમ્યપણે થાય છે અને તે તે ગુણો પ્રગટ થાય છે. ભાવદીક્ષાનું મુખ્ય ચાલકબળ નવું નામ નક્કી કરવામાં આવે તેમાં છે. માટે નૂતન દીક્ષિતનું ગુણસંપન્ન નવું નામ ગુરુ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે તે વ્યવહારનયથી મુખ્ય દીક્ષા સમજવી. વર્તમાનકાળમાં દીક્ષાવિધિ સમયે લોન્ચ કરવામાં આવે છે તે વ્યવહારનયથી મુખ્ય દીક્ષા સમજવામાં આવતી હોય તેવું જણાય છે. કારણ કે વર્તમાનકાળે લગભગ બધા સમુદાયમાં લોન્ચ કરવાનું મુહૂર્ત સાચવવામાં આવે છે. નામ પાડવાનું મુહૂર્ત વર્તમાન કાળમાં કોઈ કાઢતું હોય તેવું જાણવામાં નથી. જો કે બૃહત્કલ્પભાષ્ય અને નિશીથચૂર્ણિ વગેરેમાં લોચમુહૂર્ત અંગેનું વિધાન જોવા મળે છે. પરંતુ લોચની જેમ નૂતન દીક્ષિતનું નામ પણ સારા મુહૂર્તમાં નક્કી થાય તે વધુ ઈચ્છનીય છે. (૨૮/૪)
હ દીક્ષાના નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય-ભાવનું ફળ છે ગાથાર્થ :- સાર્થક નામથી કીર્તિ થાય છે. સ્થાપના આરોગ્ય કરનાર થાય છે. દ્રવ્યથી વ્રતમાં

Page #96

• नामादिदीक्षाफल प्रकाशनम् •
नाम्नेति । नाम्नाऽन्वर्थेन गुणनिष्पन्नेन कीर्तिः स्यात् । तत्कीर्तनमात्रादेव शब्दाऽर्थप्रतिपत्तेर्विदुषां प्राकृतजनस्य च मनःप्रसादात्, यथा भद्रबाहु - सुधर्मस्वामिप्रभृतीनाम् । स्थापना = आकारविशेषरूपा रजोहरणमुखवस्त्रिकादिधारणद्वारेण भावगर्भया प्रवृत्त्या आरोग्यकारिणी, भावरोगोपमर्दनात् । द्रव्येण च आचारादिश्रुतरूपेण सकलसाधुक्रियारूपेण वा व्रतस्थैर्यं प्रतिपन्नविरतिदाढर्यं भवति ।
भावः = सम्यग्दर्शनादिप्रकर्षरूपः सत्पददीपनः आचार्यत्वादिविशिष्टाऽवस्थिताऽवस्थाप्रकाशकः ।
सामस्त्येनाऽप्येषां प्रकृष्टानां कीर्त्यादिहेतुत्वं सम्भवत्येवेत्यूहनीयम् । तदुक्तं
=
एवं नामन्यासस्य मुख्यं दीक्षानिमित्तत्वं प्रसाधितम् । स्थापनादिन्यासस्य तु तत्त्वेऽविप्रतिपत्तिरेवेति नामादिचतुष्टयन्यासस्य दीक्षात्वात् पृथक्फलप्रदर्शनपूर्वं तत्रैव यत्नोपदेशमाह- 'नाम्ने 'ति । कीर्त्तिः = बहुजनकृतगुणप्रवादस्वरूपा स्यात्, तत्कीर्तनमात्रादेव गुरुनियुक्त गुणनिष्पन्ननामोत्कीर्त्तनमात्रादेव तच्छ्रवणमात्रादेव वा शब्दार्थप्रतिपत्तेः = नामयोगार्थोपलम्भात् । शिष्टं स्पष्टम् । भावगर्भया = अतिशयितसंवेगनिर्वेद-श्रद्धादिपरिणामाऽनुविद्धया । 'भावकारणं द्रव्यमिति ( ) वचनात् द्रव्येण आचारादिश्रुतरूपेण आचाराङ्ग-दशवैकालिकादिश्रुतज्ञानस्वरूपेण चारित्रपरिणामकारणेन । इदं ज्ञाननयाभिप्रायेणोक्तम् । क्रियान-याभिप्रायेण कल्पान्तरमाह - सकलसाधुक्रियारूपेण वा समभ्यस्यमानेन, नयसम्प्लवे तूभयात्मकेन परिण-ममानेन प्रतिपन्नविरतिदाढर्यं अङ्गीकृतसावद्यप्रत्याख्यानप्राबल्यं भवति ।
अथवा प्रमाणसमवतारे सामस्त्येन = सम्मिलितत्वेन अपि एषां नाम - स्थापनादीनां प्रकृष्टानां सतां सामान्यतः कीर्त्त्यारोग्यादिहेतुत्वं = कीर्त्त्यारोग्य-मोक्षकारणत्वं सम्भवति एव । सम्मिलितानामेषां प्रथमभावेन कीर्त्तिजनकत्वं परिणममानानां प्राक्तन - सहजौत्पातिकरोगविरहेण भावाऽऽरोग्योपधायकत्वं, काष्ठाप्राप्तानाञ्चाऽन्ते ध्रुवपदलक्षणमोक्षसम्पादकत्वमित्येवं यद्वाऽन्यरीत्या यथागमं बहुश्रुतैः ऊहनीयं चिસ્થિરતા થાય છે. તથા ભાવ સુંદર પદનું પ્રકાશન કરે છે. (૨૮/૫)
ટીકાર્ય :- નૂતન દીક્ષિતના ગુણનિષ્પન્ન-સાર્થક નામ વડે કીર્તિ થાય છે. કારણ કે ગુણનિષ્પન્ન તથાવિધ નામ બોલવા માત્રથી જ શબ્દનો અર્થ જણાવાના લીધે વિદ્વાનો અને સામાન્ય લોકોના મન પ્રસન્ન બને છે. જેમ કે ભદ્રબાહુસ્વામી, સુધર્મસ્વામી વગેરેનું નામ બોલવા માત્રથી કે સાંભળવા માત્રથી જ લોકોના મનને પ્રસન્ન કરી મૂકે છે. સ્થાપના એટલે વિશેષ પ્રકારનો આકાર. નૂતન દીક્ષિત ઓધો, મુહપત્તિ વગેરેને ધારણ કરે છે તે દીક્ષાની સ્થાપના સમજવી. તેના દ્વારા ભાવગર્ભિત પ્રવૃત્તિ થવાથી સાધુને આરોગ્ય મળે છે. કારણ કે રાગ-દ્વેષાદિ ભાવ રોગોનો તેનાથી નાશ થાય છે. આમ દીક્ષાની સ્થાપના આરોગ્ય કરનારી છે - એમ સિદ્ધ થાય છે. દીક્ષાના દ્રવ્યનિક્ષેપથી વ્રતમાં સ્થિરતા થાય છે.’ આવું મૂળ ગાથામાં જણાવેલ છે તેનો આશય એ છે કે દ્રવ્ય એટલે ભાવનું કારણ. દીક્ષાપરિણામનું કારણ જ્ઞાનનયની દૃષ્ટિએ આચારાંગ વગેરે શ્રુત છે તથા ક્રિયાનયની દૃષ્ટિએ સાધુની તમામ ક્રિયાઆચારો છે. તે બન્ને દ્રવ્યદીક્ષા કહેવાય છે. તેનું ફળ છે સ્વીકારેલ વિરતિમાં સ્થિરતા. આચારાંગ વગેરે શાસ્ત્રો ભણવાથી અને સાધુ જીવનના તમામ આચારો પાળવાથી મહાવ્રતમાં, સંયમજીવનમાં સ્થિરતા १. हस्तादर्शे 'विशिष्टावस्थाप्रका...' इति पाठः ।

=
=
१९०७
=
=
=

Page #97

१९०८ __ • पूर्वोत्तरभावेन वचन-धर्मक्षमादिप्रादुर्भाव: • द्वात्रिंशिका-२८/६
"कीर्त्यारोग्यध्रुवपदसम्प्राप्तेः सूचकानि नियमेन ।
નામાવીચાવા વત્તિ તત્તે યતિતવ્યમ્ (ડ. ૨૨/૧) अत्र ध्रुवपदं भावप्रधाननिर्देशात् स्थैर्यवाचकमिति वदन्ति ।।५।। इहाऽऽदौ वचनक्षान्तिर्धर्मक्षान्तिरनन्तरम् । अनुष्ठानं च वचनानुष्ठानात् स्यादसङ्गकम् ।।६।।
રુતિ | = ઢીક્ષાયાં માવો પ્રથમં વચનક્ષત્તિઃ | न्तनीयम् । तदुक्तं षोडशके- 'कीर्त्यारोग्येति । भावितार्थमेवैतत् । न च नामादिषु यत्ने कृते दीक्षायां किमायातम् ? इति शङ्कनीयम्, 'विषाऽपहारिणी दीक्षा' ( ) इति प्रवादेन नामादिसंस्कारात् दृढप्रतिज्ञस्य पापाऽहिगारुडिकगुरुवशवर्तित्वयोगेनाऽवद्यविषाऽपगमतो भावदीक्षोपपत्तेः । तदुक्तं षोडशके → तत्संस्कारादेषा दीक्षा सम्पद्यते महापुंसः । पापविषाऽपगमात् खलु सम्यग्गुरुधारणायोगात् ।। 6 (षोड. १२/१०) રૂતિ ૨૮/ધો.
दीक्षासम्पत्तौ किं स्यात् ? इत्याह 'इहे'ति । दीक्षायां = भावदीक्षायां परिणतायां प्रथमं = आदिभावेन वचनक्षान्तिः = आगमक्षमा अव्यवहितोत्तरकारिकायां वक्ष्यमाणा धर्मक्षान्तिसाधनीभूता भवति, આવે છે. તથા દીક્ષાનો ભાવનિક્ષેપ એટલે સમ્યગ્દર્શન આદિનો પ્રકર્ષ. રત્નત્રયપ્રકર્ષ એટલે ભાવદીક્ષા. તે આચાર્યપણું વગેરે વિશિષ્ટ સ્થાયી અવસ્થાનું પ્રકાશન કરે છે. દીક્ષાના ચારેય નિક્ષેપા ભેગા થઈને પણ જ્યારે પ્રકૃષ્ટ બને છે ત્યારે કીર્તિ, આરોગ્ય, વ્રતસ્થિરતા અને આચાર્યાદિ વિશિષ્ટપદના પ્રાપક બની શકે જ છે. આમ વિચારણા કરવી. તેથી જ ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “દીક્ષાના નામ, સ્થાપના વગેરે કીર્તિ, આરોગ્ય, સ્થિરતા અને આચાર્યાદિ પદની પ્રાપ્તિના નિયમો સૂચક છે – એવું આચાર્યો કહે છે. તેથી નૂતન દીક્ષિતના નામકરણ વગેરેમાં વિશેષ પ્રકારે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.” ષોડશકની પ્રસ્તુત ગાથામાં “ધ્રુવ' શબ્દ ભાવપ્રધાનરૂપે નિર્દિષ્ટ છે. તેથી તેનો અર્થ ધ્રુવતા = સ્થિરતા = શૈર્ય કરવો - આમ ષોડશકના ટીકાકાર યશોભદ્રસૂરિજી મહારાજ કહે છે. (૨૮/૫).
વિશેષાર્થ :- “દીક્ષાના નામ-સ્થાપના વગેરે પણ સાર્થક છે, સફળ છે'- એવું આ ગાથામાં સૂચવાય છે. માટે નૂતન દીક્ષિતનું નામ પાડવામાં, નવો સાધુવેશ પહેરાવવામાં, શાસ્ત્રો ભણાવવામાં, સાધુની સામાચારી શિખવવામાં ગુરુ ભગવંતે પૂરતી સાવધાની રાખવી જોઈએ. આવું થાય તો નૂતન દીક્ષિતમાં રત્નત્રયના પરિણામ સરળતાથી પ્રગટે, પ્રકૃષ્ટ બને, સાનુબંધ બને, વિનિયોગકારક બને. ટૂંકમાં દીક્ષાના નામ, સ્થાપના, દ્રવ્યમાં કાળજી રાખવામાં આવે તો નિર્વિઘ્નતાથી દીક્ષિતને ભાવદીક્ષા મળી શકે. આ બાબત જણાવવા માટે નામાદિના સ્વતંત્ર ફળ ગ્રંથકારશ્રીએ દર્શાવેલ છે. આટલું ધ્યાનમાં રાખવું.(૨૮/૫)
૭ દીક્ષાના પ્રારંભ અને પરાકાષ્ઠાની ઓળખ હ ગાથાર્થ - દીક્ષામાં સૌપ્રથમ વચનક્ષમા પ્રગટે છે. પછી ધર્મક્ષમા આવે છે. તથા પ્રથમ આવેલા વચનાનુષ્ઠાનથી કાલાંતરે અસંગ અનુષ્ઠાન આવે છે. (૨૮/૬)
ટીકાર્થ :- ભાવદીક્ષામાં સૌપ્રથમ વચનક્ષમા પ્રગટે છે. તથા ત્યાર બાદ ધર્મક્ષમા પ્રગટે છે. આ જ રીતે અધ્યયનાદિમાં અભિરતિ-પ્રસન્નતાસ્વરૂપ વચન અનુષ્ઠાન સૌપ્રથમ આવે છે. ત્યાર બાદ

Page #98

• पञ्चविधक्षमाप्रतिपादनम् •
१९०९ अनन्तरं धर्मक्षान्तिः भवति । अनुष्ठानं च वचनाऽनुष्ठानात् अध्ययनाद्यभिरतिलक्षणादनन्तरं तन्मयीभावेन स्पर्शाऽऽप्तौ सत्यां असङ्गकं स्यात् ।।६।। उपकाराऽपकाराभ्यां विपाकाद्वचनात्तथा। धर्माच्च समये क्षान्तिः पञ्चधा हि प्रकीर्तिता ।।७।।
उपकारेति । (१) उपकारेण क्षान्तिः उपकारिप्रोक्तदुर्वचनाद्यपि सहमानस्य । अनन्तरं = पश्चात् तु धर्मक्षान्तिः तथैव वक्ष्यमाणा भवति । तदुक्तं यतिधर्मविंशिकायां → तम्हा नियमेणं चिय जइणो सव्वासवा नियत्तस्स । पढममिह वयणखंती पच्छा पुण धम्मखंतित्ति ।। (विं.विं.११/७) इति । एवमेव अनुष्ठानं च = सदनुष्ठानमपि प्रथमं वचनानुष्ठानं सम्पद्यते, प्रथमोत्पन्नात् अध्ययनाधभिरतिलक्षणात् = स्वाध्याय-ध्यानाद्यनवरतप्रवृत्तिलक्षणाद् वचनाऽनुष्ठानात् प्रकृष्टाद् अनन्तरं = पश्चात् तन्मयीभावेन स्पर्शाप्तौ = स्पर्शज्ञान-संवेगप्रकर्षप्राप्ती सत्यां असङ्गकं व्यवहितकारिकायां वक्ष्यमाणलक्षणं स्याद् अविगानेन । द्रव्यदीक्षायां सत्यां तूपकार्यपकारि-विपाकक्षमा-मृदुतादि-प्रीतिभक्त्यनुष्ठानानि सम्भवन्ति । भावदीक्षायां तु सत्यां वचन-धर्मक्षमा-मृदुतादि-वचनाऽसङ्गानुष्ठानानीति विशेषः । इदमेवाऽभिप्रेत्योक्तं षोडशके → सम्पन्नायाञ्चाऽस्यां लिङ्गं व्यावर्णयन्ति समयविदः । धर्मेकनिष्ठतैव हि शेषत्यागेन विधिपूर्वकम् ।। वचनक्षान्तिरिहाऽऽदौ धर्मक्षान्त्यादिसाधनं भवति । शुद्धञ्च तपो नियमाद् यमश्च सत्यञ्च शौचञ्च ।। आकिञ्चन्यं मुख्यं ब्रह्माऽपि परं सदागमविशुद्धम् । सर्वं शुक्लमिदं खलु नियमात् संवत्सरादूर्ध्वम् ।। ध्यानाऽध्ययनाभिरतिः प्रथमं पश्चात्तु भवति तन्मयता । सूक्ष्मार्थाऽऽलोचनया संवेगः स्पर्शयोगश्च ।। स्पर्शः = तत्तत्त्वाऽवाप्तिः, संवेदनमात्रमविदितं त्वन्यत् । वन्ध्यमपि स्यादेतत्, स्पर्शस्त्वक्षेपतत्फलः ।। - (षोड.१२/११-१५) इति । तत्त्वन्त्वत्रत्यमस्मत्कृतकल्याणकन्दलीतो बुभुत्सुभिरवसेयम् ।।२८/६।।
प्रथमं शान्तिभेदानेवाऽऽह- 'उपकारे'ति । उपकारिप्रोक्तदुर्वचनादि आदिपदेन ताडनादिग्रहः, सहमानस्य વચનાનુષ્ઠાનથી તન્મયભાવ થવાથી સ્પર્શજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં અસંગ અનુષ્ઠાન પ્રગટે છે. (૨૮/૬)
વિશેષાર્થ :- દ્રવ્યદીક્ષા હોય ત્યારે ઉપકારક્ષમા, અપકારક્ષમા અને વિપાકક્ષમા હોઈ શકે તેમ જ પ્રીતિઅનુષ્ઠાન અને ભક્તિઅનુષ્ઠાન પણ સંભવી શકે. પરંતુ ભાવદીક્ષા પ્રાપ્ત થાય ત્યારે વચનક્ષમા અને વચનઅનુષ્ઠાન પ્રગટે. તથા તે બળવાન થાય ત્યારે ધર્મક્ષમા અને અસંગ અનુષ્ઠાન પ્રાપ્ત થાય છે. શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતાં કરતાં તન્મયતા, રમણતા આવે ત્યારે સ્પર્શજ્ઞાન-આત્મતત્ત્વસ્પર્શી જ્ઞાન પ્રગટે છે. પછી જીવ અસંગ અનુષ્ઠાનને પ્રાપ્ત કરે છે. પાંચ પ્રકારની ક્ષમા અને ૪ પ્રકારના અનુષ્ઠાનો હવે ५छीनी में थम ग्रंथ.२ श्री. ॐमश: ताशे. (२८/६)
पांय प्रारनी क्षमा .. ગાથાર્થ :- ઉપકાર, અપકાર, વિપાક, જિનવચન અને ધર્મને આશ્રયીને શાસ્ત્રમાં ખરેખર પાંચ १२नी क्षमा बतावेली छ. (२८/७)
ટીકાર્થ :- (૧) પોતાના ઉપકારીએ કહેલા ખરાબ વચનને સહન કરતા જીવને ઉપકાપ્રધાન ક્ષમા જાણવી. (૨) “હું જો તેના ખરાબ વચનને સહન નહિ કરું તો આ કડવા વચન બોલનાર એવા

Page #99

१९१०
• मार्दवादीनामपि पञ्चविधत्वम् • द्वात्रिंशिका-२८/७ (२) अपकारेण क्षान्तिः ‘मम दुर्वचनाद्यसहमानस्याऽयमपकारी भविष्यती'त्याशयेन क्षमा कुर्वतः। (३) विपाकात् चेहपरलोकगताऽनर्थपरम्परालक्षणादालोच्यमानात् क्षान्तिर्विपाकक्षान्तिः । (४) तथा वचनात् क्षान्तिरागममेवाऽऽलम्बनीकृत्योपकारित्वादिनैरपेक्ष्येण क्षमां कुर्वतः । (५) धर्मात् च आत्मशुद्धस्वभावलक्षणाज्जायमाना क्षान्तिश्चन्दनस्येव शरीरस्य च्छेद-दाहादिषु सौरभादिस्वधर्मकल्पा परोपकारिणी सहजत्वेनाऽवस्थिताऽविकारिणी। एवं पञ्चधा (हि) क्षान्तिः समये प्रकीर्तिता' । यदुक्तं- “उपकार्यपकारि-विपाक-वचन-धर्मोत्तरा मता शान्तिरिति” (षोड.१०/१०)।।७।। उपकारेण शान्तिः = उपकारक्षान्तिः भवति, 'मम प्रतिवचनेन मा भूदुपकारसम्बन्धक्षयः, कथं वोपकारिणं प्रति कदापि कोपादि कर्तुं युज्यते ?' इति कृत्वा ।
इह-परलोकगताऽनर्थपरम्परालक्षणाद् = दुःखभीरुतया प्रशस्तान्नपानवस्त्रादिलाभहानि-नरकादिगतपापकर्मफलाऽनुभवनपुनर्दुर्गतिगमनसन्ततिस्वरूपाद् विपाकाद् आलोच्यमानाद् विपाकदर्शनपुरस्सरा या शान्तिः सा विपाकक्षान्तिः भण्यते ।
→ पंडिए नो हरिसे नो कुप्पे - (आचा.१ १२ १३ १७७) इति आचाराङ्गसूत्रलक्षणं, → आसुरत्तं ण गच्छेज्जा सुच्चा णं जिणसासणं - (द.वै.८/२५) इति दशवकालिकादिलक्षणं वा आगमं एव आलम्बनीकृत्य = अवलम्ब्य उपकारित्वादिनरपेक्ष्येण = उपकारित्वादिहेतुत्रितयाऽनपेक्षतया क्षमां कुर्वतः चतुर्थी वचनक्षान्तिः दीक्षादावेवोपजायते । शिष्टं स्पष्टम् । नवरमियं योजना मार्दवाऽऽमार्जवादिष्वपि यतिगुणेषु कार्या, दीक्षितस्य चाऽन्त्यप्रकारद्वितयं मृदुतादिकमनुसन्धेयम् । तदुक्तं यतिधर्मविंशिकायां → एमेवऽ-दव-मज्जव-मुत्तीओ हुंति पंचभेयाओ । पुवोइयनाएणं जइणो इत्थंपि चरमदुगं ।। - (विं.वि. ११/११) इति ।।२८/७।। મને તે નુકશાન કરશે.” - આવા આશયથી સામા જીવને ક્ષમા કરતા જીવની અપકારપ્રધાન ક્ષમા કહેવાયેલી છે. (૩) આ લોક અને પરલોકના નુકશાનની પરંપરા સ્વરૂપ કવિપાકની વિચારણા કરવાથી જે ક્ષમા કરે તે વિપાકપ્રધાન ક્ષમા કહેવાય. (૪) તથા જિનવચનને જ આલંબન બનાવીને, ઉપકારીપણુંઅપકારીપણું વગેરેથી નિરપેક્ષ થઈને, ક્ષમા કરનાર જીવને વચનપ્રધાન ક્ષમા કહેવાય. (૫) શુદ્ધ આત્મસ્વભાવસ્વરૂપ ધર્મથી ઉત્પન્ન થતી ક્ષમા એટલે ધર્મપ્રધાન ક્ષમા. ચંદનને છોલવામાં આવે કે બાળવામાં આવે છતાં પણ ચંદન જેમ સુવાસનો સ્વભાવ છોડે નહિ તેમ શરીરને છોલવામાં આવે કે બાળવામાં આવે તો પણ સુગંધતુલ્ય આત્મસ્વભાવને છોડે નહિ તે વ્યક્તિની ક્ષમા ધર્મક્ષમા કહેવાય. આ ક્ષમા પરોપકાર કરે છે. સહજપણે રહેનારી ધર્મક્ષમાં ક્યારેય વિકૃત થતી નથી. આ રીતે શાસ્ત્રમાં ક્ષમા પાંચ પ્રકારની કહેવાયેલી છે. કારણ કે ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “ઉપકારી ક્ષમા, અપકારી ક્ષમા, विपक्षम, क्यनक्षमा भने धर्मोत्तरक्षमा - साम पांय रे क्षमा मनायेली छ.' - (२८/७)
વિશેષાર્થ :- (૧) જૂના ઉપકારને યાદ કરીને ઉપકારીનું સહન કરવું, ભવિષ્યમાં થનારા ઉપકારને લક્ષમાં રાખીને સહન કરવું – આ ઉપકારી ક્ષમા કહેવાય. “જો હું આના કડવા વચનને સહન કરું તો મને તેમના તરફથી ભાવમાં લાભ થશે.' - આવું વિચારીને ક્ષમા ધારણ કરે તે ઉપકારી ક્ષમા કહેવાય. ઉપરોક્ત આશયથી નોકર શેઠનું સહન કરે, નાનો દીકરો બાપનું સહન કરે તે ઉપકારક્ષમા ગણી શકાય. (૨) १. हस्तादर्श 'छेदददाहा...' इत्यधिकतयाऽशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'कीर्तितात्' इत्यधिकतयाऽशुद्धः पाठः ।।

Page #100

• પ્રતિ-મજ્યનુષ્ઠાનસ્વરોતનમ્ • प्रीति-भक्ति-वचोऽ'सङ्गरनुष्ठानं चतुर्विधम् । आद्यद्वये क्षमास्तिस्रोऽन्तिमे द्वे चाऽन्तिमद्वये।।८।।
प्रीतीति । प्रीति-भक्ति-वचोऽसङ्गैः निमित्तैः चतुर्विधमनुष्ठानम् । प्रीत्यनुष्ठानं, भक्त्यनुष्ठानं, वचनाऽनुष्ठानं, असङ्गाऽनुष्ठानं चेति। तत्र सुन्दरतामात्राऽऽहितरुचिपूर्वकाऽनुष्ठानमाद्यम्। गौरवा
सदनुष्ठानप्रकारमाह- 'प्रीती'ति । प्रशान्तवाहितया पुण्यानुबन्धिपुण्यन्यासात् जायमानं अनुष्ठानं प्रागुक्तलक्षणं (द्वा.द्वा.२३/२४ भाग-६ पृ.१५८९) सदनुष्ठानं चतुर्विधं = चतुष्प्रकारम् । उत्पत्तिक्रमेण यथोत्तरप्राधान्यक्रमेण च प्रीत्याद्यनुष्ठानविन्यासाऽऽनुपूर्वी बोध्या। तदुक्तं शिक्षाविंशिकायां → पढममहं વીવિક પછી મત્તી ૩ ઢોડુ થસ્સા સામમિત્તે હે તો સં
(વુિં વિં.૧ર/૧૭) इति । तत्र= चतुर्विधेषु सदनुष्ठानेषु मध्ये सुन्दरतामात्राऽऽहितरुचिपूर्वकाऽनुष्ठानं = केवलशुभत्वानुसन्धानोपजातप्रीतिजन्यं तादृशप्रीतिजनकञ्च सदनुष्ठानं आद्यं = प्रीत्यनुष्ठानम्, रत्नादिगोचरमुग्धप्रीतिकृतक्रियातुल्यम् । तंदुक्तं सम्बोधप्रकरणे श्रीहरिभद्रसूरिभिः → जं कुणइ पीइरसो वड्ढइ जीवस्स उज्जुसहावस्स । बालाईण व रयणे पीइअणुट्ठाणमाहंसु ।। - (सं.प्र.२३३) इति । इदमनुसृत्य शान्तिसूरिभिरपि चैत्यवन्दनमहाभाष्ये → जं कुणओ पीइरसो वड्ढइ जीवस्स उजुसहावस्स । बालाईण व रयणे पीइअणुट्ठाणमेयं तु ।। ૯ (વૈ.મ.મા.૮૮૮) રૂત્યુમ્ | > થર્વત: તિરસોડમિવિરૂપો વર્ધત તત્વીયનુષ્ઠાનમ્ - (श्रा.वि.१/७ पृ.१४२) इति श्राद्धविधिकृत् । गौरवाऽऽहितरुचिपूर्वकाऽनुष्ठानं = पूज्यत्वविशेषयोगोपहितविતે જ રીતે “જો હું સહન નહિ કરું તો મારે ઘણું મોટું નુકશાન વેઠવું પડશે.” આમ વિચારીને સહન કરે તે અપકારીક્ષમાં કહેવાય. ગુંડાનું સહન કરવામાં અપકારક્ષમાં કહેવાય. (૩) “અહીં વ્યક્તિનું સહન નહિ કરું તો ભાવમાં કર્મનું ઘણું પરાધીનપણે સહન કરવું પડશે' - આમ કર્મવિપાકને લક્ષમાં રાખીને સહન કરે તે વિપાકક્ષમા કહેવાય. આ ત્રણ ક્ષમા ઔદયિક ભાવની ક્ષમા છે. છેલ્લી બે ક્ષમા ક્ષાયોપથમિક ક્ષમા છે. (૪) “મારા પ્રભુની આજ્ઞા છે માટે મારે સહન કરવું છે. બાહ્ય નુકશાન થાય કે ન થાય. હું સાચો હોઉં કે ખોટો. પણ સહન કરવું એ જિનાજ્ઞા હોવાથી મારે સહન કરવું છે. આ પ્રમાણે જિનવચનને આગળ કરીને ક્ષમા રાખે- આપે-માગે તે વચનક્ષમા કહેવાય. (૫) વચન ક્ષમાનો અભ્યાસ બળવાન થતાં થતાં ક્ષમા જ્યારે આત્મસ્વભાવસ્વરૂપ બની જાય, કદાપિ ક્ષમા જાય નહિ, ગમે તે સંયોગમાં ક્રોધ આવે નહિ, અંતઃકરણ સંક્ષિણ થાય નહિ તે ધર્મક્ષમા કહેવાય. ભાવદીક્ષા જેની પાસે હોય તેના જીવનમાં છેલ્લી બે ક્ષમા હોય. આવું ગ્રંથકારશ્રી અહીં ષોડશકના આધારે જણાવે છે. (૨૮૭)
હ ચાર પ્રકારના અનુષ્ઠાન જ ગાથાર્થ - પ્રીતિ-ભક્તિ-વચન-અસંગ આમ ચાર પ્રકારે અનુષ્ઠાન છે. પ્રથમ બે અનુષ્ઠાનમાં પ્રથમ ત્રણ પ્રકારની ક્ષમા છે. અંતિમ બે અનુષ્ઠાનમાં છેલ્લી બે ક્ષમા આવે છે. (૨૮૮)
ટીકાર્ય - પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ – આ ચાર નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે અનુષ્ઠાન ચાર પ્રકારનું છે. અર્થાત્ પ્રીતિ અનુષ્ઠાન, ભક્તિ અનુષ્ઠાન, વચન અનુષ્ઠાન અને અસંગાનુષ્ઠાન - આમ ચાર પ્રકારે અનુષ્ઠાન છે. (૧) તેમાં પ્રીતિઅનુષ્ઠાન તે કહેવાય કે માત્ર સુંદરતાની બુદ્ધિથી આવેલી રુચિથી આરાધના થાય. (૨) ગૌરવપણાની બુદ્ધિથી આવેલી સચિપૂર્વક જે અનુષ્ઠાન થાય તે ભક્તિઅનુષ્ઠાન કહેવાય. ૨. દસ્તાવ ‘સંસાર ત્યશુદ્ધ: કુટિત4 GJ. / ૨. દસ્તાવ ‘નાદ્વયી' ત્યશુદ્ધ: Ts: રૂ. દસ્તાવ “aોતિમિ' યશુદ્ધઃ પાઠ:I

Page #101

वचनाऽसङ्गानुष्ठानविवेचनम्
द्वात्रिंशिका - २८/८
ऽऽहितरुचिपूर्वकाऽनुष्ठानं द्वितीयम् । सर्वत्राऽऽप्तवचनपुरस्कारप्रवृत्तमनुष्ठानं तृतीयम् । अभ्यासादात्मसाद्भूतं परद्रव्याऽनपेक्षमनुष्ठानं चतुर्थम् । यदाहु:तत्प्रीतिभक्तिवचनाऽसङ्गोपपदं चतुर्विधं गीतम् । तत्त्वाऽभिज्ञैः परमपदसाधनं सर्वमेवैतत् ।।
१९१२
शुद्धाऽभिरुचिजनितं तज्जनकञ्च सदनुष्ठानं द्वितीयं
भक्त्यनुष्ठानम् ।
यथोक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्ये बहुमाणविसेसाओ मंदविवेगस्स भव्वजीवस्स । पुव्विलसमं करणं भत्तिअणुट्ठाणमाहंसु ।। ← ( चै.म.भा. ८८९) इति । श्राद्धविधिवृत्तिकृत्तु पूज्येषु प्रीत्यनुष्ठानसममपि करणं भक्त्यनुष्ठानम् ← (श्रा.वि. १ /गा. ७ पृ.१४२) इत्याह ।
सर्वत्र एव धर्मव्यापारे औचित्यत आप्तवचनपुरस्कारप्रवृत्तं अनुष्ठानं तृतीयं = वचनानुष्ठानं गीतम् । सम्बोधप्रकरणे चैत्यवन्दनमहाभाष्ये च जो पुण जिणगुणचेईसुत्तविहाणेण वंदणं कुणइ । वयणाणुद्वाणमिणं चरित्तिणो होइ नियमेण ।। ← (सं.प्र.१ / २३५ चै.म.भा. ८९१) इत्येवं तत्स्वरूपमाविष्कृतम्। 'वचनानुष्ठानं सर्वत्राऽऽगमात्मकप्रवृत्तिरूपं चरित्रिणः साधोः, नाऽन्यस्य पार्श्वस्थादेः' (श्रा.वि.प्र. १/गा. ७ पृ. १४३) इति श्राद्धविधिवृत्तिकृत् । धर्मसङ्ग्रहटिप्पणके वचनानुष्ठानत्वं - वचनस्मरणनियतप्रवृत्तिकत्वम् ← (ध. सं. टि. गा. ३ - पृ. ६) इति तल्लक्षणम् । अवसरसङ्गत्याऽऽयातमसङ्गानुष्ठानमाहअभ्यासात् = अभ्यासोत्कर्षात् आत्मसाद्भूतं चन्दनगन्धन्यायेन परद्रव्याऽनपेक्षं जिनवचनसंस्कारपरिपुष्टस्वात्मद्रव्यभिन्नाः ये जिनवचनसंस्मरणाद्यऽविनाभाविमनोवर्गणादिपुद्गलाः यद्वा बाह्यनिमित्तादयः ततो निरपेक्षम् । तदुक्तं सम्बोधप्रकरणे चैत्यवन्दनमहाभाष्ये च जं पुण अब्भासरसा सुयं विणा कुणइ फलनिरासंसो । तमसंगऽणुट्ठाणं विन्नेयं निउणदंसीहिं ।। ← ( सं . प्र . १ /२३६ चै. वं.म.भा.८९२) इति । धर्मसङ्ग्रह टिप्पण एतत्त्रितयभिन्नाऽनुष्ठानत्वं = असङ्गाऽनुष्ठानत्वं निर्विकल्पस्वरसवाहिप्रवृत्तिकत्त्वं वा ← (ध. सं. टि.गा. ३ / पृ. ६) इत्येवं तल्लक्षणमुक्तम् । यत्पुनरभ्यासरसाद् अभ्यासप्रकर्षाद् भूयो भूयस्तदासेवनेन श्रुताऽपेक्षां विनैव करोति फलनिराशंसो जिनकल्पिकादिः तदसङ्गाऽनुष्ठानम् ← ( श्रा.वि. १ / ७) इति श्राद्धविधिवृत्तिकृत् । अत्र षोडशकसंवादं कारिकासप्तकेनोपदर्शयति- 'यदाहुः' इति । अत्र च सोपयोगित्वाद् योगदीपिकाव्याख्या दर्श्यते । तथाहि → तत् सदनुष्ठानं प्रीति-भक्तिवचनाऽसङ्गा एते शब्दा उपपदानि = पूर्वपदानि यस्य तत्तथा चतुर्विधं गीतं तत्त्वविद्भिः परमपदस्य = मोक्षस्य साधनं सर्वमेव एतत्
शब्दितं तत्वाऽभिज्ञैः
=
=

•
=
=
=
चतुर्विधं प्रीत्यनुष्ठानं भक्त्यनुष्ठानं (૩) સર્વત્ર આસ એવા શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓના વચનને આગળ કરીને જે આરાધના પ્રવર્તે તે વચનાનુષ્ઠાન કહેવાય. આરાધનાનો દીર્ઘકાલીન આદરપૂર્વક નિરંતર અભ્યાસ થવાના કારણે આરાધના આત્મસાત્ થઈ જાય, પરદ્રવ્યની કે પરભાવની કે પરભવની અપેક્ષા રાખ્યા વિના યથાસમય સતત અનુષ્ઠાનસમૂહ પ્રવર્તે તે અસંગ અનુષ્ઠાન કહેવાય. આ ચોથું અનુષ્ઠાન છે. આથી જ ષોડશક ગ્રંથમાં હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે કે → ‘સદનુષ્ઠાનના સ્વરૂપને જાણનારાઓએ પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ શબ્દ જેનું ઉપપદ છે આવું સદનુષ્ઠાન ચાર પ્રકારનું જણાવેલ છે. આ દરેક સદનુષ્ઠાન મોક્ષનું સાધન છે. ૮ (૧૦/૨) જે અનુષ્ઠાનમાં કર્તાને પરમ આદર હોય અને હિતકારી ઉદયવાળી પ્રીતિ હોય અને બીજા પ્રયોજનોને

=
=

Page #102

• सदनुष्ठानचतुविर्धताख्यापनम् •
१९१३
यत्राऽऽदरोऽस्ति परमः प्रीतिश्च हितोदया भवति कर्तुः । शेषत्यागेन करोति यच्च तत्प्रीत्यनुष्ठानम् ।। गौरवविशेषयोगाद् बुद्धिमतो यद्विशुद्धतरयोगम् । क्रिययेतरतुल्यमपि ज्ञेयं तद् भक्त्यनुष्ठानम् ।। अत्यन्तवल्लभा खलु पत्नी तद्वद्धिता च जननीति । तुल्यमपि कृत्यमनयोर्ज्ञातं स्यात्प्रीतिभक्तिगतम्।। वचनात्मिका प्रवृत्तिः 'सर्वत्रौचित्ययोगतो या तु । वचनानुष्ठानमिदं चारित्रवतो नियोगेन ।। यत्त्वभ्यासाऽतिशयात्सात्मीभूतमिव चेष्ट्यते सद्भिः । तदसङ्गानुष्ठानं भवति त्वेतत्तदावेधात् ।। वचनानुष्ठानमसङ्गानुष्ठानञ्च (यो.दी. १० / २वृ.) । तत्राऽऽद्यस्वरूपमाह यत्रेत्यादि यत्र अनुष्ठाने आदरः = यत्नाऽतिशयः अस्ति, प्रीतिश्च अभिरुचिरूपा हित उदयो यस्याः सा तथा भवति कर्तुः अनुष्ठातुः शेषाणां प्रयोजनानां त्यागेन च तत्काले यच्च करोति तदेकमात्रनिष्ठतया तत्प्रीत्यनुष्ठानं ज्ञेयम् (यो.दी.१०/३वृ.) । द्वितीयमाह गौरवेत्यादि । गौरवं = गुरुत्वं = पूज्यत्वं तस्य विशेषयोगः = अधिकसम्बन्धः ततः बुद्धिमतः विशेषग्राहिधीशालिनः यदनुष्ठानं विशुद्धतरयोगं = परिशुद्धतरव्यापारं क्रियया बाह्यकरणेन इतरतुल्यमपि = प्रीत्यनुष्ठानतुल्यमपि ज्ञेयं तत् = एवम्विधं भक्त्यनुष्ठानम् (यो.दी. १०/४वृ.) । कः पुनः प्रीति-भक्त्योः विशेषः ?' उच्यते अत्यन्तेत्यादि । अत्यन्तवल्लभा खलु अत्यन्तप्रियैव पत्नी भार्या तद्वत् पत्नीवत् अत्यन्तेष्टैव हिता च = हितकारिणी इति कृत्वा जननी = माता । तुल्यमपि = सदृशमपि कृत्यं भोजनाSSच्छादनादि अनयोः जननी-पत्न्योः ज्ञातं = उदाहरणं स्यात् प्रीति-भक्तिगतं = प्रीति-भक्तिविषयम् । प्रीत्या पत्न्याः क्रियते भक्त्या मातुरितीयान् विशेष इति भावः । प्रीतित्व-भक्तित्वे क्रिया (नु) गुणमनोरथिकहर्षगतौ जातिविशेषाविति तर्कानुसारिणः (यो.दी. १०/५वृ.) । तृतीयमाह वचनेत्यादि । वचनात्मिका = आगमार्थाऽनुस्मरणाऽविनाभाविनी प्रवृत्तिः क्रियारूपा सर्वत्र = सर्वस्मिन् धर्मव्यापारे क्षान्ति-प्रत्युपेक्षादो औचित्ययोगतः देश-काल-पुरुष-व्यवहाराद्यानुकूल्येन या तु भवति इदं = एवंप्रवृत्तिरूपं वचनानुष्ठानं चारिसाधोः नियोगेन = नियमेन भवति, तस्यैव भवदुर्गलङ्घन - षष्ठगुणस्थानाऽवाप्तेस्तत्र च लोकसंज्ञाऽभावात्, नाऽन्यस्य विपर्ययात् । निश्चयनयमतमेतत् । व्यवहारतस्त्वन्यस्याऽपि मार्गानुसारिणो वचने प्रवर्तमानस्य देशत इदं भवत्येवेति द्रष्टव्यम् (यो.दी. १० / ६वृ.) । तुर्यस्वरूपमाह → 'यत्त्वि 'त्यादि । यत्तु यत्पुनः अभ्यासाऽतिशयात् भूयः भूयः तदासेवनेन संस्कारविशेषात्, सात्मीभूतमिव चन्दनगन्धन्यायेनाऽऽत्मसाद्भूतमिव चेष्ट्यते क्रियते सद्भिः सत्पुरुषैः जिनकल्पिकादिभिः तत् છોડીને જે થાય તે પ્રીતિઅનુષ્ઠાન જાણવું. (૧૦/૩) ક્રિયાથી પ્રીતિઅનુષ્ઠાન જેવું પણ ગૌરવિતપણાના સંબંધ વિશેષથી બુદ્ધિમાનનું જે વિશિષ્ટ વિશુદ્ધ પ્રવૃત્તિવાળું સદનુષ્ઠાન હોય તેને ભક્તિઅનુષ્ઠાન જાણવું. (૧૦/૪) પત્ની અત્યંત વહાલી જ છે. હિતકારી હોવાથી માતા, પત્નીની જેમ, અત્યંત વહાલી જ છે. તે બન્ને સંબંધી કાર્ય સમાન હોવા છતાં પણ (ભેદ રહેલો છે.) આ પ્રીતિ-ભક્તિવિષયક ઉદાહરણ છે. (૧૦/૫) સર્વત્ર ઔચિત્યયોગથી જે વચનાત્મક પ્રવૃત્તિ થાય તે વચનાનુષ્ઠાન જાણવું. આ વચનાનુષ્ઠાન નિયમા સાધુને હોય છે. (૧૦/૬) વળી, જે અતિશય અભ્યાસથી આત્મસાત્ થયેલ હોય તેમ સત્પુરુષો વડે કરાય તે અસંગ અનુષ્ઠાન જાણવું. આ આગમ સંસ્કારથી ઉત્પન્ન થાય છે. (૧૦/૭) પ્રથમ ચક્રભ્રમણ १. हस्तादर्शे 'सद्' इत्यशुद्धः पाठः । २ मुद्रितप्रतौ 'सर्वत्रोचि ...' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
त्रवतः
=
=

=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=

Page #103

१९१४
• चक्रभ्रमणोदाहरणविवरणम् •
द्वात्रिंशिका - २८/८
चक्रभ्रमणं दण्डात्तदभावे चैव यत्परं भवति । • वचनाऽसङ्गाऽनुष्ठानयोस्तु तज्ज्ञापकं ज्ञेयम् ।। ( षोड. १०/२-८ ) ।
आद्यद्वये प्रीतिभक्त्यनुष्ठानलक्षणे तिस्रः क्षमा भवन्ति उपकाराऽपकार- विपाकोत्तराः । अन्तिमद्वये च वचनाऽसङ्गाऽनुष्ठानलक्षणे ( अन्तिमे) द्वे क्षमे भवतो वचन-धर्मोत्तरे । तदुक्तं- “आद्यद्वये त्रिभेदा चरमद्वितये 'द्विभेदे "ति ( षोडशक. १०/१० ) ॥८॥ एवंविधं असङ्गानुष्ठानम् । भवति तु एतत् = जायते पुनरेतत् तदावेधात् = प्राथमिकवचनसंस्कारात् (यो.दी. १०/७वृ.) । वचनाऽसङ्गाऽनुष्ठानयोर्विशेषमाह चक्रेत्यादि । चक्रभ्रमणं = कुम्भकारचक्रपरावर्तनं दण्डात् दण्डसंयोगात् तदभावे चैव यत् परं अन्यत् भवति वचनाऽसङ्गाऽनुष्ठानयोः प्रस्तुतयोः तु तत् एव ज्ञापकं = उदाहरणं ज्ञेयम् । यथा चक्रभ्रमणमेकं दण्डसंयोगात्प्रयत्नपूर्वकाद् भवति एवं वचनानुष्ठानमप्यागमसंयोगात् प्रवर्तते । यथा चाऽन्यच्चक्रभ्रमणं दण्डसंयोगाऽभावे केवलादेव संस्काराऽपरिक्षयात् सम्भवति एवमागमसंस्कारमात्रेण वस्तुतो वचननिरपेक्षमेव स्वाभाविकत्वेन यत्प्रवर्तते तदसङ्गाऽनुष्ठानमितीयान् भेद इति भावः (यो.दी. १०/८ वृ.) ← इति ।
=
चक्रभ्रमणोदाहरणं शम्भुगीतायां →
=
=
यथा कुलालो दण्डेन चक्रं सङ्घर्ण्य घूर्णितम् । तत्त्यक्त्वा कुरुते हस्तौ दण्डञ्चैव पृथक् ततः ।। पृथग्भूतेऽपि कौलाले चालके शक्तिसञ्चये । तच्छक्तिजेन वेगेन कौलालं तत्तु चक्रकम् ।। तावद् घूर्णायमानं स्याद् यावद्वेगो न शाम्यति । यावन्नैवाऽन्यवस्तूनां योगो वा तत्र जायते ।।
← (शं.गी. ६/५३-५५) इत्येवमुपदर्शितं तदपीहानुयोज्यम् ॥ २८/८ ॥
દંડથી થાય છે. અને અન્ય ચક્રભ્રમણ દંડ વિના જ થાય છે. આ વચનાનુષ્ઠાન અને અસંગાનુષ્ઠાનનું दृष्टांत भावु. (१०/८)' ←
પ્રીતિઅનુષ્ઠાન અને ભક્તિઅનુષ્ઠાનમાં ઉપકારીક્ષમા, અપકારીક્ષમા અને વિપાકક્ષમા હોય છે. તથા વચનાનુષ્ઠાન અને અસંગાનુષ્ઠાનમાં વચનક્ષમા તેમ જ ધર્મોત્તરક્ષમા હોય છે. તેથી જ ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે → ‘પ્રથમ બે અનુષ્ઠાનમાં ક્ષમાના પ્રથમ ત્રણ ભેદ હોય છે તથા છેલ્લા બે અનુષ્ઠાનમાં क्षमाना छेत्सा से लेह होय छे.' ← (२८/८)
વિશેષાર્થ :- પ્રીતિઅનુષ્ઠાનમાં પ્રેમ-લાગણી-આદર કેન્દ્રસ્થાને રહેલ છે. ભક્તિઅનુષ્ઠાનમાં ભક્તિ, ગૌરવ, અહોભાવ વગેરે કેન્દ્રસ્થાને છે. ઔચિત્યપૂર્વક જિનાજ્ઞાનું અનુસરણ વચનાનુષ્ઠાનનો પ્રાણ છે. અંગાંગીભાવે-એકીભાવે-તન્મયભાવે આરાધના આત્મસાત્ થવી એ અસંગ અનુષ્ઠાનની ઓળખ છે. કુંભારનું ચક્ર સૌપ્રથમ દંડસંયોગથી ફરે. પણ એકવાર જોરથી દંડ દ્વારા ચક્ર ઘૂમે પછી દંડ ખસી જાય તો પણ સંસ્કારના વેગના બળથી જ તે ઘૂમે છે. તેમ પ્રારંભમાં ભાવદીક્ષિત જિનવચનના સહારે પ્રવૃત્તિ કરે પછી તેના માધ્યમે ઊભા થયેલા શુભ સંસ્કારના બળથી સ્વાભાવિકપણે, જિનવચનસ્મરણ વિના જ, યથોચિત આરાધના પ્રવર્તે છે. શાસ્ત્રકારો આને અસંગ અનુષ્ઠાન તરીકે ઓળખાવે છે. બાકીની विगत टी अर्थमां स्पष्ट छे. (२८/८)
=
१. हस्तादर्शे 'भेति' इति त्रुटितः पाठः । ...... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठ: हस्तादर्शे नास्ति ।

Page #104

• अतिचारादिभेदेन क्षमादिभेदख्यापनम् •
१९१५ सूक्ष्माश्च विरलाश्चैवाऽतिचारा वचनोदये । स्थूलाश्चैव धनाश्चैव ततः पूर्वममी पुनः।।९।। ___ सूक्ष्माश्चेति । सूक्ष्माश्च = 'लघवः प्रायशः कादाचित्कत्वात्, विरलाश्चैव सन्तानाऽभावात्, अतिचाराः = अपराधाः वचनोदये भवन्ति । ततो वचनोदयात् पूर्वममी अतिचाराः पुनः स्थूलाश्च ='बादराश्च (एव) घनाश्च = निरन्तराश्च (एव) भवन्ति । तदुक्तं-“चरमाऽऽद्यायां सूक्ष्मा अतिचाराः प्रायशोऽतिविरलाश्च । आद्यत्रये त्वमी स्युः स्थूलाश्च तथा घनाश्चैव" (षोड.१०/११) ।।९।।
उपकारादिक्षान्तिषु साम्प्रतमतिचारयोजनामाविष्करोति 'सूक्ष्मा' इति ।
लघवः सहसात्कारादिसम्पादिताः सूक्ष्माऽनाभोगजनिता वा । सन्तानाऽभावात् = अनवरतप्रवृत्तसन्ततिविरहाद् अतिव्यवहितसन्तानभावाद् वा । वचनोदये = वचनक्षमायां वचनाऽनुष्ठाने च । अत्र षोडशकसंवादमाह- 'चरमेति । अत्र च योगदीपिकाव्याख्या → चरमाया आद्या = वचनक्षान्तिः, तस्यां अतिचाराः = अपराधाः सूक्ष्माः = लघवः प्रायशः कादाचित्कत्वेन अतिविरलाः = अतिव्यवहितसन्तानभावाः च । आद्यत्रये तु = प्रथमक्षमात्रिके तु अमी = अतिचाराः स्थूलाः = बादराः च तथा घनाश्चैव = निरन्तराश्चैव स्युः - (षो.१०/११ वृ.) इत्येवं वर्तते । अयमत्राऽऽशयः- वचनक्षमावचनानुष्ठानोपलब्धौ सत्यां रागादीनामतिमांद्यभावेन मलिनानुबन्धोत्कटकुसंस्कारयोश्च क्षीयमाणत्वेन जिनवचनस्मृतिपाटव-जिनोक्ताऽनुष्ठानकरणोत्साहादिप्रभावतोऽश्रद्धाऽसच्छ्रद्धा-भोगतृष्णौद्धत्यादिप्रयुक्ता दोषा नाऽऽविर्भवन्ति केवलमनाभोगाऽशक्तिप्रभवा एव दोषाः क्वचित् कदाचित् कथञ्चिदुपजायन्ते ।।२८/९ ।।
હ વચનક્ષમામાં અતિચારો ઘટે છે ગાથાર્થ - જિનવચનનો ઉદય થતાં અતિચારો સૂક્ષ્મ અને વિરલ બને છે. તેના પૂર્વે તો આ भतियारी. स्थूण भने घL M डोय. छ. (२८/९)
ટીકાર્ય - વચનનો = વચનક્ષમાનો અને વચનાનુષ્ઠાનનો ઉદય થતાં અતિચારો = દોષો નાના થાય છે. કારણ કે અતિચારો પ્રાયઃ કરીને ક્યારેક જ લાગે છે. તથા તે અતિચારો વિરલ હોય છે. કેમ કે તેની પરંપરા ચાલતી નથી. પરંતુ વચનાનુષ્ઠાન અને વચનક્ષમાના ઉદય પહેલાં અતિચારો પૂલ = બાદર = મોટા હોય છે. તથા ઘણા બધા હોય છે. સતત અતિચારો લાગે જ રાખે છે. તેથી તો ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – “છેલ્લી ક્ષમાની આગળની ક્ષમામાં = વચનક્ષમામાં અતિચારો સૂક્ષ્મ અને પ્રાયઃ અત્યંત વિરલ હોય છે. તથા પ્રથમ ત્રણ ક્ષમામાં તો અતિચારો = દોષો પૂલ तेम ४
होय छे.' (२८/९) વિશેષાર્થ - વચનક્ષમા અને વચનાનુષ્ઠાન હાજર થાય ત્યારે કષાયો અત્યંત મંદ થઈ જાય છે. મલિન અનુબંધનું જોર ખલાસ થાય છે, ક્ષીણ થતું જાય છે. માટે જિનવચનમૃતિ બળવાન બને છે. જિનવચનમૃતિ જીવનમાં વિધિ, જયણા, આદર અને ઉપયોગપૂર્વક આરાધના કરવા માટે ઉત્સાહ પ્રગટાવે છે. જીવ જિનવચન અનુસાર આરાધના કરવા કટિબદ્ધ બને છે. માટે આરાધનામાં ઈરાદાપૂર્વક ગોલમાલઘાલમેલ કરતો નથી. આસક્તિ કે અશ્રદ્ધાના કારણે લાગતા દોષો લગભગ રવાના થાય છે. આસક્તિ કે અનાભોગમૂલક દોષો ક્યારેક-ક્યારેક લાગે છે. તથા ધર્મક્ષમા-અસંગઅનુષ્ઠાન સુધી પહોંચતા-પહોંચતા અતિચારો લાગવાનું લગભગ બંધ થઈ જાય છે. આ પછી શું થાય છે ? તે વાત આગળના શ્લોકમાં १. हस्तादर्श 'लवः' इति त्रुटितः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'बादारा...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #105

१९१६
• निरतिचारक्षमादिना सर्वानुष्ठानशौक्ल्यम् • द्वात्रिंशिका-२८/११ ततो निरतिचारेण धर्मक्षान्त्यादिना किल । सर्वं संवत्सरादूर्ध्वं शुक्लमेवोपजायते ॥१०॥
तत इति । ततो = वचनोदयात् किल निरतिचारेण धर्मक्षान्त्यादिना, आदिपदेन धर्ममार्दवशुद्धब्रह्मादिग्रहः । सर्वं दशविधमपि क्षान्त्यादि संवत्सरादूर्ध्वं क्रियामलत्यागात् शुक्लमेवोपजायते ।।१०।। मासादौ व्यन्तरादीनां तेजोलेश्याव्यतिक्रमः । पर्याये युज्यते चेत्थं गुणश्रेणिप्रवृद्धितः ।।११।।
मासादाविति । इत्थं च संवत्सरादूर्ध्वं सर्वशुक्लाऽऽपत्तौ च मासादौ पर्याये व्यन्तरादीनां तेजोलेश्याव्यतिक्रमः प्रज्ञप्त्युक्तो युज्यते गुणश्रेणिप्रवृद्धितः ।।११।।।
दर्शितवचनक्षमादितः सर्वविरतिदीक्षायां किं सम्पद्यते ? इत्याह- 'तत' इति । वचनोदयात् = सूक्ष्म-प्रविरलाऽतिचारशालि-वचनक्षान्त्यादितः परिपक्वात् किल इति सत्ये, जायमानेन निरतिचारेण = शुक्लेन धर्मक्षान्त्यादिना इत्यादि प्राक्(द्वा.द्वा.२८/६ पृ.१९०८) प्रदर्शितमेवेति न तन्यते। नवरं क्रियामलत्यागात् = सदनुष्ठानबाधकाऽविध्ययतनाऽनादराऽनुपयोगादिदोषपरित्यागादित्यवधेयम् ।।२८/१०।।
ननु वर्षपर्यायव्यतिक्रमे क्रियामलत्यागेन तदुत्तरं शुक्लीभवनस्वभावत्वात् क्षमा-मार्दवाऽऽर्जवादीनां निरतिचारत्वलक्षणशौक्ल्यप्राप्तौ किमत्रापन्नम् ? इत्याशङ्कायामाह- ‘मासादावि'ति । संवत्सरादूर्ध्वं = वर्षप्रमितसंयमपर्यायव्यतिक्रमे सर्वशुक्लाऽऽपत्तौ = क्षमा-मार्दवाऽऽर्जवादियतिधर्मनिरतिचारत्वप्राप्तौ च = हि मासादौ पर्याये = सर्वविरतिपर्याये सति व्यन्तरादीनां तेजोलेश्याव्यतिक्रमः = चित्तसुखलाभाऽतिक्रमः प्रज्ञप्त्युक्तः = व्याख्याप्रज्ञप्तौ दर्शितः गुणश्रेणिप्रवृद्धितः = संयमादिप्रत्ययिकगुणश्रेणिप्रवृद्धिमाश्रित्य अंथ।२श्री. ४॥वे छे. (२८/८)
ગાથાર્થ - પછી નિરતિચાર ધર્મક્ષમા વગેરેથી ખરેખર એક વર્ષ બાદ બધું જ શુક્લ થાય છે. (२८/१०)
ટીકાર્ય - વચનક્ષમા અને વચનાનુષ્ઠાનના ઉદય પછી ખરેખર નિરતિચાર એવી ધર્મક્ષમા આદિ આવે છે. “આદિ' શબ્દથી ધર્મમૃદુતા, ધર્મઋજુતા, શુદ્ધબ્રહ્મચર્ય વગેરેનું ગ્રહણ કરવું. ધર્મક્ષમા વગેરેથી વર્ષ બાદ બધા જ ક્ષમા વગેરે સંયમ ગુણો શુક્લ જ બની જાય છે. કારણ કે ક્રિયામલનો ત્યારે ત્યાગ थ यो होय छे. (२८/१०)
વિશેષાર્થ :- પંચસૂત્રમાં બતાવ્યા મુજબ દીક્ષા જીવનના ૧૨ માસ બાદ મુનિ સ્વયં શુક્લશુક્લાભિજાત્ય થઈ જાય છે. તેથી વર્ષ બાદ ક્ષમા, નમ્રતા વગેરે આત્મગુણો-યતિધર્મ શુક્લ થાય તે વાત વ્યાજબી જ છે. આવું થવાનું કારણ ગ્રંથકારશ્રી ક્રિયામલત્યાગને ગણાવે છે. ક્રિયામાંથી અવિધિ, અયતના, અનાદર અને અનુપયોગ વગેરે સ્વરૂપ દોષો રવાના થવાના લીધે ક્ષમાદિ યતિધર્મ શુક્લસ્વરૂપ बने छे. आj ४९uqवानो अंथ॥२ श्रीनो माशय ४९॥य छे. (२८/१०)
હ સાધુની તેજલેશ્યાનું વર્ણન છે ગાથાર્થ - મહિના વગેરેનો પર્યાય થતાં વ્યંતર વગેરેની તેજોલેશ્યાનું અતિક્રમણ સાધુ કરે છે - सा पात ७५रोत रीते. श्रेणीनी वृद्धिथी संगत थाय छे. (२८/११)
ટીકાર્ય - દશમા શ્લોકમાં બતાવ્યા મુજબ એક વર્ષ પછી ક્ષમાદિ બધા યતિધર્મ શુક્લ થાય

Page #106

• तेजोलेश्याविवृद्धिविमर्शः •
१९१७ युज्यते। व्याख्याप्रज्ञप्तिपाठश्चैवम् → जे इमे अज्जत्ताए :समणा निग्गंथा एते णं कस्स तेउलेसं वीतिवयति? गोयमा ! मासपरियाए समणे णिग्गंथे वाणमंतराणं देवाणं तेउलेसं वीइवयइ । एवं दुमासपरियाए समणे णिग्गंथे असुरिंदवज्जियाणं भवणवासीणं देवाणं तेउलेसं वीइवयइ । तिमासपरियाए समणे णिग्गंथे असुरकुमारिंदाणं देवाणं तेउलेसं वीतिवयइ । चउमासपरियाए समणे णिग्गंथे गहगण-णक्खत्त-ताराख्वाणं जोतिसियाणं तेउलेसं वीतिवयइ । पंचमासपरियाए समणे णिग्गंथे चंदिम-सूरियाणं जोतिसिंदाणं तेउलेसं वीतिवयइ । छम्मासपरियाए समणे णिग्गंथे सोहम्मीसाणाणं देवाणं तेउलेसं वीतिवयइ । सत्तमासपरियाए समणे णिग्गंथे सणंकुमार-माहिंदाणं देवाणं तेउलेसं वीतिवयइ । अट्ठमासपरियाए समणे णिग्गंथे बंभलोग-लंतगाणं देवाणं तेउलेसं वीतिवयइ । नवमासपरियाए समणे णिग्गंथे महासुक्क-सहस्साराणं देवाणं तेउलेसं वीतिवयइ । दसमासपरियाए समणे णिग्गंथे आणय-पाणयआरणाऽच्युयाणं देवाणं तेउलेसं वीतिवयइ । एकारसमासपरियाए समणे णिग्गंथे गेविज्जाणं देवाणं तेउलेस्सं वीतिवयइ । बारसमासपरियाए अणुत्तरोववातियाणं तेउलेस्सं वीतिवयइ। तेण परं सुक्के सुक्काभिजाती भवित्ता सिज्झति - (व्या.प्र.१४/९/५३७) इति ।
पञ्चसूत्रेऽपि → स एवंपण्णे एवंभावे एवंपरिणामे अप्पडिवडिए वड्ढमाणे तेउल्लेसाए दुवालसमासिएणं परियाएणं अइक्कमइ सव्वदेवतेउल्लेसं (पं.सू.४/६) इत्येवं वर्षपर्याये सर्वदेवतेजोलेश्याऽतिक्रमणमुक्तम् । एतावता तत्सामर्थ्यविशेषोऽनुमीयते । एतेन → कार्यसामर्थ्याद्धि पुरुषसामर्थ्य कल्प्यते - (कौ.अर्थ.१/८ पृ.१४) इति कौटिलीयार्थशास्त्रवचनमपि व्याख्यातम् । पञ्चवस्तुकेऽपि → भणिअं च परममुणिहिं मासाइ दुवालसप्परियाए । वयमाणणुत्तराणं विइवयई तेउलेसं ति ।। तेण परं से सुक्के सुक्कभिजाई तहा य होऊणं । पच्छा सिज्झइ भयवं पावइ सव्वुत्तमं ठाणं ।। - (पं.व.२००/२०१) इत्येवमुक्तम् । 'तेजोलेश्या हि प्रशस्तलेश्योपलक्षणं, सा च सुखासिकाहेतुरिति कारणे कार्योपचारात्तेजोलेश्याशब्देन सुखासिका विवक्षिते'ति (व्या.प्र.१४/९/५३७ वृत्ति) व्याख्याप्रज्ञप्तिवृत्तिकारः श्रीअभयदेवसूरिः। → तेजोलेश्या चित्तसुखलाभलक्षणा - (पं.सू.४/६ वृ.) इति पञ्चसूत्रवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिः।
पञ्चवस्तुकवृत्तौ तु सुखप्रभावलक्षणा तेजोलेश्योपदर्शिता । एतेन सर्वथासुखस्वरूपो मोक्षः कथं दुःखाऽऽसेवनरूपात् संयमानुष्ठानात् सम्पद्येतेति निरस्तम्, → इण्डिं सयंवसिस्स उ निरुवमसुक्खावसाण मुहकडुयं । कल्लाणमोसहं पिव परिणामसुहं न तं दुक्खं ।। - (म.वि.३७६) इति मरणविभक्तिप्रकीर्णकवचनतात्पर्यपरिणमनप्रवणाऽन्तःकरणानां भावमुनीनां सदुपेयमाधुर्याऽनुभूत्या संयमाऽनुष्ठानपालनस्य सुखैकरूपत्वात् । तदुक्तं समरादित्यकथायां → न यावि परमत्थओ दुक्खसेवणारूपं संजमाणुट्ठाणं, परमसुहपरिणामजोगओ विसुद्धलेसाणुभावओ य। एवं च समए पढिज्जइ। अवि य- न वि अस्थि रायरायस्स तं सुहं नेव देवरायस्स । जं सुहमिहेव साहुस्स लोयव्वावाररहियस्स ।। (सं.क.भव.९/ पृ.९४८) । છે – એવું સિદ્ધ થતાં મહિનો વગેરે કાળનો પર્યાય થાય ત્યારે વ્યંતર વગેરેની તેજોલેશ્યાનું સાધુ અતિક્રમણ કરે - એવું ભગવતીસૂત્રમાં બતાવેલ છે તે પણ સંગત થાય છે. કારણ કે તેટલા સમયમાં ગુણશ્રેણિની वृद्धि थाय छे. (२८/११)

Page #107

१९१८
• साधोः प्रशमसुखप्रकर्षः
द्वात्रिंशिका - २८/११
तदुक्तं प्रशमरतौ अपि नैवाऽस्ति राजराजस्य तत्सुखं नैव देवराजस्य । यत्सुखमिहैव साधोर्लोकव्यापाररहितस्य ।। ← (प्र. र. १२८) इति । पञ्चवस्तुके अपि जं विसयविरत्ताणं सुक्खं सज्झाणभाविअमईणं । तं मुणइ मुणिवरो च्चिय अणुहवओ न उण अन्नो वि ।। ← (पं.व. १९५) इति ।
प्रकृते तिमिरहरा जइ दिट्ठी जणस्स दीवेण णत्थि कायव्वं । तह सोक्खं सयमादा विसया किं तत्थ कुव्वंति?।। ← ( प्र . सार १ / ६७ ) इति प्रवचनसारवचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
संवत्सरपर्यायाऽनन्तरं च मुनिः शुक्लाभिजात्यो भवति । अयमेव च परैः सिद्धपदेनोच्यते । तदुक्तं ध्यानबिन्दूपनिषदि योगचूडामण्युपनिषदि च ब्रह्मचारी मिताहारी योगी योगपरायणः । अब्दादूर्ध्वं भवेत्सिद्धो नाऽत्र कार्या विचारणा ।। ← ( ध्या. बि. ७२, यो. चू. ४२ ) इति । अध्यात्मसारेऽपि → वैषम्यबीजमज्ञानं निघ्नन्ति ज्ञानयोगिनः । विषयांस्ते परिज्ञाय लोकं जानन्ति तत्त्वतः ।। इतश्चाऽपूर्वविज्ञानाच्चिदानन्दविनोदिनः । ज्योतिष्मन्तो भवन्त्येते ज्ञाननिर्धूतकल्मषा ।। तेजोलेश्याविवृद्धिर्या पर्यायक्रमवृद्धितः । भाषिता भगवत्यादौ सेत्थम्भूतस्य युज्यते ।। ← (अ.सा.१५/३९-४१) इत्युक्तं मूलकारेण । ज्ञानसारे अपि परब्रह्मणि मग्नस्य श्लथा पौद्गलिकी कथा । क्वाऽमी चामीकरोन्मादाः स्फारा दारादराः क्व च ? ।। तेजोलेश्याविवृद्धिर्या साधोः पर्यायवृद्धितः । भाषिता भगवत्यादौ सेत्थम्भूतस्य युज्यते ।। ← (ज्ञा.सा. २/४-५ ) इत्युक्तमित्यवधेयम् । तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि अपि तेजोलेश्याविवृद्धिर्या पर्यायक्रमवृद्धितः । भाषिता भगवत्यादौ सेत्थम्भूतस्य युज्यते ।। ← ( अ. उप. २ / ९४ ) इति । इत्थम्भूतस्य = आत्मसाक्षात्कारमग्नस्याऽभिसमन्वागतविषयस्य
વિશેષાર્થ :- સંયમની ગુણશ્રેણિ, ગુણસંક્રમ વગેરેની પ્રકૃષ્ટ અભિવૃદ્ધિ થવાથી સાધુની તેજોલેશ્યા ૧૨ માસમાં અનુત્તરવાસી દેવની તેજોલેશ્યાને ટપી જાય છે. ભગવતીસૂત્ર નામના આગમમાં સાધુની તેજોલેશ્યાની વૃદ્ધિનો ક્રમ આ મુજબ બતાવેલ છે.
૧ માસના પર્યાયવાળા નિગ્રન્થ સાધુ ભગવંત વ્યંતર દેવની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ૨ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ અસુરેન્દ્ર સિવાયના ભવનપતિની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ૩ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ અસુરેન્દ્રકુમાર દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ૪ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ ગ્રહ-નક્ષત્ર-તારા જ્યોતિષ દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાયછે. ૫ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ સૂર્ય-ચન્દ્ર જ્યોતિષ દેવોની તેોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ૬ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ પ્રથમ બે વૈમાનિક દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ૭ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ ત્રીજા-ચોથા વૈમાનિક દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાયછે. ૮ માસના પર્યાયવાળા નિર્રન્થ સાધુ પાંચમા-છઠ્ઠા વૈમાનિક દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાયછે. ૯ માસના પર્યાયવાળા નિગ્રન્થ સાધુ સાતમા-આઠમા વૈમાનિક દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ૧૦ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ ૯-૧૦-૧૧-૧૨મા વૈમાનિક દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાયછે. ૧૧ માસના પર્યાયવાળા નિગ્રન્થ સાધુ નવ પ્રૈવેયકનિવાસી દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ૧૨ માસના પર્યાયવાળા નિર્પ્રન્થ સાધુ પાંચ અનુત્તરવાસી દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે.

Page #108

प्रव्रज्यापर्यायपरिगणनप्रकारप्रकाशनम् •
१९१९
दिनानि पक्षा मासा वा गण्यन्ते शरदोऽपि च । नाऽस्यां गुणाऽविघातस्य गण्यतेऽवसरः पुनः । । १२ ।। भावदीक्षितस्येति । गुणश्रेणिप्रवृद्धितः निर्मलचारित्रादिप्रत्ययिकगुणश्रेणि-गुणसङ्क्रमादिप्रवृद्धितः । इत्थमेव कल्पावतंसिकोक्त-श्रेणिकपौत्र-पद्म-महापद्म-भद्र-सुभद्र- पद्मभद्रादीनां विशुद्धतराऽऽराधकत्वमुपपद्यत ત્યવધેયમ્ ।।૨૮/૧૧||
तेजोलेश्याऽतिक्रमप्रयोजककालमानपरिगणनप्रकारमाविष्करोति- 'दिनानी 'ति । अस्यां = गुणश्रेणिप्रवृद्धिमूलक - तेजोलेश्याविवृद्धौ दीक्षायां वा दिनानि पक्षा मासा वा शरदोऽपि च = वर्षाण्यपि च न नैव गण्यन्ते, गुणाऽविघातस्य मूलोत्तरभेदभिन्नसंयमगुणाऽस्खलितस्य पुनः = વ અવસર: = कालः गण्यते । यावन्तं कालं मूलोत्तरगुणाऽस्खलना तावानेव निरन्तरकालो निश्चयतो दीक्षापर्यायः तेजोलेश्याविवृद्धिप्रयोजकतया परिगण्यत इति भावः । तदुक्तं उपदेशमालायां न तहिं दिवसा पक्खा मासा वरिसा य से गणिज्जन्ति । जे मूलुत्तरगुणअक्खलिआ ते गणिज्जंति ।। ← (उ. मा. ४७९ ) ।
दुराचाराणामपि पश्चात्तापाऽनन्तरं भावतः विरतिपरिणतौ सत्यां दीक्षाप्रतिपत्तिकालत आरभ्याSविराधितयैव दीक्षा दुर्गत्यसम्भवः समरादित्यकथायां नवमभवे दर्शितः सोऽपीहाऽनुसन्धेयः (स.क. ભવ. ૧/૬.૬૬૩) ।।૨૮/૧૨।।
ગ્રંથકારશ્રીનું કથન એવું છે કે ૧ વર્ષનો સંયમ પર્યાય થતાં થતાં નિરતિચાર ધર્મક્ષમા, ધર્મમૃદુતા, ધર્મસરળતા વગેરે સાધુમાં પ્રગટે છે. ક્રિયા નિરતિચાર બને છે. ગુણશ્રેણિ-ગુણસંક્રમ વગેરે પણ વધે છે. તેના કારણે સાધુની તેજોલેશ્યા અનુત્તરવાસી દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. ‘તેજોલેશ્યા’ શબ્દનો અર્થ ભગવતીસૂત્રની ટીકામાં અભયદેવસૂરિજી મહારાજના મત મુજબ-સુખાસિકા છે. લેશ્માની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો ‘તેજોલેશ્યા' પદ પ્રશસ્ત લેશ્યાનું સૂચક છે. પ્રશસ્ત લેશ્યા સુખાસિકાનું કારણ છે. તેથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને અહીં તેોલેશ્યા = સુખાસિકા એટલે કે ચિત્તની સુખાકારી અવસ્થા. પંચસૂત્રની પંજિકામાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ કહે છે કે તેજોલેશ્યા ચિત્તમાં સુખની પ્રાપ્તિ. શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પંચવસ્તુક ગ્રંથની ટીકામાં ‘તેજોલેશ્યા = સુખપ્રભાવ’ - આમ જણાવેલ છે. ટૂંકમાં તેજોલેશ્યા શબ્દ ચિત્તની સદા પ્રસન્ન હળવી વિશુદ્ધ અવસ્થા તરફ ઈશારો કરે છે. પરંતુ સંયમનો પર્યાય કયો સમજવો ? આ સમસ્યા ખૂબ ગંભીર છે. તેનું સમાધાન ગ્રંથકારશ્રી આગળની ગાથામાં બતાવશે. (૨૮/૧૧)
=
=
=
# દોષશૂન્ય સમયની ગણતરી #
ગાથાર્થ :- દિવસો, પખવાડીયા અને મહિના અથવા વર્ષો પણ તેજોલેશ્યાની વૃદ્ધિમાં કે દીક્ષાપર્યાયમાં ગણાતા નથી. પરંતુ ગુણનો નાશ ન કરે તેનો સમય અહીં ગણાય છે. (૨૮/૧૨)
વિશેષાર્થ :- આ ગાથા ગ્રંથકારશ્રીની દૃષ્ટિએ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની ટીકા તેઓશ્રીએ કરેલી નથી. પરંતુ ભાવ એવો છે કે ૧ વર્ષનો સંયમપર્યાય થતાં સાધુ-સાધ્વી અનુત્તરવાસી દેવની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાયઆવું જે ભગવતી સૂત્રમાં જણાવેલ છે. ત્યાં વર્ષપર્યાય શેનો ગણવો ? ઓધો લીધો ત્યારથી, વડી દીક્ષા લીધી ત્યારથી કે અન્ય કોઈ રીતે ? આનો જવાબ ગ્રંથકારશ્રીની ષ્ટિએ એવો છે કે દીક્ષાના = સંયમના અધ્યવસાયસ્થાનકમાં અર્થાત્ છઃ-સાતમે ગુણઠાણે રહેલો સાધક પોતાના આત્મગુણોમાં દોષ ન લગાડે તેવી
ન

Page #109

वसन्तनृपचेष्टातुल्याऽसद्दीक्षाविडम्बनम्
द्वात्रिंशिका -२८/१३
नैहिकाऽर्थाऽनुरागेण यस्यां पापविषव्ययः । वसन्तनृपचेष्टेव सा दीक्षाऽनर्थकारिणी ।। १३ ।। चारित्रगुणविघातहेतु-फले दर्शयति- 'ने'ति । ऐहिकार्थाऽनुरागेण ऐहिक- पारलौकिकप्रयोजनाऽभिष्वङ्गेण यस्यां दीक्षायां पापविषव्ययो न जायते सा हि दीक्षा अयोग्यगृहीता वसन्तनृपचेष्टा इव = फाल्गुनिकाराकाऽनन्तरागामिशास्त्रीयचैत्रमासोपहसित- वसन्तर्तुकालीन- होलिकापर्वसम्बन्धिनृपतिसत्कगर्दभारोपणशूर्पकच्छ्त्रधारण-मषिविलेपनादिप्रवृत्तितुल्या अनर्थकारिणी = दुर्गत्यारोपण - मोहाऽनुशासनच्छत्रधारण-कषायमषिविलेपनाद्यपायनिबन्धना विडम्बनप्रायत्वेन ज्ञातव्या । तदुक्तं षोडशके इतरस्य पुनर्दीक्षा वसन्तनृપશિમા યા - (છો.૧૨/૧) વૃત્તિ । તરસ્ય = दीक्षानधिकारिणः । तदुक्तं संविग्नसाधुनियमकुलके अपि → निअउअरपूरणफला आजीविअमित्तं होइ पवज्जा धूलिहडीरायतणज्जासरिसा सव्वेसिं हसનિષ્ના || ć (સં.સા.નિ.૨) કૃતિ | પૃઢિજાડíડનુરાચાઽન્ત:રદૂષત્વન તસ્મિન્ તિ નાડવઘविषापहारः सम्भवति । तदुक्तं पञ्चवस्तुके → जम्हा उ अभिस्संगो जीवं दूसेइ नियमओ चेव । તદ્દસિયસ્સ નોનો વિસરિઝનોનતુલ્લો ત્તિઓ|| - (પં.વ.૧૧૨) ત્તિ ।।૨૮/૧૩||
१९२०
=
જેટલી ક્ષણો પસાર કરે તે અહીં તેજોલેશ્યાવૃદ્ધિમાં નિમિત્ત બને તેવો સંયમપર્યાય ગણવો. આવી ક્ષણોનો સમૂહ ૧ વર્ષની ક્ષણ જેટલો થાય ત્યારે સાધુ અનુત્તર-વિમાનવાસી દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય. અર્થાત્ સંયમના મૂળ અને ઉત્તર ગુણમાં સ્ખલના ન પહોંચાડે તેવો છઠ્ઠા-સાતમા ગુણસ્થાનક ઉપર રહેવાનો સમય ૧ વર્ષ જેટલો થાય ત્યારે સાધુ સર્વ દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે. માત્ર દીક્ષા લીધી કે વડી દીક્ષા થઈ ત્યાર પછી કેલેન્ડર-પંચાંગ મુજબ ૧ વર્ષ પસાર થઈ જાય એટલે અનુત્તરદેવની તેજોલેશ્યાને સાધુ ઓળંગી જાય- તેવો અર્થ કરવો નહિ. આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી.(૨૮/૧૨)
તો દીક્ષા પણ દુ:ખદાયી
ગાથાર્થ :- આ લોકના પ્રયોજનોના રાગથી જે દીક્ષામાં પાપસ્વરૂપ ઝેરનો નાશ થતો નથી તે દીક્ષા તો હોળીના રાજાની પ્રવૃત્તિની જેમ અનર્થને કરનારી છે. (૨૮/૧૩)
વિશેષાર્થ :- દીક્ષાના માધ્યમથી પાપ અને પાપના અનુબંધો તૂટે તો તેજોલેશ્યા વધે. પરંતુ દીક્ષા લીધા પછી વર્તમાન ભવની જરૂરીયાતમાં જ, ભોગતૃષ્ણામાં જ મન સતત ખેંચાયેલું રહે તો તેવી દીક્ષા લેનારો શ્રી સંઘને ભાર બોજરૂપ બને છે. તેવી દીક્ષા મોહનીયકર્મનો ક્ષયોપશમ થવાથી નથી મળેલી પરંતુ ભોગાંતરાયના ઉદયથી મળેલી છે - એમ સમજવું રહ્યું. તેવી દીક્ષા લેનાર હોળીના રાજા જેવી વિડંબનાને પામે છે. હોળીના રાજાનું દૃષ્ટાંત આ મુજબ સમજવું - ફાગણ ચૈત્ર માસ વસંત ઋતુમાં આવે છે. ફાગણ પૂર્ણિમાના દિવસે જૈનેતર લોકો એક વ્યક્તિને હોળીનો રાજા બનાવી તેને ગધેડા ઉપર બેસાડે છે. તથા કાળા રંગથી તેનું મોઢું કપડાં વગેરે રંગી નાખી તેની વિડંબણા કરતા કરતા ‘હોળીના રાજાની જય હો' ઈત્યાદિ બોલે છે. ફાગણ પુનમ પછીના દિવસે ફાગણ વદ-૧ તિથિ આવે છે. તે શાસ્ત્રીય ભાષામાં ચૈત્ર-વદ એકમ કહેવાય છે. તેથી ચૈત્ર માસ જાણે કે હોળીના રાજાની – વસંત રાજાની મશ્કરી કરી રહ્યો છે - એવી ઉત્પ્રેક્ષા ષોડશકવૃત્તિમાં (૧૨/૧) શ્રીમદ્ભુએ કરી છે. અહીં કહેવાનો ભાવ એ છે કે નામ વસંતરાજા = હોળીનો રાજા છતાં વિડંબના પામવાની. તેમ અનધિકારી વ્યક્તિ દીક્ષા સ્વીકારે માટે અનધિકારી વ્યક્તિને દીક્ષા ન આપવી. - આવો ભાવ
--
છતાં તેને માટે એ વિડંબના રૂપ બને છે.

Page #110

अप्रशान्तचित्तस्य धर्मानधिकारिता
१९२१
इन्द्रियाणां कषायाणां गृह्यते मुण्डनोत्तरम् । या शिरोमुण्डनव्यङ्ग्या तां सदीक्षां प्रचक्षते ।। १४ ।। दिनानीति श्लोकत्रयमदः कण्ठ्यम् ।।१२-१३-१४।।
विहाय पूर्वसंयोगमस्यामुपशमं व्रजन् । मनाक्कायं प्रकर्षेण निश्चयेन च पीडयेत् ।। १५ ।। विहायेति । अस्यां सद्दीक्षायां पूर्वसंयोगं' मातापित्रादिसंयोगं विहायोपशमं व्रजन् प्राप्नुवन् कायं स्वदेहं मनाक् अध्ययनादिकालेऽविकृष्टेन तपसा,
-
=
=
तात्त्विकदीक्षामाह- 'इन्द्रियाणामिति । इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनां कषायाणां च क्रोधादीनां मुण्डनोत्तरं : लुञ्चनाऽनन्तरं या शिरोमुण्डनव्यङ्ग्या = केशाऽपनयनाऽभिव्यङ्ग्या दीक्षा नामादिन्यासपुरस्सरं विधिना गृह्यते तां एव सद्दीक्षां = पारमार्थिकप्रव्रज्यां परमर्षयः प्रचक्षते । तदुक्तं पञ्चाशके दिक्खा मुण्ड - मेत्थं तं पुण चित्तस्स होइ विण्णेयं । न हि अपसंतचित्तो धम्महिगारी जओ होइ ।। ← (पञ्चा. २/ २) इति । अत एव प्रश्नव्याकरणसूत्रे न कया वि मणेण पावतेणं पावगं किंचि विझायव्वं ← (प्र.व्या. २।६।२३) इति विहितम् । एतेन मणं परिजाणइ से णिग्गंथे ← ( आचा. २ ।३।१५ ।७७८) इति आचाराङ्गसूत्रमपि व्याख्यातम् । इन्द्रियविकारादिलुञ्चने एव दीक्षा परमार्थत सत्या विज्ञेया । एतेन सत्ये ह्येव दीक्षा प्रतिष्ठिता ← (बृह. ९/३/२३) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, दीक्षाया निर्दम्भ-निर्विकार परितृप्तचित्तपरिणतिरूपत्वाद् इति भावनीयम् ।।२८ / १४ ।।
तात्त्विकदीक्षासिद्ध्यर्थमेवाऽऽह - 'विहाये 'ति । माता - पित्रादिसंयोगं विहाय विजहित्तु पुव्वसंजोगं न सिणेह कहिंचि कुव्वेज्जा ← (उत्त. ८ / २) इति उत्तराध्ययनसूत्रभावार्थपरिणमनतः कुत्राऽपि स्नेहरागाद्यकरणेन तात्त्विकं उपशमं व्रजन् प्राप्नुवन् स्वकायं अध्ययनादिकाले अविकृष्टेन तपसा नित्यैઅહીં વ્યક્ત થાય છે. આવા આશયવાળો શ્લોક ષોડશક ગ્રંથમાં પણ આવે છે. (૨૮/૧૩) * કેશલુંચનસૂચિત દોષલુંચન ૭
ગાથાર્થ :- ઈન્દ્રિય અને કષાયોના મુંડન પછી મસ્તકમુંડનવ્યંગ્ય જે દીક્ષા થાય છે તેને શાસ્ત્રકારો सदीक्षा उहे छे. (२८/१४)
વિશેષાર્થ :- ૧૨-૧૩ શ્લોકની જેમ આ શ્લોક પણ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની ગ્રંથકારશ્રીએ સંસ્કૃત વ્યાખ્યા કરેલી નથી. મસ્તકના કેશનું લુંચન વિષય-કષાયાદિ મલિન ભાવોનું લંચન કરવા માટે છે. અંદરમાં વિષય-કષાયના લુંચનના પ્રતીક સ્વરૂપે સાધુ કેશલુંચન કરે છે. કેશલુંચન દ્વારા વિષય-કષાયરાગ-દ્વેષાદિલુંચન અભિવ્યક્ત થાય છે. (૨૮/૧૪)
ગાથાર્થ :- ભાવદીક્ષામાં તો સાધુ પૂર્વસંયોગને છોડીને ઉપશમને પામતો કાયાનું કાંઈક, પ્રકર્ષથી અને નિશ્ચયથી एसएाथी पीउन-हमन उरे. (२८ / १५ )
ટીકાર્થ :- પ્રસ્તુત ભાવદીક્ષામાં તો માતા-પિતા વગેરેના સંયોગને છોડીને ઉપશમ રસને પામતો સાધુ પોતાની કાયાનું અધ્યયનાદિ કાલમાં કાંઈક દમન કરે અર્થાત્ અવિત્કૃષ્ટ તપથી દેહદમન કરે. સૂત્રાદિ અભ્યાસ પૂર્ણ થયા બાદ વિકૃષ્ટ તપથી સ્વદેહનું પીડન કરે.
१. हस्तादर्शे 'संयोगे' इत्यशुद्धः पाठः ।

=
=
=

Page #111

१९२२
• आपीडक - प्रपीडक - निष्पीडकमीमांसा •
=
द्वात्रिंशिका - २८/१५ प्रकर्षेण तदुत्तरं विकृष्टेन तपसा निश्चयेन च 'अन्त्येऽनशनादिरूपेण पीडयेत् ।।१५।। कासन-निर्विकृतिकादिलक्षणेन । अनेन दीक्षितस्य आपीडकत्वमुक्तम् । तदुत्तरं = अभिनवाऽध्ययनादिसमाप्तिकालोत्तरं विकृष्टेन षष्टाऽष्टमादिरूपेण स्वदेहं पीडयेत् । अनेन प्रपीडकत्वमस्यावेदितम् । अन्त्ये वयसि वर्तमाने अनशनादिरूपेण निश्चयेन स्वदेहं पीडयेत् । अनेन च निष्पीडकत्वमाविष्कृतम् । तदुक्तं आचाराङ्गे → आवीलए पवीलए निप्पीलए, जहित्ता पुव्वसंजोगं, हिच्या उपसमं, तम्हा अविमणे वीरे, सारए समिए सहिए सया जए ← ( आचा.१/४/४/१३७) इति । श्रीशीलाङ्काचार्यवृत्तिस्त्वेवम् → आङ् ईषदर्थे, ईषत् पीडयेत् अविप्रकृष्टेन तपसा शरीरकं आपीडयेद् । एतच्च प्रथमप्रव्रज्याऽवसरे । तत ऊर्ध्वं अधीतागमः परिणतार्थसद्भावः सन् प्रकर्षेण विकृष्टतपसा पीडयेत् प्रपीडयेत् । पुनः अध्यापिताऽन्तेवासिवर्गः सङ्क्रामितार्थसारः शरीरं तित्यक्षुः मासार्द्धमासक्षपणादिभिः शरीरं निश्चयेन पीडयेत् = निष्पीडयेत् । स्यात् - कर्म्मक्षयार्थं तपः अनुष्ठीयते, स च पूजालाभख्यात्यर्थेन तपसा न भवत्यतो निरर्थक एव शरीरपीडनोपदेश इति । अतः अन्यथा व्याख्यायते - कम्मैव कार्मणशरीरं वा आपीडयेत् प्रपीडयेत् निष्पीडयेत् । अत्र अपि ईषद् अर्थादिका प्रकर्षगतिरवसेया, यदि वा आपीडयेत् कर्म्म अपूर्वकरणादिकेषु सम्यग्दृष्ट्यादिषु गुणस्थानकेषु । ततः अपूर्वकरणाऽनिवृत्तिबादरयोः प्रपीडयेत्, सूक्ष्मसम्परायावस्थायां तु निष्पीडयेत् । अथवा आपीडनम् उपशमश्रेण्यां प्रपीडनं क्षपकश्रेण्यां, निष्पीडनं तु शैलेश्यवस्थायाम् इति । किं कृत्वा एतत् कुर्यात् इति आह - “जहित्ता" इत्यादि, पूर्वः संयोगः पूर्वसंयोगः = धन-धान्य-हिरण्य- पुत्र- कलत्रादिकृतस्तं त्यक्त्वा, यदि वा पूर्वः = असंयमः अनादिभवाऽभ्यासात् तेन संयोगः पूर्वसंयोगः तं त्यक्त्वा 'आवीलयेत्' इत्यादिसम्बन्धः । किं च ‘हिच्चा’ इत्यादि, “हि गतौ” इति अस्मात् पूर्वकाले क्त्वा ' हित्वा ' = गत्वा, किं तत् ? उपशमं - इन्द्रिय- नोइन्द्रियजयरूपं संयमं वा ‘गत्वा’ = प्रतिपद्य आपीडयेत् इति वर्तते । इदमुक्तं भवति - असंयमं त्यक्त्वा संयमं प्रतिपद्य तपःचरणादिना आत्मानं कर्म्म वा आपीडयेत् प्रपीडयेत् निष्पीडयेत् इति, यतः कर्म्माऽऽपीडनार्थं उपशमप्रतिपत्तिः तत्प्रतिपत्तौ च अविमनस्का इति आह- 'तम्हा' इत्यादि, यस्मात् कर्म्मक्षयासंयमपरित्यागः तत्परित्यागे च अवश्यम्भावी संयमः तत्र च न चित्तवैमनस्यं इति । तस्मात् अविमना विगतं भोगकषायादिषु अरतौ वा मनो यस्य स विमना यो न तथा सः अविमनाः, कः असौ ? वीरः कर्म्मविदारणसमर्थः । अविमनस्कत्वात् च यत् स्यात् तत् आह 'सारए' इत्यादि । सुष्ठु आ = जीवनमर्यादया संयमाऽनुष्ठाने रतः = स्वारतः । पञ्चभिः समितिभिः सहितः ज्ञानादिसमन्वितो वा सहितः सदा = सर्वकालं सकृदारोपितसंयमभारः सन् तत्र यतेत् = यत्नवान् भवेत् ← ( आचा. १/४/४/१३८ वृ.) इति ।।२८/
=
=
=
"

-
=
१५।।
તથા છેલ્લી અવસ્થામાં અનશન વગેરે રૂપે નિશ્ચય તપથી પોતાની કાયાનું દમન કરે.(૨૮/૧૫) विशेषार्थ :- ‘देहदुःखं महाफलं' आ सूत्र भावसाधुना हैयामां वशाई गयेल होय छे. परंतु જ્યાં સુધી શાસ્ત્રાભ્યાસ પૂર્ણ ન થાય, માર્મિક શાસ્ત્રબોધ પ્રાપ્ત ન થાય, સર્વાંગમરહસ્ય ઉપલબ્ધ ન थाय, स्वानुभूतिना क्षेत्रमां तात्त्विक प्रवेश भने प्रगति न थाय त्यां सुधी 'शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनं' १. हस्तादर्शे 'असे' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #112

१९२३
=
• प्रव्रज्या वीराणां पन्थाः • वीराणां दुश्चरः पन्था एषोऽनागमगामिनाम् । आदानीयाऽभिधानानां भिन्दतां स्वसमुच्छ्रयम् ।। १६ ।। ननु किमर्थं पौनःपुन्येन संयमानुष्ठानं प्रत्युपदेशो दीयते ? इत्याशङ्कायामाह - 'वीराणामिति । एषः दीक्षालक्षणः दुश्चरः = दुष्करः पन्थाः = मोक्षमार्गः अनागमगामिनां मोक्षगामिनां स्वसमुच्छ्रयं = निजदेहं औदारिक-कार्मणादिलक्षणं तपोऽनुष्ठानादिना भिन्दतां = अपनयतां अत एव आदानीयाऽभिधानानां वीराणां सदैवाऽप्रमत्तयतीनामिति । तदुक्तं आचाराङ्गे दुरणुचरो मग्गो वीराणं अणिट्टगामीणं, विगिंच मंससोणियं, एस पुरिसे दविए वीरे, आयाणिज्जे वियाहिए, जे धुणाइ समुस्सयं वसित्ता बंभचेरंसि ← ( आचा. १/४/४/१३७ ) इति । अत्र शीलाङ्काचार्यकृतव्याख्या एवम् दुःखेन अनुचर्यते इति दुरनुचरः, कोऽसौ ? मार्गसंयमाऽनुष्ठानविधिः केषां ?- “वीराणां” अप्रमत्तयतीनां, किम्भूतानाम् इत्याह-‘अणियट्ट' इत्यादि, अनिवर्त्तः मोक्षः तत्र गन्तुं शीलं येषां ते तथा तेषाम् इति, यथा च तन्मार्गानुचरणं कृतं भवति तत् दर्शयति- “ विगिंच” इत्यादि, मांस- शोणितं दर्पकारि विकृष्टतपःअनुष्ठानादिना 'विवेचय' पृथक्कुरु, तत् ह्रासं विधेहि इति यावत्, एवंवीराणां मार्गाऽनुचरणं कृतं भवति इति भावः । यः च एवम्भूतः सः कं गुणं अवाप्नुयात् ? इति आह- 'एस' इत्यादि, 'एष' मांस-शोणितयोः अपनेता पुरि शयनात् पुरुषः द्रवः संयमः स विद्यते यस्यासौ द्रविकः, मत्वर्थीयष्ठन्, द्रव्यभूतो वा मुक्तिगमनयोग्यत्वात् । कर्म्मरिपुविदारणसहिष्णुत्वात् वीरः इति । मांसशोणिताऽपचयप्रतिपादनात् च तदुत्तरेषां अपि मेदादीनां अपचय उक्त एव द्रष्टव्यः, तद्भावभावित्वात् तेषां इति । किं च- 'आयाणिज्जे' इत्यादि, स वीराणां मार्गं प्रतिपन्नः मांस-शोणितयोः अपनेता मुमुक्षूणाम्
"
આ ઉક્તિને નજર સમક્ષ રાખીને તેને ભાડા સ્વરૂપે જિનાગમ મુજબ ટેકો આપે. પ્રારંભમાં અઠ્ઠમ, છઠ્ઠ, અઠ્ઠાઈ વગેરે તપ વારંવાર કરીને શરીરનું અત્યંત દમન ન કરે. પરંતુ આ રીતે દેહની સંભાળ કરવાની પાછળ આશય તો શરીર પાસેથી કેવળ ધર્મસાધના કરાવી લેવાનો હોય છે. દેહમમત્વભાવ સાધુના હૈયામાંથી નીકળી ગયો હોય છે. દેહાધ્યાસ ન હોય તો સ્વજનમમત્વને તો સાધુ જીવનમાં અવકાશ કયાંથી હોય ? જો દૂરના સ્વજનો પ્રત્યે મમત્વભાવ ન છૂટે તો અતિનજીક રહેલા દેહ પ્રત્યે મમતા સંસારીઓના હૈયામાંથી કઈ રીતે છૂટી શકે ? માટે સગાવહાલાનો ત્યાગ પણ જરૂરી છે. આવું भाववा सौप्रथम “विहाय पूर्वसंयोगं' खावुं भगा जने त्यार जाह 'कायं पीडयेत्' खायुं भगाव्यं.
ગીતાર્થ ન થાય ત્યાં સુધી સાધુ રોજ એકાસણા-આયંબિલ વગેરે અવિત્કૃષ્ટ તપ કરે. તથા ગીતાર્થ થયા બાદ અઠ્ઠમ-ચાર ઉપવાસ વગેરે વિકૃષ્ટ તપ કરે. તથા અંતિમ અવસ્થામાં સંલેખના અણસણ કરીને શરીરનો ત્યાગ કરે. આ રીતે શરીર આત્મકલ્યાણનું સાધન બને તેમ હોય ત્યાં સુધી સંભાળે, તેનો કસ કાઢે. તથા જ્યારે શરીર આત્મસાધનામાં સહાયક બને તેવી શક્યતા ન હોય ત્યારે સંલેખનાઅણસણ વગેરે સાધીને આત્માની ઉન્નત આધ્યાત્મિક અવસ્થાને સાધુ સંપ્રાપ્ત કરી લે છે. (૨૮/૧૫) # હરિનો મારગ છે શૂરાનો
गाथार्थ :- पोताना शरीरने लेहनारा, भेनुं नाम आधानीय (= भुमुक्षुमान्य वयनवाणा) छे તેવા મોક્ષગામી વીરોનો આ દુષ્કર માર્ગ છે. (૨૮/૧૬)

Page #113

१९२४ • शरीरस्य दुर्लभवैरिता •
द्वात्रिंशिका-२८/१७ शरीरेणैव युध्यन्ते दीक्षापरिणतौ बुधाः । दुर्लभं वैरिणं प्राप्य व्यावृत्ता बाह्ययुद्धतः ।।१७।। आदानीयः = ग्राह्य आदेयवचनश्च व्याख्यात इति । कः एवम्भूत इत्याह- 'जे धुणाइ' इत्यादि, "ब्रह्मचर्ये” = संयमे मदनपरित्यागे वा उषित्वा यः ‘समुच्छ्रयं' शरीरकं कर्मोपचयं वा तपःचरणादिना 'धुनाति' = कृशीकरोति स आदानीय इति विविधं आख्यातः = व्याख्यातः इति सम्बन्धः - (आ.१/ ४/४/१३७- वृ.) इति । शरीरभेदनेन रागादिभावकर्म-ज्ञानाचरणादिद्रव्यकर्मलक्षणबन्धनद्वयविश्लेषकारित्वात् तेषां वीरत्वं प्रशस्यते । तदुक्तं आचाराङ्गे → एस वीरे पसंसिए जे बद्धे पडिमोयए - (आचा.१२ ।५।९३) इति । प्रकृते → वीरभावो विरियं । तं उस्साहनलक्खणं - (वि.म.१४/१३७) इति विसुद्धिमग्गवचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।।२८/१६।।
ननु ‘जीवादन्यच्छरीरमि'त्येवं भावनायुक्तस्याऽनिगृहितबलवीर्यस्य पराक्रममाणस्याऽष्टादशशीलाङ्गसहस्रधारिणोऽपि मे यथोपदेशं प्रवर्तमानस्यापि नाऽशेषकर्ममलाऽपगमोऽद्यापि सञ्जात इति तथाभूतमसाधारणमुपधायककारणमाचक्ष्व येनाऽहमाशु एवाऽशेषद्रव्य-भावकर्मकलङ्करहितः स्याम् । अहञ्च भवदुपदेशात् सिंहेनाऽपि समं युध्ये । न मे कर्मक्षयार्थं प्रवृत्तस्य किञ्चिदशक्यम् इत्याशङ्कायामाह'शरीरेणे'ति । दीक्षापरिणतौ = भावसर्वविरतिपरिणतौ सत्यां दुर्लभं = दुष्प्रापं वैरिणं = भावशत्रु शरीरमेव कथञ्चिदपि प्राप्य बाह्ययुद्धतः = अनार्ययुद्धतः व्यावृत्ताः = प्रत्यावृत्ता बुधाः अनेन शरीरेण एव युध्यन्ते । इत्थमेव झटिति मुक्तिसिद्धेः । तदुक्तं आचाराङ्गे → इमेण चेव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण बज्झओ ? जुद्धारिहं खलु दुल्लहं - (आचा.१/५/३/१५३-१५४) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → अनेनैवौदारिकेण शरीरेण इन्द्रिय-नोइन्द्रियात्मकेन विषयसुखपिपासुना स्वैरिणा सार्धं युध्यस्व । इदमेव सन्मार्गाऽवतारणतो वशीकुरु। किमपरेण बाह्यतः ते युद्धेन ? आन्तराऽरिषड्वर्गकर्मरिपुजयाद् वा सर्वं सेत्स्यति भवतः । नाऽतोऽपरं दुष्करमस्तीति । किन्तु इयमेव सामग्री अगाधसंसाराऽर्णवे
વિશેષાર્થ :- આચારાંગસૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ચોથા અધ્યયનમાં ભાવસાધુનું જે સ્વરૂપ બતાવેલ છે તે મુજબ ગ્રંથકારશ્રી ઉપરોક્ત શ્લોકમાં વર્ણન કરે છે. ગ્રંથકારશ્રીની દૃષ્ટિમાં ૧૬ થી ૨૪ સુધીની નવ ગાથા અત્યંત સ્પષ્ટ-સરળ-સુગમ હોવાથી તેઓશ્રીએ આ નવ ગાથાનું વિવેચન કરેલ નથી. જ્યાંથી સંસારમાં પાછા ફરવાનું નથી તે પદ “અનાગમ' પદ કહેવાય. અર્થાત્ મોક્ષસ્થાન. સાધુનું બીજું નામ
આદાનીય' છે. આદાનીય એટલે મુમુક્ષુઓને માટે જેનું વચન આદેય હોય. અથવા કર્મને જે દૂર કરે તે આદાનીય. પોતાના શરીરનું દમન કરીને પણ કર્મનિર્જરા કરવા દ્વારા જે મોક્ષે જાય છે તે જ આ દુનિયામાં વીર-મહાવીર છે. મોક્ષમાર્ગ-સંયમપથ આવા બહાદૂરો માટે જ છે. “હરિનો માર્ગ છે શૂરાનો, नडि आयरन म हो ने....' मा ति मह अनायासे याद आवे छे.(२८/१६)
હ સાધુ સ્વશરીર સાથે લડે હ ગાથાર્થ :- દીક્ષાની પરિણતિ આવે ત્યારે પ્રાજ્ઞ જીવો પોતાના શરીરની સાથે જ યુદ્ધ કરે છે. કારણ કે શરીર એ આત્માનો શત્રુ છે. તથા તે શરીર લડવા માટે મળવું દુર્લભ છે. તેથી દુર્લભ વૈરી એવા શરીરને મેળવીને બાહ્ય યુદ્ધથી પાછા ફરેલા સાધુઓ શરીર સાથે જ યુદ્ધ કરે છે. (૨૮/૧૭)

Page #114

• आत्मैव दमितव्यः .
१९२५ सर्वो यदर्थमारम्भः क्रियतेऽनन्तदुःखकृत् । सर्पलालनमङ्गस्य पालनं तस्य वैरिणः ।।१८।। पर्यटतो भवकोटिसहस्रेषु अपि दुष्प्रापेति दर्शयितुमाह- एतदौदारिकं शरीरं भावयुद्धार्ह खलुः अवधारणे, स च भिन्नक्रमः, दुर्लभमेव = दुष्प्रापमेव । उक्तञ्च ‘ननु पुनरिदमतिदुर्लभमगाधसंसारजलधिविभ्रष्टम् । मानुष्यं खद्योतकतडिल्लताविलसितप्रतिभम् ।।” ( ) इत्यादि । पाठान्तरं वा- 'जुद्धारिहं च दुल्लहं'। तत्र अनार्य सङ्ग्रामयुद्धं, परिषहादिरिपुयुद्धं तु आर्यं तद् दुर्लभमेव तेन युद्ध्यस्व । ततो भवतोऽशेषकर्मक्षयलक्षणो मोक्षोऽचिरादेव भावीति भावार्थः - (आचा.१/५/३/१५३-४ वृ.) इति । एतेन → जो एगं नामे से बहुं नामे - (आचा.१/३/४/१२६) → पुरिसा ! तुममेव तुमं मित्तं, किं बहिया मित्तमिच्छसि ? (आचा. १/३/३/११८) इति आचाराङ्गवचने व्याख्याते । तदुक्तं उत्तराध्ययनेऽपि → अप्पा चेव दमेयव्वो अप्पा हु खलु दुद्दमो । अप्पा दंतो सुही होइ अस्सिं लोए परत्थ य ।। (उत्त.१/१५) अप्पाणमेव जुज्झाहि किं ते जुज्झेण बज्झओ । अप्पाणमेव अप्पाणं जइत्ता सुहमेसए ।। 6 (उत्त.९/३५) पंचिंदिआणि कोहं माणं मायं तहेव लोभं च । दुज्जयं चेव अप्पाणं सव्वमप्पे जिए जिअं ।। 6 (उत्त.९/३६) इति । सौगतानामपि सम्मतमिदम् । यथोक्तं मज्झिमनिकाये → अत्तानं दमयन्ति पण्डिता 6 (म.नि.२/३६/४) इति । तदुक्तं धम्मपदे अपि → यो सहस्सं सहस्सेन संगामे मानुसे जिने । एकं च जेय्यमत्तानं स वे संगाममुत्तमो ।। 6 (ध.प.८/ ४) इति। वैदिकानामपीदमभिमतम् । तदुक्तं भगवद्गीतायां →
उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानं नाऽऽत्मानमवसादयेत् । आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ।। बन्धुरात्माऽऽत्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः । अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ।।
- (भ.गी.६/५-६) इति । महाभारते उद्योगपर्वणि अपि अयमेवार्थ उक्तः (म.भा.उद्योग.३४/६४६५) इत्यवधेयम् । प्रकृते → आत्मा संयमितो येन तं यमः किं करिष्यति ? - (आ.स्त.१०/ ३) इति आपस्तम्बस्मृतिवचनमपि यथातन्त्रमनुसन्धेयम् ।।२८/१७ ।। __देहलालनस्याऽनर्थकारित्वमावेदयति- 'सर्व' इति । यदर्थं = यस्य अङ्गस्य कृते सर्व एव आरम्भः = पृथिव्यादिषड्जीवनिकायहिंसादिः क्रियते तस्य वैरिणः = शत्रोः अङ्गस्य = औदारिकादिदेहस्य
વિશેષાર્થ :- શરીરને આત્માના દુશ્મન તરીકે ઓળખાવું એ દુર્લભ છે. દુશ્મન એવા શરીર સાથે લડવાનો પરિણામ જાગવો એ પણ દુર્લભ છે. માટે શરીરને દુર્લભ વૈરી તરીકે ઓળખાવેલ છે. દીક્ષાનો પરિણામ જાગે તો જ શરીર સાથે લડવાનો પરિણામ જાગે છે. બાહ્ય શત્રુઓ આત્માના પરમાર્થથી વૈરી નથી. આવું સમજાઈ જવાના કારણે સાધુઓ બાહ્ય યુદ્ધથી પાછા ફરે છે. બહારના શત્રુઓ કરતાં અંદરના શત્રુઆત્માના શત્રુ વધુ ભયંકર છે. આથી નાના-મોટા બે શત્રુ સામે ઉપસ્થિત થાય ત્યારે મોટા શત્રુ સાથે સૌથી પહેલાં લડાઈ કરવાની હોય. નાના શત્રુની સામે લડવામાં બધી શક્તિ ખરચાઈ જાય અને મોટા શત્રુ દ્વારા પોતાને કપાઈ જવું પડે એમાં કાંઈ બુદ્ધિમત્તા નથી. સાધુ આવું ન કરી શકે. માટે 'बुधाः' माj साधुनु विशेष Au3. छ. मा पालत ५९ माया। सूत्रमi प्रथम श्रुतस्पन पांयमा અધ્યયનના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જણાવેલી છે. ઉપર નયેલતા ટીકામાં અમે તે સૂત્ર દર્શાવેલ છે. (૨૮/૧૭)
ગાથાર્થ :- જે શરીર માટે અનંતદુઃખદાયી તમામ જીવહિંસા કરાય છે તે વૈરી એવા શરીરનું પાલન કરવું તે સાપનું લાલન-પાલન કરવા સમાન છે. (૨૮/૧૮)

Page #115

१९२६
• देहाद्यासक्तैकाक्यपि न तत्त्वत एकाकी •
द्वात्रिंशिका -२८/१९ शरीराद्यनुरागस्तु न गतो यस्य तत्त्वतः । तेषामेकाकिभावोऽपि क्रोधादिनियतः स्मृतः ।।१९।। क्षणभङ्गुरस्य पालनं अनन्तदुःखकृत् इति सर्पलालनं वेदितव्यम् । तदुक्तं आचाराङ्गे तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेइआ, इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदण - माणण- पूयणाए जाई - मरणमोअणाए दुःखपडिघायहेउं एयावंति सव्वावंति लोगंसि कम्मसमारंभा परिजाणियव्वा भवंति (आ.१/१/१/१०-११-१२) तं से अहिआए, तं से अबोहीए, से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय सोच्चा खलु भगवओ अणगाराणं इहमेगेसिं णातं भवति - एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु
ए, इच्चत्थं गड्दिए लोए ← ( आचा. १/१/२/१६ ) इति । 'जात्यर्थं क्रौञ्चारिवन्दनादिकाः क्रिया लोको विधत्ते, तथा “यान् यान् कामान् ब्राह्मणादिभ्यो ददाति तान् तान् अन्यजन्मनि पुनर्जातो भोक्ष्यते " इति कुमार्गोपदेशाद् हिंसादौ प्रवृत्तिं विदधाति । तथा मरणार्थमपि पितृपिण्डदानादिषु क्रियासु प्रवर्तते । यदि वा ‘ममाऽनेन सम्बन्धी व्यापादितः' इति तस्य वैरनिर्यातनार्थं वध-बन्धादौ प्रवर्तते । यदि वाऽऽत्मनो मरणनिवृत्त्यर्थं दुर्गाद्युपयाचितमजादिना बलिं विधत्ते यशोधर इव पिष्टमयकुक्कुटेन । तथा मुक्त्यर्थमज्ञानाऽऽवृतचेतसः पञ्चाऽग्नितपोऽनुष्ठानादिकेषु प्राण्युपमर्द कारिषु प्रवर्तमाना कर्माऽऽददते । आदानीयं = ग्राह्यं सम्यग्दर्शनादि सम्यगुत्थाय = अभ्युपगम्य' (आ. 9 19 19 190 वृ.) इति तद्वृत्तिलेशः । शिष्टं स्पष्टम् ।।२८/१८ ।।
शरीराऽऽ सक्तस्यैकाकिविहाराऽनर्हत्वमाविष्करोति- 'शरीरे 'ति । यस्य अपरिपक्वमोक्षमार्गबोधस्य शरीराद्यनुरागः = देहेन्द्रियविषयादिरागः तु न गतः = विलीनः वचनव्यत्ययेनाऽऽह तेषां निर्दोषोञ्छादिकृते एकाकिभावोऽपि तत्त्वतः परमार्थतः क्रोधादिनियतः प्रवर्तक-गणावच्छेदक- स्थविर-गुर्वादिकृतस्मारणावारणा-चोदना-प्रतिचोदनाऽसहिष्णुताद्युत्पन्नक्रोधाऽहङ्कारादिव्याप्तः स्मृतः पूर्वधरैः । अतः निर्दोषोञ्छादिकृतेऽपि एकाकित्वे तेषां भावप्राणनाशो ध्रुवः । इदमेवाऽभिप्रेत्य ओघनिर्युक्तौ
जह सागरम्मि मीणा संखोहं सागरस्स असहंता । निंति तओ सुहकामी निग्गयमित्ता विणस्संति ।। एवं गच्छसमुद्दे सारणवीईहिं चोइया संता । निंति तओ सुहकामी मीणा व जहा विणस्संति । । ← (ओ.नि.११७-११८) इत्युक्तम् । बाहुल्येन कषायोदयादेवैकाकित्वं सम्भवति । तदुक्तं पञ्चाश स्पष्टमेव खंतादऽभावउ च्चिय णियमेणं तस्स होति चाउ त्ति (पञ्चा. ११/२१ ) इति । ' क्षान्त्याद्यभावत एव = क्षमाप्रभृतिसाधुधर्मविशेषाऽभावादेव, कषायोदयादेर्वा, नियमेन = सर्वथैव तस्य = गुरुकुलस्य भवति त्यागः = त्याजनं, स्मारणाद्यसहनात्' ( पञ्चा. ११/२१ वृ.) इति तद्वृत्तिलेशः ।
तादृशैकाकिविहारेऽचिरेण तपःसंयमभङ्गप्रसङ्गस्याऽप्यपरिहार्यता । तदुक्तं उपदेशमालायां
=
વિશેષાર્થ :- આચારાંગ સૂત્રમાં સાધુના ભાવપ્રાણનું પોષણ કરે તેવા અનેક સૂત્રો આવે છે. તેમાં જણાવેલ છે કે શરીરના સુખ માટે થતા આરંભ-સમારંભ નરકાદિ તુલ્ય છે; સાપને રમાડવા સમાન છે. માટે સાધક સાધુ શરીરની આળપંપાળ કરવાના બદલે તેનો કસ કાઢવામાં ઉત્સાહી બને.(૨૮/૧૮) આ દેહાધ્યાસવાળો એક્લો હોવા છતાં ટોળામાં
ગાથાર્થ :- જે જીવને શરીરાદિનો અનુરાગ ગયો નથી તેવા જીવોનો એકાકીભાવ પણ પરમાર્થથી श्रोधाद्दिथी व्याप्त छे. - खेवं शास्त्रमां संभणाय छे. (२८/१८)

Page #116

द्रव्यतोऽनेकस्याऽपि भावत एकाकित्वम् •
१९२७
1
नन्वेवं तं विना साधोः कथं भिक्षाटनाद्यपि । न तस्य 'मोहाऽजन्यत्वादसङ्गप्रतिपत्तितः ।। २० ।। इक्कस्स कओ धम्मो सच्छंदगइमइपयारस्स । किं वा करेउ इक्को परिहरउ कज्जमकज्जं वा ।। कत्तो सुत्तत्थाऽऽगम-पडिपुच्छण-चोयणा व एगस्स । विणओ वेयावच्चं आराहणा यावि मरणंते ।। पिल्लिज्जेसणमिक्को पइन्नपमयाजणाउ निच्चभयं । काउमणो वि अकज्जं न तरइ काऊण बहुमज्झे । ।
← (उ.मा.१५६-१५७-१५८) इति । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये अपि एगाणियस्स दोसा साणे इत्थी तहेव पडिणीए । भिक्खविसोहि महव्वय तम्हा सबिइज्जए गमणं ।। ← (बृ. क. भा. १७०२) इति । एकाकिनो ब्रह्मचर्यमपि विनष्टम्, तदसाधारणकारणीभूतस्य गुरुकुलवासस्य त्यागात् । अत एव तत्त्वार्थभाष्ये उमास्वातिवाचकैः → व्रतपरिपालनाय ज्ञानाऽभिवृद्धये कषायपरिपाकाय च गुरुकुलब्रह्मचर्यम् ← ( त.भा. ९/६ ) इत्येवमुक्तं कार्य-कारणयोरभेदोपचारेण ।
वासः =
यस्तु स्व-परदर्शनादिगोचरबोधानुविद्धमोक्षमार्गाऽनुभवपरिपाकशालितया पारमार्थिकः गीतार्थः सोऽपि प्रायो गच्छे वसन् द्रव्यतोऽनेक एव भावत एकः, गच्छगतादिपदवृद्ध्यैवाऽऽत्मगुणवृद्ध्युपदेशात् । इदमेवाऽभिप्रेत्य उपदेशमालायामेव गच्छगओ अणुओगी गुरुसेवी अणियओ गुणाउत्तो । संजोएण पयाणं संजमआराहणा भणिया ।। ← ( उ.मा. ३८८) इति प्रज्ञापितमिति भावनीयम् ||२८ / १९॥
अत्रैव साक्षेप-परिहारमाह- 'ननु' इति । ननु एवं दर्शितरीत्या शरीराद्यनुरागस्याऽनर्थकारित्वेन हेयत्वाद् भावसाधोः तच्छून्यत्वे स्वीक्रियमाणे तं = शरीराद्यनुरागं विना साधोः भिक्षाटनादि अपि कथं स्यात्? तस्य तत्प्रयोज्यत्वात्तत्सत्त्वे तत्सिद्धिरिति चेत् ? न देहादौ मूर्च्छाविरहेऽपि १ वेयण २ वेयावच्चे ३ इरियट्ठाए य ४ संजमट्ठाए । तह ५ पाणवत्तियाए छट्टं पुण ६ धम्मचिंताए ।। ← (ओ.नि.५८०, पिं.नि.६६२, उत्तरा २६ । ३३, म.वि.३६, पं.क.भा.८९१, ग.प्र. ५९, पं.व. ३६५ ) इति ओघनिर्युक्ति-पिण्डनिर्युक्त्युत्तराध्ययन-मरणविभक्तिप्रकीर्णक-पञ्चकल्पभाष्य-गच्छाचारप्रकीर्णक-पञ्चवस्तुका -
વિશેષાર્થ :- જેઓને મોક્ષમાર્ગનો અનુભવના સ્તરે પરિપક્વ બોધ થયેલો ન હોવાથી શરીર, ઈન્દ્રિય અને તેના વિષયોનું આકર્ષણ ખલાસ થયું ન હોય તેવા સાધુઓ કેવળ નિર્દોષ ભિક્ષાચર્યા માટે સમુદાયથી જુદા પડી એકલા વિચરે તો પણ તેઓ પરમાર્થથી એકલા નથી વિચરતા પણ કષાયાદિની સાથે વિચરે છે. માટે તેઓ એકાકી વિહારવાળા નથી જ બની શકતા. દ્રવ્યથી એકાકી વિહાર કરતાં પણ ભાવથી એકાકી વિહાર ઘણો લાભદાયી છે. સમુદાયમાં અનેક સાધુઓની વચ્ચે વસવા છતાં પણ જેમને આંતરિક મોક્ષમાર્ગનો અનુભવના સ્તરે પરિપક્વ બોધ થવાથી દેહાધ્યાસાદિ રવાના થયેલ હોય તેવા મહાત્માઓ પરમાર્થથી એકાકીવિહારવાળા જ હોય છે. આવું અહીં તાત્પર્ય છે. (૨૮/૧૯) આ અસંગદશામાં પણ ભિક્ષાટનાદિનો સંભવ *
ગાથાર્થ :- જો ભાવસાધુ દેહાધ્યાસાદિથી મુક્ત હોય તો દેહાદિના અનુરાગ વિના સાધુને ભિક્ષાટન વગેરે પણ કઈ રીતે સંગત થઈ શકે ?’ આવી શંકા ન કરવી. કારણ કે અસંગદશાનો સ્વીકાર કરવાથી ભાવસાધુનું ભિક્ષાટન વગેરે મોહજન્ય નથી. (૨૮/૨૦)
१. मुद्रितप्रतौ 'मोहजन्य...' इत्यशुद्धः पाठः ।

-

Page #117

१९२८
• साध्वाहारोपभोगमीमांसा • द्वात्रिंशिका-२८/२० धुपदर्शितजिनाज्ञया गुर्वाज्ञयैव च, 'गृहि-देहोपकाराय' (अ.प्र.५/३) इति अष्टकप्रकरणोक्तरीत्या → सदा सर्वन्ददः श्रीमान् चारित्र्यपि ददाति यत् । अनुत्तरं महापुण्यं भिक्षादिग्रहणादिना ।। - (ब्र.सि.२२५) इति ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चयोक्तपद्धत्या, → मोत्तूण झाणजोयं मुणओ वि जणस्सऽणुग्गहट्ठाए । पिण्डगहणत्थमन्नं जोयन्तरमो पवज्जन्ति ।। - (स.क.भव ९/पृ.८९६) इति समरादित्यकथोक्त्या च गेहिदेहोभयोपकाराय भिक्षाटनादौ अनभिष्वङ्गतया प्रवृत्तेः = असङ्गप्रतिपत्तितः तस्य = भिक्षाटनादेः मोहाऽजन्यत्वात् = देह-गेह-गेहिगोचरस्नेहाऽप्रयुक्तत्वात् न शरीराद्यनुरागमृते तदसङ्गतिः । → बिलमिव पण्णगभूएणं अप्पाणेणं तमाहारं आहारेइ (अंत.द. ६/१४, अनुत्त.पृष्ठ-५) इति अन्तकृद्दशा
ङ्गाऽनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रोपदर्शितरीत्या रागपरिहाराऽवधानपरायणतया ‘अभ्यवहरेदाहारं पुत्रपलवच्च' (प्रश.१३५) इति प्रशमरतिवचनतात्पर्यपरिणमनान्नाऽशनाद्युपभोगेऽपि साधोः सङ्गसम्भवः । प्रत्युत भिक्षाटनादावपि धर्मध्यानमेव, जिनाज्ञासम्पादनात् । एतेन आशंसादोषाऽऽशङ्काऽपि प्रतिक्षिप्ता, मोक्षोद्देशेन → मेहावी अप्पणो गिद्धिमुद्धरे + (सू.कृ.१ ।८।१५) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रोक्तनियोगतात्पर्यपरिणमनतः सर्वत्रैवाऽभिष्वङ्गनिवृत्तेः । तदुक्तं पिण्डनियुक्तौ अपि → निव्वाणं खलु कज्जं नाणाइतिगं च कारणं तस्स । निव्वाणकारणाणं च कारणं होइ आहारो ।। जह कारणं तु तंतू पडस्स तेसिं च होंति पम्हाइं । नाणाइतिगस्से आहारो मोक्खनेमिस्स ।।
6 (पिं.नि. ६७/७०) इति । यथा रसवतीसाधनीभूतमङ्गारकादिकं रक्षन्नपि सूदः नाऽङ्गारकादावध्युपपद्यते न वा तं प्रमादेन विनाशयति किन्तु रसवतीनिष्पादने सम्यक् प्रयुङ्क्ते तथा संयमसाधनीभूतं देहादिकं रक्षन्नपि साधुः न देहादावध्युपपद्यते न वा तं यथाकथञ्चित्प्रमादेन विनाशयति किन्तु तपःसंयमस्फातिकृते जिनाज्ञानुसारेणोपयुङ्क्ते । यथा रसवतीप्रयोजनेनाऽङ्गारकोपयोगेऽपि सूदस्य न तन्ममता प्रसरति किन्तु रसवतीममता तदविनाभाविधनममता वा तथा तपःसंयमपालनोद्देशेन भिक्षाटनादिना देहाधुपयोगेऽपि साधोर्न तन्ममता प्रसरति किन्तु तपःसंयमगोचरा तल्लभ्यमोक्षगोचरा वा ममता विस्तरति । अत एव मोक्ष-तपः-संयमादिप्रयोजनतो विविधाऽभिग्रहपूर्वमसङ्गतया भिक्षाटनादिना देहाधुपष्टम्भेऽपि न कर्मबन्धः सम्पद्यते किन्तु कर्मनिर्जरैवोपयुक्तस्य साधोः । निष्कारणं भिक्षाऽनटनादिना चारित्रसाधनीभूतदेहविनाशे तु प्रत्युत पापकर्मबन्धप्रसङ्गात्, → नवि छुहाए सरिसा वियणा भुंजेज्ज तप्पसमणट्ठा । छाओ वेयावच्चं ण तरइ काउं अओ भुंजे ।। इरिअं नवि सोहेई पेहाईअं च संजमं काउं । थामो वा परिहायइ गुणणुप्पेहासु अ असत्तो ।।
6 (पिं.नि. ६६३/६६४) इति पिण्डनियुक्तिदर्शितजिनाज्ञाविराधनाप्रसङ्गाच्च । केवलं संयमदेहनिर्वाहार्थं सूत्रोक्तरीत्या भिक्षामटतो नैव कोऽपि दोषः, तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे → न रसट्ठाए भुंजेज्जा जवणट्ठाए महामुणी + (उत्त.३५/१७) इति । प्रकृते च → अक्खो वंजण-वणाणुलेवणभूयं संजमजा
વિશેષાર્થ :- ભાવસાધુને શરીરાદિનો અનુરાગ ન હોય તો ભિક્ષાટન વગેરે કઈ રીતે સંભવે? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે સાધુ શરીરથી પોતાને ભિન્ન સમજે છે. પોતાના શરીરને શાસનની મૂડી સમજી તેની સાર સંભાળ અનાસક્ત ભાવે કરે છે. સંયમની સાધનામાં શરીર સહાયક પણ છે. પોતાનું

--- oww.tainelibrary.org

Page #118

केवलयोगकृतप्रवृत्तेरदूषकता
१९२९
યાગિમિત્તે । સંનમમારવદળદાÇ, મુંનેષ્ના વાળધારાgયાપુ ।। ૯ (પ્ર.વ્યા. ૨/૬/૨૨) કૃતિ પ્રશ્નવ્યાજરणसूत्रवचनमप्यनुसन्धेयं धारणाकुशलैः । चारित्रपालनाऽभिलाषे तन्निर्वाहार्थं कज्जं इच्छंतेण अनंतरं વ્હારનં વિ ફ્ક્ત તુ ૮ (પગ્યા. ૬/૩૪) કૃતિ પૂર્વોત્ત(ભાગ-૩ પૃ.૧૨૦) વગ્વાશવત્વનેન વેદક્ષેમચેષ્ટત્વાત્।
तदुक्तं निशीथभाष्ये बृहत्कल्पभाष्ये च →
जति विप्पहूणा तव-नियमगुणा भवे निरवसेसा । आहारमादियाणं को नाम कहं पि (परिग्गहं) कुव्वेज्जा ? ।। मोक्खपसाहणहेतू णाणाति, तप्पसाहणो देहो । देहट्ठा आहारो, तेण तु कालो अणुण्णातो ।।
•
← (નિ.મા.૪૧૮-૪૧૬,૬...૨૮૦/૨૮૧) કૃતિ | ઓનિર્યુાપિ → સંનમાનિમિત્ત देहपरिपालणा इट्ठा ← (ओ.नि.४७ ) इत्युक्तम् । तदुक्तं पञ्चवस्तुके चइऊणऽगारवासं चरित्तिणो तस्स पालणाहेउं । जं जं कुणंति चिट्ठ सुत्ता सा सा जिणाणुमया ।। (पञ्च. २०८) देहेऽवि अपडिबद्धो जो सो गहणं अन्नस्स । विहिआणुट्ठाणमिणंति कह तओ पावविसओ त्ति ? ।। (पञ्च . २१५) तत्थ वि अ धम्मज्झाणं न य आसंसा तओ सुहमेव ← ( पञ्च. २१६ ) इति ।
एतेन प्रवृत्तिमात्रस्य मोहजन्यत्वं मोहजनकत्वञ्चेति कल्पना परास्ता, सुषुप्तावपि श्वास-प्रश्वासादिना तदुत्पादाद्यापत्तेः, सूक्ष्मतदुत्पादे प्रमाणाऽभावात् । वस्तुतः प्रवृत्तिसामान्यं प्रति योगस्यैव हेतुत्वमिति न शरीराद्यनुरागमृते भिक्षाटनाद्यसङ्गतिः परममुनीनाम् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां परदव्वम्मि पवित्ती ण मोहजणिया व मोहजण्णा व । जोगकया हु पवित्ती फलकंखा राग-दोसकया ।। ← (ગ.મ.વ.૨૨) કૃતિ । ધિ” માયિષ્યતેઽત્રે (દા.દા.૩૦/૧૬ પૃ.૨૦૩૯) ર૮/૨૦।। શરી૨ ગુરુ ભગવંતની થાપણ છે. તેમ સમજીને શરીર સાથે સાધુ વ્યવહાર કરે છે. ભિક્ષાટન કરવા જવાની પાછળ પણ સાધુનો આશય ગૃહસ્થ ઉપર ઉપકાર કરવાનો અને ધર્મસાધનભૂત શાસનમૂડીરૂપ દેહનો નિર્વાહ કરવાનો હોય છે. આવું અષ્ટકપ્રકરણમાં (૫/૩) જણાવેલ છે. આથી શરીરાદિ ઉપર રાગ ન હોય છતાં પણ અસંગભાવે મોહ વિના ભાવસાધુ ભિક્ષાટન કરે તે અસંભવ નથી.
જેમ “કોલસો રસોઈનું સાધન છે” એમ સમજનારો કોલસાને પંપાળતો નથી કે કોલસાની વરખપૂજા કરતો નથી. પણ તેને બાળે છે. તે રીતે ‘શરીર ધર્મસાધન છે’ - એમ સમજનારા સાધુ ભગવંતો પણ શરીરને પંપાળતા નથી કે મીઠાઈ-ફરસાણ દ્વારા શરીરની પૂજા કરતા નથી. પણ તપસાધનારૂપી ભઠ્ઠીમાં શરીરને તપાવે છે, ઓગાળે છે. વિવિધ અભિગ્રહપૂર્વક ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે.
જેમ “કોલસો રસોઈનું સાધન છે” એમ સમજનારો વરસાદ વગેરેમાં કોલસાને બગડવા નથી દેતો, તેમ શરીરને દેહસાધન માનનાર સાધુ ગમે તે દ્રવ્યને, ગમે ત્યારે, ગમે ત્યાં, ગમે તેટલું ખાવા દ્વારા શરીરને બગડવા ન દે. આ દેહની મૂર્છા ન કહેવાય પણ દેહની કાળજી કહેવાય. તે વાસ્તવમાં દેહની નહિ પણ સંયમની કાળજી કહેવાય. રસોઈ માટે કોલસા લાવનાર કોલસા સાચવે તેમાં કોલસા પ્રત્યે મૂર્છા ઊભી નથી. કારણ કે સમજુ માણસને કાળા કોલસામાં કશું મૂર્છા-મમતા ક૨વા લાયક તત્ત્વ છે જ નહિ. પણ રસોઈ પ્રત્યેની મમતાથી કોલસાની સાચવણી થાય છે ; અવસરે કોલસાનો ઉપયોગ પણ થાય છે. બરાબર આ જ રીતે સંયમસાધનામાં રસ રાખનાર સાધુ સંયમસાધનામાં સાધનભૂત શરીરને સાચવે તેમાં શરીર પ્રત્યે મૂર્છા ઊભી થતી નથી. કારણ કે વિનાશી, અશરણભૂત, નિરાધાર, અશુચિ

Page #119

तत्त्वज्ञानानुविद्धदीक्षया ससङ्गवासनोच्छेदः •
द्वात्रिंशिका - २८/२२ ससङ्गप्रतिपत्तिर्हि ममतावासनात्मिका । असङ्गप्रतिपत्तिश्च मुक्तिवाच्छाऽनुरोधिनी ।। २१ ।। अनादिकालाऽनुगता महती सङ्गवासना । तत्त्वज्ञानाऽनुगतया दीक्षयैव निरस्यते ।। २२ ।।
१९३०
વાસના =
प्रतिपत्तिद्वैविध्यप्रदर्शनेनेदमेव समर्थयति - 'ससङ्गे 'ति । स्पष्टार्थेयं कारिका । नवरं न केषु - चिदभिष्वङ्गः कश्चनाऽपि हि कुत्रचित् ← (सं.गी. ८/८) इति संन्यासगीतावचनमप्यत्रानुयोज्यम् ।।२८/२१ ।। भावदीक्षायां सङ्गशून्यतामावेदयति- 'अनादी 'ति । अनादिकालाऽनुगता अत एव महती सङ्गलोक-देह-परिवारादिगोचरमोहादिसंज्ञा तत्कार्यभूता लोकाऽऽवर्जन- सम्भाषणादि-स्निग्धमधुराद्याहारोपभोग-विभूषादि-स्वापत्योत्पादनादिप्रवृत्तिश्च । 'प्रव्रज्याया ज्ञानयोगप्रतिपत्तिरूपत्वात्' (यो.दृ.१० वृ.) इति પ્રાગુર્દા (દા.દા.૧૧/૧૨ માળ- પૃ.૧૨૮૮) ચોવૃષ્ટિસમુયવૃત્તિવવનેન તત્ત્વજ્ઞાનાનુમતયા = તોજઅને જડ એવા શરીરમાં કશું મૂર્છા કરવા લાયક તત્ત્વ છે જ નહિ. પણ ભાવસાધુ દ્વારા કેવળ નિર્દોષ સંયમજીવન પ્રત્યેની મમતાથી શરીરની સાચવણી થાય છે. અવસરે સંયમ અને તપના પાલનમાં શરીરનો ઉપયોગ પણ થાય છે. માટે શરીરના અનુરાગ વિના પણ સંયમપાલનને લક્ષમાં રાખવાથી શરીરનું પાલન થવું શક્ય છે. એ પણ આરાધનાનો એક પ્રકાર જ છે. પરંતુ લાપરવાહીથી શરીર પ્રત્યે બેકાળજી રાખીને અકાળે કાળ કરી જનાર સાધુ આરાધક નહિ પણ વિરાધક બને છે. કોલસાને સાચવવામાં કોલસા નહિ પણ રસોઈ મુખ્ય બને છે તે જ રીતે શરીરની કાળજી કરવામાં શરીર નહિ પણ સંયમસાધના કેન્દ્રસ્થાને છે આ પણ વિસરાવું ન જોઈએ. આવી સાવધાની રહે તો જ જિનાજ્ઞા મુજબ ભિક્ષાટન વગેરે કરવા દ્વારા અસંગભાવે દેહની સંભાળ શક્ય બને. (૨૮/૨૦)
“ સંસગ-અસંગ પ્રતિપત્તિની ઓળખ છે
ગાથાર્થ :- સસંગ પ્રતિપત્તિ ખરેખર મમતાની વાસનાસ્વરૂપ છે. અને અસંગ પ્રતિપત્તિ મોક્ષની ઈચ્છાને અનુસરનારી છે. (૨૮/૨૧)
વિશેષાર્થ :- ૨૦ મા શ્લોકમાં અસંગ પ્રતિપત્તિના કારણે ભિક્ષાટનાદિ મોહજન્ય કે મોહજનક ન બની શકે તેનું સમર્થન કરવામાં આવ્યું. તો પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે અસંગ પ્રતિપત્તિ એટલે શું ? તથા સસંગ પ્રતિપત્તિ એટલે શું ? આ પ્રશ્નનો જવાબ આ શ્લોકમાં મળે છે. પ્રતિપત્તિનો અર્થ છે સ્વીકૃતિ. સંગનો અર્થ છે મમતા-આસક્તિ-મૂર્છાદિ. તેથી સસંગપ્રતિપત્તિ મમતાના સંસ્કાર સ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. તથા અસંગપ્રતિપત્તિ મોક્ષની ઈચ્છાને અનુસરનારી હોય છે. સસંગપ્રતિપત્તિથી મમતાના સંસ્કાર વધુને વધુ દૃઢ થવાથી સંસાર બળવાન થતો જાય છે. જ્યારે સાધુ ભિક્ષાટનાદિ કરે છે તેમાં કેન્દ્રસ્થાને મોક્ષ-મોક્ષેચ્છા રહેલી છે. મોક્ષેચ્છા ચરિતાર્થ થાય તે માટે જિનાજ્ઞાપાલન, કર્મનિર્જરા, સંવર ધર્મની આરાધના કેન્દ્રસ્થાને ગોઠવાયેલી છે. માટે અસંગપ્રતિપત્તિથી ભિક્ષાટનાદિ કરવામાં મોક્ષ નજીક આવતો જાય છે. સંસાર કપાતો જાય છે. માટે દેહાદિનો રાગ ન હોવા છતાં ભિક્ષાટનાદિ પ્રવૃત્તિ થઈ શકે છે. તથા તેવી અસંગભાવે થતી પ્રવૃત્તિ મોક્ષ માટે ઉપકારી હોવાથી કર્તવ્યસ્વરૂપ પણ સિદ્ધ થાય છે. આ વાત આગળના શ્લોકમાં જણાવાશે. (૨૮/૨૧)
# તત્ત્વજ્ઞાનયુક્ત દીક્ષાથી સંગવાસના નાશ ૢ
ગાથાર્થ :- અનાદિ કાળથી ચાલી આવતી સંગવાસના અત્યંત બળવાન છે. તત્ત્વજ્ઞાનથી અનુગત

Page #120

• दीक्षा सामायिकात्मिका •
१९३१
यः समः सर्वभूतेषु त्रसेषु स्थावरेषु च । अत एव च तस्यैव दीक्षा सामायिकात्मिका ।। २३ ।। देह-परिवारादिभेदविज्ञानाऽनुविद्धया असङ्गप्रतिपत्तिमूलकभिक्षाटनादिसमुचितप्रवृत्तिगर्भया दीक्षयैव निरस्यते । समस्तवासनाप्रक्षये मुक्तिरनायासेन सम्पद्यते । तदुक्तं अष्टावक्रगीतायामपि समस्तवासनामुक्तो मुक्तः ← ( अ.गी. ९/८ ) इति । अनेन ज्ञान-क्रियासमुच्चयाद् मोक्ष इत्यपि प्रागुक्तं ( द्वाद्वा . २५/१ भाग६ पृ. १७००) समर्थितम् ।
देहाद्यभिष्वङ्गपरस्य तत्त्वज्ञानशून्यस्य द्रव्यलिङ्गिनस्तु मोहोदयप्रयुक्तं भिक्षाटनादिकं कर्मबन्धनिबन्धनमेव । तदुक्तं पञ्चवस्तुके
चारित्तविहीणस्स अभिसंगपरस्स कलुसभावस्स । अण्णाणिणो अ जा पुण सा पडिसिद्धा जिणवरेहिं । । भिक्खं अडंति आरंभसंगया अपरिसुद्धपरिणामा । दीणा संसारफलं पावाओ जुत्तमेअं तु ।। ← (पं.व. २१७-२१८ ) इति ।।२८ / २२ ।।
प्रकृतफलितमाह- 'य' इति । अत एव = तत्त्वज्ञानाऽनुविद्धयम-नियमसुस्थितदीक्षाया अनादिसङ्गवासनोच्छेदकत्वादेव यः त्रसेषु द्वीन्द्रियादिषु स्थावरेषु च पृथिव्यादिषु सर्वेषु जो णवि वट्टइ रागे, णवि दोसे, दोण्ह मज्झयारंमि । सो होइ उ मज्झत्थो, सेसा सव्वे अमज्झत्था ।। ← ( आ.नि. ८०३) इति आवश्यक निर्युक्तिवचनात् समः = राग-द्वेषपरित्यागेन मध्यस्थः, आत्मानमिव परं पश्यति तस्यैव महात्मनः सामायिकात्मिका सर्वज्ञभाषिता दीक्षा सम्भवति, नाऽन्यस्य । प्रवचनसारे समणो समसुहदुक्खो भणिदो ← (प्र.सा. १/१४) इति यदुक्तं तदप्यत्राऽनुयोज्यं यथागमम् । तत्त्वज्ञानगर्भिता सामायिकात्मिका मोहवासनानाशिनी दीक्षा हेतु स्वरूपाऽनुबन्धप्रतिपूर्णेति द्रष्टव्यम् । सैव परमार्थतः सफला समुपादेया च । इदमेवाऽभिप्रेत्योक्तं अनुयोगद्वारसूत्रे आवश्यकनिर्युक्तौ विशेषावश्यकभाष्ये च → जस्स सामाणिओ अप्पा संजमे नियमे तवे । तस्स सामाइयं होइ इई केवलिभासियं । । जो समो सव्वभूएसु तसेसु थावरेसु य । तस्स सामाइयं होइ इई केवलिभासियं ।। ← (अनु. द्वा. १२७-१२८, आ.नि.७९७-७९८, वि. आ.भा. २६७९-२६८०) इति । तुल्यारण्यकुलाकुल-विविक्तबन्धुजनशत्रुवर्गस्य । समवासीचन्दनकल्पनप्रदेहादिदेहस्य ।। એવી દીક્ષાથી જ સંગવાસના દૂર થાય છે. (૨૮/૨૨)
વિશેષાર્થ :- મોહ-મમતાના સંસ્કાર અનાદિકાલીન છે. માટે જ તે સંસ્કાર અત્યંત બળવાન છે. મોહનો કોઈ વિરોધી હોય તો તે તત્ત્વજ્ઞાન છે. પૂર્વે ૧૯ મી બત્રીસીના ૧૨મા શ્લોકમાં જણાવી ગયા છીએ કે પ્રવ્રજ્યા જ્ઞાનયોગની સ્વીકૃતિ સ્વરૂપ છે. દીક્ષા એટલે પ્રવ્રજ્યા. માટે તત્ત્વજ્ઞાનયોગથી વણાયેલી એવી દીક્ષા દ્વારા જ મોહ-માયા-મમતાના સંસ્કાર નાશ પામી શકે. તેથી અનાદિકાલીન મોહવાસનાને ખતમ કરવા અસંગપ્રતિપત્તિથી પ્રવૃત્તિ કરાવનારી તથા તત્ત્વજ્ઞાનથી વણાયેલી એવી દીક્ષા જ આશ્રય उरवा योग्य छे. खावु सिद्ध थाय छे. (२८/२२)
# દીક્ષા સમભાવસ્વરૂપ
ગાથાર્થ :- માટે જ ત્રસ અને સ્થાવર સર્વ,જીવોને વિશે જે સમાન હોય તેની જ દીક્ષા સામાયિકસ્વરૂપ છે. (૨૮/૨૩) १. हस्तादर्शे 'यो सम' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #121

१९३२
• समतृण-मणि-लेष्टु-काञ्चनस्य दीक्षापरिणतिः • द्वात्रिंशिका-२८/२३ ___ आत्मारामस्य सतः समतृण-मणि-मुक्त-लेष्टु-कनकस्य ।। - (प्र.रति.२५१,२५२) इत्यादि प्रशमरतिवचनमप्यत्राऽनुसन्धेयम् । तदुक्तं नियमसारे कुन्दकुन्दाचार्येण→ विरदो सव्वसावज्जे तिगुत्तो पिहिदिदिओ । तस्स सामाइगं ठाई इदि केवलिसासणे ।। जो समो सव्वभूदेसु थावरेसु तसेसु वा । तस्स सामाइयं ठाई इदि केवलिसासणे ।।
6 (नि.सा.१२५,१२६) इति । → सव्वतो विरते दंते सव्वतो परिनिव्वुडे । सव्वतो विप्पमुक्कप्पा सव्वत्थेसु समं चरे ।। - (ऋ.भा.१४) इति ऋषिभाषितवचनमप्येतदर्थाऽनुपात्येव । तदुक्तं पञ्चास्तिकाये अपि → चारित्तं समभावो - (पं.का.१०७) इति । → समे य जे सव्वपाणभूतेसु से हु समणे - (प्र.व्या.२/५/४५) इति पूर्वोक्तं(पृ.१८८२) प्रश्नव्याकरणसूत्रवचनमप्येतदर्थानुपाति । तदुक्तं अनुयोगद्वारसूत्रे अपि → तो समणो जइ सुमणो भावेण य जइ ण होइ पावमणो । सयणे अ जणे य समो, समो य माणाऽवमाणेसु ।। 6 (अनु.सू.५९९ गा.१३२) इति । तदुक्तं मोक्षप्राभृते अपि → जिंदाए य पसंसाए, दुक्खे य सुहएसु य । सत्तूणं चेव बंधूणं चारित्तं समभावदो ।। - (मो.प्रा.७२) इति । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे अपि → सव्वं जगं तू समयाणुपेही पियमप्पियं कस्सइ नो करेज्जा 6 (सू.कृ.१।१०।७) इति।
एतेन → समभावः सामाइयं 6 (सू.चू.१/२/२) इति सूत्रकृताङ्गचूर्णिवचनं, → समभावो = सामायियं 6 (नि.चू.२८४६) इति च निशीथचूर्णिवचनमपि व्याख्यातम् । अष्टकप्रकरणे अपि → सामायिकं च मोक्षाङ्गं परं सर्वज्ञभाषितम् । वासीचन्दनकल्पानामुक्तमेतन्महात्मनाम् ।। - (अ.प्र. २९/ १) इत्युक्तम् । तदुक्तं मरणविभक्तिप्रकीर्णके अपि → इहलोए परलोए अणियाणो जीविए य मरणे य । वासी-चंदणकप्पो समो य माणावमाणेसु ।। - (म.वि.३५५) इति । आराधनापताकाप्रकीर्णके अपि → समतिणमणि-अरिमित्ता पसंतचित्ता सया वि अपमत्ता । देहाइनिम्ममत्ता तिगुत्तिगुत्ता मुणी सरणं ।। - (आ.प.२५७) इत्युक्तम् । तदुक्तं आत्मविशुद्धिकुलके अपि → मणि-लेट्ट-कंचणेसुं सयणे तह कंचणम्मि रिउवग्गे जं समभावो (आ.वि.५) इति । तदुक्तं संन्यासगीतायां अपि → सदन्ने वा कदन्ने वा लोष्ठे वा काञ्चने तथा । समबुद्धिर्यस्य शश्वत् स संन्यासीति कीर्तितः ।। (सं.गी.६/८४) इति । अत एवाऽऽसन्नमुक्तिगामित्वमस्योपपद्यते । यथोक्तं अध्यात्मगीतायां अपि → शुभाशुभपदार्थेषु शुभाशुभं न भासते । तदाऽऽत्मनो भवेन्मुक्तिस्तत्र किञ्चिन्न संशयः ।। 6 (अध्या.गी.
विशेषार्थ :- 'अत एव' पहनो अर्थ छ - तत्पशानथी युति मेवी Elatथी. ४ महिलान મોહવાસનાનો નાશ થવાના કારણે. આ કારણસર જ સામાયિક સ્વરૂપ દીક્ષા સર્વ જીવો ઉપર સમભાવ ધારણ કરનારને હોય છે. દીક્ષા તત્ત્વજ્ઞાનગર્ભિત છે. દીક્ષા સમભાવરૂપ = સામાયિક સ્વરૂપ છે. દીક્ષા મોહવાસનાનાશક છે. આ હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધયુક્ત દીક્ષા થઈ. દીક્ષાનું કારણ તત્ત્વજ્ઞાન છે. સર્વ જીવો વિશે સમતા રાખે તેને જ સામાયિક સંભવી શકે. આથી દીક્ષાર્થીએ અને દીક્ષિતે સ્વ-પરસંપ્રદાયના મહાત્માઓ પ્રત્યે, સ્વ-પરધર્મના ધર્માત્માઓ પ્રત્યે, સ્વ-પરસમુદાયના સંયમીઓ પ્રત્યે, મિત્ર-શત્રુ વિશે, સ્વજન-પરજન વિશે રાગ કે દ્વેષ ઊભો થઈ ન જાય તે માટે પૂરતી કાળજી રાખવી જોઈએ. તો જ સામાયિક સ્વરૂપ દીક્ષા મળે. તેવી જ દીક્ષા મોહવાસનાનો ઉચ્છેદ કરી શકે. (૨૮૨૩)

Page #122

• निन्दा-प्रशंसा-मानापमानादिषु निर्ग्रन्थस्य समता • ३२०) इति। → समः शत्रौ च मित्रे च स वै मुक्तः महीपते ! - (म.भा.शांति१८/३१) इति महाभारतवचनं, → समः स्यात् सर्वभूतेषु - (ना.सं.१/३४) इति नारदसंहितावचनं, → समलोष्टाश्मकाञ्चनः - (नार.परि.३/३४, म.भा.वनपर्व २६१/४६) इति च नारदपरिव्राजकोपनिषद्-महाभारतयोर्वचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । सारसमुच्चये अपि → समतां सर्वभूतेषु यः करोति सुमानसः। ममत्वभावनिर्मुक्तो यात्यसौ पदमव्ययम् ।। - (सा.स.२१४) इत्येवं मुनिस्वरूपमुपदर्शितम् । वैराग्यकल्पलतायामपि → लाभेऽप्यलाभेऽपि सुखे दुःखे च चये जीवितव्ये मरणे च तुल्याः। रत्याऽप्यरत्याप्यनिरस्तभावाः समाधिसिद्धा मुनयः त एव ।। - (वै.क.ल.१।१४४) इत्येवं मुनिस्वरूपमदर्शि । धवलायां अपि → सत्तु-मित्त-मणि-पाहाण-सुवण्ण-मट्टियासु राग-देसाऽभावो समणाणं 6 (ष.खं.ध.८/३-४१/१) इत्येवं श्रमणस्वरूपमावेदितम् ।
बोधप्राभृते अपि → सत्तू-मित्ते य समा पसंस-णिद्दाऽलद्धि-लद्धिसमा । तण-कणए समभावा पव्वज्जा एरिसा भणिया ।। (बो.प्रा.४७) इत्युक्तम् । यथोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे अपि → समया सव्वभूएसु सत्तुमित्तेसु वा जगे 6 (उत्त.१९/२६) इति, तथा → निम्ममो निरहंकारो निस्संगो चत्तगारवो । समो य सव्वभूएसु तसेसु थावरेसु य ।। लाभालाभे सुहे दुक्खे जीविए मरणे तहा । समो निंदा-पसंसासु समो माणावमाणाओ ।। अणिस्सिओ इहलोए, परलोए अणिस्सिओ । वासीचन्दणकप्पो अ असणे अणसणे तहा ।।
6 (उत्त.१९/८९-९०-९२) इति च । प्रवचनसारे अपि → समणो समसुह-दुक्खो - (प्र.सा. १/२४) इत्युक्तम् । तदुक्तं दशवैकालिकसूत्रे अपि → समसुह-दुक्खसहे य जे स भिक्खू - (द.वै. १०/११) इति । तदुक्तं सोमदेवसूरिभिरपि नीतिवाक्यामृते → सर्वसत्त्वेषु हि समता सर्वाऽऽचरणानां परमाचरणम् + (नी.वा.१/४) इति । प्रकृते → भवे मुक्तौ समा भक्ताः पराभक्तिसमन्विताः 6 (म.गी.२/१०५) इति महावीरगीतावचनमप्यत्र भक्तिनयेनाऽनुयोज्यम् । → आया खलु सामाइयं 6 (आ.नि.७९०) इति आवश्यकनियुक्तिवचनं → आया णे अज्जो ! सामाइए, आया णे अज्जो ! सामाइयस्स अट्ठे - (भ.सू.१/९/२४) इति च भगवतीसूत्रवचनमपि केवलस्याऽऽत्मनः सामायिकत्वं रागादिशून्यत्वमुप-दर्शयति । अन्यत्रापि → यः समः सर्वभूतेषु त्रसेषु स्थावरेषु च । तपश्चरति शुद्धात्मा श्रमणोऽसौ प्रकीर्तितः ।। ( ) इत्युक्तम् । एतेन → मूर्तिः सर्वभूतानि चात्मनः - (भा.४।७।३०) इति भागवतवचनमपि व्याख्यातम्, सर्वेष्वात्मसु स्वात्मतुल्यताभावनायां सत्यामेव तात्त्विकमुनिभावोपपत्तेः । प्रकृते → यस्य नाऽहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । यः समः सर्वभूतेषु जीवितं तस्य शोभते ।। - (बृ.सं.२/३२) इति बृहत्संन्यासोपनिषद्वचनमपि यथागममनुयोज्यम् ।
प्रकृते च → 'सर्वे जीवाः केवलज्ञानमया' इति भावनारूपेण समतालक्षणं सामायिकम् (१), अथवा परमस्वास्थ्यबलेन युगपत्समस्तशुभाऽशुभसङ्कल्प-विकल्पत्यागरूपसमाधिलक्षणं वा (२), निर्विकारस्वसंवित्तिबलेन राग-द्वेषपरिहाररूपं वा (३), स्वशुद्धात्माऽनुभूतिबलेनाऽऽर्त-रौद्रपरित्यागरूपं वा (४), समस्तसुख-दुःखादिमध्यस्थरूपं च (५) (बृ.द्र.सं.३५ वृत्ति) इति बृहद्रव्यसङ्ग्रहवृत्तौ ब्रह्मदेववचनमप्यत्राऽनुसन्धेयम् । तदुक्तं निशीथभाष्ये अपि → समत त्ति होति चरणं समभावम्मि य हितस्स धम्मो उ - (नि.भा.६१९३) इति । इत्थमेवाऽस्य शुद्धात्मदर्शनयोग्यताया योग-क्षेम-शुद्धि-वृद्ध्यादिकमुपपद्यते।

Page #123

१९३४
• दीक्षितस्याऽऽत्मवत् सर्वभूतेषु वर्तनम् • द्वात्रिंशिका-२८/२३ अत्र चाऽर्थे → आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति स पश्यति - (आ.स्मृ.१०/११) इति आपस्तम्ब स्मृतिवचनं, → शत्रौ मित्रे समा बुद्धिरिष्टानिष्टेषु कर्मसु । भावितात्मा सदाकाङ्क्षी, ब्रह्मदर्शनभाग् भवेत् ।। - (आ.द.गी.४३) इति च आत्मदर्शनगीतावचनमपि सङ्गच्छते। एतेन → दरिद्र-धनिनोः पुण्य-पापयोश्शत्रु-मित्रयोः । शीतोष्णयोस्समो योऽस्ति स स्वसिद्धो नरोत्तमः ।। - (रा.गी.१६/२७) इति रामगीतावचनमपि व्याख्यातम् ।
___ इत्थञ्च समो हि प्रतिक्षणमपूर्ज्ञान-दर्शनपर्यायैर्निरुपमसुखहेतुभिरधः कृतचिन्तामणि-कल्पद्रुमोपमैयुज्यते (आ.नि.भाग-४/पृ. ८३१) इति हारिभद्रीयावश्यकवृत्तिवचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । तदुक्तं प्रवचनसारेऽपि → समसत्तुबंधुवग्गो समसुहदुक्खो पसंस-णिंदसमो । समलोट्टकंचणो पुण जीविय-मरणे समो समणो ।।
(प्र.सा.३/४१) इति । आथर्वणीयायां आश्रमोपनिषदि अपि परमहंससंन्यासिनिरूपणावसरे → सर्वंसहाः सर्वसमाः समलोष्टाश्मकाञ्चनाः - (आश्र.४) इत्यादि यदुक्तं तदप्यत्राऽनुयोज्यं यथागमम् । → समचरिया समणो ति वुच्चति - (ध.प.२६/६) इति धम्म-पदवचनमप्यत्राऽनुस्मर्तव्यम् ।
सर्वत्र समतां प्रति निष्पिपासतायाः प्रयोजकत्वमवसेयम् । → नाम्नेयं निष्पिपासता, लाभालाभे सुखे दुःखे समभावं तनोत्यसौ ८ (वै.क.ल.५/१३७४-७५) इति वैराग्यकल्पलतावचनप्रामाण्यात् । इदञ्च व्यवहारनयतोऽवसेयम् ।
निश्चयनयतस्तु आत्मनैवाऽऽत्माऽवबोधादस्य सर्वत्र समत्वमवगन्तव्यम्, → विआणिआ अप्पगमप्पएणं जो रागदोसेहिं समो स पुज्जो -- (द.वै.९।३।११) इति दशवैकालिकसूत्रोक्तिप्रामाण्यात् । ममत्वपरित्यागेनैवाऽस्य समस्य परिदृष्टमोक्षमार्गत्वमवसेयम् । तदुक्तं आचाराङ्गसूत्रे → से हु दिढे पहे मुणी जस्स णत्थि ममाइयं (आचा.१२।६) इति । तदुक्तं वाल्मीकिरामायणे अपि → धन्याः खलु महात्मानो मुनयः सत्यसम्मताः। जितात्मानो महाभागा येषां न स्तः प्रियाऽप्रिये ।। - (वा.रा.२६।४०) इति ।
___ अत एव तस्याऽभिनवकर्मबन्धो न सम्भवति । तदुक्तं दशवकालिके → सव्वभूयऽप्पभूयस्स सम्मं भूयाइं पासओ । पिहिआसवस्स दंतस्स पावं कम्मं न बंधई ।। - (द.वै. ४।३२) इति । यथोक्तं पञ्चास्तिकाये अपि → ण सवदि सुहं असुहं समसुहदुक्खस्स भिक्खुस्स - (पं.का. १४२) इति । नयविशेषाऽभिप्रायेण स मुक्त एव । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → सव्वारंभपरिग्गहणिक्खेवो सव्वभूतसमया य । एक्कग्गमण-समाही णया अह एत्तियो मोक्खो ।। - (बृ.क.भा. ४५८५) इति भावनीयं गम्भीरधिया ।
भाव्यं च तत्परिणमनपरतया केवलपरमपदाकाङ्क्षिभिः → राग-द्वेषविमुक्तात्मा समलोष्टाश्मकाञ्चनः । प्राणिहिंसानिवृत्तश्च मौनी स्यात् सर्वनिस्स्पृहः ।। - (ना.परि.३/३४, सं.गी.६/१०६) इति नारदपरिव्राजकोपनिषत्-संन्यासगीतावचनं, → राग-द्वेषवियुक्तात्मा समलोष्टाऽश्मकाञ्चनः । प्राणहिंसानिवृत्तश्च मुनिः स्यात् सर्वनिस्पृहः ।। (रा.गी.१५/४१, कू.पु.उपरि.२८/१७) इति रामगीताकूर्मपुराणवचनं, → समो दुःखे सुखे पूर्ण आशा-नैराश्ययोः समः । समजीवित-मृत्युः सन्नेवमेव लयं व्रज ।। (अ.गी.५/४) इति अष्टावक्रगीतावचनं, → सुखे दुःखे तथाऽमर्षे हर्षे भीतौ समो भवेत् + (ग.गी.१/४२) इति गणेशगीतावचनं, → समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानाऽपमानयोः । शीतोष्ण-सुख-दुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ।। - (भ.गी.१२/१८) → यः समः सर्वभूतेषु विरागी

Page #124

• साधोः अरति-रत्यवकाशो नास्ति •
१९३५ नाऽरत्यानन्दयोरस्यामवकाशः कदाचन । प्रचारो भानुमत्यभ्रे न तमस्तारकत्विषोः ।।२४।।
वीराणामित्याद्यारभ्य नवश्लोकी प्रायो व्यक्तार्था ।।१६-१७-१८-१९-२०-२१-२२-२३-२४।। वीतमत्सरः - (ज.सं.दीक्षाविधान.१६/७) इति जयाख्यसंहितावचनं, विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ।। - (भ.गी. ५/१८) इति च भगवद्गीतावचनमप्यत्राऽनुसन्धेयम् ।
इदञ्चाऽत्राऽवधेयम् - नय-निक्षेप-प्रमाण-सप्तभङ्ग्यादिनाऽऽत्मनः स्थूल-सूक्ष्म-शुद्धाऽशुद्धविविधस्वरूपपरिच्छेदेऽपि यावन्न जायते सर्वत्र समभावः, तावन्नवाऽऽत्मसाक्षात्कारः सम्भवति । अतः तदर्थमेव सर्वैः यतितव्यमित्यत्र तात्पर्यमवसेयम् । प्रकृते → समभावदशाप्राप्तौ माध्यस्थ्यं जायते हृदि । साक्षित्वं जायते पश्चात्, दृश्याऽदृश्येषु वस्तुषु ।। आत्माऽनुभवसज्ज्ञानं, ततः सम्यक् प्रजायते । ततो नय-प्रमाणानां, शास्त्राणां न प्रयोजनम् ।। नय-प्रमाण-निक्षेप-भङ्गादीनां विकल्पतः । निर्विकल्पाऽऽत्मरूपं तु, प्राप्यते नैव योगिभिः ।। नयादीनां विकल्पेन श्रुतज्ञानविशारदैः । आत्मा न ज्ञायते साक्षानिर्विकल्पसुखोदधिः ।।
6 (कृ.गी.१६०-१६३) इति कृष्णगीतावचनानि स्मर्तव्यानि ।।२८/२३ ।।
कर्मक्षपणायोद्यतस्य धर्मध्यायिनः शुक्लध्यायिनो वा महायोगीश्वरस्य निरस्तराग-द्वेषाद्याभासस्य यत् स्यात् तद् दर्शयति- 'ने'ति । अस्यां = तत्त्वज्ञानाऽनुविद्धदीक्षायां कदाचन अपि अरत्यानन्दयोः = असातवेदनीयाऽरतिमोहनीयोदिताऽरतेः सातवेदनीय-पुरुषवेद-हास्य-रतिमोहनीयोपहितसुखस्य च अवकाशः = सम्भवो न = नैवाऽस्ति, → अरइं आउट्टे से मेहावी - (आचा. १।२।२।२९) इति आचाराङ्गसूत्रनियोगपरिणमनेन रत्यरत्याद्यनाक्रान्तविशुद्धाऽऽत्मस्वभावप्रवेदनात् । न हि भानुमति = आदित्याऽलङ्कृते अभ्रे = गगने तमस्तारकत्विषोः प्रचारः सम्भवति । तमसोऽरतिस्थानीयत्वं तारकत्विषश्चाऽऽनन्दतुल्यत्वमत्राऽवसेयम् । अपेक्षौत्सुक्यविरहेण सहजनिजाऽसङ्गसाक्षिभावमात्राऽवलम्बनेन तयोरत्राऽनवकाश इत्याशयः। ___ तदुक्तं आचाराङ्गे → का अरई ? के आणंदे ? इत्थंपि अग्गहे चरे, सव्वं हासं परिचज्ज आलीणगुत्तो परिव्वए 6 (आचा. १/३/३/११७) इति । अत्र श्रीशीलाङ्काचार्यकृता व्याख्या एवम् → इष्टाऽप्राप्तिविनाशोत्थो मानसो विकारोऽरतिः, अभिलषिताऽर्थाऽवाप्तावानन्दः, योगिचित्तस्य तु धर्मशुक्लध्यानाऽऽवेशाऽवष्टब्धध्येयान्तराऽवकाशस्याऽरत्यानन्दयोरुपादानकारणाभावादनुत्थानमेवेत्यतोऽपदिश्यते केयमरति म को वाऽऽनन्द इति? नास्त्येवेतरजनक्षुण्णोऽयं विकल्प इति । ‘एवं तीरतिरसंयमे संयमे चानन्द इत्येतदन्यत्रानुमतमनेनाऽभिप्रायेण न विधेयमित्येतदनिच्छतोऽप्यापन्नमिति चेत्? न, अभिप्रायापरिज्ञानाद् यतोऽत्रारतिरतिविकल्पाध्यवसायो निषिषित्सितः, न प्रसङ्गायाते अप्यरति-रती। तदाह- ‘एत्थंपी'त्यादि, अत्राप्यरतावानन्दे चोपसर्जनप्राये न विद्यते 'ग्रहो' गावँ तात्पर्य यस्य सोऽग्रहः, स एवम्भूतश्चरेद् = अवतिष्ठेत । इदमुक्तं भवति - शुक्लध्यानादारतोऽरत्यानन्दौ कुतश्चिनिमित्तादायातौ तदाग्रहग्रहरहि
ગાથાર્થ - દીક્ષામાં અરતિ કે આનંદને ક્યારેય અવકાશ નથી. ખરેખર સૂર્યથી શોભતા આકાશમાં અંધકાર કે તારાની કાંતિના પ્રચાર/પ્રસારને અવકાશ રહેતો નથી. (૨૮/૨૪)

Page #125

• शुद्धोपयोगरूपा दीक्षा • द्वात्रिंशिका-२८/२५ शुद्धोपयोगरूपेयमित्थं च व्यवतिष्ठते । व्यवहारेऽपि नैवाऽस्या व्युच्छेदो वासनात्मना ।।२५।।
शुद्धेति । इत्थं च ममत्वाऽरत्यानन्दाद्यनाक्रान्तसच्चिदानन्दमयशुद्धात्मस्वभावाऽऽचरणरूपत्वे इयं तस्तावप्यनुचरेदिति । पुनरप्युपदेशदानायाऽऽह- 'सव्वमि'त्यादि, सर्वं हास्यं तदास्पदं वा परित्यज्य आङ् = मर्यादयेन्द्रियनिरोधादिकया लीनः = आलीनो गुप्तो मनोवाक्कायकर्मभिः कूर्मवद्वा संवृतगात्रः, आलीनश्चासौ गुप्तश्च = आलीनगुप्तः स एवम्भूतः परिः = समन्ताद् व्रजेत् = संयमानुष्ठानविधायी भवेद् ( (आ.वृ. १/३/३/११७) इति ।
बौद्धानां धम्मपदे ग्रन्थे → हित्वा रतिञ्च अरतिञ्च सीतिभूतं निरुपधिं । सब्बलोकाभिभुं वीरं तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं ।। 6 (ध.प.ब्राह्मणवर्ग-३६) इति यदुक्तं तदप्यत्रानुसन्धेयं यथागमं सर्वदर्शनमर्मवेदिभिः मध्यस्थैः । सूत्रकृताङ्गसूत्रे अपि → अरतिं रतिं च अभिभूय भिक्खू, तणाइफासं तह सीतफासं। उण्डं च दंसं च हियासएज्जा, सुब्भिं च दुब्भिं च तितिक्खएज्जा ।। 6 (सू.कृ.१।१०।१४) इत्युक्तम् ।
रत्यरतिनिराकरणत उपसर्गादिषु सत्स्वपि तेषामात्माऽऽनन्दाऽनुभव एवाऽवशिष्यते । इदमेवाऽभिप्रेत्य प्रवचनसारे → जो णिहदमोहगंठी राग-पदोसे खवीय सामण्णे । होज्जं समसुहदुक्खो सो सोक्खं अक्खयं लहदि ।। - (प्र.सा. २/१०३) इत्युक्तम् । अत एव तत्राऽभिनवसदसत्क्रियाविकल्पादिकमपि न सम्भवति । तदुक्तं अध्यात्मसारे → अवकाशो निषिद्धोऽस्मिन्नरत्यानन्दयोरपि । ध्यानाऽवष्टम्भतः क्वाऽस्तु तत्त्रियाणां विकल्पनम् ।। - (अ.सा. १५/१०) इति ।
एतेन परिषहोपसर्गाद्यवसरे तु दीक्षितानां दुःखाऽनुभवोऽनाविल एवेत्यपि निरस्तम्, आत्मन्येवोपयोगस्थैर्ये परिषहादेरेवाऽविज्ञानात् । इत्थमेव निर्जरा निजानन्दाऽनुभूतिश्चोत्कृष्यते । तदुक्तं इष्टोपदेशे → परिषहाद्यविज्ञानादास्रवस्य निरोधिनी । जायतेऽध्यात्मयोगेन कर्मणामाशु निर्जरा ।। 6 (इष्टो.१४) इति । समरादित्यकथादिग्रन्थावलोकनादिदं दृढतरमवधेयम् । प्रकृते च → निर्जितमद-मदनानां मनो-वाक्-कायविकाररहितानाम् । विनिवृत्तपराशानामिहैव मोक्षः सुविहितानाम् ।। - (प्र.र.२३८) इति प्रशमरतिवचनमपि स्मर्तव्यम् । तदुक्तं भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णके अपि → सव्वगंथविमुक्को सीईभूओ पसंतचित्तो अ । जं पावइ मुत्तिसुहं न चक्कवट्टी वि तं लहइ ।। - (भ.प.प्र,१३४) इति ।।२८/२४ ।।
વિશેષાર્થ :- આચારાંગસૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ૩ જા અધ્યયનના ત્રીજા ઉદેશામાં ભાવસાધુનું જે સ્વરૂપ બતાવેલ છે તેનું અહીં અવતરણ ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ છે. અંધકાર = અરતિ. તારાની કાંતિ = मानंह-ति. सूर्य = भावीक्षा. A = साधु. शुलध्यान अथवा धर्मध्यानमा माक्साधुनी अंतरंग ચિત્તવૃત્તિ લીન હોવાથી અરતિ-રતિને અવકાશ રહેતો નથી - આવો આ શ્લોકનો સંક્ષિપ્ત ભાવાર્થ मायासंग सूत्र भु४५ ४९॥य छे. (२८/२४)
જ વ્યવહારદશામાં પણ ચારિત્ર અબાધિત હ ગાથાર્થ :- આ રીતે આ દીક્ષા શુદ્ધ ઉપયોગસ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. વ્યવહાર સમયે પણ સંસ્કારરૂપે दीक्षानो छे६ यतो नथी. (२८/२५)
ટીકાર્થ - મમતા, અરતિ કે આનંદથી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ ઘેરાતું નથી. શુદ્ધ આત્માનો સ્વભાવ તો

Page #126

• व्यवहारेऽपि शुद्धदीक्षाऽनुच्छेदः •
१९३७ दीक्षा शुद्धोपयोगरूपा व्यवतिष्ठते, कषायलेशस्याप्यशुद्धताऽऽपादकस्याऽभावात् । व्यवहारेऽपि = आहार-विहारादिक्रियाकालेऽपि नैवाऽस्याः शुद्धोपयोगरूपाया दीक्षाया वासनात्मना व्युच्छेदः। __ प्रकृतफलितमाह- 'शुद्धे'ति । शुद्धोपयोगरूपा = रागाद्यनुपहितकेवलनिर्विकल्पाऽसङ्गसाक्षिरूपाऽनावृतचैतन्योपलम्भात्मिका दीक्षा व्यवतिष्ठते, छद्मस्थदशायां सज्वलनकषायोदयस्य सत्त्वेऽपि तादात्म्याऽध्यासानुविद्धस्य स्वामित्वभावपरिपुष्टस्य वा कषायलेशस्य अपि अशुद्धताऽऽपादकस्य = प्रकटाऽसङ्गाऽऽत्मस्वभावाऽशुद्ध्युपधायकस्य शुद्धोपयोगरूपदीक्षायां अभावात् = विरहात्, स्वाऽनुभूतिरसोत्कर्षात् तत्रोदासीनभावात् । तदुक्तं सरस्वतीरहस्योपनिषदि → स्वानुभूतिरसावेशाद् दृश्य-शब्दोपेक्षितुः । निर्विकल्पसमाधिः स्यात् निर्वातस्थितदीपवत् ।। (स.रह.४२) इति । ___यद्यपि → शुद्धैव ज्ञानधारा स्यात् सम्यक्त्वप्राप्त्यनन्तरम् + (अ.सा.१८/१५०) इति अध्यात्मसारवचनात् चतुर्थगुणस्थानकवर्तिनोऽप्युपयोगधारायाः शुद्धत्वमेव तथापि सावद्ययोगधारया सङ्क्लिष्टवेदनधारया च मृदु-मध्यादिभाववैचित्र्यप्रयुक्तस्खलितत्वमपि सम्भवत्येव । अनवरतप्रवृत्ताऽस्खलिताऽसङ्गसाक्षिमात्रशुद्धचैतन्याऽनुभूतिस्तु परममुनीनामेव सम्भवति, अकलङ्कितयोगोपयोगयोमिथोऽनुकूलत्वात् ।
एतेन भिक्षाटनाऽऽवश्यकादिप्रवृत्तिकाले कथं शुद्धोपयोगरूपाया दीक्षायाः सम्भवः ? इति निरस्तम्, यत आहार-विहारादिक्रियाकालेऽपि = व्युत्थानाऽवसरेऽपि शुद्धाज्ञायोगेन प्रमादपरित्यागात् → क्षीणे रागादिसन्ताने प्रसन्ने चान्तरात्मनि । यः स्वरूपोपलम्भः स्यात् स शुद्धाख्यः प्रकीर्तितः ।। (ज्ञाना. १३/३१) इति ज्ञानार्णवदर्शितायाः यद्वा → मोहक्षोभविहीनो ह्यात्मनः परिणामः शुद्धः, पराऽनुपनीतत्वात् । स एव हि चारित्रशब्दवाच्यः - (मध्यम स्या.रह.भाग-३/पृ.१९६) इति स्याद्वादरहस्यप्रदर्शितायाः शुद्धोपयोगरूपायाः = चिन्मात्रानुभूत्यात्मिकायाः समतृण-मणि-लेष्ठु-काञ्चनत्वपरिणतिरूपायाः दीक्षायाः नैव वासनात्मना = संस्काररूपेण उच्छेदः = नाशः सम्भवति, भावदीक्षितस्य बहिरुदासीनत्वेऽपि केवलं जिनाज्ञयैव प्रवृत्तत्वात् । तदुक्तं पञ्चवस्तुके → जइणो अदूसिअस्सा हेआओ सव्वहा णिअत्तस्स । सुद्धो अ उवादेए अकलंको सव्वहा सो उ ।। (पं.व.११५३) इति ।
अत एव पूर्वोक्तं(पृ.१४०७) → जो सुत्तो ववहारे, सो जोई जग्गए सकज्जम्मि। जो जग्गदि ववहारे, सो सुत्तो अप्पणो कज्जे ।। (मो.प्रा.३१) इति मोक्षप्राभृतवचनं यद्येकान्तनयतोऽङ्गीक्रियते तदा नैव चारु, स्वात्मकार्येऽतिजागरूकेण तीर्थकृताऽपि छद्मस्थदशायां भिक्षाटनभोजनादिव्यवहारस्य त्वन्मतेऽपि कृतत्वात् । ___ एतेन शैक्षक-ग्लानाद्यर्थं प्रवृत्तौ कथं शुद्धोपयोगसम्भव इति प्रतिक्षिप्तम्, जिनाज्ञया तथाप्रवृत्तावपि निजाऽसङ्गसाक्षिभावमात्रावलम्बनाच्च । तदुक्तं पञ्चवस्तुके → जह उस्सग्गंमि ठिओ खित्तो उदगम्मि केण वि तवस्सी। तव्वहपवित्तकाओ अचलिअभावोऽपवत्तो अ।। एवं चिय मज्झत्थो आणाई कत्थई पयट्टतो । सेहगिलाणादिऽट्ठा अपवत्तो चेव नायव्यो ।। કેવલ સચ્ચિદાનંદમય છે. આવા શુદ્ધ આત્મસ્વભાવનું આચરણ કરવા સ્વરૂપ ભાવદીક્ષા શુદ્ધ ઉપયોગસ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે અશુદ્ધતા લાવનાર આંશિક પણ કષાય ભાવચારિત્રમાં હોતો નથી. તેથી જ આહાર, વિહાર વગેરે વ્યવહાર પ્રવૃત્તિના સમયે પણ શુદ્ધ ઉપયોગસ્વરૂપ દીક્ષાનો સંસ્કાર-રૂપે ઉચ્છેદ થતો નથી.

Page #127

१९३८
• संस्काररूपेणाऽविच्छिन्नस्य फलजनकत्वम्
द्वात्रिंशिका - २८/२५
न च वासनात्मनाऽविच्छिन्नस्य तत्फलविच्छेदो नाम, यथा 'मतिश्रुतोपयोगयोरन्यतरकालेऽन्यतરચેતિ - ધ્યેયમ્ IIર્ધ્||
आणापरतो सो, सा पुण सव्वण्णुवयणओ चेव । एगंतहिआ विज्जग-णाएणं सव्वजीवाणं । । भावं विणा वि एवं होइ पवित्ती ण बाहए एसा । सव्वत्थ अणभिसंगा विरइभावं सुसाहुस्स ।।
૮ (પગ્વ.૧૧૭૪-૧૧૭૭) કૃતિ । વિક્રીક્ષિતસ્ય ધ્યાનાવો શુદ્ધોપયોગ: સાક્ષાત્, વિઘ્ન व्युत्थानदशायां संस्कारात्मनेति विशेषे सत्यपि नैश्चयिकसर्वविरतिप्रणिधानोपबृंहितशुद्धचित्स्वभावोपलम्भस्याऽखण्डिततोभयत्राप्यविशेषैव । न च = નહિ વાસનાત્મના = संस्काररूपेण अविच्छिन्नस्य = 31खण्डितस्य तत्फलविच्छेदः = तदीयकार्यतावच्छेदकाऽऽक्रान्तानुदयः सम्भवति । अत्रोदाहरणमाह- 'यथे 'ति । મતિ-શ્રુતોપયોયો: ‘નુવં તો નસ્થિ વોન' (વિ.ગા.મા.રૂ૦૧૬, ગા.નિ.૨૭૬) કૃતિ ગાવશ્યનિयुक्ति-विशेषावश्यकभाष्यवचनेन समयान्तरं वर्तमानयोः अन्यतरकाले यथाक्रमं एकतरोपयोगकाले अચૈતય = यथाक्रमं श्रुत-मतिज्ञानाऽन्यतरस्य उपयोगात्मनाऽसतोऽपि लब्धिरूपेणाऽवस्थितस्य फलविच्छेदो विवक्षितपदार्थाऽपरिच्छेद-संशय-विपर्ययाऽनध्यवसायाऽन्यतरलक्षणः कर्मनिर्जराविशेषविरहादिलक्षणो वा यथा न सम्भवति तथैव प्रकृतेऽपि इति व्युत्थानदशायां शुभोपयोगानुभवकालेऽपि लब्धिरूपेण शुद्धोप्रयोगशालितया मुनिः भावदीक्षान्वित एव तत्साध्यकर्मनिर्जराविशेषादिफलभागेव चेति ध्येयम् । । २८ / २५ ।।
=
•
સંસ્કારસ્વરૂપે વિચ્છેદ ન પામેલ ચીજના ફળનો નાશ થતો નથી. જેમ કે મતિ-શ્રુતજ્ઞાનસ્વરૂપ બે ઉપયોગમાંથી એકનો ઉપયોગ ચાલુ હોય તે સમયે તે સિવાયનો ઉપયોગ સંસ્કારરૂપે-લબ્ધિરૂપે હોય છે તથા તેનું ફળ કર્મનિર્જરા વગેરે પણ હોય છે તેમ ઉપરોક્ત વાત ધ્યાનમાં લેવી. (૨૮/૨૫)
વિશેષાર્થ :- આત્માના મૂળભૂત વિશુદ્ધ સ્વભાવમાં હાસ્ય, રતિ, અરતિ વગેરે કોઈ પણ વિભાવપરિણામનો અંશ પણ રહેલો નથી. શુદ્ધ બુદ્ધ ચૈતન્યઘન જ્ઞાનાનંદ જ્યોતિર્મય ચૈતન્ય એ જ આત્માનો મૂળભૂત વિશુદ્ધ સ્વભાવ છે. આવા સ્વભાવનો અનુભવ કરવો એટલે દીક્ષા. આ અપરોક્ષ અનુભવ શુદ્ધ સ્વભાવનું આચરણ કહેવાય છે. માટે ભાવદીક્ષા શુદ્ધ ઉપયોગ સ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. ધ્યાનાદિ દશામાં મહાત્માઓને સાક્ષાત્ અપરોક્ષ અનુભવરૂપે શુદ્ઘ ઉપયોગ હોય છે. તથા વ્યુત્થાનદશામાં
વ્યવહારદશામાં સંસ્કારસ્વરૂપેલબ્ધિરૂપે શુદ્ધ ઉપયોગ હોય છે. આ બે અવસ્થામાં પણ સર્વવિરતિનું પ્રણિધાન અખંડપણે વ્યાપીને જ રહેલું હોય છે. તેવા પ્રણિધાનથી પરિપુષ્ટ થયેલ નિજશુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપનો ઉપલંભ અખંડપણે હાજર હોવાથી તે સમયે પણ તે ભાવસાધુ જ કહેવાય છે. તથા ભાવ ચારિત્રથી સાધ્ય કર્મનિર્જરાદિ ફળ ભિક્ષાટનાદિ વ્યવહારસમયે પણ હાજર જ રહે છે.

જેમ ૬૬ સાગરોપમ સુધી મતિ-શ્રુતજ્ઞાનની લબ્ધિ ઉત્કૃષ્ટથી જે જીવને હોય તે જીવને મતિજ્ઞાનનો ઉપયોગ હોય ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનનો ઉપયોગ નથી હોતો. તથા શ્રુતજ્ઞાનનો ઉપયોગ હોય ત્યારે મતિજ્ઞાનનો ઉપયોગ નથી હોતો. છતાં ૬૬ સાગરોપમ સુધી મતિ-શ્રુતજ્ઞાનસાધ્ય કર્મનિર્જરા-નિશ્ચય વગેરે ફળ મળે જ છે. કેમ કે એક ઉપયોગ સાક્ષાત્ હાજર હોય ત્યારે બીજો ઉપયોગ સંસ્કારરૂપે/લબ્ધિસ્વરૂપે વિદ્યમાન હોય છે. તે રીતે ધ્યાનાદિ દશામાં અપરોક્ષ સ્વાનુભવ કરવા સ્વરૂપ શુદ્ધ ઉપયોગ સાક્ષાત્ હાજર હોય છે. ભિક્ષાટનાદિ વ્યુત્થાનદશામાં લબ્ધિસ્વરૂપે સંસ્કારસ્વરૂપે શુદ્ધ ઉપયોગાત્મક દીક્ષા હાજર હોય છે. સર્વથા શુદ્ધ ઉપયોગનો
છુ. હસ્તાવશે ‘યથા છે મતિ...' ધિ : વા:।

Page #128

• शुद्ध-शुभोपयोगयोः तुल्यफलजनकता
१९३९ फले न 'तुल्यकक्षत्वं शुभ-शुद्धोपयोगयोः । येषामन्त्यक्षणे तेषां शैलेश्यामेव विश्रमः ।।२६।।
फल इति । येषां वादिनां फले मोक्षलक्षणे शुभ-शुद्धोपयोगयोर्न तुल्यकक्षत्वं साधारण्येन प्रधानहेतुत्वं तेषां शैलेश्यामन्त्यक्षण एव विश्रमः स्यात्, तदैव सर्वसंवरोपपत्तेः । __ प्रकृते दिगम्बरमतापाकरणार्थं यतते- 'फल' इति । येषां वादिनां दिगम्बराणां शुभ-शुद्धोपयोगयोः मोक्षलक्षणे फले = मोक्षं प्रति साधारण्येन = उभयाऽनुगतत्वेन रूपेण प्रधानहेतुत्वं = मुख्यकारणत्वं न तेषां दिगम्बराणां तु शैलेश्यां चतुर्दशगुणस्थानके अन्त्यक्षणे एव विश्रमः = मोक्षकारणताऽभ्युपगमविश्रान्तिः स्यात्, तदैव = शैलेश्यामेव सर्वसंवरोपपत्तेः = कृत्स्नाऽऽश्रवनिरोधसङ्गतेः तदनन्तरमेव मोक्षोदयात् । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहण्यां श्रीहरिभद्रसूरिभिः → सो उभयक्खयहेऊ सेलेसीचरमसमयभावी जो । सेसो पुण णिच्छयओ तस्सेव पसाहगो भणिओ ।। - (ध.संग्र.२६) इति । स = धर्मः धर्माधर्मोभयक्षयहेतुः इति, शिष्टं स्पष्टम् ।
अयमत्राशयः- दिगम्बराः पादप्रसारिकान्यायेन वदन्ति यदुत- परमोपेक्षासंयमं प्रतिपत्तुकामोऽपि तथाविधसामग्रीवैकल्यात्तं प्रतिपत्तुमक्षमः तद्बहिरङ्गसाधनमात्रमापवादिकमुपध्यादिकमातिष्ठते । परं वस्तुधर्मस्तूत्सर्ग एव, न पुनरपवाद इति शुद्धोपयोगान्वितानामनाश्रवत्वेन मोक्षगामित्वं, अर्हद्भक्ति-प्रवचनवात्सल्य-श्रमणप्रतिपत्ति-शिष्ययोगक्षेम-जिनपूजोपदेशादिप्रवृत्तानां शुभोपयोगशालिनां तु श्रमणानां सास्त्रवत्वेन केवलं सातवेदनीयबन्ध-तन्निमित्तकसौख्यभागित्वमेव न मोक्षगामित्वमिति। तदुक्तं प्रवचनसारे → समणा सुद्धवजुत्ता सुहोवजुत्ता य होंति समयंमि । तेसु वि सुद्धवउत्ता अणासवा, सासवा सेसा ।। अरहंतादिसु भत्ती वच्छलदा पवयणाभिजुत्तेसु । विज्जदि जदि सामण्णे सा सुहजुत्ता भवे चरिया।। वंदण-णमंसणेहिं अब्भुट्ठाणाऽणुगमणपडिवत्ती । समणेसु समावणओ ण जिंदिया रायचरियम्मि ।। दंसण-णाणुवदेसो सिस्सग्गहणं च पोसणं तेसिं । चरिया हि सरागाणं जिणिंदपूजोवदेसो य ।। उवकुणदि जो वि णिच्चं चादुव्वण्णस्स समणसंघस्स । कायविराधणरहिदं सो वि सरागप्पधाणो से।। वेज्जावच्चणिमित्तं गिलाण-गुरु-बाल-वुड्ढसमणाणं । लोगिगजणसंभासा ण जिंदिदा वा सुहोवजुदा ।। ઉચ્છેદ થયો નથી. માટે શુભ ઉપયોગનો અનુભવ કરતા ભિક્ષાટનાદિ કરનારા મહામુનિઓ પણ શુદ્ધ ઉપયોગસ્વરૂપ भावहीमान ३५ = भनि अवश्य भेणवे ४ छ - मेम सिद्ध थाय छे. (२८/२५)
ગાથાર્થ - શુદ્ધ ઉપયોગ અને શુભ ઉપયોગ ફલની અપેક્ષાએ જેમના મતે સમાન કક્ષાવાળા नथी तभी तो शैलेशीमा ४ विश्राम ४२वो ५शे. (२८/२६)
ટીકાર્થ :- મોક્ષસ્વરૂપ ફળ પ્રત્યે જે વાદીઓના મતે શુદ્ધ ઉપયોગ અને શુભ ઉપયોગ સમાન રીતે મુખ્ય હેતુ નથી તેઓએ તો મોક્ષની મુખ્ય કારણતાને શૈલેશીમાં છેલ્લા સમયે જ વિશ્રાન્ત થયેલી માનવી પડશે. કારણ કે ૧૪ માં ગુણસ્થાનકના ચરમસમયે જ સર્વ સંવર શાસ્ત્રસંગત થાય છે. (અર્થાત તેઓએ છેલ્લા ગુણસ્થાનકના છેલ્લે સમયને જ મોક્ષનું કારણ માનવું પડશે. તે પૂર્વેની બધી જ ક્ષણો તથા બધી જ સાધના અને પરિણામો મોક્ષ પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ = અકારણ સાબિત થશે.) १. हस्तादर्श 'कक्षतुल्यत्वं' इति पदव्यत्यासः । २. हस्तादर्श 'सर्वसंचरो...' इत्यशुद्धः पाठः । ३. श्रमापनय इत्यर्थः । ४. शुभोपयुता इत्यर्थः ।

Page #129

शुभोपयोगस्य संवरोपकारिता •
द्वात्रिंशिका - २८/२६
तदुपकारकत्वस्य चोभयत्राऽविशेषात्, तत्सन्निहितोपकारकत्वस्य च शुद्धोपयोगमात्राऽविश्रान्तत्वात् । 'आपेक्षिकस्य च तस्य शुभोपयोगेऽप्यबाधाद्,
१९४०
•
एसा पसत्थभूता समणाणं वा पुणो घरत्थाणं । चरिया परेत्ति भणिदा तया एव परं लहदि सोक्खं ।। छदुमत्थविहिदवत्थुसु वय-नियम-ज्झयण झाण-दाणरदो । ण लहदि अपुणब्भावं भावं सादप्पगं लहदि । । ← (प्र. सार. ३/४५-४९, ५३, ५४,५६ ) इति । सादप्पगं = सातात्मकं, शिष्टं स्पष्टम् । एकान्तेन एवं विभागकरणमनेकान्तवादिनामयुक्तम्, श्रमणानां गमनागमनादिप्रवृत्तेरपि रत्नत्रययोग-क्षेमशुद्धि-वृद्ध्याद्युद्देशत एव सम्भवात्, तथैव विधानात् । तदुक्तं निशीथभाष्ये णाणट्ठ- दंसणट्ठा चरित्तट्ठा एवमादि गंतव्वं ← (नि.भा. १९६९) इति प्रकृतग्रन्थकृदाशयः । न च शुद्धोपयोगस्य सर्वसंवरोपकारकत्वात्तदुपादानं शैलेशीप्राक्कालीनस्याऽपि युक्तमिति वाच्यम्, तदुपकारकत्वस्य च = सर्वसंवरसहकारित्वस्य उभयत्र शुभ-शुद्धोपयोगयोः अविशेषात्, शुभोपयोगस्य पुण्यबन्धनिमित्तत्वेऽपि प्रागुक्त ( द्वा. द्वा. १/१७ भाग-१ पृ.३८) निशीथभाष्यचूर्णि (३३३४) दर्शितधान्यपल्यदृष्टान्तेन सर्वसंवरोपकारकत्वोपपत्तेः ।
न च चारित्रकालीनस्य शुभोपयोगस्याऽतिव्यवहितत्वेन न तदुपकारकत्वमिति वाच्यम्, तत्सन्निहितोपकारकत्वस्य च = सर्वसंवराऽऽसन्नोपकारित्वस्य हि शुद्धोपयोगमात्राऽविश्रान्तत्वात् = शुद्धोपयोगत्वावच्छिन्नाऽव्याप्तत्वात् । सर्वसंवरव्यवहितेष्वपि सप्तमादिगुणस्थानकेषु शुद्धोपयोगस्य सत्त्वात्, पीठ-फलकवसतिप्रभृतिप्रत्यर्पण-समवसरणदेशना-केवलिसमुद्घाताऽऽयोज्यकरण-योगनिरोधादौ शुभसंयमव्यापारेऽपि शैलेशीचरमसमयसन्निहितत्वस्योपलब्धेश्च । ततश्च भक्षितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिरिति न्यायापातः ।
एतेन शुद्धोपयोगे आपेक्षिकस्य सर्वसंवरसन्निहितोपकारकत्वस्य सत्त्वात्प्रधाना मोक्षहेतुतेत्यपि कल्पना निरस्ता, आपेक्षिकस्य च = अपेक्षाविशेषसहकृतस्य तस्य सर्वसंवरसन्निहितत्वस्य सर्वसंवरसन्निहितोपकारकत्वस्य वा शुभोपयोगेऽपि अबाधात्, अप्रमत्तयतीनामन्तर्मुहूर्त्ताऽनन्तरं षष्ठगुणस्थानाऽवाप्तौ प्रवर्तमाने
=
तदु । भेहिगंजर विद्वानो खेम उहे } 'शैलेशीनी पूर्वे ने शुद्ध उपयोग छे ते शैलेशीना यरभ સમય પ્રત્યે ઉપકારી હોવાથી મોક્ષકારણ કહી શકાશે' તો આ દલીલ તો શુદ્ધ ઉપયોગની જેમ શુભ ઉપયોગમાં પણ સમાન રીતે લાગુ પડશે. કારણ કે શુભ ઉપયોગ પણ શુદ્ધ ઉપયોગની જેમ શૈલેશીના ચરમ સમય પ્રત્યે ઉપકારક તો છે જ. તેથી શુદ્ઘ ઉપયોગ અને શુભ ઉપયોગ-બન્નેને મોક્ષ પ્રત્યે સમાન રીતે મુખ્ય હેતુ માનવા જોઈએ.
तत्स. । 'शैलेशी २एशना यरभ समय प्रत्ये नकउनो उपहार शुद्ध उपयोग होवाथी तेमां मोक्षनी મુખ્ય કારણતા મનાય. પણ શુભ ઉપયોગ તેનાથી દૂર હોવાથી તેને મોક્ષનું પ્રધાન કારણ માની ન शाय. ' આ પ્રમાણે જો દિગંબર વિદ્વાન શ્વેતાંબરો સામે દલીલ કરે તો તે પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે શૈલેશીના ચરમ સમય પ્રત્યે નજીકથી ઉપકારીપણું કેવળ શુદ્ધ ઉપયોગમાં જ વિશ્રાન્ત નથી થતું. પણ કેવલી સમુદ્ધાત, આયોજ્યકરણ, યોગનિરોધ વગેરે શુભ ક્રિયાઓમાં પણ રહેલું જ છે. માટે માત્ર ‘શુદ્ધ ઉપયોગ જ મોક્ષનું કારણ છે.’ એવું કહી શકાતું નથી. તથા આપેક્ષિકપણે સર્વસંવરની
१. मुद्रितप्रतौ ' आक्षेपिक...' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे मुद्रितप्रतिषु च ' शुद्धोप...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #130

१९४१
• सामायिकस्योचितप्रवृत्तिप्राधान्यम् • उचितगुणवृत्तित्वेन न्याय्यत्वाच्चेति ।।२६।। तथाविधशुभोपयोगे आपेक्षिकस्य तस्य सम्भवे बाधकाऽभावात् । इत्थमेव → ववहारेण विणा परमत्थुवएसणमसक्कं ( (स.सा.८) इति समयसारवचनोपपत्तेः ।
प्रथमदशायां उचितगुणवृत्तित्वेन तादृशशुभोपयोगस्य न्याय्यत्वात्, विहितत्वाऽनुसन्धानेऽपि आवश्यकत्वेऽपि च प्रतिसन्धीयमाने तदसम्पादनेऽनौचित्याऽऽपातेन सामायिकभङ्गप्रसङ्गाच्च । तदुक्तं पञ्चाशके → समभावो सामाइयं तण-कंचण-सत्तु-मित्तविसओ त्ति । निरभिस्संगं चित्तं उचियपवित्तिपहाणं च।। 6 (पञ्चा.११/५) इति पूर्वोक्तं(पृ.१८५३) अत्राऽनुसन्धेयम् ।
एतेन भिक्षाऽटनादिप्रवृत्तिरपि व्याख्याता, यतिना गृह्यमाणस्याऽऽहार-वस्त्र-पात्रादेः दातुः पुण्यनिबन्धनत्वेन परोपकारहेतुत्वात् विशुद्धयोगशक्तेश्चोचितप्रवृत्तिहेतुसामायिकशक्त्या तदर्थितानियतत्वादिति व्यक्तं योगदीपिकायाम् (षोडशकटीका-१३/५) । ततश्च शुद्धोपयोगलक्षण एक एव शिवोपाय इत्येकान्तो न ज्यायान्, स्वोचितभूमिकाऽऽनुरूप्येणाऽनभिष्वङ्गभावेन जिनाज्ञासम्पादनतः शुभ-शुद्धोपयोगयोरुभयोरेव संयमसीमाऽवस्थितयोः तुल्यवदेव मोक्षं प्रति मुख्यहेतुत्वात् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये अपि → जे वि अ न सव्वगंथेहिँ निग्गया होंति केइ निग्गंथा । ते वि य निग्गहपरमा, हवंति तेसिं खउज्जुत्ता ।। कलुसफलेण न जुज्जइ किं चित्तं तत्थ जं विगयरागो । संते वि जो कसाए निगिण्हइ सो वि तत्तुल्लो ।।
6 (बृ.क.भा. ८३६-७) इति । प्रकृते च → शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ती वासनासरित् । पौरुषेण प्रयत्नेन योजनीया शुभे पथि ।। अशुभेषु समाविष्टं शुभेष्वेवाऽवतारयेत् । अशुभाच्चालितं याति शुभं तस्मादपीरितम् ।। सन्दिग्धायामपि भृशं शुभामेव समाचर । शुभायां वासनावृद्धौ न दोषोऽस्ति मरुत्सुत !।। अशुभैर्वासनाव्यूहैर्मनो बद्धं विदुर्बुधाः । सम्यग्वासनया त्यक्तं मुक्तमित्यभिधीयते ।।
+ (रा.गी.६/३१-२-५-६) इति रामगीतोक्तिप्रबन्धोऽवश्यं स्मर्तव्यो यथातन्त्रम् । तथा → संवरनिर्जरारूपो बहुप्रकारस्तपोविधिः शास्त्रे । योगचिकित्साविधिरिव कस्याऽपि कथञ्चिदुपकारी ।। - (स्याद्वादकल्पलता ११/५४ उद्धृत) इति वचनमपि नैव विस्मर्तव्यम् । पूर्वपूर्वमार्गविलोपे फलत उत्तरोत्तरमार्गविलोपाऽऽपातादिति भावनीयम् ।।२८/२६ ।। સન્નિહિત ઉપકારકતા તો શુદ્ધ ઉપયોગની જેમ શુભ ઉપયોગમાં પણ અબાધિત જ છે. તથા ઉચિતગુણવૃત્તિસ્વરૂપ હોવાના કારણે શુભ ઉપયોગમાં મોક્ષકારણતા માનવી ન્યાયસંગત પણ છે. (૨૮)ર૬)
વિશેષાર્થ :- દિગંબર વિદ્વાનો પ્રવચનસાર વગેરે ગ્રંથોમાં મોક્ષનું કારણ શુદ્ધ ઉપયોગ જ છે, શુભ ઉપયોગ નહિ. આવું જણાવે છે. મહોપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે આ વાત બરાબર નથી. ભૂમિકાભેદે શુદ્ધ ઉપયોગની જેમ શુભ ઉપયોગ પણ મોક્ષ પ્રત્યે સમાન રીતે જ મુખ્ય કારણ છે. બાકી તો મોક્ષપ્રાપ્તિની પૂર્વ ક્ષણને જ મોક્ષકારણ માનવી પડશે; નહિ કે શુદ્ધ ઉપયોગને. કારણ કે શુદ્ધ નિશ્ચય નયની દૃષ્ટિએ તો કાર્યને ઉત્પન્ન કરે તે જ કારણ કહેવાય. આ દૃષ્ટિએ ચૌદમા ગુણસ્થાનકના છેલ્લા સમય પછી તરત જ મોક્ષ મળવાથી મોક્ષનું કારણ છેલ્લા ગુણસ્થાનકનો છેલ્લો સમય જ કહી શકાય. આપેક્ષિક કારણતાની વાત કરીએ તો શુદ્ધ અને શુભ બન્ને ઉપયોગમાં મોક્ષકારણતા તુલ્ય જ છે. દેવ-ગુરુભક્તિ-વૈયાવચ્ચ વગેરેનો

Page #131

•
1=
एकयोगेन विहितान्ययोगान्यथासिद्धिवरहः
१९४२
एतदेव भावयति - अध्यात्मादिकयोगानां ध्यानेनोपक्षयो यदि । हन्त वृत्तिक्षयेण स्यात्तदा तस्याप्युपक्षयः ।। २७ ।। एतदेव शुभ - शुद्धोपयोगयोः मोक्षे मुख्यहेतुत्वमेव भावयति - ' अध्यात्मे 'ति । पूर्वं योगभेदद्वात्रिंशिकायां ‘उपायत्वे’ ( द्वा. द्वा. १८/३१ भाग - ४ पृ. १२६२ ) इत्यादिनाऽयं श्लोको भावितार्थः तथाप स्थानाऽशून्यार्थं वक्तव्यान्तरोपदर्शनार्थञ्च विव्रियतेऽस्माभिः । तथाहि - यदि अध्यात्मादिकयोगानां अध्यात्मभावनायोगमर्यादावर्तिनां भिक्षाटन-विहार- प्रतिक्रमण-जप- देववन्दन- वैयावृत्त्यादीनां सदनुष्ठानानां ध्यानेन ध्यानयोगेन उपक्षयः = चरितार्थ कृतकृत्यता निष्ठितार्थता सफलता = उपक्षीणता कृतार्थता स्यात् ततश्च मोक्षं प्रति अन्यथासिद्धिः स्यात् तदा हन्त ! समतया वृत्तिक्षयेण वा तस्याऽपि ध्यानयोगस्य मोक्षं प्रति उपक्षयः = अन्यथासिद्धत्वं स्यात् । अध्यात्मादीनां ध्यान एव हेतुत्वं न तु मोक्षं प्रति, ध्यानसम्पादनेन तेषां चरितार्थत्वादिति यदि मन्यसे तदा ध्यानस्याऽपि समतायामेव हेतुत्वं न तु मोक्षं प्रति, समतासम्पादनेन तस्य कृतार्थत्वाद् यद्वा समताया अपि वृत्तिसङ्क्षय एव कारणत्वं, न तु मोक्षं प्रति, वृत्तिसङ्क्षयोपधानेन तस्याः सफलत्वादित्यपि वक्तुं शक्यत्वाद् वृत्तिसङ्क्षय एव केवलो मोक्षं प्रति हेतुः स्यात् । न चैतदिष्टम् । तदुक्तं भावप्राभृते छिंदंति भावसमणा झाणकुठारेहिं भवरुक्खं ← (भा.प्रा.१२२ ) । एतेन छिन्दन्ति ज्ञानदात्रेण स्पृहाविषलतां बुधाः ← ( ज्ञा.सा. १२/३) इति ज्ञानसारोक्तिरपि व्याख्याता 1
=
द्वात्रिंशिका - २८/२७
=
-
=
=
किञ्च प्राक्तनाऽध्यात्मादेः मोक्षकारणत्वाऽनभ्युपगमे चित्तस्य शुद्धये कर्म न तु वस्तूपलब्धये वस्तुसिद्धिर्विचारेण न किञ्चित्कर्मकोटिभिः ।। ← (वि. चू. ११) इति विवेकचूडामणौ वदन् शङ्कराचार्यः कथं जेयो दिगम्बरैः ?
वस्तुतस्तु जिनोक्तक्रियाकाले नैश्चयिकचारित्राऽनभ्युपगमे भवतामपसिद्धान्तोऽपि दुर्निवारः, तदुक्तं कुन्दकुन्दाचार्येणैव नियमसारे पडिकमणपहुदिकिरियं कुव्वंतो णिच्छयनयस्स चारित्तं । तेण दु विरागઉપયોગ એટલે શુભ ઉપયોગ. વિશુદ્ધ નિજચૈતન્યસ્વરૂપ ઉપલંભ એટલે શુદ્ઘ ઉપયોગ. છેલ્લી દલીલરૂપે ગ્રંથકારશ્રીએ જે જણાવેલ છે કે ‘શુભ ઉપયોગ ઉચિતગુણવૃત્તિરૂપ છે’- તેનો મતલબ એ સમજવો કે અરિહંતભક્તિ, ગુરુ સેવા, ગ્લાન વૈયાવચ્ચ વગેરે શુભ પ્રવૃત્તિઓ અને તત્કાલીન શુભ ઉપયોગ સાધુજીવનમાં પ્રથમ અવસ્થામાં ઉચિત ગુણપ્રાપક ચિત્તવૃત્તિસ્વરૂપ છે. તથા તે અવસ્થામાં તે શાસ્ત્રવિહિત પણ છે તથા આવશ્યક પણ છે. તેવું જાણવા છતાં જો મહાત્મા તેવી શુભ પ્રવૃત્તિ-શુભવૃત્તિ ન આદરે તો તે અનુચિત કહેવાય, ઔચિત્યભંગ કહેવાય. તે તો ઊલટું સામાયિક-ચારિત્રપરિણામ પ્રત્યે બાધક બની જાય. કારણ કે પંચાશકજીમાં (૧૧/૫) જણાવ્યા મુજબ સામાયિકચારિત્ર ચિતપ્રવૃત્તિપ્રધાન છે. માટે શુભવૃત્તિ-પ્રવૃત્તિને મોક્ષકારણ માનવા એ યુક્તિસંગત જ છે - એવું સિદ્ધ થાય છે. (૨૮/૨૬)
આ જ વસ્તુનું સમર્થન કરતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- જો અધ્યાત્મ વગેરે યોગોનો ધ્યાન દ્વારા ઉપક્ષય = અન્યથાસિદ્ધિ માનવામાં આવે તો ખેદની વાત છે કે વૃત્તિસંક્ષય નામના પાંચમા યોગ દ્વારા ધ્યાન વગેરે પણ ઉપક્ષીણ = અન્યથાસિદ્ધ થઈ જશે.(૨૮/૨૭) टीडार्थ :- खा गाथानो अर्थ पूर्वे (द्वाद्वा. १८/३१ भाग-४ ५.१२६२) भावित रेस छे. (२८/२७)

Page #132

• व्यवहारेऽपि ध्यानमक्षतम् •
१९४३ अध्यात्मिकेति । भावितार्थः ।।२७।।
एतच्च व्यवहारे ध्यानाऽभावमभिप्रेत्योक्तं वस्तुतः तदा' ध्यानमप्यनपायमेवेत्याहव्यवहारेऽपि च ध्यानमक्षतप्रसरं सदा । मनोवाक्काययोगानां सुव्यापारस्य तत्त्वतः ।।२८।। चरिए समणो अब्भुट्ठिदो होदि ।। - (नि.सा.१५२) इति 'तुरगारूढस्तुरगं विस्मृतः' इति न्यायापातः ।
एतेन शुद्धोपयोगोपधानद्वारा शुभोपयोगस्य कृतकृत्यत्वमिति न तस्य मोक्षे हेतुता किन्तु शुद्धोपयोगस्यैवेति निरस्तम्, केवलज्ञानसम्पादनद्वारा श्रेणिवर्तिनोऽपि शुद्धोपयोगस्य चरितार्थत्वेन मोक्षेऽहेतुत्वाऽऽपत्तेः । इत्थञ्च शैलेशीचरमक्षणस्यैव मोक्षकारणत्वसिद्ध्या शुद्धोपयोग-यथाख्यातचारित्र-केवलज्ञानकेवलिसमुद्घाताऽऽयोज्यकरणादीनामप्यपवर्गाऽहेतुत्वाऽऽपत्तेरपरिहार्यत्वमेव स्यात्, तेषां स्वसमवधानाऽव्यवहितोत्तरसमयाऽवच्छेदेनाऽपवर्गोत्पादकत्वाऽभावादिति दिक् ।।२८/२७।।
व्यवहारेऽपि च = भिक्षाटन-प्रतिक्रमणादिस्वभूमिकोचितधर्मव्यापारेऽपि हि सदा = सर्वदैव सर्वत्रैव ध्यानं = धर्मादिकं ध्यानं परमार्थतः अक्षतप्रसरमेव, असङ्गभावेनैकात्मवेदनात् । तदुक्तं अध्यात्मसारे → न परप्रतिबन्धोऽस्मिन्नल्पोऽप्येकात्मवेदनात् । शुभं कर्माऽपि नैवाऽत्र व्याक्षेपायोपजायते ।। देहनिर्वाहमात्रार्था याऽपि भिक्षाटनादिका । क्रिया सा ज्ञानिनोऽसङ्गान्नैव ध्यानविघातिनी ।।
- (अ.सा.१५/६,११) इति विहिताऽनुष्ठानगोचरा यतना न ध्यानविरोधिनी प्रत्युत सैव मनोवाक्कायध्यानात्मिका इत्याशयेनाऽऽह- मनोवाक्काययोगानां सुव्यापारस्य = सुदृढप्रणिहितप्रवर्तनस्य तत्त्वतः = ध्यानत्वात् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां अपि → जो किर जयणापुव्वो वावारो सो न झाणपडि
વિશેષાર્થ :- આ ગાથા સ્પષ્ટ હોવાથી તેની વ્યાખ્યા ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલી નથી. કહેવાનો આશય એ છે કે ૧૯ મી બત્રીસીમાં અધ્યાત્મ, ભાવના, ધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય-એમ પાંચ પ્રકારનો યોગ બતાવી ગયા છીએ. જો દિગંબર તાત્કાલિક મોક્ષજનક હોય તેને જ મોક્ષકારણ તરીકે ઓળખાવીને અધ્યાત્મ અને ભાવનાયોગને મોક્ષ પ્રત્યે કારણ માનવાના બદલે ધ્યાનયોગ દ્વારા અન્યથાસિદ્ધ = ઉપક્ષીણ = ચરિતાર્થ = અહેતુ સિદ્ધ કરે તો ગ્રંથકારશ્રી તેની સામે તુલ્ય યુક્તિથી કહે છે કે ધ્યાન દ્વારા અધ્યાત્મ અને ભાવનાયોગ અન્યથાસિદ્ધ થતા હોય તો વૃત્તિસંક્ષય નામના યોગ દ્વારા ધ્યાનયોગ પણ અન્યથા સિદ્ધ સાબિત થઈ જશે. જેમ અધ્યાત્મ ભાવનાને લાવવા દ્વારા અને ભાવના ધ્યાનને લાવવા દ્વારા ચરિતાર્થ = કૃતકૃત્ય થઈ જાય છે તેમ ધ્યાન પણ વૃત્તિસંક્ષયને લાવવા દ્વારા સફળ = કૃતકૃત્ય = નિષ્ઠિતાર્થ = ચરિતાર્થ થાય છે. એમ કહેવામાં કોઈ બાધ જણાતો નથી. તેથી મોક્ષનું કારણ જેમ અધ્યાત્મ અને ભાવના નહિ બને તેમ ધ્યાનયોગ પણ મોક્ષહેતુ નહિ બને. આવું તો દિગંબર વિદ્વાનોને પણ માન્ય નથી. તેથી જે તર્ક દ્વારા ધ્યાનને તેઓ મોક્ષહેતુરૂપે સિદ્ધ કરશે તે જ તર્ક દ્વારા અધ્યાત્મ અને ભાવના યોગ પણ મોક્ષનું કારણ બની જશે.(૨૮/૨૭).
૨૭ મા શ્લોકમાં જે વાત કરી તે ભિક્ષાટન-પ્રતિક્રમણાદિ વ્યવહારકાલે ધ્યાન નથી હોતું- એવા અભિપ્રાયથી કહ્યું. વાસ્તવમાં તો તથાવિધ પ્રવૃત્તિકાલે ધ્યાન પણ અવ્યાહત = અબાધિત જ છે. આવા આશયથી ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ - વ્યવહારમાં પણ સદા ધ્યાનનો પ્રસાર અવ્યાહત છે. કારણ કે મનોયોગ, વચનયોગ અને કાયયોગની સુદઢ પ્રવૃત્તિ જ ધ્યાનસ્વરૂપ છે. (૨૮/૨૮) १. हस्तादर्श 'तवा' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श .....प्रसरस्तदा' इति लिङ्गभेदादशुद्धः पाठः ।

Page #133

• करणसुद्दढव्यापारस्य ध्यानरूपता •
द्वात्रिंशिका - २८/२८
व्यवहारेऽपि चेति । न हि चित्तनिरोधमात्रमेव ध्यानमभ्युपेमः, किं तु करणदृढसुव्यापारपीति । तदाऽपि तदक्षतमिति तात्पर्यम् ।। २८ ।।
१९४४
वक्खो । सो चेव होइ झाणं जुगवं मण-वयण- कायाणं ।। ← ( अ.म.प. ८) । ननु मानसमेव ध्यानं श्रुतं न वाचिकं न वा कायिकमिति चेत् ? तत् किं मणसा वावारेंतो कायं वायं च तप्परिणामो । भंगियसुअं गुणन्तो वट्टइ तिविहेवि झाणंमि ।। ← ( आ.नि. १४७८) इति आवश्यकनिर्युक्तिवचनं, कायचेट्टं निरुंभित्ता मणं वायं च सव्वसो । वट्टइ काइए झाणे सुहुमुस्सासवं मुणी ।। ← इति (व्य.सू.पी. १२३ ) इति व्यवहारसूत्रभाष्यपीठिकावचनं च न स्मरसि ? ' स्मरामि, न तु श्रद्धे', 'ध्यै चिन्तायामिति धात्वर्थस्य कायिकादावसम्भवादिति चेत् ? तत् किं धातोरनेकार्थतां नाऽऽतिष्ठसे ? 'काममस्मि तथाऽऽतिष्ठे, न परमत्र तदर्थान्तरकल्पनप्रयोजनमुपलभ' इति चेत् ? तत् किमुक्तसूत्रसमाधानं तव न प्रयोजनम् ? 'ओमिति चेत् ? तर्हि प्रवचनबाह्यो भवसि । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये जो तं जगप्पदीवेहिं पणीयं सव्वभावपण्णावणं । ण कुणति सुतं पमाणं ण सो पमाणं पवयणंमि ।। ← (बृ.क.भा. उद्दे. २/गा. ३६४१ ) इति । एवञ्च दीक्षाऽपि व्यर्था स्यात् । तदुक्तं पिण्डनिर्युक्तौ सुत्तस्स अप्पमाणे चरणाऽभावो तओ य मोक्खस्स । मोक्खस्सऽवि य अभावे दिक्ख-पवित्ती निरत्था उ ।। ← (पिं. नि. ५२५) इति तथापि केवलिनां काययोगनिरोधस्य ध्यानत्वमातिष्ठमानस्य क इवाऽन्यः पन्थाः शरणमिति रहसि पर्यालोचय ।
स्यादेतत्- मोहक्षयेण तन्मूलभूतपरद्रव्यप्रवृत्त्यभावाद् विषयविरक्ततयाऽधिकरणान्तराऽभावात् मनसो निरोधे तन्मूलचञ्चलत्वविलयादनन्तसहजचैतन्याऽऽत्मनि स्वभावे समवस्थानं ह्यनाकुलत्वसङ्गतैकाग्र्यसञ्चेतनतया ध्यानमुच्यते निश्चयतः । तदुक्तं प्रवचनसारे जो खवियमोहकलुसो विसयविरत्तो मणे णिरुम्भित्ता । समवट्ठिदो सहावे सो अप्पाणं हवदि झादा ।। ← (प्र. सार. २/१०४ ) इति । तत्कथं बाह्यभिक्षाटनादिक्रियासद्भावे परमशुद्धोपयोगः विजृम्भेत इति ?
मैवम्, इत्थं ध्यानस्य स्वभावसमवस्थानरूपत्वे सिद्धानामपि ध्यानप्रसङ्गात्, तदिष्टापत्तौ शुक्लध्यानभेदानां स्थानविभागाऽनुपपत्तेः । अत एव सुदड्ढप्पयत्तवावारणं णिरोहो व विज्जमाणाणं । झाणं करणाण मयं ण उ चित्तणिरोहमेत्तागं ।। ← (वि. आ.भा. ३०७१ ) इति विशेषावश्यकभाष्यकृतः परिभाषन्ते । प्रकृते शास्त्रीयोऽर्थः प्रतिपत्तव्यो, न त्वर्धजरतीयन्यायसिद्धः । न हि चित्तनिरोधमात्रमेव ध्यानं इति वयं अभ्युपेमः, काययोगनिरोधेऽव्याप्त्यापत्तेः । किन्तु करणदृढसुव्यापारं
करणानां
सुदृढव्यापारं अपि इति हेतोः तदाऽपि भिक्षाटनादौ तद् ध्यानं अक्षतं अव्याहतम् इति तात्पर्यम् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । अत एव नारदपरिव्राजकोपनिषदि ध्यानयुक्तो महीं चरेत् ←
( ना. परि. ४/१८) इत्येवं विहितम् ।
=
=
-
ટીકાર્થ :- અમે જૈનો માત્ર ચિત્તનિરોધને ધ્યાન તરીકે સ્વીકારતા નથી પરંતુ કરણના સુદૃઢ પ્રવર્તનને પણ ધ્યાન માનીએ છીએ. તે તો ભિક્ષાટન વગેરે વ્યવહાર કાળે પણ અબાધિત જ છે - આવું અહીં तात्पर्य छे. (२८/२८)

Page #134

• ध्यानस्य सप्तविधत्वम् •
१९४५ __ अस्मन्मते च प्रकृते → तत्थ उ भणिज्ज कोई झाणं जो माणसो परिणामो । तं न हवइ जिणदिटुं झाणं तिविहे वि जोगम्मि ।। वायाईधाऊणं जो जाहे होइ उक्कडो धाऊ । कुविओत्ति सो पवुच्चइ न य इअरे तत्थ दो नत्थि ।। एमेव य जोगाणं तिण्हवि जो जाहि उक्कडो जोगो । तस्स तहिं निद्देसो इअरे तत्थिक्क दो व नवा ।। काए वि य अज्झप्पं वायाइ मणस्स चेव जह होइ । काय-वय-मणोजुत्तं तिविहं अज्झप्पमाहंसु ।। जइ एगग्गं चित्तं धारयओ वा निरंभओ वावि । झाणं होइ नणु तहा इअरेसु वि दोसु एमेव ।। मा मे एजउ काउत्ति अचलओ काइअं हवइ झाणं । एमेव य माणसियं निरुद्धमणसो हवइ झाणं ।। जह कायमणनिरोहे झाणं वायाइ जुज्जइ न एवं । तम्हा वई उ झाणं न होइ को वा विसेसुत्थ ?।। मा मे चलउत्ति तणू जह तं झाणं निरेइणो होइ । अजयाभासविवज्जस्स वाइअं झाणमेवं तु ।। एवंविहा गिरा मे वत्तव्वा एरिसा न वत्तव्या । इय वेयालियवक्कस्स भासओ वाइयं झाणं ।।
6 (आ.नि.१४६७-७१,७४-७७) इति आवश्यकनियुक्तिगाथाः स्मर्तव्याः । व्यवहारभाष्ये अपि → कायचेटुं निरुभित्ता मणं वायं च सव्वसो । वट्टति काइए झाणे सुहुमुस्सासवं मुणी ।। न विरुज्झंति उस्सग्गज्झाणा वाइय-माणसा ।।
6 (व्य.भा. १२२-३) इत्येवं कायोत्सर्ग-ध्यानयोः कायिकत्वाद्यविरोधो द्योतितः । __ तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये अपि → कायादि तिहिक्किक्कं चित्तं तिव्व मउयं च मज्झं च । जह सीहस्स गतीओ मंदा य पुता य दुया चेव ।। 6 (बृ.क.भा.१६४२) इति । तद्वृत्तिलेशस्त्वेवम् → तत् पुनः दृढाध्यवसायात्मकं चित्तं त्रिधा- (१) कायिकं, (२) वाचिकं, (३) मानसिकञ्च । कायिकं नाम यत्कायव्यापारेण व्याक्षेपान्तरं परिहरन्नुपयुक्तो भङ्गकचारणिकां करोति, कूर्मवद् वा संलीनाऽङ्गोपाङ्गः तिष्ठति । वाचिकन्तु 'मयेदृशी निरवद्या भाषा भाषितव्या, नेदृशी सावद्या' इति विमर्शपुरस्सरं यद् भाषते, यद्वा विकथादिव्युदासेन श्रुतपरावर्तनादिकमुपयुक्तः करोति तद् वाचिकम् । मानसं तु एकस्मिन् वस्तुनि चित्तस्यैकाग्रता । पुनरेकैकं त्रिविधं- तीव्र मृदृकं च मध्यं च । तत्र तीव्र = उत्कटं, मृदुकं च मन्दं, मध्यं च नातितीव्र नातिमृदृकमित्यर्थः - (बृ.क.भा.१६४२ वृ.) इति। ___आवश्यकनियुक्तिचूर्णी तु → झाणस्स सत्त भङ्गा-मानसं, वाइयं, कायिगं, माणसं वाइयं च, वाइगं काइगं च, माणसं काइगं च, मणवयकाइगंति । एत्थ पढमो भंगो छउमत्थाणं सम्मद्दिट्ठीमिच्छादिट्ठीणं सरागवीतरागाणं भवति । बितितो तेसिं चेव छदुमत्थाणं सजोगिकेवलीणं च धम्मं कथेन्ताणं । काइगं तेसिं चेव छदुमत्थाणं सजोगिकेवलीणं च चरमसमयसजोगित्ति ताव भवति । चउत्थो पंचमो
વિશેષાર્થ :- ધ્યાનનો અર્થ માત્ર ચિત્તનો નિરોધ કે ચિત્તવૃત્તિનો અંકુશ એટલો નથી. પણ જિનાજ્ઞા મુજબ મન, વચન, કાયાનું એકાગ્રતા-જયણાપૂર્વક પ્રવર્તન ધ્યાન છે. સાધુ ગોચરી જાય, વિહાર કરે, વૈયાવચ્ચ કરે, ભક્તિ કરે તે સમયે પણ જયણા-એકાગ્રતાપૂર્વક મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ ધ્યાનનું લક્ષણ હાજર હોવાથી તે સમયે પણ ધ્યાન માનવામાં કોઈ વાંધો નથી. આથી ધ્યાનને મોક્ષનું કારણ દિગંબર માને તો પણ ગોચરી, વૈયાવચ્ચ વગેરે વ્યવહાર સમયે પણ મુનિઓનું ધ્યાન અખંડ હોવાથી તે તે પ્રવૃત્તિને મોક્ષનું કારણ માનવામાં કોઈ વાંધો નથી. (૨૮/૨૮).

Page #135

१९४६
• शुभयोगापेक्षया प्रमत्तसंयतस्याऽनारम्भिता • द्वात्रिंशिका-२८/२९ शुभं योगं प्रतीत्याऽस्याम'नारम्भित्वमागमे । व्यवस्थितमितश्चांऽशात् स्वभावसमवस्थितिः।।२९।।
शुभमिति । शुभं योगं प्रतीत्याऽस्यां सद्दीक्षायां आगमे प्रज्ञप्त्यादिरूपे अनारम्भित्वं व्यवस्थितं, "तत्थ णं जे ते पमत्तसंजया ते सुहं जोगं पडुच्च णो आयारंभा" (भग.१/१/१७) इत्यादिवचनात् । य जथा पढमो छट्ठो जथा सजोगिकेवलीणं । सत्तमो जथा पढमो । - (आ.नि.चू.२ पृ.८१,८२) इत्येवं ध्यानस्य सप्त विकल्पा दर्शिताः । अधिकं तु युक्त्यादिकं अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तितः समवसेयम् (अ.म.प.गा. ७/८/९) ।।२८/२८।।
शुभयोगप्रवृत्तानां प्रमत्तसंयतानामपि शुद्धोपयोगमागमेन समर्थयति- 'शुभमिति । शुभं = उपयुक्ततया प्रतिलेखन-प्रमार्जन-कायोत्सर्ग-भिक्षाऽटनादिलक्षणं योगं = कायादिव्यापारं प्रतीत्य सद्दीक्षायां प्रज्ञप्त्यादिरूपे आगमे अनारम्भित्वं व्यवस्थितम् ।
व्याख्याप्रज्ञप्तौ सम्पूर्णोऽधिकृतार्थोपयोगी पाठ एवम् → तत्थ णं जे ते पमत्तसंजया ते सुहं जोगं पडुच्च नो आयारंभा, नो परारंभा, नो तदुभयारंभा, अणारंभा । असुभं जोगं पडुच्च आयारंभा वि, परारंभा वि, तदुभयारंभा वि, नो अणारंभा - (व्या.प्र.१/१/१७) इति । श्रीअभयदेवसूरीयवृत्ती तदर्थलेशस्त्वेवम् → प्रमत्तसंयतस्य शुभोऽशुभश्च योगः स्यात्, संयतत्वात्, प्रमादपरत्वाच्च । इत्यत आह- ‘सुहं जोगं पडुच्च'त्ति । शुभयोगः = उपयुक्ततया प्रत्युपेक्षणादिकरणम् । अशुभयोगस्तु तदेवाऽनुपयुक्ततया करणम् । शुभाशुभयोगौ आत्माऽनारम्भाद्यात्मारम्भादिकारणम् । हिंसाद्यविरतिनिवृत्तानां कथञ्चिदात्माद्यारम्भकत्वेऽप्यनारम्भकत्वं शुभयोगं प्रतीत्य, 'जा जयमाणस्स भवे विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स । सा होइ निज्जरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स ।।' (ओ.नि.७५९/पिण्डनियुक्ति-६७१) इति ओघनियुक्तिवचनात् - (व्या. प्र. १११७ वृत्ति) इति ।
न च → जो होइ अप्पमत्तो अहिंसओ, हिंसओ इयरी - (ओ.नि. ७५४) इत्येवं ओघनिर्युक्तौ एव प्रमत्तस्य हिंसकत्वं कण्ठत उक्तमिति कथं नाऽनयोर्विरोधः? इति शङ्कनीयम्, तत्राऽप्रमत्तपदेन यतनायुक्तस्योक्तत्वात्, इह तु प्रमत्तस्याऽपि यतनायुक्तत्वे शुभयोगप्रवर्तने प्रशस्तपरिणामसम्भवेनाहिंसकत्वस्य विवक्षितत्वादिति न दोषः । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये → असुभो जो परिणामो सा हिंसा - (वि.आ.भा.१७६६) इति। → हिंसादो उ विरमणं, वहपरिणामो य होइ हिंसा उ ।। - (मू.आ. ८०१) इति मूलाराधनावचनमप्यत्र विभावनीयम् ।
હ શુભ યોગને આશ્રયીને અનારંભિતા છે ગાથાર્થ :- ભાવદીક્ષામાં શુભ યોગને આશ્રયીને આગમમાં અનારંભિતા વ્યવસ્થાપિત કરાયેલ છે. તથા આ અંશની અપેક્ષાએ સ્વભાવસમવસ્થાન સંગત છે. (૨૮/૨૯).
ટીકાર્થઃ-શુભ યોગને આશ્રયીને ભાવદીક્ષામાં અનારંભિતાની વ્યવસ્થા ભગવતીસૂત્ર વગેરે આગમમાં કરાયેલી છે. કારણ કે ભગવતીસૂત્રમાં લખેલ છે કે – “જે તે પ્રમત્તસંયત છે તે શુભ યોગને આશ્રયીને मात्मारंभी, ५२।२ली, भयमानी नथी. भाटे अनारंभी = मउिंस छ.' 6
१. हस्तादर्श '...मनरं' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #136

• समयसारसिद्धान्तापाकरणम् •
१९४७
इतश्चांऽशात् स्वभावसमवस्थितिः अनारम्भित्वस्य चरणगुणस्वभावत्वात् । ज्ञानाद्यप्रकर्षेऽपि ' ज्ञानवत्पारतन्त्र्ययोग्यतया तदुपपत्तेरप्रमादेन विशुद्धत्वाच्चेति ।। २९ ।।
इतश्चांऽशात् अनारम्भकत्वांशमाश्रित्य षष्ठादिगुणस्थानवर्तिनामपि स्वभावसमवस्थितिः शुद्धोपयोगात्मिका सम्भवति, अनारम्भित्वस्य = आत्मान्याऽनारम्भकत्वस्य चरणगुणस्वभावत्वात् = संयमप्रत्ययिकगुणस्थानस्वभावत्वात्, 'जा जयमाणस्स..' इत्यादिसूत्रतः तत्सिद्धेः । न च भवत्वेवमनारम्भित्वाऽनुविद्धशुद्धोपयोगो भिक्षाटनादौ गीतार्थानाम्, अगीतार्थानां तु तदसम्भव एव तत्त्वज्ञानाद्यपकर्षादिति वाच्यम्, अगीतार्थानां ज्ञानाद्यप्रकर्षेऽपि = गीतार्थापेक्षया तत्त्वज्ञानाद्यपकर्षेऽपि ज्ञानवत्पारतन्त्र्ययोग्यतया = शुद्धोपयोगशालि-स्वभावसमवस्थित-भावगीतार्थाऽऽज्ञावशवर्तित्वयोगेन तदुपपत्तेः स्वभावसमवस्थितिसङ्गतेः ।
एतेन शुद्धोपयोगलक्षणं स्वभावसमवस्थानलक्षणं वा चारित्रं व्यवहारदशावर्तिनामगीतार्थानां वा न सम्भवतीति प्रत्याख्यातम्, स्वाश्रयपरतन्त्रत्वसम्बन्धेन प्रकृष्टतत्त्वज्ञानविशिष्टतयाऽगीतार्थानामपि तादृशक्षयोपशमलाभेन तथाविधचारित्रसम्भवे बाधकाऽभावात् । न च स्वाश्रयसम्बन्धेनैव शुद्धात्मतत्त्वसंज्ञानादेः तथात्वं लाघवादिति शङ्कनीयम्, तथापि अप्रमादेन = शक्त्यनिगूहनेन गीतार्थाऽऽज्ञासम्पादनपरतया गीतार्थनिश्रितानामगीतार्थानामपि विशुद्धत्वात् ।
=
यदपि पडिकमणं पडिसरणं परिहारो धारणा णियत्ती य | जिंदा गरहा सोही अट्ठविहो होइ विसकुंभो ।। अप्पडिकमणमप्पडिसरणं अप्परिहारो अधारणा चेव । अणियत्ती य अणिंदाऽगरहाऽसोही अमयकुंभो ।। ← ( स.सा. ३०६ / ३०७ ) इत्यादिना समयसारे प्रतिक्रमण - प्रतिचरणादीनां प्राग्दशायाममृतकुम्भत्वमुत्तरदशायां च विषकुम्भत्वमिति दर्शितम् तदसत् शम-दमादीनामिव प्रतिक्रमणादिक्रियाया उत्तरदशायां योगिनो लक्षणत्वेन विषकुम्भत्वाऽयोगात्, प्रत्युत स्थिराऽमृतकुम्भत्वस्यैव सिद्धेः । न चाऽव्यभिचारिलक्षणत्वाऽभावान्नैवं स्वकालेऽव्यभिचारित्वात् पर्यन्ते तु शुद्धधर्मसन्यासोत्पत्तौ क्षायोपशमिकानां शम-दमादीनामपि नाशोपगमात् । तस्मात् पूर्वोत्तरभूमिकयोर्वचनाऽसङ्गाऽनुष्ठानतयैव क्रियाभेदो यथाऽस्मत्साम्प्रदायिकैर्लक्षितस्तथा श्रेयान् न तु परोक्ताऽमृत-विषकुम्भदृष्टान्तेन ।
ननु पूर्वमिव सदृष्टिद्वात्रिंशिकायां (द्वाद्वा.२४/२८-२९, भाग-६, पृ.१६८९-१६९२ ) परायां दृष्टौ भुक्तभोजनाऽभावन्यायेनाऽऽचाराऽभावाऽभिधानाद् विरोधः प्रसज्येत इति चेत् ? मैवम्, परायां दृष्टौ समाधिकाले आरूढाऽऽरोहणाऽभावन्यायेन क्रियाया अनुपयोगाऽभिधानं तु शमादेरिवाऽभिनवग्रहणाऽपेक्षया, न तु

=
આ અનારંભ અંશની અપેક્ષાએ વ્યવહા૨વર્તી મહાત્માઓ સ્વભાવમાં રહેલા છે - આવું સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે અનારંભદશા ચારિત્રગુણનો સ્વભાવ છે. જ્ઞાનાદિનો પ્રકર્ષ ન હોવા છતાં પણ અગીતાર્થ મહાત્મામાં જ્ઞાનીની પરતંત્રતા સ્વરૂપ યોગ્યતા હોવાના કારણે જ્ઞાનાદિનો પ્રકર્ષ સંગત થઈ શકે છે. માટે આત્મજ્ઞાની ગીતાર્થ મહાત્મામાં રહેલો શુદ્ધોપયોગ = સ્વભાવસમવસ્થાન તેને સમર્પિત અગીતાર્થમાં સ્વાશ્રયપારતન્ત્યસંબંધથી રહી જશે. તથા પોતાની શક્તિ ન છૂપાવવા સ્વરૂપ અપ્રમાદના કારણે ગીતાર્થસમર્પિત અગીતાર્થ પણ વિશુદ્ધ જ છે. (૨૮/૨૯)
१. मुद्रितप्रतौ ' प्रकर्षोऽपि ...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #137

१९४८
• पुष्टि-शुद्ध्योः क्रमेणानुषङ्ग-प्राधान्यद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-२८/३० व्युत्थानं व्यवहारे' चेन्न ध्यानाऽप्रतिबन्धतः। स्थितं ध्यानान्तराऽऽरम्भ एकध्यानान्तरं पुनः॥३०॥ ___व्युत्थानमिति । व्यवहारे आत्ममात्रप्रतिबन्धलक्षण ध्यानप्रतिबन्धेन व्युत्थानं चेत् ? विषकुम्भत्वदृष्ट्या, प्रतिपन्ननिर्वाहस्याऽन्ततो लोकशिक्षार्थं परमयोगिनोऽप्यभिधानात्, शुभोपयोगकालेऽपि साधोः क्रियातो धर्मप्राप्तिश्च पुष्टिशुद्धिमच्चित्ताऽन्वयेन लक्षणीया, तस्यैवोभयोपयोगसाधारणत्वेन धर्मलक्षणत्वात्, उभयसंवलनेऽपि शुद्ध्याधिक्येन साधोर्धर्माधिकारित्वाव्याहतेः, अधिकारद्वयफलद्वयकल्पनायां गौरवाच्चारित्रधर्मप्रवृत्तावशुभोपयोगराहित्यस्यैकाधिकारस्यैव कल्पने लाघवात्। गुप्तिमत एवाधिकारित्वे तु गुप्तित्वमेकं प्रवीचाराप्रवीचारसाधारणमधिकारितावच्छेदकमेकं कल्पनीयम् । किं बहुना ? धर्मार्थिक्रियायामनुषङ्गतः पुष्टेः प्राधान्यतश्च शुद्धेराप्तिरिति न काचन क्षतिः । एवं च स्थिरादिदृष्टिमतां सूत्रोक्ता प्रतिक्रमणादिक्रिया रत्नशिक्षानियोजनदृष्टिवद् भिन्नभिन्नैव शुद्धिनिबन्धनं, न तूत्तरोत्तरं तद्विलोप एवेति प्रतिपत्तव्यमिति (अ.स.वि.९/९५-पृ.३३०) व्यक्तं अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे नवमपरिच्छेदे ।।२८/२९ ।।
परशङ्कामपाकर्तुमुपन्यस्यति- 'व्युत्थानमिति । ननु प्रमत्तसंयतानां प्रशस्तयोगमपेक्ष्याऽनारम्भकत्वाऽङ्गीकारेऽपि व्यवहारे = भिक्षाटन-कवलाहारादिलक्षणे सति आत्ममात्रप्रतिबन्धलक्षणध्यानप्रतिबन्धेन = शुद्धचिन्मात्रात्मस्वभावाऽवस्थानात्मकसद्ध्यानव्याघातेन व्युत्थानं = चित्तोत्थानदशाप्रसङ्ग इति चेत्?
વિશેષાર્થ:- ભિક્ષાટન, વિહાર, વગેરે શુભયોગમાં રહેલા અગીતાર્થ મુનિને પણ સ્વભાવસમવસ્થાન સ્વરૂપ ચારિત્ર હોય છે. આરંભ-સમારંભ-હિંસા-પ્રમાદ વગેરે ન કરવા તે આત્મસ્વભાવ છે. તથા ભગવતીસૂત્રના કથન મુજબ પ્રતિક્રમણ, પડિલેહણ વગેરે શુભ યોગોના પાલન સ્વરૂપ વ્યવહારદશામાં રહેલા પ્રમત્ત મહાત્માઓ અનારંભી = અહિંસક છે. અનારંભની અપેક્ષાએ તેઓ સ્વભાવમાં જ રહેલા वाय.
ભલે તેઓ અગીતાર્થ હોય. પણ આત્મજ્ઞાની આત્મરમણતાવાળા ગીતાર્થ સદ્ગુરુને સમર્પિત હોય તો તેમનામાં પણ આત્મજ્ઞાન રહે છે. સ્વાશ્રયપારતન્યસંબંધથી ગીતાર્થનું જ્ઞાન અગીતાર્થમાં રહે જ છે. સ્વ = પ્રકૃષ્ટતત્ત્વજ્ઞાન, સ્વાશ્રય = ગીતાર્થ સાધુ તેને પરતંત્ર = અગીતાર્થ. માટે પ્રકૃષ્ટતત્ત્વજ્ઞાનીસમર્પિત અગીતાર્થમાં ઉપરોક્ત સંબંધથી પ્રકૃષ્ટ તત્ત્વજ્ઞાન રહી શકે છે. તથા અગીતાર્થ શક્તિ છૂપાવ્યા વિના ગીતાર્થ ગુરુદેવની આજ્ઞાને પાળવામાં તત્પર હોવાથી વિશુદ્ધ છે. માટે સ્વભાવસમવસ્થાનસ્વરૂપ ચારિત્ર તો ગીતાર્થસમર્પિત એવા અગીતાર્થમાં પણ ભિક્ષાટનાદિ વ્યવહારના સમયે પણ હોય છે.(૨૮/૨૯)
શાસ્ત્રીયવ્યવહારપાલન વ્યત્યાનદશા નથી જ ગાથાર્થ:- વ્યવહારમાં વ્યુત્થાન (=રુકાવટ) હોય છે – એવું ન કહેવું. કારણ કે તેનાથી ધ્યાનનો પ્રતિરોધ થતો નથી. એક ધ્યાન પછી વળી બીજા ધ્યાનના આરંભ અવસરે ધ્યાનનો પ્રતિબંધ (=વિક્ષેપ) थतो नथी. मेम सिद्ध थाय छे. (२८/30)
ટીકાર્થ :- “ભિક્ષાટનાદિ વ્યવહાર હોય ત્યારે તો કેવળ આત્મપ્રતિબંધસ્વરૂપ ધ્યાનનો પ્રતિરોધ થવાથી વ્યુત્થાનદશા હોય છે. તેથી તે સમયે મુનિપણું કેવી રીતે હોય?” આવી શંકા ન કરવી. કારણ १. मुद्रितप्रतौ हस्तादर्श च 'व्यवहारश्चे....' इत्यशुद्धः पाठः । व्याख्यानुसारेण शुद्धः पाठोऽस्माभिः योजितोऽत्र । २. मुद्रितप्रतौ ....लक्षणं ध्यान....' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #138

• सुदृढव्यापारस्य करणनिरोधानुकूलत्वम् •
१९४९ न, ध्यानाऽप्रतिबन्धतः सुव्यापारलक्षणस्य तस्य करणनिरोधेऽनुकूलत्वादेव चित्तविक्षेपाणामेव' तत्प्रतिबन्धकत्वात् ।
एकध्यानान्तरं पुनः ध्यानान्तराऽऽरम्भे मैत्र्यादिपरिकर्मणि स्थितम् । तथा च तावन्मात्रेण न, भिक्षाटन-कवलाहारादिव्यवहारकाले भावयतीनां ध्यानप्रतिबन्धस्याऽवश्यम्भावाऽनियमात्, चित्तविक्षेपाणामेव मोहाद्युदयोपहितभोगतृष्णा-सङ्कल्प-विकल्पदशा-निद्रादीनां तत्प्रतिबन्धकत्वात् = ध्यानप्रतिबन्धकत्वात्, तद्विरहे ध्यानप्रतिबन्धाऽसम्भवात् ।
इत्थं तदानीं ध्यानाऽप्रतिबन्धतः न व्युत्थानदशाप्रसङ्गः, → संपत्ते भिक्खकालम्मि असंभंतो अमुच्छिओ। इमेण कमजोगेण भत्त-पाणं गवेसए।। (द.वै.५/१/१) इति पूर्वोक्त(पृ.६७५) दशवैकालिकसूत्रोक्त्यनुस्मरणतो जायमानस्य देहादिभेदविज्ञानगर्भवैराग्य-यतनेर्यादिसमिति-कायादिगुप्तिसंवलितस्य सुव्यापारलक्षणस्य = सुदृढकायव्यापारात्मकस्य तस्य भिक्षाटन-कवलाहारादिव्यवहारस्य करणनिरोधे = विद्यमानमनोवाक्कायलक्षणकरणनिरोधात्मके ध्याने अनुकूलत्वादेव = उपकारकत्वादेव । न च तथापि शुभयोगरूपस्य तस्याऽऽवश्यकादिव्यापाराणामिवाऽस्तु प्रमत्तगुणस्थानमात्रविश्रान्तत्वमिति वाच्यम्, यतः छद्मस्थानामारम्भं प्रत्यनुमतमेतत्, न तु निष्ठां प्रति । अत एव श्रीगौतमप्रव्राजिताः कौण्डिन्यादयः क्षपकश्रेणिं प्रतिपद्यमानाः सप्तमादिगुणस्थानस्पर्शनां कारं कारं एवाऽऽरब्धं कवलाहारं निष्ठितवन्तः, न च तत्परिनिष्ठया तेषां दुष्प्रणिधानं, सुप्रणिधानस्य बलवत्त्वादिति (अ.म.प.गा.१०५ वृ.) व्यक्तं अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तौ ।
वस्तुतस्तु एकध्यानान्तरं = विवक्षितध्यानपरिसमाप्त्युत्तरकालं पुनः स्वरसतो ध्यानान्तराऽऽरम्भे = अभिनवध्यानप्रारम्भाऽवसरे मैत्र्यादिपरिकर्मणि मङ्गलमैत्री-करुणा-प्रमोद-माध्यस्थ्याऽनित्यत्वाऽशरणत्वादिभावनालक्षणे चित्तपरिकर्मणि यथा न व्युत्थानं तथैव सर्वसम्पत्करीभिक्षाग्रहणादिलक्षणे शास्त्रविहितव्यवहारेऽपि जिनाज्ञापालन-मोहविजय-सानुबन्धसंयमपोषणादिप्रणिधानस्याऽखण्डिततयैव न व्युत्थानमिति स्थितम् ।
प्रकृतफलितमाह तथा च तावन्मात्रेण = शास्त्रविहितप्रशस्ताऽऽवश्यकव्यापारमात्रेण व्युत्थानत्वे चित्तव्युत्थानाऽवस्थाने इष्यमाणे समाधिप्रारम्भस्याऽपि शास्त्रविहितप्रशस्तव्यापाररूपत्वेन तुल्यन्यायतो व्युस्थानत्वाऽऽपत्तिः । न चैतदिष्टमिति न व्यवहारे व्युत्थानदशाऽभ्युपगमः श्रेयान्, जिनाज्ञाऽनुसारित्वेन કે વ્યવહારસમયે પણ ધ્યાનનો પ્રતિરોધ થતો નથી. આનું કારણ એ છે કે સપ્રવૃત્તિસ્વરૂપ ભિક્ષાટનાદિ વ્યવહાર મન-વચન-કાયાના પ્રતિરોધ સ્વરૂપ ધ્યાનમાં અનુકૂળ જ છે. ફક્ત ચિત્તવિક્ષેપો જ તથાવિધ કરણપ્રતિરોધરૂપ ધ્યાન પ્રત્યે વિરોધી છે.
વાસ્તવમાં તો એક ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી ફરીથી અન્ય ધ્યાનનો પ્રારંભ કરવાના અવસરે મૈત્રી વગેરે ભાવનાસ્વરૂપ ચિત્તપરિકર્મ કરવામાં જેમ વ્યુત્થાનદશા મનાતી નથી તેમ ભિક્ષાટનાદિ સ્વરૂપ શાસ્ત્રવિહિત વ્યવહાર કરવામાં પણ વ્યુત્થાનદશા આવતી નથી- એવું નક્કી થાય છે. તેથી ભિક્ષાટનાદિ વ્યવહાર માત્રથી જો વ્યુત્થાનદશા માનવામાં આવે તો સમાધિના પ્રારંભ વખતે પણ વ્યુત્થાન દશા
१. मुद्रितप्रती हस्तादर्श च '...पाणामिव...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #139

१९५०
• धर्मक्रियायां परमात्मलयेन मोहक्षयसमर्थनम् •
द्वात्रिंशिका - २८/३० व्युत्थानत्वे समाधिप्रारम्भस्याऽपि व्युत्थानत्वाऽऽपत्तिरिति न किञ्चिदेतत् ।। ३० ।। साम्परायिककर्मबन्धाऽसम्भवात् । तदुक्तं व्याख्याप्रज्ञप्ती अहासुत्तं रीयमाणस्स इरियावहिया किरिया कज्जइ । उस्सुत्तं रीयमाणस्स संपराइया किरिया कज्जइ ← (व्या.प्र.७ /१) इति ।
एतेन परद्रव्यप्रवृत्तेः रागादिजनकतया ध्यानप्रतिबन्धकत्वकल्पनाऽपि निराकृता, जा चिट्ठा सा सव्वा संजमहेउं ति होति समणाणं ← (नि.भा. २६४ ) इति निशीथभाष्यवचनेन श्रमणप्रवृत्तेः शुद्धोपयोगस्वरूपसंयमहेतुत्वेन रागादिजनकत्वाऽसम्भवात् । → आया णे अज्जो ! सामाइए। आया अज्जो ! सामाइअस्स अट्ठे ← (व्या. प्र.श.१/९) इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनेनोपयुक्तस्यैवात्मनः सामायिकत्वाच्च । अत एवोक्तं आवश्यकनिर्युक्तिभाष्ये → उवउत्तो जयमाणो आया सामाइयं होइ ← ( आ.नि. भा.१४९) इति। सर्वत्राऽप्रतिबद्धतया प्रवृत्त्या निःसङ्गत्वलाभतः चित्तैकाग्र्येण ध्यानमप्यनाविलमेव । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे → अपडिबद्धयाए निस्संगत्तं जणयइ । निस्संगत्तेणं जीवे एगे एगग्गचित्ते दिया य राओ य असज्जमाणे अपडिबद्धे या वि विहरइ ← ( उत्त. २९ / ३० ) । तथाविधैकाग्रप्रवृत्त्या रागादिहासोपलम्भाद् ध्यानमव्याहतमिति यावत् तात्पर्यम् । तदुक्तं योगशास्त्रे ध्यानदीपिकायां च वीतरागो भवेद् योगी यत् किञ्चिदपि चिन्तयन् । तदेव ध्यानमाम्नातमतोऽन्ये ग्रन्थविस्तराः ।। ← (यो . शा. ८/७९, ध्या. दी. ६८) इति ।
वस्तुतस्तु परद्रव्यप्रवृत्तिः न राग-द्वेषजनकतया ध्यानप्रतिबन्धिका, अपि तु विषयान्तरसञ्चारसामग्रीत्वेन । यत्र तु मुखवस्त्रिकाप्रत्युपेक्षणादौ प्रवृत्तिरावश्यकादिध्याने न विरोधिनी प्रत्युत तदनुरोधिनी तत्र तयैवाऽध्यात्मशुद्धेः शुद्धात्मोपलम्भाद् भूयांसः सिद्धिमध्यासते स्मेति श्रूयते । कथम् ? इति चेत् ? तथाविधाऽऽवश्यकादिक्रियाकालान्तर्भविष्णुश्रेणिसमापनयोग्यसूक्ष्माऽन्तर्भाविना परमात्मलयेन मोहक्षयादिति (अ.म.प.वृ.गा.२२ वृ.) व्यक्तं अध्यात्ममतपरीक्षावृत्ती इति न किञ्चिदेतत् व्यवहारव्युत्थाननियमाभिप्रायकं दिगम्बरकथनम् ।।२८/३० ।।
માનવાની આપત્તિ આવશે. ‘વ્યવહાર સમયે ધ્યાન ન હોય.' આ દિગંબરદલીલ જરા પણ બરાબર नथी. (२८/३०)
વિશેષાર્થ :- ગ્રંથકારશ્રીનું મંતવ્ય એવું છે કે ચિત્તનો વિક્ષેપ-ચંચળતા-મલિન ઈચ્છા-ભોગતૃષ્ણા વગેરે તત્ત્વો સધ્યાનના પ્રતિબંધક છે. કાયિક પ્રવૃત્તિ કાંઈ ધ્યાનને અટકાવનારી નથી. જિનાજ્ઞા મુજબ, ગૃહસ્થ ઉપર ઉપકાર કરવા માટે અને સંયમસાધનામાં સહાયક એવી ધર્મકાયાને ટેકો આપવા માટે, અસંભ્રાન્તપણે, અમૂચ્છિતપણે, જયણાપૂર્વક ભિક્ષાટનાદિ કરતા મહાત્માના મનમાં ભોગતૃષ્ણા કે મોહજન્ય સંકલ્પ-વિકલ્પો ઉછળતા નથી હોતા. પરંતુ જિનાજ્ઞાપાલનનો પરિણામ હોય છે, મોહજયનું પ્રણિધાન હોય છે. સંયમપોષણનો આશય હોય છે. તેવો આશય તો ધ્યાનમાં સહાયક જ છે, પ્રતિબંધક નથી.
જેમ એક ધ્યાન પૂર્ણ થયા બાદ યોગી પુરુષો અન્ય ધ્યાનમાં આરૂઢ થવા માટે મંગલમૈત્રી વગેરે ભાવનાઓથી પોતાના અંતરંગ ચિત્તને ભાવિત કરે છે તે પ્રવૃત્તિ ધ્યાનની બાધક નથી પણ સાધક છે. તેમ મહાત્માઓ સવારે એકાગ્રપણે સૂત્રાભ્યાસ-અર્થાભ્યાસ કરવા સ્વરૂપ ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી બપોરે જિનાજ્ઞા મુજબ, અસંભ્રાન્તપણે, અમૂચ્છિતપણે જયણાપૂર્વક ઈર્યાસમિતિ-ભાષાસમિતિ વગેરેના પાલનપૂર્વક

Page #140

• पञ्चविधदीक्षाप्रकाशनम् .
१९५१ विचित्रत्वमनालोच्य बकुशत्वादिना श्रुतम् । दीक्षाशुद्धैकरूपेण वृथा भ्रान्तं दिगम्बरैः ॥३१॥
विचित्रत्वमिति । बकुशत्वादिना श्रुतं प्रवचनादाकर्णितं विचित्रत्वमनालोच्य दीक्षाया यच्छुद्धमेकं रूपं परमोपेक्षामात्रलक्षणं तेन (-दीक्षाशुद्धैकरूपेण) वृथा दिगम्बरैर्धान्तम्', ___अत्रैवाऽवशिष्टमाह- 'विचित्रत्वमिति । → पंचेव नियंठा खलु पुलाग-बकुस-कुसील-निग्गंथा । तह य सिणाया - (व्य.सू.उद्दे.१०/४१४८) इत्येवं व्यवहारसूत्रभाष्ये, → पुलए बउस कुसीलो होति णियंठे तह सिणाए य - (पं.क.भा.८४) इत्येवं पञ्चकल्पभाष्ये, → पण्णवणा भेआणं परूवणा तत्थ पंच णिग्गंथा । भणिआ पुलाय बउसा कुसील णिग्गंथ य सिणाया ।। - (गु.त.वि.४/ ६) इत्येवं च गुरुतत्त्वविनिश्चये, → पंच निअंठा भणिआ, पुलाय बउसा कुसील निग्गंथा । होइ सिणाओ अ तहा - (प्र.सारो. ७१९, पं.नि.४) इत्येवं प्रवचनसारोद्धारे पञ्चनिन्थिप्रकरणे च दर्शितं बकुशत्वादिना = बकुश-कुशीलत्वादिना रूपेण दीक्षाया विचित्रत्वं = वैविध्यं अनालोच्य दीक्षाया शुद्धं परमोपेक्षामात्रलक्षणं एकं रूपं = स्वरूपं तेन = दीक्षाशुद्धैकरूपेण दिगम्बरैः वृथा भ्रान्तम् ।
दिगम्बराणां खल्विदमभिमतं यत् ‘परमोपेक्षालक्षणमेव दीक्षायाः तात्त्विकं स्वरूपम् । परममुपेक्षासंयमं प्रतिपत्तुकामोऽपि तथाविधसामग्रीवैकल्यात् तं प्रतिपत्तुमक्षमः तद्बहिरङ्गसाधनमात्रमिममापवादिकमुपधिमातिष्ठते, सर्वहेयवर्जितसहजरूपाऽपेक्षितयथाजातरूपत्वेन बहिरङ्गलिङ्गभूताः कायपुद्गलाः, श्रूयमाणतत्कालबोधकगुरुगीर्यमाणात्मतत्त्वद्योतकसिद्धोपदेशवचनपुद्गलाः, तथाऽधीयमाननित्यबोधकानादिनिधनशुद्धाऽऽत्मतत्त्वद्योतनसमर्थश्रुतज्ञानसाधनभूतसूत्रपुद्गलाः शुद्धात्मतत्त्वव्यञ्जकदर्शनादिपर्यायतत्परिणतपुरुषविनीतताभिप्रायप्रवर्तकचित्तपुद्गलाश्चेति । तदुक्तं प्रवचनसारे → उवगरणं जिणमग्गे लिंगं जहजादગોચરી માટે ભ્રમણ કરે. વિહાર કરે તે પ્રવૃત્તિ પણ ધ્યાનની બાધક નહિ પણ સાધક છે. કારણ કે તેવી પ્રવૃત્તિ વખતે પણ પોતાનું અંતરંગ ચિત્ત મોહજયના પ્રણિધાનથી ભાવિત છે. તેથી જ ગોચરી વાપર્યા બાદ નિદ્રા-વિકથાદિ પ્રમાદ કરવાના બદલે મહાત્મા તુરત જ સ્વાધ્યાય વગેરે સાધનામાં આરૂઢ થાય છે. જો તમામ પ્રવૃત્તિ ધ્યાનવિરોધી હોય તેવું સ્વીકારવામાં આવે તો મંગલમૈત્રી વગેરે ભાવનાની માનસિક પ્રવૃત્તિ પણ ધ્યાનમાં અટકાયત કરે છે તેમ માનવું પડશે. પરંતુ આવું તો દિગંબર વિદ્વાનોને પણ માન્ય નથી. માટે ભિક્ષાટન, વિહાર, પ્રતિક્રમણ, પડિલેહણ વગેરે પ્રવૃત્તિઓ પણ ધ્યાનબાધક નહિ પરંતુ ધ્યાનપૂરક અને ધ્યાનપોષક છે - એમ સિદ્ધ થાય છે. એકાગ્રતાપૂર્વક, યતનાપૂર્વક ઈર્યાસમિતિ વગેરે પાળીને ભિક્ષાટન, વિહાર વગેરે પ્રવૃત્તિ એક પ્રકારનું કાયિક ધ્યાન જ છે. (૨૮/૩૦).
જ દીક્ષાના વિવિધ સ્વરૂપો શાસ્ત્રમાન્ય છે ગાથાર્થ - બકુશત્વ વગેરે સ્વરૂપ સાંભળેલું દીક્ષાવૈવિધ્ય વિચાર્યા વિના દીક્ષાના શુદ્ધ એક સ્વરૂપથી દિગંબરો નકામાં ભ્રમણાનો ભોગ બન્યા. (૨૮/૩૧)
ટીકાર્ય - બકુશપણા વગેરરૂપે દીક્ષાના વિવિધ સ્વરૂપો જિનાગમથી સંભળાયેલ છે. પરંતુ બકુશકુશીલ વગેરે સ્વરૂપ દીક્ષાનું શાસ્ત્રોક્ત વૈવિધ્ય વિચાર્યા વિના “દીક્ષાનું માત્ર એક શુદ્ધ સ્વરૂપ જ છે. તથા તેનું લક્ષણ પરમ ઉપેક્ષા માત્ર છે.” આ પ્રમાણે દિગંબરો નકામા દીક્ષાના એકમાત્ર શુદ્ધ સ્વરૂપથી १. हस्तादर्श '...रैः द्विः भ्रा...' इत्यधिकः पाठः ।

Page #141

•
१९५२
बकुश-कुशीलाभ्यां साम्प्रतं तीर्थनिर्वाहः •
रूवमिदि भणिदं । गुरुवयपि य विगओ सुत्तज्झयणं च पण्णत्तं ।। ← (प्र. सा. ३ / २५ ) इति । वस्तुधर्मस्तूत्सर्ग एव न पुनरपवाद' इति ।
द्वात्रिंशिका - २
ग- २८/३१
एतच्च न सम्यक्, साम्प्रतं बकुश- कुशीलाभ्यामेव तीर्थनिर्वाहात् । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये बउसपडिसेवगा खलु इत्तरि छेदा य संजता दोन्नि । जा तित्थं अणुसज्जंती ← (व्य. भा. उ.१०/ ४१९३) इति । यथोक्तं प्रवचनसारोद्धारे अपि निग्गंथ-सिणायाणं पुलायसहिआण तिण्ह वोच्छेओ । समणा बस-कुसीला जा तित्थं ताव होहिंति ।। ← (प्र. सारो. ७३० ) । तदुक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे अपि → निग्गंथ-सिणायाणं पुलायसहियाणं तिण्ह वुच्छेओ । बकुस - कुसीला दुन्नि वि जा तित्थं ताव होहिंति ।। ← (द.शु.प्र.१६४ ) इति । तदुक्तं तत्त्वार्थसूत्रे अपि पुलाक- बकुश- कुशील-निर्ग्रन्थ-स्नातका निर्ग्रन्थाः ← (त.सू. ९/४८) इति । तदुक्तं कृष्णगीतायामपि कलौ सरागधर्मस्य प्रवृत्तिर्मोक्षकारिका । भविष्यति च साधूनां सरागधर्मवर्तनम् ।। ← (कृ.गी. २२१ ) इति । एतेन ज्ञान-दर्शनाभ्यामेव साम्प्रतं तीर्थं वर्तत इति प्रत्यस्तम्, तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये चरित्तम्मि असंतम्मि तित्थे नो सचरित्तया ।।
अचरित्ताय तित्थस्स निव्वाणम्मि न गच्छति । निव्वाणम्मि असंतम्मि सव्वा दिक्खा निरत्थया ।। न विणा तित्थं नियंहिं, नियंठा व अतित्थगा । छक्कायसंजमो जाव तावऽणुसज्जणा दोण्हं ।। सव्वण्णुहि परूविय छक्कायमहव्वया य समितीओ । सच्चेव य पण्णवणा संपयकाले वि साधूणं ।। तं णो वच्चति तित्थं दंसण - णाणेहि एय सिद्धं तु ← (व्य.भा. उद्दे. १०/४११५-४११९) इति ।
तदुक्तं तीर्थोद्गालीप्रकीर्णके दर्शनशुद्धिप्रकरणे च → जो भाइ नत्थि धम्मो न य सामइयं न चेव य वयाइं । सो समणसंघबज्झो कायव्वो समणसंघेण ।। (ति. प्र. ८६८, द.शु. १७० ) इति । प्रकृते च विस्तरतः बुभुत्सुभिः →
दुप्पसहंतं चरणं जं भणियं भगवया इह खेत्ते । आणाजुत्ताणमिणं न होइ अहुणत्ति वा मोहे ।। कालोचिय- जयणाए मच्छररहियाण उज्जमंताणं । जणजत्तारहियाणं होइ जइत्तं जईण सया || जा संजमया जीवेसु ताव मूला य उत्तरगुणा य । इत्तरियच्छेयसंजम नियंठ बकुसाऽऽयपडिसेवी ।। सव्वजिणाणं निच्चं बकुस -कुसीलेहिं वट्टए तित्थं । नवरं कसायकुसीला अपमत्तजइ, वि सत्तेण ।। कालाइदोसओ जइवि कहवि दीसंति तारिसा न गई । सव्वत्थ तहवि नत्थित्ति नेव कुज्जा अणासासं । । कुग्गहकलंकरहिया जहसत्ति जहागमं च जयमाणा । जेण विसुद्धचरित्तत्ति वृत्तमरिहंतसमयंमि ।। अज्ज वि तिन्नपइन्ना गरुयभरुव्वहणपच्चला लोए । दीसंति महापुरिसा अक्खंडियसीलपब्भारा ।। अज्ज वि तवसुसियंगा तणुअकसाया जिइंदिया धीरा । दीसंति जए जइणो वम्महहिययं वियारंता ।। अज्ज वि दयसंपन्ना छज्जीवनिकायरक्खणुज्जुत्ता । दीसंति तवस्सिगणा विगहविरत्ता सुईजुत्ता ।। ← (द.शु.१७१-२-४-५, १७७-१८१ ) इति दर्शनशुद्धिप्रकरणगाथा अप्यवश्यमनुसन्धेयाः चारित्रतारतम्यवेदिभिः। तदुक्तं तीर्थोद्गालीप्रकीर्णके अपि सामाइयं च पढमं छेओवट्ठावणयं भवे बीयं । ( ती. प्र. ८६७ ) इति ।
एते दोन्नि चरित्ता होहिंती जाव तित्थं तु ।। ←

Page #142

१९५३
• दुःषमकालेऽपि सुसाधुरत्नोपलब्धिः • यैः प्रतिक्षिप्यते व्यवहारकाले दीक्षापारम्यम् । शुद्धदीक्षाकारणाऽवलम्बने उपरितनोत्कर्षाऽभावेऽपि दीक्षामात्राऽप्रतिक्षेपे च धर्मोपकरणधरणेऽपि
एतेन चरमसंहनने दीक्षा नास्तीति प्रलापो निरस्तः । तदुक्तं बोधप्राभृते अपि → जिणमग्गे पव्यज्जा छहसंहणणेसु भणिय णिग्गंथा । भावंति भव्वपुरिसा कम्मक्खयकारणे भणिया - (बो.प्रा.५४) इति । अतो मन्दाऽऽलम्बनानि पुरस्कृत्य शक्तिं गोपयित्वा न केवलदर्शनपक्षो ग्राह्यः, अन्यथा मिथ्यात्वोदयप्रसङ्गात् । इदमेवाभिप्रेत्य मरणविभक्तिप्रकीर्णके → उक्कोसचरित्तो वि य परिवडई मिच्छभावणं कुणइ । किं पुण सम्मट्ठिी सराग-धम्मम्मि वर्सेतो ?।। - (म.वि.१५२) ।
तदुक्तं उपदेशपदे → एयम्मि वि कालम्मी सिद्धिफलं भावसंजयाणं तु । तारिसयं पि हु नियमा बज्झाणुट्ठाणमो णेयं ।। 6 (उ.पद.७३५) इति । अशुद्धिलेशसद्भावादवन्दनीयत्वे कोऽपि साम्प्रतं वन्दनीयो न स्यात् । तदिदमभिप्रेत्योक्तं धर्मरत्नप्रकरणे श्रीशान्तिसूरिभिः → बकुसकुसीला तित्थं, दोसलवा तेसु नियमसंभविणो । जइ तेहिं वज्जणिज्जो, अवज्जणिज्जो तओ नत्थि ।। - (ध.रत्न. १३५) इति । ततश्च कालदोषमुद्भाव्य धर्मोद्यमो न त्यक्तव्यः । तदुक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे → अज्जवि दयखंतिपयट्ठियाइ तवनियमसीलकलियाइं । विरलाइं दूसमाए दीसंति सुसाहुरयणाई ।। इय जाणिउण एयं मा दोसं दूसमाइ दाउण । धम्मुज्जमं पमुच्चह अज्जवि धम्मो जए जयइ ।। - (द.शु.१८२३) इति । ___ये तु श्रामण्यपरिणतिं प्रतिज्ञायाऽपि जीवितकषायकणतया समस्तपरद्रव्यनिवृत्तिप्रवृत्तस्वभावप्रवृत्तिरूपां शुद्धोपयोगभूमिमारोढुं न शमन्ते ते तदुपकण्ठनिविष्टा इव तदुत्कण्ठुलमनसोऽपि शुद्धात्मवृत्तिमात्रेणाऽवस्थितेषु अर्हदादिषु तन्मात्रावस्थितिप्रतिपादकेषु च प्रवचनाभियुक्तेषु भक्ति-वात्सल्याभ्यां तावन्मात्ररागोपनीतपरद्रव्यप्रवृत्तिपरिवर्तितशुद्धाऽऽत्मवृत्तयः शुद्धाऽऽत्माऽनुरागयोगरूपं शुभोपयोगमातिष्ठमाना गौणीमेव दीक्षामुपलभन्ते न तु मुख्यामि'त्याधुक्तिभिः यैः दिगम्बरैः व्यवहारकाले = भिक्षाटन-स्वाध्याय-प्रतिक्रमणप्रतिलेखनादिव्यवहाराऽवसरे दीक्षापारम्यं = दीक्षाशुद्ध्युत्कर्षः प्रतिक्षिप्यते तद् वृथैव, प्राथमिकमनोव्यापाराऽऽहितबाह्यव्यवहारवासनया बाह्यव्यवहाराऽनुपरमेऽपि अन्तरा नूतनव्यापाराऽभावेनाऽध्यात्मविशुद्धेरप्रतिरोधात्, अन्यथा प्रथमत एव तादृशव्यवहारत्यागापत्तेः । ___ ततश्च → बहिरब्भंतरकिरियारोहो भवकारणपणासणटुं । णाणिस्स जं जिणुत्तं तं परमं सम्मचारित्तं ।। (बृ.द्र.सं. ४६) इति बृहद्रव्यसङ्ग्रहोक्तिरेकान्तेन स्यात् तदा वृथैव स्यादिति फलितम् । न चार्हद्भक्ति-भिक्षाटनादिव्यवहारस्य परमोपेक्षालक्षण-शुद्धदीक्षाबीजत्वान्नादावेव सर्वथा तत्परित्यागः किन्तु तदोपरितनशुद्धिप्रकर्षों नास्तीत्येवाऽस्माकमाशय इति वाच्यम्, इत्थमर्हदादिभक्ति-भिक्षाटनादिव्यवहारस्य शुद्धदीक्षाकारणाऽऽलम्बने = परमोपेक्षासंयमसाधनतया अवलम्बने उपरितनोत्कर्षाऽभावेऽपि = औत्सर्गिकपरमोपेक्षासंयमाऽवधिकशुद्धोपयोगोत्कर्षवैकल्येऽपि आपवादिकदीक्षाविधानेन दीक्षामात्राऽप्रतिक्षेपे च धर्मोपकरणભ્રમણાનો ભોગ બન્યા છે. આવી ભ્રમણા હોવાથી જ દિગંબરોએ ભિક્ષાટનાદિ વ્યવહારસમયે દીક્ષાના પરમ સ્વરૂપનો નિષેધ કરેલો છે.
શ.. “શુદ્ધ દીક્ષા ન મળી શકવા છતાં શુદ્ધ દીક્ષાના કારણોનું અવલંબન લઈ શકાય છે. તથા

Page #143

१९५४
• आहारादिग्रहणवद् वस्त्र-पात्रादिधारणोपपत्तिः • द्वात्रिंशिका-२८/३१ तेषां तदव्याघातः स्यात् ।
बुद्धिपूर्वकममत्वपरिहारस्याप्याहारादिग्रहणवदुपपत्तेरित्यन्यत्र विस्तरः ।।३१।। धरणेऽपि = वस्त्र-पात्रादिधर्मसाधनसन्धारणेऽपि तेषां दीक्षितानां तदव्याघातः = आपवादिकदीक्षोपपत्तिः स्यात् । तथा च 'केवलदेहो समणो' (प्र.सा.३/२८) इति प्रवचनसारोदितं वृथैव स्यात् । उपकरणधारणस्यागमविहितत्वं तु पूर्वं धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां (भाग-२ पृ.५३०) ओघनियुक्तिसंवादेन दर्शितमेव । न च संयमबाधकममत्वभावोत्पादकत्वाद् वस्त्र-पात्राद्युपकरणग्रहणनिषेध इति शङ्कनीयम्, व्यवहितेऽपि वस्त्रपात्रादौ मूर्छासम्भवेन तत्त्यागेऽतिसन्निहितशरीरस्य तु प्रथममेव त्यागः प्रसज्येत । न च संयमसाधनदेहपालनमात्रप्रयोजनकत्वधिया ममतापरिहारेण परिमिताऽऽहारादिग्रहणान्न दोष इति वाच्यम्, तर्हि संयमसाधनीभूतवस्त्र-पात्राधुपकरणग्रहणे अपि बुद्धिपूर्वकममत्वपरिहारस्य = संयमसाधनीभूतदेहपालनमात्रप्रयोजनकत्वधिया मूर्छापरित्यागस्य आहारादिग्रहणवद् उपपत्तेः = सङ्गतेः इति । प्रकृते → जइ जिणमतं पवज्जह ता मा ववहारदंसणं मुयह । ववहारनउच्छेदे तित्थुच्छेदो जओऽवस्सं ।। - (ती.प्र.८६९) इति तीर्थोद्गालीप्रकीर्णकगाथाऽपि पूर्वोक्ता(पृ.११६९) ध्रुवं स्मर्तव्या । अन्यत्र = अध्यात्ममतपरीक्षायां → वत्थाइ णेव गन्थो मुणीण मुच्छं विणेव गहणाओ । तह देहपालणट्ठा जह आहारो तुह वि इट्ठो।। जह देहपालणट्ठा जुत्ताहारो विराहगो ण मुणी । तह जुत्तवत्थपत्तो विराहगो णेव णिद्दिट्ठो ।।
૯ (૪.૫.૫.૨૩/ર૪) રૂત્ર વિસ્તારો દ્રવ્ય: પરિ૮/રૂા. તે આલંબન લેવામાં દીક્ષાના ઉચ્ચતમ કોટિના ઉત્કર્ષનો અભાવ હોવા છતાં પણ દીક્ષાનો મૂળથી ઉચ્છેદ થતો નથી.” આવું કહીને દિગંબરો જો વર્તમાનમાં શુદ્ધ દીક્ષાના કારણને પકડવામાં દીક્ષાસામાન્યનો અપલાપ ન કરતા હોય તો સંયમધર્મના ઉપકરણભૂત વસ્ત્ર-પાત્રાદિને ધારણ કરવામાં પણ દિગંબરોને દીક્ષાસામાન્યનો વ્યાઘાત નહિ થાય. બાકી બુદ્ધિપૂર્વક મમતાનો પરિત્યાગ તો આહારાદિગ્રહણની જેમ વસ્ત્ર-પાત્રાદિ ગ્રહણમાં પણ સંગત થઈ શકે છે. આ બાબતનો વિસ્તાર અન્યત્ર = અધ્યાત્મમતપરીક્ષા વગેરે ગ્રંથોમાં જોવાની ગ્રંથકારશ્રી ભલામણ કરે છે. (૨૮/૩૧)
છ દિગંબરમતસમીક્ષા જ વિશેષાર્થ - દિગંબરોના પ્રવચનસાર વગેરે ગ્રંથોમાં દીક્ષાનું માત્ર પરમ ઉપેક્ષાભાવ સ્વરૂપ એક જ શુદ્ધ લક્ષણ બતાવવામાં આવેલ છે. શુદ્ધ આત્મા સિવાયના તમામ દેહ, ઈન્દ્રિય, મન, કર્મ, વિચાર, તમામ અધ્યયવસાય સ્થાનો, સર્વ લેશ્વાસ્થાનો, સઘળા યોગસ્થાનો, સકલ ગુણસ્થાનો, દરેક પ્રકારના કર્મોદય-ક્ષયોપશમાદિ, ક્ષાયોપથમિક ગુણધર્મો વગેરે વિશે માત્ર ચરમ કોટિની ઉપેક્ષા ધારણ કરવી, તેમાંથી અસંગપણે પસાર થઈ જવું તે જ શુદ્ધ દીક્ષા છે. આવું દિગંબરો માને છે.
શ્વેતાંબરોને પણ દીક્ષાનું આવું વિશુદ્ધ સ્વરૂપ માન્ય છે જ. પરંતુ શ્વેતાંબર જૈનો દીક્ષાના ઉપરોક્ત શુદ્ધ સ્વરૂપ સિવાય અન્ય સ્વરૂપો પણ માન્ય કરે છે. જ્યારે દિગંબરો દીક્ષાના વિવિધ સ્વરૂપો માન્ય નથી કરતા. “દીક્ષા હોય તો પરમ ઉપેક્ષાભાવસ્વરૂપ જ હોય. અન્યથા સંસાર જ હોય. અર્થાત શુદ્ધ દિક્ષા ન હોય તો તે સાધક સંસારી જ કહેવાય.” આવું દિગંબરોનું કથન શ્વેતાંબરોને માન્ય નથી. શ્વેતાંબરોના પંચકલ્પભાષ્ય, વ્યવહારસૂત્ર, ઠાણાંગસૂત્ર, પ્રવચનસારોદ્ધાર વગેરે ગ્રંથોમાં બકુશ, કુશીલ,

Page #144

• વિશવર-શ્રોતાશ્ર્વરસિદ્ધાન્તમેવોપવર્શનમ્ १९५५ પુલાક, નિગ્રન્થ અને સ્નાતક- એમ દીક્ષાના પાંચ ભેદો બતાવેલ છે. પાંચેય ભેદોમાં દીક્ષા તો માન્ય જ છે.
હા, દીક્ષાની શુદ્ધિમાં તરતમભાવ ઉપરોક્ત ભેદોમાં પડી જાય છે તે વાત અલગ છે. પણ દીક્ષાનું સામાન્યસ્વરૂપ તો ઉપરના પાંચેય પ્રકારોમાં રહેલ જ છે. આવું શ્વેતાંબર વિદ્વાનોનું કથન છે. શ્વેતાંબરોનો આશય એ છે કે સોનું ૧૦૦ % શુદ્ધ હોય તો જેમ સોનું કહેવાય છે. તેમ તે સોનામાં ફક્ત ૫%, ૧૦ % કે ૧૫ % તાંબુ મિશ્રિત કરેલ હોય તો પણ તે સુવર્ણ જ કહેવાય, તાંબુ નહિ. તે રીતે જે પરમ ઉપેક્ષાભાવસ્વરૂપ ઉચ્ચતમ વિશુદ્ધ સંપૂર્ણ દીક્ષા કેવળજ્ઞાની પાસે હોય છે તે તો દીક્ષા છે જ. પણ તે સિવાય ૬ઠ્ઠા, સાતમા વગેરે ગુણસ્થાનકોએ કષાયની તરતમમાત્રાઓ ઉદયમાં હોવા છતાં ત્યાં દીક્ષા જ કહેવાય. છઠ્ઠા વગેરે ગુણઠાણે રહેલા દીક્ષિત જ કહેવાય. ભલે ને તેઓ ગોચરી-વિહાર-પડિલેહણ વગેરે ચારિત્રાચારનું પાલન કરતા હોય. પોતાની ભૂમિકાએ ઉચિત એવો શાસ્ત્રવિહિત વ્યવહાર પાળવા માત્રથી તેઓ સંસારી થઈ ન જાય. તેઓમાંથી દીક્ષાના પરિણામ રવાના થઈ નથી જતા. માટે જ દીક્ષાના પાંચ ભેદ શાસ્ત્રમાં બતાવેલા છે. આવું શ્વેતાંબરોના પ્રતિનિધિ સ્વરૂપે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે.
અહીં મહત્ત્વની એક વાત એ પણ ધ્યાન દેવા લાયક છે કે – દિગંબરોને માન્ય પરમ ઉપેક્ષાસ્વરૂપ દીક્ષા શ્વેતાંબરમાન્ય ‘સ્નાતક’ નામના નિગ્રન્થ પાસે હાજર હોય છે. તથા બકુશ વગેરે આદ્ય ચાર ભેદોમાં તરતમભાવ સ્વરૂપે પરભાવઉપેક્ષા હોય છે. તેથી સ્નાતક કરતાં નીચલી ભૂમિકાની દીક્ષા બકુશ વગેરે નિગ્રંથો પાસે શ્વેતાંબર મતે માન્ય છે. તથા સ્નાતક વગેરે સાધુ તો વર્તમાનમાં છે જ નહિ. માત્ર બકુશ અને કુશીલ નામના બે પ્રકારના જ નિર્પ્રન્થોથી પ્રભુવીરનું શાસન વર્તમાનમાં ચાલે છે અને ભવિષ્યમાં પણ ચાલશે. તેથી જો ‘બકુશ વગેરે સાધુની પાસે દીક્ષા નથી' - એવું માનવામાં આવે તો શ્રીમહાવીરસ્વામી ભગવાને સ્થાપેલા શાસનનો ઉચ્છેદ થઈ ગયો - તેવું માનવાની સમસ્યા આવે અથવા તો ફક્ત જ્ઞાન-દર્શનના આધારે જ વર્તમાનકાલીન ભરતક્ષેત્રીય વીરશાસન ચાલી રહ્યું છે . તેવું માનવાની સમસ્યા આવે. પરંતુ આ બાબતનું તો વ્યવહારસૂત્રભાષ્ય, તીર્થોદ્ગાલી પયજ્ઞા, દર્શનશુદ્ધિપ્રકરણ, ગુરુતત્ત્વવિનિશ્ચય વગેરે ગ્રંથોમાં વિસ્તારથી નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે. ઉપરોક્ત ગ્રંથોમાં જણાવેલ છે કે બકુશ, કુશીલ વગેરે નિર્રન્થો પાસે પણ ભાવદીક્ષા-સંયમ-ચારિત્ર હોય જ છે. “જીવનભર શ્રમણદશાની પ્રતિજ્ઞા કર્યા પછી પણ કષાયના કણિયા જીવંત હોવાથી જેઓ સમસ્ત પરદ્રવ્યનિવૃત્તિમાં પ્રવર્તનાર એવા આત્મસ્વભાવની પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ શુદ્ધ ઉપયોગસ્વરૂપ મુખ્યદીક્ષાને પામી ન શકવા છતાં શુદ્ધદીક્ષાવાળા અર્રિહત પરમાત્મા વગેરે ઉપર ભક્તિ અને શુદ્ધદીક્ષાપ્રતિપાદક ગુરુ ઉપર બહુમાન દ્વારા શુદ્ધોપયોગવિષયક અનુરાગસ્વરૂપ શુભ ઉપયોગને પકડે છે તેઓ ગૌણ દીક્ષાને મેળવે છે. પરંતુ મુખ્ય દીક્ષાને મેળવી શકતા નથી.” - આવું કહેવા દ્વારા દિગંબરો ભિક્ષાટન, વિહાર, પડિલેહણ વગેરે વ્યવહાર સમયે શુદ્ધદીક્ષા નથી માનતા તે તેઓનો એક ભ્રમ છે.
શ્વેતાંબરો એમ કહે છે કે અરિહંતભક્તિ, ગુરુબહુમાન, પ્રવચનવાત્સલ્ય, ભિક્ષાટન વગેરે જો મુખ્ય દીક્ષાનું કારણ હોવાથી આદરણીય હોય તથા ગૌણ = આપવાદિક દીક્ષારૂપે વર્તમાનકાલીન સાધુમાં માન્ય હોય તો વર્તમાનમાં પ્રથમ સંઘયણનો, ઉપશમશ્રેણિનો, ક્ષપકશ્રેણિનો, સ્નાતકચારિત્રનો, નિર્પ્રન્થપુલાકચારિત્રનો ઉચ્છેદ હોવાથી વર્તમાનમાં જે દિગંબર સાધુઓ છે તેમની પાસે દિગંબર મત અનુસાર આપવાદિક ગૌણ દીક્ષા જ માન્ય બનશે, નહિ કે ઔત્સર્ગિક મુખ્ય દીક્ષા. આટલું સિદ્ધ થવાથી

-
-

Page #145

१९५६
• ST તીક્ષા નાના • द्वात्रिंशिका-२८/३२ चित्रा क्रियात्मना चेयमेका सामायिकात्मना । तस्मात् समुच्चयेनाऽऽर्यैः परमानन्दकृन्मता ।।३२।।
चित्रेति । क्रियात्मना चेयं = सद्दीक्षा चित्रा = नानाप्रकारा सामायिकात्मना = 'समतापरिणामेन एका ।
उपसंहरति- 'चित्रे'ति । व्यवहारनयतः क्रियात्मना = बाह्यक्रियास्वरूपेण सद्दीक्षा नानाप्रकारा = स्थविरकल्प-जिनकल्प-परिहारविशुद्धि-यथालन्द-सूक्ष्मसम्परायादिभेदा सती निश्चयनयतः समतापरिणामेन केवलं एका = एकस्वरूपैव, अध्यापनादि-रक्षणादि-वाणिज्यादिकौशलाऽपेक्षया ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्यादिभेदभिन्नानामपि मनुष्याणां मनुष्यत्वेनैक्यवत् । इत्थञ्च स्याद्वादोऽप्यनिवारितप्रसरोऽत्र विजयतेतराम् । દિગંબર સાધુઓને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે તમારા મત મુજબ વર્તમાનમાં તમારી દીક્ષા આપવાદિક જ છે તો કમંડલ-મોરપીંછ વગેરેની જેમ વસ્ત્ર-પાત્ર ધારણ કરવામાં દિગંબરસાધુ ભગવંતોએ સંકોચ રાખવો ન જોઈએ. કારણ કે આમ પણ વર્તમાનકાલીન દિગંબર સાધુઓ પાસે દિગંબર મત મુજબ, આપવાદિક દીક્ષા જ છે. તથા આપવાદિક = ગૌણ દીક્ષા વસ્ત્ર-પાત્ર ધારણ કરવાથી નાશ પામતી નથી. બાકી તો આહારગ્રહણ કરવામાં પણ આપવાદિક દીક્ષાનો ઉચ્છેદ થવાની સમસ્યા આવશે.
“આહારનું ગ્રહણ તો ઉપયોગપૂર્વક મમતાને છોડીને કરી શકાય છે. માટે આહારને ગ્રહણ કરવામાં આપવાદિક દીક્ષાનો નાશ ન થાય' – આવું જો દિગંબર વિદ્વાનો કહે તો તુલ્ય યુક્તિથી આના જવાબમાં શ્વેતાંબર વિદ્વાનો કહી શકે છે કે વસ્ત્ર-પાત્ર વગેરે સંયમઉપકરણનું ગ્રહણ પણ ઉપયોગપૂર્વક મમતાને છોડીને કરી શકાય છે. માટે વસ્ત્ર-પાત્ર ગ્રહણ કરવામાં આપવાદિક દીક્ષાનો નાશ ન થઈ શકે.
ગ્રહણ કરેલા આહાર દ્વારા શરીરને ટેકો આપવા છતાં પણ દિગંબર સાધુઓ જો ચારેય ગતિમાં અનાદિ કાળથી વળગેલા શરીર અને આહારની મૂછનો ત્યાગ કરી શકતા હોય તો વસ્ત્ર-પાત્રના ઉપયોગ છતાં પણ વસ્ત્ર-પાત્રાદિ ઉપકરણની મૂછનો ત્યાગ કરવો દિગંબર સાધુઓ માટે તો અત્યંત સરળ કામ ગણી શકાય. શરીર અને આહારની જેમ કાંઈ વસ્ત્ર-પાત્રનો વળગાડ કાંઈ ચારેય ગતિમાં નથી હોતો. માટે તેનો અવસરોચિત જિનાજ્ઞા મુજબ ઉપયોગ કરવા છતાં તેની મૂછ ટાળવી તે આહાર અને કાયાની મૂછ ટાળવા કરતાં અપેક્ષાએ સરળ જરૂર છે.
આ વાતનો વધુ વિસ્તાર ગ્રંથકારશ્રીએ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા, સ્યાદ્વાદકલ્પલતા, આધ્યાત્મિકતપરીક્ષા વગેરે ગ્રંથોમાં કરેલો છે. જિજ્ઞાસુઓ ત્યાં દૃષ્ટિપાત કરી શકે છે.
પ્રસ્તુત ચર્ચાનો સાર એટલો જ છે કે પરદ્રવ્ય સ્વરૂપ શરીર, આહાર, વસ્ત્ર, પાત્રનો જિનાજ્ઞા મુજબ ભિક્ષાટન-વિહારાદિ પ્રવૃત્તિ સમયે ઉપયોગ કરવા છતાં પણ કર્મનિર્જરાનું પ્રબળ પ્રણિધાન, સંયમપાલનના પરિણામ, અનાસકતભાવ વગેરેના કારણે વર્તમાનકાલીન ગીતાર્થ કે ગીતાર્થનિશ્ચિત મધ્યસ્થ મહાત્માઓ પાસે ભાવ દીક્ષા અવશ્ય હોય છે. (૨૮/૩૧).
ગાથાર્થ :- ક્રિયારૂપે દીક્ષા વિવિધ પ્રકારની છે. સામાયિકરૂપે દીક્ષા એક પ્રકારની છે. તેથી જ્ઞાનક્રિયાના સમુચ્ચયથી ભાવદીક્ષા પરમાનંદને = મોક્ષને કરનારી છે – એ પ્રમાણે ભાવદીક્ષા શિષ્ટ પુરુષોને માન્ય છે. (૨૮/૩૨)
ટીકાર્થ :- પ્રવૃત્તિરૂપે ભાવદીક્ષા અનેક પ્રકારની છે. તથા સમતાના પરિણામથી ભાવદીક્ષા એક
૬. દસ્તઢિ “સતા' રૂતિ પટિ: |

Page #146

• જ્ઞાન- યિામુવા મોક્ષપસ્થિ: •
१९५७ तस्मात् समुच्चयेन ज्ञानक्रिययोस्तुल्यबलत्वेन आर्यैः = शिष्टैः परमानन्दकृन्मता ।।३२।।
|રૂતિ તીક્ષત્રિશિl ||૮|| तस्मात् कारणात् क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकादर्शितरीत्या(द्वा.द्वा.२५/१ भाग-६ पृ.१७००)जिनाऽऽज्ञाऽनुसारतो ज्ञान-क्रिययोः निश्चय-व्यवहारयोः उत्सर्गाऽपवादयोर्वा तुल्यबलत्वेन = तुलोन्नमनाऽवनमनसन्तुलनवत् स्वभूमिकौचित्यतो गौण-मुख्यभावतया समसामर्थ्याऽऽपादनेन शिष्टैः तीर्थकृद्गणधरादिभिः इयं सद्दीक्षा दग्धबीजन्यायेन दुःखापुनर्भावतः परमानन्दकृत् = रत्यरति-कामक्रोध-पुण्यपापदर्पकन्दर्पादिसकलद्वन्द्वाऽपेतश्रेष्ठ-नेदिष्ठ-स्थेष्ठ-ज्येष्ठात्मानन्दकारिणी मता इति शम् ।।२८/३२ ।। वचनादिक्षमा-कर्म-तेजोलेश्यादिवृद्धितः । एकाऽनेकविभेदेन सद्दीक्षा नन्दताच्चिरम् ।।१।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां दीक्षाद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।२८।। રૂપ જ છે. માટે જ્ઞાન અને ક્રિયાના તુલ્યુબલસ્વરૂપ સમુચ્ચયથી સદ્દીક્ષા પરમાનંદને = મોક્ષને કરનારી છે - આ રીતે શિષ્ટ પુરુષોને દીક્ષા માન્ય છે. (૨૮/૩૨)
વિશેષાર્થ :- ભાવ દીક્ષા પ્રવૃત્તિની દષ્ટિએ અનેક પ્રકારની છે. જિનકલ્પી, વિરકલ્પી, પરિહારવિશુદ્ધચારિત્રવાળા મહાત્મા વગેરેની પ્રવૃત્તિઓ જુદા-જુદા પ્રકારની દેખાય જ છે. વ્યવહારનયથી પ્રવૃત્તિભેદથી દીક્ષાભેદ માન્ય છે. પ્રવૃત્તિ ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારની હોવા છતાં પણ સમતાની પરિણતિ તો સર્વત્ર તુલ્ય જ છે. સમતાની પરિણતિની દૃષ્ટિએ દીક્ષામાં કોઈ ભેદભાવ નિશ્ચયનયને માન્ય નથી. આમ દીક્ષામાં વ્યવહારનયથી અનેકતા અને નિશ્ચયનયથી એકતા છે. માણસ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય વગેરે રૂપે અનેક હોવા છતાં માણસરૂપે તો તે બધા એક જ છે. તે રીતે અહીં સમજવું વ્યવહારનયથી ક્રિયાનું બળ તથા નિશ્ચયનયથી સમતા-જ્ઞાનાદિ પરિણતિનું બળ દીક્ષાનો પ્રાણ છે. પોતાની ભૂમિકા મુજબ, જિનાજ્ઞા અનુસારે જ્ઞાન-ક્રિયાનું સંતુલન જાળવીને દીક્ષા પાળવામાં આવે તો તેવી દીક્ષા અવશ્ય ભાવદીક્ષા બને અને પરમાનંદનું- પૂર્ણાનંદનું કારણ બને. અહીં ભાવ અનેકાંતવાદને લક્ષમાં રાખીને પોતાની ભૂમિકા મુજબ વલણ અને વર્તન નિર્મળ કોટિનું કરવું એ મુખ્ય વાત છે. (૨૮/૩૨)
૨૮ મી બત્રીસીનો ભાવાનુવાદ પૂર્ણ

Page #147

१९५८
પ્રજ્ઞાનું મંથન •
૭ ૨૮- દીક્ષા બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય હ
૮. કેવી દીક્ષા સમભાવસ્વરૂપ છે ?
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
૧. તેજોલેશ્યા
૨.
અંધકાર
૩.
શુદ્ધાત્મા
૪. વાસના
૫.
વિશ્રામ
૬.
યોગ
૭. શૈલેષીધ્યાન
૮. બકુશ
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. વૈરી એવા શરીરનું પાલન કરવું તે
૨.
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. જ્ઞાનીની જેમ અજ્ઞાનીને પણ તુલ્ય ફળ હોવાથી દીક્ષાને યોગ્ય છે તે સમજાવો.
૨.
દીક્ષામાં નામકરણનું મહત્ત્વ સમજાવો.
૩. પ્રીતિ, ભક્તિ અને વચન અનુષ્ઠાન સમજાવી- અંતિમ ૨ અનુષ્ઠાનમાં કઈ ક્ષમા આવે તે કહો? ૪. વચનક્ષમામાં અતિચારો કેવા હોય ? તેની પૂર્વે કેવા હોય ? તે સમજાવો.
૫. ભગવતીસૂત્રમાં સાધુની તેજોલેશ્યાની વૃદ્ધિનો ક્રમ કઈ રીતે આપ્યો છે ? તે સમજાવો. ૬. ભગવતીસૂત્રમાં જણાવેલ વર્ષપર્યાય શેનો ગણવો ?
૭.
“મોક્ષગામી વીરોનો માર્ગ દુષ્કર છે” તે સમજાવો.
૫.
૬.
૭.
૮.
•

નિર્પ્રન્થ
મોક્ષનું કારણ
સંસ્કાર
સુખાસિકા
અરિત
સ્વાશ્રયપારતન્ત્યસંબંધથી ગીતાર્થનું જ્ઞાન
સચ્ચિદાનંદમય
અન્યક્ષણ
ભાવના
૩.
જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવનો અનુભવ કરવો એટલે
૪. મનોયોગ, વચનયોગ અને કાયયોગની સુદૃઢ પ્રવૃત્તિ જ
થી એકાકી વિહાર ઘણો લાભદાયી છે. (દ્રવ્ય, ભાવ, સમુદાય)
નું લાલન-પાલન કરવા સમાન છે. (સાપ, શત્રુ, સિંહ)
(જ્ઞાન, દીક્ષા, સમકિત)
સ્વરૂપ છે. (ભાવના, સમતા, ધ્યાન)
માં રહે જ છે. (અગીતાર્થ, ગીતાર્થ, અચારિત્રી) (સ્નાતક, બકુશ, કુશીલ) (પ્રવૃત્તિ, જ્ઞાન, ભાવ) ..નામના બે પ્રકારના જ નિર્પ્રન્થોથી પ્રભુવીરનું શાસન વર્તમાનકાળે ચાલે છે. (કુશીલ, પાસસ્થા, સ્નાતક)
બકુશ અને
द्वात्रिंशिका - २८
સાધુ તો વર્તમાનમાં છે જ નહિ. રૂપે ભાવદીક્ષા અનેક પ્રકારની છે.

****.....

Page #148

• આવૃત્તિને પણ આવકાર •
१९५९
૨૨૧૬ ૪ ૨૮- નયલતાની અનુપ્રેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. દીક્ષાનો વ્યુત્પત્તિઅર્થ શું થાય? વ્યવહાર ને નિશ્ચયનયથી દીક્ષા કોને હોય ? ૨. દીક્ષાના અધિકારી કોણ ? ૩. દીક્ષાના નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય-ભાવનું ફળ શું ? ૪. ૫ પ્રકારની ક્ષમાનાં નામ તથા સમજૂતિ આપો. ૫. ભોગાંતરાયના ઉદયથી દીક્ષા મળી છે. એવું ક્યારે સમજવું અને તે કેવી વિડંબના પામે છે?
તે દૃષ્ટાન્તથી સમજાવો. ૬. ભાવસાધુને શરીરાદિનો અનુરાગ ન હોય તો ભિક્ષાટન કેવી રીતે સંભવે ? ૭. સદીક્ષા કોને કહેવાય ? ૮. ભાવદીક્ષામાં સાધુ શું કરે ? (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. પ્રીતિ તથા ભક્તિ અનુષ્ઠાનમાં કયું દષ્ટાન્ત ષોડશકમાં આપ્યું છે ? ૨. અસંગ અનુષ્ઠાનની ઓળખાણ કઈ ? ૩. ક્ષમાદિધર્મ શુકલસ્વરૂપ ક્યારે બને ? ૪. અસંગપ્રતિપત્તિ એટલે શું ? ૫. દીક્ષામાં રતિ કે અરતિને ક્યાંય અવકાશ નથી. કેવી રીતે ? તે દાન્ત આપી સમજાવો. ૬. જૈનમતે ધ્યાનનો અર્થ જણાવો. ૭. વર્તમાનમાં પ્રભુવીરનાં શાસનમાં કયા બે પ્રકારના નિગ્રંથો છે. ૮. દીક્ષામાં ક્યા નયથી એકતા છે ? તે દષ્ટાન્ત આપી જણાવો. ૯. દીક્ષાના પ્રારંભથી પરાકાષ્ઠાની ઓળખાણ કરાવો. ૧૦. દ્રવ્યદીક્ષા હોય ત્યારે કેટલી ક્ષમા હોઈ શકે? કઈ કઈ ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. દીક્ષા શબ્દ ....... નો પર્યાયવાયી છે. (પરિવ્રજ્યા, સાધના, તપ) ૨. દીક્ષામાં સૌપ્રથમ ......... ક્ષમા આવે છે. (કાય, વચન, મન) ૩. ......... માસના પર્યાયવાળા સાધુ પ્રથમ ર વૈમાનિક દેવોની તેજોલેશ્યાને ઓળંગી જાય છે.
(૬, ૯, ૧૦) ૪. જ્યાંથી સંસારમાં પાછુ ફરવાનું નથી તેને ....... પદ કહેવાય છે. (અનાગમ, આગમ, અનિત્ય) ૫. શરીર આત્માનો ......... છે. મિત્ર, શત્રુ, ભાઈ) ૬. પ્રવ્રજ્યા ......... ની સ્વીકૃતિ છે. (જ્ઞાનયોગ, તપયોગ, જાપયોગ) ૭. ........... રૂપે દીક્ષા એક પ્રકારની છે. (સામાયિક, જ્ઞાન, તપ)

Page #149

१९६०
द्वात्रिंशिका
પૂજ્યપાદ સ્વ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ.શ્રીની ક્લમમાંથી નીતરેલ અમૃત
जैन धर्म का परिचय
.
૨. प्रतिक्रमण सूत्र चित्र आल्बम
૨.
ललितविस्तरा विवेचन
૪. ध्यानशतक
चैत्यवंदन सूत्र प्रकाश ( आराधना )
गणधरवाद
૬.
૬.
૭.
.૮.
૨.
१०. मानव जीवन में ध्यान का महत्त्व
११. जैनधर्म वाटिका
१२. जीवन का आदर्श
१२. भव आलोचना
सती शिरोमणी मदनरेखा
अमीचंद की अमीदृष्टि
जीवन संग्राम
સ્વાધ્યાયનો સ્વાધ્યાય વાચના પ્રસાદી
ભવ અનંતમાં દિરશન દીઠું
મીઠા ફળ માનવભવના
મનને મનાવી છે.
ઈરસન્ન તરસી...
વાચનાનો ખજાનો
ધર્મનો રંગ વધે ઉમંગ
ધર્મ કીયે સુખ હોય
મળે જિન ચરણા, ટળે ભવ ભ્રમણા મનને સંભાળી લે
વાચનાનો ધોધ કરે આત્મ પ્રોપ વાચના વૈભવ
પ્રભુ નામે સંતાપ શર્મ સમાધિનો ખજાનો
દિલ અટકો તોરા ચરણ કમલ મેં
જીવનની ઔષધિ મનની સમાધિ
ભક્તિની ભીનાશ હૃદયની સુવાસ
પ.પૂ.મુનિશ્રી કલ્ચરત્નવિજયજી મ.સા.એ પૂજ્યશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજીના સંકલિત કરેલ પુસ્તકોની યાદી
પ્રીતમ કેરી પંથ નિરાળો
પીવત ભરભર પ્રભુ ગુણ પ્યાલા
સૂરિ પુરંદર
યતિ હિતશિક્ષા
१४. अमृतकण
१५. प्रीत की रीत
१६. भावभर्या स्तवन सज्झाय
१७. साधर्मिक वात्सल्य
१८. कदम आगे बढ़ाये जा १९. प्रेरणा
F

२०. आत्मसौंदर्य
२१. सचित्र महावीर चरित्र
२२. सचित्र तत्वज्ञान बालपोषी
२३. मानव ! तुं मानव बन
1.
2.
3.
4.
A HAND BOOK OF JAINOLOGY
GANADHARVAD
A KEY TO HAPPY LIFE
A WAY TO HAPPINESS
જાવન અને ઉપવન
સંકલ્પ ભળે સિદ્ધિ મળે
પ્રભુના ધ્યાને પ્રભુતા પામે
સમતાની લ્હાણી જીવનની કમાણી
તું તારું સંભાળ બાંધો પ્રભુ સાથે પ્રીત
ઓં નિત્ય પ્રસન્ન
વિરાગના ઉપવનમાં જિન શાસનનું ઝવેરાન
बांधो प्रभु से प्रीत
ગુપ્ત ભંડારની ચાવી
અરિહંતનું નામ વિશ્રામનું ધામ
કંટાળશો નહિ જીવનથી, ડરશો નહિ મરણથી
નવ રસમય નવકાર
કામ ક્રોધાદિ અટકે, ભવ વને નવિ ભટકે તપનો મહિમા ભારી, ઉપાડે મુક્તિની બારી માનવજીવનની જડીબુટ્ટી
ઉન્નતિની ચાવી
કરીએ પાપ વિરામ, મેળવીએ મુક્તિધામ લઈએ શરણ અરિહંતનું
પ્રભુને મળીએ, પ્રભુમાં ભળીએ પર્યુષણાનું આલંબન
આજના કાળે ઉભરાતા અશુભ સંકલ્પ-વિકલ્પોથી બચવા અને શુભ અધ્યવસાયોમાં મનને ઝીલતું રાખવા તથા જીવનમાં ઉદ્ભવતી જટિલ સમસ્યાનો ઉકેલ પામવા દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ પ્રકાશિત પૂજ્યપાદીના પુસ્તકો મેળવી જીવનને સફળ બનાવો.
દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ C/o. કુમારપાળ વી. શાહ, ૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, ધોળકા-૩૮૭૮૧૦. જિ. અમદાવાદ.

Page #150

૨૧
विनयद्वात्रिंशिका
ઓગણત્રીસમી બત્રીસીની પ્રસાદી
यस्याऽन्तिके धर्मपदानि पठेत् अस्य निरन्तरमपि उत्तमं विनयं कुर्यात्, ન તુ સૂત્રપ્રદળાત વ, ગતાડનુંવન્થવ્યવછેવપ્રસાદ્||૨૬/૧૨।। (પૃ.૧૬૮૨) ધર્મરૂપી ફળને આપનારા સિદ્ધાન્તસૂત્રો જેની પાસે ભણવામાં આવે તેનો સતત ઉત્તમ વિનય કરવો જોઈએ, માત્ર ભણતી વખતે નહિ. કારણ કે સૂત્ર અભ્યાસ પૂર્ણ થઈ ગયા પછી વિનય ન કરે તો કુશલાનુબંધ નાશ પામી જાય.

पर्यायेण विहीनोऽपि शुद्धज्ञानगुणाऽधिकः ।
જ્ઞાનપ્રવાનસામર્થાવતો રત્નાધિઃ સ્મૃતઃ ||૨૬/૧૩|| (પૃ.૧૬૮૨)
વિદ્યાગુરુ વિદ્યાર્થી કરતા સંયમપર્યાયમાં નાના હોવા છતાં પણ શુદ્ધ જ્ઞાન ગુણથી ચઢિયાતા એવા તે જ્ઞાનપ્રદાનના સામર્થ્યથી રત્નાધિક કહેવાયેલા છે.
विनयं ग्राह्यमाणो यो मृदुपायेन कुप्यति ।
उत्तमां श्रियमायान्तीं दण्डेनाऽपनयत्यसौ ।। २९/१८।। (पृ.१९९२) મૃદુ ઉપાયથી વિનયને શિખડાવવા છતાં જે ગુસ્સે થાય છે તે સામે ચાલીને આવતી ઉત્તમ લક્ષ્મીને લાકડીથી હાંકી કાઢે છે.

Page #151

ગુરુત્વે દિ મુબાડવેલમ્ રિ૧/ર૦ણી (પૃ.9૧૨૪) ગુરુત્વ = પૂજ્યત્વ ખરેખર ગુણસાપેક્ષ છે.
તોષ વિનયેન સીત્તે ર૬/૨૮ાા (ઉ.ર૦૦૨) વિનયથી દોષો નાશ પામે છે.
શ્રુતચાપથતિવોરાપ્રદi વિનયં વિના ર૪/ર (.ર૦૦૩) વિનય વિના શાસ્ત્રનું પણ અધ્યયન અત્યંત દોષ માટે થાય છે.
विनयस्य प्रधानत्वद्योतनायैव पर्षदि । તીર્થ તીર્થપત્તિર્ગત્વા તાડપિ યાં ન ર૬/રૂડા (ઉ.ર૦૦૪) બધા યોગોમાં વિનયની મુખ્યતા જણાવવા માટે જ કૃતાર્થ એવા પણ તીર્થકર ભગવાન સમવસરણમાં તીર્થને નમસ્કાર કરીને જ ધર્મદેશના કરે છે.

Page #152

• विनयव्युत्पत्तिनिमित्तोपदर्शनम् • ।
१९६१ ॥ अथ विनयद्वात्रिंशिका ॥२९॥ अनन्तरं दीक्षा निरूपिता तस्याश्च विनयगर्भाया एव सफलत्वमिति विनयं निरूपयन्नाहकर्मणां द्राग्विनयनाद्विनयो विदुषां मतः । अपवर्गफलाऽऽढ्यस्य मूलं धर्मतरोरयम् ।।१।।
कर्मणामिति। कर्मणां = ज्ञानावरणीयादीनां द्राक् = शीघ्रं विनयनात्' = अपनयनात् विदुषां विनयो मतः। अयं अपवर्गफलेनाऽऽढ्यस्य (=अपवर्गफलाऽऽन्यस्य) पूर्णस्य धर्मतरोर्मूलम् ।।१।।
नयलता विनयेन हि विद्येव सद्दीक्षाऽपि विराजते । स्वाऽन्यतन्त्राऽनुसारेण सोऽतश्चित्रोऽत्र कथ्यते ।।१।।
अनन्तरं अष्टाविंशतितमद्वात्रिंशिकायां दीक्षा हेतु-स्वरूप-प्रकारादिभिः निरूपिता। तस्याश्च दीक्षाया विनयगर्भाया एव सफलत्वं = सार्थकत्वं इति हेतोः इह विनयं निरूपयन्नाह- 'कर्मणामिति । विनयव्युत्पत्तिमाह- विनयनाद् विनय इति । तदुक्तं आवश्यकनिर्युक्तौ → जम्हा विणयइ कम्मं अट्ठविहं चाउरंतमोक्खाय । तम्हा उ वयंति विओ विणयं ति विलीनसंसारा ।। - (आ.नि.१२१७) इति । धर्मतरोः मोक्षतरोश्च मूलमिति। तदुक्तं ज्ञाताधर्मकथाङ्गे → विणयमूले धम्मे पन्नत्ते (ज्ञा.ध.१/५)। → 'धम्मस्स मूलं विणयं' वदंति धम्मो य मूलं खलु सोग्गईए। सा सोग्गई जत्थ अबाहया ऊ तम्हा निसेव्वो विणयो तदट्ठा ।। - (बृ.क.भा.४४४१) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके मूलाचारे च → विणओ मोक्खद्दारं 6 (चं.वे.५४, मूला.७/१०६) इत्युक्तमिति पूर्वोक्तं(पृ.१८६६) अत्रानुसन्धेयम् । → कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः - (प्र.रति.७४) इति प्रशमरतिवचनमप्यत्र संवदति । धर्मरत्नप्रकरणेऽपि → विणओ सव्वगुणाणं मूलं सन्नाण-दंसणाईणं । मुक्खस्स य ते मूलं तेण विणीओ इह पसत्थो ।। 6 (धर्मरत्न.२५) इति प्रोक्तम् । तदुक्तं दशवैकालिकेऽपि→ मूलाउ खंधप्पभवो दुमस्स, खंधाउ पच्छा समुवेन्ति साहा । साहप्पसाहा विरुहंति पत्ता तओ से पुष्पं च फलं रसो य ।। एवं धम्मस्स विणओ मूलं परमो से मुक्खो । जेण कित्तिं सुअं सिग्घं नीसेसं चाभिगच्छइ ।।
6 (द.वै.९/२/१-२) इति । तदुक्तं उपदेशमालायां आवश्यकनियुक्तौ विशेषावश्यकभाष्ये च → विणओ सासणे मूलो विणीओ संजओ भवे । विणयाओ विप्पमुक्कस्स कओ धम्मो कओ तवो? ।। 6 (उप.मा.४४०, आ.नि.१२३० वि.आ.भा.३४६८) । एतदनुसारेण कुवलयमालायां रत्नप्रभसूरिणा
હ વિનય દ્વાચિંશિક પ્રાશ હ ગ્રંથકારશ્રીએ ૨૮ મી બત્રીસીમાં દીક્ષાનું નિરૂપણ કર્યું. તે દીક્ષા વિનયગર્ભિત હોય તો જ સફળ થાય છે. તેથી વિનયનું નિરૂપણ કરતા મહોપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે –
છે ધર્મમૂળ વિનય છે ગાથાર્થ - કર્મોને ઝડપથી દૂર કરવાના લીધે વિનય વિદ્વાનોને માન્ય છે. મોક્ષ સ્વરૂપ ફળથી यी ५॥ धर्भवृक्षतुं भूण विनय छे. (२८/१)
ટકાર્થ :- જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોને ઝડપથી દૂર કરવાના કારણે વિદ્વાનોને વિનય માન્ય છે. મોક્ષસ્વરૂપ ફળથી પૂર્ણ એવા ધર્મવૃક્ષનું મૂળ આ વિનય છે. (૨૯/૧). १. हस्तादर्श 'निरूपये..' इत्यशुद्धः पाठः। २. हस्तादर्श 'विनयात्' इति पाठः। ३. हस्ताद” 'पूर्णताधर्मः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #153

• चतुर्विधविनयविचारः •
द्वात्रिंशिका - २९/२
ज्ञान-दर्शन-चारित्र- तपोभिरुपचारत: । अयं च पञ्चधा भिन्नो' दर्शितो मुनिपुङ्गवैः ।।२।। ज्ञानेति । ज्ञानादीनां विनयत्वं पूर्वकर्मविनयनादुत्तरकर्माऽबन्धाच्च द्रष्टव्यम् ||२|| अपि विनयः शासने मूलं विनीतः संयतो भवेत् । विनयाद् विप्रमुक्तस्य कुतो धर्मः कुतस्तपः ? ।। ← (कु.मा.कथा-३- पृ.३३ ) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।।२९ / १।।
विनयस्तावत् पञ्चधा लोकोपचाराऽर्थ-काम-भय- मोक्षविनयभेदेन तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ लोगोवयारविणओ अत्थनिमित्तं च कामहेउं च । भयविणय मुक्खविणओ विणओ खलु पंचहा होइ । । अभुट्ठाणं अंजलि आसणदाणं अतिहिपूआ अ । लोगोवयारविणओ देवयपूआ अ विहवेणं ।। अब्भासवित्ति-छंदाणुवत्तणं देस-कालदाणं च । अब्भुट्ठाणं अंजलि आसणदाणं च अत्थकए || एमेव कामविणओ भए अ नेअव्वमाणुपुव्वीए ।। ← (द.वै.नि. ९/३१०-३१३) इति । तदुक्तं मूलाचारे वट्टकेराचार्येण अपि →
१९६२
लोगाणुवित्तिविणओ अत्थणिमित्ते य कामतंते य । भयविणओ य चउत्थो पंचमओ मोक्खविणओ य ।। अभुट्ठाणं अंजलियासणदाणं च अतिहिपूजा य । लोगाणुवित्तिविणओ देवदपूया सविभवेण ।। भासावित्ति छंदाणुवत्तणं देसकालदाणं च । लोगाणुवित्तिविणओ अंजलिकरणं च अत्थकदे ।। एमेव कामतं भयविणओ चेव आणुपुव्वीए । पंचमओ खलु विणओ परूवणा तस्सिमा होदि ।। ← (मूला. ५८०-३) इति । ग्रन्थकारस्तु परमोपादेयत्वात् सद्दीक्षाव्याप्तत्वाच्च मोक्षविनयमेव सप्रभेदमाचष्टे । 'ज्ञाने 'ति । यद्यपि व्यवहारसूत्रपीठिकायां पडिरूवग्गहणेणं विणओ खलु सूइओ चउविगप्पो । नाणे दंसणे चरणे पडिरूवं चउत्थओ होइ ।। ← (व्य.सू.भा.पी. ६२ ) इत्येवं विनयचातुर्विध्यमुक्तम् (तत्त्वार्थभाष्येऽपि (९ / २३ ) विनयः चतुर्धा दर्शितः तथापि दशवेकालिकनिर्युक्तौ दंसण-नाण-चरित्ते तवे अ तह ओवयारिए चेव । एसो अ मोक्खविणओ पंचविहो होइ नायव्वो । । ← (द.वै.नि. ९/३१४ ) इत्येवं पञ्चधोक्तः इति तदनुसारेण पञ्चधात्वोक्तिस्सङ्गच्छत एव । व्यवहारसूत्रपीठिकादौ तु तपोविनयस्य चारित्रविनयेऽन्तर्भावविवक्षेति नोक्तविभागव्याघातापातः । ज्ञानादीनां विनयत्वं पूर्वकर्मविनयनात् = सत्तागतज्ञानावरणादिकर्माऽपनयनात्, उत्तरकर्माऽबन्धाच्च = अभिनवकर्मोपचयाऽकरणाच्च । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ दव्वाण सव्वभावा उवइट्ठा जे जहा जिणवरेहिं । ते तह सद्दिहइ नरो दंसणविणओ हवइ तम्हा ।। नाणं सिक्ख नाणं गुणेइ नाणेण कुणइ किच्चाई । णाणी नवं न बंधइ णाणविणीओ हवइ तम्हा । । अट्ठविहं कम्मचयं जम्हा रित्तं करेइ जयमाणो । नवमन्नं च न बंधइ चरित्तविणओ हवइ तम्हा ।। વિશેષાર્થ :- વિનય શબ્દ ‘વિ’ ઉપસર્ગવાળા ‘ની’ ધાતુથી બનેલ છે. તેનો અર્થ થાય છે દૂર કરવું. કર્મોને દૂર કરે તેવી ક્રિયા વિનય. આ અર્થ શબ્દ વ્યુત્પત્તિના જાણકારોને માન્ય છે.(૨૯/૧) ઃ વિનયના પાંચ પ્રકાર
=
गाथार्थ :- ज्ञान, दर्शन, यारित्र, तप अने उपयारथी खा विनय पांय लेहवानी छे - खेवं श्रेष्ठ भुनिखोखे भजावेस छे. (२८/२)
ટીકાર્થ :- જ્ઞાન, દર્શન
વગેરેને વિનય કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ જૂના કર્મોને દૂર કરે અટકાવે છે - એમ સમજવું. (૨૯/૨)
છે તથા નવા કર્મોને બંધાતા
१. हस्तादर्शे 'भिन्ना' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #154

• अष्टधा ज्ञानादिविनयोपदर्शनम् । प्रतिरूपेण योगेन तथाऽनाशातनात्मना । उपचारो द्विधा तत्राऽऽदिमो योगत्रयात् त्रिधा ।।३।।
प्रतिरूपेणेति । प्रतिरूपेण = उचितेन योगेन तथाऽनाशातनात्मना = आशातनाऽभावेन उपचारो द्विधा । तत्राऽऽदिमः = प्रतिरूपयोगात्मको योगत्रयात् त्रिधा = कायिको वाचिको मानसश्चेति ।।३।। अवणेइ तवेण तमं उवणेइ अ सग्ग-मोक्खमप्पाणं । तव-विणयनिच्छयमई तवोविणीओ हवइ तम्हा।।
- (द.वै.नि.९/३१५-६-७-८) इति ।
ज्ञान-दर्शन-चारित्रविनयाः प्रत्येकं अष्टधा । तदुक्तं व्यवहारसूत्रपीठिकायां → काले विणए बहुमाणे उवहाणे तह अनिण्हवणे । वंजण अत्थ तदुभए अट्ठविहो नाणविणओ उ ।। निस्संकिय-निक्कंखिय-निव्वितिगिच्छा अमूढदिट्ठी य । उववूह-थिरीकरणे वच्छल्ल-पभावणे अट्ठ ।। पणिहाणजोगजुत्तो पंचहिं समिईहिं तिहिं य गुत्तीहिं । एस उ चरित्तविणओ अट्ठविहो होइ नायव्यो।। - (व्य.पी.६३-६४-६५) इति । तपोविनयस्तु धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां भिक्षुद्वात्रिंशिकायां च (द्वा.द्वा.७/ २६ पृ.५१८, २७/२३ पृ.१८८४) दर्शितरीत्या बाह्याऽभ्यन्तरभेदेन द्वादशविधः समवसेयः।।२९/२।। ____साम्प्रतमवसरप्राप्तमुपचारविनयभेदोपदर्शनायोपक्रमते 'प्रतीति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → अह ओवयारिओ पुण दुविहो विणओ समासओ होइ । पडिरूवजोगजुंजण तह य अणासायणाविणओ ।। 6 (द.वै.नि.९/३१९) इति । __ तत्र = तयोर्मध्ये आदिमः = प्रतिरूपविनयः त्रिधा । कायिकः अष्टविधः, वाचिकः चतुर्विधः, मानसश्च प्रतिरूपविनयो द्विधा वक्ष्यमाणस्वरूपः। तदुक्तं दशवकालिकनियुक्तौ → पडिरूवो खलु विणओ काइअजोए य वाइ माणसिओ। अट्ठ चउव्विह दुविहो परूवणा तस्सिमा होइ।। (द.वै.नि.९/३२०) इति । व्यवहारसूत्रपीठिकाऽभिप्रायेण प्रतिरूपविनयः चतुर्धा, तत्र च चतुर्थ औपचारिकविनयः सप्तधा।
વિશેષાર્થ - કર્મ દૂર કરે તે વિનય. જ્ઞાનાદિ પૂર્વબદ્ધ કર્મોને નિર્જરા કરવા દ્વારા તથા નવા કર્મોને બંધાતા અટકાવવા દ્વારા દૂર કરે છે. આમ વિનય' શબ્દનો અર્થ જ્ઞાનાદિમાં સંગત થતો હોવાથી તેને વિનય કહેવામાં કોઈ વાંધો નથી. મહત્ત્વ નામનું નથી, કામનું છે. ઘરડી માતાને કુંવારો દીકરો રસોઈ કરીને રોજ જમાડે ત્યારે “મારે તો આ દીકરો જ રસોઈઓ છે' એવું માતા બોલે તેમાં પણ प्रार्थने ४ भुज्यतया वम मावे छे. ते ते मी सम४. (२८/२)
ઉપચારવિનયના ત્રણ ભેદ હ " ગાથાર્થ :- ઉચિત યોગથી તથા આશાતનાવર્જનથી ઉપચારવિનય બે પ્રકારે થાય છે. તેમાં यितयोगस्व३५ ७५याविनयन। मन-वयन-याना मेथी ! .31२. छे. (२४/3)
ટીકાર્થ :- પ્રતિરૂપ = ઉચિત એવા યોગથી અને આશાતનાવર્જનથી ઉપચારવિનય બે પ્રકારે થાય છે. તથા ઉચિતયોગસ્વરૂપ = પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનયના મન-વચન-કાયાસ્વરૂપ યોગના ભેદથી ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) કાયિક પ્રતિરૂપયોગ ઉપચારવિનય. (૨) વાચિક પ્રતિરૂપયોગ ઉપચારવિનય અને (3) मानसि5 प्रति३५योगस्व३५ 3५याविनय. (२८/3) १. हस्तादर्श 'त्रिधात्' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #155

अभ्युत्थानादिस्वरूपद्योतनम्
द्वात्रिंशिका - २९/४ अभिग्रहाऽऽसनत्यागावभ्युत्थानाऽञ्जलिग्रहौ । कृतिकर्म च शुश्रूषा गतिः 'पश्चाच्च सम्मुखम् ।।४।। अभिग्रहेति । अभिग्रहो गुरुनियोगकरणाभिसन्धिः | आसनत्यागः = આસનવાનું = પીટાद्युपनयनमित्यर्थः (= अभिग्रहाऽऽसनत्यागौ ) । अभ्युत्थानं निषण्णस्य सहसाऽर्हदर्शने । अञ्जलिग्रहः प्रश्नादी (= अभ्युत्थानाऽञ्जलिग्रहौ ) । कृतिकर्म च वन्दनम् । शुश्रूषा विधिवददूराऽऽसन्नतया तदुक्तं व्यवहारसूत्रपीठिकायां पडिरूवो खलु विणओ काय- वइ-मणे तहेव उवयारे । अट्ठ-चउव्विहદુવિદો સત્તવિહવળવા ત“ || ć (વ્ય.મૂ.પી.૬૬) કૃતિ । યથામમેતે વક્ષ્યન્તે ।।૨૧/૩।।
तत्र ‘यथोद्देशं निर्देशः' इति न्यायात् प्रथमतः कायिकस्याऽष्टविधस्य प्रतिरूपयोगयोजनात्मकस्य उपचारविनयस्य प्ररूपणामाविष्करोति- 'अभिग्रहे 'ति । सुगमम् । नवरं अभ्युत्थानं शिवोपनिषदि दृष्ट्वैव गुरुमायान्तमुत्तिष्ठेद् दूरतः त्वरम् ← (शिवो. ७/१७) इत्येवमुक्तम् । तथा वन्दनमिति जत्थेव धम्मायरियं पासिज्जा तत्थेव वंदिज्जा नमसिज्जा ← ( रा. प्र. ४ /७६) इति पूर्वोक्तं (भा. ५ पृ. १४४७ ) राजप्रश्नीयवचनमनुस्मृत्येत्यादिकं सर्वत्र यथायथमनुयोज्यम् ।।
सामस्त्येन चायमर्थो दशवैकालिकनिर्युक्तो अब्भुट्ठाणं अंजलि आसणदाणं अभिग्गह कई । ખુલ્લુસળમજુાળ-સંતાદળ જાય અદૃવિહો || ć (૬.વૈ.નિ.૧/૩૨૭) ત્યેવમુ / ત્ર સિંહ
१९६४
•
•
વિશેષાર્થ :- જો કે દશવૈકાલિકસૂત્રની નિર્યુક્તિમાં (૧) લોકોપચાર વિનય, (૨) અર્થવિનય, (૩) કામવિનય, (૪) ભયવિનય (૫) મોક્ષવિનય - આ રીતે વિનયના પાંચ પ્રકાર બતાવેલ છે. પરંતુ તેમાં મુખ્ય તો મોક્ષવિનય જ છે. તેથી તે મોક્ષવિનયને લક્ષમાં રાખીને મહોપાધ્યાયજી મહારાજે અહીં વિનયના જ્ઞાનાદિ પાંચ પ્રકાર બતાવેલ છે. તેમાં આઠ પ્રકારના જ્ઞાનાચાર એટલે જ્ઞાનવિનય. આઠ પ્રકારના દર્શનાચાર એટલે દર્શનવિનય. આઠ પ્રકારના ચારિત્રાચાર એટલે ચારિત્ર વિનય. બાર પ્રકારનો તપ એટલે તપ વિનય. આમ મોક્ષવિનયના પ્રથમ ચાર ભેદના કુલ અવાંતર પ્રકા૨ ૩૬ પ્રસિદ્ધ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે તેનું નિરૂપણ અહીં કરેલ નથી. બાકી રહ્યો ઉપચારવિનય. તેના ભેદ-પ્રભેદો આ ગાથામાં દર્શાવવાની શરૂઆત ગ્રંથકારે કરેલી છે. (૨૯/૩)
♦ કાયિક પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનયના આઠ ભેદ
ગાથાર્થ :- (૧) અભિગ્રહ, (૨) આસનત્યાગ, (૩) અભ્યુત્થાન, (૪) અંજલિ કરવી, (૫) વંદન, (૬) શુશ્રુષા, (૭) પશ્ચાદ્ગમન અને (૮) પૂર્વગમન. (૨૯/૪)
ટીકાર્થ :- કાયિક પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનયના ભેદો અહીં બતાવાય છે. તેમાં પ્રથમભેદ છે ગુરુના કાર્યો કરવાનો અભિગ્રહ ધારણ કરવો. બીજો ભેદ છે આસનનો ત્યાગ અર્થાત્ ગુરુ ભગવંત વગેરેને બેસવા માટે જાતે ઊભા થઈને પીઠ-બાજોઠ-પાટ વગેરે સાધન લાવી આપવા. આસન ઉપર બેસેલા શિષ્યને એકાએક અભ્યુત્થાનયોગ્ય ગુરુ વગેરેના દર્શન થતાં શિષ્ય ઊભો થાય એ અભ્યુત્થાન કહેવાય. આ ત્રીજો ભેદ છે. તે જ રીતે ગુરુદેવ કે વડીલને પ્રશ્ન પૂછવાના અવસરે બે હાથ જોડવા તે કાયિક ઉચિતયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનયનો ચોથો ભેદ છે. વંદન કરવું તે પાંચમો પ્રકાર. વિધિપૂર્વક બહુ દૂર નહિ કે બહુ નજીક નહિ એ રીતે ગુરુદેવ વગેરેની સેવા કરવી તે શુશ્રુષા નામનો છઠ્ઠો કાયિક
. હસ્તાવશે ‘પશ્ચમ...' ત્યશુદ્ધ: પાઠઃ । ર્. મુદ્રિતપ્રતો ‘...{વર્ગનેન' દ્ર્યશુદ્ધ: પાઠ: ।

Page #156

• कायिकादित्रिविधविनयः •
सेवनम् । पश्चाद् गतिः । गच्छतः, सम्मुखं च गतिरागच्छतः इति ॥ ४॥ कायिकोऽष्टविधश्चाऽयं वाचिकश्च चतुर्विधः । हितं मितं चाऽपरुषं ब्रुवतोऽनुविचिन्त्य च । । ५ । । कायिक इति । अयं चाऽष्टविधः कायिक उपचारः । वाचिकश्च चतुर्विधः । तं परिणामसुन्दरं ब्रुवतः प्रथमः ।
सूरिकृतव्याख्या (३) कट्ठ- पीढ - कप्पातिदाणं
(१) अभिमुहमागच्छंतस्स उट्ठाणं अट्ठाणं । (२) हत्थुस्सेहकरणं अंजली । आसणदाणं । (४) आयरियादीण भत्ताऽऽणयणातिवत्थुस्स नियमग्गहणं = अभिग्गहो । ( ५ ) वंदणं कितिकम्मं । (६) ठितस्स णाऽतिदूरे ठितेणं पज्जुवासणं = सुस्सूसणा । (७) आगच्छंतस्स पच्चुग्गच्छणं अणुगच्छणं । (८) गच्छमाणस्साणुव्वयणं संसाधणा । एसो कायगो ← (द.वै. चूर्णि ९ / ३२१ ) इति वर्तते ।
=
=
तदुक्तं व्यवहारसूत्रपीठिकायामपि अब्भुठाणं अंजलि आसणदाणं अभिग्गह किई य । सुस्सूसणा य अभिगच्छणा य संसाहणा चेव ।। ← (व्य.पी. ६७) इति । अत्र श्रीमलयगिरिसूरिकृता व्याख्या → अभ्युत्थानार्हे गुर्वादौ समागच्छति अभ्युत्थातव्यम्, एष सामान्यसाधूनां विनयः । अपूर्वं पुनः समागच्छन्तं दृष्ट्वा सूरिणाऽप्युत्थातव्यम् । अञ्जलिः प्रश्नादौ । यदि पुनः कथमप्येको हस्तः क्षणिको भवति तदैकतरं हस्तमुत्पाट्य ‘नमः क्षमाश्रमणेभ्य' इति वक्तव्यम् । आसनदानं नाम पीठकाद्युपनयनम् । अभिग्रह गुरुनियोगकरणाऽभिसंधिः । कृतिश्चेति कृतिकर्म = वन्दनमित्यर्थः । शुश्रूषणा = विधिवदनतिदूराSS सन्नतया सेवनम् । अभिगमनं = आगच्छतः प्रत्युद्गमनं । सूत्रे स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात् । संसाधना गच्छतोऽनुव्रजनम् ← (व्य.सू.पी. ६७ वृत्ति) इति वर्तते । कायिकादिभेदमनुक्त्वा तत्त्वार्थाधिगमसूत्रभाष्ये → औपचारिकविनयः अनेकविधः = सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रादिगुणाधिकेषु अभ्युत्थानाऽऽसनप्रदानवन्दनाऽनुगमनादिः ← ( त. भा. ९/२३) इत्येवमोघत उपचारविनय उक्त इत्यवधेयम् ।।२९ / ४ ।।
एतदेवाऽनुसन्दधानो वाचिकविनयप्रकारोपदर्शनायोपक्रमते - 'कायिक' इति । परिणामसुन्दरं संयमाऽविरोधि ब्रुवतः प्रथम इति । अनेन संयमबाधकस्य सत्यवचनस्याऽप्यसत्यताऽवक्तव्यता च सूचिता । तदुक्तं प्रश्नव्याकरणे सच्चं पि य संजमस्स उवरोहकारकं किं चि वि न वत्तव्वं ← (प्र.व्या. २/ ७/२४) इति । एतेन नास्ति सत्यसमो धर्मो न सत्याद् विद्यते परम् । न हि तीव्रतरं किंचिदनृतादिह ઉપચારવિનય સમજવો. તથા ગુરુ ભગવંત કે વડીલ સાધુ બહાર જતાં હોય તો તેમને પાછળ વળાવવા માટે જવું તે સાતમો ભેદ. અને બહારથી ગુરુદેવ, મહેમાન સાધુ વગેરે પધારતા હોય તે સમયે લેવા માટે સામે જવું તે કાયિક પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચાર વિનયનો આઠમો ભેદ જાણવો.(૨૯/૪) ૢ વાચિક ઉચિતયોગાત્મક ઉપચારવિનયના ચાર પ્રકાર છે
=
=
=
=
.
१९६५
=
ગાથાર્થ :- આ રીતે કાયિક ઉપચારવિનય આઠ પ્રકારે છે. તથા વાચિક ઉપચારવિનય ચાર પ્રકારે छे. (१) हितअरी जोस. (२) परिमित जोस. (3) उठोर रीते न जोसवु खने (४) वियारीने બોલવું. આ રીતે બોલનારને ચાર પ્રકારે વાચિક ઉપચારવિનય થાય છે. (૨૯/૫)
ટીકાર્થ :- ચોથી ગાથામાં બતાવી ગયા તે મુજબ કાયિક પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનય આઠ પ્રકારે થાય છે. તથા વાચિક પ્રતિરૂપયોગાત્મક ઉપચારવિનય ચાર પ્રકારનો છે. જેનું પરિણામ સુંદર
१. हस्तादर्शे '...गतिर्गतिर्गच्छ....' इत्यधिकः पाठः । २. हस्तादर्शे ' वाचिकस्तु' इति पाठः ।

Page #157

१९६६ • षड्विधकुवचननिर्देशः .
द्वात्रिंशिका-२९/५ मितं = स्तोकाऽक्षरं ब्रुवतो द्वितीयः । अपरुषं = चाऽनिष्ठुरं ब्रुवतस्तृतीयः । अनुविचिन्त्य = स्वालोच्य च ब्रुवतः चतुर्थ इति ।।५।। विद्यते ।। - (म.भा.आदिपर्व ७४/१०५) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम् ।
तथा → बहुयं मा य आलवे 6 (उत्त. १/१०) इति उत्तराध्ययनसूत्रमनुसृत्य स्तोकाऽक्षरं ब्रुवतो द्वितीय इति। तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे अपि → नाऽतिवेलं वदेज्जा 6 (सूत्रकृ.१/१४/२५) इति । तदुक्तं पञ्चकल्पभाष्ये अपि → जं पि य भासन्ति जति तं पि य कज्जम्मि थोव जयणाए 6 (पं.क.भा. ११५७) इति ।
तथा → नो य णं फरुसं वए - (द.वै. ५।२।२९) इति दशवैकालिकसूत्रं → नो वयणं फरुसं वदेज्जा 6 (आचा. २११।१।६) इति च आचाराङ्गसूत्रं पूर्वोक्तं(पृ.१८६४) चेतसिकृत्य आहअपरुष = अनिष्ठुरं = अनुद्वेजकं = स्नेहोपेतं ब्रुवतः तृतीय इति । तदुक्तं निशीथभाष्ये → नेहरहितं तु फरुसं 6 (नि.भा.२६०८) इति ।
प्रकृतेऽनिष्ठुरं चोपलक्षणमलिक-हिलितादीनाम्, तादृशवाण्या अवक्तव्यत्वात् । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → इमाई छ अवतणाई वदित्तते तं जहा- (१) अलियवयणे, (२) हीलियवयणे, (३) खिसितवयणे (४) फरुसवयणे (५) गारत्थियवयणे, (६) विउसवितं वा पुणो उदीरित्तते - (स्था.सू.६ ।६.५२७) इति ।
अनिष्ठुरवचनप्रयोगः परेषां वाङ्मयतपस्त्वेन सम्मतः । तदुक्तं संन्यासगीतायां → अनुद्वेजकसत्येष्टप्रियवाक्यप्रयोगतः । स्वाध्यायाऽभ्यसनाच्चेह संसिध्येद् वाङ्मयं तपः ।। 6 (सं.गी.३/९९) इति । सम्मतञ्चेदमस्माकमपि, विनयस्याऽभ्यन्तरतपस्त्वेनाऽभ्युपगमादित्यवधेयम् ।
स्वालोच्य च ब्रुवतः चतुर्थ इति । → अणुचिंतिय वियागरे - (सू.कृ. १।९।२५) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रवचनं, → समिक्खिय संजएण कालम्मि य वत्तव्यं 6 (प्र.व्या. २७।२४) इति प्रश्नव्याकरणवचनं, → पुव्विं बुद्धीइ पेहित्ता पच्छा वयमुयाहरे - (द.वै.नि. २९२) इति दशवैकालिकनियुक्तिवचनं, → अणुवीइभासी से णिग्गंथे - (आचा. २।३।१५।२) इति आचाराङ्गवचनमपि च वाग्विनयचतुर्थभेदस्वरूपं दर्शयन्ति। इत्थं भाषमाणः सत्प्रशंसामुपलभते ।
तदुक्तं दशवैकालिकसूत्रे → मिअं अदुटुं अणुवीइ भासए, सयाण मज्झे लहइ पसंसणं 6 (द.वै.सू. ७५५) इति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्ती → 'हिअ-मिअ-अफरुसवाई अणुवीईभासि वाइओ विणओ - (द.वै.नि.९/३२२) इति । अगस्त्यसिंहसूरिकृता व्याख्याऽत्रैवम् → (१) जं आयरियादि अपच्छभोजणादिनिवारणं करेंति एतं इहलोगहितं, सीतंतस्स चोयणा परलोगहितं । (२) तं चेव परिमितमणुच्चसदं च मितं । (३) तं चेव सामपुव्वं 'वरं सि मया णिद्धेण भणितो, ण परेण' રીતે આવે તેવું હિતકારી વચન બોલનાર વ્યક્તિને પ્રથમ વાચિક ઉપચારવિનય થાય છે. પરિમિત અક્ષર-પદ-વાક્ય બોલનાર માણસને બીજા પ્રકારનો વાચિક ઉપચારવિનય થાય છે.
નિષ્ફરતા વિના બોલતા જીવને ત્રીજા ભેદવાળો વાચિક પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનય થાય છે. તથા સારી રીતે વિચારીને બોલનારને ચોથા પ્રકારનો વાચિક ચિતયોગાત્મક ઉપચારવિનય થાય છે. (૨૯/૫)

Page #158

• वाचिकविषयविस्तरः •
१९६७ मानसश्च द्विधा शुद्धप्रवृत्त्याऽसन्निरोधतः । छद्मस्थानामयं प्रायः सकलोऽन्याऽनुवृत्तितः ॥६॥ इति सिणेहपुव्वमुल्लावितो अफरुसवायी । (४) देस-कालादिमणुचिंतिय भासमाणो अणुवीतिभासी । एस वायिको - (द.वै.नि.९/३२२ चूर्णि) इति । “अफरुसवादी णाम तं चेव पियं भणंतो भणइ जहा 'अहं तव सीसो, आह तुम्हे य वक्खाया वरं तो मा अन्नेण केणइ' । एवं सिणेहजुत्तं उल्लावंतो अफरुसवादी भवइ" (द.वै.नि.३२२ जि.चू.) इति जिनदासगणिमहत्तराः। उत्तराध्ययनेऽपि → मुसं परिहरे भिक्खू न य ओहारिणीं वए । भासादोसं परिहरे मायं च वज्जए सया ।। ण लविज्ज पुट्ठो सावज्जं, न निरटुं न मम्मयं । अप्पणट्ठा परट्ठा वा उभयस्संतरेण वा ।।
6 (उत्तरा.१/२४-२५) इत्यादिरूपेण वाग्विनयो दर्शितः सङ्क्षपेण ।
वाचिकविनयविस्तरस्तु व्यवहारसूत्रपीठिकायां इत्थं दृश्यः → हिय-मिय-अफरुसभासी अणुवीइभासी स वाइउ विणओ । एएसिं तु विभागं वोच्छामि अहाणुपुव्वीए ।। वाहिविरुद्धं भुंजइ, देहविरुद्धं च आउरो कुणइ । आयास-अकालचरियादिवारणं हियं तु ।। सामायारीसीयंत चोयणा उज्जमंतसंसा य । दारुणसहावयं चिय वारेइ परत्थ हियवाई ।। अत्थि पुण काइकिट्ठा इह परलोगे य अहियया होइ । थद्ध-फरुसत्तनियडी अतिलुद्धत्तं व इच्चादी ।। तं पुण अणुच्चसदं वोच्छिण्णमिय पभासए मउयं । मम्मेसु अइमंतो सियावए परिपागवयणेणं ।। तंपि य अपरुसमउयं हिययग्गाहि सुपेसलं भणइ। नेहमिव उग्गिरंतो नयण-मुखेहिं च वियसंतो ।। तं पुण विरहे भासइ न चेव ततोऽपभासियं कुणइ । जोएइ तहा कालं जह वुत्तं होइ सफलं तु।। अमियं अदेसकाले भावियमिव भासियं निरुवयारं । आयत्तो वि न गिण्हइ किमंग पुण जो पमाणत्थो ।। पुव्विं बुद्धीए पासित्ता तत्तो वक्कमुदाहरे । अचक्खुयो व नेयारं बुद्धिं अन्नेसए गिरा ।। 6 (व्य.सू.पी.६८-७६) इति । अत्र ‘आयासस्य = मानातिरेकेण क्रियमाणस्य अकालचर्या-कण्टकाऽऽकुलमार्गगमनादेः वारणं ऐहिकं हितं, तद्भाषी । क्रोधादिदारुणस्वभावतां वारयति । कायिकी, उपलक्षणात् वाचिकी मानसिकी च चेष्टा काचिदस्ति या अहिताय भवति । व्यवच्छिन्नं = विभक्तं = अमिलिताऽक्षरम् । मर्मसु अदूनयन् = मर्माण्यविध्यन् यथा परिपाकवचनेन = अन्याऽपदेशेन स्त्रीसेवादयः इति । आयत्तोऽपि = स्ववशगोऽपि, प्रमाणस्थः = मान्यः' । शिष्टं स्पष्टप्रायम् । ____ अयमुपचारविनयो धर्मरत्नकरण्डके वर्धमानसूरिभिः → गुर्वादिषु शुभं चित्तं विनयो मानसो मतः। हितं मितं प्रियं वाक्यं विनयस्तेषु वाचिकः ।। कायिकश्च यथाशक्ति तत्कार्याणां प्रसाधकः । सर्वथाऽऽशातनात्यागः सर्वदा नीचवर्तिता ।। 6 (ध.रत्न.क.२९४-२९५) इत्येवमुपवर्णितः ।।२९/५।।
હ માનસિક ઉપચાર વિનયના બે ભેદ છે थार्थ :- मानस विनय के प्रारे छ. (१) शुद्ध प्रवृत्ति ४२वाथी भने (२) पोटी प्रवृत्तिने २५2કાવવાથી. છત્વસ્થ જીવોને આ સઘળા વિનયના પ્રકારો પ્રાયઃ બીજાને અનુસરવાથી સંભવે છે.(૨૯/૬)

Page #159

१९६८
• सप्तधा औपचारिकविनयविवरणम् . द्वात्रिंशिका-२९/६ मानसश्चेति । मानसश्च = उपचारो द्विधा शुद्धप्रवृत्त्या = धर्मध्यानादिप्रवृत्त्या, असन्निरोधतः = आर्तध्यानादिप्रतिषेधात् ।
अवसरप्राप्तं प्रतिरूपयोगयोजनचरमभेदं निरूपयति - 'मानस' इति । तदुक्तं व्यवहारसूत्रपीठिकायां → माणसिओ पुण विणओ दुविहो उ समासओ मुणीयव्यो । अकुसलमणोनिरोहो कुसलमणउदीरणं चेव ।। - (व्य.सू.पी.७७) इति । 'अकुशलस्य = आर्तध्यानाधुपगतस्य मनसो निरोधः, कुशलस्य च धर्मध्यानाधुत्थितस्य मनस उदीरणं मानसिको विनय' इति तद्वृत्तिलेशः ।
साम्प्रतमौपचारिकः प्रतिरूपयोगयोजनविनयचतुर्थभेदो निरूप्यते । स च सप्तधा । तथाहि (१) अभ्यासवर्ती, गुरुपादपीठिकाप्रत्यासन्नवर्तीति भावः, गुरुसमीपे ज्ञानादिरूपपारमार्थिकरत्नलाभार्थी सन् नेत्र-वक्त्रगताकार-चेष्टाभ्यां तत्समीहितं कर्तुमुत्सहते। (२) छन्दोऽनुवर्तिता = गुर्वभिप्रायाऽऽराधकत्वं आहारोपधि-वसतिगोचरकाल-स्वभावाऽनुमतत्वविज्ञानेन। (३) इहपरलोकाद्याशंसापरिहारेण 'सङ्ग्रहमुपग्रहं वा में करिष्यति, भवक्षयहेतुरयं मे गुरुः' इति बुद्ध्या मोक्षाङ्गकार्यनिमित्तं क्रियमाणः कार्यहेतुको विनयः । (४) प्रतिकृतिविनयः, 'ज्ञान-दर्शन-चारित्रलाभैर्मामनुपकारिणमप्युपकुर्वन्ति गुरवोऽमी, तस्मादवश्यमेतेषु मया विनयः कर्तव्य' इति धिया कृते कार्ये क्रियमाणः, विनेयविशेषाऽपेक्षयाऽस्याऽप्यदोषत्वात् । (५) आर्तगवेषणं, द्रव्याद्यापत्सु आर्तस्याऽनार्तस्य वा दुर्लभद्रव्यसम्पादनम् । (६) कालज्ञता, यस्मिन् काले देशे च गुर्वादीनामनुकूलो य आहारादिः तं तदा तत्रोपनयति, विनयहेतुत्वात् काल-देशज्ञानं विनयतयोपचर्यते । (७) सानुलोमं, सर्वेषु गुरूपदेशेषु अनुलोमं प्रवर्तत इति । तदुक्तं व्यवहारसूत्रपीठिकायाम् → 'अब्भासवत्ति छंदोणुवत्तिया कज्ज- पडिकित्ती चेव । अत्तगवेसण कालण्णुया य सव्वाणुलोमं च ।। गुरुणो य लाभकंखी अब्भासे वट्टते सया । साहू आगार इंगिएहिं संदिट्ठो वत्ति काऊणं ।। कालसहावाऽणुमया आहारुवहीउवस्सया चेव । नाउं ववहरइ तहा छंदं अणुवत्तमाणो उ ।। इह-परलोकाऽऽसंसविमुक्कं कामं वयंति विणयं तु । मोक्खाहिगारिएसु अविरुद्धो सो दुपक्खे वि।। एमेव य अणियाणं यावच्चं तु होइ कायव्वं । कयपडिकित्ती वि जुज्जइ, न कुणइ सव्वत्थ न जइवि ।। दव्वावईमाइसुं अत्तमणत्तेव गवेसणं कुणइ । आहारादिपयाणं छंदमि ऊ छट्ठउ विणउ ।। सामायारिपरूवणनिद्देसे चेव बहुविहे गुरुणो । एमेय त्ति तहत्ति य सव्वत्थऽणुलोमया एसा ।।
6 (व्य.सू.पीठि-७८-८४) इति । स्वपक्षेऽयं लोकोपचारविनय इत्युच्यते ।
यद्वा प्रतिरूपविनयस्येमे चत्वारो भेदाः (१) अनुलोमवचनसहितत्वं, यत्किमपि कार्यमादिष्टः तत्सर्वमनुलोमवचनपूर्वकं करोति, नान्यथा । (२) प्रतिरूपकायक्रिया, यथापरिपाट्या शरीरविश्रामणम् । (३) संस्पर्शनविषयः यथा गुर्वादेः सुखासिको यो जायते तथा मृदुसंस्पर्शनविषयः । (४) सर्वानुलोमता, व्यवहारविरुद्धेऽपि स्वप्राणव्यपरोपणकारिण्यपि वा समादेशे यथोपदेशमेव सर्वकार्यसम्पादनमिति । तदुक्तं व्यवहारसूत्रपीठिकायाम् → चउहा वा पडिरूवो तत्थेगऽणुलोमवयणसहियत्तं । पडिरूवकायकिरिया फासण-सव्वाणुलोमं च ।।(१)
ટીકાર્થ:- માનસ પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચારવિનય બે પ્રકારે છે. (૧) ધર્મધ્યાનાદિ શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરવાથી. તથા (૨) આર્તધ્યાનાદિ ખોટી વૃત્તિ છોડવાથી. પોતાના સિવાયની મોટી વ્યક્તિને અનુસરવાથી/ઝૂકવાથી પ્રાયઃ

Page #160

• चतुर्विधप्रतिरूपविनयनिरूपणम् •
अयं च सकलः प्रायः प्रतिरूपो विनयः छद्मस्थानामन्याऽनुवृत्तित आत्मव्यतिरिक्तप्रधानानुवृत्तेः । प्रायोग्रहणाद् 'अज्ञातकेवलभावदशायां केवलिनामपि । अन्यदा तु तेषामप्रतिरूप एव विनयस्तथैव तत्कर्मविनयनोपपत्तेः । तदुक्तं- “पडिरूवो खलु विणओ पराणुअत्तिमइओ मुणेअव्वो । अप्पडिरूवो विणओ णायव्वो केवलीणं तु ।।" ( द.वै.नि. ९ / ३२३ ) ||६||
अगं की आमं ति भणइ अणुलोमवयणसहितो उ । वयणपसायाईहि य अभिनंदइ तं वयं गुरुणो ।। चोदयंते परं थेरा इच्छाणिच्छेय तं वरं । जुत्ता विणयजुत्तस्स गुरुवक्कणुलोमता ।। गुरवो जं पभासंति तत्थ खिप्पं समुज्जमे । न ऊ सच्छंदया सेया लोए किमुत उत्तरे ।। जदुत्तं गुरुनिद्देसं जो वि आइसई मुणी । तस्साऽवि विहिणा जुत्ता गुरुवक्काऽणुलोमता ।। (२) अद्धाण वायणाए निन्नासणयाए परिकिलंतस्स । सीसाई जा पाया किरिया पायाद विणउ य ।।(३) जत्तो व भणाइ गुरु करेइ कियकम्म मो ततो । पुव्वं संफरिसणविणउ पुण परिमउयं वा जहा सहइ ।। वायाइ सठाणं वयंति, बद्धासणस्स जे खुभिया । खेयजओ तणुथिरया बलं च अरिसादओ नेवं । । (४) सेयवपु मे काको दिट्ठो चउदंतपंडुरो वेभो । आमं ति पडिभणते सव्वत्थऽणुलोम- पडिलोमे ।। मिणु गोणसं लिहिं गणेह से दाए वक्कलाई से । अग्गंगुलीए वग्धं तुद, डिवऽगडं भणति आममिति । । ← (व्य.सू.पी. ८६-९५) इति । एवम् आगारिंगियकुसलं जइ सेयं वायसं व पुजा । तह वियसिं न विकूडे विरहम्मि य कारणं पुच्छे ।। ← (बृ. क. भा. २६४ पीठिका) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनमपि सर्वानुलोमप्रतिरूपकविनयपरतयाऽवगन्तव्यम् ।
एतेन मिण गोणसंगुलीहिं, गणेहिं वा दंतचक्कलाई से । इच्छंति भाणिऊणं, कज्जं तु त एव जाणंति ।। ← (उ.मा. ९४ ) इति उपदेशमालावचनमपि व्याख्यातम् । अयमौपचारिकविनयः सङ्क्षेपेण उत्तराध्ययने
१. मुद्रितप्रतौ 'अक्षात' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
मणोगयं वक्कगयं जाणित्ताऽऽयरियस उ । तं परिगिज्झ वायाए कम्मुणा उववायए ।। ← (उत्तरा . १ / ४३ ) इत्येवमावेदितः ।
= परा
ननु किमर्थमयं प्रतिरूपविनयः ? कस्य चैष भवति ? इत्याशङ्कायामाह - 'अयमिति । तत्तवस्त्वपेक्षया आत्मव्यतिरिक्तप्रधानानुवृत्तेः = स्वेतरगुणाधिकाऽनुसरणात् छद्मस्थानाम् । अप्रतिरूपः = ऽननुवृत्त्यात्मकः । अत्र दशवैकालिकनिर्युक्तिसंवादमाह - 'पडिरूवो' इति । अत्र श्रीजिनदासगणिमहत्तरकृता व्याख्या → पडिरूवो णाम जो वत्युं वत्युं पडुच्च अणुरूवो पउंजइ सो पडिरूवो भण्णइ । सो य छउमत्थाणं पायसो पराणुवत्तिणिमित्तं अब्भुट्टाणादी कीरइ । केवलीणं पुण अप्पडिरूवो णायव्वो । ઉપરોક્ત તમામ પ્રકારનો પ્રતિરૂપયોગાત્મક વિનય છદ્મસ્થ જીવોમાં સંભવે છે. ‘પ્રાયઃ’ શબ્દ એટલા માટે પ્રયોજેલ છે કે જે કેવલજ્ઞાનીને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોવા છતાં પણ બીજા લોકોને ખબર પડી ન હોય કે ‘આ વ્યક્તિ કેવલજ્ઞાની છે' ત્યાં સુધી તે અજ્ઞાતકેવલી પણ માતા, પિતા વગેરે સંબંધી પૂર્વપ્રવૃત્ત ઉપચારવિનય કાયા વગેરેથી કરે છે. પરંતુ જો બીજા લોકોને ખબર પડી જાય કે ‘આમને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલ છે’ તો બીજા પ્રત્યે ન ઝૂકવા સ્વરૂપ જ વિનય કેવલીઓને હોય છે. કારણ કે તે જ રીતે તે કેવલજ્ઞાનીઓના કર્મ દૂર થાય છે. તેથી તો દશવૈકાલિકનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે → ‘પ્રતિરૂપ વિનય ખરેખર બીજાને અનુસરવા સ્વરૂપ જાણવો. કેવલજ્ઞાનીઓને તો બીજા તરફ ન ઝૂકવા સ્વરૂપ વિનય જાણવો.' ૮ (૨૯/૬)

१९६९

Page #161

१९७०
• केवलिनोऽप्यज्ञातदशायां विनयप्रयोक्तारः • द्वात्रिंशिका-२९/७ अर्हत्सिद्ध-कुलाऽऽचार्योपाध्याय-स्थविरेषु च । गण-सङ्घ-क्रिया-धर्म-ज्ञान-ज्ञानि-गणिष्वपि।।७।। ___ अर्हदिति । अर्हन्तस्तीर्थकराः । सिद्धाः क्षीणाष्टकर्ममलाः । कुलं नागेन्द्रादि । आचार्यः पञ्चविधाऽऽचाराऽनुष्ठाता तत्परूपकश्च' । उपाध्यायः स्वाध्यायपाठकः । स्थविरः सीदतां स्थिरीकरणहेतुः । गणः कौटिकादिः । सङ्घः साध्वादिसमुदायः । क्रियाऽस्तिवादरूपा । धर्मः श्रुतणो पराणुवत्तिणिमित्तंति वुत्तं भवति । ण ते अनुवत्तिनिमित्तं विणयं कुव्वंति । पुव्वपउत्तं पुण उवयारं जाव न केणइ पच्चभिण्णाओ ताव करेति + (द.वै.नि.९/३२३) इति ।।२९/६।।
उक्तं प्रथमः औपचारिको विनयः सप्रभेदः । अधुनाऽवसरसङ्गतिप्राप्तं द्वितीयमनाशातनात्मकमौपचारिकविनयमावेदयति- 'अर्हदिति । → अरिणो हंता, रयं हंता अरिहंता तेण वुच्चंति - (आ. नि.१०८३) इति आवश्यकनियुक्तौ अर्हन्निरुक्तिः दर्शिता । प्राचां तु द्रव्यस्तवरूप एव औपचारिकविनयोऽर्हति सम्मतः । तदुक्तं स्तवपरिज्ञायां → जं च चउद्धा भणिओ विणओ उवयारिओ उ जो तत्थ । सो तित्थयरे निअमा ण होइ दव्वत्थया अन्नो ।। - (स्त.प.११०) इत्यवधेयम् ।
आचार्य इति। → आचार्यः = आचारं ग्राहयति, आचिनोति अर्थान्, आचिनोति बुद्धिमिति वा 6 (या.नि.१/४) इति यास्कनिरुक्तवचनं, → आचिनोति हि शास्त्रार्थानाचारस्थापनादपि । स्वयमाचरते यस्तु तस्मादाचार्य उच्यते ।। (द्वयो.३) इति द्वयोपनिषद्वचनं च यथागममत्रानुयोज्यम् । क्रिया अस्तिवादरूपा इति । → किरिया नाम अत्थित्तं भण्णइ, तं जहा- 'अत्थि माया, अत्थि पिया, अस्थि जीवा, अत्थि
વિશેષાર્થ - ચંડરુદ્રાચાર્યના શિષ્ય, મૃગાવતી સાધ્વીજી, પુષ્પચુલા સાધ્વીજી, કૂર્મપુત્ર વગેરેને કેવલજ્ઞાન થયા પછી પણ જ્યાં સુધી બીજા જીવોમાં કેવલજ્ઞાની તરીકે જાહેરાત ન થઈ ત્યાં સુધી તેઓએ પૂર્વપ્રવૃત્ત ઉપચારવિનય ચાલુ રાખ્યો હતો. પણ લોકોમાં કેવલજ્ઞાની તરીકે ઓળખાયા બાદ બીજા વડીલને અનુસરવારૂપ ઉપચારવિનય તેઓએ કરેલ ન હતો. માટે સામાન્યથીછમસ્થ જીવો વિનય-ઔપચારિકવિનય કરે એમ કહેવાય. (૨૯/૬) - ત્રીજી ગાથામાં ઉપચારવિનયના બે ભેદ બતાવ્યા હતા. તેમાંથી પ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ પ્રથમ ઉપચારવિનયની વાત ૪-૫-૬ શ્લોક દ્વારા પૂર્ણ થઈ. હવે આશાતનાવર્જનસ્વરૂપ બીજા પ્રકારના ઉપચારવિનયના બાવન ભેદોને ગ્રંથકારશ્રી સાતમી ગાથા દ્વારા બતાવે છે.
હ બાવન પ્રકારે આશાતનાવર્જન વિનય હ ___थार्थ :- भारत, सिद्ध, दुस, मायार्य, उपाध्याय, स्थविर, ५, संघ, या, धर्म, शान, शानी અને ગણી એમ કુલ ૧૩ ને વિશે (આગળ કહેવાશે તે રીતે ચાર-ચાર પ્રકારે વિનય કરવો.) (૨૯૭)
ટીકાર્થ :- (૧) અરિહંત એટલે તીર્થકર ભગવંત, (૨) જેમનો આઠ કર્મનો કચરો નાશ પામેલ હોય તે સિદ્ધ કહેવાય. (૩) નાગેન્દ્ર વગેરે આચાર્યકુળ સમજવા. (૪) પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાચાર-દર્શનાચાર વગેરેને પાળે તથા તેની શુદ્ધ પ્રરૂપણા કરે તે આચાર્ય જાણવા. (૫) સ્વાધ્યાય કરાવે-ભણાવે તે ઉપાધ્યાય. (૬) संयमसाधनमा सात सयोन स्थि२ ४३. ते स्थविर वाय. (७) टि वगैरे गए उपाय. (८) साधु-साध्वी-04-श्राविआनो समुदाय संघ पो. (८) मस्तिवाह स्व३५ या सम४वी. (१०) श्रुतधर्म भने यात्रिय ३५ २ ५।२नो धर्म. पो. (११) भतिशान, श्रुतशान वगैरे पाय प्ररे शान. (१२) १. हस्तादर्श '...स्पश्च' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #162

१९७१
• द्विपञ्चाशद्भेदेन विनयोपदर्शनम् • धर्मादिः । ज्ञानं मत्यादि । ज्ञानिनस्तद्वन्तः । गणिर्गणाधिपतिः ।।७।। अनाशातनया भक्त्या बहुमानेन वर्णनात् । द्विपञ्चाशद्विधः प्रोक्तो द्वितीयश्चौपचारिकः ।।८।। ____ अनाशातनयेति । 'अनाशातनया = सर्वथाऽहीलनया भक्त्या = उचितोपचाररूपया बहुमानेन = आन्तरभावप्रतिबन्धरूपेण वर्णनात् = सद्भूतगुणोत्कीर्तनात् द्वितीयः चाऽनाशातनात्मक औपचारिकविनयो द्विपञ्चाशद्विधः प्रोक्तः, त्रयोदशपदानां चतुर्भिर्गुणने यथोक्तसंख्यालाभात् ।।८।। अजीवा' एवमादि - (द.वै.नि.३२५ चूर्णि) इति जिनदासगणिमहत्तराः । ज्ञानिनः = तद्वन्तः = मत्यादिज्ञानवन्तः । प्रकृते →
निर्ममत्वमहङ्कारहीनत्वं सङ्गहीनता । सदा शान्त्यादियुक्तत्वं संसारेऽस्मिन् विरक्तता ।। जितेन्द्रियत्वमात्मेक्षा तत्परत्वमहर्निशम् । निष्परिग्रहता द्वन्द्वसमता निरपेक्षता ।। सर्वव्यापारवैमुख्यं निजानन्दैकसक्तता । एवमादीनि सर्वाणि ज्ञानिनां लक्षणानि तु ।।
- (रा.गी.१६/२२-२४) इति रामगीतादर्शितज्ञानिलक्षणाऽनुसन्धानमपि यथागमं कर्तव्यम्। शिष्टं स्पष्टम् ।।२९/७।। ___ अर्हदादीनामनाशातनादिसंवेधेन द्विपञ्चाशद्विध-द्वितीयविनयाभिधानायोपक्रमते- 'अनाशातनयेति । अवर्णवादादिनाऽऽशातनाकरणे महामिथ्यात्वोदयप्रसङ्गः, तस्य तत्कार्यत्वात् । तदुक्तं हरिभद्रसूरिभिः अनुयोगद्वारसूत्रवृत्तौ → यदर्हदवर्णवादहेतुलिङ्गं अर्हदादिश्रद्धानविघातकं दर्शनपरिषहकरणं तद् मिथ्यादर्शनम् - (अनु.द्वा.हा.वृ.पृ.६३) इति । ___ उचितोपचाररूपया भक्त्या इति । तदुक्तं निशीथभाष्ये अपि → भत्तीओ होति सेवा, बहुमाणो भावपडिबंधो - (नि.भा.१३ पीठिका) इति । यथोक्तसङ्ख्यालाभात् = द्विपञ्चाशद्भेदप्राप्तेः । यथोक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ प्रवचनसारोद्धारे च →
तित्थयर-सिद्ध-कुल-गण-संघ-किरिय-धम्म -नाण-नाणीणं।
. १°आयरिय-११थेरु-वज्झाय१२-गणीणं१३ तेरस पदाणि ।। આ સમ્યજ્ઞાનને ધારણ કરે તે જ્ઞાની કહેવાય. (૧૩) ગણના અધિપતિ હોય તે ગણી કહેવાય.(૨૯૭)
विशेषार्थ :- 04, पुष्य, ५५, ५२मोड, भोक्ष वगैरे छे...' सा प्रभारी बोल-भानपुं-माय२j ते या वाय. पाटीनी वितीर्थमा स्पष्ट छ. (२८/७)
थार्थ :- (3५२। १3 स्थानीनी (=५होनी) (१) साशातना छोडवाथी, (२) मालित ४२वाथी, (3) पडभानथी भने (४) प्रशंसाथी भावन प्रा२नो जी भोपया२ि६ विनय उवायेद छ. (२८/८)
अर्थ :- (3५२न। १३ स्थानीनी (१) सर्वथा = [ ५९ अरे डालना न ४२वाथी, (२) ઉચિત ઉપચાર સ્વરૂપ ભક્તિ કરવાથી, (૩) આંતરિક અહોભાવસ્વરૂપ બહુમાનથી અને (૪) તેમના વાસ્તવિક ગુણોને કહેવાથી અર્થાતુ પ્રશંસવાથી બીજો અનાશાતના સ્વરૂપ ઔપચારિક વિનય બાવન ભેદવાળો કહેવાયેલ છે. કારણ કે અરિહંત વગેરે ૧૩ સ્થાનોને આશાતનાત્યાગ-ભક્તિ વગેરે ચાર પદો વડે ગુણવાથી १3 x ४ = ५२ संध्या भणे छे. (२८/८)
વિશેષાર્થ :- અનાશાતના = આશાતનાવર્જન સ્વરૂપ ઔપચારિક વિનય અરિહંત વગેરે તેર १. हस्तादर्श 'अनाशत...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #163

१९७२ • पञ्चदशविधविनयोपदर्शनम् .
द्वात्रिंशिका-२९/८ अणसातणा (१) य भत्ती (२) बहुमाणो (३) तह य वण्णसंजलणा (४) । तित्थगरादी तेरस चतुग्गुणा होति बावण्णा ।। (द.वै.नि.९/३२५-६, प्र.सारो.५४९-५५०) इति ।
यद्वा प्रकारान्तरेण विनयो ज्ञानादिभेदात्सप्तधा, → से किं तं विणए ? विणए सत्तविहे पन्नत्ते । तं जहा- नाणविणए, दंसणविणए, चरित्तविणए, मणविणए, वइविणए, कायविणए, लोगोवयारविणए - (औ.सू.२०) इति औपपातिकसूत्रवचनात् । इदमेवाभिप्रेत्याऽन्यत्र → 'नाणे दंसण-चरणे मण-वय-काओवयारविणआ अ । नाणे पंचुवयारो, मइनाणाईण सद्दहणं ।।( ) भत्ती तह बहुमाणो तद्दिद्वत्थाण सम्मभावणया । विहिगहणब्भासो वि अ, एसो विणओ जिणाभिहियो ।। - ( ) इत्याद्युक्तम् । शुश्रूषादिश्च दर्शनविनयः । यदाहुः → 'सुस्सूसणा यऽणासायणा य विणओ अ दंसणे दुविहो । दंसणगुणाहिएसु किज्जइ सुस्सूसणाविणओ ।। सक्कारोऽब्भुट्ठाणं, सम्माणाऽऽसणअभिग्गहो तह य । आसणअणुप्पयाणं किइकम्मं अंजलिगहो अ।। इंतस्सऽणुगच्छणया ठिअस्स तह पज्जुवासणाऽभिहिआ । गच्छंताणुव्वयणं एसो सुस्सूसणाविणओ ।।
-- ( ) इति । औपपातिकसूत्रस्याप्येवमभिप्रायः । प्रवचनसारोद्धारे पुनः दर्शनविनयः → अरहंत १ सिद्ध २ चेइय ३ सुए य ४ धमे य ५ साहुवग्गे य ६ । आयरिय ७ उवज्झाएसु ८ य पवयणे ९ दंसणे १० यावि ।। भत्ती पूया वन्नज्जलणं वज्जणमवन्नवायस्स । आसायणपरिहारो दंसणविणओ समासेणं ।। 6 (प्र.सारो.९३०-९३१) इति एवमुपदर्शितः ।
अनाशातनाविनयः पुनः पञ्चचत्वारिंशद्विधः। स च यथा → तित्थयर १, धम्म २, आयरिय ३, वायग ४, थेरे ५, कुले ६, गणे ७, संघे ८ । संभोइअ ९, किरिआए १०, मइनाणाईण य तहेव य १५ ।। - ( ) कायव्वा पुण भत्ती, बहुमाणो तह य वन्नवाओ य । अरहंतमाइआणं, केवलनाणाऽवसाणाणं ।। - ( ) । औपपातिकसूत्रस्याप्येवमेवाभिप्रायः ।।
चारित्रविनयः पुनः → ‘सामाइआइचरणस्स सद्दहाणं तहेव काएणं । संफासणं, परूवण महपुरओ भव्वसत्ताणं ।। ( ) इति । औपपातिकसूत्रस्याप्ययमादेशः । तथा → ‘मणवयकाइअविणओ, आयरिआईण सव्वकालंपि । अकुसलमणाइरोहो, कुसलाणमुदीरणं तह य ।। ( ( ) इति ।
तथोपचारेण = सुखकारिक्रियाविशेषेण निवृत्त औपचारिकः, स चासौ विनयश्चेति समासः, स च सप्तधा → 'अब्भासऽच्छण-छंदाणुवत्तणं कयपडिकिई तह य । कारिअनिमित्तकरणं, दुक्खत्तगवेसणं तह य ।। ( ) तह देसकालजाणण, सव्वत्थे(सु) तहय अणुमइ भणिआ । उवयारिओ उ विणओ, एसो भणिओ समासेणं ।। -() अभासच्छणं' = श्रुताद्यध्ययनं विनापि गुरुसमीपेऽवस्थानम्, ‘कृतप्रतिकृतिश्च' कृते भक्तादिनोपचारे प्रसन्ना गुरवः प्रतिकृतिं = प्रत्युपकारं सूत्रादिदानेन मे करिष्यन्ति, नो नामैकैव निर्जरेति भक्तादिदाने यत्नः कार्यः, श्रुतप्रापणादिकं निमित्तं कृत्वा 'श्रुतं प्रापितोऽहमनेने'ति સ્થાનોમાં, પ્રત્યેકમાં, ચાર-ચાર પ્રકારે થાય છે. તેથી અનાશાતનાસ્વરૂપ ઔપચારિક વિનયના કુલ બાવન मेह थाय छे. (२८/८)

Page #164

• अगत्स्यसिंहसूरिमतेन सप्तविधविनयविवेचनम् •
१९७३ हेतोरित्यर्थः, विशेषेण विनये तस्य वर्तितव्यम् । शेषं स्पष्टम् । औपपातिकसूत्रमप्येवंप्रायः । अधिकं बुभुत्सुभिः प्रवचनसारोद्धारे षष्ठद्वारेऽभ्यन्तरतपोनिरूपणगतविनयभेदविवरणमवलोकनीयम् (प्र.सारो.गा. २७१, पृष्ठ-१८०) ।
तदुक्तं दशवैकालिकचूर्णौ अगस्त्यसिंहसूरिभिरपि → विणयो सत्तविहो, तं०- नाणविणओ १, दसणविणओ २, चरित्तविणओ ३, मणविणओ ४, वतिविणओ ५, कायविणओ ६, ओवयारियविणओ ७ त्ति । नाणे विणओ पञ्चविहो, तं०- आभिनिबोहियनाणविणओ जाव केवलनाणविणयो । कहं नाणविणओ ? जस्स पञ्चसु वि नाणेसु भत्ती बहुमाणो वा, जे वा एएहिं भावा दिट्ठा तेसु सद्दहाणं ति नाणविणतो ।।१।।
दसणविणतो दुविधो, तं०- सूस्सूसणाविणतो १ अणासायणाविणओ य २। सुस्सूसणाविणतो सम्मइंसणगुणाहियाण साधूण सुस्सूसणं । सम्मइंसणसुस्सूसणत्थं सूस्सूसणाविणतो अणेगप्पगारो, तं०- सक्कारविणतो १ सम्माणविणतो २ अब्भुट्ठाणविणतो ३ आसणाभिग्गहो ४ आसणाणुप्पदाणं ५ कितिकम्म ६ अंजलिपग्गहो ७ एंतस्स अणुगच्छणता ८ ठितस्स पज्जुवासणया ९ गच्छंतस्स अणुव्वयणं १० । सक्कार-सम्माणविसेसोऽयं- वत्थादीहिं सक्कारो, थुणणादिणा सम्माणो। आसणाभिग्गहो- आगच्छंतस्स परमादरेण अभिमुहमागंतूण वत्थासणेहिं भण्णति- ‘अणुवरोहेण एत्थ उवविसह' । आसणप्पदाणं- ठाणातो ठाणं संचरंतस्स आसणं गेण्हिऊण इच्छिते से ठाणे ठवेति । अब्भुट्ठाणादीणि फुडत्थाणीति न विसेसिताणि १ । अणासायणाविणतो पण्णरसविधो, तं०-अरहंताणं अणासायणा १ अरहंतपण्णत्तस्स धम्मस्स अणासायणा २ एवं आयरियाणं ३ उवज्झायाणं ४ थेर ५ कुल ६ गण ७ संघ ८ संभोगस्स अणासायणा ९। किरियाए अणासायणा, किरिया-अस्थिभावो, तं०-'अत्थि माता, अत्थि पिता, अत्थि जीवा' एवमादि, जो एयं ण सद्दहति विवरीतं वा पण्णवेति तेण किरिया आसातिया, जो पुण सद्दहति तहाभावं वा पण्णवेति तेण णाऽऽसातिया १० । अभिणिबोहियनाणस्स अणासातणा ११ जाव केवलनाणस्स अणासायणा १२-१५ । एतेसिं पण्णरसण्हं कारणाणं एक्केक्कं तिविहं, तं०-अरहताणं भत्ती १ अरहंताणं बहुमाणो २ अरहंताणं वण्णसंज(ल)णता ३, एवं जाव केवलनाणं पि तिविहं, सव्वे वि एते भेदा पंचचत्तालीसं ।।२।।
इदाणिं चरित्तविणतो, सो पंचविहो, तं०- सामायियचरित्तविणतो १ एवं छेदोवठ्ठावणिय० २ परिहारविसुद्धिग० ३ सुहुमसंपराग० ४ अधक्खाय० ५ । एतेसिं पंचण्हं चरित्ताणं को विणतो ? भण्णति-पंचविधस्स वि चरित्तस्स जा सद्दहणता, सद्दहियस्स य काएण फासणया, विहिणा य परूवणया एस चरित्तविणयो ।।३।। मणविणयो-आयरियादिसु अकुसलमणवज्जणं कुसलमणउदीरणं च ।।४।। एवं वायाविणओ वि ।।५।। कायविणतो-तेसिं चेवाऽऽयरियादीणं अद्धाण-वायणातिपरिसंताणं सीसादारब्भ जाव पादतला पयत्तेण विस्सामणं ।।६।।
ओवयारियविणतो सत्तविहो, तं०-सदा आयरियाण अब्भासे अच्छणं १ छंदाऽणुवत्तणं २ कारियनिमित्तकरणं

Page #165

१९७४
वट्टेरकाचार्यमतानुसारेण पञ्चधा विनयः •
द्वात्रिंशिका - २९/८
३ कतपडिकतिता ४ दुक्खस्स गवेसणं ५ देस-कालण्णुया ६ सव्वत्थेसु अणुलोमया ७ । तत्थ अब्भासे अच्छणं- इंगितेण अभिप्पातं णाऊण निज्जरट्ठाए जहिच्छितं उववातइस्सामी ति गुरूणं अब्भासे अच्छति १ । तत्थ छंदाऽणुयत्तणं- आयरियाणं जहाकालं आहारोवहि-उवस्सगाणं उववायणं २ । कारियनिमित्तकरणंपसण्णा आयरिया सविसेसं सुत्त - ऽत्थ-तदुभयाणि दाहिंति (त्ति) तहा अणुकूलाणि करेति जेणं आयरियाणं चित्तपसादो जायति ३ । कतपडिकतिता - जति वि णिज्जरत्थं ण करेति तहा वि मम वि एस पडिकरेहिति त्ति करेति विणयं ४ । दुक्खस्स पुच्छणादीणि पसिद्धाणि अतो ण भण्णंति ।।७।। अधवा एस सव्वो चेव विणतो नाण-दंसण-चरित्ताण अव्वतिरित्तो त्ति तिविहो चेव २ ।।
·
← (द.वै. १/१ चू. पृ.१५ ) इति । जिनदासगणिमहत्तराणामप्येवंप्रायोऽभिप्रायो दशवैकालिकचूर्णी (द.वै. १/१/पृ. २६) वर्तत इत्यवधेयम् । वट्टकेराचार्येण तु मूलाचारे → दंसण-णाणे विणओ चरित्त - तव - ओवयारिओ विणओ । पंचविहो खलु विणओ पंचमगइणायगो भणिओ ।। उवगूहणादिआ पुव्वत्ता तह भत्तिआदिआ य गुणा । संकादिवज्जणं पि य दंसणविणओ समासेण । । जे अत्थपज्जया खलु उवदिट्ठा जिणवरेहिं सुदणाणे । ते तह रोचेदि णरो दंसणविणओ हवदि एसो । । कवि उवहा बहुमाणे तहेव अणिण्हवणे । वंजणअत्थतदुभयं विणओ णाणम्हि अट्ठविहो । । गाणं सिक्खदि गाणं गुणेदि णाणं परस्स उवदिसदि । णाणेण कुणदि णायं णाणविणीदो हवदि एसो । । इंदियकसायपरिहाणंपि य गुत्तीओ चेव समिदीओ । एसो चरित्तविणओ समासदो होइ णायव्वो ।। उत्तरगुणउज्जोगो सम्मं अहियासणा य सद्धा य । आवासयाणमुचिदाण अपरिहाणीयणुस्सेहो ।। भत्ती तवोधियम्हि य तवम्हि अहीलणा य सेसाणं । एसो तवम्हि विणओ जहुत्त चारित्तसाहुस्स ।। काइय-वाइय-माणसिओ त्ति अतिविहो दु पंचमो विणओ । सो पुण सव्वो दुविहो पच्चक्खो तह परोक्खो य ।। अब्भुट्ठाणं किदिअम्मं णवण अंजलीय मुंडाणं । पच्चूगच्छणमेत्ते पछिदस्सणुसाधणं चेव ।। णीचं ठाणं णीचं गमणं णीचं च आसणं सयणं । आसणदाणं उवगरणदाणं ओगासदाणं च 11 पडिरूवकायसंफासणदायपडिरूपकालकिरिया य । पेसणकरणं संथरकरणं उवकरण पडिलिहणं ।। इच्चेवमादिओ जो उवयारो कीरदे सरीरेण । एसो काइयविणओ जहारिहं साहुवग्गस्स 11 पूयावयणं हिदभासणं च मिदभासणं च मधुरं च । सुत्ताणुवीचिवयणं अणिड्डु रमकक्कसं वयणं ।। उवसंतवयणमगिहत्थवयणमकिरियमहीलणं वयणं । एसो वाइयविणओ जहारिहं होदि कादव्वो ।। पापविसोत्तिअपरिणामवज्जणं पियहिदे य परिणामो | णादव्वो संखेवेणेसो माणसिओ विणओ ।। इय एसो पच्चक्खो विणओ पारोक्खिओ वि जं गुरूणो । विरहम्मि विवट्टिज्जदि आणणिद्दिस्सचरियाए । । अह ओपचारिओ खलु विणओ तिविहो समासदो भणिओ । सत्त चउव्विह दुविहो बोधव्वो आणुपुव्वी । । अट्ठाणं सणदि आसणदाणं अणुप्पदाणं च । किदिकम्मं पडिरूवं आसणचाओ य अणुव्वजणं ।। हिद-मिद-परिमिदभासा अणुवीचीभासणं च बोधव्वं । अकुसलमणस्स रोधो कुसलमणपवत्तओ चेव ।। रादिणिए ऊणरादिणिएसु अ अज्जासु चेव गिहिवग्गे । विणओ जहारिओ सो कायव्वो अप्पमत्तेण ।। ← (मूला. १६७-१८७) इत्येवं विनयस्वरूपप्रकारादिकमुपदर्शितमित्यवधेयम् ।

Page #166

•
चतुर्धा विनयविवेचनम् •
१९७५
एकस्याऽऽशातनाऽप्यत्र' सर्वेषामेव तत्त्वतः । अन्योऽन्यमनुविद्धा हि तेषु ज्ञानादयो गुणाः । । ९ ।। एकस्येति । अत्र अर्हदादिपदेषु एकस्याऽपि आशातना तत्त्वतः सर्वेषां (एव) हि
= यतः
श्री वीरभद्रसूरिभिस्तु आराधनापताकायां विणओ पुण पंचविहो निद्दिट्ठो नाण १ २ चरित्ते३ | तवविणओ य चउत्थो ४ चरिमो उवयारिओ५ विणओ ।। काले१ विणए२ बहुमाणे३ उवहाणे ४ तहा अणिन्हवणे५ । वंजण६ अत्थ७ तदुभए८ विणओ नाणस्स अट्ठविहो । । निस्संकिय१ निक्कंखिय२ निव्वितिगिंछा३ अमूढदिट्ठी४ य । उववूह५ थिरीकरणे६ वच्छल्ल७ पभावणे८ अट्ठ ।। इंदिय - कसायपणही गुत्तीओ तिणि पंच समिईओ । एसो चरित्तविणओ समासओ होइ नायव्वो ।। भत्ती तवाहिसुं तवे य, सेसेसु हिलणच्चाओ । जह विरियमुज्जमो वि य, तवविणओ एस नायव्वो ।। काइय वाइय माणस्सिओ य तिविहोवयारिओ विणओ । सो पुण सव्वो दुविहो - पच्चक्खो १ चेव पारोक्खो २ ।।
← (आ.प.८८-९३) इत्येवं विनयप्रकारोपप्रकारा विनिर्दिष्टा इति ध्येयम् ।
तत्त्वार्थभाष्ये उमास्वातिवाचकास्तु विनयः चतुर्भेदः । तद्यथा - (१) ज्ञानविनयः, (२) दर्शनविनयः, (३) चारित्रविनयः, (४) उपचारविनय इति । तत्र ज्ञानविनयः पञ्चविधो मतिज्ञानादिः । दर्शनविनयस्त्वेकविध एव सम्यग्दर्शनविनयः । चारित्रविनयः पञ्चविधः सामायिकविनयादिः । औपचारिकविनयोऽनेकविधः-सम्यग्दर्शन -ज्ञान- चारित्रादिगुणाधिकेषु अभ्युत्थानाऽऽसनप्रदान-वन्दनाऽनुगमनादिः । विनीयते (कर्म) तेन तस्मिन् वा विनयः ← (त.सू. ९/२३ भा.) इत्येवं प्राहुः ।
यद्वा आचार-श्रुत-विक्षेपण-दोषपरिघातविषयकतया विनयस्य चतुर्विधत्वमभिमतमवगन्तव्यम् । आचारविनयस्तु संयम-तपो-गणैकाकिविहारसामाचारीविषयतया चतुर्विधः । सूत्राऽर्थ-हित-सम्पूर्णवाचनारूपेण श्रुतविनयोऽपि चतुर्धा । सम्यक्त्वग्राहकत्व - प्रवाजन स्थिरीकरण-स्वाचारयोगक्षेमवृद्धिभेदेन विक्षेपणविनयोऽपि चतुष्प्रकारः । परकीयक्रोध-विषयादिकाङ्क्षा-स्वकीयक्रोधादिनिर्घातनरूपेण दोषपरिघातविनयोऽपि चतुर्भेदः । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे गुरुगुणषट्त्रिंशिकाप्रदर्शनावसरे ' आयारे सुयविणए विक्खिवणे चेव होइ बोधव्वा । दोसस्स परिघाए विणए चउहेस पडिवत्ती ।। ← ( प्र सारो. ५४६ ) इति । अधिकन्तु अग्रे (पृ.१९९९) वक्ष्यामः। धर्मरत्नप्रकरणबृहद्वृत्तौ देवेन्द्रसूरिभिरपि प्रकृतचतुर्विधविनयस्वरूपमित्थमेवाऽवर्णि व्यवहारभाष्यानुसारेण भावसाधुसप्तमलिङ्गनिरूपणावसरे ( दृश्यतां धर्मरत्न. गा. १२६-वृत्ति. पृष्ठ- २९०) इत्यवधेयम् ।।२९ / ८ ।।
एकाऽऽशातनायामखिलाऽऽशातनामाविष्करोति- 'एकस्ये 'ति । आशातनास्वरूपं आवश्यकचूर्णी → आसायणा णामं नाणादिआयस्स सातणा ← ( आ. चू. भाग-२ पृ. २१२ ) इति दर्शितम् । तदुक्तं उत्त राध्ययनबृहद्वृत्तौ शान्तिसूरिभिरपि सम्यक्त्वादिलाभं शातयति - विनाशयति इति आशातना ← * એક્ની આશાતનામાં તમામની આશાતના ક
ગાથાર્થ :- અહીં એકની પણ આશાતના કરવાથી પરમાર્થથી બધાયની આશાતના થાય છે. કારણ કે અરિહંત વગેરેમાં જ્ઞાનાદિ ગુણો પરસ્પર એકબીજાથી સંકળાયેલા છે. (૨૯/૯)
ટીકાર્થ :- અરિહંત વગેરે. ૧૩ પદોમાંથી એક પણ પદની આશાતના કરવાથી પરમાર્થથી બધાયની
१. हस्तादर्शे '...तनाप्यस्मिन्' इत्यशुद्धः पाठः 1

Page #167

१९७६
• एकाशातनायां सर्वाशातनाप्रसङ्गहेतूहनम् • द्वात्रिंशिका-२९/९ तेषु ज्ञानादयो गुणा अन्योन्यमनुविद्धाः । यदेव ह्येकस्य शुद्धं ज्ञानं तदेवाऽपरस्याऽपि । इत्थं च हीलनाविषयीभूतज्ञानादिसम्बन्धस्य सर्वत्राऽविशेषादेकहीलने सर्वहीलनाऽऽपत्तेर्दारुणविपाकत्वमवधार्य न कस्याऽपि हीलना कार्येति भावः ।।९।। (उत्त.बृ.पृष्ठ-५७८) इति ध्येयम् । व्यवहारत एकस्यैव कस्यचिदर्हदादेः हीलनेऽपि हीलनाविषयीभूत ज्ञानादिसम्बन्धस्य सर्वत्र अर्हदादिषु त्रयोदशसु स्थानेषु अविशेषात् = तुल्यत्वात् एकहीलने सर्वहीलनाऽऽपत्तेः एकस्य तीर्थकरस्याऽऽशातनायां सर्वतीर्थकराऽऽशातनावत् अर्हत्सिद्धकुलाचार्यादीनां सर्वेषामाशातनाऽऽपत्तेः । तदुक्तं साक्षेप-परिहारं ओघनिर्युक्तौ → भरहेरवयविदेहे पन्नरस वि कम्मभूमिगा साहू । एक्कंमि हीलियंमि सव्वे ते हीलिया हुंति ।। भरहेरवयविदेहे पन्नरसवि कम्मभूमिगा साहू । एक्कंमि पूइयंमी सव्वे ते पूइया हुंति ।। अह को पुणाइ नियमो एक्कंमि वि हीलियंमि। ते सव्वे होति अवमाणिया पूइए य संपूइया सव्वे ।। नाणं व दंसणं वा तवो य तह संजमो य साहुगुणा । एक्के सव्वेसु वि हीलिएसु ते हीलिया हुंति ।। एमेव पूइयंमि वि एक्कंमि वि पूइया जइगुणा उ। थोवं बहूं निवेसं इइ नच्चा पूयए मइमं ।।
6 (ओ.नि.५२६-५३०) इति भावनीयम् । निश्चयनयमतमेतत् । एतेन → एगम्मि पूइयम्मी सव्वे ते पूइया हुंति - (गु.त.वि.१/१७) इति गुरुतत्त्वविनिश्चयवचनमपि व्याख्यातम्, 'निश्चयतस्तु एकस्मिन्नपि गुरौ पूजिते सर्वे ते गुरवः पूजिता भवन्ति, सर्वत्राऽपि ज्ञानादिगुणसाम्यात्' (गु.त.वि.१/१७ वृ.) इति तवृत्ती व्याख्यानात् ।
इदञ्चात्रावधेयम्- आशातना → गुरुं पडुच्च विणयकरणे जं फलं तमायं सादेतीति आसादणा - (नि.चू.उ.१०/सूत्र-४) इति निशीथचूर्ध्या दर्शिता, दशाश्रुतस्कन्धनिर्युक्तौ → आसायणाओ दुविहा मिच्छा पडिवज्जणा य लाभे अ । लाभे छक्कं तं पुण इट्ठमणिटुं दुहेक्केक्कं ।। - (द.श्रु.नि.३/ १५) इत्यादिना विभक्ता । निशीथभाष्ये च सा → दव्वे खेत्ते काले भावे आसायणा मुणेयव्वा । एएसिं णाणत्तं वोच्छामि अहाणुपुव्वीए ।। दव्वे आहारादिसु खेत्ते गमणादिएसु णायव्वा । कालम्मि विवच्चासे मिच्छा पडिवज्जणा भावे ।। - (नि.भा.२६४१/४२) इत्येवमुपवर्णिता चातुर्विध्येन । सा च समग्राऽपि संयमाऽर्थिना वर्जनीया । तदुक्तं दशाश्रुतस्कन्धनिर्युक्तौ → सो गुरुमासायंतो दंसण-णाण-चरणेसु सयमेव । सीयति कत्तो आराहणा से तो ताणि वज्जेज्जा ।। - (द.श्रु.नि.२४) इति । → हीलना न च कर्तव्या प्राणान्तेऽपि च धर्मिणाम् + (कृ.गी.२१०) इति कृष्णगीतावचनमप्यनुयोज्यम् । वक्ष्यमाणरीत्या (२९/१०-११ पृ.१९७७-१९८०) आशातनाया दारुणविपाकत्वं = रौद्रपरिणामत्वं अवधार्य = निश्चित्य न कस्याऽपि આશાતના થાય છે. કારણ કે અરિહંત વગેરે તેર સ્થાનોમાં જ્ઞાનાદિ ગુણો પરસ્પર એકબીજાની સાથે સંકળાયેલા છે. જે શુદ્ધ જ્ઞાન અરિહંત વગેરે એકમાં છે તે જ શુદ્ધ જ્ઞાન સિદ્ધ વગેરે અન્ય પદોમાં પણ છે. આ રીતે આશાતનાનો = હીલનાનો વિષય બનનાર જ્ઞાનાદિ ગુણનો સંબંધ તો અરિહંત વગેરે તમામ સ્થાનોમાં સમાન જ છે. તેથી એકની હીલના કરવાથી તમામની હલના થાય છે. આથી આશાતનાનું ફળ ભયંકર હોય છે - એમ ખ્યાલમાં રાખીને એકની પણ હીલના = આશાતના ન

Page #168

• मन्दभाग्यानां आशातनाकारित्वम् •
१९७७ नूनमल्पश्रुतस्याऽपि गुरोराचारशालिनः । हीलना भस्मसात्कुर्याद् गुणं वहिलरिवेन्धनम् ।।१०।।
नूनमिति । नूनं = निश्चितं अल्पश्रुतस्याऽपि = अनधीताऽऽगमस्याऽपि 'कारणान्तरस्थापितस्य गुरोः = आचार्यस्य = आचारशालिनः पञ्चविधाऽऽचारनिरतस्य हीलना गुणं = स्वगतचारित्रादिकं भस्मसात् कुर्यात, इन्धनमिव वह्निः ।।१०।।। त्रयोदशाऽन्यतरस्य हीलना = आशातना कार्येति यावद् भावः ।।२९/९ ।।
_ 'अतिपरिचयादवज्ञा' इति न्यायेन यद्वा ‘लघुनि अवज्ञा' इति न्यायेन नित्यसन्निहिताऽऽचार्याऽऽशातना मन्दभाग्यानां सम्भवतीति अर्हदादिपरित्यागेनादावाचार्याशातनामेवाह- 'नूनमिति । अनधीतागमस्यापि = अनवगतछेदसूत्रार्थस्याऽपि कारणान्तरस्थापितस्य = निशीथ-व्यवहारसूत्राधुपदर्शितकारणादिना आचार्यपदे स्थापितस्य लक्षणोपेतस्य आचार्यस्य पञ्चविधाऽऽचारनिरतस्य ‘अल्पश्रुतोऽयं, समरात्निको वाऽयं, अवमो वाऽयमस्मदपेक्षया, जातिहीनो वाऽयमस्मदपेक्षया। अतः किमर्थमस्याऽऽज्ञानिर्देशं वयं समनुतिष्ठामः?' इत्येवं अनधीताऽऽगमत्व-स्वल्पचारित्रपर्याय-जातिहीनतादिना कारणेन हीलना = आशातना स्वकीयसम्यग्दर्शनादिगुणशातनरूपतया स्वगतचारित्रादिकं भस्मसात् कुर्यात् । तदुक्तं दशवैकालिके →
जे या वि मंदे त्ति गुरुं विदित्ता डहरे इमे अप्पसुते त्ति णच्चा । हीलेंति मिच्छं पडिवज्जमाणा करेंति आसातण ते गुरूणं ।। पगतीए मंदा वि भवंति एगे, डहरा वि य जे सुतबुद्धोववेता ।
आयारमंता गुणसुट्ठियप्पा जे हीलिता सिहिरिव भास कुज्जा ।। (द.वै.९/१/२-३) इति । अत एव मूलगुरुः जिनकल्पस्वीकारावसरेऽभिनवाऽऽचार्यमुद्दिश्य स्वसाधून् → ओमो समराईणिओ अप्पतरसुओ अ मा य णं तुब्भे । परिभवह, तुम्ह एसो विसेसओ ४२वी-माj uqवानो महा माशय छे. (२८/८)
વિશેષાર્થ - કોઈ ચાંદલો લગાવનાર વ્યક્તિ છેતરનાર નીકળે ત્યારે “ચાંદલાવાળા ચોર હોય આવું બોલનાર માત્ર એક નહિ પણ ત્રણ કાળના તમામ ચાંદલાવાળા જીવમાં ચોરીનો આક્ષેપ કરીને હિલના કરે છે. કારણ કે ચાંદલાનો સંબંધ તે તમામ જીવોમાં એકસરખો છે. તે જ રીતે “સાવદ્યના ત્યાગી સાધુને યોનિપ્રાભૃત, ધાતુવાદ વગેરે જણાવવાની તીર્થકર ભગવંતને શું જરૂર હતી ?” આ પ્રમાણે તીર્થકરના જ્ઞાનની હલના કરે તો કેવલજ્ઞાન તો અરિહંત, સિદ્ધ વગેરેમાં સમાન જ હોવાથી અરિહંતની આશાતનામાં સિદ્ધ વગેરે અન્ય પદોની આશાતનાનું પાપ લાગે છે. માટે કોઈની પણ આશાતના અજાણતા પણ થઈ ન જાય તેની કાળજી આત્માર્થી સાધકોએ રાખવી જોઈએ. (૨૯૯)
હ ગુરુની આશાતના ગુણનાશક છે ગાથાર્થ - ખરેખર અલ્પજ્ઞાનવાળા પણ આચારસંપન્ન ગુરુની આશાતના ગુણને તે રીતે ભસ્મસાત્ ४३ छ रीते. अग्नि धनने. (२८/१०) .
ટીકાર્ચ - શાસ્ત્ર ભણેલ ન હોવા છતાં અમુક કારણસર આચાર્ય પદ ઉપર સ્થાપિત કરેલ અને પાંચ પ્રકારના આચારમાં નિમગ્ન એવા ગુરુ ભગવંતની આશાતના ચોકક્સ પોતાના ચારિત્ર વગેરે गुयोने भस्मसात् ४२. छ. म अग्नि पराने जाणे तेम मा पात सम४वी. (२८/१०) १. हस्ताद” 'कारणन्तर' इत्यशुद्धः त्रुटितश्च पाठः ।

Page #169

१९७८
• गुरौ रुष्टे न कञ्चन त्राता • द्वात्रिंशिका-२९/११ शक्त्यग्रज्वलन-व्याल-सिंहक्रोधाऽतिशायिनी । अनन्तदुःखजननी कीर्तिता' गुरुहीलना ॥११॥ संपयं पुज्जो ।। - (बृ.क.भा.१३७३) इत्येवमनुशिष्टिं प्रयच्छतीति बृहत्कल्पभाष्यादाववर्णि । अत एव → मुनयोऽपि न जानन्ति गुरुशुश्रुषणाविधिम् + (गु.गी.९१) इति गुरुगीतावचनमपि प्रकृते लब्धाऽवकाशम् । प्रकृते → बहुस्सुतो अप्पस्सुतं यो सुतेनातिमञ्जति । अन्धो पदीपधारो व तथेव पटिभाति मं ।। 6 (थे.गा.१७/१०२९) इति थेरगाथावचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
ततश्च गुरुं नैव कोपयेत्, कुपितं च प्रसादयेत् स्वकीयमद-मानत्यागेनेति प्रकृते उपदेशो लभ्यते । तदुक्तं उत्तराध्ययने → ण कोवए आयरियं, अप्पाणं पि ण कोवए । बुद्धोवघाई न सिया, न सिया तोत्तगवेसए ।। आयरियं कुवियं नच्चा, पत्तिएण पसायए । विज्झविज्जा पंजलिउडे वएज्जा न पुणो त्ति य ।।
6 (उत्तरा.१/४०-४१) इति । अत एव जैनगीतायामपि → येन केन प्रकारेण प्रसन्नः सद्गुरुर्भवेत् । कर्तव्या तादृशी सेवा गुरोश्चित्ताऽनुसारिणी ।। 6 (जै.गी.१२४) इति व्यावर्णि ।
तदुक्तं चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके अपि → हंतूण सव्वमाणं सीसो होऊण ताव सिक्खाहि । सीसस्स होंति सीसा न होंति सीसा असीसस्स ।। वयणाई सुकडुयाइं पणयनिसिट्ठाई विसहियव्वाइं । सिसेणाऽऽयरियाणं नीसेसं मग्गमाणेणं ।।
6 (चं.वे.४३-४४) इति । कटुवचनैः प्रणोदितो गुरुमभिनन्देत आत्मस्मृतिमानिति बौद्धानामपि सम्मतम् । तदुक्तं सुत्तनिपाते → चुदितो वचीहि सतिमाऽभिनंदे - (सु.नि.४/५४/१९) इति यथातन्त्रमन्यतन्त्रमतमप्यत्रोहनीयम् ।।२९/१०।।
વિશેષાર્થ - ગચ્છના મોટા આચાર્ય કાળ કરવાની તૈયારીમાં હોય અથવા અત્યંત મરણાંત કષ્ટરોગ-માંદગી વગેરેમાં ફસાયેલા હોય તથા સમુદાયને સંભાળનાર પુણ્યશાળી ગીતાર્થ ગચ્છમાં ન હોય, જે ગીતાર્થ હોય તે તથાવિધ આવડત-પુણ્યોદય-સૌભાગ્ય ધરાવતા ન હોય તથા જે તથાવિધ આવડતવિચક્ષણતા-સૌભાગ્ય-વિશિષ્ટ પુણ્યોદય વગેરેના કારણે સમુદાયને સંભાળી શકે તેવા હોય તે સાધુ છેદસૂત્રો ભણેલ ન હોય તેમ જ બીજા કરતાં સંયમપર્યાયમાં અને ઉંમરમાં નાના હોય તથા તીવ્ર મેઘાવી હોય તેવા સંયોગમાં મોટા ગુરુદેવ અપવાદરૂપે ઉપરોક્ત બીજા નંબરની વ્યક્તિને આચાર્યપદે આરૂઢ કરે તથા ગીતાર્થ સ્થવિરો પાસે તેને છેદશાસ્ત્રો-અન્ય આગમો વગેરેનો અભ્યાસ કરવા અંગે ગોઠવણ કરે અને મોટા ગુરુ કાળ કરે તેવા સંયોગમાં અપવાદરૂપે આચાર્યપદ ઉપર વહેલા આરૂઢ કરાયેલા નવા આચાર્ય ભગવંતને તમામ નાના-મોટા સાધુઓ ગૌરવ-માન આપે અને તેની વાતને શિરોમાન્ય કરે.
જો કદાચ અન્ય કોઈ વડીલ સાધુ “આ તો મારા કરતાં પર્યાયમાં નાનો છે, અભણ છે, આગમ ભણેલ નથી...' ઈત્યાદિરૂપે નવા આચાર્ય ભગવંતની આશાતના કરે તો આશાતના કરનારના ચારિત્રાદિ ગુણો વિનાશ પામે છે. આવું છેદગ્રંથોમાં વિસ્તારથી બતાવેલ છે. તે વાતનો અહીં દશવૈકાલિકસૂત્રના નવમા અધ્યયનના આધારે સંક્ષેપમાં નિર્દેશ કરીને આશાતનાવર્જન નામના ઔપચારિક વિનય ઉપર अंथ।२.श्री मा२ भूसो छ. (२८/१०)
ગાથાર્થ - શક્તિનો અગ્રભાગ, અગ્નિ, સર્પના ક્રોધ અને સિંહના ક્રોધ કરતાં પણ વધુ ભયંકર १. हस्तादर्श 'कीर्तितो' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #170

• शक्त्यग्रादेरप्यविनयस्याऽधिकाऽपायकारित्वम् •
१९७९ शक्त्यग्रेति । शक्तिः प्रहरणविशेषस्तदग्रं शक्त्यग्रं, ज्वलनः = अग्निः, व्याल-सिंहयोः = सर्पकेसरिणोः क्रोधः = कोपः, तदतिशायिनी = तेभ्योऽप्यधिका (=शक्त्यग्रज्वलन-व्यालसिंहक्रोधातिशायिनी) अनन्तदुःखजननी गुरुहीलना कीर्तिता दशवैकालिके ।।११।।
___ आशातनाया अनन्तदुःखजनकत्वमुपमागर्भमाह- 'शक्ती'ति । भीमपुत्रं घटोत्कचं शक्तिनामकाऽस्त्रप्रयोगेण कर्णो व्यापादितवानिति महाभारते सुप्रसिद्धम् । अष्टापदतीर्थीयभक्तिपरितुष्टधरणेन्द्रप्रदत्तशक्त्यभिधानाऽस्त्रव्यापारतो रावणेन लक्ष्मणो मूर्छामापादित इति रामायणे विख्यातम् । शस्त्रादप्यस्त्रस्योग्रतरत्वादत्र शक्त्यभिधानास्त्रोपादानम् । अस्त्रेषु शक्त्यभिधानमस्त्रं प्रधानतरम् । तस्याऽप्यग्रमत्युग्रमिति तदुपादानम् । अस्त्रस्याऽस्थानप्रयोगे तु स्वस्यैव विनाशः । तदुक्तं शिवगीतायां → शस्त्रैर्युद्धे जयो यत्र तत्राऽस्त्राणि न योजयेत् ।। निरस्त्रेष्वल्पशस्त्रेषु पलायनपरेषु च । अस्त्राणि मुञ्चन् दिव्यानि स्वयमेव विनश्यति ।। - (शि.गी.५/३५-३६) इति । धूमकेतुप्रभृतीनां त्वपायकारित्वमाबालाऽङ्गनादिविदितम् । परं तेभ्यः इहलौकिकदुःखजनकेभ्यः शक्त्यग्र-धूमकेतु-व्यालादिभ्यः अधिका अनन्तसंसारानुबन्धित्वेन बलिष्ठा अनन्तदुःखजननी गुरुहीलना →
जे आवि नागं डहरं ति नच्चा, आसायए से अहिआय होइ । एवायरिअंपि हु हीलयंतो, निअच्छई जाइपहं खु मंदो ।। आसीविसो वा वि परं सुरुट्ठो, किं जीवनासाउ परं नु कुज्जा ?। आयरियपाया पुण अप्पसन्ना, अबोहिआसायण नत्थि मुक्खो ।। जो पावगं जलिअमवक्कमिज्जा, आसीविसं वा वि हु कोवइज्जा । जो वा विसं खायइ जीविअट्ठी, एसोवमाऽऽसायणया गुरूणं ।। सिआ हु से पावय नो डहिज्जा, आसीविसो वा कुविओ न भक्खे । सिया विसं हालहलं न मारे, न आवि मुक्खो गुरुहीलणाए । जो पव्वयं सिरसा भेत्तुमिच्छे, सुत्तं व सिहं पडिबोहइज्जा । जो वा दए सत्तिअग्गे पहारं, एसोवमाऽऽसायणया गुरूणं ।। सिया हु सीसेण गिरिंपि भिंदे, सिआ हु सीहो कुविओ न भक्खे। सिआ न भिंदिज्ज व सत्तिअग्गं, न आवि मुक्खो गुरुहीलणाए ।। आयरिअपाया पुण अप्पसन्ना, अबोहिआसायण नत्थि मुक्खो । तम्हा अणाबाहसुहाभिकंखी, गुरुप्पसायाभिमुहो रमिज्जा ।।
અનંત દુઃખને ગુરુહીલના આપે છે. આવું શાસ્ત્રમાં કહેલ છે. (૨૯/૧૧)
ટીકાર્થ - શક્તિ નામનું એક શસ્ત્ર આવે છે. તેનો અગ્ર ભાગ ખૂબ જ ધારદાર હોય છે. તે મોતનું દુઃખ આપી શકે છે. તે જ રીતે અગ્નિ, સાપનો ક્રોધ અને સિંહનો ક્રોધ મોતનું દુઃખ આપી શકે છે. પરંતુ ગુરુની હીલના-આશાતના તો, દશવૈકાલિક સૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ, તેના કરતાં પણ वधु मयं४२ अनंत हुःपने नारी उपायेदी छे. (२९/११)

Page #171

१९८०
• आशातनाबहुलानामुत्कृष्टः संसारः • द्वात्रिंशिका-२९/११ 6 (द.वै.९/१/४-१०) इत्येवं दशवकालिके कीर्तिता । गुर्वादीनामवर्णवादे किल्बिषिकी भावनाऽपि दुर्वारा। तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये मरणविभक्तिप्रकीर्णके च → नाणस्स केवलीणं धम्मायरियाण सव्वसाहूणं । माई अवन्नवाई किब्बिसियं भावणं कुणइ ।। 6 (बृ.क.भा.१३०२-म.वि.६२) इति । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे अपि → सुयनाण-केवलीणं धम्मायरियाण संघ-साहूणं । माई अवण्णवाई किदिवसियं भावणं कुणइ ।। (प्र.सारो.६४३) इति । स्थानाङ्गसूत्रे → पंचहिं ठाणेहिं जीवा दुल्लभबोहियत्ताए कम्मं पकरेन्ति, तं जहा- अरहंताणं अवन्नं वदमाणे, अरहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स अवन्नं वदमाणे, आयरियउवज्झायाणं अवन्नं वदमाणे, चाउवन्नस्स संघस्स अवन्नं वदमाणे, विवक्कतवबंभचेराणं देवाणं अवनं वदमाणे - (स्था.५/सू.१३३) इत्येवमवर्णवादिनां दुर्लभबोधिताऽप्युक्तेत्यवधेयम् । एतेन → हरौ रुष्टे गुरुस्त्राता गुरौ रुष्टे न कोऽपि हि - (शां.सं.२/३/१२) इति शाण्डिल्यसंहितावचनं, → शिवे रुष्टे गुरुस्त्राता गुरौ रुष्टे न कश्चन - (गु.गी.७५) इति गुरुगीतावचनं च व्याख्यातम् ।। ___ आशातनाकृतामनन्तसंसारित्वं श्रीहरिभद्रसूरिभिः उपदेशपदे → तित्थयर-पवयण-सुयं आयरियं गणहरं महिड्डियं । आसायंतो बहुसो अणंतसंसारिओ होति ।। (उप.प.४२३) इत्येवमावेदितम् । सम्यग्दर्शनलाभोत्तरकालमप्याशातनया तभ्रंशात् पुनः तल्लाभे उत्कृष्टं देशोनार्धपुद्गलपरावर्तप्रमिताऽनन्तकाललक्षणमन्तरमावेदितम् । तदुक्तं शिवकोट्याचार्येण मूलाराधनायां → समिदीसु य गुत्तीसु य दंसण-णाणे य णिरदिचाराणं। आसादणबहुलाणं उक्कस्सं अंतरं होइ ।। - (मूलारा.१/१६) इति । आवश्यकनियुक्तौ अपि → कालमणंतं च सुए अद्धा परियट्टओ उ देसूणो । आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होइ ।। - (आ.नि.८५३) इत्येवमाशातनाकारिणामेव भिन्नग्रन्थीनामप्युत्कृष्टः संसारो देशितः । __ इत्थञ्च गुरुतरदोषत्वादर्हदाद्याशातनाकारिणां महत् प्रायश्चित्तमापद्यते । तदुक्तं जीतकल्पसूत्रे → तित्थगर-पवयण-सुतं आयरियं गणहरं महिड्ढियं । आसायंतो बहुसो अभिणिवेसेण पारंची ।। - (जी.क.९४) इति । गुर्वादिप्रत्यनीकस्तु सर्वथैव बहिः निष्काश्यते, → जहा सुणी पूइकण्णी णिक्कसिज्जइ सव्वसो। एवं दुस्सील पडिणीए मुहरी निक्कसिज्जइ ।। -(उत्त.१/४) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनप्रामाण्यात् । तस्मात् वक्रतामुत्सृज्य सरलाऽऽशयेन विनयः कर्तव्य इति भावः । यथोक्तं उत्तराध्ययननिर्युक्तौ → जे किर गुरुपडिणीआ सबला असमाहिकारगा । अहिगरणकारगऽप्पा जिणवयणे ते किर खलुका ।। पिसुणा परोवतावी भिन्नरहस्सा परं परिभवंति । निव्विअणिज्जा य सढा जिणवयणे ते किर खलुंका ।। तम्हा खलुंकभावं चइऊणं पंडिएण पुरिसेणं । कायव्वा होइ मई उज्जुसभावम्मि भावेणं ।।
6 (उत्तरा.नि.४९४-५-६) इति ।।२९/११।।
વિશેષાર્થ-અષ્ટાપદપર્વત ઉપર પ્રભુભક્તિમાં લીન થયેલા રાવણને ધરણેન્દ્ર જે શક્તિનામનું શસ્ત્ર આપ્યું હતું તેનો ઉપયોગ પ્રતિવાસુદેવરાવણે લક્ષ્મણ ઉપર કર્યો હતો અને લક્ષ્મણજીબેભાન થઈ ગયા હતા. વિશલ્યાની સહાયથી લક્ષ્મણજી બચી ગયા તે વાત અલગ છે. મહાભારતમાં કર્ણદ્વારા શક્તિ નામના શસ્ત્ર વડે ઘટોત્કચ મરાયો હતો તે વાત પણ આવે છે. ટૂંકમાં, શક્તિ શસ્ત્રનો અગ્ર ભાગ અત્યંત તીક્ષ્ણ હોવાથી મોતને ઘાટ સરળતાથી પહોંચાડી શકે છે. તે જ રીતે અગ્નિવગેરે વિશે સમજવું. દશવૈકાલિકજીમાં તો જણાવેલ છે કે શક્તિનો અગ્રભાગ, અગ્નિ વગેરે ફક્ત એકજ ભવમાં, બહુ બહુતો, મોતનું દુઃખ આપી શકે છે. પરંતુ ગુરુની હીલનાતો અનંત ભવ સુધી દારૂણ દુઃખ આપવા સમર્થ છે. માટે શક્તિશસ્ત્ર, આગવગેરે કરતાં પણ આશાતનાનો ડરવધુ રાખવા જેવો છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના નવમા અધ્યયનના પ્રથમ ઉદેશામાં આવિગતવિસ્તારથી બતાવેલી છે. માટે ગુરુને કદાપિ ગુસેન કરવા તથા કોઈપણ કારણસર ગુસ્સે થયેલા

Page #172

• आसन्नमुक्तीनां त्रिधा शुद्धः विनयः •
१९८१ पठेद्यस्याऽन्तिके' धर्मपदान्यस्याऽपि सन्ततम् । कायवाङ्मनसां शुद्ध्या कुर्याद् विनयमुत्तमम् ।।१२।।
पठेदिति । यस्याऽन्तिके धर्मपदानि = धर्मफलानि सिद्धान्तपदानि पठेत् अस्य सन्ततमपि = निरन्तरमपि, न तु सूत्रग्रहणकाल एव, कुशलाऽनुबन्धव्यवच्छेदप्रसङ्गात् कायवाङ्मनसां शुद्ध्या उत्तमं विनयं कुर्यात् ।।१२।।
वाचनाऽऽचार्यविनयस्य कर्तव्यतामावेदयति- ‘पठेदिति । कायवाङ्मनसां शुद्ध्या प्रमार्जनादिपूर्वं पञ्चाङ्गप्रणिपातादिलक्षणकायशुद्ध्या अस्खलिताऽव्यत्यानेडितादिरूपेण 'मत्थएण वंदामि' इति वाकशुद्ध्या तदीयसद्भूतगुणप्रकाशनादिलक्षणया वा वाकशुद्ध्या एकाग्रता-बहुमानभावादिलक्षणमनोविशुद्ध्या च उत्तम विनयं कुर्यात् । इत्थमेव कुशलाऽनुबन्धवृद्ध्या मुक्तिगमनोपपत्तेः । तदुक्तं दशवैकालिके → जस्संतिए धम्मपयाइं सिक्खे तस्संतिए वेणइयं पउंजे । सक्कारए सिरसा पंजलीओ, कायगिरा भो मणसा अ निच्चं ।। लज्जा दया संजम बंभचेरं, कल्लाणभागिस्स विसोहिठाणं । जे मे गुरू सययमणुसासयंति तेऽहं गुरुं सययं पूअयामि ।। जहा निसंते तवणच्चिमाली पभासई केवलभारहं तु । एवायरिओ सुअसीलबुद्धिए, विरायई सुरमझे व इंदो।। जहा ससी कोमुइजोगजुत्तो, नक्खत्ततारागणपरिवुडप्पा । खे सोहई विमले अब्भमुक्के एवं गणी सोहइ भिक्खुमज्झे ।। महागरा आयरिआ महेसी समाहिजोगे सुअसीलबुद्धिए । संपाविउकामे अणुत्तराई आराहए तोसइ धम्मकामी ।। सुच्चाण मेहावी सुभासिआइं, सुस्सूसए आयरिअप्पमत्तो । आराहइत्ताण गुणे अणेगे, से पावई सिद्धिमणुत्तरं ।। 6 (द.वै.९/१/१२-१७) इति । तदीयगुणाऽप्रकाशने तु साधुघातकलोकप्राप्त्याद्यनर्थः चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके → विज्जं परिभवमाणो आयरियाणं गुणेऽपयासिंतो । रिसिघायगाण लोयं वच्चइ मिच्छत्तसंजुत्तो ।। 6 (चं.प्र.९) इत्येवमावेदितः । ततश्च तज्ज्ञानमपि विफलतामेवाऽऽपद्येत । तदुक्तं शाट्यायनीयोपनिषदि → एकाक्षरप्रदातारं यो गुरुं नाऽभिनन्दति । तस्य श्रुतं तथा ज्ञानं स्रवत्यामघटाऽम्बुवत् ।। 6 (शा.३६) इति ।
अत एव धर्मश्रवणेऽपि धर्मदेशकगुरुगुणप्रकाशनाऽरुचौ नियमतः श्रद्धाभ्रंशेनाऽपवर्गमार्गद्वाराणि पिहितान्येव बोद्धव्यानि । सम्मतञ्चेदं सुगतस्याऽपि। तदुक्तं मज्झिमनिकाये पाशराशिसूत्रे → अपारुता तेसं अमतस्स द्वारा, ये सोतवन्तो पमुञ्चन्तु सद्धं (म.नि.१/३/६/२८३ पृष्ठ-२२९) इति ध्येयम् । ગુરુનેશિષ્ય પોતાની ભૂલબદલ ક્ષમાયાચના કરી, અભિમાન-મદવગેરે છોડીને ઝડપથી પ્રસન્ન કરવા માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ-એવો અહીંશિષ્યને ઉપદેશ આપવામાં આવેછે.(૨૯/૧૧)
છ વિધાગુરુનો વિનય કયમ અવશ્ય કરવો છે ગાથાર્થ - જેની પાસે ધર્મસૂત્રોને ભણે તેનો પણ તન-વચન-મનની શુદ્ધિથી સતત ઉત્તમ વિનય ४२वो ऽभे. (२८/१२)
ટીકાર્ય - ધર્મરૂપી ફળને આપનારા સિદ્ધાન્તસૂત્રો જેની પાસે ભણે તેનો પણ તન-વચન-મનની શુદ્ધિથી સતત ઉત્તમ વિનય કરવો જોઈએ. માત્ર ભણતી વખતે કે પાઠ ચાલુ હોય તેટલા સમયગાળા દરમ્યાન જ નહિ પણ ભણી લીધા પછી પણ કાયમ તે વિદ્યાગુરુનો ઉત્તમ વિનય કરવો જોઈએ. કારણ કે સૂત્રઅભ્યાસ પૂર્ણ થઈ ગયા પછી વિનય ન કરે તો કુશલાનુબંધ નાશ પામી જાય.(૨૯/૧૨)
१. हस्तादर्श '...शांतिके' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #173

१९८२
• चारित्रहीनस्यापि श्रुताधिकस्य वन्दनीयता • द्वात्रिंशिका-२९/१३ पर्यायेण विहीनोऽपि शुद्धज्ञानगुणाऽधिकः । 'ज्ञानप्रदानसामर्थ्यादतो रत्नाऽधिकः स्मृतः।।१३।।
पर्यायेणेति । अतो = धर्मपाठकस्य सदा विनयाऽर्हत्वात् पर्यायेण = चारित्रपर्यायेण विहिनोऽपि शुद्धज्ञानगुणेनाधिको (=शुद्धज्ञानगुणाऽधिकः) ज्ञानप्रदानसामर्थ्यमधिकृत्य (=ज्ञानप्रदानसामर्थ्यात्) रत्नाधिकः स्मृत आवश्यकादौ । स्वापेक्षितरत्नाऽऽधिक्येन तत्त्वव्यवस्थितेः । विवेचितमिदं सामाचारीप्रकरणे ।।१३।। । गुरुविनय-भक्त्याद्यकरणे स्वस्य ज्ञानग्रहणाऽधिकारोऽपि निवर्तते इति षोडशके दर्शितम् । सम्मतश्चायमर्थः परेषामपि । तदुक्तं रामगीतायां → गुरुभक्त्यादिहीनस्य न वक्तव्याः कदाचन - (रा.गी.१३/६९) इति ।।२९/१२।। ___ चारित्रपर्यायहीनस्यापि वाचनाचार्यस्य वन्दनीयतामावेदयति- 'पर्यायेणे'ति । ज्ञानप्रदानसामर्थ्यमधिकृत्य रत्नाधिकः स्मृतः । अत एव तद्वन्दने नैव आशातनाप्रसङ्गो वन्दनकारयितुः, जिनाज्ञयैव प्रवृत्तेश्च । तदुक्तं साक्षेप-परिहारं आवश्यकादौ = आवश्यकनियुक्ती → अह वयपरियाएहिं लहुगोऽवि हु भासओ इहं जेट्ठो । 'रायणियवंदणे पुण तस्सवि आसायणा भंते !' ।। जइ वि वयमाइएहिं लहुओ सुत्तत्थधारणापडुओ । वक्खाणलद्धिमंतो सो चिय घेप्पई इह जेट्टो ।। आसायणावि णेवं पडुच्च जिणवयणभासयं जम्हा । वंदणयं राइणिए तेण गुणेणं पि सो चेव ।।
(आ.नि.७१२-१३-१४), → एत्थ उ जिणवयणाओ सुत्ताऽऽसायणबहुत्तदोसाओ । भासंतजेट्ठगस्स उ कायव्वं होइ किइकम्मं ।। (आ.नि.७१७) इति । तदुक्तं सामाचारीप्रकरणे साक्षेप-परिहारं → नणु जेटे वंदणयं जइ सोऽहिगिच्च पज्जायं । वक्खाणलद्धिविगले तो तम्मि णिरत्थयं णु तयं ।।
વિશેષાર્થ :- માત્ર ભણે ત્યારે એકાદ કલાક વિદ્યાગુરુનો વિનય કરે અથવા ૪/૬ મહિના પાઠ ચાલે તેટલો સમય વિદ્યાગુરુની આમાન્યા જાળવે પણ ત્યાર બાદ વિદ્યાગુરુની સામે તુંકારાથી બોલે, તેની સામે પગ ઉપર પગ ચઢાવીને બેસે, તેમનું ગૌરવ ન સાચવે તો શાસ્ત્રાભ્યાસના શુભાનુબંધ વેરવિખેર થતાં વાર ન લાગે. માટે એકાદ પણ ગાથા-શ્લોક-સૂત્ર વગેરે આપનાર વિદ્યાગુરુનો મન-વચન-કાયાની શુદ્ધિપૂર્વક કાયમ ઉત્તમ વિનય કરવો જોઈએ. દશવૈકાલિકજીના નવમા અધ્યયનના પ્રથમ ઉદેશાની ૧૨ થી ૧૭ ગાથામાં આ બાબતને વિસ્તારથી બતાવેલ છે. આ વિવેચન ઉપદેશાત્મક બની ન જાય તે માટે તે બધી વિગતોને અમે અહીં જણાવતા નથી. (૨૯/૧૨)
- ૪ વિધાગુરુને દીક્ષાપર્યાયમાં મોટા પણ વંદન રે હ ગાથાર્થ - તેથી વિદ્યાગુરુ વિદ્યાર્થી કરતાં સંયમપર્યાયમાં નાના હોવા છતાં પણ શુદ્ધ જ્ઞાન ગુણથી ચઢિયાતા એવા તે જ્ઞાનપ્રદાનના સામર્થ્યથી રત્નાધિક કહેવાયેલા છે. (૨૯/૧૩)
ટીકાર્થ :- ધર્મશાસ્ત્ર ભણાવનાર કાયમ વિનયને યોગ્ય હોવાના કારણે જ ચારિત્રપર્યાયથી નાના હોવા છતાં પણ શુદ્ધ જ્ઞાનગુણથી ચઢિયાતા વિદ્યાગુરુ જ્ઞાનપ્રદાનના સામર્થ્યની અપેક્ષાએ રત્નાધિક = વડીલ છે. એવું આવશ્યકનિયુક્તિમાં સંભળાય છે. દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રત્ન છે. પોતાનામાં (= વિદ્યાર્થીમાં) રહેલા જ્ઞાનાદિ રત્નની અપેક્ષાએ જેમાં જ્ઞાનાદિ રત્ન અધિક = વધુ હોય તે પોતાની અપેક્ષાએ રત્નાધિક કહેવાય - આવી રત્નાવિકપણાની વ્યવસ્થા શાસ્ત્રમાં દર્શાવેલ છે. આ બાબતનું વિવેચન પ્રસ્તુત
थ।२श्री सामायारी५७२९॥ ग्रंथम ४३८. छ. (२४/१३) १. मुद्रितप्रतौ 'ज्ञान प्रदान साम...' इत्यस्थानच्छिन्नः पाठः ।

Page #174

• लोकेऽपि विनयावश्यकता •
१९८३
शिल्पार्थमपि सेवन्ते शिल्पाऽऽचार्यं जनाः किल । धर्माऽऽचार्यस्य धर्मार्थं किं पुनस्तदतिक्रमः । । १४ । ।
शिल्पार्थमिति । व्यक्तः ।। १४ ।।
पज्जा ण वि लहुओ वक्खाणगुणं पडुच्च जइ जेट्ठो । आसायणा इमस्स वि वंदावंतस्स रायणियं । । भन्नइ इयं जेट्ठो वक्खाणगुणं पडुच्च णायव्वो । सो वि य रायणिओ खलु तेण गुणेणं ति णो दोसो ।।
← (सा.प्र. ८४-५-६ ) इति ।।२९ / १३ ।
=
=
लौकिकविनयोदाहरणेन लोकोत्तरविनयमुपोद्बलयति - 'शिल्पे 'ति । गुरुशुश्रूषया ज्ञानं, शान्ति योगेन विन्दति ← (म.भा. उद्योग. ३६ / ५२ ) इति महाभारतादिवचनमनुस्मृत्य जनाः असंयताः राजपुत्रादयः किल 'अनेन शिल्पेन मे जीविका भविष्यति, यद्वा पुत्रमहमेतत्कुम्भकारशिल्पादिकं ग्राहयिष्यामीत्येवं बुद्ध्या अन्नपानादिभोगायेत्वरं शिल्पादि शिक्षमाणा गुरोः सकाशात् निगडादिबन्धन-कषादिवध-दारुणपरितापादिकं प्राप्नुवन्तः सन्तोऽपि शिल्पार्थं इहलौकिककुम्भकारादिशिल्पार्थं आलेख्यादिकलालक्षणनैपुण्यार्थं च शिल्पाचार्यं गुरुं सेवन्ते, पूजयन्ति सत्कारयन्ति, नमस्यन्ति च आसनं शयनं वस्त्रं वाहनं भूषणादिकम् । साधकेन प्रदातव्यं गुरुसन्तोषकारणम् ।। (गु.गी. ३७) इति गुरुगीतादिवचनमनुसृत्य । यदि तावदेतेऽपि बन्धन - वधादिकारकं गुरुं पूजयन्ति तत् किं पुनः धमार्थं मोक्षार्थं च धर्माचार्यस्य श्रुत चारित्रधर्मदायकस्य गुरोः तदतिक्रमः विनयाऽतिलङ्घनम् ? श्रुतादिधर्मग्राहिणा तु सुतरां गुरवः पूजनीया इति तात्पर्यम्। तदुक्तं दशवैकालिके अप्पणट्ठा परट्ठा वा सिप्पा नेउणिआणि अ । गिहिणो उवभोगट्ठा इहलोगस्स कारणा ।। जेण बंधं वहं घोरं परिआवं च दारुणं । सिक्खमाणा निअच्छंति, जुत्ता ते ललिइंदिआ ।। तेऽवि तं गुरुं पूअंति, तस्स सिप्पस्स कारणा । सक्कारंति नमंसंति तुट्ठा निद्देसवत्तिणो ।। किं पुण जे सुअग्गाही अणंतहिअकामए । आयरिआ जं वए भिक्खू तम्हा तं नाऽइवत्तए || विशेषार्थ : :- ભણનાર દીક્ષામાં મોટા હોય અને ભણાવનારા દીક્ષામાં નાના હોય તો જ્ઞાનરત્નની અપેક્ષાએ ભણાવનાર રત્નાધિક છે તથા ચારિત્રરત્નની અપેક્ષાએ ભણનાર રત્નાધિક છે. માટે ભણતી વખતે જ્ઞાનથી અધિક રત્નાધિક એવા વિદ્યાગુરુને વિદ્યાર્થી વંદનાદિ કરે. તથા ભણાવવા સિવાયના કાળમાં ચારિત્રથી અધિક રત્નાધિક એવા વિદ્યાર્થી મહાત્માને વિદ્યાગુરુ વંદન કરે. રત્નાધિકને વંદન કરવાના હોય - આવી શાસ્ત્રવ્યવસ્થા પૂર્વના કાળમાં ઉપરોક્ત રીતે સંતુલનપૂર્વક પળાતી હતી. ચારિત્રની શુદ્ધિનું ચાલકબળ સમ્યગ્દર્શન છે. તથા સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિનું ચાલકબળ નિશ્ચયનયથી સભ્યજ્ઞાન છે. માટે ચારિત્રની શુદ્ધિનો પણ મુખ્ય આધાર સભ્યજ્ઞાન ઉપર જ છે. તેથી ચારિત્રપર્યાયમાં નાના હોવા છતાં જ્ઞાનદાનસામર્થ્યની દૃષ્ટિએ રત્નાધિક એવા વિદ્યાગુરુને ચારિત્રરત્નની અપેક્ષાએ રત્નાધિક હોવા છતાં પણ જ્ઞાનષ્ટિએ નાના એવા ભણનારા મહાત્મા વંદન કરે તે જ્ઞાન-શાનીનો વિનય છે. આ રીતે જ સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ-વૃદ્ધિ-શુદ્ધિ થાય. આ બાબતનું વિસ્તારથી વિવેચન સામાચારીપ્રકરણની ૮૪८५-८६ गाथामां ग्रंथद्वारश्री से डरेस छे. (२८/१३)
શ્ન લૌક્કિ રતાં લોકોત્તર ક્ષેત્રે વિનય વધુ જરૂરી હૈં
ગાથાર્થ :- ખરેખર લોકો શિલ્પ માટે પણ શિલ્પાચાર્યની સેવા કરે છે તો ધર્મ માટે ધર્માચાર્યની કઈ રીતે થઈ શકે ? (૨૯/૧૪)
સેવાનું – વિનયનું ઉલ્લંઘન તો વળી

=

Page #175

१९८४
• भक्ति-विनयशालिनो मोक्षविद्यासिद्धिः • द्वात्रिंशिका-२९/१५ ज्ञानार्थं विनयं प्राहुरपि 'प्रकटसेविनः । अत एवाऽपवादेनाऽन्यथा शास्त्राऽर्थबाधनम् ।।१५।।
ज्ञानार्थमिति । अत एव = ज्ञानादिग्रहणे विनयपूर्वकत्वनियमस्य सिद्धान्तसिद्धत्वादेव - (द.वै.९/२/१३-१६) इति ।
इदमेवाऽभिप्रेत्य वीरभद्रसूरिभिरपि आराधनापताकायां → विज्जा वि भत्तिमंतस्स सिद्धिमुवयाति होइ फलदा य । किं पुण निव्वुइविज्जा सिज्झिहिति अभत्तिमंतस्स ? ।। - (आ.पता.४६४) इत्युक्तम् । प्रकृते → शोषणं पापपङ्कस्य दीपनं ज्ञानतेजसः । गुरोः पादोदकं सम्यक् संसारार्णवतारकम् ।। - (गु.गी.२९) इति गुरुगीतावचनमपि यथातन्त्रं योजनीयम् । → गुरोर्न खण्डयेदाज्ञामपि प्राणान् परित्यजेत् । कृत्वाऽऽज्ञां प्राप्नुयान्मुक्तिं लङ्घयन्नरकं व्रजेत् ।। 6 (शिवो.७/२८) इति शिवोपनिषद्वचनमपि न विस्मर्तव्यम् ।
__ततश्च मुमुक्षुणा गुरुविनय-भक्ति-सत्कार-बहुमानादिपरेण भाव्यं ज्ञानाद्यर्थिना, तस्य तत्कारणत्वात् । कार्यकारणयोरभेदोपचारमाश्रित्य चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके → जो विणओ तं नाणं, जं नाणं सो उ वुच्चइ विणओ 6 (चंद्र.प्र.६२) इत्युक्तमिति भावनीयम् । अल्पश्रुतस्यापि विनयेन कर्मक्षयः ज्ञानसाध्यः सम्पद्यते इत्यतोऽपि विनयस्य ज्ञानरूपता सङ्गच्छते । तदुक्तं वट्टकेराचार्येण मूलाचारे → अप्पसुदो वि य पुरिसो खवेदि कम्माणि विणएण (मूला. ७/१०६) इति ।।२९/१४।।।
प्रकृतफलितमाह- 'ज्ञानार्थमि'ति । ज्ञानादिग्रहणे विनयपूर्वकत्वनियमस्य = विनयजन्यत्वव्याप्तेः सिद्धान्तसिद्धत्वात् । तत्सिद्धान्तश्च आवश्यकनियुक्तौ → अत्थग्गहणंमि पायं एस विही होइ णायव्यो ।।। मज्जण-णिसेज्ज-अक्खा कितिकंमुस्सग्ग वंदणं जेटे । भासंतो होइ जेट्ठो नो परियाएण तो वंदे ।। ठाणं पमज्जिऊणं दोण्णि निसिज्जाउ होंति कायव्वा । एगा गुरुणो भणिया बितिया पुण होति अक्खाणं ।। दो चेव मत्तगाइं खेले तह काइआए बीयं तु । जावइया य सुणेती सव्वे वि य ते तु वंदंति ।। ' વિશેષાર્થ - ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે તેની ટીકા કરેલી નથી પણ તેનો ભાવ એવો છે કે સંસારી અવિરતિધરો, મિથ્યાદષ્ટિઓમાં પણ આટલી વિવેકદૃષ્ટિ હોય છે કે શિલ્પસ્થાપત્ય વગેરે કળાને શીખડાવનાર શિલ્પાચાર્યનો વિનય-ભક્તિ-સેવા કરવામાં સંકોચ ન રખાય. તો શ્રતધર્મની ગરજવાળા સાધુએ તો વિદ્યાગુરુની-ધર્માચાર્યની ભક્તિ-સેવા-વિનય-વંદના કરવામાં પીછેહઠ કઈ રીતે કરાય ? શિલ્પનું ફળ તો સંસારીઓને ફક્ત આ ભવ પૂરતું જ સીમિત છે. જ્યારે શ્રુતધર્મ તો સ્વર્ગાદિ અપાવવા દ્વારા મોક્ષ સુધી પહોંચાડનાર છે. મોક્ષની ગરજ જેનામાં જાગી હોય તે વિદ્યાગુરુની ભક્તિ-સેવા-વિનય કઈ રીતે કરે ? તે માટે હવે વધુ કશું પણ કહેવાની જરૂર નથી. (૨૯/૧૪)
હ જ્ઞાન માટે શિથિલાચારીનો પણ વિનય ક્તવ્ય હ. ગાથાર્થ :- માટે જ પ્રકટ રીતે દોષનું સેવન કરનારા સાધુનો પણ અપવાદપદે જ્ઞાન માટે ભણનારે વિનય કરવો એમ શાસ્ત્રકારો કહે છે. બાકી તો શાસ્ત્રાર્થ બાધિત થાય. (૨૯૧૫)
ટીકાર્ય - જ્ઞાનાદિ ગ્રહણ કરવાના હોય તો વિનયપૂર્વક જ ગ્રહણ કરાય - આવો નિયમ સિદ્ધાન્તમાં
१. हस्तादर्श 'प्रगटशालिनः' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ....बन्धनं' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #176

• प्रकटसेविनोऽपि ज्ञानार्थं वन्दनीयता •
१९८५ अपवादेन ज्ञानार्थं प्रकटसेविनोऽपि विनयं आ(प्रा)हुः, पर्यायादिकारणेष्वेतदन्तर्भावात् । (अन्यथा ) तथाविधकारणेऽपि तद्विनयाऽनादरे शास्त्राऽर्थबाधनं = शास्त्राऽऽज्ञाव्यतिक्रमः । तदुक्तंसव्वे काउस्सग्गं करेंति सव्वे पुणोऽवि वंदंति। णाऽऽसण्णे णाऽइदूरे गुरुवयणपडिच्छगा होति ।। णिद्दा-विगहापरिवज्जिएहिं गुत्तेहिं पंजलिउडेहिं । भत्ति-बहुमाणपुव्वं उवउत्तेहिं सुणेयव्वं ।। अभिकंखंतेहिं सुहासियाई वयणाई अत्थसाराइं । विम्हियमुहेहिं हरिसाऽऽगएहिं हरिसं जणंतेहि ।।
- (आ.नि.७०२-७०८) इत्येवं श्रीभद्रबाहुस्वामिभिरुपदर्शितः । एतादृशप्रायः गाथाप्रबन्धः पञ्चवस्तुके (गा.१००१/१००७) अपि वर्तते । तदुक्तं अर्थमण्डलीविधिनिरूपणावसरे निशीथभाष्ये बृहत्कल्पभाष्ये अपि च → मज्जण-निसिज्ज अक्खा, किइकम्मुस्सग्ग-वंदणग जेटे । परियाग-जाइ-सुअ सुणणसमत्ते भासई जो उ ।। - (नि.भा.६२१,बृ.क.भा.७७९) इति। उत्सर्गतः श्रुताऽर्थग्रहणं तीर्थ एव कर्तव्यम् । तदुक्तं उपदेशपदे → तित्थे सुत्तत्थाणं गहणं विहिणा उ (उ.पद.८५१) इति । ___तीर्थलक्षणन्तु उपदेशपदे → उभयण्णू वि य किरियापरो दढं पवयणाऽणुरागी य । ससमयपण्णवओ परिणओ य पण्णो य अच्चत्थं ।। 6 (उप.प.८५२) इत्येवमावेदितम् । तत्समीपे विनयपूर्वमेव श्रुताऽर्थग्रहणं कार्यमुत्सर्गतः । ___ यद्यपि उत्सर्गतः शिथिलवन्दनमयुक्तम्, तद्गतदोषाऽनुमोदनाऽऽपत्तेः । यथोक्तं आवश्यकनियुक्ती → किइकम्मं च पसंसा सुहसीलजणम्मि कम्मबंधाय । जे जे पमायठाणा ते ते उववूहिया हुंति ।। ( (आ.नि.१२०६) इति । अत एव अपवादेन संविग्नस्य सूत्रार्थदायकस्य विरहे प्रकटसेविनः शिथिलस्य अपि सकाशे सूत्राऽर्थग्रहणाऽवसरे ज्ञानार्थं विनयं कर्तव्यं प्राहुः स्थविराः श्रुतधराः, पर्यायादिकारणेषु = श्रुतपर्यायाऽऽधिक्यादिषु श्रुतग्रहणकारणेषु अत एव विनयनिमित्तेषु एतदन्तर्भावात् = प्रकटसेविविनयसमावेशात् । तथाविधकारणेऽपि = प्रकटसेविसमीपे सूत्रार्थादिग्रहणलक्षणे विनयकरणकारणे सति अपि तद्विनयाऽनादरे = श्रुतदायकप्रकटसेविविनयाऽकरणे शास्त्राऽऽज्ञाव्यतिक्रमः = आगममर्यादालोपप्रसङ्गः । ___ तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → उप्पन्नकारणम्मि कितिकम्मं जो न कुज्ज दुविहं पि । पासत्थादीयाणं उग्घाया तस्स चत्तारि ।। - (बृ.क.भा.४५४०) इति । तदुक्तं गुरुतत्त्वविनिश्चयेऽपि → पासत्थाईणं पि हु अववाएणं तु वंदणं कज्ज । जयणाए इहरा पुण पच्छित्तं जं भणियमेअं ।। - (गु.त.वि.३/ १४५) इति । प्रकृते → श्रद्धावान् शुभां विद्यामाददीताऽवरादपि - (म.स्मृ.२ ॥२३८) इति मनुस्मृतिवचनं, → प्राप्य ज्ञानं ब्राह्मणात् क्षत्रियाद् वा वैश्यात् शूद्रादपि नीचादभीक्षणम् । श्रद्धातव्यं श्रद्दधानेन नित्यं - (म.भा.शांति.३२३/८८) इति महाभारतवचनं, → विषादप्यमृतं ग्राह्यममेध्यादपि काञ्चनम् । नीचादप्युत्तमा विद्यां - (प.पु.१ १२२ १८८) इति च पद्मपुराणवचनं, → बालस्य वा विषयभोगरतस्य वाऽपि પ્રસિદ્ધ હોવાના કારણે જ અપવાદથી જ્ઞાન મેળવવા માટે, દોષનું સેવન કરનાર શિથિલાચારી સાધુનો પણ વિનય કરવો જોઈએ - એમ શાસ્ત્રકારો કહે છે કારણ કે જ્ઞાનપર્યાયઆધિક્ય વગેરે સ્વરૂપ વિનયકારણોમાં તે શિથિલાચારી વિનયનો સમાવેશ થાય છે. વિનય કરવાનું તથાવિધ કારણ હાજર હોવા છતાં પણ જો શિથિલાચારી એવા વિદ્યાગુરુનો વિનય કરવાને વિશે અનાદર કરવામાં આવે તો શાસ્ત્રની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન થાય.

Page #177

१९८६
• ज्ञानस्य वन्द्यत्वे ज्ञानिनोऽपि वन्द्यता • द्वात्रिंशिका-२९/१५ "एयाइं अकुवंतो जहारिहं अरिहदेसिए मग्गे । ण हवइ पवयणभत्ती अभत्तिमंतादओ दोसा ।।"
(बृ.क.भा.४५४९, नि.भा.४३७४, आ.नि. ११४३) ।।१५।। मूर्खस्य सेवकजनस्य गृहस्थितस्य । एतद् गुरोः किमपि नैव चिन्तनीयं रत्नं कथं त्यजति कोऽप्यशुचौ प्रतिष्ठम् ।। - (अव.गी.२/१) इति अवधूतगीतावचनं च भावनीयं यथागमम् ।।
_ 'तत्स्थानाऽऽपन्ने तत्कार्यलाभ' इति न्यायेन प्रकटसेवी अपि श्रुताधिकः तदा विद्यागुरुयोग्यवन्दनादीनि प्राप्नोति । लोके हि यो यस्य प्रसङ्गे भवति, लभतेऽसौ तत्कार्याणि । यथा उपाध्यायस्य शिष्यो याज्यकुले अग्रासनादीनि प्राप्नुते तथाऽत्राऽवसेयम् । ततश्च श्रुतार्थिना प्रकटसेविसमीपे श्रुतग्रहणे यथायोग्यं वाग्नमस्कार-हस्तोत्सेध-शिरोनमन-देहवार्तापृच्छन-छोभवन्दन-सम्पूर्णवन्दनप्रमुखव्यवहारः प्रयोक्तव्यः । तदुक्तं निशीथभाष्ये पञ्चकल्पभाष्ये बृहत्कल्पभाष्ये आवश्यकनियुक्तौ च → वायाए नमोक्कारो हत्थुस्सेहो य सीसनमणं च। संपुच्छणऽच्छणं छोभवंदणं वंदणं वा वि ।। - (नि.भा.४३७२, आ.नि.११४१, बृ. क.भा.४५४५, पं.क.भा.१३२८) इति ।
प्रकटसेविनि हि ज्ञानविशेषे सति विनयादिविधानं दृश्यते तन्निवृत्तौ च नोपलभ्यते इति ‘तदागमे हि तद् दृश्यते' इति न्यायेन ज्ञानविशेषस्यैवात्र विनयाद्यर्हता तथापि 'तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेश' इति न्यायेन ज्ञानाऽऽश्रयस्य प्रकटसेविनोऽत्र विनयाद्यर्हताऽपि वक्तुं युज्यत इत्यवधेयम् ।।
ततश्च ज्ञानग्रहणकाले श्रुतार्थिना तस्य तदकरणे निशीथभाष्य-बृहत्कल्पभाष्य-पञ्चकल्पभाष्याऽऽवश्यकनियुक्तिगाथासंवादोपदर्शनेनाऽपायमाह- ‘एयाई' इति । क्षेमकीर्त्याचार्यकृता बृहत्कल्पभाष्यवृत्तिस्त्वम् → एतानि = वाङ्नमस्कारादीनि पार्श्वस्थादीनां यथार्ह = यथायोग्यं अर्हद्देशिते मार्गे स्थितः सन् कषायोत्कटतया यो न करोति तेन प्रवचने भक्तिः कृता न भवति, किन्तु अभक्तिमत्त्वादयो दोषा भवन्ति, तत्राऽऽज्ञाभङ्गेन भगवतामभक्तिमत्त्वं भवति, आदिशब्दात् स्वार्थपरिभ्रंशः चारिक-हेरिकाद्यभ्याख्यानप्राप्तिः बन्धनादयश्च दोषा भवन्ति - (बृ.क.भा.वृ.४५४९) इति । तदुक्तं सामाचारीप्रकरणेऽपि → एत्तो अववाएणं पागडपडिसेविणो वि सुत्तत्थं । वंदणयमणुण्णायं दोसाणुववूहणाजोगा - (सा.प्रा.८८) इत्यधिकं ततोऽवसेयम् ।।२९/१५।।
તેથી તો બૃહત્કલ્પભાષ્ય, નિશીથભાષ્ય, આવશ્યકનિયુક્તિ વગેરે ગ્રંથોમાં જણાવેલ છે કે – “અરિહંત ભગવંતે બતાવેલા માર્ગમાં રહેલો જે સાધુ શિથિલાચારીને યથાયોગ્ય એવા વાચિક નમસ્કાર વગેરે માનકષાયના કારણે ન કરે તો તેમાં જિનશાસનભક્તિ નથી. ઉપરથી ભગવાનની અભક્તિ વગેરે घोषो दागे छे.' 6 (२८/१५)
વિશેષાર્થ-બૃહત્કલ્પભાષ્ય વગેરે છેદશાસ્ત્રોમાં જણાવેલ છે કે જાહેરમાં જ મોટા દોષનું સેવન કરનાર શિથિલાચારી જો જ્ઞાનાદિ ક્ષેત્રમાં બળવાન હોય તો વાચિક નમસ્કાર, અંજલિકરણ વગેરે વિનય કરીને તેની પાસેથી જ્ઞાન વગેરે મેળવવું જોઈએ. તેની પાસે વિશેષ પ્રકારની શક્તિ હોય તો તે શક્તિના માધ્યમથી શાસનના જરૂરી કામ વગેરે કરાવવા જોઈએ. જો સંયમચુસ્ત સાધુ “આ શિથિલાચારીને હું શા માટે વંદન કરું ?' આવા માનકષાયના લીધે તેને યથાયોગ્ય વંદનાદિ ન કરે તો શાસનના મહત્ત્વના

Page #178

• મહિનદિનનૃપન્યાયોલિન •
१९८७ नन्वेवमपवादतोऽपि प्रकटप्रतिषेविणोऽग्रहिल ग्रहिलनृपन्यायेन द्रव्यवन्दनमेव यदुक्तं 'तद्भङ्गाऽऽपत्तिर्ज्ञानगुणबुद्ध्या तद्वन्दने भाववन्दनाऽवतारादि'त्याशक्य तदुक्तिप्रायिकत्वाऽभिप्रायेण समाधत्ते
ननु एवं दर्शितरीत्या अपवादतोऽपि प्रकटप्रतिषेविणः = प्रवचनोपघातनिरपेक्षतया समस्तजनप्रत्यक्षं मूलोत्तरगुणप्रतिषेविनः अग्रहिलग्रहिलनृपन्यायेन = पूर्वं अग्रहवान् सन्नपि बुद्धिमन्त्रिसूचनेन पश्चात् ग्रहिलः इव सञ्जातः पूर्णाभिधानो यो नृपः तदुदाहरणेन → 'अगहिलगहिलो राया बुद्धीए अणट्ठरज्जो त्ति' 6 (उप.पद.८४३) इति उपदेशपदप्रदर्शितेन, कुवृष्टिन्यायेनेति यावत् द्रव्यवन्दनमेव युक्तम्, यद् = यस्माद् उक्तं 'तद्भङ्गाऽऽपत्तिः ज्ञानगुणबुद्ध्या तद्वन्दने भाववन्दनाऽवतारात्' । तदुक्तं उपदेशपदे → ता दव्वओ य तेसिं अरत्तदुढेण कज्जमासज्ज । अणुवत्तणत्थमेसिं कायव्वं किंपि ण उ भावा ।। 6 (उ.पद.८४२) इति । तत्र च स्पष्टमेव 'बहुमानरूपात् भावात् न तेषां किमपि कर्तव्यमिति निषेधश्रवणाद् द्रव्यत एव वन्द्यता दर्शिता, भवद्भिस्त्वत्र ज्ञानार्थविनयोऽभिहित इति द्रव्यवन्दनोक्तिः विरुध्येत” इत्याशक्य तदुक्तिप्रायिकत्वाऽभिप्रायेण = उपदेशपदोक्तेः प्रायिकत्वाऽभिप्रायेण ग्रन्थकृत् કામ અટકી પડે. તે શિથિલાચારી રાજકરણમાં લાગવગવાળો હોય તો સુસાધુને કે સુસાધુના સમુદાયને દેશનિકાલ કરાવવાનું પણ કામ કરાવે...... આવું થાય તો જિનશાસનની અભક્તિ-આશાતના થવામાં સુસાધુએ શિથિલાચારીનો કરેલો અનાદર કારણ બની જાય. માટે શિથિલાચારી પાસેથી જ્ઞાનાદિગ્રહણ કરવા માટે યથાયોગ્ય વંદનાદિ વિનય સુસાધુએ અપવાદપદે કરવો જોઈએ. ઉત્સર્ગ માર્ગ તો એ છે કે સુસાધુ પાસે સુસાધુએ જ્ઞાનાદિનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. પણ કોઈ સુસાધુ પાસે તથાવિધ શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવાના સંયોગ ન હોય તો શિથિલ સાધુ પાસે પણ શાસ્ત્રપઠન કરવું જોઈએ તથા શિથિલ પાસે શાસ્ત્ર ભણતી વખતે બૃહત્કલ્પભાષ્ય વગેરે છેદશાસ્ત્રોમાં બતાવેલી મર્યાદા મુજબ અપવાદપદે યથાયોગ્ય વાચિક વંદન વગેરે વિનય અવશ્ય કરવો જોઈએ. આ પણ શાસ્ત્રાજ્ઞા છે. આના ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે જ્ઞાનાદિ ગ્રહણ કરતી વખતે અવશ્ય વંદનાદિ વિનય કરવો જોઈએ. (૨૯/૧૫)
અહીં એક શંકા થાય છે કે – આ રીતે માનવામાં “અપવાદપદે પણ શિથિલાચારીને દ્રવ્યવંદન જ કરવું જોઈએ. વળગાડ ન થયો હોવા છતાં પણ વળગાડ થયો હોય તેવા રાજાના દષ્ટાંતથી દ્રવ્યવંદન કરવું આ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં જે કહેલ છે તે વ્યવસ્થા ભાંગી પડવાની સમસ્યા આવશે. કારણ કે “જ્ઞાનગુણથી વિદ્યાગુરુ મોટા છે.” આવી બુદ્ધિથી શિથિલાચારીને વંદન કરવામાં તો ભાવવંદન આવીને ઊભું રહેશે. –
અહીં જે રાજાનું દૃષ્ટાંત બતાવેલ છે તે દૃષ્ટાંત ઉપદેશપદ ગ્રંથમાં ૮૪૩ મી ગાથામાં જણાવેલ છે. તે સંક્ષેપમાં નીચે મુજબ છે.
પૂર્ણ નામના રાજા અને બુદ્ધિ નામના મંત્રીશ્વર હોય છે. કોઈક નૈમિત્તિક કુવૃષ્ટિ થવાની ભવિષ્યવાણી કરે છે. “કુવૃષ્ટિનું પાણી જે વાપરશે તે ગાંડા થઈ જશે.” આવી ભવિષ્યવાણીને સાંભળીને રાજા-મંત્રી નગરમાં ઘોષણા કરાવે છે કે બધા લોકોએ શુદ્ધ પાણીનો સંગ્રહ કરવો. નવી કુવૃષ્ટિનું પાણી ના વાપરવું. ત્યારબાદ આગાહી મુજબ ખરાબ વરસાદ પડે છે. લોકોએ સંગ્રહ કરેલ પાણી ખૂટી જાય છે. તેથી નવા ખરાબ વરસાદનું પાણી લોકો પીએ છે. ગાંડા થાય છે. કપડા કાઢીને નગ્ન બનીને નગરમાં ભટકે છે. રાજા અને મંત્રી પૂર્વે સંગૃહીત કરેલું ચોખ્ખું પાણી વાપરે છે. રાજમહેલના ઝરૂખામાં ૨. દસ્તાવ “આર.” તિ અશુદ્ધ: 8: | ૨. મુદ્રિતપ્રતો “. હિતદિન...” તિ 8: |

Page #179

१९८८
• જ્ઞાનવિમાવસ્ય મવવનદેતુતા • ત્રિશા -૨૬/૧૬ न चैवमस्य भावत्वाद् द्रव्यत्वोक्तिर्विरुध्यते। सद्भावकारणत्वोक्तेर्भावस्याऽप्यागमाऽऽख्यया।।१६।। ___ न चैवमिति । न चैवं ज्ञानार्थं प्रकटप्रतिषेविणोऽपि विनयकरणे अस्य = ज्ञानार्थविनयस्य भावत्वाद् द्रव्यत्वोक्तिः आपवादिकविनयस्योपदेशपदादिप्रसिद्धा, विरुध्यते, भावस्याऽपि आगमाख्यया = आगमनाम्ना सद्भावकारणत्वोक्तेः = पुष्टाऽऽलम्बनत्ववचनाद् । समाधत्ते 'न चेति । ज्ञानार्थविनयस्य भावत्वात् = भाववन्दनत्वात् आपवादिकविनयस्य = प्रकटसेविकर्मकवन्दनात्मकाऽऽपवादिकविनयस्य उपदेशपदादिप्रसिद्धा द्रव्यत्वोक्तिः = द्रव्यवन्दनत्वोक्तिः न विरुध्यते, → परिवार-परिस-पुरिसं खित्तं कालं च आगमं नाउं । कारणजाते जाते जहारिहं जस्स कायव्वं ।। 6 (बृ.क.भा. ४५५०) इत्यत्र बृहत्कल्पभाष्ये आगमनाम्ना = आगमशब्देन भावस्यापि ज्ञान-दर्शनादिलक्षणस्य वन्दनं प्रति पुष्टालम्बनत्ववचनात् । ‘दंसण-नाण-चरित्तं' (बृ.क.भा.४५५३) इति गाथाया अवतरणिकायां बृहत्कल्पवृत्तौ ‘आगमग्रहणेन च द्वारगाथायां दर्शन-ज्ञानादिको भावः सुचितः' (बृ.क.वृत्ति ४५५३) इत्येवमुक्तवात् ।
अस्वारसिककारणस्थले = मुक्तसंयममर्यादादारुणभाव-क्रूरकर्म-मिथ्याऽहङ्कार-पुरुषाऽधमत्व-संविग्नઊભેલા રાજા અને મંત્રીને જોઈને લોકો તેમને ગાંડા માનીને મારવા દોડે છે. મંત્રીશ્વર રાજાને કહે છે કે “આપણે ગાંડા ન હોવા છતાં પણ ગાંડા લોકોની જેમ નગ્ન થઈ, લવારા કરીએ. નહિતર આ ગાંડા નગરજનો આપણને ગાંડા સમજીને મારશે.” મંત્રીશ્વરની આવી સૂચના સાંભળીને રાજા પણ ગાંડાની જેમ વ્યવહાર કરે છે. પછી તે ગાંડા લોકો રાજા-મંત્રીને ડાહ્યા સમજે છે. તેમ કલિકાલમાં શિથિલાચારી એવા ગાંડા લોકોની વચ્ચે રાજા-મંત્રી સમાન સુસાધુએ રહેવું પડે તો અંદરથી સાવધાન રહેવા છતાં પણ બહારથી તેમના જેવો દેખાવ કરવો. તેમને બહારથી વંદનાદિ જરૂર મુજબ કરવા નહિતર શિથિલાચારી સાધુઓ સુસાધુને પીંખી નાખે. આમ હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે કારણસર વંદન કરવું પડે તો પણ શિથિલને દ્રવ્યથી જ વંદન કરવા- આવું જણાવેલ છે. જ્યારે ઉપાધ્યાયજી મહારાજ તો શિથિલાચારી પાસેથી જ્ઞાન મેળવવું હોય તો જ્ઞાનગુણથી તેઓ પ્રત્યે બહુમાન ભાવ રાખીને વંદન કરવાની વાત કરે છે. અર્થાત્ ભાવવંદન કરવાની વાત કરે છે. તેથી શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ અને મહોપાધ્યાયજી મહારાજની વાતમાં વિરોધ આવે છે. - આ મુજબ શંકાકારનો અભિપ્રાય છે.
આ શંકાને લક્ષમાં રાખીને “શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજનું કથન પ્રાયિક છે.” એવા અભિપ્રાયથી ગ્રંથકારશ્રી સમાધાન આપતાં કહે છે કે –
ગાથાર્થ - “આ રીતે જ્ઞાન નિમિત્તક વંદન ભાવરૂપ બની જવાથી દ્રવ્યવંદન તરીકેના કથનનો વિરોધ આવશે.' - એવી શંકા ન કરવી. કારણ કે આગમ શબ્દથી ભાવ પણ વંદનનું પુષ્ટ આલંબન કહેવાયેલ છે. (૨૯/૧૬)
ટીકાર્થ :- “આ રીતે જ્ઞાન માટે શિથિલાચારીને પણ વંદન કરવામાં જ્ઞાનનિમિત્તક વંદન ભાવવંદન બની જવાથી આપવાદિક વંદનને ઉદેશીને દ્રવ્યવંદન તરીકેના ઉપદેશપદપ્રસિદ્ધ કથન સાથે વિરોધ આવશે.' એવી શંકા ન કરવી. કારણ કે “આગમ' શબ્દથી ભાવને પણ વંદનના વાસ્તવિક કારણ તરીકે શાસ્ત્રમાં બતાવેલ છે. માટે જ શિથિલાચારીમાં રહેલ જ્ઞાનાદિ ભાવમાં પુષ્ટાલંબનપણાની વાત વંદનનિમિત્તરૂપે

Page #180

• मोक्षमार्गानुगामिगुणानां विनयार्हतानिमित्तत्वम् •
१९८९ अस्वारसिककारणस्थल एवोक्तनियमादिति । भावलेशस्तु मार्गानुसारी यत्र क्वचिदपि मार्गाद्भासनार्थं वन्दनादिविनयाऽर्हतानिमित्तमेव श्रूयते । यदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये
"दंसण-नाण-चरित्तं तव-विणयं जत्थ जत्तियं पासे ।
जिणपन्नत्तं भत्तीइ पूयए तं तहिं भावं" ।। (बृ.क.भा.४५५३) ।।१६।। द्विष्टत्व-लिङ्गावशेषमात्रत्वादिदोषदर्शनस्य अस्वरसवाहिविनयहेतोः स्थल एव उक्तनियमात् = 'बहुमानरूपाद् भावान्न तेषां किमपि कर्तव्यमिति (उप.प.८४२ वृ.) उपदेशपदादिदर्शितसिद्धान्तस्य लब्धप्रसरत्वात् इति ।
भावलेशस्तु दर्शन-ज्ञान-चारित्रादिभावलवस्तु मार्गानुसारी = मोक्षमार्गानुसारी दुषमकाले विशेषतो दुर्लभत्वात् यत्र क्वचिदपि मार्गोद्भासनार्थं = मोक्षमार्गप्रभावना-प्रकाशनाद्यर्थं वन्दनादिविनयाऽर्हतानिमित्तमेव = शिरोनमन-सम्भाषण-हस्तोत्सेध-छोभवन्दन-सम्पूर्णवन्दनादिलक्षणविनयप्रतीच्छनयोग्यतानिबन्धनमेव जिनाऽऽगमे श्रूयते । यदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये ‘दंसणे'ति। श्रीक्षेमकीर्तिसूरिकृता तद्वृत्तिस्त्वेवम् → दर्शनं च= निःशङ्कितादिगुणोपेतं सम्यक्त्वं ज्ञानं च आचारादि श्रुतं चारित्रं च मूलोत्तरगुणाऽनुपालनात्मकं दर्शन-ज्ञान-चारित्रं, द्वन्द्वैकवद्भावः । एवं तपश्च अनशनादि विनयश्च अभ्युत्थानादिः = तपो-विनयम्। एतद् दर्शनादि यत्र = पार्श्वस्थादौ पुरुषे यावद् = यत्परिणामं स्वल्पं बहु वा (पश्येत=) जानीयात् तत्र तमेव भावं जिनप्रज्ञप्तं स्वचेतसि व्यवस्थाप्य तावत्यैव भक्त्या = कृतिकर्मादिलक्षणया पूजयेत् - (बृ.क.भा.४५५३ वृत्ति) इति ।
तदुक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे अपि → कलए महागुणाणं हवंति सेवारिहा लहुगुणा वि । अत्थमिए दिणनाहे अहिलसइ जणो पइवंपि ।। सम्मत्त-नाण-चरणाऽणुवाइमाणाऽणुगं च जं जत्थ । जिणपनत्तं भत्तीइ पूयए तं तहाभावं ।।
6 (द.शु.१६८) इति । युक्तञ्चैतत्, अन्यथा ओघनियुक्तिव्याख्याकृद्रोणाचार्योत्तराध्ययनसूत्रबृहट्टीकाकार-श्रीशान्तिसूरिप्रभृतयोऽपि चैत्यवासितया ज्ञानग्रहणकालेऽवन्दनीयतामापद्येरनिति विशेषतो विभावनीयं साम्प्रतं शुद्धगुणदुर्लभे गीतार्थदुर्लभे च विषमतमकलिकाले गुणगणाऽऽकाङ्क्षिभिः विवेकदृष्ट्या ।।२९/१६॥ બૃહત્કલ્પભાષ્યમાં જણાવેલ છે. જ્યાં શિથિલાચારીમાં અતિ મોટા દોષ જણાવાથી સ્વરસથી વંદન કરવાના પરિણામ ન જાગી શકે તેવા જ સ્થળમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે બતાવેલ દ્રવ્યવંદનનો નિયમ સમજવો. બાકી મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારો આંશિક ભાવ તો જ્યાં ક્યાંય પણ દેખાય તે તો મોક્ષમાર્ગની પ્રભાવના માટે વંદનાદિ વિનયની યોગ્યતાનું નિમિત્ત જ છે - એવું શાસ્ત્રમાં સંભળાય છે. કારણ કે બૃહત્કલ્પભાષ્ય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ, વિનય જ્યાં જેટલા અંશમાં દેખાય ત્યાં તે જિનકથિત સુંદર ભાવને ભક્તિથી પૂજવા જોઈએ.' (૨૯/૧૬)
વિશેષાર્થ :- બૃહત્કલ્યભાષ્ય ૪૫૫૦/૪૫૫૧ ગાથામાં જણાવેલ છે કે શિથિલાચારી સાધુનો પરિવાર

Page #181

१९९०
• विनयेन विना प्रवचनाद्युन्नत्यसम्भवः
द्वात्रिंशिका - २९/१७
विनयेन विना न स्याज्जिनप्रवचनोन्नतिः । पयः सेकं विना किं वा वर्धते भुवि पादपः ।। १७ ।।
विनयस्य प्रवचनप्रभावनाकारकत्वमाह- 'विनयेने 'ति । विनयेन विना न स्वस्य श्रुताद्युन्नतिः स्यात्, न वा जिनप्रवचनस्य अभ्युदयः = जिनप्रवचनोन्नतिः स्यात् । तत्सत्त्वे तूभयं सम्पद्यते । तदुक्तं दशवेकालिके जे आयरिअ उवज्झायाणं सुस्सूसा - वयणंकरा । तेसिं सिक्खा पवड्ढंति जलसित्ता इव पायवा ।। ← (द.वै. ९/२/१२ ) इति । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्येऽपि विनयाऽहीया विज्जा देंति फलं इह परे य लोगम्मि । न फलंति विणयहीणा सस्साणि व तोयहीणाई ।। ← (बृ.क.भा. ५२०३) સુવિહિત હોય, તેની પર્ષદા બળવાન હોય, તે વૈરાગ્યપ્રેરક ધર્મકથાને કરનાર હોય, આગમનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન હોય, જ્ઞાન આપવાની શક્તિ-ભાવના ધરાવતા હોય, તે ક્ષેત્રમાં તેનું વર્ચસ્વ હોય ઈત્યાદિ પરિસ્થિતિમાં તેની પાસે ભણવા વગેરેનું કારણ ઊભું થાય તો તેને યથાયોગ્ય રીતે વંદનાદિ કરવા જોઈએ. અહીં શિથિલાચારીમાં રહેલ જે ‘આગમબોવિશેષ’ વંદનના કારણ તરીકે જણાવેલ છે તે ભાવસ્વરૂપ છે. તથા તે જ્ઞાનસ્વરૂપ ભાવ તેમને વંદન કરવામાં મજબૂત કારણ છે. આગમની પરિભાષા મુજબ આપવાદિક વંદનનું પુષ્ટ આલંબન છે. તથા ભાવ તો જ્યાં જેટલા અંશમાં પણ દેખાય તે ત્યાં પૂજનીય જ છે કારણ કે કલિકાળમાં ગુણોના દર્શન થવા જ દુર્લભ છે. - આવું બૃહત્કલ્પભાષ્યમાં જણાવેલ છે. માટે અપવાદપદે શિથિલાચારીને પણ ભાવવંદન કરવામાં કોઈ દોષ નથી. ‘શિથિલચારી તો ઘણા ઠેકાણે જોવા મળે જ છે. પરંતુ શિથિલાચાર હોવા છતાં પણ વિશિષ્ટ માર્મિક આગમબોધને મેળવેલ છે તે આશ્ચર્યજનક છે, અહોભાવપ્રેરક છે. તથા મને નિઃસ્વાર્થભાવે જ્ઞાનદાન કરવા માટે તેઓ ઉદારતા કરી રહ્યા છે એ તો મારા પરમ સદ્ભાગ્યની નિશાની છે.' આવા ભાવથી વિદ્યાગુરુ શિથિલ બહુશ્રુત સાધુને ભણનારા સુસાધુએ વંદન કરવા જોઈએ.
શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે ઉપદેશપદમાં જે કુવૃષ્ટિન્યાયથી ગાંડા રાજાનું ઉદાહરણ દેખાડી શિથિલને દ્રવ્યવંદન કરવાનું બતાવેલ છે તે તો શિથિલાચારીમાં દારૂ, વ્યભિચાર, શાસનહીલના વગેરે મોટા દોષો જોવા મળે તો તેવા સ્થળમાં તેમને વંદન કરવામાં સુસાધુને આંતરિક ઉત્સાહ જ ન જાગે તે અપેક્ષાએ દ્રવ્યવંદન સમજવું. જ્યાં અતિ મોટા દોષ દેખાતા હોય છતાં વંદન કરવું જ પડે તેવા સંયોગો હોય તો તેવા સંયોગમાં/સ્થળમાં દ્રવ્યવંદન કરવું. આમ જણાવવાનો શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજનો અભિપ્રાય છે. પરંતુ સામાન્ય કક્ષાની આચારમાં ઢીલાશ હોય એટલે અવંદનીય કહી ન શકાય/માની ન શકાય. બાકી તો ઓઘનિર્યુક્તિની ટીકાના કર્તા શ્રીદ્રોણાચાર્ય, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની બૃહત્તીકા લખનારા વાદિવેતાલ શ્રીશાંતિસૂરિજી મહારાજ વગેરે પણ ચૈત્યવાસી હોવાથી જ્ઞાનગ્રહણ કરતી વખતે અવંદનીય માનવા પડે. કાળ પડતો છે, વિષમ છે. આવા કાળમાં જેટલા અંશમાં જ્યાં ગુણ દેખાય ત્યાં ગુણાનુરાગથી તે તે ગુણોની અનુમોદના-ઉપબૃહણા-વંદના-ભક્તિ કરવામાં આવે તો જ સાનુબંધ ગુણપ્રાપ્તિ શક્ય બને. સૂર્યનો અસ્ત થયા પછી પ્રકાશ દેનાર દીવો પણ આદરણીય બને જ છે. આ વાત વર્તમાનકાળમાં દરેક આત્માર્થી જીવોએ ખાસ ગંભીરતાથી ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. (૨૯/૧૬)
આ પાણી-પવન સમાન વિનયની આવશ્યક્તા
ગાથાર્થ :- વિનય વિના જિનશાસનની ઉન્નતિ થઈ ન શકે. શું જગતમાં પાણીનું સિંચન કર્યા વિના વૃક્ષ વધે ખરું ? (૨૯/૧૭)

Page #182

१९९१
• देववद् गुरुभक्तिकरणे परमार्थोपलब्धिसम्भवः . इति । ततश्च गुरुविनयादेव जिनप्रवचनैदम्पर्थोपलम्भसम्भव इति भावः ।
अत एव राजप्रश्नीये → जत्थेव धम्मायरियं पासिज्जा तत्थेव वंदिज्जा, नमंसिज्जा (रा.प्र.४/ ७६) इत्युक्तमिति प्रागुक्तं(पृ.१४४७, १९६४) स्मर्तव्यम् । तदकरणे प्रत्यपायो दारुणः । इदमेवाऽभिप्रेत्य पञ्चकल्पभाष्यचूर्णी → जइ गुरूण चक्खुआलोए य पणामं न करेइ, पायच्छित्तं विसंभोगो वा 6 (पं.भा.१४९८) इत्युक्तम् । ततश्च परमगुरुवद् गुरोविनयः परमेणाऽऽदरेण कार्यः। तदुक्तं श्वेताश्वतरोपनिषदि योगशिखोपनिषदि सुबालोपनिषदि गुरुगीतायां च → यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ । तस्यैते कथिता ह्याः प्रकाशन्ते महात्मनः ।। - (श्वेता.६/२३, यो.शि.१/२२, सुबा.१६/ १, गु.गी.७) इति । यथोक्तं शाट्यायनीयोपनिषदि अपि → यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ । स ब्रह्मवित् परं प्रेयादिति वेदाऽनुशासनम् ।। - (शा.३७) इति । रामगीतायामपि → यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ । तस्यैते कथिता ह्याः प्रवर्धन्ते सुविस्तराः ।। - (रा.गी.१५/ ४६) इत्युक्तम् । विनयगुणाः मूलाचारे वट्ट केराचार्येण → विणओ मोक्खदारं विणयादो संजमो तवो णाणं । विणएणाऽऽराहिज्जदि आइरिओ सव्वसंघो य।।
आयार-जीदकप्पगुणदीवणा अत्तसोधि णिज्जंजा । अज्जव-मद्दव-लाहव-भत्ती-पल्हादकरणं च ।। कित्ती मित्ती माणस्स भंजणं गुरुजणे य बहुमाणं । तित्थयराणं आणा गुणाऽणुमोदो य विणयगुणा ।।
6 (मूला.७/१८९-९०-९१) इत्येवमावेदिताः । “णिज्जंजा = निर्द्वन्द्वः', शिष्टं स्पष्टम् । आवश्यकनियुक्ती प्रवचनसारोद्धारे च ये वन्दनगुणाः → (१) विणओवयार (२) माणस्स भंजणा (३) पूअणा गुरुजणस्स । (४) तित्थयराण य आणा (५) सुयधम्माराहणाऽकिरिया (६) ।। (आ.नि.१२१५, प्र.सारो.१००) उक्ताः तेऽप्यत्राऽनुसन्धेयाः । एतेन → इह छच्च गुणा (१) विणओवयार, (२) माणाइभंग (३) गुरुपूआ । (४) तित्थयराण य आणा (५) सुअधम्माऽऽराहणा(६)ऽकिरिया ।। - (गु.वं.भा.२७) इति गुरुवन्दनभाष्यगाथाऽपि व्याख्याता ।
लोकेऽपि समुचितविनयस्य गुणाऽऽवहकत्वं दृष्टम् । इदमेवाऽभिप्रेत्य वीरभद्रसूरिभिः आराधनापताकायां → परनिंदांपरिहरणं परहियवयणं न जायणाकरणं । उचियं च विणयकरणं इणमो लोयम्मि गुणकरणं ।। - (आ.पता.२१७) इत्येवमुक्तमिति ध्येयम् ।।२९/१७।।
વિશેષાર્થ :- ૧૭ થી ૩૨ શ્લોક અત્યંત સ્પષ્ટ હોવાથી મહોપાધ્યાયજી મહારાજે તેની ટીકા કરેલી નથી. અમને જ્યાં જરૂર જણાશે ત્યાં વિશેષ ખુલાસો કરશું. પાણી જેમ વૃક્ષની પ્રાથમિક આવશ્યકતા છે. ખાતર વગેરે મળે તો ઉત્તમ, પણ કમ સે કમ પાણી તો જોઈએ જ. તેમ વિનય એ જિનશાસનમાં પ્રાથમિક આવશ્યક ચીજ છે. પ્રવચનપટુતા, તપ, લબ્ધિ વગેરે ખાતરના સ્થાનમાં છે. તે પણ સાથે સાથે હોય તો ઉત્તમ, બાકી વિનય તો જોઈએ જ. વિનય વિના બાકીની શક્તિઓ દુનિયામાં નિંદાપાત્ર બને છે. નિંદા-કુથલી-ટીકા-ટિપ્પણ વગેરે આશાતનાનો ત્યાગ કરવા સ્વરૂપ ઔપચારિક વિનયને પણ ચતુર્વિધ સંઘના પ્રત્યેક સભ્યો જીવનમાં ઉતારે તો જિનશાસનની શોભામાં વર્તમાન વિષમ કળિકાળમાં यार यह दासी य. (२८/१७)

Page #183

१९९२
• वाचयितुमनर्हाणां निर्देशः • द्वात्रिंशिका-२९/१८ विनयं ग्राह्यमाणो यो मृदूपायेन कुप्यति । उत्तमां श्रियमायान्तीं दण्डेनाऽपनयत्यसौ।।१८।।
अविनीताऽपायमाह- ‘विनयमि'ति । यो रोषणः अज्ञः स्तब्धः अप्रियवक्ता मायावी संयमयोगेष्वनादृतो नरो मृदूपायेन = एकान्तमृदुभणनाधुपायेन विनयं ग्राह्यमाणः = अभिशिक्ष्यमाणः कुप्यति = रुष्यति असौ उत्तमां = दिव्यां श्रियं = क्षमादिलक्ष्मीं आयान्ती = आत्मनो भवन्तीं दण्डेन काष्ठमयेन अपनयति = प्रतिषेधयति । एतदुक्तं भवति- विनयः बाह्याऽभ्यन्तरसम्पदो निमित्तम् । तत्र स्खलितं यदि कश्चिन्नोदयति स गुणः, तत्राऽपि रोषकरणेन वस्तुतः तथाविधसम्पद एव निषेधः । उदाहरणञ्चाऽत्र दशारादयः कुरूपाऽऽगतश्रीप्रार्थनाप्रणयभङ्गकारिणः तद्रहिताः तदभङ्गकारी च तद्युक्तः कृष्ण इति श्रीहरिभद्रसूरिः । तदुक्तं दशवैकालिके → जे अ चंडे मिए थद्धे दुव्वाई नियडी सढे । वुज्झइ से अविणीअप्पा, कटुं सोअगयं जहा ।। विणयंपि जो उवाएणं चोइओ कुप्पई नरो । दिव्वं सो सिरिमिज्जतिं दंडेण पडिसेहए ।।
6 (द.वै.९/२/३-४) इति । अन्वय-व्यतिरेकमुखेनाऽयमेवाऽर्थ उत्तराध्ययने → अणुसासणमोवायं दुक्कडस्स य परेणं । हियं तं मन्नए धीरो, वेस्सं भवइ असाहुणो ।। हियं विगयभया बुद्धा फरुसं पि अणुसासणं । वेस्सं तं होइ मूढाणं खंतिसुद्धिकरं पयं ।।
6 (उत्तरा.१/२८-२९) इत्येवमुपवर्णितः । अत एवाऽविनीतं वाचयितुमपि न कल्पते । तदुक्तं बृहत्कल्पसूत्रे → तओ नो कप्पंति वाइत्तए । तं जहा- अविणीए विगईपडिबद्धे, अविओसवियपाहुडे - (बृ.क.सू.४/१०) इति । → चत्तारि अवातणिज्जा पन्नत्ता । तं जहा-(१) अविणीवीई, (२) पडिबद्धे, (३) अविओसवितपाहुडे, (४) मायी - (स्था.४/४/३/३२६) इति स्थानाङ्गसूत्रमप्यत्र स्मर्तव्यम् । यथोक्तं शिवोपनिषदि → न भक्तिर्न यशः, क्रौर्यं न तमध्यापयेद् गुरुः - (शिवो.७/ ६५) इति ।
विनीतं तु वाचयेत् । यथोक्तं चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके अपि → सीसं सुइमणुरत्तं निच्चं विणओवयारसंपन्नं । वाएज्ज व गुणजुत्तं पवयणसोहाकरं धीरं ।। (चं.वे.५०) एत्तो जो परिहीणो गुणेहिं गुणसयनओववेएहिं । पुत्तं पि न वाएज्जा किं पुण सीसं गुणविहूणं ? ।। (चं.वे.५१) - इति । न चैवं गुरोः तदुपरि द्वेषप्रसङ्गः, बहुदोषनिवारणार्थत्वेन तदनापत्तेः । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → इहरा वि ताव थब्भति, अविणीतो लंभितो किमु सुएण। मा णट्ठो णस्सिहिती, खए व खाराऽवसेओ तु ।। 6 (बृ.क.भा. ५२०१) इति । तदुक्तं वाल्मीकिरामायणे अपि → गुरुभक्तिरतानां च वक्तव्यं मोक्षसाधनम् + (वाल्मी. रा. ५/४३) इति प्रागुक्तं(पृ.१५२१) स्मर्तव्यम् ।
अविनीतस्य तु ज्ञानमपि न दातव्यम् । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये निशीथभाष्ये च → पुरिसम्मि दुब्विणीए विणयविहाणं न किंचि आइक्खे । न वि दिज्जइ आभरणं पलियत्तियकन्नहत्थस्स ।। मद्दवकरणं नाणं तेणेव उ जे मदं समुवहति । ऊणगभायणसरिसा अगदो वि विसायते तेसिं ।।
ગાથાર્થ :- મૂદુ ઉપાયથી વિનયને શિખડાવવા છતાં જે ગુસ્સે થાય છે તે સામે ચાલીને આવતી उत्तम समाने eullsist suढे छे. (२८/१८)

Page #184

• अविनीताय विशिष्टश्रुतदातुः सङ्घबाह्यता •
१९९३ त्रैलोक्येऽपि विनीतानां दृश्यते सुखमङ्गिनाम् । त्रैलोक्येऽप्यविनीतानां दृश्यतेऽसुखमङ्गिनाम् ।।१९।। उवहयमइविन्नाणे न कहेयव्वं सुयं व अत्थो वा । न मणी सयसाहस्सो आविज्झइ कोत्थुभासस्स ।।
6 (बृ.क.भा.७८२,७८३,७८७+नि.भा.६२२१,६२२२,६२२६) इति । विनीताऽविनीतपरिज्ञानद्योतिका → पुत्तो मे भाइ नाइत्ति साहू कल्लाणं मन्नई । पावदिट्ठी उ अप्पाणं सासं दासं व मन्नई ।। 6 (उत्त.१/३९) इति उत्तराध्ययनोक्तिरत्राऽनुसन्धेया ।
अत एवाऽविनीतस्योपेत्य विशिष्टसूत्रदाने गुरोरपि सङ्घबाह्यत्वप्रसङ्गो दुर्वार एव । तदुक्तं सूर्यप्रज्ञप्तौ → एस गहिता वि संसा थद्धे गारवियमाणिपडिणीए । अबहुस्सुए न देया तव्विवरीते भवे देया ।। सद्धाधितिउट्ठाणुच्छाहकम्मबलविरियपुरिसकारेहिं । जो सिक्खिओ वि संतो अभायण परिकहेज्जाहि ।। सो पवयण-कुल-गण-संघबाहिरो नाण-विणयपरिहीणो । अरहंत-थेर-गणहरमेरं किर होति वोलीणो ।। तम्हा धितिउट्ठाणुच्छाहकम्मबलविरियसिक्खिअं नाणं । धारेयव्वं नियमा न य अविनेएसु दायव्वं ।।
6 (सू.प्र.२०/२०९-२१२) इति ।।२९/१८॥
विनयाऽविनयफलमाह- 'त्रैलोक्य' इति । सुखं = वर्धमानं सानुबन्धं निरुपद्रवञ्च इहलौकिकसुखं ज्ञानादिगुणसुखं पारलौकिकसुखं मोक्षसुखं च लभ्यमानं लप्स्यमानं वा विनीतानां अङ्गिनां दृश्यते । तदुक्तं → गुरुभक्तेः श्रुतज्ञानं भवेत् कल्पतरूपमम् । लोकद्वितयभाविन्यः ततः स्युः सर्वसम्पदः ।। 6 ( ) इति । प्रकृते च → गुरुप्रसादात् सर्वं तु प्राप्नोति न संशयः → (स्कं.वै.ख.कार्ति.मा.२/ ७/८) इति स्कन्दपुराणोक्तिरप्यवधातव्या प्रागुक्ता(पृ.१५२१) । असुखं = इहलौकिकादिदुःखं अविनीतानाम् । तदुक्तं दशवैकालिके → विवत्ती अविणीअस्स संपत्ती विणीअस्स य । जस्सेयं दुहओ नायं सिक्खं से अभिगच्छइ ।।
जे आवि चंडे मइ इड्वि-गारवे पिसुणे नरे साहसहीणपेसणे । अदिट्ठधम्मे विणए अकोविए असंविभागी न हु तस्स मुक्खो ।। निद्देसवत्ती पुण जे गुरूणं, सुअत्थधम्मा विणयंमि कोविआ ।
तरित्तु ते ओहमिणं दुरुत्तरं खवित्तु कम्मं गइमुत्तमं गया ।। (द.वै.९/२/२१-२२-२३) इति । तथा → तहेव अविणीअप्पा, उववज्झा हया गया । दीसंति दुहमेहता, आभिओगमुवट्ठिआ ।। तहेव सुविणीअप्पा, उववज्झा हया गया । दीसंति सुहमेहंता, इडिं पत्ता महायसा ।।
तहेव अविणीअप्पा, लोगंसि नरनारिओ । दीसंति दुहमेहंता, छाया विगलितेंदिआ ।। ___दंडसत्था परिज्जुन्ना, असब्भवयणेहि. अ । कलुणा विवन्नच्छंदा, खुप्पिवासाइपरिगया ।।।
હ વિનયથી સુખ, અવિનયથી દુઃખ હ ગાથાર્થ - ત્રણેય લોકમાં વિનીત એવા જીવોને સુખ મળતું દેખાય છે. તથા ત્રણેય લોકમાં અવિનીત पोने दुः५ भगतुं हेपाय छे. (२८/१८)

Page #185

१९९४
• आचार्यपरिभवे विद्यावैफल्यम्
द्वात्रिंशिका - २९/२०
ज्ञानादिविनयेनैव पूज्यत्वाऽऽप्तिः श्रुतोदिता । गुरुत्वं हि गुणाऽपेक्षं न स्वेच्छामनुधावति ।। २० ।।
तहेव सुविणीअप्पा, लोगंसि नर-नारिओ । दीसंति सुहमेहंता, इड्डि पत्ता महायसा ।। तहेव अविणीअप्पा, देवा जक्खा अ गुज्झगा । दीसंति दुहमेहंता, आभिओगमुवट्ठिआ ।। तव सुविणीअप्पा, देवा जक्खा अ गुज्झगा । दीसंति सुहमेहंता, इडि पत्ता महायसा ।। ← (द.वै.९/२/५-११) इति । यथोक्तं चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके अपि →
जो परिभवइ मणूसो आयरियं जत्थ सिक्खए विज्जं । तस्स गहिया वि विज्जा दुक्खेण वि, निप्फला होइ । । थद्धो विणयविहूणो न लभइ कित्तिं जसं च लोगम्मि । जो परिभवं करेई गुरूणं गरुयाए कम्माणं । । सव्वत्थ लभेज्ज नरो विस्संभं पच्चयं च कित्तिं च । जो गुरुजणोवइट्टं विज्जं विणएण गेहेज्ज । । अविणीयस्स पणस्सइ, जइ वि न नस्सइ न नज्जइ गुणेहिं । विज्जा सुसिक्खिया वि हु गुरुपरिभवबुद्धिदोसेणं । । पव्वइयस्स गिहिस्स व विणयं चेव कुसला पसंसंति । न हु पावइ अविणीओ कित्तिं च जसं च लोगम्मि ।। अभणतस् य कस्स वि पइरइ कित्ती जसो य लोगम्मि । पुरिसस्स महिलियाए विणीयविणयस्स दंतस्स ।। ← (चं.वे.४-७,१५-१७) इति । कुन्दकुन्दस्वामिना अपि भावप्राभृते विणयं पंचपयारं पाहि मण-वयण- कायजोएण । अविणयणरा सुविहियं तत्तो मुत्तिं न पावंति ।। ← (भा. प्रा. १०४ ) इत्युक्तम् । प्रकृते → अणासवा थूलवया कुसीला मिउंपि चंडं पकरंति सीसा । चित्ताणुया लहु दक्खोववेया पसायए ते हु दुरासयपि ।। ← (उत्तरा . १ / १३ ) इति उत्तराध्ययनवचनमप्यत्राऽनुस्मर्तव्यम् ।।२९/१९।। ज्ञानादिविनयस्य गुरुत्वसम्पादकत्वमाह- 'ज्ञानादी 'ति । ज्ञानादिविनयेनैव ज्ञान-दर्शन- चारित्रादिविनयेनैव क्रियमाणेन पूज्यत्वाऽऽप्तिः श्रुतोदिता । तदुक्तं दशवैकालिके आयरिअं अग्गिमिवाहिअग्गी, सुस्सूसमाणो पडिजागरिज्जा । आलोइअं इंगिअमेव नच्चा जो छंदमाराहयई स पुज्जो || आयारमट्ठा विणयं पउंजे, सुस्सूसमाणो परिगिज्झ वक्कं । जहोवइट्टं अभिकंखमाणो गुरुं तु नासाययई स पुज्जो ।। ← (द.वै. ९/३/१-२) इति । अत्र कारणमाह- हि = यस्मात् कारणात् गुरुत्वं : पूज्यत्वं गुणाऽपेक्षं न तु स्वेच्छां अनुधावति । ततश्चाऽविनयौद्धत्यादिकं विमुच्य विनयादिगुणोपादानपरतया भाव्यं पूज्यत्व - साधुत्वाद्यर्थिनेति भावः । तदुक्तं दशवैकालिके
=
गुणेहि साहू अगुणेहिऽसाहू, गिण्हाहि साहू गुण मुंचऽसाहू । विआणि अप्पगमप्पएणं जो राग-दोसेहिं समो स पुज्जो ।। तहेव डहरं व महल्लगं वा इत्थी पुमं पव्वइअं गिहिं वा । नो हीलए नोऽवि अ खिंसइज्जा, थंभं च कोहं च चए स पुज्जो ।।
•
=
વિશેષાર્થ :- વિનયી જીવોને આ લોકનું સુખ, પરલોકનું સુખ, જ્ઞાનાદિગુણપ્રાપ્તિનું સુખ, મોક્ષસુખ મળે છે. અવિનયી જીવો આનાથી ઊલટું તમામ પ્રકારનું દુઃખ મેળવે છે. (૨૯/૧૯)
* ગુણસાપેક્ષ પૂજ્યતા ૢ
ગાથાર્થ ઃ- જ્ઞાનાદિસંબંધી વિનય કરવાથી જ પૂજ્યત્વની પ્રાપ્તિ શાસ્ત્રમાં જણાવેલી છે. કારણ કે ગુરુત્વ-પૂજ્યત્વ ગુણસાપેક્ષ છે. પોતાની ઈચ્છા મુજબ કાંઈ પૂજ્યત્વ દોડતું આવતું નથી.(૨૯/૨૦)

Page #186

१९९५
• समाधिस्वरूप-प्रकारादिमीमांसा • विनये च श्रुते चैव तपस्याचार एव च। चतुर्विधः समाधिस्तु दर्शितो मुनिपुङ्गवैः ॥२१॥ 'शुश्रूषति विनीतः सन् सम्यगेवाऽवबुध्यते । यथावत् कुरुते चाऽर्थं मदेन च न माद्यति ।।२२।।
जे माणिआ सययं माणयंति, जत्तेण कन्नं व निवेसयंति । जे माणए माणरिहे तवस्सी, जिइंदिए सच्चरए स पुज्जो ।। 6 (द.वै.९/३/११-१२-१३) इति ।।२९/२०।।
सामान्योक्तविनयविशेषोपदर्शनार्थमाह- 'विनये चेति । समाधिः = विनयसमाधिस्थानम् । तुशब्दः अतीताऽनागतमुनिपुङ्गवानामप्येवं प्रज्ञापनाविशेषणार्थः । तदुक्तं दशवकालिके → सुअं मे आउसं! तेण भगवया एवमक्खायं- इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं चत्तारि विणयसमाहिट्ठाणा पन्नत्ता । कयरे खलु ते थेरेहिं भगवंतेहिं चत्तारि विणयसमाहिट्ठाणा पन्नत्ता? इमे खलु ते थेरेहिं भगवंतेहिं चत्तारि विणयसमाहिट्ठाणा पन्नत्ता । तं जहा (१) विणयसमाही, (२) सुअसमाही, (३) तवसमाही, (४) आयारसमाही । विणए सुए अ तवे आयारे निच्चपंडिआ । अभिरामयंति अप्पाणं, जे भवंति जिइंदिया ।। - (द.वै.९/४/१) इति। तत्र समाधानं समाधिः, परमार्थत आत्मने हितं सुखं स्वास्थ्यञ्च । विनये विनयाद् वा समाधिः = विनयसमाधिः । एवं शेषेष्वपि भावनीयः शब्दार्थः ।।२९/२१ ।।
तत्र 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायेन विनयसमाधिमभिधित्सुराह- 'शुश्रूषती'ति । तत्र तत्राऽनु
વિશેષાર્થ - દશવૈકાલિક સૂત્રના નવમા અધ્યયનના ત્રીજા ઉદેશાની ૧૧-૧૨-૧૩ નંબરની ગાથામાં જણાવેલ છે કે ગુણોથી પૂજ્ય થવાય છે, સાધુ થવાય છે. જે ક્રોધ, અહંકાર વગેરે દોષોને છોડે, ક્ષમાનમ્રતા-વિનય-વિવેક-વૈરાગ્યાદિ ગુણોથી વાસિત થાય તો તેનામાં સાધુતા-પૂજ્યતા આવે. પૂજ્યતા કાંઈ જન્મજાત નથી આવતી કે જાતિ-સંપ્રદાય-વેશ સાથે પૂજ્યતા સંકળાયેલી નથી. માટે સાધુ-સજ્જન-શિષ્યધર્માત્મા-મહાત્મા થવાની કામનાવાળા જીવોએ વિનયાદિ ગુણોને આત્મસાત્ કરવા જરૂરી છે.(૨૯૨૦)
હ ચાર પ્રકારની સમાધિ છે ગાથાર્થ :- વિનય, શ્રત, તપ તથા આચારને વિશે ચાર પ્રકારની સમાધિ મુનીશ્વરોએ ४९॥वेस छ. (२९/२१)
વિશેષાર્થ:- દશવૈકાલિક સૂત્રના નવમા અધ્યયનના ચોથા ઉદેશામાં ચાર પ્રકારની સમાધિ બતાવેલ છે. ચિત્તનું સમાધાન એટલે સમાધિ. પરમાર્થથી આત્મકલ્યાણ તે જ સમાધિ છે. તેના કારણ વિનયાદિ ચાર હોવાથી ચાર પ્રકારની સમાધિ દશવૈકાલિકજીમાં બતાવેલ છે. પ્રત્યેકના ચાર-ચાર ભેદ છે. તેથી કુલ સમાધિના ૧૬ ભેદ થાય છે. ક્રમસર તે ભેદ-પ્રભેદોને ગ્રંથકારશ્રી આગળની ગાથાઓમાં દર્શાવે छ. (२४/२१)
હું વિનય સમાધિના ચાર પ્રકાર છે ગાથાર્થ - (૧) વિનીત થઈને, અનુશાસનનો અર્થી થઈને ગુરુના અનુશાસનને સાંભળવા ઈચ્છે. (२) विनीत ने सारी ते अनुशासनतत्पने at. (3) Airtal तत्पने देश-दने अनु३५ १. हस्तादर्श 'सुश्रुषितो' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #187

१९९६
• वेदव्युत्पत्तिप्रदर्शनम्
द्वात्रिंशिका - २९/२२
शुश्रूषति
शास्यमानः ‘ममेदं परमं हितमिति धिया आचार्योपाध्यायौ तीव्रेण विनयाऽनुरागेण अनुशासनाऽर्थितया श्रोतुमिच्छति । चण्डरुद्राचार्यशिष्य-मृगावतीसाध्वीप्रभृतीनां केवलज्ञानोपलब्धावयं विनयसमाधिप्रथमभेदोऽन्तरङ्गहेतुरित्यवधेयम् ।१ । एवं विनीतः सन् सम्यग् = अविपरीतं एव अनुशासनतत्त्वं यथाविषयं अवबुध्यते इच्छाप्रवृत्तितः विधिना एवमेतदिति प्रतिपद्यते । २ । श्रुतं च अर्थं तत्तत्काले तत्तद्देशादौ तथाकर्तव्यतया तत्तदनुष्ठानं यथावत्
=
देश-कालाऽवस्थाद्युचितरूपेण कुरुते ।
इत्थं च यथोक्ताऽनुष्ठानपरतया तत् श्रुतज्ञानं सफलीकुरुत इति भावः । उपलक्षणाद् गुर्वाज्ञापालनमप्यत्राऽनुयोज्यम् । प्रकृते यदादिशेद् गुरुः किञ्चित् तत् कुर्यादऽविचारतः । अमीमांस्या हि गुरवः सर्वकार्येषु सर्वथा ।। ← ( शिवो. ७/३०) इति शिवोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।३। अत एव विशुद्धप्रवृत्तेः 'अहं विनीततरः सुसाधुः देवेन्द्रादिवन्द्यो भावनिर्ग्रन्थः आचार्यादिपदयोग्यः प्राज्ञतम' इत्येवं मदेन च = आत्मोत्कर्षेण हि न = नैव माद्यति ।
=
=
•
=
गोष्ठामाहिलस्तु विनयसमाधिचरमभेदविकलतया महद् दुःखभाजनं जातः । अत एव योगशिखोपनिषदि द्वादशाब्दं तु शूश्रूषां यः कुर्यादप्रमादतः । तस्मै वाच्यं यथातथ्यं दान्ताय ब्रह्मचारिणे । । ← ( यो. शि. २ / २ ) इत्युक्तमिति सम्भाव्यते ।
अयं चतुर्विधो विनयसमाधिः । तदुक्तं दशवैकालिके चतुव्विधा खलु विणयसमाधी भवति । तं जहा - अणुसासिज्जंतो सुस्सूसति, विणयसमाधीए पढमं पदं । सम्मं पडिवज्जति, विणयसमाधीए बीयं पदं । वेदमाराधयति, विणयसमाधीए ततियं पदं । ण य भवति अत्तसंपग्गहिए, विणयसमाधीए चउत्थं पदं भवति । भवति चेत्थ सिलोगो - पेहेइ हिताणुसासणं, सुस्सूसए, तं च पुणो अहिट्ठए ।
यमाणमयेण मज्जती विणयसमाधीए आययट्ठिते ।। ← ( द. वै. ९/४/२) इति । 'विदंति जेण अत्थविसेसे, जम्मि वा भणिते विदंति सो वेदो । तं पुणा नाणमेव, तं जधाभणियजाणणाणुट्ठाण वेदं आराधयति' (द.वै.९/४/२ चू.) इति तच्चूर्णौ अगस्त्यसिंहसूरिः । शिष्टं स्पष्टम् ।।२९ / २२ ।।
रीते आयरे, तथा (४) अभिमानथी छडी न भय. (२८/२२)
વિશેષાર્થ :- વિનય હોય ત્યારે જે સમાધિ હોય તે વિનયસમાધિ કહેવાય. અથવા વિનયના કારણે
જે સમાધિ મળે તે વિનયસમાધિ કહેવાય. વિનીત હોય તે ગુરુના અનુશાસનને સાંભળવા-સમજવાઆચરવા ઝંખે અને આચરણ બાદ પણ મદ ન કરે તે વિનયસમાધિ કહેવાય. વિનયી ન હોય તે ‘ગુરુ મારું અનુશાસન કરે, ઘડતર કરે, નિયમન કરે' આવું ઈચ્છે નહિ. તથા ગુરુ ઠપકો આપે ત્યારે તેની સમાધિ ટકે નહિ.
મતલબ કે ઉદ્ધૃત માણસને વિનયસમાધિનો પ્રથમ પ્રકાર પણ દુર્લભ છે. વ્યવહારથી ગંભીર ભૂલ ન હોવા છતાં પણ ચંડરુદ્રાચાર્યના શિષ્ય સાધુ, મૃગાવતી સાધ્વીજી ભગવંત વગેરેએ ગુરુનો ઠપકો વગેરે પ્રસન્નતાથી સહન કરીને કેવળજ્ઞાન ઝડપથી મેળવી લીધું. તેમાં વિનયસમાધિનો પ્રથમ પ્રકાર મહત્ત્વનો ફાળો નોંધાવે છે. ગોષ્ઠામાહિલ વગેરે વિનયસમાધિના ચોથા ભેદથી રહિત હોવાના કારણે આત્મકલ્યાણ यूडी गया. ( २८/२२ )

Page #188

• स्वाध्यायगुणवर्णनम् .
१९९७ श्रुतमेकाग्रता वा मे भावितात्मानमेव वा। स्थापयिष्यामि धर्मेऽन्यं वेत्यध्येति सदागमम् ।।२३।।
विनयसमाधिरुक्तः । अधुनाऽवसरसङ्गतिप्राप्तं श्रुतसमाधिमाह- 'श्रुतमि'ति । 'मे आचाराङ्गादि द्वादशाङ्गं श्रुतं = श्रुतज्ञानं भविष्यति' इत्यनया बुद्ध्या सदैव साधुः सदागमं = सम्यक्श्रुतं अध्येति, न तु गौरवाद्यालम्बनेन ।१। तथा 'अध्ययनं कुर्वतो मे एकाग्रता = श्रुतैकपरता = अव्याकुलता = अविप्लुतचित्तता = विश्रोतसिकाविरहः श्रुत-तीर्थकरबहुमानादिश्च भविष्यति' इत्यालम्बनेन सदागमं अध्येति ।२। तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये → एगग्गं बहुमाणो कित्ती य गुणा य सज्झाए - (व्य.भा.४/ ५७) इति । तथा 'अध्ययनं कुर्वन् भावितात्मानं = धर्मतत्त्वभावितं स्वात्मानं धर्मे = शुद्धधर्मे स्थापयिष्यामी'त्यालम्बनेन निर्ग्रन्थः सदागममध्येति ।३। तथा 'श्रुत-चारित्रधर्मव्यवस्थितः सन्नहं ज्ञानोपदेशेन अन्यं विनेयं तत्तद्धर्म स्थापयिष्यामि पाठयिष्यामि वे'त्यालम्बनेन वा वाचंयमः सदागममध्येति ।४। श्रुतज्ञानं वाचयतः शिष्यादिसङ्ग्रह-तदुपष्टम्भ-निर्जरा-प्रभूततरश्रुतपर्यायवृद्धि-तीर्थाऽव्यवच्छित्तिकरणलाभः प्रतीच्छतश्चाऽऽत्म-परोभयहितोपलम्भैकाग्र्य-बहुमानलाभः । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये → संगहुवग्गहनिज्जरसुय-पज्जवजायमव्ववच्छित्ती । पणगमिणं, पुव्वुत्तं जे चाऽऽयहितोपलंभादी ।। - (व्य.भा.४/ ५८) इति । ____ अयं चतुर्विधः श्रुतसमाधिः दशवैकालिके → चतुविधा खलु सुतसमाधी भवति । तं जधासुतं मे भविस्सति त्ति अज्झातितव्वं भवति, सुतसमाधीए पढमं पदं । एगग्गचित्तो भविस्सामित्ति अज्झातितव्वं भवति, सुतसमाधीए बितियं पदं । सुहमप्पाणं धम्मे ठावइस्सामि त्ति अज्झातितव्वं भवति, सुतसमाधिए ततियं पदं । थितो परं धम्मे थावइस्सामि त्ति अज्झातितव्वं भवति, सुतसमाधीए चतुत्थं पदं भवति । भवति यऽत्थ सिलोगो- नाणमेगग्गचित्तो तु ठितो ठावयती परं । सुताणि य अधिज्जित्ता रतो सुतसमाधिए ।। (द.वै.९ /४/३) इति दर्शितः । इत्थं क्रमहेतुस्तु दशवैकालिकचूर्णी जिनदासगणिमहत्तरैः → अज्झाइए णाणमंतो भवइ, गणणगुणेण एगग्गचित्तो, एगग्गचित्तो य धम्मे निच्चलो, ठिओ सो सम्मं समत्थो परमवि ठावेउंति - (द.वै.चू.९/४/३) इत्येवमावेदितः ।।२९/२३ ।।
૪ શ્રુતસમાધિના ચાર પ્રકાર છે थार्थ :- (१) 'भने शाशान थशे' सेवा भावथी सुं८२ सामने मो. (२) 'भने मेयता મળશે.” આવા ભાવથી સત્ શાસ્ત્રને ભણે. (૩) “મારા આત્માને ભાવિત કરીને શુદ્ધધર્મમાં સ્થાપિત કરીશ” એવી ભાવનાથી સત્ શાસ્ત્રને ભણે. (૪) તથા બીજા યોગ્ય જીવને તે તે ધર્મસાધનામાં જોડીશ” मावा माथी सुं२ सामने मो. (२८/२3)
વિશેષાર્થ :- શાસ્ત્રના અધ્યયનથી શાસ્ત્રનું જ્ઞાન મળે. શાસ્ત્રનું પુનરાવર્તન કરવાથી અંતઃકરણની એકાગ્રતા આવે. એકાગ્ર ચિત્તે શાસ્ત્રમાં મગ્ન બને તો શુદ્ધધર્મમાં દઢતા-સ્થિરતા આવે. તથા સ્વયં ધર્મમાં સ્થિર થયેલા હોય તો બીજાને તેની ભૂમિકા મુજબ ધર્મમાં જોડી શકાય, બીજાને ધર્મમાં જોડવાનું સાચું સામર્થ્ય આવે. પરંતુ પ્રથમ ત્રણ પ્રકારની શ્રુતસમાધિ કેળવવાના લક્ષ વિના જ માત્ર જનમનરંજનના લક્ષે પ્રસિદ્ધિ १. हस्तादर्श ‘सगदागमं' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #189

• संसक्त - राजसादितपः प्रदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका -२९/२४
कुर्यात्तपस्तथाऽऽचारं नैहिकाऽऽमुष्मिकाऽऽशया । कीर्त्याद्यर्थं च नो किं तु निष्कामो निर्जराकृते । । २४ । ।
=
उक्तः श्रुतसमाधिः सभेदः । साम्प्रतमवसराऽऽयातं तपआचारसमाधिचतुर्विधत्वमाह- 'कुर्यादिति । ऐहिकाऽऽमुष्मिकाऽऽशया = इहलौकिकलब्ध्यादिवाञ्छया धर्मिलवत् जन्मान्तरभोगस्पृहया ब्रह्मदत्तवत् न कुर्यात् तपः अनशनादि-प्रायश्चित्तादिकं द्वादशविधं तथा आचारं चरणमूलोत्तरगुणमयं कीर्त्त्याद्यर्थं आदिपदेन वर्ण-शब्द-श्लाघाग्रहणं, सर्वदिग्व्यापी साधुवादः कीर्त्तिः, एकदिग्व्यापी = वर्णः, अर्धदिग्व्यापी = शब्दः, तत्स्थान एव श्लाघा, तदर्थं च नो कुर्यात् तपस्तथाऽऽचारम् । किन्तु निष्कामः सन् निर्जराकृते कर्मनिर्जराऽविनाभाव्यात्मशुद्धये तपः तथाऽऽचारं कुर्यात् । तदुक्तं दशवैकालिके चतुव्विधा खलु तवसमाधी भवति । तं जधा - णो इहलोगट्ठताए तवमहिद्वेज्जा, तवसमाधीए पढमं पदं । णो परलोगट्ठताए तवमहिद्वेज्जा, तवसमाधीए बितियं पदं । णो कित्ति - वण्ण-सह-सिलोगट्ठताए तवमहिद्वेज्जा, तवसमाधीए ततियं पदं । णऽण्णत्थ णिज्जरट्ठताए तवमहिद्वेज्जा, तवसमाधीए चतुत्थं पदं भवति भवति यऽत्थ सिलोगो - विविहगुणतवोरये य णिच्चं भवति निरासए निज्जर तवसा धुणति पुराणपावगं जुत्तो सदा तवसमाधिए ।। चतुव्विधा खलु आयारसमाधी भवति । तं जाणो होगा आयारमहिद्वेज्जा, आयारसमाधीए पढमं पदं । णो परलोगट्ठताए आयारमहिद्वेज्जा, आयारसमाधीए बितियं पदं । णो कित्ति वण्ण-सह- सिलोगट्ठताए आयारमहिद्वेज्जा, आयारसमाधीए ततियं पदं । णऽण्णत्थ आरहंतिएहिं हेतुहिं आयारमहिद्वेज्जा, आयारसमाधीए चतुत्थं पदं भवति । सिलोगो पुण एत्थ - जिणवयणमते अतिंतिणे पडिपुण्णाततमाययट्ठिते । आयारसमाहिसंवुडे भवति य दंते भावसंधए ।। ← (द.वै.९/४/४-५ ) इति । आहारोपधिपूजारसगौरवादिपारवश्येन संसक्ततपःकरणे त्वासुरीभावनाप्रसङ्गो दुर्वा एव । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये आहार- उवहि- पूयासु जस्स भावो उ निच्चसंसत्तो । भावोवहतो कुणइ अ तवोवहाणं तदट्ठाए ।। ← (बृ.क.भा. १३१७ ) इति ।
।
संसक्तं तपो राजसकर्मत्वेन परै रुच्यते । यथोक्तं भगवद्गीतायां सत्कार - मान-पूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् ।। ← (भ.गी. १७/१८ ) इति ध्येयम् । મેળવવાના મલિન આશયથી શાસ્ત્ર ભણીને ચોથા નંબરની શ્રુતસમાધિમાં પોતાની જાતને ગોઠવવા/મનાવવા પ્રયત્ન કરે તે એક જાતનો દંભ જ બની જાય છે. આ વાત લક્ષ બહાર ન જવી જોઈએ. પોતાના આત્મકલ્યાણની કામના વિનાનાને બીજાના તાત્ત્વિક કલ્યાણની ખરી ભાવના જાગવી જ દુર્લભ છે. માટે જ ‘ગ્રંથિભેદ કર્યા વિના, સમ્યગ્દર્શનના અનુભવવગર, વિશુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનો સાક્ષાત્કાર કર્યા વિનાના જે જીવો ધર્મકથા કરવા મંડે છે તે કથા નહિ પણ અકથા જ છે.’ - આવું નવમી બત્રીસીમાં (જુઓ પૃષ્ઠ.૬૬૬) દશવૈકાલિકનિયુક્તિના સંવાદપૂર્વક ગ્રંથકારશ્રીએ જણાવેલ છે. (૨૯/૨૩)
આ તપ અને આચારની સમાધિના ચાર-ચાર ભેદ ફ
१९९८
गाथार्थ :- (१) मा लोडनी अमना विना, (२) परसोड़नी अमना विना, (3) डीर्ति वगेरेनी આશંસા વિના (૪) નિષ્કામ ભાવે કર્મનિર્જરા માટે તપ કરવો જોઈએ અને આચાર પાળવો જોઈએ. (२८/२४)

Page #190

• व्यवहारभाष्ये चतुर्विधवविनयविस्तरः • एतेन → सकामा सगुणोपास्तिर्नृणां भोगाय सम्भवेत् । निष्कामा चित्तशुद्ध्यर्थेत्येवं शास्त्रार्थनिर्णयः ।। - (रा.गी.३/५५) इति रामगीतावचनमपि व्याख्यातम् । ___ यद्वा आचार-श्रुत-विक्षेपण-दोषनिर्घातभेदेन विनयः चतुर्विधो ज्ञेयः । आचारादिविनयानामपि प्रत्येक चतुर्भेदाः सन्ति । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये → आयारे 'सुत्तविणए', विक्खिवणे चेव होति बोधव्वे । दोसस्स य निग्घाते, विणए चउहेस पडिवत्ती।। आयारे विणओ खलु, चउब्विहो होति आणुपुवीए । संजमसामायारी, तवे य गणविहरणा चेव ।। एगल्लविहारे या, सामायारी उ एस चउभेया । एयासिं तु विभागं, वुच्छामि अधाणुपुव्वीए ।। संजममायरति सयं, परं व गाहेति संजमं नियमा । सीदंत थिरीकरणं, उज्जयचरणं य उववूहे ।। सो सत्तरसो पुढवादियाण, घट्ट परिताव उद्दवणं । सो परिहरियव्वं नियमा, संजमगो एस बोधव्यो । दारं ।। पक्खिअपोसहिएसु, कारयति तवं सयं करोती यं। भिक्खायरियाय तधा, निमुंजति परं सयं वावि ।। सव्वम्मि बारसविहे, निउंजति परं सयं च उज्जुत्तो । गणसामायारीए, गणं वि सीयंत चोदेति ।।दारं ।। पडिलेहण पप्फोडण, बाल-गिलाणादि वेयावच्चे य । सीदंतं गाहेति, सयं च उज्जुत्त एतेसुं ।।दारं ।। एगल्लविहारादि, पडिमा पडिवज्जती सयऽण्णं वा । पडिवज्जावे एवं, अप्पाण परं च विणएति ।।दारं ।। सुत्तं अत्थं च तहा, हित-निस्सेसं तधा पवाएति । एसो चउव्विहो खलु, सुतविणयो होति नातव्यो ।। सुत्तं गाहेति उज्जुत्तो, अत्थं च सुणावए पयत्तेणं । जं जस्स होति जोग्गं, परिणामगमादिणं तु हियं ।।दारं ।। निस्सेससमपरिसेसं, जाव सम्मत्तं तु ताव वाएति । एसो सुतविणओ खलु, वोच्छं विक्खेवणाविणयं ।। अदिटुं दिटुं खलु, दिटुं साहम्मिमत्तविणएणं । चुतधम्म ठावे धम्मे, तस्सेव हितट्ठमब्भुढे ।। विण्णाणाऽभावम्मी, खिव परेण विक्खिवित्तु परसमया। ससमयंतेणऽभिछुभे, अदिट्ठधम्मं तु दिटुं वा।। धम्मसभावो सम्मइंसणयं, जेण पुचि न तु लद्धं । सो होतऽदिट्ठपुव्यो, तं गाहिति पुव्वदिट्ठम्मि ।। जह भायरं व पियरं, मिच्छादिढेि पि गाहि सम्मत्तं । दिट्ठप्पुव्वो सावग, साधम्मि करेति पव्वावे ।। चुयधम्म भट्ठधम्मो, चरित्तधम्माउ दंसणातो वा । तं ठावेति तहिं चिय, पुणो वि धम्मे जहुद्दिष्टे ।। तस्स त्ती तस्सेव उ, चरित्तधम्मस्स बुड्डिहेतुं तु । वारे यऽणेसणादी, न य गेण्ह सयं हितट्ठाए।। जं इह-परलोगे या, हितं सुहं तं खमं मुणेयव्वं । निस्सेयस-मोक्खाय उ, अणुगामऽणुगच्छते जं तु ।। दोसा कसायमादी, बंधो अधवावि अट्ठपगडीओ । निययं व णिच्छितं वा, घात विणासो य एगट्ठा।। कुद्धस्स कोधविणयणं, दुट्ठस्स य दोसविणयणं जं तु | कंखिय कंखाछेदो, आयप्पणिधाणचउहेसो ।।दारं ।। सीतधरं पिव दाहं, वंजुलरुक्खो व जह उ उरगविसं । कुद्धस्स तधा कोहं, पविणेति उवसमेति त्ती।। दुट्ठो कसायविसएहि, माण-माया-सभावदुट्ठो वा । तस्स पविणेति दोसं, नासयते धंसते वत्ति ।।
વિશેષાર્થ :- આ લોકની કામના એટલે લબ્ધિ વગેરેની કામના. પરલોકની કામના એટલે ઈન્દ્રચક્રવર્તી વગેરે પદની કામના. બાકીની વિગત ગાથાર્થમાં સ્પષ્ટ છે. તપસમાધિમાં બાર પ્રકારનો તપ અને આચારસમાધિમાં ચારિત્રના મૂલ-ઉત્તર ગુણસ્વરૂપ આચાર કેન્દ્રસ્થાને ગોઠવાયેલ છે. બાકી બધું भन्नेमा समान छ. (२८/२४)

Page #191

२००० • स्पर्शज्ञानफलमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-२९/२६ इत्थं समाहिते स्वान्ते विनयस्य फलं भवेत् । स्पर्शाख्यं स हि तत्त्वाऽऽप्तिर्बोधमात्रं परः पुनः।।२५।। अक्षेपफलदः स्पर्शस्तन्मयीभावतो मतः । यथा सिद्धरसस्पर्शस्ताने सर्वाऽनुवेधतः ॥२६॥ जो एतेसु न वट्टति, कोधे दोसे तधेव कंखाए । सो होति सुप्पणिहितो, सोभणपणिधाणजुत्तो वा।।
6 (व्य.सू.भा. उद्दे.१०/४१३१-४१५३, ४१५५) इति ।।२९/२४ ।।
प्रकृतविनयफलमाह- 'इत्थमिति । इत्थं अनन्तरोदितान् चतुरः समाधीन यथावद् विज्ञाय त्रिधा विशुद्ध्या आसेव्य च स्वान्ते = स्वकीयाऽन्तःकरणे समाहिते = चतुर्विधसमाधिसम्पन्ने सति विनयस्य स्पर्शाऽऽख्यं ज्ञानविशेषात्मकं फलं भवेत् । तदुक्तं दशवैकालिके → अभिगम चउरो समाहिओ सुविसुद्धो सुसमाहिअप्पओ। विउलहिअं सुहावहं पुणो कुव्वइ अ सो पयखेममप्पणो ।। ८ (द.वै.९/४/६) इति । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्येऽपि → चित्तण्णु अणुकूलो सीसो सम्मं सुयं लहइ (वि.आ.भा. ९३७) इति । स = स्पर्शो हि तत्त्वाऽऽप्तिः = हेयोपादेयादिवस्तुगताऽनारोपितस्वरूपोपलम्भः सुसंवेदनात्मको निश्चयव्यवहारोत्सर्गापवादाद्यनुविद्धविशुद्धभावाऽनेकान्तवादमयः, स्पृश्यते अनेन वस्तुतत्त्वमिति निरुक्तेः । परः पुनः बोधमात्रं तत्त्वपरामर्शशून्यं, कथञ्चिद्वस्तुग्राहित्वे अपि प्रमाणपरिच्छेद्यसम्पूर्णाऽर्थाऽग्राहित्वेनाऽनिश्चितमस्पर्शाख्यं ज्ञानमित्यर्थः । तत्तु विफलमपि स्यात् । तदुक्तं षोडशके → स्पर्शः तत्तत्त्वाऽऽप्तिः संवेदनमात्रमविदितं त्वन्यत् । वन्ध्यमपि स्यादेतत् + (षो.१२/१५) इति ।।२९/२५।।। तत्फलमाह- ‘अक्षेपेति । तन्मयीभावतः = लक्ष्य-ध्येयगुणमयत्वतः स्पर्शः व्याख्यातस्वरूपो जा
છે સમાધિવાળા ચિત્તમાં વિનયફળ સ્પર્શજ્ઞાન જન્મે છે. ગાથાર્થ :- આ રીતે મન ચાર પ્રકારની વિનયાદિ સમાધિવાળું થાય તો વિનયનું સ્પર્શ નામે ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. સ્પર્શજ્ઞાન એ જ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ છે. બાકી તો બીજી જાણકારી માત્ર બોધરૂપ બને छ. (२८/२५)
વિશેષાર્થ - મિથ્યાદૃષ્ટિ જીવને કંચન, કાયા, કામિની, કીર્તિ વગેરેમાં સુખબુદ્ધિ, સુખસાધન–બુદ્ધિ, સુખરૂપતા બુદ્ધિ થાય છે તે વસ્તુના મૂળભૂત સ્વરૂપને ન ઓળખવાના કારણે થાય છે. વસ્તુના મૂળભૂત
સ્વરૂપને સ્પર્શે તેવો નિશ્ચય થાય તો આત્મા સિવાય પરમાર્થથી સંસારની કોઈ પણ ચીજ ઉપાદેયપ્રિય ન લાગી શકે. જો વિનયાદિ ચાર પ્રકારની સમાધિથી ચિત્ત સ્વસ્થ બને તો વિનયના ફળસ્વરૂપે સ્પર્શજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ સ્પર્શજ્ઞાન એટલે વસ્તુમાં કોઈ પણ આરોપ કર્યા વિના વસ્તુના મૂળભૂત સ્વરૂપનો અભ્રાન્ત દૃઢ નિશ્ચય. હેયમાં હેયપણાની બુદ્ધિ, ઉપાદેયમાં ઉપાદેયપણાની બુદ્ધિ સંવેદનાત્મક બને તે સ્પર્શજ્ઞાન કહેવાય. તેવું ન હોય તો માત્ર બોધ-જાણકારી કહેવાય. મતલબ કે અવિનયી જીવની U12 Information } knowledge els 213.491 Understanding power } spiritual wisdom તો વિનયી અને સ્વસ્થ એવા સાધકો પાસે જ હોઈ શકે. (ર૯/૨૫)
છે સ્પર્શજ્ઞાન શીઘ્ર ફળદાતા . ગાથાર્થ :- તાંબામાં સંપૂર્ણતયા અનુવેધ થવાથી થનારા સિદ્ધરસસ્પર્શની જેમ તન્મયભાવના કારણે स्पीशान शाहायी भनायेत. छ. (२८/२६) १. हस्तादर्श 'अक्षेपः फलद' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'भावनात्मनः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #192

• भावरसेन्द्रात् सिद्धकाञ्चनता •
२००१ इत्थं च विनयो मुख्यः सर्वाऽनुगमशक्तितः । मिष्टान्नेष्विव सर्वेषु 'निपतन्निक्षुजो रसः।।२७।। यमानो हि अक्षेपफलदो मतः। तदुक्तं षोडशके → ध्यानाऽध्ययनाऽभिरतिः पश्चात्तु भवति तन्मयता । सूक्ष्माऽर्थाऽऽलोचनया संवेगः स्पर्शयोगश्च ।। 6 (षो.१२/१४) इति पूर्वोक्तं(पृ.१९०१) अत्रानुस्मर्तव्यम् । स च भावरसेन्द्रकल्पः अक्षेपफलदः = अविलम्बेन स्वसाध्यफलदायी अवन्ध्यः च मतः । तदुक्तं षोडशके → स्पर्शस्त्वक्षेपफलदः - (षोड.१२/१५) इति । उदाहरणमाह- यथा येन प्रकारेण ताने धातुविशेषे सर्वानुवेधतः = कात्स्न्र्येनाऽनुगमात् सिद्धरसस्पर्शः = रसेन्द्रसम्बन्धविशेषः अक्षेपफलदः = विना विलम्बं सुवर्णाऽऽख्यफलदायी भवति तथा प्रकृतेऽवगन्तव्यम् । तदुक्तं षोडशके → भावरसेन्द्रात्तु ततो महोदयात् जीवभावरूपस्य । कालेन भवति परमाऽप्रतिबद्धा सिद्धकाञ्चनता ।। -- (षो.८/ ८) इति । अयमत्राशयः विवेकगर्भविनयसमाधिसमासादितस्य हेयोपादेयादिगोचरस्पर्शज्ञानस्य प्रभावात् हेयरुचिः हीयते विलीयते च, हेयहानसामर्थ्यमाविर्भवति, परमोपादेयपरमात्मतत्त्वादिगोचरा रुचिः प्राबल्यमञ्चति, परमात्मतत्त्वसाक्षात्कारप्रणिधानञ्च समुत्कृष्यते, कुकर्मबन्धाऽनुबन्धादिमुमुक्षा सम्प्रवर्धते, परमात्मतत्त्वविरहव्यथितः सन् स स्पर्शज्ञानशाली परमात्ममयः परमात्माकारः परमात्मरूपतामापद्यमानः शीघ्रं परमात्मैव भवतीति सिद्धस्वरूपार्थिभिः सर्वदा सर्वत्र सर्वथा यथाशक्ति विवेकपूर्वं विनयसमाधिपरतया भाव्यमित्युपदेशोऽत्र लभ्यते ।।२९/२६।।
प्रकृतफलितमाह- 'इत्थमिति । इत्थञ्च सर्वेषु योगेषु विनय एव मुख्यः, सर्वाऽनुगमशक्तितः = सकलविहितयोगव्याप्तिसामर्थ्यतः, सर्वेषु मिष्टान्नेषु निपतन इक्षुजो रसो मुख्यः, सर्वाऽनुगमशक्तितः = सकलमिष्टान्नाऽनुवेधसामर्थ्यतः इव । मधुररसमृते मिष्टान्नस्य स्वरूपमेव दुर्लभं, तत्कार्यं तु दूर एव ।
વિશેષાર્થ :- તાંબામાં સિદ્ધરસેન્દ્રનો સંપૂર્ણતયા અનુવેધ થાય તે રીતે સ્પર્શ થાય તો તાંબુ તરત સુવર્ણ બની જાય છે. કારણ કે તાંબુ સિદ્ધરસેન્દ્રમય થઈ જાય છે, તેની અસરને ઝીલે છે, તેના કાર્યને અનુકૂળ થાય છે; પોતાનું હલકું સ્વરૂપ-નિમ્નસ્તર છોડે છે. તે રીતે હેય-ઉપાદેય વસ્તુના મૂળભૂત સ્વરૂપનું તે જ પ્રકારે સાચું સંવેદન કરવા સ્વરૂપ સ્પર્શજ્ઞાન થતાં આત્માને હેયનું આકર્ષણ છૂટી જાય છે, તે સાધકમાં સ્ત્રી-ધન-સંસાર વગેરે હેય પદાર્થને છોડવાનું સામર્થ્ય પ્રગટે છે, ઉપાદેય પરમાત્મતત્ત્વનું અદમ્ય આકર્ષણ જાગે છે, પરમાત્મતત્ત્વનો અનુભવ કરવા તીવ્ર તલસાટ તરવરે છે, ક્યાંય બંધાયા વિના તે સાધક કર્મના બંધ અને મલિન અનુબંધોથી છૂટવા સર્વદા તલસે છે, પરમાત્માના વિરહમાં નિરંતર ઝૂરે છે, પ્રભુમિલનના ખ્યાલમાં સતત ખોવાયેલો રહે છે, પ્રભુમય બની જાય છે. પરમાત્મા સાથે તદ્રુપતદાકાર-તન્મય થયેલો તે વિનયી સાધક-ભક્ત-ઉપાસક સ્પર્શજ્ઞાનના પ્રતાપે ટૂંક સમયમાં પરમાત્મસ્વરૂપે પરિણમી જાય છે, પરમાત્મા બની જાય છે. માટે સિદ્ધ થવા ઝંખતા આરાધક જીવે વિનયને આત્મસાત ४२१८ ell ४ मे ४ सरण-सयोट-सारी-सायो-डी उपाय छे. (२८/२६)
છે વિનય વિના બીજી આરાધના વ્યર્થ છે ગાથાર્થ :- આ રીતે સર્વ યોગોમાં વિનય સર્વાનુગમશક્તિના કારણે મુખ્ય યોગ છે. જેમ તમામ મિષ્ટાન્નોમાં પડતો શેરડીનો મધુર રસ મુખ્ય છે તેમ ઉપરોક્ત બાબત સમજવી. (૨૯/ર૭) १. हस्तादर्श 'नियन्नि' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #193

२००२
• सर्वविद्याप्राप्तौ गुरुभक्तिरमोघकारणम् • द्वात्रिंशिका-२९/२८ दोषाः किल तमांसीव क्षीयन्ते विनयेन च । प्रसृतेनांऽशुजालेन चण्डमार्तण्डमण्डलात् ॥२८॥ इदमेवाभिप्रेत्य चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके → सव्वे य तवविसेसा नियमविसेसा य गुणविसेसा य । नत्थि हु विणओ जेसिं, मोक्खफलं निरत्थयं तेसिं ।। - (चं.वे.६०) इत्युक्तम् । ततश्चोचितविनयमृते योगस्वरूपमेव दुर्लभं, दूरे तिष्ठतु तत्फलमिति सर्वत्र विनयपरतया भाव्यमित्युपदेशः ।
इदमेवाऽभिप्रेत्य उत्तराध्ययने → विणए ठविज्ज अप्पाणं इच्छंतो हियमप्पणो 6 (उत्तरा.१/ ६) इत्युक्तम् । विनयाऽनुवेधादेव विद्यायाः सफलत्वं सुग्राह्यत्वञ्च । तदुक्तं निशीथचूर्णों → विणओववेयस्स इह-परलोगे वि विज्जाओ फलं पयच्छंति + (नि.चू.१३) इति । अत एव प्रशमरतौ अपि → तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः - (प्र.र.७४) इत्युक्तम् । हर्षप्रबन्धेऽपि → सर्वविद्याऽधिगमे निमित्तं निरस्तविघ्ना गुरुभक्तिरेव - (ह.प्र. ) इत्युक्तम् ।।२९/२७।।
विनयस्य दोषनाशकत्वमाह- 'दोषा' इति । चण्डमार्तण्डमण्डलात् प्रसृतेन अंशुजालेन = तेजोरश्मिनिचयेन तमांसि इव मोक्षमार्गाऽनुसारिक्षयोपशमात् निसृतेन विनयेन दर्शन-ज्ञान-चारित्र-तप-उपचारात्मकेन किल दोषाः मानादिकषायाऽऽहारादिसंज्ञादयो गौतम-कूरगडुकमुन्यादिगता इव क्षीयन्ते = समूलमुच्छिद्यन्ते । प्रकृते → अकीर्त्ति विनयो हन्ति 6 (म.भा.उद्योगपर्व-३९/४२) इति महाभारतवचनमपि स्मर्तव्यम् ।
विनयमृते तु कण्डरिक-कुलवालकादिकृतोग्रतपश्चर्यादेरपि निष्फलत्वमेव । उपलक्षणादभिनवकर्मबन्धाऽभावप्रयोजकत्वमप्यस्याऽवसेयम् । तदुक्तं षोडशके → गुरुविनयः श्रुतगर्भो मूलञ्चाऽस्या अपि ज्ञेयः 6 (षो.१३/१४) इति । 'अस्याः = अविराधनायाः' । प्रकृतविनयस्वरूपं च षोडशके → औचित्याद् गुरुवृत्तिर्बहुमानस्तत्कृतज्ञताचित्तम् । आज्ञायोगस्तत्सत्यकरणता चेति गुरुविनयः ।।
વિશેષાર્થ :- સર્વાનુગમ એટલે સંપૂર્ણતયા ફ્લાઈ જવું. મિઠાઈ ગમે તે હોય પણ તેમાં મીઠાશ મુખ્ય છે. કારણ કે મિષ્ટાન્નમાં સંપૂર્ણતયા તે ફ્લાયેલી હોય છે. માટે જ મિષ્ટાન્નમાં ચારોળી-બદામ-પીસ્તાકેશર-એલચી વગેરે કદાચ ઓછા હોય તો અવસરે ચાલે પરંતુ ખાંડ-ગળપણ ન હોય કે ખાંડ-ગોળ સાવ ઓછા હોય તે ચાલી ન જ શકે. તે જ રીતે મુમુક્ષુજીવનમાં-મુનિપણામાં શાસનપ્રભાવના, પ્રવચનપટુતા, ઉગ્ર તપશ્ચર્યા, કવિત્વશક્તિ વગેરે ઓછુ વતું હોય કે સાવ ન હોય તો પણ અવસરે ચાલી શકે. પરંતુ વિનય ન હોય તે તો ન જ ચાલી શકે. વિનય તો શાસનપ્રભાવના-પ્રવચનપટુતા-તપશ્ચર્યા વગેરે તમામ યોગોમાં વણાયેલ જ હોવો જોઈએ. તો જ તે યોગો શોભે. વિનય વગરના જપ-તપ-ત્યાગ-સ્વાધ્યાયવ્યાખ્યાન-વિહાર-લોચાદિ કષ્ટ એટલે ગળપણ વિનાની મિઠાઈ ! મતલબ કે તપ-ત્યાગ-વિહાર વગેરેને યોગ તરીકે બનાવનાર હોય તો તે વિનય જ છે. ઉદ્ધતાઈ, સ્વચ્છંદતા, ઉશ્રુંખલતા, સ્વચ્છંદતા કે મનસ્વીપણું હોય તો તપ-ત્યાગ-લોચાદિકષ્ટ-વ્યાખ્યાન વગેરે પ્રવૃત્તિ તે જીવ માટે મોક્ષયોજક યોગસ્વરૂપ બની જ ન શકે. માટે જ પ્રશમરતિમાં વિનય જિનશાસનનું મૂળ કહેવાયેલ છે. (૨૯)૨૭)
હ વિનય એટલે પ્રતાપી સૂર્યતેજ હ. ગાથાર્થ - પ્રતાપી સૂર્યમંડલમાંથી બહાર ફેલાયેલા કિરણોના સમૂહથી જેમ અંધકાર નાશ પામે છે તેમ વિનયથી ખરેખર બધા દોષો નાશ પામે છે. (૨૯૨૮)

Page #194

पञ्चविधगुरुविनयविद्योतनम्
२००३
श्रुतस्याऽप्यतिदोषाय ग्रहणं विनयं विना । यथा महानिधानस्य विना' साधनसन्निधिम् ।।२९।। (षो.१३/२) इत्युक्तमित्यवधेयम् । तद्योगादेव विनीतत्वोपपत्तेः । तदुक्तं उत्तराध्ययने → आणाणिद्देसक गुरूणमुववायकार | इंगियाऽऽगारसंपन्ने से विणीए त्ति वुच्चइ ।। ← ( उत्त. १ / २ ) इति ।। २९/२८ ।।
विनयाऽभावाऽपायमाह- 'श्रुतस्ये 'ति । विनयं बहुमानं च विना श्रुतस्य = सूत्रार्थतदुभयाऽन्यतरस्य अपि ग्रहणं प्रान्तदेवताकोपादिवशाद् अतिदोषाय जायते । यथा महानिधानस्य साधनसन्निधिं = उपचारादिसाधनोपधानं विना ग्रहणं वृश्चिकाद्युपद्रवलक्षणाय अतिदोषाय जायते तथा प्रकृतेऽवगन्तव्यम् । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये → उवयारहीणमफलं होइ निहाणं करेइ वाऽणत्थं । इय निज्जराए लाभो न होइ विब्भंग कलहो वा ।। ← (व्य. भा. ४ / ३६ ) इति । औद्धत्यादिनाऽविनयकरणे जायमानायाः श्रुताशातनाया महापायकारित्वं आवश्यकनिर्युक्तौ उम्मायं च लभिज्जा रोगायकं व पाउणे दीहं । तित्थयरभासियाओ भस्सइ सो संजमाओ वा ।। इहलोए फलमेयं परलोए फलं न दिंति विज्जाओ । आसायणा सुयस्स उ कुव्वइ दीहं च संसारं ।। ← ( आ.नि. १४२८/२९) इत्येवमुक्तम् । ततश्च दूरस्थानस्थितत्वाद्यविनयस्थानपरित्यागतः अञ्जलिकरण -कृतिकर्मदानादिपूर्वं श्रुतग्रहणं कर्तव्यम् । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये दूरत्थो वा पुच्छइ, अहवा निसिज्जाए सन्निसन्नो उ । अच्चासन्न - निविड्डुट्ठिए य चउभंगो बोधव्वो ।। अंजलि-पणाम अकरणं विप्पेक्खंतो दिसाहो उड्डमुहं । भासतंऽणुवउत्ते व हसंते पुच्छमाणो उ तम्हा वज्जंतेणं ठाणाणेयाणि पंजलुक्कुडुणा । सोयव्वं पयत्तेण कितिकम्मं वा वि कायव्वं || ← (व्य. भा. ५/३७,३८, ४० ) इति । तथा
11
पडिणीयं च बुद्धाणं वाया अदुव कम्मुणा । आवि वा जइ वा रहस्से नेव कुज्जा कयाइ वि ।। ण पक्खओ ण पुरओ णेव किच्चाण पिट्ठओ । न जुंजे उरुणा उरुं सयणे ण पडिस्सुणे ।। नेव पल्हत्थियं कुज्जा पक्खपिंडं व संजए । पाए पसारिए वा वि न चिट्ठे गुरुणंतिए ।। आयरिएहिं वाहिंतो तुसिणीओ ण कयाइ वि । पसायट्ठी नियागट्टी उवचिट्ठे गुरुं सया || आलवंते लवंते वाण णिसीज्जा कयाइ वि । चइत्ता आसणं धीरो जओ जत्तं पडिस्सुणे ।। आसणगओ ण पुच्छिज्जा णेव सिज्जागओ कया । आगम्मुक्कुडुओ संतो पुच्छिज्जा पंजलीउडो । ।
•
વિશેષાર્થ :- અંધકાર કરતાં કાયમ સૂર્યના તેજકરણની તાકાત વધુ હોય છે. તેમ જીવનમાં ઘૂસી ગયેલા વિષય-કષાયાદિ દોષો કરતાં ઉચિત વિનયની તાકાત વધુ છે. અંધકારને હટાવવા લાઠીચાર્જની જરૂર નથી. જરૂર છે માત્ર પ્રકાશના આગમનની. આહા૨સંજ્ઞા-મૈથુનસંજ્ઞા વગેરે દોષોને દૂર કરવા કંડરિક મુનિ, કુલવાલક મુનિ વગેરેની જેમ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા વગેરે લાઠીચાર્જ કરવાની જરૂર નથી, જરૂર છે માત્ર કૂગડુ મુનિ, ગૌતમસ્વામી વગેરેની જેમ વિનયનું તેજકિરણ લાવવાની. અહીં ઉચિત વિનય ઉપર ભાર આપવાનું જ મુખ્ય લક્ષ છે, બીજા યોગોનો અપલાપ કરવાનો નહિ- આ વાતની વિજ્ઞ વાચક વર્ગે નોંધ રાખવી. (૨૯/૨૮)
♦ વિનય વિના શાસ્ત્રાભ્યાસ અનર્થારી ફ
ગાથાર્થ :- ઉપચારાદિ સાધનના સન્નિધાન વિના જેમ મહાનિધાનનું ગ્રહણ મોટા દોષ માટે થાય છે તેમ શાસ્ત્રનું પણ વિનય વિના ગ્રહણ અત્યંત દોષ માટે થાય છે. (૨૯/૨૯)
१. मुद्रितप्रतौ '...विमाण (न) धन...' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शात् शुद्धः पाठोऽत्र गृहीतः ।

Page #195

२००४
तीर्थकृतः तीर्थप्रणामप्रयोजनम् •
द्वात्रिंशिका - २९/३०
विनयस्य प्रधानत्वद्योतनायैव पर्षदि । तीर्थं तीर्थपतिर्नत्वा कृतार्थोऽपि कथां जगौ ।। ३० ।।
एवं विणयजुत्तस्स सुत्तं अत्थं तदुभयं । पुच्छमाणस्स सिस्सस्स वागरिज्ज जहासुयं ।। ← (उत्तरा १/१७-२३) इति उत्तराध्ययनोक्तदिशा विनयपूर्वं श्रुतग्रहणे एव तद्रहस्योपलम्भसम्भव इति ध्येयम् । इत्थञ्च विनय - बहुमानाभ्यामेव श्रुतपारगामित्वं भवतीति सूचितम् । तदुक्तं पञ्चवस्तुके पुष्पमालायां च गुरुपरितोसगएणं गुरुभत्तीए तहेव विणणं । इच्छियसुत्तत्थाणं खिप्पं पारं समु
वयंति ।। ← (पु.मा. १५. पञ्चव. १००८) इति ।।२९ / २९ ।।
विनयस्य तीर्थकृदासेवितत्वमाह - 'विनयस्ये 'ति । विनयस्य द्विपञ्चाशद्विधस्य सर्वस्य वा प्रधानत्वद्योतनायैव सर्वयोगेषु अग्रेसरत्वद्योतनायैव कृतार्थोऽपि केवलज्ञानलाभेन कृतकृत्योऽपि तीर्थपतिः सर्वः पर्षदि समवसरणे द्वादशपर्षन्मध्ये तीर्थं नत्वा = 'नमो तित्थस्स' इति भणनेन प्रवचनं प्रणम्य कथां = सद्धर्मकथां अनुत्तरमोक्षमार्गस्योपदेशाय ख्यापनाय प्रज्ञापनाय प्रस्थापनाय विवरणाय विभजनाय विशदीकरणाय च जगौ । अयमत्राऽऽशयोऽर्हत्तायाः तीर्थपूर्वकत्वेन यद्यहमुपकारिणं तीर्थं पूजयामि ततः तीर्थकरस्याऽपि पूज्यमिदमिति कृत्वा लोकोऽपि पूजयिष्यति । तथा विनयमूलं धर्मं प्ररूपयिष्यामीति प्रथमतो विनयं प्रयुजे येन लोकोऽपि मद्वचनं सुतरां श्रद्दधीतेति कृत्वा कृतकृत्योऽपि तीर्थकरः तीर्थं ननाम । यथोक्तं आवश्यकनिर्युक्तो बृहत्कल्पभाष्ये च तित्थपणामं काउं कहेइ साहारणेण सद्देणं । सव्वेसिं सन्नीणं जोयणनीहारिणा भयवं ।। ← (बृ.क.भा. ११९३ + आ.नि. ५६६ + तीर्थोद्गालीप्रकीर्णक - ४४७) तप्पुव्विया अरहया, पूइयपूया य विणयमूलं च । कयकिच्चो वि जह कहं कहेइ नमए तहा तित्थं ।। ← ( आ.नि.५६७, बृ.क.भा.११९४ ) इति । इत्थञ्च विनयोऽपि धर्ममार्गे प्राथम्यभावेन दर्शितो भवति । तदुक्तं चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके पुव्विं परूविओ जिणवरेहिं विणओ अणंतनाणीहिं ← (चं. वे. ६१ ) इति । एवञ्च विनयस्य तीर्थकृद्भिः सर्वैरेवाऽऽसेवितत्वे तदन्येषामकृतार्थानां तीर्थकृदनुगामिनां तु सुतरां विनयपरतया भाव्यमित्युपदेश: सूचितः । सामान्यकेवली अपि केवलितयाऽज्ञातः सन् छद्मस्थमपि स्वगुरुप्रभृतिकं वन्दते, विनयादिव्यवहारधर्मस्य बलवत्त्वात् । तदुक्तं आवश्यकनिर्युक्तिभाष्ये बृहत्कल्पभाष्ये पञ्चवस्तुके च ववहारो विहु
=
•
=
=
વિશેષાર્થ :- જમીન, પર્વત વગેરેમાં દાટેલા મહાનિધાનને ગ્રહણ કરવું હોય તો તેનો ધૂપ-દીપ વગેરે ઉપચાર-વિનય કરવામાં ન આવે તો મહાનિધાનનો અધિષ્ઠાયક દેવતા કોપાયમાન થાય છે અને ભયંકર ઉત્પાત મચાવે છે. તેમ શાસ્ત્ર પણ મહાનિધાન તુલ્ય છે. તેનો પણ ઉપચાર વિનય કર્યા વિના ભણવામાં આવે, શાસ્ત્રોક્ત મર્યાદા પાળવામાં ન આવે તો ભણનાર ઉન્માદ વગેરે પામે છે, દીર્ઘ रोगने, सन्निपातने } भोतने पा पाने छे - खावुं आवश्य नियुक्ति (गा. १४१४), निशीथ भाष्य, व्यवहारभाष्य, पंथवस्तुङ (गा. पह८) वगेरेमां भगवे छे. (२८/२८)
* તીર્થંક્સ પણ વિનય ધર્મને છોડે નહિ ≈
ગાથાર્થ :- બધા યોગોમાં વિનયની મુખ્યતા જણાવવા માટે જ કૃતાર્થ એવા પણ તીર્થંકર ભગવાન સમવસરણમાં તીર્થને નમસ્કાર કરીને જ ધર્મદેશના કરે છે. (૨૯/૩૦)

Page #196

• व्यवहारस्यापि बलाधिकता •
२००५ छिद्यते विनयो यैस्तु 'शुद्धोञ्छादिपरैरपि । तैरप्यग्रेसरीभूय मोक्षमार्गो विलुप्यते ।।३१।। बलवं जं छउमत्थं पि वंदई अरिहा । जा होइ अणाभिन्नो, जाणंतो धम्मयं एयं ।। (आ.नि.भा.१२३/ बृ.क.भा.उद्दे.३/गा.४५०७ पं.व.१०१६) इति । तदुक्तं जीवानुशासने अपि → किंचेत्थ केवली वि हु ववहारनयं पमाणयंतो उ । वंदइ इयरमनायं भुंजइ य तहा अहाकम्मं ।। - (जीवा.२७४) इति । पश्चात् केवलित्वेन विज्ञाता अपि ते समवसरणे तीर्थकरं त्रिःप्रदक्षिणीकृत्य 'नमस्तीर्थाय' इति वचसा तीर्थप्रणामं च कृत्वा स्वस्थानमङ्गीकुर्वन्ति । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये तीर्थोद्गालीप्रकीर्णके च → केवलिणो तिउण जिणं तित्थपणामं च - (बृ.क.भा. ११८६ + तीर्थो.४३८) इत्यादि ।
इत्थं विनयस्य सर्वज्ञाऽऽसेवितत्वेऽसर्वज्ञेन तु सुतरां तत्परतया भाव्यमित्युपदेशः । इदमेवाभिप्रेत्य चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके → जइ वि सुयनाणकुसलो होइ नरो हेउकारणविहन्नू । अविणीयं गारवियं न तं सुयहरा पसंसंति ।। 6 (चं.वे.४९) इत्युक्तमिति भावनीयम् ।।२९/३०।। __विनयमपलप्योग्राऽऽचाराऽऽदरणेऽपवर्गमार्गोच्छेदापत्तिमाविष्करोति- 'छिद्यत' इति । यैस्तु शुद्धोज्छादिपरैरपि = निर्दोषाऽशन-पान-वस्त्र-पात्रोपाश्रयादिग्रहण-धारण-परिभोगपरैरपि, आवश्यकाऽशनादिगतदोषवर्जनपरैरपीति यावत्, विनयो गुरुकुलवासादिलक्षणः छिद्यते तैरपि अग्रेसरीभूय = नायकीभूय मोक्षमार्गः = तीर्थपतिप्रणीत ऐकान्तिकाऽऽत्यन्तिकहितकारी निर्वाणमार्गः विलुप्यते, आज्ञाभङ्गाऽनवस्थामिथ्यात्व-विराधनोन्मार्गप्रवर्तनादिदोषनिमित्तभावात् ।
तेषां शुद्धोञ्छोग्रतपश्चर्यादिप्रयासस्तु धर्माऽऽभासमात्रमेव, तत्स्वरूपसम्पादकविनयविरहात् । अत एव चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके → छट्ठऽहम-दसम-दुवालसेहिं भत्तेहिं उववसंता वि । अकरेंता गुरुवयणं ते होंति अणंतसंसारी ।। सुबहुस्सुओ वि जो खलु अविणीओ मंदसद्धसंवेगो । नाऽऽराहेइ चरित्तं, चरित्तभट्ठो भमइ जीवो।। - (चं.वे.३५,६४) इत्युक्तम् । कुलटोपवासवन्न ततः कश्चिद् गुणः स्वस्याऽपि सम्भवतीति भावः । तदुक्तं उपदेशपदे → ता तस्स परिच्चाया सुटुंछाइ सयमेव बुद्धिमया । आलोएयव्वमिणं कीरंतं कं
વિશેષાર્થ :- ભગવાન કેવલજ્ઞાની હોવાથી કૃતકૃત્ય થઈ ગયા છે. તેથી તેમને વિનય કરવાની કોઈ આવશ્યકતા રહેતી નથી. તેઓ વિનય ન કરે તો કેવલજ્ઞાન કાંઈ રવાના થઈ નથી જવાનું. तेम छत ५५ 'नमो तित्थस्स' हीन तीर्थनमा२ ४ा पा ४ तीर्थ४२ मत देशना मापे छे. કૃતકૃત્ય હોવા છતાં તીર્થપ્રણામ કરવાની પાછળ મુખ્ય પ્રયોજન “વિનય સર્વ યોગોમાં મુખ્ય છે એવું જણાવવાનો છે. તીર્થકર ભગવંતો પણ જો આપણને બોધપાઠ આપવા આવો વિનય કરતા હોય તો આપણે વિનયને કદાપિ છોડવો ન જોઈએ- તેવું કહેવાની કોઈ જરૂર રહેતી જ નથી. (૨૯/૩૦)
૪ ઉગ્રવિહારી વિનય વિના મોક્ષમાર્ગનાશક છે ગાથાર્થ :- જેઓ નિર્દોષગોચરી વગેરેમાં તત્પર હોવા છતાં વિનયનો ઉચ્છેદ કરે છે તેઓ તો भागण थ न मोक्षमानो ४ छे ४२ . (२८/३१) १. मुद्रितप्रतौ 'शुश्रूषोऽपि(षणा)परै'रित्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'भूयां' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #197

२००६
• विनयस्य चत्वारि कारणानि • द्वात्रिंशिका-२९/३२ नियुङ्क्ते यो यथास्थानमेनं तस्य तु सन्निधौ । 'स्वयंवराः समायान्ति परमानन्दसम्पदः।।३२।। શિષ્ટમર્થ સ્પષ્ટ રૂરી
|| તિ વિનયત્રિશિલા ગુi ડું ? || ૯ (૩૫.૫.૬૮૨) તિ | ‘તસ્ય = ગુરુનવાસસ્થ’ રૂતિ શિષ્ટ વિમેવ /ર/રૂા .
समुचितविनयस्योचितफलाऽऽक्षेपकत्वमाह- 'नियुक्त' इति । यो यथास्थानं = पुरुष-देश-कालाऽवस्थाद्यौचित्येन एनं विनयं नियुङ्क्ते = उत्साहतः प्रयुङ्क्ते यथाधिकार प्रयोजयति च तस्य सन्निधौ तु स्वयंवराः परमानन्दसम्पदः = अकथ्याऽवाच्याऽताऽनपलपनीयाऽनावृतप्रेष्ठ-वरिष्ठ-भूयिष्ठाऽऽनन्दविभूतयः समायान्ति । प्रकृतविनयकारणन्तु स्वसमयकथादिः । तदुक्तं षोडशके → सिद्धान्तकथा सत्सङ्गमश्च मृत्युपरिभावनं चैव । दुष्कृत-सुकृतविपाकाऽऽलोचनमथ मूलमस्याऽपि ।। 6 (षोड.१३/ ૧૧) તિ | ‘અપિ = ગુરુવિનયસ્થાપી’તિ | શિષ્ટ પતિ શમ્ Tીર૧/રૂરી. सदुत्सर्गाऽपवादादिगर्भो जिनादिसेवितः । योग-क्षेमाय मार्गस्य सम्पाद्यो विनयो मुदा ।।१।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां विनयद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।२९।। ' વિશેષાર્થ - નિર્દોષ ગોચરી વગેરે માટે સમુદાય-ગુરુકુલવાસ વગેરેનો ત્યાગ કરવો તે વિનયનો લોપ કરવા તુલ્ય છે. વળી, તેવા સાધુઓ ઉગ્ર સંયમચર્યાને જીવનમાં વણનારા હોવાથી લોકોમાં સુસાધુ તરીકે ઓળખાય છે. લોકમાં સુસાધુ તરીકે પ્રસિદ્ધ તેવા તે નિર્દોષગોચરીચર્યાવાળા સાધુઓ જો ગુરુને છોડે, સમુદાયને છોડે તો આપણે ગુરુ-ગુરુકુલવાસ વગેરેને છોડવામાં શું વાંધો ?' - આવી વિચારણાથી અન્ય મંદશ્રદ્ધાવાળા શિથિલાચારી ઉદ્ધત જીવો તેવા સુસાધુને પોતાના નાયક તરીકે બનાવીને બતાવીને ગુરુ-ગુરુકુલવાસ વગેરેને છોડે છે. આમ ગુરુ-ગુરુકુલવાસ વગેરેને છોડવાની નવી ખોટી પરંપરા શરૂ કરવામાં પૂર્વોક્ત સુસાધુ મુખ્ય નાયક-પ્રારંભક બની જાય છે. આ રીતે અનવસ્થા લાંબી ચાલતાં ગુરુકુલવાસસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગનો લોપ થાય છે. માટે નિર્દોષ ગોચરી-પાણી મેળવવા માટે ગુરુકુલવાસને છોડનારા અગીતાર્થોએ આ શ્લોકમાંથી ઘણો બધો બોધપાઠ લેવા જેવો છે. (૨૯૩૧)
છે ઉચિત વિનય મોક્ષદાયક છે. ગાથાર્થ :- જે યથાયોગ્ય સ્થાનમાં ઉચિત રીતે વિનયનો પ્રયોગ કરે છે તેની પાસે તો સ્વયંવરા એવી પરમાનંદસંપત્તિ સામેથી આવે છે. (૨૯૩૨)
વિશેષાર્થ :- દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ વગેરેને અનુકૂળ બને તે રીતે, પોતાની શક્તિ-સંયોગ જોઈને સામે આવશ્યકતા વગેરેનો ખ્યાલ રાખીને, સામેની વ્યક્તિના પદ-ગૌરવ-સામર્થ્ય-ઉપકાર વગેરેને ઓળખીને વિવેકપૂર્વક વિનય કરવો એ મોક્ષને ઝડપથી મેળવવાનું મુખ્ય કારણ છે. વિનય જેમ મુખ્ય છે તેમ વિનય કરવામાં વિવેક જાળવવો પણ મુખ્ય છે.- આ અહીં ભૂલાવું ન જોઈએ. (૨૯/૩૨)
- વિનય બત્રીસીનો અનુવાદ પૂર્ણ १. मुद्रितप्रतौ ‘स्वयंवरा समा...' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ ‘परस्य रतिसम्पद' इत्यशुद्धः पाठः । क्वचित् हस्तादर्श પરમપસ...' તિ વ8: | રૂ. દસ્તાવ “અષ્ટા' ત્યશુદ્ધ: પડ | દસ્તાવíવિશે જ “અષ્ટપ્રાયમ' તિ ઘટત્તરી

Page #198

२००७
0
જી
• શ્રદ્ધાને બુદ્ધિથી ચકાસીએ •
હું ૨૯- વિનય બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. વાચિક ઉપચારવિનયના પ્રકાર જણાવીને સમજાવો. ૨. માનસિક ઉપચારવિનયના કેટલા પ્રકાર છે ? તેને વિસ્તારથી સમજાવો. ૩. ગુરુની આશાતના ગુણની નાશક કઈ રીતે ? ૪. લૌકિકવિનયના ઉદાહરણથી લોકોત્તરવિનયની વધુ જરૂરિયાત સમજાવો. ૫. “જ્ઞાન માટે શિથિલાચારીનો પણ વિનય કર્તવ્ય છે તે શાસ્ત્રીય વાતને સમજાવો. ૬. “જ્ઞાનનિમિત્તક વંદન ભાવરૂપ બનવાથી દ્રવ્યવંદનના કથનનો વિરોધ આવશે” આ શંકાનું સમાધાન
ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે કરે છે ? ૭. અવિનીતને જે નુકસાન થાય છે તે સમજાવો. ૮. વિનયસમાધિના ૪ પ્રકાર સમજાવો. (બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો. ૧. જ્ઞાનવિનય
વાચિકવિનય ૨. ઉપચારવિનય
કાયિકવિનય સમાધિ
મોક્ષદાયક ૫. પ્રતિરૂપ ૬. પ્રતિરૂપવિનય ૭. અભ્યત્થાન
ઉચિતવિનય ૮. અપરુષ
ઉચિત (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. “મને એકાગ્રતા મળશે” આવા ભાવથી સશાસ્ત્રને ભણે તે ......... સમાધિ છે.
(વિનય, શ્રત, તપ). ૨. અભિમાનથી છકી ન જાય તે .... સમાધિના પ્રકારમાં આવે. (શ્રુત, વિનય, આચાર) ૩. ......... વિનયસમાધિના ચોથા ભેદથી રહિત હોવાનાં કારણે આત્મકલ્યાણથી ચૂકી ગયા.
- (ગોષ્ઠામાહિલ, વિનયરન, કુલવાલક) ૪. લબ્ધિ વગેરેની કામના ન હોવી જોઈએ તે પ્રકાર ......... સમાધિમાં આવે. (શ્રુત, વિનય, ત૫) ૫. ......... માં વિનય જિનશાસનનું મૂળ કહેવાયેલ છે. (ઉપમિતિ, પ્રશમરતિ, ષોડશક) ૬. પશ્ચાદ્ગમન એ .......... વિનયના ભેદમાં છે. (કાયિકપ્રતિરૂપયોગ, વાચિક, માનસિક) ૭. કઠોર રીતે ન બોલવું તે વાચિક વિનયનો ......... પ્રકાર છે. પ્રથમ, દ્વિતીય,તૃતીય) ૮. આસનત્યાગ એ કાયિક ઉપચાર વિનયનો ......... પ્રકાર છે. (દ્વિતીય,ચતુર્થ,પંચમ)
*
A

Page #199

२००८
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. કાયિકપ્રતિરૂપયોગસ્વરૂપ ઉપચાર વિનયનાં કેટલા ભેદ છે ? તે વિસ્તારથી સમજાવો. બાવન પ્રકારનો આશાતનાવર્જન-વિનય સમજાવો.
૨.
૩. વિદ્યાગુરુ વિદ્યાર્થીથી નાના હોય તો વિનય કઈ અપેક્ષાએ કરવો ? પૂજ્યતા ગુણસાપેક્ષ છે ? કે જાતિ-સંપ્રદાન-વેશસાપેક્ષ ? તે સમજાવો.
૪.
૫.
૪ પ્રકારની સમાધિના નામ તથા ભેદ સમજાવો.
૬.
તપ અને આચારસમાધિના ૪-૪ ભેદ સમજાવો.
૭.
સ્પર્શજ્ઞાન એટલે શું ? તે ક્યારે કેવી રીતે પ્રગટે ?
૮.
વિનયને પ્રતાપીસૂર્ય સાથે સરખાવો.
(બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો.
૧. વિનયનો અર્થ શું ?
૨.
મોક્ષવિનયના કેટલા ભેદ છે ? કઈ રીતે ?
૩. ગુરુની આશાતનાને કોની કોની ઉપમા આપી છે ?
૪.
અભ્યાસ બાદ વિદ્યાગુરુનો વિનય ન કરે તો શું થાય ?
માર્ગ પ્રભાવના માટે વિનયનું નિમિત્ત શું છે ?
• ધારણાશક્તિની કુશળતા
* ૨૯- નયલતાની અનુપ્રેક્ષા #
૫.
૬. શ્રુતસમાધિના ૪ પ્રકાર જણાવો.
૭. સ્પર્શજ્ઞાનથી આત્માને લાભ શું થાય ?
૮.
જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોને ઝડપથી દૂર કરવાનાં કારણે વિદ્વાનોને શું માન્ય છે ? વિનયના પાંચ પ્રકાર જણાવો.
૯.
૧૦. વિનય વિના ઉગ્રવિહારી મોક્ષમાર્ગનો નાશક કઈ રીતે બને છે ?
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૪.
૫.
૬.
૧.
૨. એકની પણ આશાતના પરમાર્થથી
૩.
૭.
ઉપચાર વિનયના બે ભેદ છે. (કાયિક, વાચિક, માનસિક)
પાણી સિંચ્યા વિના વૃક્ષ ન ઉગે તેમ
વિનય વિના શાસ્ત્રાભ્યાસ

સ્પર્શજ્ઞાન થવાથી આત્માને
ની આશાતના છે. (એક, થોડા, બધા) વિના જિનશાસનની ઉન્નતિ ન થાય. (તપ, વિનય, સ્વાધ્યાય)
કારી છે. (અર્થ, અનર્થ, લાભ)
પણ વિનયધર્મને છોડે નહિ. (સાધુ, તીર્થંકર, સિદ્ધ) કહીને જ તીર્થંકર ભગવાન દેશના આપે છે.
(નમો તિત્વસ, નમો જિણાણું, નમો સિદ્ધસ) નું આકર્ષણ છૂટી જાય છે. (હેય, જ્ઞેય, ઉપાદેય)

Page #200

३०- केवलिभुक्तिव्यवस्थापनद्वात्रिंशिका
(श्रीसमी जीसीनी प्रसाही )
मोहाभिव्यक्तचैतन्यस्य संज्ञापदार्थत्वात् ।।३०/१०।। (पृ.२०१९) મોહનીય કર્મથી અભિવ્યક્ત ચૈતન્ય એ જ (આહારાદિ) સંજ્ઞા પદનો અર્થ છે.
सर्वेषामेव कर्मणां परिणामदुःखहेतुत्वात् ।।३०/११।। (पृ.२०२१) બધા જ કર્મો પરિણામે દુઃખનું કારણ છે.

Page #201

क्वचिद् बहिरिन्द्रियव्यापाराभावेऽपि मनोमात्रव्यापारेण
સદ્વિવ્યન્તાગામેવ તયોત્પત્તેિ સારૂ૦૧૪ (પૃ.ર૦૧૭) કયારેક બાહ્ય ઈન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ ન હોવા છતાં પણ માત્ર માનસિક પ્રવૃત્તિ દ્વારા સારી-નરસી વિચારણાથી જ સુખ-દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે.
कलकैः कल्पितैर्दुष्टैः स्वामी नो नैव दूष्यते । चौराद्युत्क्षिप्तधूलिभिः स्पृश्यते नैव भानुमान् ।।३०/३१।। (पृ.२०६५) જેમ ચોર વગેરે દ્વારા ફેંકાયેલી ધૂળ સૂર્યને સ્પર્શતી નથી તેમ કલ્પિત દુષ્ટ કલંકો અમારા (શ્વેતાંબર જૈનોના) અરિહંત ભગવંતને દુષિત કરતા નથી.

Page #202

· बुभुक्षाया दोषत्वंमीमांसा •
अथ केवलिभुक्तिव्यवस्थापनद्वात्रिंशिका ।। ३० ।।
अनन्तरं विनय उक्तस्तत्पालनेन च महात्मा केवली भवति, स च कवलभोजित्वान्न कृतार्थ इति दिगम्बरमतिभ्रमनिरासार्थमाह
सर्वथा दोषविगमात् कृतकृत्यतया तथा । आहारसंज्ञाविरहादनन्तसुखसङ्गतेः ।। १ ।। सर्वेथेति । (१) सर्वथा = सर्वप्रकारैः दोषविगमात् क्षुधायाश्च दोषत्वात्तदभावे कवलाहाराऽनुपपत्तेः ।
* नयलता
विनयपालनेनैव कैवल्यमुपजायते । कर्मप्रयुक्तभुक्तौ तु कृताऽर्थता न लीयते ॥ १ ॥ भुक्तावपि कृतार्थत्वं नाथ ! तवाऽद्भुतं सदा । मुक्तौ तु परमं तद्धि, प्रेक्षावतां प्रमोददम् ।।२ ।। अनन्तरं अव्यवहितपूर्वद्वात्रिंशिकायां विनयः हेतु-स्वरूप - फल - प्रकारादिद्वारा दशवैकालिकाद्यनुसारेण उक्तः । तत्पालनेन च = समुचितविनयकरणेन हि महात्मा केवली केवलज्ञानी भवति । स च श्वेताम्बराभिमतः केवलज्ञानी कवलभोजित्वान्न कृतार्थः इति दिगम्बरमतिभ्रमनिरासार्थं प्रथमं तावत् श्लोकपञ्चकेन दिगम्बरमतमेव आह 'सर्वथे 'ति । ननु देवत्वव्यवहारनिबन्धनं तावद् निःशेषदोषराहित्यमेवाऽभिधानीयम् । तथा च सर्वप्रकारैः = हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धोदयोदीरणादिरूपैः दोषविगमात् क्षुधायाः पिपासायाः च दोषत्वात् तदभावे = दोषत्वावच्छिन्नध्वंसे सति कवलाहाराऽनुपपत्तेः । न च क्षुधायाः दोषत्वमेवाऽसिद्धमिति वाच्यम्, क्षुत्पिपासा - जराऽऽतङ्क - जन्माऽन्तक-भय-स्मयाः । न च राग-द्वेषमोहाश्च यस्याऽऽप्तः स प्रकीर्त्यते ।। ← ( रत्न. श्रा . १ / ६) इति रत्नकरण्डक श्रावकाचारवचनात् बुभुक्षायाः दोषत्वसिद्धेः । अत्र ‘च' शब्देन चिन्ता - रत्यरति-निद्रा-विस्मय-विषाद-खेदग्रहणम् । एतेऽष्टादश दोषा यस्य न सन्ति तस्यैवाऽऽप्तत्त्वेन सर्वज्ञे कवलाहाराऽसम्भव एव । न हि कारणं विना कार्योत्पत्तिमुररीकुरुते कश्चिदपि विपश्चित् । प्रयोगस्त्वेवम्- सर्वज्ञः न कवलभोजी, सर्वथा दोषविगमात्, सिद्धवदति । अयं प्रथमो दिगम्बराऽभिहितो हेतुः । अस्य निराकरणं सप्तमाऽष्टमकारिकयोर्भविष्यतीति ध्येयम् ।
२००९
=
વલિભુક્તિ વ્યવસ્થાપન દ્વાત્રિંશિકા પ્રકાશ ફ્
૨૯ મી બત્રીસીમાં વિનયનું સ્વરૂપ જણાવ્યું. વિનયના પાલનથી મહાત્મા કેવલજ્ઞાની બને છે. ‘તે કેવલજ્ઞાની કવલભોજી કવલાહાર કરતા હોવાથી કૃતાર્થ નથી' - આ પ્રમાણે દિગંબરોની ભ્રમણા છે. દિગંબરોના આ મતિભ્રમને દૂર કરવા માટે ૩૦ મી બત્રીસીમાં ગ્રંથકારશ્રી પ્રથમ પાંચ શ્લોક દ્વારા દિગંબરની માન્યતા જણાવે છે.
-
ૢ વલી ક્વલભોજી ન હોય દિગંબર હ
गाथार्थ :- (१) सर्वथा घोषनो उच्छे थवाथी, (२) हृतहृत्य होवाथी, (3) आहार संज्ञानो અભાવ હોવાથી (૪) તથા અનંત સુખ હાજર હોવાથી કેવલી કવલાહારી ન હોય. (૩૦/૧)
ટીકાર્થ :- (૧) કેવલજ્ઞાનીમાંથી સર્વ પ્રકારે સર્વ દોષો નાશ પામેલા છે. ભૂખ એ એક પ્રકારનો દોષ છે. માટે કેવલજ્ઞાનીમાં ભૂખરૂપ દોષ ન હોય. કેવલીને ભૂખ જ ન લાગે તો કવલાહાર કેવલીમાં

Page #203

२०१०
• केवलिनः कृतकृत्यतादिविचारः • द्वात्रिंशिका-३०/२ (२) तथा कृतकृत्यतया केवलिनः कवलभोजित्वे तद्धान्यापत्तेः ।
(३) आहारसंज्ञाविरहात् तस्याश्चाऽऽहारहेतुत्वात् । (४) अनन्तसुखस्य सङ्गतेः (=अनन्तसुखसङ्गतेः)। केवलिनः कवलभुक्तौ तत्कारणक्षुद्वेदनोदयाऽवश्यम्भावात्तेनाऽनन्तसुखविरोधात् ।।१।। दग्धरज्जुसमत्वाच्च वेदनीयस्य कर्मणः । अक्षोद्भवतया देहगतयोः सुखदुःखयोः ॥२॥
दग्धेति । च = पुनः (५) वेदनीयस्य कर्मणो दग्धरज्जुसमत्वात् । तादृशेन तेन स्वकार्यस्य
तथा कृतकृत्यतया केवलिनः कवलभोजित्वे = प्राकृतजनवत् कवलाऽऽहारित्वे तद्धान्यापत्तेः = कृतकृत्यत्वोच्छेदप्रसङ्गात् । प्रयोगस्त्वेवम्- केवली न कवलाहारी, कृतकृत्यत्वात्, सिद्धवदिति । एवमग्रेऽपि स्वयमेव प्रयोगो भावनीयः । अयं द्वितीयो हेतुः । तन्निराकरणञ्च नवमकारिकायां भविष्यतीत्यवधेयम् ।
सर्वज्ञस्य कवलाहारबाधकत्वे तृतीयं हेतुमाह - आहारसंज्ञाविरहात् । तस्याश्च = आहारसंज्ञाया अनादिकालप्रवृत्ताया आहारहेतुत्वात् = कवलाऽऽहारकारणत्वात् । कारणविरहे न कार्योत्पत्तिर्भवितुमर्हति, अतिप्रसङ्गादिति दिगम्बराऽऽकूतम् । तन्निराकरणं च दशमकारिकायामवसेयम् ।
केवलिनः कवलभोजित्वाऽनुपपत्तौ चतुर्थं हेतुमाह- अनन्तसुखस्य = अनन्ताऽव्याबाधाऽनुत्तराऽऽनन्दस्य सङ्गतेः = योगात् । केवलिनः कवलभुक्तौ सत्यां क्षुद्वेदनीयोदयोऽपि स्वीकर्तव्यः स्यात्, तस्य तत्कारणत्वात् । इत्थञ्च तत्कारणक्षुद्वेदनोदयाऽवश्यम्भावात् = कवलाहारहेतोः क्षुधावेदनीयोदयस्य सत्त्वनियमात् तेन = क्षुद्वेदनाविपाकोदयेन अनन्तसुखविरोधात् । एतन्निराकरणञ्चैकादशकारिकायां ज्ञेयम् ॥३०/१।।
तथा 'दग्धे'ति । तादृशेन = दग्धरज्जुस्थानीयेन तेन वेदनीयकर्मणा स्वकार्यस्य क्षुद्वेदनोदयस्य કેવી રીતે સંગત થાય ? અર્થાતુ ભૂખ ન હોવાથી કેવલી કવલભોજી હોવાની વાત અસંગત છે. તથા (૨) કેવલજ્ઞાની કૃતકૃત્ય હોવાથી કવલાહારી માની ન શકાય. કેમ કે કેવલીને કવલભોજી માનવામાં આવે તો તેમની કૃતકૃત્યતા ભાંગી પડે. કારણ કે કવલાહાર સ્વરૂપ એક કૃત્ય હજુ સંપાદન કરવાનું બાકી છે. (૩) તથા આહારસંજ્ઞા ન હોવાથી પણ કેવલજ્ઞાની કવલાહાર ન કરે. કારણ કે અનાજના કોળીયા વાપરવા તે આહારસંશાનું કાર્ય છે. આહાર સંજ્ઞા તેનું કારણ છે. કારણ ન હોય તો કાર્ય ક્યાંથી થાય? માટે કેવલી કવલભોજી ન હોય. (૪) અનંત સુખનો વૈભવ હોવાથી પણ કેવલજ્ઞાની કવલાહારી ન હોય. જો કેવલજ્ઞાની કવલાહાર કરે તો કવલભોજનનું કારણ એવી ભૂખની વેદના કેવલીમાં અવશ્ય માનવી પડે. તથા જો ભૂખની પીડા કેવલીને હોય તો કેવલીમાં અનંત સુખ માનવામાં વિરોધ આવે. भाटे अलीने मारी भानी न य. (3०/१)
Auथार्थ :- (५) वहनीय 5 पणेला २.७८ हे डोवाथी, (६) तथा हेडात सुम-दुः५ न्द्रियाधीन डोवाथी उपक्षी अवलमो न डोय. (3०/२)
ટીકાર્થ - (૫) વળી કેવલજ્ઞાનીનું વેદનીય કર્મ બળેલી દોરી જેવું હોવાથી તેવા વેદનીય કર્મથી ભૂખની વેદના જાગવી શક્ય જ નથી. માટે કેવલી કવલભોજી ન હોય.

Page #204

२०११
• परद्रव्यपप्रवृत्तिकारणताविचारः • क्षुद्वेदनोदयस्य जनयितुमशक्यत्वात् । (६) देहगतयोः = शरीराऽऽश्रितयोः सुख-दुःखयोरक्षोद्भवतया = इन्द्रियाधीनतयाऽतीन्द्रियाणां भगवतां तदनुपपत्तेः ।।२।। मोहात्परप्रवृत्तेश्च सातवेद्याऽनुदीरणात् । प्रमादजननादुच्चैराहारकथयाऽपि च ॥३॥
मोहादिति । (७) मोहात् = मोहनीयकर्मणः (च) परप्रवृत्तेः परद्रव्यप्रवृत्तेर्निर्मोहस्य सत आहारादिपरद्रव्यप्रवृत्त्यनुपपत्तेः । (८) सातवेद्यस्य सातवेदनीयस्याऽनुदीरणात् (=सातवेद्यानुदीरणात्) सातासातमनुजायुषामुदीरणायाः सप्तमगुणस्थान एव निवृत्तेः । जठराग्निप्रज्वलनात्मकस्य जनयितुमशक्यत्वात् । एतस्य पञ्चमहेतोः निराकरणं द्वादश-त्रयोदशकारिकयो यम् ।
दिगम्बरः षष्ठहेतुमाह- शरीराऽऽश्रितयोः सुख-दुःखयो इन्द्रियाधीनतया = करणवेद्यतया अतीन्द्रियाणां = भावेन्द्रियशून्यानां भगवतां सर्वज्ञानां तदनुपपत्तेः = कवलाहारादिजन्यसुख-तदाक्षेपकावेदनयोः असङ्गतेः । एतन्निराकरणं चतुर्दशश्लोकादवगन्तव्यम् ।।३०/२।।
तथा 'मोहादि'ति । मोहनीयकर्मणः एव परद्रव्यप्रवृत्तेः सम्भवात् । निर्मोहस्य = क्षीणमोहस्य सतः सर्वज्ञस्य आहारादिपरद्रव्यप्रवृत्त्यनुपपत्तेः, कारणविरहे कार्योदयाऽयोगात् । एतन्निराकरणं तु पञ्चदशषोडशकारिकयोर्विज्ञेयम् ।
साम्प्रतमष्टमहेतुमाह - सातवेदनीयस्य अनुदीरणात् = केवलिन्युदीरणाया अयोगात्, सातासातमनुजायुषामुदीरणायाः सप्तमगुणस्थान एव निवृत्तेः,→ उदउव्वुदीरणा परमपमत्ताइसगगुणेसु। एसा पय
(૬) દેહગત એટલે કે શરીરને આશ્રયીને રહેલા સુખ-દુઃખ તો ઈન્દ્રિયને આધીન છે. તથા કેવલજ્ઞાની અતીન્દ્રિય છે. માટે કેવલજ્ઞાની કવલભોજી ન હોય. કેવલી કવલાહારી હોય તો ભૂખનું કાયિક દુઃખ અને ભોજન પછી શારીરિક સુખ તેમનામાં માનવું પડે. તથા તે કાયિક સુખ-દુઃખ તો ઈન્દ્રિયજન્ય છે. તથા કેવલી અતીન્દ્રિય છે. આમ ઈન્દ્રિયાતીત એવા કેવલીને ઈન્દ્રિયજન્ય દૈહિક સુખ-દુઃખ અસંભવિત डोपाथी प्रहरी भानी न शय. साधू सिद्ध थाय छे. (30/२)
વિશેષાર્થ :- દોરડું બીજાને બાંધવાનું કામ કરી શકે. પણ બાળેલું – ભસ્મીભૂત કરેલું દોરડું કોઈને બાંધવાનું કામ ન કરી શકે. કેવલજ્ઞાનીનું વેદનીય કર્મ ભસ્મીભૂત થયેલ દોરડા જેવું છે. એવું આવશ્યક નિર્યુક્તિની ટીકામાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે. તેથી ભૂખની વેદના જગાડવાનું કામ તેના દ્વારા કઈ રીતે શ્વેતાંબર આમ્નાય મુજબ પણ સંભવી શકે ? આમ દિગંબરનું તાત્પર્ય પાંચમા હેતુની पा७॥ २डेगुं छे. (उ०/२) ___थार्थ :- (७) ५२द्रव्यमा प्रवृत्ति भोइन। २४ो थाय छे. तथा (८) सात वेनीयनी. ६२९॥ કેવલીને ન હોય. તથા (૯) આહારની કથાથી પણ અત્યંત પ્રમાદ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે કેવલી કવલભોજી न होय. (30/3)
ટીકાર્થ - (૭) પરદ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિ મોહનીય કર્મના ઉદયથી થાય છે. કેવલજ્ઞાની તો નિર્મોહી છે. તથા આહારાદિ પરદ્રવ્ય છે. માટે કેવલીની કવલાહારપ્રવૃત્તિ અસંગત છે. વળી, (૮) કેવલીને સાતા વેદનીય કર્મની ઉદીરણા થતી નથી. કારણ કે સાતવેદનીય, અસતાવેદનીય અને મનુષ્ય આયુષ્યની ઉદીરણા સાતમા ગુણસ્થાનકે

Page #205

२०१२
• प्रमादकारणविमर्शः .
द्वात्रिंशिका-३०/४ केवलिनः कवलभुक्तौ तज्जन्यसातोदीरणप्रसङ्गात् । (९) च पुनराहारकथयाऽप्युच्चैः = अत्यर्थं प्रमादजननात् आहारस्य सुतरां तथात्वात् ।।३।। भुक्त्या निद्रादिकोत्पत्तेस्तथा ध्यान-तपोव्ययात्। परमौदारिकाङ्गस्य स्थास्तुत्वात्तां विनापि च ।।४।।
भुक्त्येति । (१०) भुक्त्या = कवलाहारेण निद्रादिकस्योत्पत्तेः (=निद्रादिकोत्पत्तेः), आदिना रासनमतिज्ञानेर्यापथपरिग्रहः । केवलिनां च निद्राद्यभावात्तद्व्याप्यभुक्तेरप्ययोगात् । (११) तथा भुक्तौ सत्यां ध्यानतपसोळयात् (=ध्यानतपोव्ययात्), केवलिनश्च तयोः सदातनत्वात् ।। डितिगूणा (द्वि.क.२३/२४) इत्येवं द्वितीयकर्मग्रन्थे प्रतिपादनेन श्वेताम्बराणामपि सप्तमादिषु सप्तसु गुणस्थानकेषु वेदनीयद्विक-मनुष्यायुःकर्मोदीरणाया अनभिमतत्वात्, केवलिनः कवलभुक्तौ तज्जन्यसातोदीरणप्रसङ्गात् = कवलाहारोपहितसातवेदनीयकर्मोदीरणाया आपत्तेः । एतन्निराकरणं सप्तदशाऽष्टादशकारिकयोदर्शयिष्यते ।। ___आहारकथया अपि विकथात्वेन अत्यर्थं प्रमादजननात् = आहारसंज्ञाऽऽहाराभिलाषादिलक्षणस्य प्रमादस्य उत्पत्तेः । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → चउहिं ठाणेहिं आहारसन्ना समुप्पज्जति,. तं जहा .
ओमकोट्ठताते, छुहावेयणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं, मतीते, तदट्ठोवओगेणं - (स्था.सू.४/४/३५६) इति । तदर्थोपयोगं विना तत्कथादेः असम्भवात् । आहारस्य सुतरां अवश्यं तथात्वात् = प्रमादजनकत्वात् । ततश्च कवलाहाराऽभ्युपगमे केवलज्ञानिनः प्रमादित्वाऽऽपत्तिरिति दिगम्बराऽऽकूतम् । एतन्निराकरणमेकोनविंशतितमकारिकायामुपदर्शयिष्यते ।।३०/३।।
तथा 'भुक्त्येति । केवलिनां च निद्राद्यभावात् = निद्रा-रासनमतिज्ञान-प्रतिक्रमणयोग्येर्यापथविरहात् तद्व्याप्यभुक्तेः = निद्रादिव्याप्यस्य कवलाहारस्य अपि अयोगात् । न हि व्यापकविरहे व्याप्यसद्भावसम्भवः । एतन्निराकरणं च विंशतितमादिकारिकात्रितयादवसेयम् ।
केवलिनां कवलाहाराऽनुपपत्तौ एकादशहेतुं नग्नाट आह - भुक्तौ सत्यां केवलिनः 'ध्यान-तपसोः व्ययात्। केवलिनश्च तयोः शुक्लध्यान-तपसोः सदातनत्वात् = नियतत्वात् । एतन्निराकरणं द्वाविंशतितमજ નિવૃત્ત થાય છે. જો કેવલજ્ઞાની કવલાહાર કરે તો તેના નિમિત્તે સાતા વેદનીય કર્મની ઉદીરણા થવાની સમસ્યા सय. वणी, (८) मारनी था विस्था छे. मीन विश्थाथी ५९॥ अत्यंत प्रमाद उत्पन्न यायचं. तो मा०२કવલાહાર-ભોજન તો સુતરાં પ્રમાદને ઉત્પન્ન કરે જ. તેથી કેવલીને કવલાહારી માનવાથી પ્રમાદી માનવાની સમસ્યા ઊભી થશે. માટે કેવલજ્ઞાની કવલભોજન ન કરે તેમ માનવું વ્યાજબી છે.(૩O|૩)
ગાથાર્થઃ- (૧૦) ભોજનથી નિદ્રા વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે. તથા (૧૧) ભોજનથી ધ્યાન અને તપનો વ્યય थायछे. तेम ४ (१२) सशानानुं शरीर ५२म मौहारोवाथी मोनविना ५ ते 28छ. (30/४)
अर्थ :- (१०) अवलमोनथी निद्रा, रासन भतिशान, य[५२ वगैरे उत्पन्न थाय छे. तथा કેવલજ્ઞાનીને તો નિદ્રા વગેરે હોઈ જ ન શકે. માટે નિદ્રાનું વ્યાપ્ય ભોજન પણ કેવલજ્ઞાનીમાંથી રવાના થઈ જશે. કારણ કે નિદ્રા વ્યાપક છે તથા ભોજન વ્યાપ્ય છે. વ્યાપક ન હોય ત્યાં વ્યાપ્ય ન જ હોયઆવો નિયમ ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રાથમિક અભ્યાસુને પણ ખ્યાલ આવી જાય તેમ છે. વળી, (૧૧) કેવલજ્ઞાની ભોજન કરે તો ધ્યાન અને તપ પણ તૂટે. પરંતુ કેવલજ્ઞાનીમાં તો ધ્યાન અને તપ કાયમ હોય જ

Page #206

=
• પરમૌરિશરીરસ્થિતિવિમર્શ:
२०१३
(૨) તાં વિનાપિ = = भुक्तिं विनाऽपि च परमौदारिकाऽङ्गस्य स्थाष्णु (स्नु) त्वात् चिरकालमवस्थितिशीलत्वात् तदर्थं केवलिनस्तत्कल्पनाऽयोगात् ।।४।।
परोपकारहानेश्च पुरीषादिजुगुप्सया । व्याध्युत्पत्तेश्च भगवान् भुङ्क्ते नेति दिगम्बराः ।। ५ ।। परेति । (१३) परोपकारहानेश्च भुक्तिकाले धर्मदेशनाऽनुपपत्तेः सदा परोपकारस्वभावस्य कारिकायामवधेयम् ।
"
प्रकृते द्वादशहेतुमाशाम्बर आह- भुक्तिं विनाऽपि च परमोदारिकाङ्गस्य चिरकालमवस्थितिशीलत्वात् । तदर्थं = देहनिर्वाहार्थं केवलिनः तत्कल्पनाऽयोगात् = વતાહાર ત્ત્વનાઽનાવશ્યાત્ । एतन्निराकरणं त्रयोविंशतितमादिकारिकात्रितये भविष्यति ||३० / ४ ॥
तथा 'परे 'ति । तीर्थकृतां कवलाहारो न सम्भवति, परोपकारहानेः । न च कवलाहारतः છે. માટે કેવલી કવલભોજન ન કરે - એવું સિદ્ધ થાય છે.
વળી, (૧૨) કેવલજ્ઞાનીનું શરીર પરમ ઔદારિક છે. માટે ભોજન વિના પણ લાંબો સમય સુધી તે રહી શકવા સમર્થ છે. માટે શરીરને ટકાવવા કેવલજ્ઞાની કવલાહાર કરે તેવી કલ્પના કરવી વ્યાજબી નથી. (૩૦/૪)
વિશેષાર્થ :- જીભને ભોજનનો સંબંધ થાય એટલે સ્વાદનું જ્ઞાન જીભથી સ્વાભાવિક રીતે થાય. આ જ્ઞાન રાસન = રસનેન્દ્રિયજન્ય મતિજ્ઞાન કહેવાય. જો કેવલજ્ઞાની કવલાહાર કરે તો તેમને રાસન મતિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાની સમસ્યા સર્જાય. મતલબ કે કેવલજ્ઞાનીમાં મતિજ્ઞાન માનવું પડે. આ તો શ્વેતાંબરોને પણ માન્ય નથી. માટે કેવલજ્ઞાનીને કવલભોજી માની ન શકાય. વળી, ભોજનસંબંધી ઈષ્ટાનિષ્ટત્વપ્રકારક રાસન મતિજ્ઞાન થવાથી કર્મબંધ પણ થાય. તેથી તેના નિમિત્તે કેવલીએ પ્રતિક્રમણ પણ કરવું પડે. પણ કેવલજ્ઞાનીને પ્રતિક્રમણ નથી હોતું. માટે તેમને કવલભોજન પણ ન હોય તેમ માનવું જરૂરી છે. - આમ દિગંબરો માને છે.
કેવલી જો કવલાહાર ન કરતા હોય તો જેમને ૯ વર્ષની ઉંમરે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય અને કરોડ પૂર્વનું આયુષ્ય હોય તો તેમનું શરીર વિહાર, દેશના વગેરેથી ઘસારો પહોંચવાથી કઈ રીતે આટલો લાંબો સમય ટકી શકે ? આ પ્રશ્નના જવાબમાં દિગંબરો એમ કહે છે કે આપણું શરીર ઔદારિક હોય છે પણ કેવલજ્ઞાનીનું શરીર પરમઔદારિક હોય છે. સામાન્ય ઔદારિક શરીર ભોજન વિના કરોડો વર્ષ સુધી ન ટકી શકે. પરંતુ પરમ ઔદારિક શરીર તો ૭૦,૫૬૦ અબજ વર્ષ = ૧ પૂર્વ કે આવા કરોડો પૂર્વ સુધી ટકી શકે છે. માટે કોઈ ચિંતા કરવાની જરૂર નથી કે ભોજન વિના આટલો લાંબો સમય કેવલીદેહ કઈ રીતે ટકી શકશે ? આમ દિગંબરો કહે છે. (૩૦/૪)
ગાથાર્થ :- (૧૩) કેવલજ્ઞાની ભોજન કરે તો પરોપકારમાં ક્ષતિ પહોંચે. તથા (૧૪) કવલ આહાર કરે તેને નિહાર પણ અવશ્ય થાય. તેથી તેની જુગુપ્સાના લીધે પણ કેવલી ભોજન ન કરે. (૧૫) તથા ભોજનમાં ગરબડ થાય તો રોગ ઉત્પન્ન થાય. માટે કેવલજ્ઞાની ભગવાન ભોજન ન કરે - આમ દિગંબરો કહે છે. (૩૦/૫)
ટીકાર્થ :- (૧૩) કેવલજ્ઞાની જો ભોજન કરવા બેસે તો ભોજનસમયે ધર્મદેશના બંધ રહેવાથી

Page #207

• श्वेताम्बरसिद्धान्तपरामर्शः •
द्वात्रिंशिका - ३०/६
=
भगवतस्तद्व्याघाताऽयोगात् । (१४) पुरीषादिजुगुप्सया, भुक्तौ तद्ध्रौव्यात् । (१५) व्याध्युत्पत्तेश्च भुक्तेस्तन्निमित्तत्वात् । भगवान् केवली भुङ्क्ते नेति दिगम्बरा वदन्ति ।।५।। सिद्धान्तश्चाऽयमधुना लेशेनाऽस्माभिरुच्यते । दिगम्बरमतव्यालपलायनकलागुरुः ।। ६ ।। सिद्धान्तश्चायमिति । व्यक्तः ||६||
२०१४
शरीरोपष्टम्भेन भव्योपकारोत्कर्ष एव स्यादिति वाच्यम्, परमौदारिकदेहस्य तदर्थं कवलाहाराऽनावश्यकत्वस्योक्तत्वात्, प्रत्युत भुक्तिकाले कवलाहारसमये धर्मदेशनानुपपत्तेः परोपकारव्याघातो नियत एव । न चायं युक्तः, सदा परोपकारस्वभावस्य भगवतः तद्व्याघाताऽयोगात् = भव्यसत्त्वानुग्रहहान्याक्षेपकप्रवृत्त्यनौचित्यात् । एतन्निराकरणं षड्विंशतितमकारिकायामवसेयम् ।
प्रकृते चतुर्दशहेतुमाह- पुरीषादिजुगुप्सयेति । भुक्तौ देहधर्मस्वभावेन तद्ध्रौव्यात् = पुरीष-मूत्राद्यवश्यम्भावात् । एतन्निराकरणं षड्विंशतितमकारिकोत्तरार्धे भविष्यति ।
=
प्रकृते पञ्चदशहेतुं दिक्पट आह - व्याध्युत्पत्तेः केवली न भुङ्क्ते । न च भुक्तौ कथं रोगोद्भवः ? इति शङ्कनीयम्, भुक्तेः = कवलाहारस्य तन्निमित्तत्वात् = व्याधिनिमित्तत्वात् इति दिगम्बरा वदन्ति ||३० / ५ |
साम्प्रतमुत्तरपक्षयितुमुपक्रमते ग्रन्थकारः 'सिद्धान्त' इति । केवलिभुक्तिप्रतिषेधार्थमित्थमसकृद् दिगम्बरैः प्रयतत्वे अधुना अस्माभिः सितपटैः अयं दिगम्बरमतव्यालपलायनकलागुरुः राद्धान्तलक्षणसर्पप्रपलायनकृते मयूरः सिद्धान्तो लेशेन अत्र उच्यते ||३०/६।। પરોપકારમાં ક્ષતિ પહોંચે. ભગવાનનો તો કાયમ પરોપકાર કરવાનો સ્વભાવ છે. તેથી ભગવાન પરોપકારમાં વ્યાઘાત થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરે તે સંભવિત નથી.
વળી, (૧૪) જો ભોજન કરે તો અવશ્ય મળ-મૂત્ર વગેરે પણ થાય. આના લીધે જુગુપ્સા થાય. તેમ જ (૧૫) ભોજન રોગનું નિમિત્ત હોવાથી જો કેવલજ્ઞાની ભોજન કરે તો ક્યારેક રોગ ઉત્પન્ન થાય. પણ ભગવાન તો નીરોગી હોય છે. માટે કેવલજ્ઞાની ભગવાન ભોજન ન કરે - આમ દિગંબરો उहे छे. (30/4)
-
=
વિશેષાર્થ :- ઉપરોક્ત મુખ્ય પંદર કારણોના લીધે દિગંબરો એમ કહે છે કે કેવલજ્ઞાની થયા પછી ભગવાન જ્યાં સુધી મોક્ષે ન જાય ત્યાં સુધી ભોજન કરતા નથી. શ્વેતાંબર જૈનો એમ માને છે કે કેવલજ્ઞાન થયા પછી પણ ભગવાન સામાન્યથી રોજ એકાસણું કરે. આ માન્યતામાં વિરોધી એવા ઉપરોક્ત પંદર હેતુનું ગ્રંથકારશ્રી હવે પછીની ગાથામાં ક્રમસર નિરાકરણ કરશે. (૩૦/૫) આ કેવલજ્ઞાની પણ ભોજન રે શ્વેતાંબર :
दिक्पट

ગાથાર્થ :- હવે અમારા વડે આ સિદ્ધાન્ત સંક્ષેપથી કહેવાય છે. આ શ્વેતાંબર સિદ્ધાન્ત દિગંબર મતરૂપી સાપને પલાયન કરવા માટે મો૨ સમાન છે. (૩૦/૬)
વિશેષાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની ટીકા કરેલી નથી. ક્રમસર દિગંબર ૧૫ દલીલનું નિરાકરણ अंधार श्री हवे श३ ४२ छे. (३०/६)

Page #208

अष्टादशदोषानामाऽऽविष्करणम् •
२०१५
हन्ताऽज्ञानादिका दोषा घातिकर्मोदयोद्भवाः । तदभावेऽपि किं न स्याद्वेदनीयोद्भवा क्षुधा ॥७॥ हन्तेति । (१) हन्त अज्ञानादिका घातिकर्मोदयोद्भवा दोषाः प्रसिद्धाः । तदभावेऽपि वेदनीयोद्भवा क्षुधा किं न स्यात् । न हि वयं भवन्तमिव तत्त्वमनालोच्य क्षुत्पिपासादीनेव
·
तथाहि - 'हन्त' । यत्तावदुक्तं 'क्षुधाया दोषत्वात् तदभावे कवलाहाराऽनुपपत्तेः ' ( द्वा.द्वा. ३०/१ पृ.२००९) इति तन्न, यतो घातिकर्मोदयोद्भवा अज्ञानादिका दोषाः प्रसिद्धाः, न त्वघातिकर्मविपाकोदयाSsपादिताः क्षुधादयः, यतो घातिकर्मक्षयजन्यकेवलज्ञानं हि घातिकर्माणि तदविनाभाविनः परिणामा वा प्रतिबघ्नन्ति, न त्वघाति वेदनीयं कर्म तज्जन्यक्षुत्पिपासापरिणामी वा । अत एव घातिकर्मजन्यानेवाऽष्टादशदोषान् दानान्तरायादीन् साधु परिभाषन्ते प्रगल्भाः । तदाहु:
अन्तराया दान-लाभ-वीर्य-भोगोपभोगाः । हासो रत्यरती भीतिर्जुगुप्सा शोक एव च || कामो मिथ्यात्वमज्ञानं निद्रा चाऽविरतिस्तथा । रागो द्वेषश्च नो दोषास्तेषामष्टादशाऽप्यमी ।। ( ) कुवलयमालायां रत्नप्रभसूरिभिः अप्येत एवाऽष्टादश दोषा दर्शिताः ।
1
यद्यपि दर्शनशुद्धिप्रकरणे चन्द्रप्रभसूरिभिः प्रवचनसारोद्धारे च नेमिचन्द्रसूरिभिः 'अन्नाण- कोह - मय- 'माण - "लोह - 'माया- 'रई य ' अरई य " निद्दा - " सोय " अलियवयण-१२ चोरिया १३ मत्सर - भयाई १४ ।। १५ पाणिवह- १६पेम-"कीडा - पसंग - " हासा य जस्स इह दोसा । अट्ठारस वि पणट्ठा नमामि देवाहिदेवं तं ।।
← (द.शु. ९- १० प्र. सारो. ४५१-५२ ) इत्येवमष्टादश दोषा दर्शिताः तथापि न क्वाऽप्यघातिकर्मजन्यदोषो दर्शित इति क्षुधादीनामदोषतैव ।
अत्र च केवलज्ञानं प्रति सर्व एवैते प्रतिबन्धकाः, पृथगेव वा केवलज्ञान- केवलदर्शन- क्षायिकसम्यक्त्वचारित्र - दानादिलब्धिपञ्चकं प्रति क्रमशः अज्ञान-निद्रा-मिथ्यात्वाऽविरत्याद्यन्तरायाणां प्रतिबन्धकत्वम् । न चेदं प्रभाचन्द्राद्युक्तेषु क्षुत्पिपासा - जरादिषु सम्भवति । न हि क्षुत्पिपासयोः कामादेरिव चारित्रप्रतिबन्धकत्वं दृष्टमिष्टं वा, अन्यथा तेनैव ताभ्यां तदतिक्रमप्रसङ्गात् । इत्थमज्ञानादीनामेव दोषत्वे सिद्धे तदभावेऽपि = घातिकर्मोदयजन्याऽज्ञानादिदोषविरहेऽपि वेदनीयोद्भवा क्षुधा पिपासा च किं न स्यात् ? न हि वयं श्वेताम्बराः भवन्तं = दिगम्बरं दोषस्वरूपं अनालोच्य क्षुत्पिपासादीनेव इव तत्त्वं * ભૂખ-તરસ દોષાત્મક નથી - શ્વેતાંબર :
ગાથાર્થ :- ખરેખર, દોષ તો ઘાતિકર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનાર અજ્ઞાન વગેરે છે. કેવલજ્ઞાનીમાં અજ્ઞાનાદિ ૧૮ દોષ ન હોય તો પણ વેદનીય કર્મથી ઉત્પન્ન થનાર ભૂખ કેમ ન હોય ? (૩૦/૭) ટીકાર્થ :- ખરેખર, દોષ તરીકે તો ઘાતિકર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનાર અજ્ઞાન વગેરે પ્રસિદ્ધ છે. અજ્ઞાનાદિ દોષો કેવલજ્ઞાનીમાં ન હોવા છતાં પણ અઘાતિકર્મ તો કેવલજ્ઞાનીને હોય છે. તેથી વેદનીય કર્મ સ્વરૂપ અઘાતિ કર્મથી ઉત્પન્ન થનારી ક્ષુધા કેવલજ્ઞાનીને કેમ ન હોય ? અર્થાત્ ભૂખ તો આપણી જેમ કેવલજ્ઞાનીને પણ લાગી શકે. અમે શ્વેતાંબરો કાંઈ દિગંબરની જેમ વગર વિચાર્યે ભૂખ-તરસ

=
=

Page #209

• क्षुधाया यावद्देहस्थित्यवस्थानम् •
२०१६ दोषानभ्युपेमो येन निर्दोषस्य केवलिनः क्षुधाद्यभावः स्यादिति भावः ।।७।। अव्याबाधविघाताच्चेत्सा दोष इति ते मतम् । नरत्वमपि दोषः स्यात्तदा सिद्धत्वदूषणात् ।।८।। अव्याबाधेति । अव्याबाधस्य = निरतिशयसुखस्य विघातात्. ( - अव्याबाधविघातात्) सा क्षुधा दोषो गुणदूषणस्यैव दोषलक्षणत्वात् इति चेत् = यदि ते = तव मतं, तदा नरत्वमपि भवतो दोषः स्यात् सिद्धत्वदूषणात् ।
द्वात्रिंशिका - ३०/८
=
क्षुधा तृषा- जरादीनपि दोषान् अभ्युपेमः, येन निर्दोषस्य ध्वस्ताखिलदोषस्य केवलिनः क्षुधाद्यभावः स्यात् । एतेन → ध्यानं भगवति यथोपचर्यते तथा परीषहा अपि उपचारमात्रेण दीयन्ते ← (त. श्रु. ९/११ श्रु.वृ.) इति तत्त्वार्थश्रुतसागरीयवृत्तिवचनं निरस्तम्, छुहा जाव सरीरं ताव अत्थि ← (आचा.चू.१/ ७/३) इति आचाराङ्गचूर्णिवचनमपि स्मर्तव्यमत्र । बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं खुद्दकपाठे सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका ← ( खु. पा. ४) इति । न च क्षुत्पिपासयोः बलापचयजनकतया ईर्यासमितिश्रुताभ्यासादिविरोधिताया दृष्टत्वात् क्षायिकचारित्रज्ञानप्रतिबन्धकत्वमवश्यमभ्युपेयमिति वाच्यम्, अनभ्यासादेरिव तयोः क्षायिकज्ञानाद्यप्रतिपन्थित्वात्, क्षुदादेः स्वजनकबहिरिन्द्रियवृत्तिप्रतिपन्थितयैव ज्ञानप्रतिपन्थित्वात्, अन्यथा मिथ्यात्वोदय इव क्षुदाद्युदयेऽपि प्राप्तज्ञानोच्छेदाऽऽपत्तेः । न चैवमस्ति, प्रत्युत क्षुदाद्युदयं सहमानानां शुभभाववतां महर्षीणां तत्प्रवृद्धिरेव श्रूयते ||३० / ७ ||
दिगम्बराऽऽशङ्काऽपाकरणायोपक्रमते- 'अव्याबाधे 'ति । ननु निरतिशयसुखस्य = क्षायिकसुखरूपागुणस्य विघातात् दूषकत्वात् क्षुधा तृषा च दोषः, गुणदूषणस्यैव दोषलक्षणत्वात् इति तव दिगम्बरस्य मतं चेत् ? तदा नरत्वमपि केवलिनि भवतो मतेन दोषः एव स्यात्, सिद्धत्वदूषणात् વગેરેને જ કાંઈ દોષ તરીકે સ્વીકારતા નથી કે જેના કારણે નિર્દોષ એવા કેવલજ્ઞાનીને ભૂખ-તરસ वगेरे न लागे. (30/9)
વિશેષાર્થ :- શ્વેતાંબરો અને દિગંબરો કેવલજ્ઞાનીમાં અઢાર દોષ માનતા નથી. પરંતુ દિગંબરો અઢાર દોષની અંદર ભૂખ, તરસ વગેરેનો સમાવેશ કરે છે. ભૂખતરસ વગેરે દોષરૂપ હોવાથી તથા કેવલી નિર્દોષ હોવાથી તેમને ભૂખ વગેરે ન લાગે. માટે કેવલી ભોજન ન કરે આમ દિગંબરો કહે છે. મહોપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે દોષ ઘાતિકર્મજન્ય હોય, અઘાતિકર્મજન્ય ન હોય. અજ્ઞાન, વાસના વગેરે દોષ કહેવાય. તથા તેવા કોઈ પણ દોષ કેવલજ્ઞાનીમાં ન હોય. કારણ કે કેવલજ્ઞાનીને ચારેય ઘાતિ કર્મ રવાના થયેલા હોય છે. પરંતુ ભૂખ, તરસ વગેરે તો અશાતાવેદનીય કર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે. કેવલજ્ઞાનીને ચારેય અઘાતિ કર્મોનો વિપાકોદય ચાલુ હોવાથી ભૂખ-તરસ લાગી શકે છે.તથા તેના નિવારણ માટે તેઓ ભોજન પણ કરે. તેમાં વાંધાજનક શું છે ? કાંઈ નહિ.(૩૦/૭)
=
=
=
ગાથાર્થ :- અવ્યાબાધ સુખનો ભંગ કરનાર હોવાથી ભૂખ દોષરૂપ છે - એવું જો દિગંબરને માન્ય હોય તો સિદ્ધદશાને દૂષિત કરવાથી કેવલજ્ઞાનીમાં મનુષ્યપણું પણ દોષરૂપ બની જશે.(૩૦/૮)
ટીકાર્થ :- ‘સર્વોત્કૃષ્ટ અવ્યાબાધ સુખનો વિધાત કરવાથી ભૂખ દોષાત્મક છે. કારણ કે ગુણને દૂષિત કરે તે જ દોષનું લક્ષણ છે.' - આવું જો હે દિગંબરો, તમને માન્ય હોય તો કેવલજ્ઞાનીમાં મનુષ્યપણું પણ તમારા મતે દોષરૂપ સાબિત થશે. કારણ કે સિદ્ધત્વગુણને મનુષ્યપણું પણ દૂષિત કરે
-

Page #210

• સુપ: ચતિવન્યત્વો : •
२०१७ तस्मात् केवलज्ञानप्रतिबन्धकत्वेन घातिकर्मोदयोद्भवानामज्ञानादीनामेव दोषत्वं, न तु क्षुधादीनामिति युक्तमुत्पश्यामः ।।८।। घातिकर्मक्षयादेवाऽक्षता च कृतकृत्यता । तदभावेऽपि नो बाधा भवोपग्राहिकर्मभिः ।।९।।
घातीति । (२) घातिकर्मक्षयादेव अक्षता = अहीना च कृतकृत्यता । भवोपग्राहिकर्मभिः नरत्वस्य सिद्धत्वदूषकत्वात् ।
अथ सिद्धत्वप्रतिबन्धकः तद्व्यवहारप्रतिबन्धकश्च दोषो जिनेषु सन्नप्यकिञ्चित्करः, कैवल्यप्रतिबन्धकदोषविलयेन तद्व्यवहारस्य तन्नान्तरीयकनिर्दोषत्वव्यवहारस्य च निराबाधत्वादिति यदि त्वं शरदां शतं परिभाव्योत्तरं ददासि चेत् ? तर्हि क्षुत्पिपासयोरपि कैवल्यप्रतिबन्धकत्वे प्रमाणाभावात् कथमेकं सीव्यतो नाऽपरप्रच्युतिः ? तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → दूसइ अव्वाबाहं इय जइ तुह सम्मओ તયે ઢોસો | મધુમત્ત પિ ડોસો તો સિદ્ધરસ ફૂસકો || ૯ (.મી.૭૪) રૂતિ | તસ્મદ્વિતિ વ્યમ્ શરૂ૦૮
प्रथमहेतुनिरसनोत्तरं द्वितीयहेतुपराकरणायोपक्रमते ग्रन्थकृद् ‘घाती'ति ।
भवस्थकेवलिनां कृतकृत्यता = कृतार्थता अहीना = अभग्ना, घातिकर्मक्षयादेव, न चाऽघातिकर्मसછે. પરંતુ કેવલજ્ઞાની અઘાતિકર્મજન્ય મનુષ્યપણાને તો તમે પણ દૂષણ નથી માનતા. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે જે કેવલજ્ઞાનને અટકાવે તે જ દોષરૂપ હોય. કેવલજ્ઞાનને તો ઘાતિકર્મવિપાકોદયજન્ય અજ્ઞાનલોભ વગેરે જ રોકે છે. માટે તે અજ્ઞાનાદિ જ દોષરૂપે સિદ્ધ થાય છે, નહિ કે ભૂખ-તરસ વગેરે. આવું અમે યુક્તિસંગતરૂપે જોઈએ છીએ. (૩૦/૮)
વિશેષાર્થ:- જેમ ભૂખ-તરસ વગેરે અવ્યાબાધ સર્વોત્કૃષ્ટ પરમાનંદને દૂષિત કરે છે તેમ મનુષ્યપણું સિદ્ધત્વદશાને અટકાવે છે. માટે જો કેવલજ્ઞાનીને ભૂખ-તરસ લાગે એ જો દોષરૂપ હોય તો કેવલજ્ઞાનીમાં મનુષ્યપણું પણ દોષરૂપ બની જાય. તેથી કેવલજ્ઞાની દિગંબરની દૃષ્ટિમાં નિર્દોષ બની નહિ શકે. કારણ કે ભવસ્થ કેવલીમાં મનુષ્યત્વ તો તેમને પણ માન્ય જ છે. પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે મનુષ્યપણું કાંઈ દોષરૂપ નથી. પરંતુ મોક્ષનું એક સાધન છે. દોષ તો એને કહેવાય કે જે કેવલજ્ઞાનને અટકાવે. ભૂખ-તરસ-મનુષ્યપણું કાંઈ કેવલજ્ઞાનને રોકે નહિ. માટે તેને દોષ ન કહેવાય. ઘાતિકર્મનો ઉદય કેવલજ્ઞાનને રોકે છે. ઘાતિકર્મજન્ય અજ્ઞાન-લોભ વગેરે કેવલજ્ઞાનને રોકે છે. માટે તે જ દોષ કહેવાય. માટે અજ્ઞાનાદિ અઢાર દોષથી રહિત કેવલજ્ઞાનીને ભૂખ-તરસ લાગી શકે છે. તથા તેના શમન માટે તેઓ ભોજન કરી શકે છે. - આવું યુક્તિથી સિદ્ધ થાય છે. આમ દિગંબરની પ્રથમ દલીલનું ગ્રંથકારશ્રીએ નિરાકરણ કર્યું. હવે પ્રથમ શ્લોકના દ્વિતીય પાદ દ્વારા દિગંબરો જે દલીલ કરે છે તેનું નિરાકરણ કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે. (૩૦૮)
ઘાતિÁ જવાથી કેવલી ક્તત્ય છે ગાથાર્થ :- ઘાતિ કર્મના ક્ષયથી જ કૃતાર્થતા કેવળજ્ઞાનીમાં સલામત છે. તથા કૃતકૃત્યતા ન હોવા છતાં પણ કોઈ તકલીફ નથી. કારણ કે તેમને ભવોપગ્રાહી કર્મ રહેલા છે. (૩૦/૯)
ટીકાર્થ :- ઘાતિ કર્મનો ક્ષય થવાથી જ કેવલજ્ઞાનીનું કૃતકૃત્યપણું અવ્યાહત-અખંડપણે ટકી રહે

Page #211

२०१८ • केवलिनि कृत्यत्वमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-३०/९ = वेदनीयादिभिः सद्भिः तदभावेऽपि = कृतकृत्यत्वाऽभावेऽपि नो = नैव बाधा ।
सर्वथा कृतकृत्यत्वस्य सिद्धेष्वेव सम्भवात् । उपादित्साभावेऽपि उपादेयस्य मोक्षस्य सयोगिकेवलित्वकालेऽसिद्धेः । रागाद्यभावमात्रेण कृतकृत्यत्वस्य च भुक्तिपक्षेऽप्यबाध एवेति कथितप्रायमेव ।।९।।
द्भावान्न भवस्थकेवलिनां कृतकृत्यतेति वाच्यम्, वेदनीयादिभिः सद्भिः = विद्यमानैः कारणैः भवस्थकेवलिनां कृतकृत्यत्वाऽभावेऽपि = कृत्स्नकृतार्थत्वविरहेऽपि अस्मन्मते नैव काचित् बाधा, कवलभोजित्वेऽपि च केवलज्ञान-दर्शन-क्षायिकसम्यक्त्व-चारित्र-दानादिलब्धिपञ्चकाऽप्रतिघातात्, घातिकर्मचतुष्टयक्षयजन्यगुणभाजनतया भवस्थसर्वज्ञानां देशकृतकृत्यत्वस्यैवाऽस्माभिरभ्युपगमाच्च । सर्वथा = कात्स्न्र्येन कृतकृत्यत्वस्य सिद्धेषु एव सम्भवात्, निखिलकर्मक्षयजन्याऽखिलगुणभाजनत्वात् । एतेन तीर्थकृतो धर्मदेशनादिरपि व्याख्यातः, तथैव तत्कर्मक्षयोपपत्तेः । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये → णेगंतेण कयत्थो जेणोदिन्नं जिणिंदनामं से । तदवंझफलं तस्स य खवणोवाओऽयमेव जओ ।। 6 (वि.आ.भा.११०३) इति । यथा चैतत्तथाऽग्रे (द्वा.द्वा.३०/१५-१६, पृ.२०२९-२०३०) दर्शयिष्यते । न चैवमविरतक्षायिकसम्यग्दृशोऽपि कृतकृत्यत्वापत्तिरिति शकनीयम, तस्य देशेन कृतकृत्यत्वं, केवलिनां तु देशैः कृतकृत्यत्वमिति विशेषात् । न चैवं 'केवली कृतकृत्यः, न त्वविरतक्षायिकसम्यग्दृष्टि'रिति कथं व्यवहारः? इति शङ्कनीयम्, केवलिनमपेक्ष्य कृतकृत्यत्वाभावविषयत्वात् तदुपपत्तेः, महत्यपि तडागे 'समुद्रो महान् न तडागः' इति समुद्रमपेक्ष्य महत्त्वाभावव्यवहारवत् । तदवधिकत्वं च सान्निध्यादिसिद्धं तत्राऽवभासते इति व्यवहारपद्धतिः । निश्चयस्तु केवलमखण्डमेव वस्तु मन्यते इति कात्स्न्येन कृतकृत्यं सिद्धमेव स कृतकृत्यमाह, नान्यद् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → तेणं केवलनाणी कयकिच्चो चेव कवलभोई वि । नाणाईण गुणाणं पडिघायाभावओ सिद्धो ।। - (अ.म.प.१२३) इति ।
ननु गृहीतग्राह्यतया यत्किञ्चिद्विषयकोपादित्साविरहात् भवस्थकेवलिनोऽपि सर्वथा कृतकृत्यत्वमेवेति कवलभोजित्वे तद्धान्यापत्तिरपरिहार्यैवेति चेत् ? मैवम्, सम्प्राप्तकेवलतया उपादित्साऽभावेऽपि = विषयोपादानेच्छाविरहेऽपि उपादेयस्य परमप्रयोजनभूतस्य मोक्षस्य सयोगिकेवलित्वकाले चतुर्दशगुणस्थानककाले च असिद्धेः = अनिष्पत्तेः न भवस्थकेवलिनः सर्वथा कृतकृत्यत्वं सम्भवति, येन कवलभोजित्वे तद्धान्यापत्तिरनिष्टाऽऽपद्येत । न च परमप्रयोजनाऽनिष्पत्तावपि राग-द्वेषादिविरहेण कृतकृत्यत्वमनाविलमेव भवस्थकेवलिनीति वाच्यम्, रागाद्यभावमात्रेण कृतकृत्यत्वस्य च भवदभिमतस्य भुक्तिपक्षेऽपि = सर्वज्ञभुक्तिછે. ભલેને ભવસ્થ કેવલીમાં વેદનીય વગેરે ભવોપગ્રાહી અઘાતિક રહેલા હોય. અથવા તો ૧૩ મા ગુણઠાણે રહેલા કવલભોજી કેવલજ્ઞાનીમાં દિગંબર લોકો કૃતકૃત્યતા ન માને તો પણ અમને શ્વેતાંબરોને કોઈ વાંધો નથી. કારણ કે સર્વથા- તમામ પ્રકારે કૃતકૃત્યતા તો સિદ્ધ ભગવંતોમાં જ સંભવે છે. કશું પણ મેળવવાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં પણ ઉપાદેય-ગ્રાહ્ય એવો મોક્ષ તો સયોગી કેવલીદશામાં મળેલ નથી જ. માટે સર્વથા કૃતકૃત્યતા દેહધારી કેવલીમાં અમને માન્ય નથી. જો રાગ વગેરે ન હોવા માત્રથી તમે સયોગી કેવલીને કૃતકૃત્ય માનતા હો તો કેવલજ્ઞાની ભોજન કરે તો પણ કોઈ તકલીફ આવતી १. मुद्रितप्रतौ ....काले सिद्धेः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #212

• सज्ञापदार्थपरामर्शः .
२०१९ आहारसंज्ञा चाऽऽहारतृष्णाख्या न मुनेरपि। किं पुनस्तदभावेन स्वामिनो 'भुक्तिबाधनम् ।।१०।। ___आहारसंज्ञा चेति । (३) आहारसंज्ञा चाऽऽहारतृष्णाख्या मोहाभिव्यक्तचैतन्यस्य संज्ञापदार्थत्वात् न मुनेरपि भावसाधोरपि, किं पुनस्तदभावेन = आहारसंज्ञाभावेन स्वामिनो = भगवतो भुक्तिबाधनम्? तथा चाहारसामान्ये तद्विशेषे, वा आहारसज्ञाया हेतुत्वमेव नास्तीत्युक्तं भवति । मतेऽपि अबाध एव । न हि कवलाहारमात्रेण रागाद्यापत्तिः केवलिनां सम्भवति इति कथितप्रायमेव ।।३०/९।।
आशाम्बरोद्भाविततृतीयहेतुनिरासायोपक्रमते - 'आहारे'ति । संज्ञा चतुर्विधा, दशविधा, पञ्चदशप्रकारा, षोडशरूपा वा विवक्षाभेदेन शास्त्रेषु दर्शिता । तत्र मोहाभिव्यक्तचैतन्यस्य = चारित्रमोहनीयकर्मविपाकोदयाऽऽविर्भूतचैतन्यविशेषस्य संज्ञापदार्थत्वात् न भावसाधोरपि चारित्रमोहक्षयोपशमविशेषाभिव्यक्तचैतन्यलीनतया आहारसंज्ञा सम्भवति, तथापि तस्य कवलाहारः सम्पद्यमानो नैव मुक्तिं बाधते; किं पुनः आहारसंज्ञाऽभावेन = आहारगोचरतृष्णाविरहेण भगवतो मोहक्षोभविहीनस्य सर्वज्ञस्य भुक्तिबाधनम् ? आहारसंज्ञाविरहेणाऽऽहारोपभोगेऽपि भावमुनीनां चारित्राद्यभङ्गवत् तीर्थकरस्यापि क्षायिकचारित्रकेवलज्ञानाद्यभङ्ग एवेति भावः ।
प्रकृते → ज्ञानिनो मूढलोकानामाहारादिप्रवर्तनम् । दृश्यते बाह्यतः तुल्यमन्तरे नास्ति तुल्यता ।। - (अध्या.गी. १९५) इति अध्यात्मगीतावचनमपि संवदति । तथा च आहारसामान्ये = आहारत्वावच्छिन्ने लोमाद्याहारत्रैविध्ये तद्विशेषे वा = कवलाहारे वा आहारसंज्ञाया हेतुत्वमेव नास्तीत्युक्तं भवति, तामृतेऽपि महर्षीणामाहारोपभोगोपलब्धेः । एतेन → मोहनीयसहायं हि वेद्यादिकर्म क्षुदादिकार्यकरणेऽविकलसामर्थ्य भवति 6 (न्या.कु.चं.३/७/७६ पृ.८५९) इति न्यायकुमुदचन्द्रकृद्वचनं निरस्तम्, कवलाहारकरणदशायां कौण्डिन्यादीनां गौतमप्रव्राजितानां केवलज्ञानोत्पादश्रवणेन तादृशनियमे मानाभावाच्च । નથી જ. આ વાત તો આગળની ગાથામાં લગભગ જણાવી જ ગયા છીએ. (૩૦૯)
વિશેષાર્થ :- ઘાતિકર્મક્ષયની અપેક્ષાએ ભવસ્થ કેવલી કૃતકૃત્ય છે. તથા અઘાતિકર્મનો ક્ષય કરવાનો બાકી હોવાની અપેક્ષાએ દેહધારી સર્વજ્ઞ કૃતાર્થ નથી. અહીં ભોજન કરવા-ન કરવાની સાથે કોઈ લેવાहेवा छ ४ नलि. (3014)
દિગંબરોની બીજી દલીલનું નિરાકરણ કર્યા બાદ ત્રીજી દલીલનું ગ્રંથકારશ્રી નિરાકરણ કરે છે.
ગાથાર્થઃ- ખાવાની તૃષ્ણા નામની આહારસંજ્ઞા તો મહાત્માને પણ નથી હોતી. તો પછી આહારસંજ્ઞા ન હોવાથી સર્વજ્ઞ ભગવંતને વળી ભોજન કરવામાં વાંધો શું હોઈ શકે ? (૩૦/૧૦)
ટીકર્થ - આહારની તૃષ્ણા નામે આહારસંજ્ઞા ઓળખાય છે. કારણ કે મોહનીય કર્મથી અભિવ્યક્ત ચૈતન્ય જ “સંજ્ઞા' પદનો અર્થ છે. આવી ખાવાની તૃષ્ણારૂપી આહારસંજ્ઞા તો ભાવસાધુને પણ નથી હોતી. છતાં તેઓ ભોજન કરે છે. તો વળી સર્વજ્ઞ ભગવંતને આહાર સંજ્ઞા ન હોવા છતાં ભોજન કરવામાં વાંધો શું? મતલબ કે આહાર સામાન્ય પ્રત્યે કે વિશેષ પ્રકારના આહાર = કવલાહાર પ્રત્યે આહાર સંજ્ઞા હેતુ જ નથી – આવું અહીં કહેવાનું તાત્પર્ય છે. १. मुद्रितप्रती 'मुक्ति...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #213

२०२०
• અપ્રમત્તયતીનામાહારપરામર્શ: ૦
द्वात्रिंशिका - ३०/११
न च तद्विशेषे तद्धेतुत्वमेवाऽप्रमत्तादीनां चाऽऽहाराऽभावान्न व्यभिचार इति कुचोद्यमाशङ्कनीयम्, आहारसंज्ञाया अतिचारनिमित्तत्वेन कदापि निरतिचाराहारस्य साधूनामप्राप्तिप्रसङ्गात् ॥ १० ॥ अनन्तं च सुखं भर्तुर्ज्ञानादिगुणसङ्गतम् । क्षुधादयो न बाधन्ते पूर्ण त्वस्ति महोदये ॥ ११ ॥
न च तद्विशेषे = कवलाहारे तद्धेतुत्वमेव = आहारसंज्ञायाः कारणत्वमेव, न चैवमप्रमत्तादीनामाहारसंज्ञामृतेऽपि कवलाहारदर्शनात्प्रकृतकार्यकारणभावे व्यतिरेकव्यभिचार इति वाच्यम्, यतः अप्रमत्तादीनां केवलिपर्यन्तानां आहाराभावात् = कवलाहारविरहाद् न आहारसंज्ञायाः कवलाहारकारणतायां व्यभिचारः व्यतिरेकव्यभिचारावकाशः इति कुचोद्यं आशङ्कनीयम्; इत्थं कार्य-कारणभावस्वीकारे आहारसंज्ञायाः अतिचारनिमित्तत्वेन भावयतीनां चारित्राऽतिचारनिमित्ततया कदापि निरतिचाराऽऽहारस्य साधूनां अप्राप्तिप्रसङ्गात्, दिगम्बरमताऽनुसारेणाऽप्रमत्तादियतीनां कवलाहारवद् भिक्षाटनस्याऽप्ययोगात् प्रमत्तयतीनां च भिक्षाटने आहारसंज्ञया चारित्रातिचारप्रसङ्गात् ||३०/१० ।
=
=
=
શંકા :- કવલાહાર પ્રત્યે તો આહારસંજ્ઞા કારણ છે જ. આવો કાર્ય-કારણભાવ વિસંવાદી નથી. કારણ કે અપ્રમત્ત મુનિઓને આહારસંજ્ઞા નથી હોતી અને તેથી જ તેઓ કવલાહાર નથી કરતા. ૭ થી ૧૪ ગુણસ્થાનક સુધી આહારસંજ્ઞા અને કવલાહાર બન્ને નથી હોતા. તેની પૂર્વે આહારસંજ્ઞા હોવાથી કવલાહાર હોય છે. આમ આહારસંજ્ઞા ન હોવાથી કેવલજ્ઞાની કવલાહાર ન કરે - એમ સિદ્ધ થાય છે. કારણ વિના કાર્ય કઈ રીતે સંભવે ?
સમાધાન :- આવી ખોટી શંકા ન કરવી. કારણ કે આહારસંશા અતિચારનું નિમિત્ત હોવાથી સાધુઓને નિરતિચાર એવો આહાર ક્યારેય મળી જ નહિ શકે. (૩૦/૧૦)
:
વિશેષાર્થ :- ઓજ આહાર, લોમ આહાર અને કવલાહાર - આમ ત્રણ પ્રકારના આહાર પ્રસિદ્ધ છે. તમામ પ્રકારના આહાર પ્રત્યે આહારસંજ્ઞા કારણ બની ન જ શકે. કારણ કે અપ્રમત્ત મહાત્માઓને આહારસંજ્ઞા ન હોવા છતાં પણ લોમાહાર તો ચાલુ જ હોય છે. માટે દિગંબર વિદ્વાનો કવલાહાર પ્રત્યે આહારસંશાને કારણ તરીકે ઓળખાવે છે. તથા અપ્રમત્ત મહાત્માઓ કવલ આહાર કરતા નથી.. આમ આહાર સંજ્ઞા અને કવલાહાર વચ્ચે દિગંબરો કાર્યકારણભાવ બતાવીને એમ સિદ્ધ કરે છે કે કેવલજ્ઞાનીમાં આહારસંજ્ઞા ન હોવાથી તેનું કાર્ય કવલાહાર પણ ન હોય.
આના પ્રતિવાદમાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે → આહારસંજ્ઞા ચારિત્રમાં અતિચાર લગાડવાનું નિમિત્ત છે. તથા દિગંબર મત મુજબ તો અપ્રમત્તાદિ મહાત્માઓ જેમ કવલાહાર નથી કરતા તેમ ભિક્ષાટનાદિ પણ નથી કરતા. તેથી દિગંબર મત મુજબ તો એવું જ સિદ્ધ થશે કે છઠ્ઠા ગુણઠાણે રહેલા મહાત્માઓ આહારસંજ્ઞાના ઉદયથી જ ભિક્ષાટનાદિ કરે છે. તેથી તેમની ભિક્ષાટનાદિ પ્રવૃત્તિ આહારસંશાપ્રયુક્ત હોવાથી તેમને નિરતિચાર ગોચરી-ભિક્ષા-આહાર ક્યારેય પણ મળી જ નહિ શકે. માટે આહારસંજ્ઞાને કવલાહારનું કારણ માનવું વ્યાજબી નથી. – (૩૦/૧૦)
દિગંબરની ચોથી દલીલનું ગ્રંથકારશ્રી નિરાકરણ કરે છે.
ગાથાર્થ :- સર્વજ્ઞ પ્રભુનું જ્ઞાનાદિ ગુણોથી યુક્ત જે અનંત સુખ છે તેને ક્ષુધા વગેરે તકલીફ આપતા નથી. તથા પિરપૂર્ણ સુખ તો મોક્ષમાં જ હોય છે. (૩૦/૧૧)

Page #214

• कर्ममात्रस्य परिणामदुःखहेतुता •
२०२१ अनन्तं चेति । (४) अनन्तं च सुखं भर्तुः = भगवतो ज्ञानादिगुणसङ्गतं = तन्मयीभूतमिति यावत् । अज्ञानादिजन्यदुःखनिवृत्तेः सर्वेषामेव कर्मणां परिणामदुःखहेतुत्वाच्च क्षुदादयो न बाधन्ते स्वाऽभावनियतसुखानामेव तैर्बाधनं । पूर्णं तु = निरवशेषं तु सुखं महोदये मोक्षे अस्ति । तत्रैव सर्वकर्मक्षयोपपत्तेः ।।११।। ___ 'केवलिनः कवलभुक्तौ तत्कारणक्षुद्वेदनोदयाऽवश्यम्भावात् तेनाऽनन्तसुखविरोधान्न कवलाहारसम्भव' इति यदुक्तं प्राक् (द्वा.द्वा.३०/१ पृ.२०१०) तन्निराकरणकृते ग्रन्थकार उपक्रमते- 'अनन्तमिति । भगवतः भवस्थकेवलिनः अनन्तं सुखं तन्मयीभूतं = केवलज्ञानादिगुणमयीभूतं क्षुदादयो न बाधन्ते, केवलज्ञानादितोऽनन्तसुखस्य पृथक्कर्तुमशक्यत्वात्, ज्ञानपराभवस्य कर्तुमशक्यत्वात्, अज्ञानादिजन्यदुःखनिवृत्तेः = अज्ञानराग-द्वेषादिजन्यदुःखाऽनुत्पत्तेः । न च कर्मजन्यतया परिणामतः क्षुदादीनां दुःखत्वमेवेति शङ्कनीयम्, एवं हि त्रसत्व-बादरत्व-पञ्चेन्द्रियत्व-नरत्वादीनामपि कर्मोदयजन्यतया परिणामतो दुःखरूपताऽऽपत्त्या तेऽपि भगवतोऽनन्तसुखं बाधेरन्, सर्वेषां एव कर्मणां परिणामदुःखहेतुत्वाच्च । न चैवमघातिकर्मोदयेन केवलज्ञानादिगुणमयाऽनन्तसुखबाधप्रसङ्ग इति वाच्यम्, यतः स्वाऽभावनियतसुखानामेव = तत्तद्घात्यघातिकर्मोदयाऽभावव्याप्तानामेव सुखानां तैः = तत्तद्घात्यघातिकर्मभिः बाधनं = व्याघातो भवति । ततश्च भवस्थकेवलिनः कवलभोजित्वेऽभोजित्वे वा वेदनीयाद्यघातिकर्मणां स्वक्षयव्याप्ते तदीये सुखे बाधकत्वन्त्वकामेनाऽप्याशाम्बरेणाऽभ्युपगन्तव्यमेव । घात्यघातिकर्मक्षयनियतं निरवशेष = अखण्डं तु सुखं मोक्षे एव अस्ति, तत्रैव = मुक्तावेव सर्वकर्मक्षयोपपत्तेः सर्वकर्मक्षयव्याप्तक्षायिकसुखसम्भवात् ।
एतेन → न भुक्तिः क्षीणमोहस्य तवाऽनन्तसुखोदयात् । क्षुत्क्लेशबाधितो जन्तुः कवलाहारभुग्भवेत् ।। → (आ.पु.२५/३९) इति आदिपुराणे जिनसेनवचनं निराकृतम् । न खलु भवस्थकेवलिनां अनन्तं क्षायिकं सुखं सम्भवति, उदयप्राप्तेन वेदनीयकर्मणा तद्विरोधात् । क्षायिकं सुखं हि वेदनीयकर्मक्षयजन्यं, न च तदुदये तत्क्षयः सम्भवतीति भावः । अथ क्षायिकसुखे गौणं मुख्यं वा दुःखमेव साक्षात्तत्प्रतिपन्थि, वेदनीयकर्म तु तत्कारणतयैवोपक्षीणम् । एवं च प्रदेशोदयाऽर्थकत्वात्तस्य च दुःखाऽजनकत्वात् तद्विरहे तत्र नित्याऽऽनन्दनिस्पन्दता निराबाधेति चेत् ? न, तत्कर्मक्षायिकभावं प्रति तत्कर्मक्षयस्यैव हेतुत्वात्,
ટીકાર્ય - ભગવાનનું અનંત સુખ જ્ઞાનાદિ ગુણોથી વ્યાપ્ત થયેલું છે. જ્ઞાનાદિમય અનંત સુખ છે. સર્વજ્ઞ ભગવંતને અજ્ઞાનાદિ જન્ય દુઃખો રવાના થયેલા છે. માટે ભૂખ વગેરે ભગવાનના અનંત સુખને બાધિત કરી શકતા નથી. કારણ કે ભગવાનના પરિપૂર્ણજ્ઞાનથી સુખને છુટ્ટુ પાડી શકાતું નથી. તથા (ભૂખ કર્મજન્ય હોવાથી અનંત સુખને બાધિત કરે તો સર્વજ્ઞમાં રહેલ ત્રપણું, પંચેન્દ્રિયપણું વગેરે પણ કર્મજન્ય હોવાથી દિગંબરસંમત અભોજી સર્વજ્ઞના અનંત સુખને બાધિત કરશે. કારણ કે) તમામ કર્મો પરિણામે તો દુઃખનું જ કારણ છે. માટે પ્રસ્તુતમાં એવું માનવું જોઈએ કે દરેક કર્મો પોતાની ગેરહાજરીમાં જ અવશ્ય આવનાર સુખોને બાધિત કરે છે. માટે સર્વજ્ઞ ભોજન કરે કે ન કરે પરંતુ અશાતાવેદનીય કર્મના ક્ષયથી મળનારા સુખનું તો ભવસ્થકેવલીમાં બાધક બનશે જ. કારણ કે પરિપૂર્ણ सुम भोक्षमा ४ छे. तेथी भोक्षमा ४ सर्व भनो क्षय संगत थाय छे. (3०/११) १. मुद्रितप्रतौ 'स्वभाव...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #215

२०२२
• केवलिनि वेदनीयविपाकोदयसिद्धिः • द्वात्रिंशिका-३०/१३ दग्धरज्जुसमत्वं च वेदनीयस्य कर्मणः । वदन्तो नैव जानन्ति सिद्धान्ताऽर्थव्यवस्थितिम् ।।१२।।
दग्धेति । (५) दग्धरज्जुसमत्वं च वेदनीयस्य कर्मणो वदन्तः सिद्धान्ताऽर्थव्यवस्थितिं नैव નાનત્તિ ||૨|| पुण्यप्रकृतितीव्रत्वादसाताद्यनुपक्षयात् । स्थितिशेषाद्यपेक्षं वा तद्वचो व्यवतिष्ठते ।।१३।। अन्यथा सुषुप्तावैन्द्रियकसुखदुःखादिविलये क्षायिकसुखप्रसङ्गात् ।
___ ‘स्वसमानाधिकरणतज्जातीयप्रागभावाऽसमानकालीनतद्विलयस्य तद्धेतुत्वान्न दोष' इति चेत् ? न, तथापि लाघवात् 'तद्धेतोरेवास्तु किं तेन ?' इति न्यायाच्च चरमदुःखध्वंसजनकस्य वेदनीयकर्मक्षयस्यैव क्षायिकसुखहेतुत्वात् । न चेदेवं, मोहोदयाभावमात्रेणोपशान्तगुणस्थानवर्तिनामपि क्षायिकचारित्रप्रसङ्गः । तस्मात्तत्कर्मक्षयजन्यभावे तत्कर्मसत्तैव प्रतिबन्धिकेति युक्तमुत्पश्यामः । अथ युक्तिसिद्धमेवेदमिति चेत् ? अहो अयुक्तिप्रियत्वं देवानांप्रियस्य यदत्र प्रसरति प्रद्वेषः । न च श्रुतविरुद्धमपीदं, श्रुते केवलिनि वेदनीयविपाकोदयोपदेशेन तथैव व्यवस्थानात्, प्रत्युत तदुक्तप्रदेशोदयस्यैव सिद्धान्ताऽसाक्षिकत्वादिति (૩.૫.૫.૫.૭૬) વ્યસ્તં ધ્યાત્મિકતપરીક્ષાયા રૂ૦/99
दिगम्बरोपदर्शितपञ्चमहेतुव्यपोहायोपक्रमते- 'दग्धे'ति । स्पष्टार्थोऽयमिति न तन्यते ।।३०/१२।। दग्धरज्जुन्यायतात्पर्यमेव स्पष्टयति- 'पुण्येति ।
વિશેષાર્થ - ભવસ્થ કેવલી કવલાહાર કરે કે ન કરે પણ ઘાતિ અને અઘાતિ તમામ કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનાર સુખ તો દિગંબરમતે કે શ્વેતાંબરમતે દેહધારી સર્વજ્ઞને મળી શકે તેમ નથી જ. તો દેહધારી કેવલજ્ઞાનીને અધાતિકર્મનો વિપાકોદય હોવા છતાં ભૂખ ન જ લાગે અને તે ભોજન ના જ કરે - આવો કદાગ્રહ રાખવાની શી જરૂર છે ? જ્યારે જ્યાં જે કર્મનો વિપાકોદય હોય ત્યારે ત્યાં તે કર્મનું ચોક્કસ પ્રકારનું ફળ મળે જ - આ તો ત્રિકાલ અબાધિત નિયમ છે. આ નિયમની સામે અપીલ કરવાનું દિગંબરવિલ અપીલ વિના જ ચીલઝડપે સીલ કરીને હિલસ્ટેશન ઉપર મૂકી આવવા જેવું છે. (૩૦/૧૧).
હું દશ્વદોરી તુલ્યતાની સાચી ઓળખ છે. ગાથાર્થ :- વેદનીય કર્મ બળેલી સીંદરી (દોરી) જેવું છે. - આવું બોલતા દિગંબરો સિદ્ધાન્તના તત્ત્વની વ્યવસ્થાને જરા ય નથી જાણતા. (૩૦/૧૨)
ટીકાર્થ - સર્વજ્ઞ ભગવંતનું વેદનીય કર્મ દગ્ધ દોરી સમાન છે - આવું બોલતા દિગંબરો સર્વજ્ઞસિદ્ધાન્તમાં નિર્દિષ્ટ તત્ત્વની વ્યવસ્થાને બિલકુલ જાણતા નથી. (૩૦/૧૨)
વિશેષાર્થ - બીજા શ્લોકના પૂર્વાર્ધમાં દિગંબરની જે પાંચમી દલીલ બતાવી હતી તેનું નિરાકરણ હવે ગ્રંથકારશ્રી શરૂ કરે છે. દિગંબરની ૧ થી ૪ દલીલનું તો આ પૂર્વે ક્રમશઃ કચુંબર થઈ ગયેલ છે. મહોપાધ્યાયજી મહારાજ હવે આગમિક સિદ્ધાન્તના પ્રતિપાદનમાં પોતાની કસાયેલી કલમને ગતિમાન કરીને દિગંબરમત નિરાકરણમાં પ્રગતિ કરી રહ્યા છે. (૩૦/૧૨)
ગાથાર્થ:- પુણ્ય પ્રકૃતિ તીવ્ર હોવાથી અસાતા વગેરે ઉપક્ષીણ નહિ થાય. અથવા તો શેષ સ્થિતિની અપેક્ષાએ દગ્ધરજુતુલ્યતાદર્શક વચનની વ્યવસ્થા સંગત થઈ શકે છે. (૩૦/૧૩)

Page #216

• दग्धरज्जुसमकर्ममर्मद्योतनम् •
२०२३ पुण्येति । पुण्यप्रकृतीनां तीर्थकरनामादिरूपाणां तीव्रत्वात् तीव्रविपाकत्वात् (=पुण्यप्रकृतितीव्रत्वात्) तज्जन्यसातप्राबल्ये वेदनीयमात्रस्य दग्धरज्जुसमत्वाऽसिद्धरसातादीनामनुपक्षयादसातवेदनीयस्याऽपि तदसिद्धेः ।
पापप्रकृतीनां भगवति रसघातेन नीरसत्वाऽभ्युपगमे स्थितिघातेन निःस्थितिकत्वस्याऽप्याऽपत्तेः,
सर्वज्ञतीर्थकरे तीर्थकरनामादिरूपाणां तन्नियतानाञ्च संहनन-संस्थानादिलक्षणानां पुण्यप्रकृतीनां तीव्रविपाकत्वात् = अनुत्तरविपाकोदयप्राप्तत्वात् । तदुक्तं आवश्यकनियुक्तौ → संघयण-रूव-संठाण-वण्णगइ-सत्त-सार-ऊसासा । एमाइऽणुत्तराई हवंति नामोदया तस्स ।। 6 (आ.नि.५७१,बृ.क.भा.११९८) इति । अतः तज्जन्यसातप्राबल्ये = तीर्थकरनामकर्मादितीव्रप्रशस्तविपाकोदयजन्यसुखस्योत्कटत्वे वेदनीयमात्रस्य = साताऽसातसाधारणवेदनीयकर्मणः दग्धरज्जुसमत्वाऽसिद्धेः = अर्थक्रियाकारित्वशून्यार्थकदग्धरज्जुकल्पत्वस्य प्रमाणतोऽप्रसिद्धेः । न च वेदनीयत्वाऽवच्छिन्नस्य दग्धरज्जुसदृशत्वाऽसिद्धावपि न काचिदाशाम्बराणां क्षतिः, असातवेदनीयकर्मण एव क्षुत्पिपासाद्याक्षेपकस्य दग्धरज्जुसमत्वस्येष्टत्वादिति शङ्कनीयम्, भगवतो महावीरस्योपरि गोशालकतेजोलेश्याप्रक्षेपायुदाहरणेन केवलिनि असातादीनां अनुपक्षयात् = अनुदयाऽसिद्धेः । ततश्च अक्षीणरसत्वात् = अकृतार्थत्वात् = स्वविपाकोदयमदत्त्वाऽनिवृत्तेः असातवेदनीयस्यापि तदसिद्धेः = दग्धरज्जुसमत्वाऽसिद्धेः । न च क्षपकश्रेणौ पुण्यप्रकृतीनां द्विस्थानिकरसात् चतुःस्थानिकरसारोहणेऽपि पापप्रकृतीनां चतुःस्थानिकरसाद् द्विस्थानिकरसत्वसम्पादनेन नीरसत्वाऽऽपादनात् असातवेदनीयाद्यघातिकर्मणां दग्धरज्जुसमत्वमुच्यत इति न कोऽपि दोष इति कर्मविशारदैः वाच्यम्, पापप्रकृतीनां असातवेदनीयादीनां भगवति सर्वज्ञे रसघातेन = अपूर्वरसघातेन नीरसत्वाऽभ्युपगमे तुल्यन्यायेन स्थितिघातेन = अपूर्वस्थितिघातेन निःस्थितिकत्वस्यापि आपत्तेः, समकमेवाऽपूर्वस्थितिघात-रसघातादीनां पञ्चानां प्रवृत्तेः । 1 ટીકાર્ય - ભવસ્થ સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતોને તીર્થંકરનામ કર્મ વગેરે પુણ્ય પ્રકૃતિ સ્વરૂપ અઘાતિ કર્મોનો વિપાક તીવ્ર હોવાથી તેનાથી ઉત્પન્ન શાતાની પ્રબળતા હોય તો દેહધારી સર્વજ્ઞનું વેદનીય કર્મ દગ્ધરજુસમાન છે' આ વચન અસિદ્ધ જ રહે છે. (કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ બાદ ભગવાન શ્રી મહાવીર ઉપર गोशाणातवेश्या ३४.ती. तेनाथी प्रभुने छ महिना सुधी सोहीन gen (Loose Motion) 45 ગયા હતા. આ વાત પ્રસિદ્ધ છે. તેનાથી સિદ્ધ થાય છે કે, કેવલજ્ઞાનીને પણ સર્વથા અસાતા વગેરે પણ ઉપક્ષીણ = રવાના નથી થયેલ. માટે અસાતા વેદનીય પણ દશ્વરજૂસમાન સિદ્ધ નહિ થાય.
દિગંબર :- તીર્થકર નામ કર્મ વગેરે પુણ્યપ્રકૃતિનો રસઘાત વગેરે ન થાય. પરંતુ અસાતા વેદનીય વગેરે અઘાતિ પાપપ્રકૃતિઓનો તો રસઘાત થવાના કારણે તે નીરસ થઈ ગઈ હોય છે. માટે તીર્થકરનામકર્મ ભલે દગ્ધરજુસમાન ન બને પરંતુ અસતાવેદનીય તો નીરસ થવાથી અવશ્ય બળેલી દોરીતુલ્ય બની જશે. માટે તે પોતાનો વિપાકોદય દેખાડી નહિ શકે. માટે સર્વજ્ઞ ભગવંતને ભૂખ વગેરે નહિ લાગે. ભૂખ જ ન લાગે તો કેવલી કવલાહાર શા માટે કરે ? - શ્વેતાંબર :- જો સર્વજ્ઞ ભગવંતની અસાતવેદનીય વગેરે અઘાતિ પાપકર્મપ્રકૃતિનો રસઘાત થવાથી અશાતાવેદનીયાદિ કર્મોને નીરસ માનવામાં આવે તો રસઘાતની જેમ અસતાવેદનીયાદિ નીરસ બને છે તેમ સ્થિતિઘાત થવાથી તે નિઃસ્થિતિક બનવાની સમસ્યા આવશે. કારણ કે રસઘાત થાય પણ સ્થિતિઘાત ન થાય એવું ન બને. અર્થાત્ અસાતા વેદનીય વગેરેની સ્થિતિ ક્ષીણ થઈ જશે.

Page #217

२०२४
रसापेक्षया दग्धरज्जुसमत्वाभावः
द्वात्रिंशिका - ३०/१३
अपूर्वकरणादौ बध्यमानप्रकृतिविषयकस्यैव तस्य व्यवस्थितेः ।
ननु तर्हि कथं भवोपग्राहिकर्मणां केवलिनां दग्धरज्जुकल्पत्वाऽभिधानमावश्यकवृत्त्यादौ श्रूयते ? इत्यत आह- स्थितिशेषाद्यपेक्षं वा तद्वचो = दग्धरज्जुकल्पत्ववचो व्यवतिष्ठते, न तु रसाऽपेक्षया, अन्यथा सूत्रकृतंवृत्तिविरोधप्रसङ्गात् ।
बध्यमानपुरुषवेद- हास्यादिचतुष्क-सच
वस्तुतस्तु अपूर्वकरणादौ बध्यमानप्रकृतिविषयकस्यैव लनचतुष्क-ज्ञानावरणपञ्चक-दर्शनावरणचतुष्काऽन्तरायपञ्चकलक्षणाशुभप्रकृतिविषयकस्यैव तस्य द्विस्थानिकरसबन्धस्य नीरसत्वाऽपराभिधानस्य व्यवस्थितेः शास्त्रमर्यादासिद्धत्वात् । असातवेदनीयं तु तदानीं नैव बध्यते । अतोऽपूर्वकरणेन तन्नीरसीकरणमशक्यमेव । यथा चैतत् तत्त्वं तथा कर्मप्रकृत्यादी व्यवस्थितम् । तथाविधस्थितौ च व्यवस्थितायां तथाविधरसः कस्य पाणिना पिधेयः ? अर्वागेव च सर्वथा भवोपग्राहिपापकर्मरसघाते समुद्घातवैयर्थ्यम् । न खलु 'सत्कर्मसमीकरणायैव समुद्घातः, सत्कर्मण एव वाऽऽधिक्यं तदे'त्यत्र मानमस्तीति (स्या.क.१०/गा.६४/पृ.२०७) व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् । ननु तर्हि उपर्युक्तशास्त्रव्यवस्थाया निर्णीतत्वे कथं = केन प्रकारेण भवोपग्राहिकर्मणां अघातिकर्मचतुष्टयशालिनां केवलिनां भवस्थकेवलज्ञानिनां दग्धरज्जुकल्पत्वाभिधानं आवश्यकवृत्त्यादी श्रूयते ? तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिरेव आवश्यकनिर्युक्तिवृत्तौ दग्धरज्जुकल्पेन भवोपग्राहिणाऽल्पेनाऽपि
सता केवलिनोऽपि न मुक्तिमासादयन्ति ← ( आ.नि. १५०९) इति चेत् ? स्थितिशेषाद्यपेक्षं वा = कर्मस्थित्यवशेषाल्पाद्यभिप्रायकं वा दग्धरज्जुकल्पत्ववचः व्यवतिष्ठते, न तु रसापेक्षया । अन्यथा कर्मानुभागापेक्षया दग्धरज्जुकल्पत्वाऽभ्युपगमे सूत्रकृतवृत्तिविरोधप्रसङ्गात् च। तदुक्तं सूत्रकृताङ्गवृत्तौ यदपि दग्धरज्जुस्थानिकत्वमुच्यते वेदनीयस्य तदप्यनागमिकमयौक्तिकञ्च । आगमे ह्यत्यन्तोदयः सातस्य केवलिन्यभिधीयते । युक्तिरपि घातिकर्मक्षयात् ज्ञानादयः तस्याऽभूवन् वेदनीयोद्भवायाः क्षुधः किमायातं येनासौ न भवति ? न तयोः छायाऽऽतपयोरिव सहानवस्थानलक्षणो विरोधः । नापि भावाभावयोरिव परस्परपरिहारलक्षणः कश्चिद् विरोधोऽस्तीति । साताऽसातयोश्चान्त
=
=
=

=
१. मुद्रितप्रती 'कृ...' इत्यशुद्धः पाठः I
=
વળી, મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે અપૂર્વ ક૨ણ વગેરેમાં જે રસઘાત વગેરે થાય છે તે ત્યારે બંધાતી કર્મપ્રકૃતિના જ રસઘાત વગેરે થાય છે- એવી શાસ્રવ્યવસ્થા છે. અસાતા વેદનીય પ્રકૃતિ તો અપૂર્વકરણ વગેરેમાં બંધાતી જ નથી. માટે તેનો રસઘાત પણ ન જ થઈ શકે.
=
શંકા :- જો અસાતાવેદનીય વગેરે કર્મોનો અપૂર્વ રસઘાત ન થયો હોવાથી તે નીરસ ન થયા હોય તો આવશ્યકનિર્યુક્તિની વૃત્તિમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે શા માટે કેવલીના અથાતિકર્મોને દગ્ધરજ્જુસમાન કહેલ છે ?
=
સમાધાન :- બાકી રહેલી અલ્પકાલીન સ્થિતિની અપેક્ષાએ આવશ્યકનિયુક્તિ ટીકામાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે કેવલીના અધાતિ કર્મોને દધરજ્જુસમાન કહેલ છે. પણ રસની અપેક્ષાએ કેવલીના અઘાતિકર્મો દગ્દરજ્જુતુલ્ય છે – એવું ન સમજવું. કારણ કે તેવું સમજવામાં સૂયગડાંગજીની વૃત્તિનો વિરોધ આવશે.

Page #218

• केवलिकर्मणि सर्वथा दग्धरज्जुसमत्वाभावः •
२०२५ असातादिप्रकृतीनामदुःखदत्वाभिधानमपि आवश्यकनियुक्त्यादौ घातिकर्मजन्यबहुतरासुखविलयेनाल्पस्याऽविवक्षणात् । अन्यथा भवोपग्रहाऽयोगादिति विभावनीयं सुधीभिः ।।१३।। र्मुहूर्तपरिवर्तमानतया यथा सातोदय एवमसातोदयोऽपीत्यनन्तवीर्यत्वे सत्यपि शरीरबलाऽपचयः क्षुद्वेदनीयोद्भवा पीडा च भवत्येव । न चाहारग्रहणे किञ्चित् सूयते। केवलमाहोपुरुषिकामात्रमेव - (सू.कृ. श्रुतस्कं-२/अध्य.३/निर्यु.१७६ वृत्ति) इति । तदुक्तं स्याद्वादकल्पलतायामपि → दग्धरज्जुस्थानीयत्वमपि भगवत्यसातवेदनीयादिप्रकृतीनां न स्वकार्याऽक्षमत्वाद्यभिप्रायेण शास्त्रे प्रतिपाद्यते किन्तु क्षिप्रक्षपणयोग्यत्वाद्यभिप्रायेण + (स्या.क.१०/६४) इति । एतेन → यदैव विद्या कन्या सा परिणीता तदैव मे । लीनो मोहः परं पार्थे दग्धरज्जुसमः स्थितः ।। - (वै.क.ल.९/५०४) इति वैराग्यकल्पलतावचनमपि व्याख्यातम्, विद्याशस्त्रेण मोहस्य द्रुतमुच्छेदार्हत्वात् ।
नन्वेवं भवस्थकेवलिनि सातोदयवदसातोदयस्य तीव्रविपाकत्वाऽभ्युपगमे → अस्सायमाइआउ जा वि अ असुहा हवंति पयडीउ । णिंबरसलवुव्व पए ण हुंति ता असुहया तस्स ।। - (आ.नि.५७३, बृ.क.भा.१२००) इत्येवं आवश्यकनियुक्तौ बृहत्कल्पभाष्ये च असातादिप्रकृतीनां पयसि निम्बरसलववत् असुखदत्वनिषेधोक्तिः विरुध्येत इति चेत् ? मैवम्, असातादिप्रकृतीनां अदुःखदत्वाभिधानं = दुःखदत्वनिषेधाभिधानं अपि आवश्यकनियुक्त्यादौ घातिकर्मजन्यबहुतराऽसुखविलयेन = ज्ञानावरण-दर्शनावरणमोहान्तरायजन्याऽधिकतरदुःखविलयेन अल्पस्य असातादिजन्यदुःखस्य अविवक्षणाद् विज्ञेयम् ।
इत्थञ्च 'नाऽसुखदा' इत्यत्र नञ् ईषदर्थे ‘अलवणा यवागूः' इत्यत्रेव द्रष्टव्यः । न च क्षुवेदनाऽपि महतीति 'नत्थि छुहाए सरिसा वेयणा' (पिं.नि.६६३) इति पिण्डनियुक्तिवचनात् प्रसिद्धं, सुखमपि च तेषां महदिति कथमुभयमुपपद्यते ? इति वाच्यम्, 'तटाको महान्, समुद्रश्च महान्' इतिवद् विवक्षाभेदात्तदुपपत्तेः, अन्यथा भावितात्मनामपि विशिष्टसुखानुपपत्तेः । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायाम् → एत्तोच्चिय बहुदुक्खक्खएण तेसिं छुहाइवेअणियं । णिंबरसलवुव्व पए अप्पंति भणंति समयविऊ ।। (अ. म.९३) इति । ‘पए = पयसि', शिष्टं स्पष्टम् । ___ युक्तञ्चैतत्, अन्यथा = वेदनीयविपाकोदयजन्यसुख-दुःखयोः मोहक्षयात् क्षायिकसुखे तिरोधानाऽभ्युपगमे असातवेदनीयप्रकृतिजन्याऽसातस्य मूलोच्छेदे दुग्धघटे निम्बरसलवस्थानीयत्वाभिधानाऽनुपपत्तेः । न च प्रकृतिस्वरूपव्यावर्णनमात्रमेतदितरथा तासां कण्ठतोऽसुखजननाऽक्षमत्वाभिधानानुपपत्तेरिति वाच्यम्, रसदृष्टान्तोपन्यासात्, तद्वचसो बंहीयसि सुखेऽल्पीयसः कवलाहाराद्यौपयिकक्षुदादिदुःखस्याऽसत्प्रायत्वतात्पर्यતથા આવશ્યકનિયુક્તિમાં “અસાતા વેદનીય વગેરે કેવલીને દુઃખદાયી નથી હોતા.' આવું જ જણાવેલ છે તે તો ઘાતિકર્મજન્ય ઘણા દુઃખો રવાના થયેલ હોવાની અપેક્ષાએ અત્ય· અસતાવેદનીય કર્મજન્ય દુઃખની વિવક્ષા = ગણતરી ન કરેલ હોવાની દૃષ્ટિએ સમજવું. જો અશાતાવેદનીયાદિ અઘાતિકર્મ જરાય ફળ ન જ આપે - દુઃખ ન જ આપે તો પછી તે કર્મ ભવોપગ્રાહી = સંસારમાં પકડી રાખનાર 55 रीत उपाय ? भा पात बुद्धिशाणीमा uilथी विया२वी. (3०/१3) १. मुद्रितप्रतौ ....मसुखदत्वा...' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतो... 'येनान्यस्या(नाल्पस्या) वि...' इति पाठः ।

Page #219

२०२६
• दिगम्बराणामधुजरतीयन्यायग्रस्तत्वम् • द्वात्रिंशिका-३०/१३ कत्वात् । दृश्यते चाल्पस्याऽविवक्षणं क्वचित् । न चेदेवं तर्हि मोहक्षयजन्ये सुखेऽसातवेदनीयस्य स्वरूपतोऽविरोधित्वेन तिक्तप्रकृतिनिम्बलवानुविद्धदुग्धघटदृष्टान्ताभिधानाऽनुपपत्तेः, वेदनीयविपाकोदयजन्यसुख-दुःखयोरिव तुल्यन्यायेन मनुष्यायुष्योच्चैर्गोत्र-मनुष्यगति-वज्रऋषभनाराचसंहनन-समचतुरस्रसंस्थानादिकर्मविपाकोदयजन्यफलानामपि क्षायिकसुखे तिरोधानस्वीकाराऽऽपातेन भवोपग्रहाऽयोगात् = मनुष्यदेहावस्थानाद्यसम्भवाऽऽपातात् । ततश्च ‘अल्पेनाऽपि सता केवलिनोऽपि न मुक्तिमासादयन्ति' (आ.नि.१५०९ हा.वृ.) इति हारिभद्रीयावश्यकवृत्तिविरोधप्रसङ्गः । तदुक्तं सम्मतितर्कवृत्तौ अभयदेवसूरिभिः → न च दग्धरज्जुसंस्थानीयत्वात् तस्य स्वकार्याऽजनकत्वम्, तत एव सातवेदनीयस्यापि स्वकार्याऽजनकत्वप्रसक्तेः सुखानुभवस्यापि भगवत्यभावप्रसङ्गात् । यथा च दग्धरज्जुसंस्थानीयाऽऽयुष्ककर्मोदयकार्यं प्राणादिधारणं મતિ તથા પ્રવૃતમણમ્યુપામ્યતામ્, વિશેષTSમાવત્ ૯ (સંત.ઘુ.મા I-is-૨/પૃષ્ઠ-૬૭૬) રૂતિ.
किञ्च भवस्थकेवलिनि भवोपग्राहिकर्मणां दग्धरज्जुतुल्यत्वे 'एकादश जिने' (त.सू. ९/११) इति तत्त्वार्थसूत्रोक्तिरपि नैव सङ्गच्छेत, अन्यथाऽर्धजरतीयापातात् ।
तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → तत्तत्थसुत्तभणिया एक्कारस जं परिसहा य जिणे । तेण वि પુતારૂં વાસ સુદસ પડિજૂનં || - (ગ.મ.૩.૭૮) તિ | તુ તરિતોડવસેમ્ રૂ૦/૧રૂા.
વિશેષાર્થ :- આવશ્યકનિર્યુક્તિની ૧૫૦૯ મી ગાથાની ટીકામાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે કેવલજ્ઞાની ભગવાનના ભવોપગ્રાહી અઘાતિ કર્મોને દગ્ધરજુસમાન જણાવેલ છે તે તેની અલ્પતમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ અથવા ઝડપથી ક્ષય થવાની યોગ્યતાની અપેક્ષાએ જણાવેલ છે. પરંતુ તેનો રસ અલ્પતમ હોય છે અથવા તે ફળ ઉત્પન્ન કરવા માટે અસમર્થ છે. - આ અપેક્ષાએ હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે દગ્ધરજુતુલ્ય નથી જણાવેલ. જેમ ૧૦ રૂ.ના માલિકને પૈસા થોડા હોવા છતાં નિર્ધન કહેવાય છે તેમ અહીં જાણવું. કારણ કે તે જ ગાથામાં તેઓશ્રીએ જણાવેલ છે કે “દગ્ધરજુસમાન ભવોપગ્રહી કર્મ થોડું પણ ભોગવવાનું બાકી હોય. નિર્જરવાનું બાકી હોય ત્યાં સુધી સર્વજ્ઞ ભગવંત મોક્ષને મેળવતા નથી.” જો સર્વજ્ઞના ભવોપગ્રાહી કર્મ નીરસ હોય કે સ્વકાર્ય કરવા અસમર્થ હોય તો કેવલજ્ઞાનીને સંસારમાં - શરીરમાં શા માટે જકડી રાખે ? વળી, સૂયગડાંગ સૂત્રના બીજા શ્રુતસ્કંધના ત્રીજા અધ્યયનની નિયુક્તિના ૧૭૬ મા શ્લોકમાં શ્રીશીલાંકાચાર્ય પણ જણાવે છે કે “સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં અનંત શક્તિ હોવા છતાં પણ વિહારદેશનાદિના લીધે તેમનું શારીરિક બળ ઘટે પણ છે તથા ભૂખ-તરસ વગેરે પીડા પણ તેમને થાય છે.” માટે કેવલીના અઘાતિ કર્મ સાવ નીરસ થઈ ગયા હોય કે પોતાનું કામ ન કરી શકે તેવા થઈ ગયા હોય તેવું માની ન શકાય. બાકી ઉપરોક્ત બે આચાર્ય ભગવંતોના વચનનો વિરોધ આવે.
જો કે આવશ્યકનિર્યુક્તિની પ૭૩ મી ગાથામાં તથા બૃહત્કલ્પભાષ્યની ૧૨૦૦ મી ગાથામાં જણાવેલ છે કે “મધુર સરબતના તપેલામાં લીંબોડીનું એક ટીપું પડે તો જેમ તેની કડવાશ અનુભવાતી નથી તેમ કેવલજ્ઞાની ભગવંતને અશાતા વેદનીય કર્મ વગેરેની અશુભતા અનુભવાતી નથી.” પરંતુ તેનું તાત્પર્ય એ છે કે ઘાતિકર્મજન્ય દુઃખો જ વધુ ભયંકર બિહામણા છે. તમામ ઘાતિ કર્મો રવાના થવાથી કેવલી ભગવંત ઘાતિકર્મજન્ય સર્વ દુઃખોમાંથી કાયમ માટે બચી ગયા. હવે જે બાકી રહ્યા તે અઘાતિ કર્મ અલ્પ સમય

Page #220

• बाह्याध्यात्मिकसुखादिकारणविचार: •
२०२७ इन्द्रियोद्भवताध्रौव्यं बाह्ययोः सुखदुःखयोः । चित्रं पुनः श्रुतं हेतुः कर्माऽऽध्यात्मिकयोस्तयोः ।।१४।।
इन्द्रियेति । (५) (इन्द्रियोद्भवताध्रौव्यं =) इन्द्रियोद्भवताया ध्रौव्यं = आवश्यकत्वं बाह्ययोः = इन्द्रियार्थसम्बन्धाऽपेक्षयोर्विलक्षणयोरेव सुख-दुःखयोः आध्यात्मिकयोः तयोः = सुखदुःखयोः पुनश्चित्रं कर्म हेतुः श्रुतम् । क्वचिद्बहिरिन्द्रियव्यापाराऽभावेऽपि मनोमात्रव्यापारेण सदसच्चिन्ताभ्यामेव तयोरुत्पत्तेः । क्वचिच्च तस्याऽप्यभावे आध्यात्मिकदोषोपशमोद्रेकाभ्यामेव तदुत्पत्तेर्दर्शनाद्भगवत्यपि
पञ्चमहेतुनिराकरणोत्तरं 'शरीराश्रितयोः सुख-दुःखयोरिन्द्रियाऽधीनतयाऽतीन्द्रियाणां भगवतां तदनुपपत्तेः'(पृ.२०११) इति यदुक्तं दिगम्बरैः तन्निरासार्थमुपक्रमते 'इन्द्रिये'ति । इन्द्रियार्थसम्बन्धाऽपेक्षयोः = इन्द्रियविषयसम्पर्काधीनयोः सुख-दुःखयोः इन्द्रियोद्भवताया आवश्यकत्वं श्वेताम्बराणां सम्मतमेव, तयोः आध्यात्मिकसुख-दुःखविलक्षणत्वात् । परं आध्यात्मिकयोः सुख-दुःखयोः इन्द्रियार्थसम्बन्धाऽपेक्षा नास्ति, तत्र चित्रं साताऽसातवेदनीयादिकं मनोव्यापारादिकं वा कर्म एव हेतुः इति आगमे श्रुतम् ।।
एतदेव स्पष्टयति- क्वचित् = इन्द्रियार्थं प्रत्युदासीनदशायां बहिरिन्द्रियव्यापाराऽभावेऽपि = चक्षुरादिसन्निकर्षविशेषविरहेऽपि मनोमात्रव्यापारेण = केवलाऽन्तःकरणप्रयत्नेन सदसच्चिन्ताभ्यामेव = प्रशस्ताऽप्रशस्तविचाराभ्यामेव तयोः = आध्यात्मिकयोः सुख-दुःखयोः उत्पत्तेः दर्शनात्, तौ प्रतीन्द्रियव्यापारस्य नास्ति काचिदपेक्षेति सिद्धम् । न चाऽस्तु तर्हि आध्यात्मिकसुख-दुःखौ प्रति मनोव्यापारस्यैव हेतुता, किं तावता ? इति वाच्यम्, क्वचिच्च तस्य मनोव्यापारस्य अपि अभावे तदुत्पत्तेः = आध्यात्मिकसुखदुःखोत्पत्तेः दर्शनात् तौ प्रति मनोमात्रव्यापारस्य हेतुत्वाऽसम्भवात्, व्यतिरेकव्यभिचारस्य तद्बाधकत्वात् । न च तत्र न कोऽपि हेतुः सम्भवतीति वाच्यम्, अहेतुकयोः तयोः नित्यसत्त्वाऽसत्त्वाऽऽपातात् । किन्तु માટે જ. તેથી અશાતા વેદનીય વગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલ દુઃખો પણ અતિઅલ્પ કાળ માટે જ તેમને નડે છે. અનાદિ કાળથી ચાલી આવતા ઘાતિકર્મજન્ય સર્વ દુઃખોની સામે થોડા કાળ માટે રહેલા અદ્યાતિકર્મજન્ય દુઃખો કોઈ ગણતરીમાં જ ન આવે. આમ અઘાતિકર્મજન્ય દુઃખો અલ્પકાલીન હોવાથી ત્યાં તેની વિવક્ષા કરેલી નથી. પણ આનો અર્થ એવો નથી કે અઘાતિકર્મ પોતાનું ફળ જરા પણ બતાવી ન શકે. ૧૦ અબજ ડોલરનો દેવાદાર માણસ ૯ અબજ, ૯૯ કરોડ, ૯૯ લાખ, ૯૯ હજાર ડોલરનું દેવું ચૂકવે એટલે તેનું દેવું પુરું થયું એમ વ્યવહારમાં કહેવાય ખરું. પણ કાયદેસર ૧ હજાર ડોલરનું દેવું ચૂકવવાનું બાકી હોવાથી તે દેવાદાર જ કહેવાય. આવું પ્રસ્તુતમાં જાણવું.(૩o/૧૩) દિગંબરની છઠ્ઠી દલીલના નિરાકરણ માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
હ આધ્યાત્મિક સુખાદિની વિવિધતા જ ગાથાર્થ :- બાહ્ય સુખ-દુઃખ અવશ્ય ઈન્દ્રિયાધીન છે. પરંતુ આધ્યાત્મિક સુખ-દુઃખનું કારણ તો विवि५ ५२नु भ छ - सेभ सामणेलछ. (3०/१४)
ટીકાર્ચ - ઈન્દ્રિય અને વિષયના સંબંધને સાપેક્ષ એવા બાહ્ય સુખ-દુઃખ અવશ્ય ઈન્દ્રિયાધીન છે. પરંતુ તેના વિલક્ષણ આધ્યાત્મિક સુખ-દુઃખનું કારણ તો વિવિધ પ્રકારનું કર્મ છે - એમ શાસ્ત્રમાં સાંભળેલ છે. જેમ કે ક્યારેક બાહ્ય ઈન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ ન હોવા છતાં પણ માત્ર મનની પ્રવૃત્તિથી સારી વિચારણાથી જ આધ્યાત્મિક સુખ અને કેવળ ખોટી ચિંતાથી જ આધ્યાત્મિક = માનસિક દુઃખ ઉત્પન્ન

Page #221

२०२८
• केवलिनि परिषहविमर्शः •
द्वात्रिंशिका-३०/१४
=
द्विविधवेदनीयोदयध्रौव्ये तयोः सुवचत्वादिति ।
वस्तुतो बाह्ययोरपि सुखदुःखयोरिष्टाऽनिष्टाऽर्थशरीरसम्पर्कमात्रं प्रयोजकम्, न तु बहिरिन्द्रियज्ञानमपीति भगवति तृणस्पर्शादिपरीषहाभिधानं साम्प्रदायिकं सङ्गच्छत इति न किञ्चिदेतत् ।। १४ ।। आध्यात्मिकदोषोपशमोद्रेकाभ्यामेव = द्रव्यकर्म-भावकर्महास-विपाकोदयाभ्यामेव आध्यात्मिक सुख - दुःखोत्पत्तिसम्भव इत्यकामेनाऽप्यङ्गीकर्तव्यम् । इत्थं भगवति सर्वज्ञे अपि द्विविधवेदनीयोदयधीव्ये = साताSसात वेदनीयविपाकोदयाऽऽवश्यकत्वे तयोः आध्यात्मिक सुख-दुःखयोः सुवचत्वादिति ।
=
=
ननु सुखं तावद् द्विविधं ऐन्द्रियकमतीन्द्रियञ्च दुःखन्तु ऐन्द्रियकमेव । तत्राऽतीन्द्रियं सुखं तावदमूर्ताभिः आत्मपरिणामशक्तिभिः उत्पद्यमानं ज्ञानमेव निराकुलतया व्यवस्थितम् । ऐन्द्रियकसुखदुःखे त्विष्टानिष्टविषयोपनिपाताद् मूर्ताभिः क्षयोपशमशक्तिभिरुत्पद्यमानं ज्ञानमपेक्ष्य प्रवर्तेते । अत एव सर्वज्ञानां न ते । तदुक्तं प्रवचनसारे सुक्खं वा पुण दुक्खं केवलनाणिस्स णत्थि देहगदं । जम्हा अदिंदियत्तं जादं तम्हा दु तं णेयं ।। ← (प्र.सा. १ /२० ) इति शङ्कायामाह - 'वस्तुत' इति । बाह्ययोः = इन्द्रियार्थसम्बन्धापेक्षयोः अपि सुख-दुःखयोः इष्टानिष्टार्थशरीरसम्पर्कमात्रं प्रयोजकं = साक्षात् परम्परया वा कारणं, न तु तत्र बहिरिन्द्रियज्ञानमपि इष्टानिष्टार्थेन्द्रियसम्पर्कजन्यज्ञानमपि प्रयोजकम् । ततश्च भवस्थकेवलिनां भावेन्द्रियाऽभावे रतिरूपमैन्द्रियकं सुखं अज्ञानाऽरतिजन्यं च दुःखं मा भूत्, शरीरेण सहाऽनिष्टविषयसम्पर्कजन्यस्य औदर्यज्वलनोपतापजन्यस्य च दुःखस्योत्पत्तौ को विरोधः? न हि दुःखकारणानि द्वेषद्वारैव दुःखं जनयन्ति, अपि तु आहत्यैव इति भगवति भवस्थकेवलिनि तृणस्पर्शादिपरिषहाभिधानं साम्प्रदायिकं श्वेताम्बरसम्प्रद्राय-यापनीयसम्प्रदायादिप्रसूतं सङ्गच्छते । एकेनाऽधिका न दश परिषहा जिने ← (प्र.क. भा. परि. २ पृ.८७, न्या.कु.३/७/७६ पृ. ८६२) इति प्रमेयकमलमार्तण्ड-न्यायकुमुदचन्द्रयोः प्रभाचन्द्रोक्तिः निरस्ता, एगविहबंधगस्स णं भंते! सजोगिभवत्थ-केवलिस्स कइ परिसहा पण्णत्ता ? गोयमा ! एक्कारस परिसहा पण्णत्ता, नव पुण वेयंति त्ति ← (व्या.प्र.८/८/४२० ) इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनविरोधापत्तेः, तदुक्तं यापनीयतन्त्राऽग्रणिशाकटायनाचार्येण केवलिभुक्तिप्रकरणे
एतेन
થાય છે. અને ક્યારેક તો સારી-ખોટી વિચારણા પણ ન હોય છતાં આધ્યાત્મિક દોષના ઉપશમથી આધ્યાત્મિક સુખની ઉત્પત્તિ અને આધ્યાત્મિક-આંતરિક દોષોનો ઉછાળાથી આધ્યાત્મિક દુઃખની ઉત્પત્તિ થતી દેખાય છે. માટે ભગવાનમાં પણ સાતાવેદનીય અને અશાતા વેદનીય કર્મનો વિપાકોદય ધ્રુવ હોવાથી આધ્યાત્મિક સુખ દુ:ખ સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં પણ કહી શકાય છે.
મૈં ઈન્દ્રિયજ્ઞાન સુખાદિપ્રયોજક નથી - શ્વેતાંબર :
વાસ્તવમાં તો બાહ્ય સુખ-દુઃખ પ્રત્યે પણ કેવલ ઈષ્ટ-અનિષ્ટ વિષય સાથે શરીરનો કેવલ સંપર્ક જ પ્રયોજક છે, નહિ કે બહિરિન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન પણ. તેથી જ સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં તૃણ સ્પર્શ વગેરે ૧૧ પરિષહ સંબંધી શ્વેતાંબર સંપ્રદાયનું કથન પણ સંગત થાય છે. માટે ‘અતીન્દ્રિય એવા સર્વજ્ઞમાં सुख-दुःख- क्षुधाहि उत्पन्न न थाय' - खा मान्यतामां डां हम नथी. (३०/१४)

Page #222

• आहारादिप्रवृत्तेः मोहजन्यत्वाभावः
२०२९
आहारादिप्रवृत्तिश्च मोहजन्या यदीष्यते । देशनादिप्रवृत्त्याऽपि भवितव्यं तदा तथा ।। १५ ।।
आहारादीति । (६) आहारादिप्रवृत्तिश्च यदि मोहजन्येष्यते भवता बुद्धिपूर्वकपरद्रव्यविषयकप्रवृत्तेर्मोहजन्यत्वनियमात् तदा देशनादिप्रवृत्त्याऽपि भगवतः तथा = मोहजन्यत्वेन भवितव्यम् 118411
रोगादिवत् क्षुधो न व्यभिचारो वेदनीयजन्मायाः । प्राणिन्येकादश जिन इति जिनसामान्यविषयं च ।। तद्धेतुकर्मभावात् परिषहोक्तिर्न जिन उपस्कार्यः । नञ् नाऽभावाऽसिद्धेरित्यादेर्नः क्षुदादिगतिः ।।
← (વ.મુ.૨૦/૩૧) કૃતિ । અધિસ્તુ → ન ય સુવું યુવલ્લું વા વૈદયં ફંડિમાં સળં अन्नाण-मोहकज्जे पमाणसिद्धे हु संकोए ।। ← ( अ.म.प. ९२ ) इति अध्यात्ममतपरीक्षागाथाया वृत्तिતોડવસેયમ્ ।।૩૦/૧૪||
ननु ‘मोहनीयकर्मविपाकोदयत एव परद्रव्यप्रवृत्तिसम्भवात् निर्मोहस्य सतः सर्वज्ञस्य आहारादिपरद्रव्यप्रवृत्त्यनुपपत्तेः' इति यदुक्तं प्राक् ( द्वा.द्वा. ३० / ३ पृ. २०११) तन्निराकरणार्थं प्रतिबन्धा प्रत्यवतिष्ठते ग्रन्थकृद् 'आहारे 'ति । यदि बुद्धिपूर्वकपरद्रव्यविषयकप्रवृत्तेः मोहजन्यत्वनियमात् = चारित्रमोहपरिणामकार्यत्वव्याप्तेः भवता दिगम्बरेण सर्वज्ञस्य आहारादिप्रवृत्तिः स्यात् तर्हि सा मोहजन्या = चारित्रमोहनीयकर्मविपाकोदयजन्या स्यादिति इष्यते तदा तुल्यन्यायेन प्रसिद्धया देशनादिप्रवृत्त्याऽपि भगवतः = भवस्थस्य तीर्थकरस्य
વિશેષાર્થ :- સર્વજ્ઞ ભગવંત અતીન્દ્રિય હોય છે. અર્થાત્ ઈન્દ્રિયજન્ય રાસનાદિ મતિજ્ઞાન કેવલજ્ઞાનીને ન હોય. આ વાત શ્વેતાંબર-દિગંબર બન્ને સંપ્રદાયમાં માન્ય છે. પણ દિગંબર લોકો એમ કહે છે કે ભગવાનને ભૂખનું દુઃખ હોય તો તેનું ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ થવું જોઈએ તથા ખાવાથી ઈન્દ્રિયાધીન સુખની ઉત્પત્તિ માનવી પડે. પરંતુ શ્વેતાંબરશિરોમણિ ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે સુખ-દુઃખની નિષ્પત્તિ માટે ઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાનની કોઈ આવશ્યકતા નથી. પરંતુ બાહ્ય વિષય સાથે શરીરનો સંબંધ જ તેનો નિયામક છે. તેથી ભગવતીસૂત્ર વગેરે શ્વેતાંબરસંપ્રદાયના ગ્રંથોમાં, કેવલિભુક્તિપ્રકરણ વગેરે યાપનીય સંપ્રદાયના ગ્રંથોમાં તથા તત્ત્વાર્થસૂત્ર વગેરે દિગંબર-શ્વેતાંબર ઉભયમાન્ય ગ્રંથમાં કેવલજ્ઞાનીને તૃણસ્પર્શ વગેરે ૧૧ પરિષહો હોય છે તેવું જણાવવામાં આવેલ છે. કેવલીને બાહ્ય ઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન ન હોવા છતાં ૧૧ પરિષહ કહેલા છે તે વાત સિદ્ધ કરી આપે છે કે સર્વજ્ઞ ભગવંતને અસાતાવેદનીય કર્મના કારણે ક્ષુધાદિ દુઃખ સંભવી શકે છે તથા તેના નિવારણ માટે તેઓ કવલભોજન પણ કરી શકે છે. તેથી સર્વજ્ઞ ઈન્દ્રિયજન્યજ્ઞાનશૂન્ય હોવા માત્રથી ક્ષુધાશૂન્ય હોય તેવું માનવું એક જાતની ભ્રમણા જ છે.(૩૦/૧૪)
ત્રીજા શ્લોકમાં દિગંબરોની સાતમી દલીલ જણાવી હતી તેનું નિરાકરણ થાય છે. # પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિ મોહજન્ય હોવાનો નિયમ નથી
ગાથાર્થ :- આહારાદિ પ્રવૃત્તિ જો મોહજન્ય માનો તો દેશના વગેરે પ્રવૃત્તિથી તે મુજબ મોહ થવો જોઈએ. (૩૦/૧૫)
ટીકાર્થ :- બુદ્ધિપૂર્વકની પરદ્રવ્યવિષયક પ્રવૃત્તિ મોહજન્ય જ હોય - આવા નિયમ અનુસાર સર્વજ્ઞ ભગવંતની ભોજનાદિગોચર પ્રવૃત્તિને જો આપ દિગંબર વિદ્વાનો મોહજન્ય માનો તો પછી સર્વજ્ઞ ભગવંતની ધર્મદેશના વગેરે પ્રવૃત્તિને પણ તમારે તે જ મુજબ મોહજન્ય માનવી પડશે. (૩૦/૧૫)

Page #223

२०३०
• सर्वज्ञदेशनाकरणविमर्शः • द्वात्रिंशिका-३०/१६ इच्छाऽभावाद् भगवतो नास्त्येव देशनाप्रवृत्तिः, स्वभावत एव च तेषां नियतदेशकाला देशना इतीष्टापत्तावाहयत्नं विना निसर्गाच्चेद्देशनादिकमिष्यते । भुक्त्यादिकं तथैव स्यादृष्टबाधा समोभयोः ।।१६।। ____यत्नमिति । यत्तं = ताल्वोष्ठादिव्यापारजनकप्रयत्नं विना निसर्गात् = स्वभावात् चेदेशनादिमोहजन्यत्वेन = चारित्रमोहविपाकोदयजन्यत्वेन भवितव्यम् ।।३०/१५।।
ननु स्वेष्टसाधनताज्ञानं विना चिकीर्षा नोत्पद्यते, तां विना च न प्रवृत्तिसम्भवः तथैव कार्यकारणभावसिद्धेरिति । न चेच्छायां सत्यां वीतरागत्वं सम्भवतीति प्रकृते सर्वथैव इच्छाऽभावात् = इच्छात्वाऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावसत्त्वात भगवतः सयोगिनः तीर्थकरस्य नास्त्येव देशनाप्रवृत्तिः = सद्धर्मदेशनाप्रवृत्तिः । न चैवं स्थान-निषद्या-विहार-धर्मोपदेशादयो हि तिष्ठासाद्यभावात् क्षीणमोहानां तेषामुच्छिद्येरन्निति वाच्यम्, प्रयत्नमन्तरेण स्वभावत एव तेषां तीर्थकराणां सम्भवोपदेशात् । तदुक्तं प्रवचनसारे → ठाण-णिसेज्ज-विहारा धम्मुवदेसो अ णियदिओ तेसिं । अरहताणं काले मायाचारो व्व इत्थीणं ।। 6 (प्र.सा.१/४४) इति । → यथा हि महिलानां प्रयत्नमन्तरेणाऽपि तथाविधयोग्यतासद्भावात् स्वभावभूत एव मायोपगुण्ठनावगुण्ठितो व्यवहारः प्रवर्तते तथा हि केवलिनां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविधयोग्यतासद्भावात् स्थानं आसनं विहरणं धर्मदेशना च स्वभावभूता एव प्रवर्तन्ते (प्र.सा. १/४४ वृ.) इति अमरचन्द्रीया तवृत्तिः । न च प्रयत्नाऽनपेक्षायां देश-कालनियमाद्यनुपपत्तिरिति वाच्यम् अम्भोधराणां गगनाऽवस्थान-गर्जन-वर्षणादौ देश-कालनियमवत् नियतदेश-काला देशना स्थितिः निषद्या विहृतिश्च उपपद्यत एव इतीष्टापत्तौ दिगम्बरेणोद्भावितायां तदपाकरणाय ग्रन्थकृद् आह- 'यत्नमि'ति । ___अस्माभिरपि तीर्थकराणां धर्मदेशनादिकं तथास्वाभाव्यादपि स्वीक्रियते एव । बृहत्कल्पभाष्ये → तित्थयरनामगोयस्स खयट्ठा अवि य दाणि साभव्वा । धम्मं कहेइ सत्था - (बृ.क.भा.१७८०) इत्येवं स्वाभाव्यलक्षणः तत्र द्वितीयो हेतुर्दर्शित एव । किन्तु केवलाऽऽभोगसहकृतयत्नपूर्वक एव सर्वो धर्मदेशनादिव्यापारः तीर्थकृताम् । यत्नं विना स्वभावात् भगवतो देशनादिकमिष्यते तदा
દિગંબર :- પ્રવૃત્તિનું કારણ ઈચ્છા છે. તથા સર્વજ્ઞ ભગવંત વીતરાગ હોવાથી તેમને કોઈ પણ પ્રકારની ઈચ્છા હોતી જ નથી. માટે ધર્મદશનાદિ પ્રવૃત્તિ તીર્થકર ભગવંતને હોતી જ નથી. સ્વભાવથી જ તીર્થકર ભગવંતોની દેશના નિયત દેશ-કાલમાં પ્રવર્તે છે. માટે પરદ્રવ્યવિષયક પ્રવૃત્તિ તો મોહજન્ય જ હોય. માટે ભોજનની જેમ ધર્મદેશનાની પ્રવૃત્તિ પણ ભગવાન કરે તો તે મોહજન્ય જ બનવાની વાત તો અમને ઈષ્ટાપત્તિ જ છે.
આ દિગંબર દલીલના પ્રતિવાદમાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે – * ગાથાર્થ - પ્રયત્ન વિના જ જો સ્વભાવથી સર્વશની દેશના વગેરે માનો તો ભોજન વગેરે પણ ते ४ ते भानो. प्रत्यक्ष पाया तो बने 81 में स२५. ४ छ. (3०/१६)
ટીકાર્થ :- તાળવું, હોઠ, જીભ વગેરેને પ્રવર્તાવનાર પ્રયત્ન વિના સ્વભાવથી જ જો સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતની ધર્મદેશના વગેરે પ્રવૃત્તિ જો દિગંબરો માને તો તીર્થકરની ભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ પણ પ્રયત્ન વિના જ માનવી જોઈએ.

Page #224

२०३१
• कवलभोजित्वेऽपि वीतरागत्वाऽव्याहतिः • कमिष्यते भगवतः, तदा भुक्त्यादिकं तथैव = यत्तं विनैव स्यात् । दृष्टबाधोभयोः पक्षयोः समा, भुक्तेरिव देशनाया अपि यत्नं विना क्वाऽप्यदर्शनात् । चेष्टाविशेषे यत्नहेतुत्वकल्पनस्य चोभयत्र साम्यात् ।
ननु प्रयत्नं विना चेष्टामात्रं न भवत्येव, देशना च भगवतामव्यापृतानामेव ध्वनिमयी भुक्त्यादिकं = कवलाहार-जलपानादिकं यत्नं = गलबिलाधःसंयोगानुकूलव्यापारजनकप्रयत्नं विनैव स्यात् । न च तथाविधयत्नमृते भुक्त्याधुपगमे दृष्टबाधा स्यादिति वाच्यम्, यतः दृष्टबाधा = प्रत्यक्षप्रमाणबाधा तु उभयोः पक्षयोः = यत्नानुपहितभुक्ति-देशनापक्षयोः समा एव वर्तते, भुक्तेः = कवलाहारस्य इव देशनायाः = सद्धर्मदेशनाया अपि यत्नं = तदनुकूलप्रयत्नं विना क्वापि अदर्शनात् = अनुपलब्धेः ।
न च यत्नोत्तरकालीनचेष्टां प्रत्येव यत्नस्य हेतुत्वात् तादृशी भुक्तिं प्रति प्रयत्नस्याऽऽवश्यकतया तदर्थमिच्छाया उपधाने वीतरागत्वबाधापत्तिरिति वाच्यम्, एवं चेष्टाविशेषे = प्रयत्नोत्तरकालीनप्रवृत्तिं प्रति यत्नहेतुत्वकल्पनस्य च उभयत्र = भुक्ताविव धर्मदेशनायामपि साम्यात् = तुल्यत्वात् । शक्यं ह्येवमपि वक्तुं यदुत प्रयत्नाऽव्यवहितोत्तरधर्मदेशनां प्रति प्रयत्नस्याऽऽवश्यकतया तदर्थमिच्छायाः स्वीकारे तीर्थकरस्य वीतरागत्वबाधाऽऽपत्तिरिति । न च सर्वज्ञे तीर्थकृति यत्नाव्यवहितोत्तरान्यदेशनाऽङ्गीकारान्नेयं प्रसज्यत इति वाच्यम्, एवं हि यत्नाऽव्यवहितोत्तरान्यभुक्त्यङ्गीकारान्न तीर्थकृतः कवलभोजित्वेऽपि वीतरागत्वव्याहतिरिति वदतो मुखं पिधातुमशक्यमेव स्यात्, ‘यश्चोभयोः समो दोषः परिहारस्तयोः समः। नैकः पर्यनुयोक्तव्यस्तादृगर्थविचारणे' ।। (श्लो.वा.शून्य.२५२) इति श्लोकवार्तिके कुमारिलभट्टवचनात् ।
भेदोपदर्शनद्वारेण दिगम्बरोऽत्र प्रत्यवतिष्ठते- ननु प्रयत्नं विना चेष्टामात्रं = प्रवृत्तित्वाऽवच्छिन्नं
જો દિગંબરો એમ કહે કે “ભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ પ્રયત્ન વિના થતી હોય તેવું તો ક્યાંય દેખાતું નથી. માટે પ્રયત્ન વિના સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં ભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ માનવામાં તો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ બાધ આવશે.” તો આની સામે શ્વેતાંબરો પણ તુલ્ય ન્યાયથી કહી શકે છે કે “ધર્મદેશનાદિ પ્રવૃત્તિ પણ પ્રયત્ન વિના થતી હોય તેવું તો ક્યાંય દેખાતું નથી. માટે પ્રયત્ન વિના સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં ધર્મદેશનાદિ પ્રવૃત્તિ માનવામાં પણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ બાધ આવશે.'
ભોજનની જેમ ધર્મદેશના પણ પ્રયત્ન વિના ક્યાંય પણ દેખાતી નથી. પ્રયત્નોત્તરકાલીન પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે યત્નને કારણે માનવાની વાત ભોજનની જેમ ધર્મદશનામાં પણ સમાન છે. કહેવાનો મતલબ એ છે કે દિગંબરો જો એમ કહે કે “પ્રયત્નઉત્તરકાલીન ભોજન પ્રત્યે પ્રયત્ન કારણ છે તથા પ્રયત્ન માટે ઈચ્છાની આવશ્યકતા રહે છે. કારણ કે તમામ પ્રયત્ન પ્રત્યે ઈચ્છા કારણ છે. તેથી ભોજનજનક પ્રયત્નને ઉત્પન્ન કરવા માટે વીતરાગમાં ઈચ્છા માન્ય કરવામાં આવે તો સર્વજ્ઞ ભગવંતની વીતરાગતા બાધિત થઈ જાય. માટે સર્વજ્ઞમાં કવલાહાર માનવો વ્યાજબી નથી.” તો એની સામે શ્વેતાંબરો પણ તુલ્યયુક્તિથી કહી શકે છે કે “પ્રયત્નઉત્તરકાલીન ધર્મદેશના પ્રત્યે પ્રયત્ન કારણ છે. તથા પ્રયત્ન માટે ઈચ્છાની આવશ્યકતા રહેશે. કેમ કે પ્રયત્નસામાન્ય પ્રત્યે ઈચ્છા કારણ છે. તેથી ધર્મદેશના જનક પ્રયત્નને ઉત્પન્ન કરવા માટે સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં ઈચ્છા માન્ય કરવામાં આવે તો સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતની વીતરાગતા બાધિત થઈ જશે. માટે ઉપરોક્ત દિગંબરદલીલ વ્યાજબી નથી.) हिप२ :- ननु. । प्रयत्न विना तो ओई ५९॥ येष्टा-प्रवृत्ति न ४ 45 03. २५॥ 3 तमाम प्रवृत्ति

Page #225

२०३२
• 'ध्वनिमयी देशना' दिगम्बरमतम् . द्वात्रिंशिका-३०/१६ सम्भवत्यक्षरमय्यामेव तस्यां यत्नजन्यत्वे(ने)च्छाजन्यत्वादिनियमाऽवधारणादिति न साम्यं । यदाह समन्तभद्रः- “अनात्मार्थं विना रागैः शास्ता शास्ति सतो हितम् । ध्वनन् शिल्पिकरस्पर्शान्मुरजः न एव भवति । अतो भुक्तौ यत्नाऽऽवश्यकतासिद्ध्या तदुत्थापकेच्छाऽऽपातेन वीतरागत्वव्याहतिः ध्रुवैव केवलिनां कवलाहाराऽङ्गीकारे । न चैवं धर्मदेशनास्वीकारेऽपि स एव दोष इति शङ्कनीयम्, यतो देशना च भगवतां तीर्थकृतां अव्यापृतानामेव = व्यापारमात्रशून्यानामेव ध्वनिमयी मूों निरित्वरा सम्भवति, न तु अक्षरमयी। अक्षरमय्यामेव तस्यां धर्मदेशनायां यत्नजन्यत्वेन इच्छाजन्यत्वादिनियमावधारणात् = प्रथमं जानाति, तत इच्छति, ततो यतते, ततः चेष्टते इति नियमसिद्धेः अक्षरमय्या देशनाया अङ्गीकरणे एव वीतरागत्वव्याघातप्रसङ्गः, न तु ध्वनिमय्या देशनाया अङ्गीकारे । यदाह समन्तभद्रो रत्नकरण्डकश्रावकाचारे 'अनात्मार्थमिति । प्रभाचन्द्राचार्यकृता तवृत्ति: → शास्ता = आप्तः, शास्ति = शिक्षयति, कान् ? सतः = अविपर्यस्तादित्वेन समीचीनान् भव्यान्, किं शास्ति ? हितं = स्वर्गादि तत्साधनं च सम्यग्दर्शनादिकम् । किमात्मनः किञ्चित् फलमभिलषन्नसौ शास्तीत्याह- अन्तात्मार्थं = न विद्यते आत्मनोऽर्थः = प्रयोजनं यस्मिन् शासनकर्मणि । परोपकारार्थमेवासौ तान् शास्ति । “परोपकाराय सतां हि चेष्टितं” ( ) इत्यभिधानात् । स तथा शास्तीत्येतत् कुतोऽवगतमित्याह- विना रागैः = यतो लाभपूजाख्यात्यभिलाषलक्षणपरैः रागैर्विना शास्ति । ततो नात्मार्थं शास्तीत्यवसीयते । अस्यैवार्थस्य समर्थनार्थमाह- ध्वनन्नित्यादि, शिल्पिकरस्पर्शात् = वादककराभिघातात् मुरजो मर्दलो ध्वनन् किं आत्मार्थं किञ्चिद् अपेक्षते । अयमर्थः- यथा मुरजः परोपकारार्थमेव विचित्रान् शब्दान् करोति तथा सर्वज्ञः शास्त्रप्रणयनम् + (र.क.श्रा.१/८ वृत्ति) इत्येवं वर्तते । ____ उत्तरपक्षयति - मैवम् । ध्वनिमय्या देशनायाः शब्दपरिणामस्याऽसम्भवेन श्रोतृणामनवगमनापत्तेः । न च सर्वज्ञातिशयवशादनक्षरध्वनिमयी देशनाऽपि श्रोतृणां स्व-स्वभाषया परिणमतीति न काऽप्यनुपपत्तिरिति वाच्यम्, अक्षरमयदेशनाऽभ्युपगम एव → भगवं च णं अद्धमागधाए भासाए धम्ममातिक्खति - (सम.सूत्र-३४) इति समवायागसूत्रवचनं, → जोयणणीहारिणा सरेणं अद्धमागहाए भासाए भासति પ્રત્યે પ્રયત્ન કારણ છે. તેથી સર્વજ્ઞની ભોજનપ્રવૃત્તિના ઉત્પાદક પ્રયત્નને ઉત્પન્ન કરનારી ઈચ્છા સર્વજ્ઞમાં માનવામાં આવે તો વીતરાગતા બાધિત થાય છે. પરંતુ ધર્મદેશનાની વાત સાવ જુદી જ છે. સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંત પ્રયત્ન ન કરે છતાં પણ તેવી જ અવસ્થામાં ધ્વનિમય દેશના નિયત દેશ-કાળમાં સ્વયં પ્રગટે છે. ધ્વનિમય દેશના પ્રત્યે પ્રયત્નની આવશ્યકતા નથી. કારણ કે અક્ષરમય દેશના પ્રત્યે જ પ્રયત્નની આવશ્યકતા રહે છે. તથા પ્રયત્નની જ્યાં જરૂર હોય ત્યાં તેના કારણરૂપે ઈચ્છાની જરૂર પડે. પરંતુ સર્વજ્ઞ તીર્થંકર ભગવંતની ધ્વનિમય દેશના પ્રયત્નજન્ય ન હોવાથી તેના માટે ઈચ્છાની જરૂરત નહિ પડે. માટે તીર્થકરની ધ્વનિમય દેશના માનવામાં વીતરાગતા બાધિત નહિ થાય. જ્યારે કવલાહારની પ્રવૃત્તિ માનવામાં તેમની વિતરાગતા અવશ્ય ખંડિત થશે. માટે સર્વજ્ઞ ભગવંતના કવલાહાર અને દેશનામાં સમાનતા નથી પણ વિષમતા છે. અર્થાત્ દેશના વીતરાગતાની બાધક નથી. પણ કવલભોજન વીતરાગનું બાધક છે જ. માટે તો સમંતભદ્ર આચાર્ય ભગવંતે કહે છે કે “રાગ વિના અને સ્વાર્થ વિના ધ્વનિમય દેશના ફેલાવતા તીર્થકર ભગવંત સજ્જનોને હિત = હિતકારી રત્નત્રયાદિ કહે છે. ઢોલીના હાથના સ્પર્શથી વાગતું ઢોલ પોતાના માટે શું ફળની અપેક્ષા રાખે? ન જ રાખે. તેમ તીર્થંકર પરમાત્મા સ્વાર્થ વિના જ દેશના આપે છે.'

Page #226

• 'अक्षरमयी देशना' श्वेताम्बरमतम् •
२०३३ किमपेक्षते ।।" ? (र.क.श्रा.१/८) इति, मैवम्,
शब्दस्य शब्दान्तरपरिणामकल्पनस्य साजात्येन न्याय्यत्वेऽपि ध्वनेस्तत्कल्पनस्यातिशयतोऽप्यन्याय्यत्वात्, भगवद्देशनाया ध्वनिरूपत्वेऽपि वाग्योगापेक्षत्वेन तादृशशब्दमात्रे पुरुषप्रयत्नाऽनुसरणध्रौव्यात् । अरिहा ( (औ.सू.३४, भग.९/३३/४६३, रा.प्र.२०) इति औपपातिक-भगवती-राजप्रश्नीयसूत्रवचनं, → नियभासाए नर-तिरि-सुराण धम्माऽवबोहया वाणी - (प्र. सारो.४४३) इति तीर्थकृदतिशयद्योतकं प्रवचनसारोद्धारवचनमपि सङ्गच्छते । प्रकृते → देवा दैवीं नरा नारी शबराश्च शाबरीम् । तिर्यञ्चोऽपि तैरश्चीं मेनिरे भगवद्गिरम् ।। - (प्र.सारो.४४३ वृत्तौ. उद्धृतश्लोकः) इत्यपि वचनं विभावनीयम् ।
इत्थञ्च दर्शिताऽतिशयप्रभावतः शब्दस्य = शब्दात् साजात्येन शब्दान्तरपरिणामकल्पनस्य स्वसजातीयाऽन्यशब्दपरिणामोत्पत्तिकल्पनस्य न्याय्यत्वेऽपि = युक्तिसङ्गतत्वेऽपि ध्वनेः = अनक्षरध्वनेः तत्कल्पनस्य = स्वविजातीयशब्दपरिणामोत्पादकल्पनस्य अतिशयतोऽपि = तीर्थकरातिशयमाहात्म्यादपि अन्याय्यत्वात् = युक्तिबाह्यत्वात् । एतेन → श्रोतृणां घटादिज्ञानस्य स्वेष्टसाधनताज्ञानात् तत्र प्रयोक्तुरिच्छा, तत इष्टघटादिज्ञानसाधनतया घटादिपदे तत्साधनतया च कण्ठताल्वाद्यभिघातादाविच्छा, ततः प्रवृत्त्यादिक्रमेण घटादिपदप्रयोग इत्येतादृशपरिपाट्याः केवलिनामभावान्न ते शब्दप्रयोक्तारः किन्तु विस्रसात एव मूों निरित्वरा ध्वनयः श्रोतृणां स्व-स्वभाषात्वेन परिणमय्यार्थविशेषं बोधयन्ति - इति निरस्तम्, श्रोतॄणां भावश्रुतकारणतया द्रव्यश्रुतत्वमास्कन्दन्त्यां वाग्योगजन्यायां तीर्थकरभाषायां अनक्षरमयत्वाऽयोगात् । न ह्यत्र हेत्वभावो बाधकः, भाषापर्याप्त्याऽऽहितवाग्योगादेः जागरूकत्वात् । न चाभिलापजनकश्रुतज्ञानाभावो बाधकः, अभिलापसमानाकारज्ञानमात्रस्यैवाभिलापप्रयोजकत्वात्, श्रुतत्वनिवेशस्य गौरवेणाऽन्यथासिद्धत्वात् ।
अत एवोक्तं आवश्यकनियुक्तौ → केवलनाणेणत्थे गाउं जे तत्थ पन्नवणजोग्गे । तो भासइ तित्थयरो वयजोगं सुअं हवइ सेसं ।। - (आ.नि.७८) इति । एतेन वीतरागत्वेऽपि तीर्थकरस्याऽक्षरानुविद्धदेशनाकरणे सर्वदैव सर्वत्रैव सर्वथैव सर्वानेव जीवान् प्रतिबोधयेदिति उच्छृङ्खलाक्षेपोऽपि निराकृतः, तादृशाऽदृष्टनियत्यादिविरहेण तदयोगात्, जीवन्मुक्तस्य अदृष्ट-नियत्याद्यतिक्रमेण प्रवृत्त्यनभ्युपगमात् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं संन्यासगीतायामपि → नियतिञ्च न मुञ्चन्ति महान्तो भास्करा इव। विहरनपि संसारे जीवन्मुक्तमना मुनिः ।। - (सं.गी.१०/७९) इत्यलं प्रसङ्गेन ।
_ 'तुष्यतु पर' इति न्यायेन ग्रन्थकृदाह भगवद्देशनायाः = तीर्थकरसद्धर्मदेशनायाः ध्वनिरूपत्वेऽपि = यथाकथञ्चिदनक्षरमयध्वनिरूपत्वस्वीकारेऽपि वाग्योगापेक्षत्वेन = रसनाव्यापाराऽधीनतया तादृशशब्दमात्रे
હ અનક્ષર ધ્વનિમય તીર્થક્ર દેશના અસંભવ હ ___ श्वेतां५२ :- मैवम्. । श०६-०६ वय्ये सत्य-सादृश्य डोपाथी से श६ बी20 श०६५रिए भने उत्पन्न કરે એ વાત ન્યાયસંગત હોવાથી ભગવાનની અર્ધમાગધી ભાષામય ધર્મદેશના દરેકને પોત-પોતાની ભાષામાં પરિણમે એ વાત પ્રભુના અતિશયના કારણે સંગત થઈ શકે તેમ હોવા છતાં પણ અનેક્ષર ધ્વનિ જ શબ્દરૂપે પરિણમી જાય – આ કલ્પના તો તીર્થકરના અતિશયથી પણ માનવી અશક્ય છે. તેમ છતાં માની લો કે સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતની દેશના અનેક્ષર ધ્વનિમય છે. તો પણ તથાવિધ શબ્દ માત્ર વચનયોગની તો અપેક્ષા રહેતી હોવાથી અનેક્ષરધ્વનિમય દેશના પ્રત્યે પણ આત્મપ્રયત્નની અપેક્ષા તો ચોક્કસ રહેશે જ.

Page #227

२०३४
• प्रतिबन्द्या दिगम्बरमतचर्वणम् • द्वात्रिंशिका-३०/१६ अन्यथाऽपौरुषेयमागमं वदतो मीमांसकस्य दुर्जयत्वाऽऽपत्तेरिति न किञ्चिदेतत् ।
अथ सुहृद्भावेन पृच्छामः- बुद्धिपूर्वकप्रवृत्ताविच्छाया हेतुत्वात् कथं केवलिनो देशनादावाहारादौ च प्रवृत्तिरिति चेत् ?, सुहृद्भावेन ब्रूमः-बुद्धिः खल्विष्टसाधनताधीरन्यस्याऽतिप्रसक्तत्वात्, = अनक्षरशब्दमात्रं प्रति पुरुषप्रयत्नाऽनुसरणध्रौव्यात् = पौरुषेयप्रयत्नावश्यकत्वनियमात् ।
एतेन → न हि सर्वज्ञस्य शब्दोच्चारणे रसनव्यापारोऽस्ति, तीर्थकरत्वनामकर्मोदयोपजनितत्वात् - (त.श्लो.वा.२/१९) इति तत्त्वार्थश्लोकवार्तिककृद्वचनं निरस्तम्, जिननामसहकारेऽपि रसनेन्द्रियव्यापारध्रौव्यात् । न ह्येककारणेन कारणान्तराऽन्यथासिद्धिः सम्भवति ।।
युक्तञ्चैतद्, अन्यथा = शब्दोच्चारणे रसनाव्यापारस्यान्यथासिद्धत्वोपगमे मीमांसाशाबरभाष्ये → 'वायवीयाः संयोगविभागाः शब्दमभिव्यञ्जयन्तो नादशब्दवाच्याः - (शा.मी.भा.पृ.१०१) इत्यादिना अपौरुषेयं = पुरुषप्रयत्नाऽजन्यं आगमं = वेदचतुष्टयं वदतः = प्रतिपादयतो मीमांसकस्य शबरस्वामिनः, → यथा घटादेर्दीपादिरभिव्यञ्जक इष्यते । चक्षुषोऽनुग्रहादेवं ध्वनिः स्याच्छ्रोत्रसंस्कृतेः ।। (मा.श्लो.१/ १/६/श्लो.४२, शब्दनित्यता. पृष्ठ.५२४) नित्येषु सत्सु वर्णेषु व्यवहारात् क्रमोदयः । घटादिरचना यद्वद् नित्येषु परमाणुषु ।। - (मी.श्लो.वा.शब्द-नित्यताधिकरण, गा.२९१/पृष्ठ ५६८) इत्यादिना मीमांसाश्लोकवार्तिके शब्दमात्रं नित्यं वदतः = प्रतिपादयतः च मीमांसकस्य = कुमारिलभट्टस्य दुर्जयत्वापत्तेः = दिगम्बरेण दुर्जेयत्वप्रसङ्गाद् इति न किञ्चिदेतत् । वेदान्ततत्त्वविवेकदर्शितेन ‘अहृदयवचसामहृदयमुत्तरमिति (वे.त.वि.पृ.१४) न्यायेनेदमवगन्तव्यम् । तदुक्तं न्यायतात्पर्यटीकायामपि → अहृदयवाचामहृदया एव प्रतिवाचो भवन्ति - (न्या.ता.टी.) इति ___अथ वयं दिगम्बराः सुहृद्भावेन श्वेताम्बरान् पृच्छामः बुद्धिपूर्वकप्रवृत्तौ इच्छाया हेतुत्वात् कथं केवलिनो वीतरागस्य देशनादौ = देश-कालनियतधर्मदेशनादौ आहारादौ च = आहार-विहार-निषद्यादौ च प्रवृत्तिः = चेष्टा स्यात् ? कारणं विना कार्योत्पत्तौ व्यतिरेकव्यभिचारप्रसङ्गात्, तत्सत्त्वे च वीतरागत्वोच्छेदप्रसङ्गाद् इति चेत् ?
तर्हि वयं श्वेताम्बराः तत्रभवतो दिगम्बरान् सुहृद्भावेन ब्रूमः - प्रकृते प्रवर्तिका बुद्धिः खलु इष्टसाधनताधीः = स्वेष्टसाधनत्वप्रकारिका धीः,अन्यस्य = स्वेष्टसाधनत्वप्रकारकत्वादिव्यतिरिक्तस्य प्रव
બાકી તો પુરુષપ્રયત્ન વિના વિદ્યમાન = અપૌરુષેય આગમ = વેદ માનનાર મીમાંસક વેદને અપૌરુષેય કહેશે તો દિગંબર માટે તે જીતાવો મુશ્કેલ થશે. માટે અનાક્ષર ધ્વનિમય ધર્મદેશનાની વાતમાં કાંઈ માલ નથી. જો અનરમય દેશના પ્રત્યે કારણ ન હોય તો તે કાયમ ૨૪ કલાક ઉત્પન્ન થયે જ રાખશે. આ પણ દોષ દિગંબર મતમાં આવશે.
દિગંબર :- અમે મિત્ર ભાવે શ્વેતાંબરોને પૂછીએ છીએ કે બુદ્ધિપૂર્વક જે જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે તમામ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે તો ઈચ્છા કારણ છે જ. આ તો નિર્વિવાદ વાત છે. તેથી કેવલી તીર્થકર ભગવંત ધર્મદેશના વગેરેમાં કે ભોજનાદિમાં પ્રવૃત્તિ કઈ રીતે કરી શકે ? કારણ કે વીતરાગ હોવાના કારણે તેમનામાં ઈચ્છા તો હોતી જ નથી. તો કારણ વિના કાર્ય કઈ રીતે સંભવે?
શ્વેતાંબર :- જો તમે મિત્રભાવે અમને પૂછતા હો તો અમે પણ મિત્રભાવે તમને કહીએ છીએ કે “બુદ્ધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે ઈચ્છા કારણ છે.” આવો જે નિયમ છે તેમાં “બુદ્ધિ શબ્દનો અર્થ છે.

Page #228

२०३५
तत्पूर्वकत्वं च यदीष्टसाधनताधीजन्यतावच्छेदकं तदाप्यबुद्धिपूर्वकप्रवृत्तेर्जीवनयोनिभूताया इव भवो - पग्राहिकर्मवशादुपपत्तेर्न कश्चिद्दोष इति ।
प्रवृत्तिसामान्ये तु योगानामेव हेतुत्वादिच्छापूर्वकत्वमार्थसमाजसिद्धमेव । यदवदाम “परदव्वम्मि पवित्ती ण मोहजणिया व मोहजण्णा वा ।
=
प्रवृत्तिसामान्ये योगहेतुता
=
जोगकया हु पवित्ती फलकंखा रागदोसकया । । " ( अध्या. म. प. २२ ) इत्यधिकमन्यत्र । । १६ ।। र्तकबुद्धिस्वरूपस्य स्वकृतिसाध्यत्वप्रकारकत्वादेः अतिप्रसक्तत्वात् = विषमिश्रितमोदकभक्षणाद्यापादकत्वात् । तत्पूर्वकत्वं च = स्वेष्टसाधनत्वप्रकारकज्ञानपूर्वकत्वं च यदि भवद्भिः इष्टसाधनताधीजन्यतावच्छेदकं स्वेष्टसाधनत्वप्रकारकज्ञानकार्यतावच्छेदकं नव्यप्रणालिकया स्वीक्रियते तदा केवलिनां इष्टानिष्टातीतानामिष्टसाधनताधीपूर्विकायाः प्रवृत्तेरसम्भवे अपि अबुद्धिपूर्वकप्रवृत्तेः इष्टसाधनताधीजन्यतावच्छेदकाऽनाक्रान्तायाः धर्मदेशनाऽऽहार-विहारादिप्रवृत्तेः भवोपग्राहिकर्मवशात् प्रयत्नद्वारा उपपत्तेः = सङ्गतेः न कश्चिद् व्यभिचार-वीतरागत्वव्याहत्यादिलक्षणो दोषः सम्भवति । न चाऽबुद्धिपूर्विका प्रवृत्तिरेवाऽसिद्धा, प्रवृत्तिमात्रस्य बुद्धिपूर्वकत्वनियमादिति कुड्यं विना चित्रकर्मन्यायानुसारीदमिति शङ्कनीयम्, जीवनयोनिभूताया जीवननिर्वाहकारणीभूतायाः श्वास-प्रश्वास - रुधिराभिसरणादिप्रवृत्तेः अबुद्धिपूर्वकत्वोपलम्भात्, तस्या जीवनाऽदृष्टाभिधानभवोपग्राहिकर्मजन्यत्वप्रसिद्धेः । तस्या इव केवलिदेशनाभुक्त्यादिप्रवृत्तेरुपपत्तौ बाधकाऽभावात् । न चैवं प्रवृत्तित्वावच्छिन्नं प्रतीच्छाया हेतुत्वनियमोच्छेदप्रसङ्ग इति वाच्यम्, प्रवृत्तिसामान्ये प्रवृत्तित्वावच्छिन्ने तु योगानामेव योगस्यैव हेतुत्वात्, अन्यथाऽनाभोगवीर्यस्य प्रवृत्त्यजनकत्वापत्तेः । न चैतदिष्टम्, तदुक्तं कर्मप्रकृतिवृत्तौ ग्रन्थकृतैव 'अनभिसन्धिजं (वीर्यं) भुक्ताहारस्य धातु-मलत्वादिपरिणामापादकम्, एकेन्द्रियादीनां वा तत्तत्क्रियानिबन्धनम्' (क.प्र.गा. ३ वृ.) । अत एव प्रवृत्तौ इच्छापूर्वकत्वं बुद्धिपूर्वकत्वं वा नीलघटत्ववद् आर्थसमाजसिद्धं नानासामग्रीप्रयुक्तं एव इति न तत् कस्यापि कार्यतावच्छेदकं परमार्थतो भवितुमर्हति । न हि नानासामग्रीप्रयुक्तं किञ्चिदपि शृङ्गग्राहिकया कस्याश्चिदेकस्याः सामग्र्याः कार्यतावच्छेदकविधया निर्देष्टुमर्हति अतिरिक्तवृत्तित्वात् । यदवदाम अध्यात्ममतपरीक्षायां 'परदव्वम्मि' इति । तद्वृत्तिलेशस्त्वेवम् न हि परद्रव्यमात्मपरिणामઈષ્ટસાધનતાની બુદ્ધિ. અર્થાત્ ‘ઈષ્ટ સાધનતાપ્રકારક બુદ્ધિપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે ઈચ્છા કારણ છે.’ આવો ઉપરોક્ત નિયમનો અર્થ છે. કેમ કે બીજા પ્રકારની ગમે તે બુદ્ધિ લઈએ તો બીજી અનેક મુશ્કેલીઓ ઊભી થાય તેમ છે. હવે પ્રવૃત્તિગત બુદ્ધિપૂર્વકત્વને જો ઈષ્ટસાધનતાબુદ્ધિજન્યતાઅવચ્છેદક માનવામાં આવે તો પણ બુદ્ધિપૂર્વક જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે સિવાયની જીવનયોનિભૂત શ્વાસઉચ્છ્વાસ-રક્તપરિભ્રમણ વગેરે પ્રવૃત્તિ જેમ ભવોપગ્રાહી કર્મના આધારે ચાલે છે તેમ અબુદ્ધિપૂર્વક ધર્મદેશના-કવલાહારાદિ પ્રવૃત્તિ સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં ભવોપગ્રાહી કર્મના આધારે સંગત થઈ જશે. માટે વીતરાગતા ખંડિત થવાનો કોઈ દોષ નહિ આવે. બાકી પ્રવૃત્તિ સામાન્ય પ્રત્યે તો મન-વચન-કાયાસ્વરૂપ યોગ જ હેતુ છે. માટે પ્રવૃત્તિમાં ઈચ્છાપૂર્વકત્વ કે બુદ્ધિપૂર્વકત્વ નામનો જે ગુણધર્મ આવે છે તે તો અર્થસમાજસિદ્ધ જ છે. તે કાંઈ કાર્યતાઅવચ્છેદક નથી. માટે અમે = ગ્રંથકારશ્રીએ અધ્યાત્મમતપરીક્ષા ગ્રંથમાં કહેલ છે કે ‘પરદ્રવ્યમાં થતી પ્રવૃત્તિ મોહજન્ય કે મોહજનક નથી હોતી. પ્રવૃત્તિ તો યોગથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. ફલની આકાંક્ષા
1

=
•
1
=
=

Page #229

२०३६
• केवलिन्यपि करुणासम्भवः . द्वात्रिंशिका-३०/१६ रूपमोहजनकं, निश्चयतः परपरिणामस्य पराऽजन्यत्वात् । नापि तत्प्रवृत्तिस्वरूपात्मधर्म एव मोहजनको, मोहोदयपरिणतात्मन एव क्षणक्रोडीकृतातिशयस्य तज्जनकत्वात् । किं च स्वावधिपृथक्त्वप्रतियोगित्वं हि परत्वं, तत्त्वं न स्वस्मिन्नेव, तथा च कथं प्रसन्नचन्द्रादीनां परद्रव्यप्रवृत्तिं विनाऽपि मोहराजपारवश्यं? 'दुर्मुखवचनश्रवणाऽऽहितमनोव्यापारादेव तस्य द्वेषोदय' इति चेत् ? सुमुखवचनश्रवणाद्रागोदयोऽपि न कुतः ? तस्मात्तत्तत्कर्मवृत्तिलाभकाल एव तत्तत्कार्यजनकः । परप्रवृत्तिस्तु क्वाचित्कतयोपयुज्येत, मानसव्यापाररूपाया अप्युपेक्षात्मिकायास्तस्या रागाऽजनकत्वात् । यदि तु प्रवृत्तिमात्रमेव मोहजनकं तर्हि सुषुप्त्यवस्थायामपि श्वासप्रश्वासादिप्रयत्नः स्पष्टचैतन्यरूपं रागादिकमुत्पादयेत्, सूक्ष्मतदुत्पादे च प्रमाणाभावः । एतेन रागद्वेषयोः प्रवृत्तिजनकत्वमप्यपास्तम् ।
नन्वेवं सकलतान्त्रिकसिद्धं रागजन्यत्वं प्रवृत्तेर्विप्लवत इत्याशङ्कायामाह- 'योगकृते'ति, प्रवृत्तिसामान्य प्रति हि योग एव हेतुर्वीर्यान्तरायकर्मक्षय-क्षयोपशमजन्यस्यापि वीर्यस्य नियमतो योगान्वयव्यतिरेकानुविधानात् । अत एव क्षायिक्यपि वीर्यलब्धिः स्वहेतुयोगविलयादेव विलीयत इति सिद्धान्तः 6 (अ.म.प.२२ वृत्ति) इति ।
एतेन इच्छातो धर्मदेशनाकरणे भगवतां वीतरागत्वव्याहतिरिति शङ्का निराकृता । जिननामकर्मोदयप्रवृत्तयोगव्यापारस्य वीतरागता-केवलज्ञानाद्यबाधकत्वात् । इदमेवाऽभिप्रेत्य धर्मसङ्ग्रहण्यां → अरहंतमादिवच्छल्लयादिजणितं अणुत्तरं पुण्णं । तित्थगरनामगोत्तं तस्सुदया देसणं कुणइ ।। ण य तं विघायगं केवलस्स भावे वि तस्स तो भगवं । सव्वन्नू कयकिच्चो पमाणमिह देसणाए य ।।
- (धर्मसं.५२८-५२९) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।
वस्तुतो देशनाबीजं भगवतो निरुपधिपरदुःखप्रहाणेच्छा न रागः, सामायिकचिद्विवर्तरूपत्वादिति (स्या.क.१०/११८) व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् । न हि तस्या वीतरागत्वेन साकं विरोधः । तदुक्तं स्याद्वादरहस्ये → भगवतां मोहाभिव्यक्तचैतन्यविशेषरूपाया इच्छाया असत्त्वेऽपि तदनभिव्यक्तचैतन्यविशेषरूपानुजिघृक्षादिसत्त्वमविरुद्धम् - (मध्यमस्याद्वादरह.खण्ड-२ गा.७/पृष्ठ-५२८) इति। यथा चैतत् तथा विभावितमस्माभिः जयलताभिधानायां तट्टीकायाम् । જે હોય છે તે રાગ-દ્વેષથી થતી હોય છે.” આ બાબતમાં અધિક વિસ્તાર સ્યાદ્વાદકલ્પલતા વગેરે ગ્રંથોમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. તે જોવાની જિજ્ઞાસુઓને અહીં ભલામણ કરવામાં આવે છે. (૩૦/૧૬)
વિશેષાર્થ :- અક્ષર ધ્વનિમય તીર્થંકરદેશના સ્વભાવથી નિયત દેશ-કાળમાં ઉત્પન્ન થતી હોય છે - આવું દિગંબરો માને છે. પણ અનક્ષર દેશના શ્રોતાની અલગ-અલગ ભાષામાં પરિણમે એવું શક્ય નથી. માટે અક્ષરમય સર્વજ્ઞદેશના શ્વેતાંબરમાન્ય છે. અહીં પ્રશ્ન એ આવે છે કે સ્વષ્ટસાધનતાનું જેમાં ભાન થાય તેમાં જ માણસ પ્રવૃત્તિ કરે છે. તથા સ્વષ્ટસાધનતાબુદ્ધિપૂર્વક થતી પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે ઈચ્છા, કારણ હોય છે. તો ઈચ્છા વિનાના વીતરાગ તીર્થકર ભગવંત કઈ રીતે ધર્મદેશન-કવલાહાર વગેરે પ્રવૃત્તિ કરી શકે ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે તો તન-મન-વચન સ્વરૂપ યોગ જ કારણ છે. ઈચ્છા કાંઈ પ્રવૃત્તિનું કારણ નથી. હા, રાગપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે રાગ-ઈચ્છા કારણ છે. પણ તમામ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે રાગ કારણ નથી. સર્વશની પ્રવૃત્તિ રાગપૂર્વકની નથી હોતી. માટે સર્વજ્ઞ ભગવંતની ધર્મદેશના, કવલભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ રાગ વિના યોગમાત્રથી થવામાં કોઈ વાંધો નથી.

Page #230

• સામાયિસ્યોતિપ્રવૃત્તિદેતુતા •
२०३७ भुक्त्या या सातवेद्यस्योदीरणापाद्यते त्वया। सापि देशनयाऽसातवेद्यस्यैतां तवाऽऽक्षिपेत् ।।१७।।
भुक्त्येति । (७) भुक्त्या = कवलाहारेण या सातवेद्यस्य = सातवेदनीयस्य उदीरणा त्वयापाद्यते, भुक्तिव्यापारेण सातोत्पत्तेः । सापि देशनयाऽसातवेद्यस्य एतां = उदीरणां त्वाक्षिपेत्, ___ यद्वेच्छाजन्यतावच्छेदकवैजात्यं न केवलिप्रयत्नेऽङ्गीक्रियते । अत एव विनैवेच्छां केवलज्ञानाऽऽभोगेनैव केवलिसमुद्घातादौ प्रवृत्तिरिति (अ.म.प.९८ वृ.) व्यक्तमुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तौ ।
युक्तञ्चैतद्, इत्थमेव → 'नाऊण वेयणिज्जं अइबहुगं, आउगं च थोवागं । गंतूण समुग्घायं હવે મે નિરવલં || (ના.નિ.૨૬૪) ( રૂતિ સાવરચનિર્યુક્ટિવેવનમણુપપદ્યતે | યદ્વી सामायिकस्यैवोचितप्रवृत्तिहेतुत्वादिच्छामृत एव परमसामायिकवतो भगवतः सद्धर्मदेशनादिकं सङ्गच्छत વ (ધ્યાત્મમત પરીક્ષા-૧૬ ગૃ.) I
अत्र चार्थे → समभावो सामाइयं तण-कंचण-सत्तु-मित्तविसओ त्ति । निरभिस्संगं चित्तं उचियपवित्तिप्पहाणं च ।। ( (पञ्चा.११/५) इति पञ्चाशकवचनमपि साक्षि वर्तते । देशनादिका च भगवत उचिततमैव प्रवृत्तिः । एतेन → प्रारब्धाऽदृष्टजनिता सामायिकविवेकतः । क्रियाऽपि ज्ञानिनो व्यक्तामौचितीं નાતિવર્તતા ૯ (૪.૩૫, ૨ રૂ૪) રૂતિ સધ્યાત્મોપનિષદનમરિ વ્યાતિમ્ |ીરૂ૦/૧દ્દા ___ ननु केवलिनः कवलभुक्तौ तज्जन्यसातोदीरणप्रसङ्गः (पृ.२०११) इति पूर्वोक्ताऽष्टमहेतुनिरासायोपक्रमते'भुक्त्येति । साऽपि = भुक्तिव्यापाराऽविनाभाविसातवेदनीयोदीरणाऽपि तीर्थकृतां देशनया विहार-निषद्यादिक्रियया च असातवेद्यस्य = असातवेदनीयस्य उदीरणां आक्षिपेत् तु = एव, ततोऽपि = सद्धर्मदेशना
- વાસ્તવમાં તો જેમ દંડકાર્યતાઅવચ્છેદક ઘટત્વ છે, નીલઘટવ નહિ, નીલઘટત્વ તો ન્યાયપરિભાષા મુજબ અર્થસમાજસિદ્ધ છે. અર્થાત્ તે કોઈનું વિશિષ્ટ કાર્ય નથી. માટે તેના સ્વતંત્ર કારણની આવશ્યકતા નથી. તેમ યોગકાર્યતાઅવચ્છેદક પ્રવૃત્તિત્વ છે. રાગપૂર્વક પ્રવૃત્તિત્વ કે બુદ્ધિપૂર્વકપ્રવૃત્તિત્વ કે ઈચ્છાપૂર્વકત્વ વગેરે પ્રવૃત્તિગત ગુણધર્મો તો અર્થસમાજસિદ્ધ છે. માટે બુદ્ધિપૂર્વત્વ કોનું કાર્યતાઅવચ્છેદક છે ? તેની તપાસ કરવાની કોઈ જરૂર રહેતી નથી. અર્થસમાજસિદ્ધ ધર્મ કોઈનો કાર્યતાઅવચ્છેદક હોતો નથી. માટે સર્વજ્ઞની પ્રવૃત્તિમાં બુદ્ધિપૂર્વકત્વ આવવાની કે સર્વજ્ઞમાં ઈચ્છા સિદ્ધ થવાની સમસ્યાને અહીં કોઈ અવકાશ રહેતો નથી. માટે સર્વજ્ઞ તીર્થંકર અક્ષરમય ધર્મદેશના આપે કે કવલાહાર કરે તેમાં તેમને મોહ-રાગ-અભિલાષ ઉત્પન્ન થવાની સમસ્યા નહિ આવે. આવું ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે. (૩૦/૧૬).
કેવલજ્ઞાનીના કવલાહારમાં બાધક બને તેવી દિગંબરદર્શિત સાતમી દલીલનું નિરાકરણ કર્યા બાદ ત્રીજા શ્લોકમાં દર્શાવેલી દિગંબરકથિત આઠમી દલીલનું નિરસન કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
હ પ્રતિબંદીથી દિગંબર ચૂપ થાય તે ગાથાર્થ :- તમે દિગંબરો ભોજન દ્વારા જે સાતવેદનીય કર્મની ઉદીરણાનું આપાદન કરો છો તે ઉદીરણા પણ દેશના દ્વારા અસતાવેદનીયકર્મની ઉદીરણાનો તમારા મતમાં ખેંચી લાવશે. (૩૦/૧૭)
ટીકાર્થ - કવલાહાર દ્વારા તમે દિગંબરો સતાવેદનીય કર્મોની જે ઉદીરણાનું સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં આપાદન કરો છો તે સાતા વેદનીયઉદીરણા પણ સર્વજ્ઞમાં ધર્મદેશના દ્વારા અસતાવેદનીય કર્મની ઉદીરણાનો તમારા મતમાં જ આક્ષેપ કરશે. કારણ કે ધર્મદેશનાના લીધે પણ પરિશ્રમનું દુઃખ સંભવે છે. તથા સર્વજ્ઞની

Page #231

२०३८
उदीरणास्वरूपमीमांसा • द्वात्रिंशिका-३०/१८ ततोऽपि परिश्रमदुःखसम्भवात् प्रयत्नजन्यत्वस्य तत्र व्यवस्थापितत्वादिति भावः ।।१७।।
सुहृद्भावेन समाधत्तेउदीरणाख्यं करणं प्रमादव्यङ्ग्यमत्र यत् । तस्य तत्त्वमजानानः खिद्यसे स्थूलया धिया ।।१८।।
उदीरणाख्यमिति । (८) अत्र यत् उदीरणाख्यं करणं = यदान्तरशक्तिविशेषलक्षणं प्रमादव्यङ्ग्यं वर्तते, तस्य तत्त्वं = स्वरूपं अजानानः स्थूलया धिया = बहिर्योगमात्रव्यापारगोचरया खिद्यसे तोऽपि परिश्रमदुःखसम्भवात् = कायश्रमजन्यदुःखसम्भवात्, प्रयत्नजन्यत्वस्य तत्र उदीरणायां व्यवस्थापितत्वात् = आगम-युक्त्यादिसिद्धत्वाद्, 'उदयावलिकातो बहिर्वर्तिनीनां स्थितीनां दलिकं कषायसहितेनाऽसहितेन वा योगसंज्ञकेन वीर्यविशेषेणाऽऽकृष्योदयावलिकायां प्रक्षेपणमुदीरणा' इति हि तल्लक्षणमामनन्ति । न चैतद् विना प्रयत्नं सम्भवति इति भावः । न चात एवाऽस्माभिर्देशना स्वभावत एवाऽङ्गीक्रियत इति वाच्यम्, तत्र = तीर्थकृद्देशनायां प्रयत्नजन्यत्वस्य = योगव्यापारजन्यत्वस्य पूर्वमेव (द्वा.३०/१६, पृ.२०३२) व्यवस्थापितत्वात् = युक्त्यादिना साधितत्वात् । प्रतिबन्द्या कवलाहारतः सातोदीरणनिराकरणमत्र भावनीयम् ।।३०/१७॥
वस्तुतः केवलप्रतिबन्धा न तत्त्वसिद्धिरिति ग्रन्थकृत् सुहृद्भावेन साताऽसातोदीरणसमस्यां समाधत्ते- 'उदीरणे'ति । तस्य = उदीरणाकरणस्य स्वरूपं आन्तरशक्तिविशेषलक्षणं अजानानः बहिर्योगमात्रव्यापारगोचरया = केवलिकवलभोजनसम्पादक-केवलकायिकादिव्यापारविषयिण्या धिया त्वं दिगम्बरः अत्र = प्रकृते वृथा खिद्यसे । ધર્મદેશના પ્રયત્નજન્ય જ હોય છે. આ વાતને તો ૧૬ મી ગાથામાં સિદ્ધ કરેલ જ છે.(૩૦/૧૭)
વિશેષાર્થ :- જો ભોજનથી કેવલીને સાતવેદનીય કર્મની ઉદીરણા થાય તો રોજની છ કલાકની, યોજનગામિની ધર્મદેશનાથી તીર્થકર ભગવંતને અસતાવેદનીય કર્મની ઉદીરણા થવી જોઈએ. ભગવાનની દેશના કાંઈ સ્વભાવથી નથી થતી પણ પ્રયત્નથી જ થાય છે, યોગવ્યાપારથી જ થાય છે. આ વાત તો આગળની ગાથામાં વિસ્તારથી બતાવી જ ગયા છીએ. આ રીતે ગ્રંથકારશ્રી પ્રતિબંદીથી દિગંબરને ચૂપ કરે છે. પ્રતિવાદી તર્કથી વાદીના પક્ષમાં દોષોદ્ભાવન કરે ત્યારે પ્રતિવાદીના તે જ તર્ક દ્વારા પ્રતિવાદીના જ પક્ષમાં દોષનું આપાદન કરવું એ દાર્શનિક પરિભાષા મુજબ પ્રતિબંદી કહેવાય છે. આમ થવાથી પ્રતિવાદીએ ચૂપ થવું પડે છે. પરંતુ આ રીતે દિગંબરની કફોડી હાલત જોઈને ગ્રંથકારશ્રીનું ईथु द्रवित थाय छे. (30/१७)
હ ઉદીરણાક્રણ પ્રમાદવ્યંગ્ય હ આથી ગ્રંથકારશ્રી મિત્રભાવે સમાધાન આપતા કહે છે કે –
ગાથાર્થ - પ્રસ્તુતમાં ઉદીરણા નામનું જે કરણ છે તે પ્રમાદથી સૂચિત થાય છે. તે ઉદીરણાકરણનું तत्प = स्१३५ न ता मेवा तमे हिगंबरी स्थूस बुद्धिथी वृथा पेट पामो छो. (30/१८)
ટીકાર્ચ - આંતરિક વિશિષ્ટ શક્તિ કરણ કહેવાય છે. ઉદીરણા નામનું જે કરણ છે તે પ્રમાદથી અભિવ્યંગ્ય થાય છે. તે ઉદીરણા કરણનું સ્વરૂપ નહિ જાણતા એવા તમે દિગંબરો કવલભોજન કરવામાં કેવળ બાહ્ય યોગની થતી પ્રવૃત્તિને જાડી બુદ્ધિથી જાણીને વૃથા ખેદ પામો છો. .

Page #232

सुखस्य ज्ञानरूपतानिराकरण •
२०३९ त्वम् । योगव्यापारमात्रस्य तदाक्षेपकत्वे ततो मनोयोगेनाऽप्यप्रमत्ते सुखोदीरणप्रसङ्गात्, तदीयसुखस्य ज्ञानरूपत्वे सुखान्तरस्याऽपि तथात्वप्रसङ्गात् । सुख्यहमित्यनुभवस्य चाऽप्रमत्तेऽप्यक्षतत्वादिति ।।१८।।
एतेन कवलभुक्तौ कायव्यापारेण सातोदीरणकल्पना निरस्ता, योगव्यापारमात्रस्य तदाक्षेपकत्वे = उदीरणोपधायकत्वाऽङ्गीकारे ततः कारणात् अप्रमत्ते अपि मुनौ मनोयोगेन हेतुना सुखोदीरणप्रसङ्गात् ।
अथाप्रमत्तयतीनां सुखस्य ज्ञानरूपत्वान्नेयमापत्तिः, ज्ञानस्योदीरणाऽनभ्युपगमात् । न च सुखस्य ज्ञानरूपतैवाऽसिद्धेति शङ्कनीयम्, सुखत्वादेर्ज्ञानरूपताऽतिक्रमे आलादाद्यनुभवो न स्यात् । किञ्च स्वावबोध एव विज्ञानेऽव्यभिचरितो धर्मः, स्वावबोधरूपता तु ज्ञानाऽव्यभिचरिता सुखेऽप्यस्ति, अन्यथा तस्याऽनुभव एव न स्यादिति सम्मतितर्कवृत्तौ व्यक्तमेवेति चेत् ? ननु सम्मतितर्कवृत्त्युक्तया दिशा तदीयसुखस्य = अप्रमत्तयतिसुखस्य ज्ञानरूपत्वे स्वीक्रियमाणे तुल्यन्यायेन सुखान्तरस्यापि = केवलिसुखस्यापि तथात्वप्रसङ्गात् = ज्ञानात्मकत्वापत्तेः कवलभोजित्वेऽपि न सातोदीरणापादनं सङ्गच्छते । न च सुखमात्रस्याऽवश्यवेद्यत्वनियमादसङ्गयोगनिमग्नेऽप्रमत्ते मनोयोगेन सातोदीरणायां मानाभाव इति वाच्यम्, 'सुख्यहमि'त्यनुभवस्य व्यवसायविषयनियामकस्य अनुव्यवसायस्य अप्रमत्तेऽपि मुनौ अक्षतत्वात् = अनपायात् ।
एतेन सुखत्वप्रकारकानुभवविरहेण ज्ञानैकनिमग्नानामप्रमत्तानां न सातोदीरणप्रसङ्ग इति निरस्तम्, अन्यत्राऽपि तथा वक्तुं शक्यत्वात् । न च मोहाभावादप्रवृत्तिमतां सर्वज्ञानां सुखमपि काययोगाद्यनपेक्षं क्षायिकमेवाभ्युपेम इति वाच्यम्, एवं सति तीर्थकरनामकर्मोदीरणमपि तेषां न स्यादिति वृश्चिकभिया पलायमानस्याशीविषमुखे प्रवेशापातात् ।
अथोदयोचितकालपरिपाकात् प्रागेवोदयावलिकायां कर्मनयनं तथाविधस्थितिबन्धाधीनमुदीरणमिति व्यपदिश्यत इति चेत् ? अत्रोच्यते, कर्मोदीरणं वीर्यं विना नैव प्रवर्तते, करणत्वात् अपवर्तनावत् । केवलस्वभावपक्षे सुगतमतप्रवेशापातात् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → ण य तं विरियविरहियं जायइ अपवत्तणव्व करणंति । केवलसहावपक्खे सुगयस्स मयं अणुण्णायं ।। (अ.म.प.१०१) इति । ___ एतेन → केवलिनि वेदनीयोदीरणाया अभावात् प्रभूततरपुद्गलोदयाभावः, तदभावाच्चात्यन्तं वेदनीयपीडाया अभावः - इति निरस्तम्, यतः अविरतसम्यग्दृष्ट्यादिष्वेकादशसु गुणस्थानकेषु वेदनीयस्य गुणश्रेणीसद्भावात् प्रभूतपुद्गलोदयसद्भावः ततः किं तेषु प्राक्तनेभ्योऽधिकपीडासद्भावः ? अपि च
જો કેવળ બાહ્ય યોગની પ્રવૃત્તિ ઉદીરણાને ખેંચી લાવે તો અપ્રમત્ત મહામુનિને પણ મનોયોગથી સુખની ઉદીરણા થવાની સમસ્યા તમારા મનમાં સર્જાશે.
દિગંબર :- અપ્રમત્ત મહાત્માનું સુખ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. જ્ઞાનની કાંઈ ઉદીરણા થઈ ન શકે. માટે અપ્રમત્ત મુનિને સુખની ઉદીરણા થવાની સમસ્યાને અવકાશ નહિ રહે.
શ્વેતાંબર :- જો અપ્રમત્ત મુનિનું સુખ જ્ઞાનસ્વરૂપ હોય તો કેવલજ્ઞાનીનું સુખ પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ બની જશે. તેથી કવલભોજન કરવા છતાં પણ તેમના જ્ઞાનાત્મક સુખની ઉદીરણા નહિ થાય. વળી, 'दु सुपी धुं.' भावो अनुम तो विना ५यटे अप्रमत्त महात्माने ५९थाय ४ छे. (30/१८)

Page #233

२०४०
• आहारकथायाः प्रमादजननविमर्शः . द्वात्रिंशिका-३०/१९ आहारकथया हन्त प्रमादः प्रतिबन्धतः । तदभावे च नो भुक्त्या श्रूयते सुमुनेरपि ।।१९।।
आहारकथयेति । (९) आहारकथया हन्त प्रतिबन्धतः = तथाविधाहारेच्छासंस्कारप्रवृद्धेः प्रमादो भवति, न त्वन्यथापि, अकथा-विकथानां विपरिणामस्य परिणामभेदेन व्यवस्थितत्वात् । तदभावे च = प्रतिबन्धाभावे च नो नैव भुक्त्या श्रूयते सुमुनेरपि = उत्तमसाधोरपि प्रमादः, किं पुनर्भगवत इति भावः । यो जिने सातोदयः तीव्रः किमसौ प्रचुरपुद्गलोदयेनेति ? अतो यत्किञ्चिदेतदिति (सू.कृ.श्रु.२/पृ.३४६) व्यक्तं सूत्रकृताङ्गवृत्तौ । ___ एतेन → उदीरणां विना प्रचुरपुद्गलोपनिपाताभावाद् भगवदसातवेदनीयस्य दग्धरज्जुस्थानिकत्वमिति दिक्पटोक्तिः निरस्ता, एवं सति सातवेदनीयस्यापि तथात्वप्रसङ्गात्, सम्यग्दृष्ट्याघेकादशगुणस्थानकेषु गुणश्रेणीसद्भावात्, तदधिकपुद्गलोपसंहाराद्, अधिकपीडाप्रसङ्गाच्च । तस्माद् यथानुभागमेव फलसम्भवः (स्या.क.१०/६४) इत्यधिकं स्याद्वादकल्पलतायाम् ।।३०/१८।।
ननु आहारकथयाऽप्युच्चैः प्रमादजननादाहारस्य सुतरां तथात्वान्न भवस्थकेवलिनां कवलाहारसम्भव इति यदुक्तं प्राक् (द्वा.द्वा.३०/३, पृ.२०१२) तन्निराकरणाय ग्रन्थकृदुपक्रमते - 'आहारे'ति। हन्त ! इति कोमलामन्त्रणे, आहारकथया तथाविधाहारेच्छासंस्कारप्रवृद्धेः प्रमादो भवति न तु अन्यथापि = तथाविधाहारेच्छासंस्कारानुपधानेऽपि, अकथा-विकथानां विपरिणामस्य विलक्षणपरिणामस्य = विपरीतपरिणमनस्य = कथाविधया परिणमनस्य परिणामभेदेन = स्व-परपरिणामविशेषेण प्राग् नवमद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.९/ २४,पृ.६६८) व्यवस्थितत्वात् । न ह्यवितथकेवलस्वरूपोपदर्शकाहारकथाऽपि प्रमादोपधायिका किन्तु तद्विकथैवेति तत्त्वमत्रत्यमवधेयम् । प्रतिबन्धाभावे = आहाराऽभिष्वङ्गविरहे नैव उत्तमसाधोरपि भुक्त्या प्रमादः श्रूयते, किं पुनः वीतरागस्य भगवतः ? न खलु यत्कथा प्रमादजननी तदपि प्रमादजनकमिति व्याઆઠમી દલીલનું નિરાકરણ કર્યા બાદ નવમી દલીલનું નિરાકરણ કરવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
હ ભોજન પ્રસાદજનક બને તેવો નિયમ નથી હ ગાથાર્થ :- ભાગ્યશાળી ! પ્રતિબંધ = મૂછ થવાથી આહાર કથાથી પ્રમાદ થાય એ વાત સાચી. પણ આહારમૂછ કર્યા વિના ભોજન કરવાથી તો ભાવસાધુને પણ પ્રમાદ સંભવતો નથી. તો કેવલીને तो ते प्रभारी संभवे ? (30/१९)
ટીકાર્થ :- ભાગ્યશાળી ! આહારકથાથી તથાવિધ આહારતૃષ્ણાના સંસ્કાર વધવાથી પ્રમાદ ઉત્પન્ન થાય છે, નહિ કે તથાવિધ સંસ્કાર વધાર્યા વિના. કારણ કે અકથા કે વિકથાનો વિપરિણામ = વિલક્ષણ પરિણામ = વિપરીતપણે પરિણામ = કથાસ્વરૂપે પરિણમન વક્તા વગેરેના તથાવિધ આશયના આધારે શાસ્ત્રમાં દર્શાવેલ છે. આ વાત તો નવમી બત્રીસીના ૨૫ મા શ્લોકમાં જણાવી જ ગયા છીએ. આહારતૃષ્ણા વિના ભોજન કરવાથી તો ઉત્તમ સાધુને પણ પ્રમાદ થતો હોય તેમ શાસ્ત્રમાં સંભળાતું નથી તો પછી સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતને આહાર ઉપર મૂછ કર્યા વગર કવલાહાર કરવા માત્રથી પ્રમાદ ઉત્પન્ન થઈ જાય તેવું તો સ્વપ્રમાં પણ કઈ રીતે આપણે વિચારી શકીએ ?

Page #234

• कौण्डिन्यादितापसकेवलज्ञानलाभविचारः •
२०४१ बहिर्योगव्यापारमात्रोपरम एवाऽप्रमत्तत्वलाभ इति तु न युक्तं, आरब्धस्य तस्य तत्राऽसङ्गतया निष्ठाया अविरोधादिति ।।१९।। प्तिरस्ति, मानाभावात्, अन्यथा देशकथायाः प्रमादहेतुत्वेन देशे निवसन्तो यतयः प्रमादिन एव प्रसज्येरन् । अथ तादृगभिष्वङ्गजननानुकूलतत्तद्देशगुणवर्णनात्मिकैव देशकथा तथा, न तूदासीनो देशोऽपि तथेति चेत् ? तर्हि ‘आहारकथाऽप्याहारविषयाभिलाषजनकतयैव तथा, न त्वनीदृश आहारोऽपि' इति किं न चेतयसे ? न चेदेवं तर्हि आहारकथया यतीनामतिचारो न त्वाहारेणेति कुतो वैषम्यम् ? एतेन → ‘अप्रमत्तो हि साधुराहारकथामात्रेणाऽपि प्रमत्तो भवति, नाऽर्हन् भुञ्जानोऽपि' इति महच्चित्रम् - (र.क.श्रा.गा.६ वृ., प्र.क.मा.परि.२ पृ.८७) इति रत्नकरण्डकश्रावकाचारवृत्ति-प्रमेयकमलमार्तण्डकृद्वचनं निरस्तम् । तस्माच्चारित्रपालनार्थतया निरभिष्वङ्गपरिणामेन गृह्यमाण आहारो न प्रमादहेतुरिति स्वीकर्तव्यम् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → हेऊ पमत्तयाए आहारकहेव णेव आहारो । होज्ज जईणाऽईआरो अण्णह तीए व तेणाऽवि ।। - (अ.म.प.१०६) इति ।
ननु परद्रव्यप्रवृत्तिमात्रविरामे सत्येवाऽप्रमत्तत्वलाभान्न भुक्तिकाले यतीनामप्रमत्तत्वलाभसम्भव इति चेत् ? मैवम्, बहिर्योगव्यापारमात्रोपरमे = परद्रव्यप्रवृत्तिप्रयोजककायिकादिबाह्ययोगसम्बन्धिसकलप्रवृत्तिविरामे सति एव अप्रमत्तत्वलाभ इति दिगम्बरमतं तु न युक्तम्, आरब्धस्य = अप्रमत्तगुणस्थानकलाभकालात् प्राक् प्रारब्धस्य तस्य = बाह्ययोगव्यापारस्य तत्र असगतया = अनभिष्वगतया अप्रमत्तगुणस्थानकादिषु निष्ठाया = समाप्तेः अविरोधात् । अत एव कौण्डिन्यादयः क्षपकश्रेणिं प्रतिपद्यमानाः सप्तमादिगुणस्थानकस्पर्शनां कारं कारमेवाऽऽरब्धं कवलाहारं परिनिष्ठितवन्त इति प्राक् (द्वा.द्वा. २८/ ३०) दर्शितमेव । अधिकन्तु → ण य दुप्पणिहाणं पि हु केवलिजोगाण होइ भुत्तीए । तं रागद्दोसकयं ते पुण तेसिं विलीणेति ।। इय सत्तमाइफासगकोडिन्नाईण कवलभोईणं । णेव य दुप्पणिहाणं सुप्पणिहाणस्स माहप्पा ।।
+ (अ.म.प.१०४-५) इति अध्यात्ममतपरीक्षाश्लोकयुगलवृत्तितोऽवसेयम् ।।३०/१९ ।।
દિગંબર :- કાયાદિ બાહ્ય યોગની તમામ પ્રવૃત્તિ અટકે તો જ અપ્રમત્તપણું મળી શકે. બાહ્ય યોગની પ્રવૃત્તિ ચાલતી હોય તો અપ્રમત્તદશા ટકી જ ન શકે. તેથી અપ્રમત્ત યતિ ભોજનસંબંધી કાયિકપ્રવૃત્તિ કેવી રીતે કરી શકે ?
શ્વેતાંબર - કાયિક વગેરે બાહ્ય તમામ યોગની સર્વ પ્રવૃત્તિ અટકે તો જ અપ્રમત્તદશા પ્રગટે આ વાત યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે સાતમા ગુણઠાણા પૂર્વે શરૂ કરેલી બાહ્ય કાયિકાદિ પ્રવૃત્તિમાં અસંગપણે પસાર થવાથી શરૂ થયેલી તે પ્રવૃત્તિ અપ્રમત્તદશામાં પૂર્ણ થાય તેવું માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી આવતો. (૩૦/૧૯)
વિશેષાર્થ - મતલબ કે છઠ્ઠા ગુણઠાણે ભોજનની પ્રવૃત્તિ શરૂ થાય અને ઉદાસીનભાવે ભોજન કરતાં-કરતાં અસંગદશા પ્રગટતાં સાતમું ગુણસ્થાનક મળી શકે છે. આ જ રીતે ગૌતમસ્વામીથી દીક્ષિત થયેલા ૧૫૦) તાપસમાંથી ૫OO તાપસને પારણું કરતાં-કરતાં અપ્રમત્તદશા ઉપર આરૂઢ થઈ, ક્ષપકશ્રેણી भांडी BRAIन प्रा. थयुं - पात संगत थई । छ. (3०/१८)
ત્રીજા શ્લોકમાં બતાવેલી દિગંબરની દશમી દલીલનું નિરાકરણ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –

Page #235

२०४२ • निद्राकारणपरामर्शः .
द्वात्रिंशिका-३०/२१ निद्रा नोत्पाद्यते भुक्त्या दर्शनावरणं विना । उत्पाद्यते न दण्डेन घटो मृत्पिण्डमन्तरा ।।२०।।
निद्रेति । (१०) स्पष्टः ।।२०।। रासनं च मतिज्ञानमाहारेण भवेद्यदि । घ्राणीयं स्यात्तदा 'पुष्पघ्राणतर्पणयोगतः ॥२१॥
रासनं चेति । स्पष्टः ।।२१।।।
प्रागुक्तदशमहेतुनिराकरणार्थमुपक्रमते - 'निद्रे'ति । न खलु क्वचन भुक्ति-निद्रयोः पौर्वापर्यं दृष्टमिति न तां प्रति तस्या हेतुत्वं कल्पयितुमुचितम्, अन्यथा क्वचिद् रासभादेरपि घटपूर्वभावदर्शनेन तं प्रति तस्यापि हेतुत्वाऽऽपत्तेः । तस्माद् दर्शनावरणप्रकृतिरूपा निद्रैवेन्द्रियवृत्तिनिरोधरूपनिद्रां प्रति हेतुः, बह्वाहारादिकं च कदाचित् तद्वृत्त्युबोधकतयैवोपयुज्यते, न त्वाहारत्वेन तद्धेतुताऽस्ति । तथा च ध्वस्तदर्शनावरणानां तीर्थकृतां भुक्त्या = कवलाहारमात्रेण दर्शनावरणं विना निद्रा नोत्पाद्यते । न खलु मृत्पिण्डं अन्तरा = विना दण्डेन निमित्तकारणमात्रेण घट उत्पाद्यते । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → णिद्दाए वि ण हेऊ भुत्ती सहयारमेत्तओ तीसे । जेण सुए णिद्दिट्ठा पयडी सा दंसणावरणी ।। 6 (अ.म.प.१०७) इति ।।३०/२०।।
__ पूर्वाऽऽपादितरासनमतिज्ञानापत्तिमपाकरोति - 'रासनमि'ति । न खलु कवलाऽऽहारमात्रेण भगवतां रसनेन्द्रियजन्यज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्गः, विषयसत्त्वेऽपि मतिज्ञानावरणक्षयोपशमरूपतत्कारणीभूतलब्धीन्द्रियाऽभावात् । यदि च आहारेण = कवलभुक्तिमात्रेण रासनं = रसनेन्द्रियजन्यं मतिज्ञानं भवेत् तदा समवसरणे सुरासुरविकीर्णबहलकुसुमशालिनि पुष्पघ्राणतर्पणयोगतः = कुसुमपरिमल-घ्राणेन्द्रियसंयोगसम्बन्धात् घ्राणीयं = घ्राणेन्द्रियोद्भवं मतिज्ञानं स्यात्, युक्तेरुभयत्र तुल्यत्वात् । तदुक्तं रत्नाकरावतारिकायां
હ ઉપાદાન શરણ વિના નિમિત્તકરણ કર્યજનક ન બને છે ગાથાર્થ :- દર્શનાવરણ વિના ભોજનથી નિદ્રા ઉત્પન્ન થઈ ન શકે. ખરેખર મૃત્પિડ વિના કેવલ हथी sis घडो उत्पन्न 25 - 3. (3०/२०)
વિશેષાર્થ:- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની ટીકા ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલી નથી. આશય એ છે કે દર્શનાવરણ કર્મનો વિપાકોદય નિદ્રાનું મુખ્ય અંતરંગ કારણ છે. ભોજન તો બાહ્ય નિમિત્ત કારણ છે. કેવલજ્ઞાનીને દર્શનાવરણ નામનું ઘાતકર્મ સત્તામાં પણ નથી હોતું તો પછી તેનો વિપાકોદય તો ક્યાંથી સંભવે ? માટે કવલાહાર કરવા છતાં પણ કેવલજ્ઞાનીને નિદ્રા આવવાની કોઈ શક્યતા નથી. (૩૦/૨૦)
દશમી દલીલમાં જ દિગંબરે “રસનેન્દ્રિયજન્ય મતિજ્ઞાન કેવલીને કવલાહારના લીધે ઉત્પન્ન થશે?” આવી જે આપત્તિ આપેલી હતી તેના નિરાકરણ માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
સર્વજ્ઞમાં રાસનમતિજ્ઞાનનું નિરાક્રણ છે ગાથાર્થ :- જો આહાર કરવાથી કેવલજ્ઞાનીને રસનેન્દ્રિયજન્ય મતિજ્ઞાન થાય તો સમવસરણમાં પુષ્પોની પરાગરજનો નાકને સંબંધ થવાથી ધ્રાણેન્દ્રિયજન્ય મતિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જવું જોઈએ. (30/२१) १. मुद्रितप्रती 'पुष्पं घ्राण..' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #236

• मतिज्ञानकारणोहनम् .
२०४३ ईर्यापथप्रसङ्गश्च समोऽत्र गमनादिना । अक्षते ध्यान-तपसी स्वकालासम्भवे पुनः ।।२२।।
ईर्येति । ईर्यापथप्रसङ्गश्चात्र = भगवतो भुक्तौ गमनादिना समः तेनाऽपि तत्प्रसङ्गस्य → नाद्यः पक्षः, तावन्मात्रेण रसनेन्द्रियज्ञानाऽसम्भवात्, अन्यथाऽमरनिकरनिरन्तरनिर्मुक्तकुसुमपरिमलादिसम्बन्धाद् घ्राणेन्द्रियज्ञानमपि भवेत् + (रत्ना.अव.७/५७) इति । केवलिभुक्तिप्रकरणे शाकटायनाचार्येणाऽपि → इन्द्रियविषयप्राप्तौ यदभिनिबोधप्रसञ्जनं भुक्तौ । तच्छब्द-रूप-गन्ध-स्पर्शप्राप्त्या प्रतिक्षिप्तम् ।। - (के.भु.३३) इत्युक्तम् । तदुक्तं स्याद्वादरत्नाकरेऽपि → नेन्द्रियविषयसम्बन्धमात्रेण मतिज्ञानं भवति । किं तर्हि ? सम्बन्धे मतिज्ञानावरणक्षयोपशमे च सति । एतच्च क्षीणाऽशेषाऽऽवरणे केवलिनि नास्तीति न तज्ज्ञानानुषङ्गः, अन्यथा श्रोत्रादीन्द्रियाणां दिव्यतूर्यादिरवेण गणधर-देवादिरूपेण सुगन्धिकुसुमधूपवासादिगन्धेन मरुत्सिंहासनस्पर्शेन सम्बन्धेऽपि मतिज्ञानमनुषज्येत 6 (स्या.रत्ना.पृष्ठ.४८१) इति । ___ वस्तुतस्तु मत्यादिज्ञानकारणीभूतस्य केवलज्ञानावरणस्याऽभावादेव केवलिनि कवलाहारतो रासनमतिज्ञानोदयप्रसङ्ग आपादयितुं नार्हति । न चेदमसिद्धम्, तदुक्तं ज्ञानबिन्दौ → तत्र हेतुः केवलज्ञानावरणमेव, केवलज्ञानव्यावृत्तज्ञानत्वव्याप्यजातिविशेषावच्छिन्ने तद्धेतुत्वस्य शास्त्रार्थत्वात् । अत एव मतिज्ञानावरणक्षयादिनाऽपि न मतिज्ञानाद्युत्पादनप्रसङ्गः । अत एव चास्य विभावगुणत्वमिति प्रसिद्धिः - (ज्ञा.बि. पृ.१) इति भावनीयम् ।
ननु कवलाहारो हि न स्वरूपतः सुखं दुःखं वा जनयति, अपि तु रसनेन्द्रियजन्यमधुरतिक्तादिरसोद्बोधद्वारा इति सर्वज्ञानां तज्जन्यसुखस्वीकारे तज्जनकमधुरादिरसरासनप्रसङ्ग इति चेत् ? न, तीर्थकृतां कवलाहाररसास्वादजन्यसुख-दुःखानुत्पत्तावपि ततः क्षुदादिदुःखनिवृत्तेः तज्जन्यसुखोत्पत्तेर्वा सम्भवात्, तिक्ताद्यौषधादेरिव धातुसाम्यद्वारैव तस्य तद्धेतुत्वात् । अत एव रसास्वादं वर्जयित्वैव भुञ्जतामप्रमत्तयतीनां न तत्फलानुपपत्तिः । अधिकन्तु → ण य मइणाणपसत्ती कवलाहारेण होइ केवलिणो । पुप्फाईअं विसयं अण्णह घाणाइ गिहिज्जा ।। (अ.म.प.११७) इति अध्यात्ममतपरीक्षागाथावृत्तितोऽवसेयम् ।।३०/२१ ।। ___ अधुना प्रागापादितेर्यापथप्रसङ्गमपाकरोति - 'ईयेति । भगवतः तीर्थकरस्य भुक्तौ सत्यां ईर्यापथ
વિશેષાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી આ શ્લોકની ટીકા ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલી નથી. માટે અમે પણ विशेष वि१२५नथी ४२ता. (3०/२१)
હ ઈર્યાપથપ્રસંગ વિચારણા છે. ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં ઈર્યાપથનો પ્રસંગ તો ગમનાદિના લીધે તમારે પણ સમાન જ છે તથા ધ્યાન અને તપ તો અવ્યાહત જ છે. વળી, ભોજન સમયે તો ધ્યાન અને તપ અસંભવિત જ છે. (30/२१)
ટીકાર્થ - સર્વજ્ઞ ભગવંતની ભોજનપ્રવૃત્તિમાં જે પ્રતિક્રમણયોગ્ય ઈર્યાપથની આપત્તિ ચોથી ગાથામાં બતાવેલી તે તો ભગવાનને વિહાર વગેરે દ્વારા તમારા મનમાં પણ સમાન જ છે. કારણ કે વિહાર વગેરે કરવાથી પ્રતિક્રમણ કરવા દ્વારા દૂર કરી શકાય તેવો કર્મબંધ = ઈર્યાપથ થવાની વાત તો ભોજનાદિપ્રવૃત્તિની

Page #237

२०४४
• ईर्यापथिकायाः कर्मबन्धकत्वविचारः • द्वात्रिंशिका-३०/२२ तुल्ययोगक्षेमत्वात्, स्वाभाविकस्य च तद्गमनस्य दृष्टबाधेन कल्पयितुमशक्यत्वादिति भावः ।
(११) स्वकालाऽसम्भवे = भुक्तिकालाऽसम्भविनी ध्यान-तपसी पुनरक्षते योगनिरोधदेहाऽपवर्गकालप्रसङ्गः = प्रतिक्रमणयोग्येर्यापथप्रसङ्गः गमनादिना कर्मणा समः = तुल्यः, तेनाऽपि = गमनादिकर्मणा तत्प्रसङ्गस्य = प्रतिक्रमणार्यापथप्रसङ्गस्य तुल्ययोगक्षेमत्वात्, केवलयोगनिमित्तकत्वस्योभयत्राऽविशेषात् । कवलभुक्तिविरहेऽपि चक्षुःपक्ष्मपरिस्पन्द-गमनादिनिमित्तकोऽपीर्यापथबन्धस्तु भगवतः स्यादेव । तदुक्तं उपशान्तमोह-क्षीणमोह-सयोगकेवलिगुणस्थानत्रयवर्तिनां कर्मबन्धनिरूपणावसरे श्रीनेमिचन्द्राचार्येण प्रवचनसारोद्धारे → सययं तु अप्पमत्तस्स भगवओ जाव चक्खुपम्हंपि । निवयइ ता सुहुमा हू इरियावहिया किरिय एसा ।। - (प्र.सारो.८३५) इति । न चात एव बाधकाद् भवस्थकेवलिगमन-पक्ष्मपरिस्पन्दादेरपि प्रायोगिकत्वं न मन्यामहे इति वाच्यम्, स्वाभाविकस्य च = वैस्रसिकस्य हि तद्गमनस्य = सर्वज्ञगमनकर्मणः दृष्टबाधेन = प्रत्यक्षविरोधेन कल्पयितुं अशक्यत्वात्, विशेषविमर्श बाधकाऽनवतारेण तस्य प्रायोगिकस्यैव न्याय्यत्वात्, अनाभोगसहकृतयोगक्रियाया एव तादृशेर्यापथिकीहेतुत्वात् । सूक्ष्मायां तु तस्यां कार्मणशरीरकृतचलोपकरणताया एव हेतुत्वात् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → इरिआवहिआ किरिया कवलाहारेण जइ णु केवलिणो । गमणाइणा वि ण हवे सा किं तुह पाणिपिहिअ त्ति ? ।। - (अ.म.प.११८) इति ।
वस्तुतस्तु प्रमत्तानामेवेर्यापथिकाया बन्धहेतुता, अप्रमत्ततया केवलिनामीर्यापथिकाऽपि निर्जरायै सम्पद्यते । अत्र चार्थे → इरियावहिआईआ जे चेव हवंति कम्मबंधाय । अजयाणं ते चेव उ जयाण निव्वाणगमनाय ।। - (ओ.नि.५५) इति ओघनियुक्तिवचनमपि स्मर्तव्यमागमविशारदैः ।
ननु ‘भुक्तौ सत्यां ध्यान-तपसोळयात्, केवलिनश्च तयोः सदातनत्वादिति प्रागुक्तं (द्वा.द्वा.३०/ ४ पृ.२०१२) किं विस्मृतम् ? अत्रोच्यते, केवलिनि ध्यान-तपसी भुक्तिकालाऽसम्भविनी एव । ध्यानान्तरिकायामेव वर्तमानस्य सतः केवलज्ञानलाभसम्भवात्, केवललाभोत्तरं उत्कर्षतः देशोनपूर्वकोटिं यावद् ध्यानस्य असम्भवात् । तदुक्तं आवश्यकनियुक्तिवृत्तौ ध्यानशतकविवरणे → सुक्कज्झाणाइदुगं वोलीण्णस्स ततियमप्पत्तस्स एयाए झाणंतरियाए वट्टमाणस्स केवलणाणमुप्पज्जइ । केवली य सुक्कलेसोऽज्झाणी य जाव सुहुमकिरियमनियट्टित्ति + (आ.नि.प्रतिक्र.ध्यान श.६४-भाग-३-पृ.६०३) इति ।
यद्यपि केवलज्ञानोत्तरं प्रायश एकाशनकं नित्यं वर्तत एवेति न तपःक्षतिप्रसङ्गः तथापि तपोनिर्जरणीयकर्माभावेन तस्य निर्जरासाधनतयाऽनुपादानात् न तत्त्वतः तपस्त्वमिति तस्याऽपि केवलज्ञानोत्तरमसम्भव एव । 'केवलिस्स णं पंच अणुत्तरा पन्नत्ता, तं जहा- अणुत्तरे नाणे, अणुत्तरे दंसणे, अणुत्तरे चरित्ते, अणुत्तरे तवे, अणुत्तरे वीरिते' (स्था.५/१/४११) इति स्थानाङ्गसूत्रं तु शैलेश्यवस्थाજેમ સમાન રીતે લાગુ પડી શકે છે. તથા સ્વાભાવિક = પ્રયત્નશૂન્ય વિહારાદિની તો કલ્પના પણ કરવી અશક્ય છે. કારણ પ્રયત્નવિનાની ગમનાગમનાદિ પ્રવૃત્તિ તો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી બાધિત છે.
ચોથી ગાથામાં જણાવેલી દિગંબરની ૧૧ મી દલીલના નિરાકરણ માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે - ભોજનના સમયે સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં ધ્યાન અને તપ સંભવતા જ નથી. માટે તેની હાનિ થવાની કોઈ શક્યતા રહેતી નથી. શુક્લ ધ્યાનનો ચોથો પાયો તો ભગવાનને યોગનિરોધસમયે જ સંભવે છે.

Page #238

• केवलिनि ध्यानादिविमर्शः .
२०४५ योरेव तत्सम्भवात् । ___स्वभावसमवस्थितिलक्षणयोश्च तयोर्गमनादिनेव भुक्त्याऽपि न व्याघात इति द्रष्टव्यम् ।।२२।। परमौदारिकं चाङ्गं भिन्नं चेत्तत्र का प्रमा । औदारिकादभिन्नं चेद्विना भुक्तिं न तिष्ठति ।।२३।। भाविध्यानरूपस्याऽभ्यन्तरतपसः पारम्यमावेदयति, तथैव स्थानाङ्गवृत्तौ (५/१/४११) अभयदेवसूरिभिः व्याख्यानात् । इत्थं सर्वज्ञदशायां योगनिरोधपूर्वं ध्यान-तपसोरेवाऽसम्भवे कुतो भुक्तिकाले तत्सम्भवो येन तया तयोर्बाधः स्यात् । पुनः = तथापि ते तदा तत्र अक्षते = अनुन्मूलिते । अत एव योगनिरोध-देहाऽपवर्गकालयोरेव तत्सम्भवात् = ध्यान-तपःसमुत्पादात् । तदुक्तं ध्यानशतके → निव्वाणगमणकाले केवलिणा दरनिरुद्धजोगस्स । सुहुमकिरियाऽनियटिं तइयं तणुकायकिरियस्स ।। तस्सेव य सेलेसीगयस्स सेलोव्व णिक्कंपस्स । वोच्छिन्नकिरियमप्पडिवाइ ज्झाणं परमसुक्कं ।। __(ध्या.श.८१/८२) इति । तथा शरीरव्युच्छित्तये पार्यन्तिकसंलेखनादिकं तपः तदपि कादाचित्कमिति न तेन तत्प्रतिबन्धः । तदुक्तं केवलिभुक्तिप्रकरणे शाकटायनाचार्येण → ज्ञानाद्यलयेऽपि जिनेऽमोहेऽपि स्यात् क्षुदुद्भवे भुक्तिः। वचन-गमनादिवच्च प्रयोजनं स्व-परसिद्धिः स्यात् ।। ध्यानस्य समुच्छिन्नक्रियस्य चरमक्षणे गते सिद्धिः । सा नेदानीमस्ति स्वस्य परेषाञ्च कर्तव्या ।।
6 (के.भु.१७/१८) इति ।
ननु सर्वज्ञे न चित्तैकाग्र्य-निर्जराकारकत्वलक्षणे ध्यान-तपसी स्वीक्रियेतेऽस्माभिः किन्तु स्वभावसमवस्थानलक्षणे एवेति तत्र न तयोरसम्भवाऽभिधानं न वा गमनादिना व्याघातो युज्यते इति चेत्? अत्रोच्यते, स्वभावसमवस्थितिलक्षणयोश्च = निजाऽनावृताऽखण्डविशुद्धचैतन्यस्वभावसमवस्थानलक्षणयोः हि तयोः = ध्यान-तपसोः गमनादिनेव = गमन-स्थान-निषद्या-देशनादिकर्मणा इव भुक्त्यापि न व्याघातः = नैव व्ययप्रसङ्गः । कवलाहारेण तद्व्याघाते गमनादिनापि तत्प्रसङ्गाद् इति द्रष्टव्यम् । अधिकन्तु → झाणतवोवाघाओ आहारेणं ति ते मई मिच्छा । झाणं सेलेसीए तवो अ ण विसिस्सते सिंति ।। - (अ.म.प.१११) इति अध्यात्ममतपरीक्षागाथावृत्तितोऽवसेयम् ।।३०/२२ ।। તથા પર્યન્તસંલેખના સ્વરૂપ તપ તો સર્વજ્ઞ ભગવંતને મોક્ષસમયે જ સંભવે છે. ત્યારે તો કાંઈ ભગવાન ભોજન કરવાના નથી. તથા તે પૂર્વે તો ધ્યાન કે તપનો સંભવ જ નથી. માટે ભોજન દ્વારા તેનો વ્યાઘાત થવાની કોઈ પણ જાતની શક્યતા નથી.
તથા જો ધ્યાન અને તપને સ્વભાવસમવસ્થાન સ્વરૂપ માનવામાં આવે તો જેમ વિહારાદિ પ્રવૃત્તિ દ્વારા તે બન્નેનો વ્યાઘાત નથી થતો તેમ ભોજનાદિથી પણ તે બન્નેનો વ્યાઘાત નહિ થાય – એમ સમજવું. (3०/२२)
ચોથા શ્લોકમાં જણાવેલી દિગંબરની ૧૧ મી દલીલનું નિરાકરણ કર્યા બાદ ૧૨ મી દલીલનું નિરાકરણ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
હ પરમઔદારિક શરીરની મીમાંસા હ ગાથાર્થ:- ઔદારિક શરીર કરતાં પરમ ઔદારિક શરીર જુદું છે – એવું માનવામાં શું પ્રમાણ છે? તથા

Page #239

२०४६
• परमौदारिकशरीरमीमांसा • द्वात्रिंशिका-३०/२३ परमौदारिकं चेति । (१२) परमौदारिकं चाङ्गं = शरीरं भिन्नं चेत् औदारिकादिभ्यः क्लृप्तशरीरेभ्यः, तर्हि तत्र का प्रमा किं प्रमाणं ? न किंचिदित्यर्थः ।
औदारिकादभिन्नं चेत् तत्केवलमतिशयितरूपाद्युपेतं तदेव तदा भुक्तिं विना न तिष्ठति,
ननु भुक्तिं विनाऽपि सर्वज्ञसत्कस्य परमौदारिकदेहस्य स्थास्नुत्वात् तदर्थं केवलिनः तत्कल्पनाया अयोगादिति पूर्वोक्तं (द्वा.द्वा.३०/४ पृ.२०१२) किं विस्मृतं? इत्याशङ्कायामाह - ‘परमेति । क्लृप्तशरीरेभ्यः = प्रमाणान्तरसिद्धदेहेभ्यः औदारिकादिभ्यः = औदारिक-वैक्रियाऽऽहारक-तैजस-कार्मणाभिधानेभ्यः केवलिनः परमौदारिकं शरीरं भिन्नं चेत् ? तर्हि तत्र = औदारिकादिभिन्ने परमौदारिकशरीरे किं प्रमाणं ? न किञ्चिदित्यर्थः । एतेन कवलाहारो हि धातूपचयाद्याधायकतयौदारिकशरीरस्थिति-वृद्ध्योः प्रभवतु, न तु वैक्रियादेरिव रुधिरादिधातुरहितस्य परमौदारिकस्य स्थितौ तदपेक्षाऽस्ति, प्रत्युत मूत्र-पुरीषादिमलाऽऽधायिनस्तस्य सत्त्वे परमौदारिकमेव न भवेदिति निरस्तम्, केवलिनां शरीरस्य सप्तधातुरहितत्वे ह्यस्थिरहितत्वमप्यावश्यकम् । तथा च तेषां वज्रर्षभनाराचसंहननप्रकृतिविपाकोदयः कथं स्यात् ? पुद्गलविपाकिन्याः तस्याः अस्थिपुद्गलेष्वेव विपाकदर्शनात् । तदुक्तं प्रथमकर्मग्रन्थे → 'संघयणमट्ठिनिचयो' - (प्र.क.३८) इति । न चास्थिपुद्गलेषु दृढतररचनाविशेष एव तत्प्रकृतिजन्य इति नियमो न तु तेष्वेवेति वाच्यम्, दृढावयवशरीराणां देवानामपि तत्प्रसङ्गात् । एतेन → तदा स्फटिकसङ्काशं तेजोमूर्तिमयं वपुः । जायते क्षीणदोषस्य सप्तधातुविवर्जितम् ।। - (आ.स्व.१२) इति आप्तस्वरूपोक्तिः निराकृता । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → संघयणणामपगइ केवलिदेहस्स धाउरहिअत्ते । पोग्गलविवागिणी कह अतारिसे पोग्गले होउ ।। - (अ.म.प.११४) इति ।
एतेन → तदीयौदारिकशरीरस्थितेः परमौदारिकशरीरस्थितिरूपतया अस्मदाद्यौदारिकशरीरस्थितिविलक्षणत्वात् + (न्या.कु.३/७/७६ पृ.८५७) इति न्यायकुमुदचन्द्रे प्रभाचन्द्रवचनं निरस्तम्, औदारिकशरीराद् भगवच्छरीरस्य अत्यन्तवैजात्ये षष्ठशरीरकल्पनाप्रसङ्गात्, धातुमच्छरीरस्थिति-वृद्ध्योः क्षुज्जनितकााद्यपनायकधातूपचयादिद्वारा कवलाहारस्य, स्थूलौदारिकस्थिति-वृद्धिसामान्ये स्थूलाहारस्य वा हेतुत्वात् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → ओरालियत्तणेणं तह परमोरालिअं पि केवलिणो । कवलाहारावेक्खं ठिइं च बुड्डिं च पाउणइ ।। - (अ.म.प.११६) इति ।
अथ केवलिनां शरीरं औदारिकाद् अवश्यक्लृप्ताद् अभिन्नं एव इति न पञ्चविधशरीरव्यवस्थाभङ्गप्रसङ्गः केवलं तदेव = क्लृप्तौदारिकाऽभिन्नमेव अतिशयितरूपाद्युपेतं = सातिशयरूप-संहननसंस्थानाधुपेतं परमौदारिकं भण्यते, तदुक्तं आवश्यकनियुक्ती → संघयण-रूव-संठाण-वण्ण-गइ-सत्त-सारऊसासा । एमाइणुत्तराई हवंति नामोदया तस्स ।। (आ.नि.५७१) इति । तीर्थकृतामौदारिकदेहे જો સર્વજ્ઞશરીર ઔદારિક શરીર કરતાં અભિન્ન હોય તો ભોજન વિના લાંબો સમય ટકી ન શકે.(૩૦/૨૩)
ટીકાર્થ :- ઔદારિક વગેરે પ્રમાણસિદ્ધ શરીરો કરતાં સર્વજ્ઞ ભગવંતનું પરમ ઔદારિક શરીર જુદું હોય છે - એવું માનવામાં પ્રમાણ શું છે ? કોઈ જ નહિ. તથા અત્યંત સર્વોત્કૃષ્ટ રુપ - સંઘયણ વગેરેથી યુક્ત હોવા છતાં સર્વજ્ઞદેહ ઔદારિક જ છે - એવું જો માનવામાં આવે તો દેશોન કરોડ પૂર્વ વર્ષ સુધી સર્વજ્ઞ ભગવંતનું શરીર ભોજન વિના ટકી ન શકે. કારણ કે અત્યંત દીર્ઘ સમય પર્યન્ત

Page #240

• चिरंतननरदेहस्थितेः भुक्तिप्रयोज्यत्वम् •
२०४७ चिरकालीनौदारिकशरीरस्थितेर्भुक्तिप्रयोज्यत्वनियमात् । भुक्तेः सामान्यतः पुद्गलविशेषोपचयव्यापारकत्वेनैवोपयोगात्, वनस्पत्यादीनामपि जलाद्यभ्यादानेनैव चिरकालस्थितेः । नामकर्मोदयातिशयाद् वर्णाद्यतिशय एव हि पारम्यं न तु सर्वथा धातुरहितत्वमित्युच्यते तदा तादृशं तद् भुक्तिं विना न तिष्ठति, चिरकालीनौदारिकशरीरस्थितेः = देशोनपूर्वकोट्यादिप्रमितौदारिकदेहावस्थानस्य भुक्तिप्रयोज्यत्वनियमात् = कवलाहारप्रयोज्यत्वव्याप्तेरन्यत्र प्रत्यक्षादिप्रमाणतो दर्शनात् । न चाहारकर्मण एव तत्प्रयोजकत्वमस्त्विति वाच्यम्, यत औदारिकशरीरस्थितिः खलु आहारकर्मण इवाहारपुद्गलानामप्यन्वय-व्यतिरेकावनुविधत्ते । तथा च कवलाहारविरहे भवस्थकेवलिनां शरीरं कथमुत्कर्षतः पूर्वकोटिकालं यावदवतिष्ठताम् ? एवमौदारिकशरीरवृद्धिरप्याहारपुद्गलैरेव स्यात्, ‘पुद्गलैः पुद्गलवृद्धि'रिति नियमेन भुक्तेः = कवलाहारपुद्गलानां सामान्यतः पुद्गलविशेषोपचयव्यापारकत्वेनैव = सप्तविधधातुगतपुद्गलवृद्धिद्वारैव उपयोगात् = दीर्घकालीनौदारिकदेहावस्थितौ हेतुत्वात्, घटे दण्डस्य चक्रभ्रमणव्यापारकत्वेनेव । एतेन वनस्पत्यादीनामौदारिकशरीरावस्थानस्य कवलाहारं विनैव दीर्घकालं यावद्दर्शनादुक्तनियमस्य व्यभिचारितत्वमिति प्रत्यस्तम्, क्वचिद् दण्डं विना हस्तादिनैव चक्रभ्रमणादिव्यापारोदयतो घटोत्पादेऽपि तं प्रति दण्डस्याऽनन्यथासिद्धत्ववत् वनस्पत्याद्यौदारिकशरीरेषु कवलाहारं विना मूलादिगृहीतजलादिनैव पादपाऽपराभिधान-वनस्पत्याद्यौदारिकशरीरगतपुद्गलविशेषोपचयव्यापारोदयतो दीर्घतरकालीनतदवस्थानसम्भवेऽपि तं प्रति न कवलाहाराऽन्यथासिद्धत्वसम्भवः । यद्वा कवलाहारत्वादिविशेषधर्मविनिर्मोकेण सामान्यतः = भुक्तित्वलक्षणसामान्यधर्मपुरस्कारतो भुक्तेः = भोजनस्य पुद्गलविशेषोपचयव्यापारकत्वेनैव = औदारिकशरीरगतपुद्गलपुष्टिविशेषद्वारेणैव दीर्घतरौदारिकशरीरस्थितिं प्रति उपयोगात् न प्रकृतनियमे व्यभिचारः, औदारिकशरीरवतां वनस्पत्यादीनामपि जलाद्यभ्यादानेनैव चिरकालस्थितेः सम्भवात्, जलसेकाऽसेकाभ्यामेव तवृद्ध्यवृद्धिदर्शनात् । अनेन लोमाहारत
ઔદારિક શરીરની સ્થિતિ તો ભોજન ઉપર જ અવલંબી શકે - આવો નિયમ પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણથી પણ સિદ્ધ થયેલ છે. શરીરને ટકાવવામાં સામાન્યથી ભોજન દેહગત પુદ્ગલવિશેષને પુષ્ટ કરવા દ્વારા જ ઉપયોગી બને છે.
શંકા - હજારો વર્ષ સુધી કબીર વડ વગેરે વનસ્પતિના ઔદારિક શરીરો ભોજન વિના જ ટકે છે ને ! તો પછી શા માટે ભોજનને ઔદારિક શરીરની દીર્ઘતરકાલીન સ્થિતિ પ્રત્યે તમે કારણ માનો છો?
સમાધાન :- વનસ્પતિ ભલે કવલાહાર ન કરે. પરંતુ જમીનમાંથી પાણી વગેરે ગ્રહણ કરે જ છે. તેથી જ તે લાંબો સમય ટકી શકે છે. મૂળીયા દ્વારા વનસ્પતિ જમીનમાંથી પાણી વગેરે પોષક તત્ત્વને ગ્રહણ કરે છે તે પણ એક જાતનો તેનો ખોરાક જ કહેવાય. ખોરાકનું કામ કરે તે ખોરાક જ કહેવાય. ખોરાકનું કામ છે શરીરના પુદ્ગલોની વિશિષ્ટ પુષ્ટિ કરવાનું. તે કાર્ય વનસ્પતિના મૂળીયા વગેરેથી ગ્રહણ કરેલા પાણી વગેરેથી થાય જ છે. માટે જ તે લાંબો સમય ટકી શકે છે. તેથી સામાન્યરૂપે ખોરાકને દેહપુદ્ગલપુષ્ટિવિશેષ દ્વારા દીર્ઘકાલીન ઔદારિક શરીર સ્થિતિ પ્રત્યે કારણ માનવામાં કોઈ દોષ નથી આવતો. આમ ચય-ઉપચયવાળા ઔદારિક શરીરને ટકાવવામાં વિવિધ પ્રકારના ચોક્કસ પુદ્ગલોનું ગ્રહણ કરવું જરૂરી છે. કારણ કે તે તેનું કારણ છે. માટે રોજ ધર્મદેશના-વિહારાદિ પ્રવૃત્તિ

Page #241

• देहविशेषस्थितिः कवलाहारनियता •
द्वात्रिंशिका - ३०/२३
शरीरविशेषस्थितौ विचित्र पुद्गलोपादानस्याऽपि हेतुत्वेन तं विना केवलिशरीरस्थितेः कथमप्यसम्भवात् ।
२०४८
एव तत्स्थितिसम्भवे किमर्थं कवलाहारकल्पनेति निरस्तम्, अस्मदादिष्वपि सर्वदैव तथैव कल्पनापत्तेः । एवञ्च शरीरविशेषस्थितौ = चयोपचयादिसमन्वितकायिकदीर्घकालिकावस्थितौ विचित्रपुद्गलोपादानस्यापि कवलाहारप्राप्तपुद्गलपरिणामविशेषस्यापि हेतुत्वेन = अन्वय-व्यतिरेकप्रतियोगित्वेन तं = तादृशपुद्गलोपादानं विना केवलिशरीरस्थितेः कथमप्यसम्भवात् । एतेन तच्छरीरोपचयोऽपि लाभान्तरायप्रक्षयात् प्रतिसमयं तदुपचयनिमित्तभूतानां दिव्यपरमाणूनां लाभाद् घटन्ते ← ( न्या. कु. च.३/७/७६ पृ.८५८) इति न्यायकुमुदचन्द्रकृद्वचनं निरस्तम्, कवलाऽभोजित्वे केवलिनः पूर्वकोट्यायुषो नवमवर्षोत्पन्नकेवलज्ञानस्याऽऽकालं बाललीलाविलासप्रसङ्गात्, लोमाहारतः तथाविधदेहवृद्धेरसम्भवात्, अन्यत्र तथाऽनुपलम्भेनाऽप्रामाणिकत्वात् । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां → ओरालिअदेहस्स य ठिई अ वुड्ढी य णो विणाहारं । तेणावि य केवलिणो कवलाहारित्तणं जुत्तं ।। ← ( अ.म.प. ११२ ) इति ।
यथोक्तं स्याद्वादरत्नाकरे वादिदेवसूरिभिः अस्मदादेरिव केवलिनोऽपि कावलिकाऽऽहारमन्तरेणौदारिकशरीरस्थितिः चिरतरकाला न सम्भवतीति । अतो या विशिष्टौदारिकशरीरस्थितिः सा विशिष्टाहारमन्तरेण न भवति, यथाऽस्मदादेः । विशिष्टौदारिकशरीरस्थितिश्च विवादास्पदकेवलिन इत्यनुमानं प्रवर्तत एव । अन्यथा धूमादेरग्न्याद्यनुमा नमपि न स्यात् ← (स्या. रत्ना. पृ. ४६५ ) इति ।
तदुक्तं सम्मतितर्कवृत्तौ अपि न हि देशोनपूर्वकोटिं यावद् विशिष्टाहारमन्तरेण विशिष्टौदारिकशरीरस्थितिः सम्भविनी । न च तच्छद्मस्थावस्थातः केवल्यवस्थायामात्यन्तिकं तच्छरीरस्य विजातीयत्वं येन प्रकृताहारविरहेऽपि तच्छरीरस्थितेरविरोधो भवेत्, ज्ञानाद्यतिशयेऽपि प्राक्तनसंहननाद्यधिष्ठितस्य तस्यैवाऽऽपातमनुवृत्तेः । अस्मदाद्यौदारिकशरीरविशिष्टस्थितेर्विशिष्टाहारनिमित्तत्वं प्रत्यक्षानुपलम्भप्रभवप्रमान सर्वत्राधिगतमिति विशिष्टाहारमन्तरेण तत्स्थितेरन्यत्र सद्भावे सकृदपि तत्स्थितिस्तन्निमित्ता न भवेत्, अहेतोः सकृदपि सद्भावाऽभावात् । यदि पुनर्विशिष्टाहारनिमित्ताप्यस्मदादिषु विशिष्टशरीरस्थितिः पुरुषान्तरे तद्व्यतिरेकेणापि भवेत् तर्हि महानसादौ धूमध्वजप्रभवोऽपि धूमः पर्वतादौ तमन्तरेणापि भवेકરતા તીર્થંકર ભગવંતનું શરીર ભોજન વિના કરોડો વર્ષો સુધી ટકે એ કોઈ પણ રીતે સંભવતું જ नथी.
દિગંબર :- ઔદારિક શરીર કરોડો વર્ષ સુધી ભોજન વિના ન જ ટકે - આ તમારી વાત સાચી છે. પણ આ નિયમ આપણા ઔદારિક શરીર માટે લાગુ પડે છે. કેવલજ્ઞાનીના શરીર માટે નહિ. કારણ કે તેનું શરીર પરમઔદારિક છે. માટે પરમઔદારિક કરતાં ભિન્ન એવું ઔદારિક શરીર ભોજન વિના લાંબો સમય ન ટકે - આવો નિયમ માનવો વ્યાજબી છે.
શ્વેતાંબર :- કેવલજ્ઞાનીનું શરીર પરમ ઔદારિક હોવાથી ભોજન વિના પણ તે કરોડો વર્ષ સુધી ટકી શકે તેમ હોય તો સંસાર દશામાં રહેલા કે છદ્મસ્થ મુનિદશામાં રહેલા ચરમશરીરી જીવો શા માટે કવલભોજન કરે ? કેમ કે તેઓ તે જ ભવમાં કેવલજ્ઞાન પામવાના હોવાથી પરમ ઔદારિક શરીરવાળા ४ छे.

Page #242

• कवलभुक्तिकारणचतुष्टयद्योतनम् •
२०४९ दिति धूमादेरग्न्याद्यनुमानमसङ्गतं भवेद्, व्यभिचारात् + (सं.त.पृष्ठ. ६१२) इति ।
ननु औदारिकशरीरस्थितित्वं न कवलाहारजन्यतावच्छेदकम्, एकेन्द्रियशरीरस्थितौ व्यभिचारात् । नाप्यस्मदादिशरीरस्थितित्वम्, अस्मदादित्वस्याऽननुगतत्वात् । किन्तु विजातीयशरीरस्थितित्वमेव तथा । तच्च वैजात्यं केवलिशरीरे नास्ति, मोहक्षयेण रुधिरादिधातुरहितस्य मूत्र-पुरीषाद्याधायककवलाहाराऽनपेक्षस्य परमौदारिकशरीरस्यैव भावादिति चेत् ? न, केवलिशरीरस्य कवलाहाराऽनपेक्षत्वसिद्धौ परमौदारिकत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च कवलाहाराऽनपेक्षत्वसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयात् । न च मोहक्षयेण परमौदारिकत्वमप्युत्पादयितुं शक्यम्, भवोपष्टम्भकशरीरोपमर्दैन शरीरान्तरोपग्रहे भवान्तरप्रसङ्गादिति (स्या.क. ल.१०/६४) व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् ।।
किञ्चाऽऽहारपर्याप्त्यादीनां कवलाहारनिबन्धनानां केवलिन्यप्यबाधात्स निराबाध एव तत्र । तदुक्तं शाकटायनाचार्येण केवलिभुक्तिप्रकरणे → अस्ति च केवलिभुक्तिः समग्रहेतुर्यथा पुरा भुक्तेः । पर्याप्ति-वेद्य-तैजस-दीर्घाऽऽयुष्कोदयो हेतुः ।। नष्टानि न कर्माणि क्षुधो निमित्तं, विरोधिनो न गुणाः । ज्ञानादयो जिने किं सा संसारस्थिति स्ति।। तम इव हासो वृद्धौ ज्ञानादीनां न तारतम्येन । क्षुद् धीयतेऽत्र न च तज्ज्ञानादीनां विरोधगतिः ।। अविकलकारणभावे तदन्यभावे भवेदभावेन । इदमस्य विरोधीति ज्ञानं न तदस्ति केवलिनि ।।
- (के.भु.१-२-३-४) इति ।
तदुक्तं सूत्रकृताङ्गवृत्तौ अपि → अस्ति केवलिनो भुक्तिः, समग्रसामग्रीकत्वात्, पूर्वभुक्तिवत् । सामग्री चेयं प्रक्षेपाहारस्य, तद्यथा (१) पर्याप्तत्वं, (२) वेदनीयोदयः, (३) आहारपक्तिनिमित्तं तैजसशरीरं, (४) दीर्घायुष्कत्वञ्चेति । तानि च समस्तान्यपि केवलिनि सन्ति 6 (सूत्र श्रु.स्कं.२/अ.३ पृ.३४५) इति ।
ननु सर्वमिदं भवस्थकेवलिनां पूर्वावस्थाऽनतिशयितौदारिकदेहाऽभ्युपगमे दूषणमापतेत्, न तु परमौदारिकदेहोपगमे। ततश्च परमौदारिकभिन्नौदारिकदेहगोचरचिरतरावस्थानं प्रत्येव भोजनस्याऽऽवश्यकता इति चेत् ? मैवम्, एवं हि चरमशरीरिणां देशोनपूर्वकोटिं यावत् छद्मस्थावस्थावर्तिनां सर्वेषामेव छद्मस्थदशायां भुक्तेरावश्यकता तावन्तं कालं परमौदारिकदेहस्थितये नैव स्यात् । न च केवलज्ञानभिन्नकालीनपरमौदारिकशरीरस्य दीर्घतरकालावस्थानं प्रति कवलाहारस्य हेतुताऽभ्युपगमानायं दोष इति वाच्यम्, एवं हि परमौदारिकभिन्नौदारिकदेहावस्थान-केवलज्ञानभिन्नकालीनपरमौदारिकदेहावस्थानाऽन्यतरत्वस्य भुक्तिकार्यतावच्छेदकत्वाऽऽपत्त्या महद् गौरवं दिगम्बरमते प्रसज्येत, यदि परमौदारिकशरीरमौदारिकदेहाद् भिन्नमेवाऽभ्युपेयेत । एतेन अन्यतरानुगतवैजात्यस्य कार्यताऽवच्छेदकत्वकल्पनाऽपि परास्ता । किञ्च केवलज्ञानलाभोत्तरकालमौदारिकदेहभिन्नं परमौदारिकशरीरमुत्पद्येत तर्हि भोजनमूलकावस्थानत्ववत्
દિગંબર :- માત્ર પરમઔદારિક શરીર હોય - એટલાથી ભોજન વિના કામ ન ચાલે. કેવલજ્ઞાન પણ ઉત્પન્ન થઈ ગયું હોવું જોઈએ. કેવલજ્ઞાનભિન્નકાલીન એવા તો પરમ ઔદારિક શરીરને પણ ભોજનની આવશ્યકતા રહે જ. માટે ચરમશરીરી કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન ન થાય ત્યાં સુધી શરીરને ટકાવવા વાપરે તેટલા માત્રથી અમારી માન્યતા ભાંગી પડતી નથી.

Page #243

२०५०
• तीर्थङ्करातिशयविमर्शः • द्वात्रिंशिका-३०/२३ तत्र परमौदारिकभिन्नत्वस्य कैवल्याऽऽकालीनत्वपर्यवसितस्य विशेषणस्याऽप्रामाणिकत्वादिति ।।२३।। छद्मस्थकालीनौदारिकदेहगतकृष्णतमवर्ण-वामनत्व-कुब्जत्वादयोऽप्युच्छिोरन् । न चैवं भवति । न च नामकर्मविपाकोदयप्राबल्यान्न ते निवर्तन्त इति वाच्यम्, एवं ह्यसातवेदनीयविपाकोदयप्राबल्यात् क्षुधाऽपि न निवर्तेतेति तुल्यमिति परमौदारिकशरीरकल्पनाऽपि सर्वथैवाऽप्रामाणिकी प्रसज्येत । ततश्च परमौदारिकभिन्नौदारिकशरीरावस्थानाय भुक्तेः कारणत्वकल्पनायां परमौदारिकभिन्नत्वविशेषणं हि केवलज्ञानभिन्नकालीनत्वे एव पर्यवस्यति । इत्थञ्च स कार्य-कारणभावो नाऽभ्युपगन्तुं युज्यते तत्र परमौदारिकभिन्नत्वस्य दिगम्बरकल्पितस्याऽनन्यगत्याऽन्ततो गत्वा कैवल्याऽकालीनत्वपर्यवसितस्य विशेषणस्य अप्रामाणिकत्वात् । 'छद्मस्थावस्थायां कवलाहारेणैव देहस्थिति-वृद्धी, सर्वज्ञदशायाञ्च तस्मिन्नेव देहे सत्यपि तमन्तरेणैव ते' इति आशाम्बरकल्पना न युक्तेत्यभिप्रायः । न ह्यौदारिकत्वाऽविशेषेऽपि केवलज्ञानकालीनत्व-तदकालीनत्वलक्षणी भेदावौदारिकदेहगतौ कवलाहारेणैवाऽसर्वज्ञौदारिकशरीरस्थितिं कवलाहारमन्तरेण च सर्वज्ञौदारिकदेहगोचरचिरतरकालावस्थितिं साधयितुमर्हतः, अन्यथा पटत्वाऽविशेषेऽपि तत्पटत्वाऽतत्पटत्वलक्षणौ धर्मभेदौ तन्तुसंयोगेनैव तत्पटावस्थितिं तन्तुसंयोगमन्तरेण चाऽतत्पटावस्थितिं साधयेताम् । न चाऽस्वेदाऽवस्थितनखतादिदर्शनात्तीर्थकृदौदारिकदेहे पारम्यसिद्धिरिति वाच्यम्, तस्य छद्मस्थदशायामप्युपलब्धेः तदाऽपि कवलाहारानुपपत्त्यापत्तेः सामान्यकेवलिन्यव्याप्तेश्च । तदुक्तं यापनीयतन्त्रमुख्यशाकटायनाचार्येण केवलिभुक्तिप्रकरणे → कायस्तथाविधोऽसौ जिनस्य यदभोजनस्थितिरितीदम् । वाङ्मात्रं नाऽत्राऽर्थे प्रमाणमाप्तागमोऽन्यद् वा।। अस्वेदादि प्रागपि सर्वाभिमुखादि तीर्थकरपुण्यात् । स्थितनखतादि सुरेभ्यो नाऽक्षुद् देहाऽन्यता वास्ति।।
6 (के.भु. २७/२८) इति ।।३०/२३।।
श्वेतांबर :- तत्र. । तमे ४ मा नियम पताको छोते अप्रामा९ि छे. ॥२९॥ 3 '५२भमौहार શરીરથી ભિન્ન ઔદારિક શરીરને ટકાવવા માટે ભોજન જરૂરી છે.'- આવું સ્વીકાર્યા બાદ ચરમશરીરી છvસ્થ જીવોને ભોજનની આવશ્યકતા સ્વીકારો છો. આનો અર્થ એ થયો કે દીર્ઘ સમય સુધી ટકી રહેવા માટે જે ઔદારિક શરીરને ભોજનની આવશ્યકતા છે તેના વિશેષણ તરીકે તમે જે “પરમ ઔદારિક શરીર ભિન્નત્વ ને જણાવો છો તે વાસ્તવમાં તો કેવલજ્ઞાનભિન્નકાલીનત્વ રૂપે જ ફલિત થાય છે. મતલબ કે ઔદારિક અને પરમ ઔદારિક એવા કોઈ ભેદ શરીરમાં છે જ નહિ. હા, કેવલજ્ઞાનકાલીન ઔદારિક શરીર અને કેવલજ્ઞાનભિન્નકાલીન ઔદારિક શરીર-આવા બે પ્રકાર પડી શકે. પણ આવો ભેદ હોવા માત્રથી એક ભોજનથી જ ટકી શકે અને બીજું ભોજન વિના પણ અબજો વર્ષો સુધી ટકી શકે - તેવું માનવામાં તો કોઈ શાસ્ત્રપ્રમાણ કે યુક્તિ મળતી નથી. કેમ કે કેવલજ્ઞાન મળવા માત્રથી તીર્થકર કે અતીર્થકર તમામ સર્વજ્ઞ ભગવંતોનું શરીર બદલી જાય -- તેવું કાંઈ શાસ્ત્રમાં જણાવેલ નથી.
કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવું એ ઘટનાને મુખ્યતયા આત્મા સાથે સંબંધ છે. શરીર સાથે નહિ. કારણ કે જ્ઞાન આત્માનો ગુણધર્મ છે. માટે કેવલજ્ઞાન મળ્યા પછી કાંઈ શરીરનો પૂર્વકાલીન શ્યામ વર્ણ, પૂર્વકાલીન ઓછી ઊંચાઈ = બટકાપણું, પૂર્વકાલીન બેડોળ સંસ્થાન = દેહાકૃતિ વગેરે કાંઈ બદલી જતા નથી. કેવલજ્ઞાન પછી જો ઔદારિક શરીર કરતાં ભિન્ન પરમ ઔદારિક શરીર ઉત્પન્ન થઈ જતું હોય તો ઉપરના છદ્મસ્થકાલીન

Page #244

• केवलिनि भुक्त्याद्यदृष्टमीमांसा
२०५१
भुक्त्याद्यदृष्टसम्बद्धमदृष्टं स्थापकं तनोः । तत्त्यागे दृष्टबाधा त्वत्पक्षभक्षणराक्षसी ।। २४ ।। भुक्त्या । भुक्त्याद्यदृष्टेन = भोजनादिफलहेतुजाग्रद्विपाककर्मणा सम्बद्धं (= भुक्त्याद्यदृष्टसम्बद्धं) तनोः शरीरस्य स्थापकमदृष्टं दृष्टमिति शेषः । तत्त्यागे केवलिन्यभ्युपगम्यमाने त्वत्पक्षभक्षणराक्षसी दृष्टबाधा समुपतिष्ठते । तथा च तद्भयादपि तव नेत्थं कल्पना हिताव भावः ।।२४।।
=
=
=
एतदेव समर्थयति ‘भुक्त्यादी 'ति । भोजनादिफलहेतुजाग्रद्विपाककर्मणा कवलाहारादिकार्यस्य कारणीभूतो यो जाठरोऽग्निः तदाक्षेपे जाग्रद् विपाको यस्य स तथा तेन सम्बद्धं अनुविद्धं शरीरस्य औदारिकदेहस्य स्थापकं = स्थितिसाधकं अदृष्टं = कर्म दृष्टं = अन्यत्र प्रत्यक्षादिप्रमाणत उपलब्धम् । तत्त्यागे = कवलाहाराद्यदृष्टान्विततनुस्थापककर्मपरित्यागे केवलिनि भवस्थे अभ्युपगम्यमाने तु त्वत्पक्षभक्षराक्षसी दिगम्बरमतोच्छेदनडाकिनी दृष्टबाधा उपदर्शितसार्वलौकिकस्वरसवाहिप्रत्यक्षप्रमाणव्याहतिः समुपतिष्ठते । तथा च तद्भयादपि प्रत्यक्षप्रमाणविरोधभीतितोऽपि तव दिगम्बरस्य न इत्थं केवलिकवलाहाराऽनभ्युपगमप्रकारेण कल्पना हितावहा । एतेन केवलिनि तनुस्थापकमदृष्टमङ्गीक्रियते केवलं तत्र भुक्त्याद्यदृष्टसम्बद्धत्वं नाऽङ्गीक्रियत इति कल्पनाऽपि निरस्ता, अर्धजरतीयन्यायाऽऽपाताच्च । एतेन सर्वज्ञानां जाठरानलनाशान्न कवलाहार इति निरस्तम्, मोहक्षयस्य तदनाशकत्वात्, लब्धिविशेषस्य तन्नाशकत्वे च तत्कारणीभूततैजसशरीरविघटनप्रसङ्गात्, लब्धीनां कारणघटन - विघटनद्वारैव कार्यघटनગુણધર્મો પણ બદલી જવા જોઈએ ને ! ફક્ત ભોજન વિના ટકી રહેવા સ્વરૂપ એક જ વિશેષતાની શા માટે પરમ ઔદારિક શરીરમાં કલ્પના કરવી ? માટે દિગંબરોની દલીલ બોગસ છે.(૩૦/૨૩)
‘‘કેવળજ્ઞાનપૂર્વે વાપર્યા વગર ભગવાન છ-બાર મહિના સાધના કરી શકતા હોય, વિહાર વગેરે સ્વસ્થતાથી કરી શકતા હોય તો કેવળજ્ઞાન મળ્યા પછી અંતરાયાદિના ક્ષયને કારણે કેમ વાપર્યા વગર ન ચલાવી શકે ? અનુમાન પ્રયોગ આ રીતે કરી શકાય કે :- આજીવન વાપર્યા વગર ચાલી શકે. કેમ કે છ-બાર મહિના વાપર્યા વગર ચાલે છે, તારતમ્ય હોવાથી. જેમ કૃત્સ્નકર્મક્ષય થઈ શકે તેમ. આથી કેવળજ્ઞાનપૂર્વે ભૂખને સહન કરી તેમ કેવળી તીર્થંકર પણ ભૂખને સહન કરી લે તો શું વાંધો ?” આવી દિગમ્બરની દલીલનું નિરાકરણ કરતા ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે
=
=
=
=
=
* દેહસ્થાપક કર્મ ભોજનસંપાદક ર્મ સાથે સંબંધ
ગાથાર્થઃ- શરીરને ટકાવનારું કર્મ ભોજન વગેરેના કર્મ સાથે સંકળાયેલ છે. તેનો અભાવ કેવલીમાં સ્વીકારવામાં તો પ્રત્યક્ષપ્રમાણસિદ્ધ ઉપરોક્ત હકીકતની બાધા દિગંબરના પક્ષનું ભક્ષણ કરવા માટે રાક્ષસી થશે. (૩૦/૨૪)
ટીકાર્થ :- ઔદારિક શરીરને ટકાવનારું કર્મ હંમેશા ભોજનાદિ કાર્યને સંપન્ન કરવામાં જેનો વિપાકોદય જાગતો હોય તેવા પ્રકારના ભોજનાદિજનક કર્મ સાથે સંકળાયેલ હોય છે - આવું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જોવાયેલ છે. ‘જોવાયેલ છે’ આટલી વાત મૂળ ગાથામાં ન હોવા છતાં તેનો અધ્યાહાર કરવાની ગ્રંથકારશ્રીએ પોતે જ અહીં ભલામણ કરેલી હોવાથી તે વાત અમે અહીં જણાવી છે. જો દિગંબર લોકો સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં ભોજનસંપાદક કર્મ સાથે સંકળાયેલ શરીરસ્થાપક કર્મનો ત્યાગ માને તો ઉપરોક્ત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી દેખાયેલ હકીકતનો અપલાપ થાય; બાધા થાય. આ બાધા તો હે દિગંબરો ! તમારા મતનું ભક્ષણ કરવા માટે રાક્ષસી પુરવાર થશે. તેથી તેના ભયથી પણ તમારે ‘કેવલજ્ઞાની કરોડો વર્ષ સુધી

Page #245

२०५२
• शाकटायनाचार्याद्यभिप्रायाऽऽविष्करणम् • द्वात्रिंशिका-३०/२५ ननु तनुस्थापकाऽदृष्टस्य भुक्त्याद्यदृष्टनियतत्वेऽपि भुक्त्याद्यदृष्टस्य तनुत्वादभुक्त्याद्युपपत्तिर्भगवतो भविष्यतीत्यत आहप्रतिकूलाऽनिवर्त्यत्वात्तत्तनुत्वं च नोचितम् । दोषजन्म तनुत्वं च निर्दोषे नोपपद्यते ॥२५।। विघटनयोः तन्त्रत्वात् । न च सर्वज्ञा अनन्तवीर्यतया बुभुक्षा-तितिक्षाक्षमत्वात्सहन्ते एव सर्वदेति न कवलाहारकल्पना ज्यायसीति वाच्यम्, दीर्घकालमशनपरिहारे प्रतिदिनं प्रायशः देशोनप्रहरद्वयं धर्मदेशनादिव्यामृतानां औदारिकशरीरस्थितिविलयप्रसङ्गेन तीर्थप्रवृत्त्याधुच्छेदप्रसङ्गात्, सर्वदा दुःखसहनस्य तद्व्यवहारबाह्यत्वादिति (अ.म.प.१११ वृ.) व्यक्तं अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तौ ।
तदुक्तं शाकटायनाचार्येणापि केवलिभुक्तिप्रकरणे → आयुरिवाऽभ्यवहारो जीवनहेतुः विनाभ्यवहृतेश्चेत् । तिष्ठत्यनन्तवीर्यो विनाऽऽयुषाऽऽकालमपि तिष्ठेत् ।। न ज्ञानवदुपयोगो वीर्ये कर्मक्षयेण लब्धिस्तु । तत्राऽऽयुरिवाऽऽहारोऽपेक्ष्येत न तत्र बाधाऽस्ति ।। मासं वर्ष वाऽपि च तानि शरीराणि तेन भुक्तेन । तिष्ठन्ति न चाऽऽकालं न चान्यथा पूर्वमपि भुक्तिः ।। तैलक्षये न दीपो न जलागममन्तरेण जलधारा । तिष्ठति तनोस्तथा स्थितिरपि न विनाऽऽहारयोगेन।।
6 (के.भु.२४/२५/२६/२७) इति ।।३०/२४ ।।
तदेवं देशोनपूर्वकोटिकालस्य केवलिस्थितेः सम्भवाद्, औदारिकशरीरस्थितेश्च यथायुष्कं कारणं एवं प्रक्षेपाऽऽहारोऽपि । तथाहि - तैजसशरीरेण मृदूकृतस्याऽभ्यवहृतस्य द्रव्यस्य स्वपर्याप्त्या परिणामितस्योत्तरोत्तरपरिणामक्रमेण औदारिकशरीरिणामनेन प्रकारेण क्षुदुद्भवो भवति वेदनीयोदये सतीति (सू.कृ.श्रु.स्क. २/अध्य.३ पृ.३४७) व्यक्तमुक्तं सूत्रकृताङ्गवृत्तौ ।
ननु तनुस्थापकाऽदृष्टस्य = देहयोग-क्षेमकारिकर्मणः भुक्त्याद्यदृष्टनियतत्वेऽपि = भोजनादिफलहेतुजाग्रद्विपाककर्मव्याप्तत्वेऽपि भुक्त्याद्यदृष्टस्य तनुत्वात् = तनुस्थापकाऽदृष्टापेक्षयाऽल्पत्वाद् अभुक्त्याधुपपत्तिः = कवलाहाराऽभावसङ्गतिः भगवतः = भवस्थकेवलिनो भविष्यति, अल्पबलस्य बलाधिकसन्निधाने स्वकार्याऽकरणाद् इत्यतः आशाम्बराऽऽशङ्कातो ग्रन्थकृद् आह- 'प्रतिकूले'ति ।। ભોજન ન કરે છતાં તેમનું શરીર ટકી શકે છે. આ પ્રમાણે કલ્પના કરવી તમારા જ હિત માટે नहि बने - मावो माप महा २३तो छ. (30/२४)
વિશેષાર્થ :- જે કર્મ ઔદારિક શરીરને ટકાવવાનું કામ કરે તે કર્મ અને ભોજનાદિ સંપાદક કર્મ - આ બન્ને એક બીજાની સાથે સંકળાયેલા છે. તેથી જો કેવલીમાં શરીરસ્થાપક કર્મ હોય તો ભોજનસંપાદક કર્મ પણ અવશ્ય હોય જ. બાકી કેવલદેહ પડી જાય, નાશ પામી જાય. માટે કેવલજ્ઞાન પછી કરોડો वर्ष सुधा वे, हेडने पा२४॥ ४२ ५९ मोन न. ३ ते ४८यना दाणे . (3०/२४)
દિગંબર :- શરીરને ટકાવનાર કર્મ ભોજનસંપાદક કર્મની સાથે સંકળાયેલ જ હોય. આવો નિયમ તો અમે માનીએ જ છીએ. પરંતુ કેવલજ્ઞાનીમાં ભોજનસંપાદક કર્મ બહુ અલ્પ પ્રમાણમાં હોય છે. માટે તે પોતાનું કામ કરી શકતું નથી. માટે કેવલજ્ઞાન પછી ભગવાન ભોજન ન કરે - આ વાત પણ સંગત થાય છે. તથા તમે બતાવેલ નિયમ પણ અબાધિત રહે છે.
દિગંબરની ઉપરોક્ત દલીલનું નિરાકરણ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે – ગાથાર્થ - ભોજનસંપાદક કર્મ ભગવાનમાં અલ્પ હોય છે - તેવું માનવું ઉચિત નથી. કારણ કે તે

Page #246

• अघातिकर्मजन्यभावस्य विरोधिभावनानाश्यत्वाऽभावः •
प्रतिकूलेति । (तत्) तस्य भुक्त्याद्यदृष्टस्य तनुत्वं च नोचितं । प्रतिकूलेन विरोधिपरिणामेनानिवर्त्यत्वात् (=प्रतिकूलानिवर्त्यत्वात् ) । न हि वीतरागत्वादिपरिणामेन रागादीनामिव क्षुधादीनां तथाविधपरिणामेन निवर्त्यत्वमस्ति, येन ततस्तज्जननकाऽदृष्टतनुत्वं स्यात् ।
‘अस्त्येवाभोजनभावनातारतम्येन क्षुन्निरोधतारतम्यदर्शनादिति चेन्न । ततो भोजनादिगतस्य भुक्त्याद्यदृष्टस्य = कवलाहाराऽऽक्षेपकस्य कर्मणः तनुत्वं च = अल्पत्वं च नोचितम्, विरोधिपरिणामेन भुक्तिप्रसङ्ख्यानेन अनिवर्त्यत्वात् अनुच्छेद्यत्वात् । तथाविधपरिणामेन क्षुधाविरोधिभावनेन । येन कारणेन ततः = क्षुधाविरोधिपरिणामतः तज्जनकाऽदृष्टतनुत्वं क्षुधाजनककर्माऽल्पत्वं स्यात्
=
=
=
=
-
સમ્ભવેત્ ।
ननु प्रशस्तविपरीतभावनाप्रकर्षप्रयुक्तापकर्षशालित्वं दोषत्वम् । तच्च रागादाविव क्षुधादावप्यस्ति । दृश्यते च वीतरागभावनातारतम्येन रागादेर्मन्द मन्दतर- मन्दतमादिभाव इति तदत्यन्तोत्कर्षात् तदत्यन्ताऽपकर्षोऽपि भगवतामिति । एवञ्च अस्त्येव अभोजनभावनातारतम्येन क्षुन्निरोधतारतम्यदर्शनात् सकृद्भोजनैकदिन-पक्ष-मास-संवत्सराद्यन्तरितभोजनाऽभिव्यङ्ग्यक्षुत्प्रतिरोधतारतम्योपलम्भात् तदत्यन्तोत्कर्षादात्यन्तिकक्षुद्भुक्त्याद्यपकर्षोऽपि तेषां युज्यते इति चेत् ?
ન, તત: अभोजनभावनातो भोजनादिगतस्य = विषयतासम्बन्धेन भोजनपानादिनिष्ठस्य કર્મ પ્રતિકૂળ ભાવનાથી હટે તેમ નથી. તથા નિર્દોષ ભગવંતમાં દોષોત્પત્તિ કે તનુત્વ પણ સંગત થાય તેમ નથી. (૩૦/૨૫)

=
२०५३
=
# ક્ષુધા પ્રતિસંખ્યાનનિવર્ત્ય નથી - શ્વેતાંબર #
ટીકાર્થ :- ભોજનસંપાદક કર્મ કેવલજ્ઞાનીમાં અલ્પ છે - આ વાત ઉચિત નથી. કારણ કે ‘હું અણાહારી છું. ખાવું એ મારો સ્વભાવ નથી.’ આવા પ્રકારની ભોજન વિરોધી ભાવનાથી કાંઈ ભોજનસંપાદક કર્મ રવાના થતું નથી. ‘હું વીતરાગ છું. રાગ મારો સ્વભાવ, સ્વરૂપ કે કાર્ય નથી. રાગને મારી સાથે કોઈ લેવા-દેવા નથી. રાગ તો વિભાવદશાનું તોફાન માત્ર છે. સૂર્યમાં જેમ કદાપિ અંધકાર ઉત્પન્ન થતો નથી. તેમ પરમાર્થથી રાગ મારામાં ઉત્પન્ન થતો નથી. રાગ રાગના સ્વરૂપમાં છે. હું મારા સ્વરૂપમાં છું.’ આ પ્રમાણે પોતાના વીતરાગસ્વરૂપની ભાવના કરવાથી રાગાદિ જેમ રવાના થાય છે તેમ અણાહારી સ્વભાવની ભાવનાથી કાંઈ ભૂખ-તરસ વગેરે થતી નથી કે જેના લીધે એવું માની શકાય કે ભોજનવિરોધી અણાહારી સ્વભાવવિષયક ભાવનાથી ભોજનસંપાદક કર્મ અલ્પ થાય છે.
દિગંબર :- ‘હું અણાહારી છું. ખાવું એ મારો સ્વભાવ નથી’ આ પ્રમાણે અભોજનગોચર ભાવના કરવાથી ભૂખ ઘટતી હોય તેવું તો વ્યવહારમાં દેખાય છે. અભોજનભાવના જેટલી બળવાન હોય તેટલી ભૂખ ઘટતી જાય છે. અભોજનભાવના મંદ પરિણામવાળી હોય તો તે મુજબ ભૂખ થોડીક ઘટેછે. આમ અણાહારીપરિણામની ભોજનપ્રતિસંખ્યાનપરિણામની તરતમતા મુજબ ભૂખનો પણ તરતમભાવે ઘટાડો થતો જોવામાં આવે છે. માટે ભોજન સંપાદક કર્મ પ્રસંખ્યાનનિવર્ત્ય = વિરોધીપરિણામનાશ્ય છે - આવું માની શકાય છે.
=
* ભોજન નહિ, ભોજનરાગ પ્રતિસંખ્યાનનાશ્ય
શ્વેતાંબર :- આ વાત બરાબર નથી. કેમ કે અભોજન ભાવનાથી માત્ર ભોજનસંબંધી મૂર્છા જ

Page #247

२०५४
• प्रतिसङ्ख्यानकार्यमर्यादाद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-३०/२५ प्रतिबन्धमात्रस्यैव निवृत्तेः, शरीरादिगतस्येव अशरीरादिभावनया । अन्यथाऽभोजनभावनात्यन्तोत्कर्षेण भुक्तिनिवृत्तिवदशरीरभावनात्यन्तोत्कर्षेण शरीरनिवृत्तिरपि प्रसज्यतेति महत्सङ्कटमायुष्मतः ।
ननु भुक्त्यादिविपरीतपरिणामेन भुक्त्याद्यदृष्टस्य मोहरूपप्रभूतसामग्री विना स्वकार्याऽक्षप्रतिबन्धमात्रस्य = केवलाभिष्वङ्गस्य एव निवृत्तेः, शरीरादिगतस्य अभिष्वङ्गमात्रस्य इव अशरीरादिभावनया = देहातीताऽऽत्मस्वरूपभावनया प्रसङ्ख्यानाऽपराभिधानया निवृत्तेः, अभोजनभावनाया भोजनभावनां प्रत्येव प्रतिपन्थित्वात् । तया तन्निवृत्तावपि क्षुद्भुक्त्याद्यनिवृत्तेः । न खलु तपस्विनां क्षुदेव न लगति, अपि तु तैः सा भवन्त्यपि निरुध्यते । अन्यथा = अभोजनभावनाया भोजनाऽभिष्वङ्गमिव भोजनं प्रत्यपि प्रतिपन्थित्वेऽङ्गीक्रियमाणे अभोजनभावनाऽत्यन्तोत्कर्षेण भुक्तिनिवृत्तिवत् = कवलाहारोच्छेद इव अशरीरभावनाऽत्यन्तोत्कर्षेण शरीरनिवृत्तिरपि तुल्यन्यायेन प्रसज्येतेति ।।
इदमत्र तात्पर्यम् - यथाऽशरीरभावनया शरीरममत्वनिवृत्तिरेवेति तदत्यन्तोत्कर्षात्तदत्यन्तापकर्षः न तु शरीरात्यन्तापकर्षोऽपि, क्वचित्तदपकर्षस्य दृढतरतपःपरिशीलनाद्यौपाधिकत्वात्, तथाऽभोजनभावनाऽत्यन्तोत्कर्षादपि तद्गृघ्नुताद्यत्यन्तापकर्ष एव सिध्यति, न तु भोजनाऽत्यन्तापकर्षोऽपि । क्वचित्तदपकर्षस्य तपोऽर्थिताद्यौपाधिकत्वादिति (अ.म.प.गा.७४ वृ.) व्यक्तं अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तौ । तदुक्तं शाकटायनाचार्येण केवलिभुक्तिप्रकरणे → न क्षुद्विमोहपाको यत् प्रतिसङ्ख्यानभावननिवर्त्या । न भवति, विमोहपाकः सर्वोऽपि हि तेन विनिवर्त्यः ।। - (के.भु.७) इति । यथा चैतत्तत्त्वं तथाभावितं सूत्रकृताङ्गवृत्तौ (सू.कृ.श्रुत.२/अ.३ वृ. पृ.३४६) इत्यधिकं ततोऽवसेयम् ।
ननु भुक्त्यादिविपरीतपरिणामेन = भुक्त्यादिप्रसङ्ख्यानेन भुक्त्यादिगोचरतृष्णा हीयत इति तु भवद्भिरप्यङ्गीक्रियत एव । सा च तृष्णैव मोहात्मिका भुक्त्यादेः सामग्र्यां प्रधाना वर्तते । भुक्त्यादिરવાના થાય છે, ભૂખ નહિ. જેમ “હું અશરીરી છું. શરીરથી જુદો છું. શરીર બળે- છેદાય- ભેદાય તેમાં હું બળતો નથી કે છેદાતો-ભેરાતો નથી. શરીરનો નાશ થવા છતાં મારો એક પણ આત્મપ્રદેશ ઘટતો નથી.” આ પ્રમાણે અશરીરભાવના કરવાથી શરીર પ્રત્યેનો કેવળ રાગ ઘટે છે, રવાના થાય છે. પરંતુ શરીર કાંઈ તેવી ભાવના કરવાથી રવાના થતું નથી. તેમ ઉપરની બાબતમાં સમજવું. જો અભોજન ભાવનાના ઉત્કર્ષથી ભૂખ અને ભોજનની સર્વથા નિવૃત્તિ થાય છે. એવું સ્વીકારવામાં આવે તો અશરીર-અતીન્દ્રિય ભાવનાના અત્યંત ઉત્કર્ષથી શરીર - ઈન્દ્રિયનો પણ સર્વથા ઉચ્છેદ થઈ જવો જોઈએ. આ તમામ મતમાં મોટી મુશ્કેલી આવશે. (માટે પ્રતિસંખ્યાનથી ભૂખ ન ઘટે પણ ભોજનમૂછ ઘટે – એમ સિદ્ધ થાય છે. આવું સિદ્ધ થવાથી કેવલીમાં ભોજનસંપાદક કર્મ અલ્પ હોય છે – આ વાત બાધિત થાય છે. માટે ૨૪ મી ગાથામાં શરીરને ટકાવનાર કર્મ ભોજનસંપાદક કર્મનું વ્યાપ્ય હોવાનો જે નિયમ જણાવ્યો તે મુજબ કેવલજ્ઞાનીને પણ ભૂખ લાગે અને તેઓ ભોજન કરે - આવું સિદ્ધ થાય છે. માટે કેવલી કવલાહાર ન કરે - આ વાત આગમ અને યુક્તિ બન્નેથી બાધિત થાય છે.)
हि५२ :- ननु. । मोशन वगैरेथा विपरीत परिणामी = प्रसंध्यानथी मोनाहिनी तृष्॥ સ્વરૂપ મોહ ઘટે છે. આ મોહ જ ભોજન સામગ્રીમાં મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. કવલાહારની સંપાદક
१. मद्रितप्रतौ 'शरीरादिभाव...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #248

भुक्त्यादेः विरतिपरिणामनिवर्त्यत्वमीमांसा •
२०५५
Sक्षमत्वलक्षणं
मत्वलक्षणं तनुत्वमेव क्रियते । तनुस्थापकाऽदृष्टस्यापि अशरीरभावनया तद्भवबाह्ययोगक्रियां 'विरुणद्ध्येव । ' शरीरं तु प्रागेव निष्पादितं न बाधितुं क्षमत इति अस्माकं न कोऽपि दोष' इति चेत् ? न, विपरीतपरिणामनिवर्त्यत्वे भुक्त्यादेस्तददृष्टस्य रागाद्यर्जकादृष्टवद्योगप्रकर्षवति भगवति गोचरः प्रबलो मोहश्चेद् हीयते प्रसङ्ख्यानेन तर्हि भुक्त्यादिसम्पादकमदृष्टं दुर्बलं सत्कथं स्वकार्यं करोतु ? इत्थञ्च अभोजनभावनया भुक्त्याद्यदृष्टस्य कवलाहाराऽऽक्षेपककर्मणः मोहरूपप्रभूतसामग्रीं = अस्खलिताऽऽहारसंज्ञाप्रचारोपधायकमोहनीयकर्मविपाकोदयविशेषलक्षणां दृढां भुक्त्यादिसामग्री विना स्वकार्यास्वकीयफलभूतकवलाहारजननाऽसामर्थ्यलक्षणं तनुत्वमेव क्रियते । अतो भवस्थकेवलिनां न भुक्त्यादिसम्भवः । न हि सामग्रीविघटने फलोत्पादः शक्यः । न चैवं सति अशरीरभावनात्यन्तोत्कर्षेणाऽखिलशरीरनिवृत्तिरपि प्रसज्येतेति वाच्यम्, अशरीरभाव 'देहातीतोऽस्मी'ति प्रसङ्ख्यानेन तन्वनिरोधेऽपि तनुयोग-क्षेमकारककर्मप्रचारो निरुध्यत एव यतः सा हि तनुस्थापकादृष्टस्यापि = देहयोग-क्षेमकारिकर्मणोऽपि प्रचारभूतां तद्भवबाह्ययोगक्रियां देहनिर्वाहकादृष्टोत्पन्नां शरीरलालन-पालनादिरूपां देहजन्यां वा बाह्यां निष्प्रयोजनगमनागमनशयनादिलक्षणां प्रायोगिकीं योगक्रियां विरुणद्ध्येव निरुणयेव । न चैवमभोजनभावनात्यन्तोत्कर्षेण भुक्तिनिवृत्तिवदशरीरभावनात्यन्तोत्कर्षेण शरीरनिवृत्तिरपि दिगम्बरयतीनां प्रसज्येतेति शङ्कनीयम्, यतः शरीरं तु प्रागेव निष्पादितं = तनुकर्मोत्पादितं प्रकृष्टाऽप्यशरीरभावना न बाधितुं = नैव निरोद्धुं क्षमते इति अस्माकं दिगम्बराणां अभोजनभावनाप्रयुक्ताऽभुक्तिभाग्भवस्थभगवदभ्युपगमेऽपि न कोऽपि दोषः अतिप्रसङ्गलक्षणः इति चेत् ?
=
ग्रन्थकृदत्राऽऽह - न, भुक्त्यादेः = भोजन- शरीरक्रियादेः विपरीतपरिणामनिवर्त्यत्वे = प्रसङ्ख्यानेन बाध्यत्वाभ्युपगमे योगप्रकर्षवति प्रागुक्त(द्वा.द्वा.१८/२४-२५, पृ. १२५४- १२५६ ) समता-वृत्तिसङ्क्षयाभिधानयोगद्वयकाष्ठाप्राप्तोत्कर्षशालिनि भगवति तददृष्टस्य तनुस्थापककर्मणः निर्मूलनाशापत्तेः સામગ્રીમાંથી મોહરૂપ મોટો હિસ્સો નીકળી જવાથી ભોજનસંપાદક કર્મ પોતાનું કાર્ય કરવા માટે સમર્થ નથી રહેતું. આ આશયથી અમે કહીએ છીએ કે ભોજનવિરોધી પરિણામના લીધે ભોજનસંપાદક કર્મ નબળું પડે છે. તે જ રીતે અશરીરપણાની ભાવનાથી શરીર રવાના ન થવા છતાં પણ શરીરને ટકાવનાર કર્મ તો નબળું પડે જ છે. કારણ કે શરીરને ટકાવનાર કર્મથી ઉત્પન્ન થનારી બાહ્ય ક્રિયા શરીરની આળ-પંપાળ આદિ કાયિકાદિ પ્રવૃત્તિ તો રવાના થાય જ છે. આમ અશરીરભાવના પણ દેહસ્થાપક કર્મને નબળું પાડે જ છે. શરીર તો અશરીરભાવના ઉત્પન્ન થઈ તે પૂર્વે જ ઉત્પન્ન થઈ ગયેલું છે. માટે પૂર્વોત્પન્ન શરીરનો નાશ કરવા અશીરભાવના સમર્થ નથી. માટે અમારા મતમાં કોઈ પણ દોષ આવતો નથી.
શ્વેતાંબર :- ના, આ વાત બરાબર નથી. કારણ કે જો ભોજનાદિ અભોજનાદિગોચર ભાવનાથી રવાના થઈ શકે તો જેમ રાગાદિવિરોધી ભાવનાથી રાગાદિજનક કર્મ મૂળમાંથી જ નાશ પામે છે તેમ અશરીર-અભોજનાદિ ભાવનાથી શરીરસ્થાપક કર્મ પણ મૂળમાંથી જ નાશ પામી જવું જોઈએ. કારણ કે સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય નામના બે પ્રકૃષ્ટ યોગો રહેલાં જ છે. કારણ કે પ્રસંખ્યાનનાશ્યરૂપે તો રાગાદિજનક કર્મ અને શરીરસ્થાપક કર્મ આ બન્નેમાં કોઈ ફરક નથી. માટે પૂર્વકાલીન કર્મથી પ્રારબ્ધ પણ સર્વજ્ઞ શરીર દેહસ્થાપક કર્મના નાશના લીધે નાશ પામી જવું જોઈએ.
१. मुद्रितप्रतौ 'निरुण...' इति पाठः । सोऽपि
=
=

·
=
=
=
शुद्धः ।

-
=

Page #249

२०५६
• अघातिकर्मणो विपरीतभावनानिवर्तनीयत्वाऽभावः • द्वात्रिंशिका-३०/२५ निर्मूलनाशाऽऽपत्तेविशेषाऽभावात् । ___घात्यघातिकृतविशेषाऽभ्युपगमे तु अघातिनां भवोपग्राहिणां यथाविपाकोपक्रममेव निवृत्तिसम्भवादिति न किञ्चिदेतत् । निरन्वयोच्छेदप्रसङ्गात् । ततश्च प्रागारब्धमपि शरीरं तत्कालमेवोच्छिद्येत भवस्थकेवलिनाम् । न च प्रसङ्ख्याननिवर्त्यस्याऽऽक्षेपकं यददृष्टं तस्य निरन्वयनाशः प्रसङ्ख्यानप्रकर्षे न क्वापि दृष्ट इति शङ्कनीयम्, रागप्रसङ्ख्यानप्रकर्षे रागाऽऽक्षेपककर्मणो द्वेषप्रसङ्ख्यानोत्कर्षे च द्वेषोत्पादकाऽदृष्टस्य निरन्वयनाशोपलम्भात् ।
इत्थञ्च रागाधर्जकादृष्टवत् = राग-द्वेषाद्याऽऽक्षेपककर्मवत् तन्वादिस्थापकादृष्टस्याऽपि निरन्वयनाशो युज्यत एव सर्वज्ञे, प्रसङ्ख्याननाश्यतयोभयत्र विशेषाऽभावात् । ___ननु 'विशेषाभावादि'त्यसिद्धम्, रागाद्यर्जकादृष्ट-तन्वादिस्थापकाऽदृष्टयोर्विशेषोपलम्भात् । एकं तु घाति अपरञ्चाऽघातीति विशेषः किं पाणिपिहितः ? अतो रागादिप्रसङ्ख्यानोत्कर्षे रागाद्यर्जकादृष्टस्य निरन्वयोच्छेदेऽपि तन्वादिप्रसङ्ख्यानोत्कर्षे न तन्वादिस्थापकाऽदृष्टस्य निर्मूलनाशापत्तिः, तत्तत्परिपक्वप्रसङ्ख्यानेन घातिकर्मणो निरन्वयनाशेऽप्यघातिकर्मणः तदसम्भवादिति चेत् ?
मैवम्, इत्थं घात्यघातिकृतविशेषाऽभ्युपगमे तु भवोपग्राहिणां अघातिनां भवोपग्राहित्वादेव प्रकृष्टप्रसङ्ख्यानसमकालमनिवर्त्यतया यथाविपाकोपक्रममेव = विपाकोदयोपहितोपक्रमाऽनुसारेणैव निवृत्तिसम्भवात् = उच्छेदयोगात् न भुक्तिमन्तरेण तदाऽऽक्षेपकाऽघातिकर्मनिवृत्तिसम्भवो भवस्थकेवलिनां इति न किञ्चिदेतत् दिगम्बरोद्भाविततर्कणम् । तदुक्तं स्याद्वादकल्पलतायामपि → अशरीरभावनया शरीरानुग्रहोपघातनिमित्तक-शरीरममत्व-मानसोपतापनिवृत्तिवदभोजनभावनया भोजनानुराग-क्षुज्जनितसङ्क्लेशयोरेव निवृत्तेः स्वकारणोपनीतयोः क्षुद्-भोजनयोः शरीरवदाकर्मक्षयं भावनाशतेनापि निवर्तयितुमशक्यत्वात् ८ (स्या. क.१०/६४) इति ।
ननु केवलिनः कवलभोजित्वे कदाचिज्जाठरानलमान्द्यादिजनितरोगादिकमपि स्यात्, औषधाद्यासेवनेन च चिरकालतः तद्विच्छेदः स्यात्, जाठरानलमन्दताजनितरोगाणां दीर्घकालमवस्थाननियमाद् इति चेत्?
દિગંબર :- રાગાદિજનક કર્મ ઘાતિ કર્મ છે. માટે પ્રસંખ્યાનથી સંપૂર્ણપણે નાશ પામી શકે છે. પરંતુ શરીરસ્થાપક કર્મ તો અઘાતિ છે. તેથી વિરોધી ભાવનાથી સંપૂર્ણ પણે તત્કાલ મૂળમાંથી નાશ પામી ન શકે. માટે કેવલીનું શરીર દેહસ્થાપક કર્મના પ્રભાવે લાંબો સમય ટકી શકશે.
श्वेतां५२ :- घात्य. । हो मारीत पाति भने अपातिभा २येल. मेहमा २ ४ કર્મમાં અને દેહસ્થાપક કર્મમાં માનવો જ પડે તેમ હોય તો પછી એમ માનવું જોઈએ કે અઘાતિ કર્મો તો ભવોપગ્રાહી હોવાના કારણે પોતાનું ફળ દેખાડીને જ, વિપાકોદયજન્ય ઉપક્રમ મુજબ જ રવાના થઈ શકશે. તેથી અશાતા વેદનીય કર્મ પણ ભૂખ વગેરે લગાડીને જ રવાના થશે. એમ ને એમ નહિ. માટે કેવલજ્ઞાની કવલાહાર કરી શકશે. આમ વિચારીએ તો દિગંબરની દલીલમાં બહુ દમ જણાતો નથી.
દિગંબર :- ભોજન કરવામાં વિવેક રાખવામાં ન આવે તો જઠરાગ્નિ મંદ થવાથી રોગ ઉત્પન્ન થાય. અને તે લાંબા સમયે નાશ પામે. માટે કેવલી ભોજન કરે નહિ.

Page #250

• केवलिनि कवलाहारस्य दोषाऽजनकता •
२०५७
दोषजन्म अग्निमान्द्यादिदोषजनितं तनुत्वं च चिरकालविच्छेदलक्षणं निर्दोषे भगवति नोपपद्यते । नियतविच्छेदश्च नियतकालभुक्त्याद्या क्षेपक एवेति भाव: ।। २५ ।। परोपकारहानिश्च नियताऽवसरस्य न । पुरीषादिजुगुप्सा च निर्मोहस्य न विद्यते ।। २६ ।। न, निर्दोषे भगवति आहारगृद्द्याद्यसम्भवेन तत्प्रयुक्तजाठरानलमन्दत्वादिकं अग्निमान्द्यादिदोषजनितं रोगादिकं रोगादेश्च चिरकालविच्छेदलक्षणं तनुत्वं नोपपद्यते । एतेन केवलिनां जाठराग्निविच्छेदो नियतकालत एवेति न तेषां कवलभोजित्वसम्भव इति निरस्तम्, जाठरानलस्य नियतविच्छेदश्च प्रतिनियतकाले विलयो हि नियतकालभुक्त्याद्यापक एव प्रतिनियतकालीनकवलाहाराद्यनुमापक एव । नियतकालीनमोक्ष इव नियतकालीनक्षपकश्रेणि-योगनिरोधाद्याक्षेपकः । अन्यथा 'यदा सर्वज्ञेन मम मोक्षो दृष्टः तदा मे मोक्षो भविष्यती'त्येकान्तावलम्बनेन धर्मपुरुषार्थदिकमपि हातव्यं स्यात् । एवञ्चैकान्तकालवादादिप्रसङ्गोऽप्यपरिहार्यः स्यात् ।।३० / २५ ।।
=
ननु भुक्तिकाले सद्धर्मदेशनानुपपत्तेः तीर्थकृतः परोपकारहाने : भुक्त्ययोगात् । न हि परोपकारस्वभावस्य भगवतः तद्व्याघातः सम्भवतीति प्रागुक्तं ( द्वा. द्वा.३० / ५ पृ.२०१३) किं विस्मृतं ? इत्याशङ्कायामाह - શ્વેતાંબર :- સર્વજ્ઞ ભગવંતને કાંઈ આહા૨સંજ્ઞા વગેરે હોતી નથી કે તે ખાવા-પીવામાં વિવેક ન રાખે. ભગવાનમાંથી તમામ દોષ નીકળી ગયા હોવાથી હિત-મિત-આવશ્યક જ ભોજન તેઓ અસંગભાવે કરે. તેનાથી જઠરાગ્નિ મંદ થવાની કે જઠરાગ્નિની મંદતાથી ઉત્પન્ન થનારા રોગો પ્રગટવાની કે તે રોગો લાંબા સમયે નાશ પામે તેવી શક્યતા સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં જરા પણ નથી રહેતી.
દિગંબર :- ભગવાનનો જઠરાગ્નિ ચોક્કસ સમયે નાશ પામશે. તેના માટે ભોજન કરવાની ભગવાનને શી જરૂર ?
શ્વેતાંબર :- ભગવાનનો જઠરાગ્નિ ચોક્કસ સમયે નાશ પામે એ વાત સાચી. પણ એ નાશ ક્યારે પામે ? ભગવાન ભોજન કરે તો કે એમ ને એમ ? તમારો અને મારો મોક્ષ ચોક્કસ સમયે થવાનો - એ વાત સાચી ક્યારે સાબિત થાય ? આરાધના કરીએ તો કે એમ ને એમ ? જેમ ચોક્કસ સમયે કોઈ જીવનો મોક્ષ થવાની વાત તે જીવ તેના છેલ્લા ભવમાં ચોક્કસ ક્ષપકશ્રેણી માંડશે એમ સિદ્ધ કરે છે. તેમ નિયત સમયે ભગવાનનો જઠરાગ્નિ રવાના થવાનો આ વાત પણ ભગવાન અવશ્ય નિયત સમયે ભોજન ગ્રહણ કરતા હશે - આવું સિદ્ધ કરે છે. માટે પ્રબળ જઠરાનલને શાંત કરવા સર્વજ્ઞ ભગવંત હિત-મિત-આવશ્યક ઉચિત દ્રવ્યથી સામાન્યથી ૨ોજ એકાસણું અસંગભાવે કરે એવું સિદ્ધ થાય છે. આમ જણાવવાનો અહીં ગ્રંથકારશ્રીનો આશય છે. (૩૦/૨૫)
ગ્રંથકારશ્રી દિગંબરની ૧૩ મી અને ૧૪ મી દલીલનું નિરાકરણ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે
છે કે .
=
* જુગુપ્સા નિરાકરણ
ગાથાર્થ :- પરોપકાર માટે ચોક્કસ પ્રકારનો સમય જેમને મળેલ છે તેવા ભગવાનને પરોપકારમાં હાની ભોજનના લીધે નહિ થાય. તથા નિર્મોહ એવા ભગવાનને મળ-મૂત્રની જુગુપ્સા હોતી નથી. (૩૦/૨૬)

Page #251

२०५८
• कवलाहारस्य परोपकाराऽबाधकता • द्वात्रिंशिका-३०/२७ परोपकारेति । (१३) परोपकारस्य हानि (=परोपकारहानिः) च नियताऽवसरस्य भगवतो न भवति, तृतीययाममुहूर्तमात्र एव भगवतो भुक्तेः, शेषमशेषकालमुपकाराऽवसरात् । (१४) पुरीषादिजुगुप्सा च निर्मोहस्य क्षीणजुगुप्सामोहनीयकर्मणो भगवतः न विद्यते ।।२६।। ततोऽन्येषां जुगुप्सा चेत्सुरासुरनृपर्षदि । नाग्न्येऽपि न कथं तस्याऽतिशयश्चोभयोः समः।।२७।।
तत इति । ततः पुरीषादेः अन्येषां = लोकानां जुगुप्सा चेत् ? सुरासुरनृपर्षदि उपविष्टस्येति 'परोपकारे'ति । परोपकारस्य = भव्यसत्त्वोपकारस्य हानिश्च नियतावसरस्य = लब्धप्रतिनियतपरोपकारकालस्य भगवतो न, भगवतो भवस्थकेवलिनो भुक्तेः उचितसमयनियतत्वात्, तृतीययाममुहूर्त्तमात्रे = दिवा तृतीयप्रहरस्य मुहूर्त्तमात्रकाले एव तदभ्युपगमात्, शेषं तृतीययाममुहूर्त्तभिन्नं अशेषकालं यावत् उपकाराऽवसरात् = परोपकाराऽवसरात् । तदुक्तं रत्नाकरावतारिकायां → न तृतीयः, तृतीययाममुहूर्त्तमात्र एव भगवतां भुक्तेः शेषमशेषकालमुपकारावसरात् + (रत्ना.अ.२/२७) इति । यथोक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां अपि → ण य परुवयारहाणी तेण सया जोग्गसमयणियएण - (अ.म.प.११९) इति ।
ननु कवलाहारेण केवलिनामवश्यं निहारेण भवितव्यम् । तथा पुरीषादिजुगुप्साऽप्यनिवारितप्रसरैवेति न स तेषामर्हतीति प्रागुक्तं (द्वा.द्वा.३०/५, पृ.२०१४) किं विस्मृतम् ? इति चेत् ? अत्रोच्यते किं निहारविधौ क्रियमाणे तस्यैव जुगुप्सा सम्पद्येत अन्येषां वा ? न तावदाद्योऽनवद्यः, यतः क्षीणजुगुप्सामोहनीयकर्मणः भगवतः भवस्थकेवलिनः पुरीषजुगुप्सा न विद्यते ।।३०/२६ ।।
द्वितीयविकल्पनिराकरणायाऽऽह 'तत' इति। पुरीषादेः सकाशाद् लोकानां भगवद्व्यतिरिक्तानां
ટીકાર્થ - પરોપકાર માટે પ્રતિનિયત પૂરતો સમય જેમને મળેલ છે તેવા તીર્થકર ભગવંતને ભોજન કરવાથી પરોપકારમાં હાનિ થવાની કોઈ શક્યતા નથી. કારણ કે ભગવાન કેવળ દિવસના ત્રીજા પહોરમાં બે ઘડી જ ભોજન કરે છે. બાકીનો તમામ સમય ઉપકાર કરવાનો અવસર તીર્થકર ભગવંતને મળે જ છે. તથા સર્વજ્ઞ ભગવંતના ચારેય ઘાતિકર્મ ખપી ગયા છે. મોહનીય કર્મ પણ એક પ્રકારનું ઘાતિ કર્મ જ છે. તેથી તે પણ ભગવાનમાંથી રવાના થયેલ છે. તથા જુગુપ્સા થવાનું કારણ જુગુપ્સામોહનીય કર્મ છે. તે પણ સર્વજ્ઞ ભગવંતનું સર્વથા ક્ષીણ થયેલ હોય છે. માટે ભોજન નિમિત્તક મળ-મૂત્રાદિના લીધે ભગવાનને જુગુપ્સા થવાની કોઈ શક્યતા નથી. (૩૦/૨૬)
વિશેષાર્થ :- તીર્થકર ભગવંતની દેશના સવાર-સાંજ એક-એક પ્રહર ચાલતી હોય છે. તેમ જ ભોજન તો ત્રીજા પહોરમાં થોડો જ સમય ચાલે છે. માટે ભોજનથી પરોપકાર કરવામાં હાનિ થવાની शस्यता रडेती नथी. (30/२६) .
હવે ગ્રંથકારશ્રી પાંચમી ગાથામાં જણાવેલી દિગંબરની ૧૪ મી દલીલનું જ વધારે સ્પષ્ટતાપૂર્વક નિરાકરણ કરે છે કે
ગાથાર્થ:- મળ-મૂત્રથી બીજાને જુગુપ્સા થાય તો સુરાસુર-મનુષ્યવાળી પર્ષદામાં તીર્થકરની નગ્નતાને विशे ५५ जीने गुस्सा उभ न. थाय ? 4डी भतिशय तो भन्नेमा समान ४ छ. (3०/२७)
ટીકાર્થ:- “તીર્થકર ભગવંતના મળ-મૂત્રથી લોકોને જુગુપ્સા થાય. માટે ભગવાન ભોજન ન કરે આવું જો દિગંબરો કહે તો પછી દેવ-દાનવ-માનવથી ભરેલી પર્ષદામાં બેસેલા તીર્થંકર ભગવંતની નગ્નતાથી

Page #252

• कवलाहारस्य जुगुप्सानिमित्तत्वाऽभावः •
२०५९
शेषः नाग्न्येऽपि तेषां कथं न जुगुप्सा ? (तस्य) अतिशयश्चोभयोः पक्षयोः समः । ततो भगवतो नाग्न्याऽदर्शनवत् पुरीषाद्यदर्शनस्याऽप्युपपत्तेः । सामान्यकेवलिभिस्तु विविक्तदेशे तत्करणान्न दोष इति वदन्ति ॥ २७ ॥
जुगुप्सा चेत् ? तर्हि सुरासुरनृपर्षदि
सुराऽसुरमनुज-तद्रमणीसहस्रसमाकुलायां सभायां उपविष्टस्य तीर्थकरस्य नाग्न्येऽपि = अनंशुकत्वेऽपि तेषां सुराऽसुर-नृ-तद्रमणीप्रभृतीनां कथं न जुगुप्सा सञ्जायते ? न च सर्वज्ञस्य तीर्थकरस्य सातिशयत्वान्न तन्नाग्न्यं तेषां तद्धेतुरिति वाच्यम्, यतः अतिशयश्च तीर्थकृदतिशयो हि उभयोः पक्षयोः = नाग्न्य-नीहाराभ्युपगमयोः समः एव । ततः = अतिशयलक्षणात् कारणात् भगवतः तीर्थकरस्य नाग्न्याऽदर्शनवत् मांसचक्षुषां लोकानां पुरीषाद्यदर्शनस्याऽपि उपपत्तेः = सङ्गतेः । तदुक्तं समवायाङ्गे पच्छन्ने आहार- नीहारे अदिस्से मंसचक्खुणा ← (सम. सू. ३४) इति। तदुक्तं श्रीनेमिचन्द्रसूरिभिः प्रवचनसारोद्धारे तीर्थकृदतिशयप्रदर्शनावसरे आहारा नीहारा अद्दिस्सा ← ( प्र . सारो. ४४१ ) इति । → आहारः = अभ्यवहरणं, नीहारः = मूत्र - पुरीषोत्सर्गः, तौ क्रियमाणौ न दृश्येते इत्यदृश्यौ मांसचक्षुषा, ← (प्र. सारो ४४१ वृत्ति - पृ. २९७ ) इति तद्वृत्तौ श्रीसिद्धसेनसूरिः । न च तीर्थकृतोऽतिशयशालित्वेऽपि सामान्यकेवलिनां कवलभोजित्वे तन्नीहारतो लोकानामनिवारितप्रसरैव जुगुप्साऽऽपत्तिः तन्निमित्तकपापकर्मबन्धापत्तिश्च, निरतिशयत्वादिति वाच्यम्, सामान्यकेवलिभिः = तीर्थकरभिन्नसर्वज्ञैः तु विविक्तदेशे = विजननिरवद्यक्षेत्रे तत्करणात् = नीहारकरणात् न दोषः (रत्ना. अव. २ / ७) इति रत्नाकरावतारिकायां પણ લોકોને જુગુપ્સા કેમ ન થાય ? જો તમે તીર્થંકર ભગવાનનો અતિશય માનો કે તેમની નગ્નતા ન દેખાય તો તે અતિશય તો મળ-મૂત્રમાં પણ સમાન જ છે. અતિશયના કારણે ભગવાનની નગ્નતાના જેમ બીજાને દર્શન ન થાય તેમ પ્રભુના મળ-મૂત્ર વગેરે પણ લોકોને ન દેખાય - આ વાત પણ સંગત થઈ શકે છે.
=
=
દિગંબર :- તીર્થંકર ભગવંતનો અતિશય હોવાથી તેમના મળ-મૂત્રાદિ લોકોને ન દેખાય - એ તમારી વાત એક વાર અમે માની લઈએ. પરંતુ સામાન્ય કેવલજ્ઞાનીનું શું ? સામાન્ય કેવલીમાં કાંઈ તેવો અતિશય નથી હોતો. તેથી તીર્થંકર ભગવંત સિવાયના બીજા કેવલજ્ઞાનીઓ જો કવલાહાર કરે તો તેના નિમિત્તે મળ-મૂત્ર વગેરે પણ થાય જ. તથા તે જો બીજા લોકો જુએ તો લોકોને જુગુપ્સા થાય. તેના કારણે લોકોને પાપકર્મ બંધાય. પોતાના નિમિત્તે પાપકર્મ ન બંધાય તે માટે તો સામાન્ય મહાત્મા પણ કાળજી રાખે તો કેવલજ્ઞાની શું તેવી સાવધાની ન રાખે ? એ શક્ય જ નથી. માટે સામાન્ય કેવલજ્ઞાની તો બીજા લોકોને જુગુપ્સાનિમિત્તક પાપકર્મ બંધ ન થાય એટલે ભોજન ન જ કરે - આટલું તો તમારે માનવું જ પડશે.
શ્વેતાંબર :- સામાન્ય મહાત્મા પણ બીજા લોકો જુએ તે રીતે મળ-મૂત્રવિસર્જન ન કરે તો શું કેવલજ્ઞાની મહાત્મા બીજા લોકો ન જુએ તે રીતે એકાંત-નિર્જન સ્થળમાં મળ-મૂત્ર વિસર્જન કરવાની સાવધાની ન રાખે ? એ શક્ય જ નથી. મતલબ કે નિર્જન-અચિત્ત સ્થંડિલભૂમિમાં મળ-મૂત્ર વિસર્જન કરવાથી તેના નિમિત્તે લોકોને જુગુપ્સા કે પાપકર્મબંધ થવાની શક્યતા કેવલજ્ઞાની સંબંધમાં તો જરા પણ રહેતી જ નથી. એવું શાસ્ત્રકારો કહે છે. માટે સામાન્ય કેવલજ્ઞાની ગોચરી વાપરે તેમાં જુગુપ્સાદિ

Page #253

२०६०
• हित-मिताहाराद् रोगोत्पादाऽसम्भवः • द्वात्रिंशिका-३०/२८ स्वतो हितमिताहाराद् व्याध्युत्पत्तिश्च कापि न । ततो भगवतो भुक्तौ पश्यामो नैव बाधकम् ।।२८।।
स्वत इति । (१५) स्वतः = पुण्याऽऽक्षिप्तनिसर्गतः हितमिताऽऽहाराद् व्याध्युत्पत्तिश्च काऽपि न भवति । ततो भगवतो भुक्तौ = कवलभोजने नैव बाधकं पश्यामः, उपन्यस्तानां तेषां निर्दलनात् । श्रीरत्नप्रभसूरयो वदन्ति । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षायां अपि → ण पुरीसाइ दुगुंछियमेसिं णिद्दड्ढमोहबीआणं । अइसयओ ण परेसिं विवित्तदेसे विहाणा य ।। - (अ.म.प.१२०) इति । अन्येऽप्युत्तमसाधवो जिनकल्पिका वा लोकसमक्षं मल-मूत्रादिकं न विसृजन्ति कथङ्कारं सामान्यकेवलिनि न तत्सम्भावना? परेषां जुगुप्सा-तन्निमित्तककर्मभयात् तीर्थकरभिन्नकेवलिनस्तु नैव कवलभोजिनः सम्भवन्तीति दिगम्बरकल्पना तु यूकाभयाद् वस्त्रपरित्यज्यनन्यायं गलगण्डभयाद् गलकर्तनन्यायं वाऽनुसरतीत्यवधेयम् ।।
एतेन मलचिन्ताऽपि प्रतिक्षिप्ता, प्रत्युत भोजनानन्तरं केवलज्ञानलाभे दिगम्बराणां तदापत्तेरनिराकार्यत्वात् । तदुक्तं केवलिभुक्तिप्रकरणे शाकटायनाचार्येण → छद्मस्थे तीर्थकरे 'विष्वणनाऽनन्तरं च केवलिनि । चिन्ता मलप्रवृत्तौ या सैवात्रापि भुक्तवति ।। - (के.भु.३४) इति दिक् ।।३०/२७ ।। _ 'व्याध्युत्पत्तेश्च भगवान् भुङ्क्ते नेति दिगम्बराः' (द्वा.द्वा.३०/५, पृ.२०१४) इति प्रागुक्तचरमहेतुनिराकरणायोपक्रमते - 'स्वत' इति । तीर्थकृतां पुण्याऽऽक्षिप्तनिसर्गतः = निरपायपुण्योपहितस्वभावतः हित-मिताऽऽहारात् = पथ्य-परिमिताऽऽहारग्रहणात् काऽपि व्याध्युत्पत्तिश्च = शूलादिरोगोत्पत्तिर्हि न भवति । तदुक्तं पिण्डनिर्युक्तौ ओघनियुक्तौ च → हियाहारा मियाहारा अप्पाहारा य जे नरा । न ते विज्जा तिगिच्छंति अप्पाणं ते तिगिच्छगा ।। - (पिं.नि.६४८/ओ.नि.५७८) इति । ___ ततः कारणात् भगवतो भवस्थकेवलिनः कवलभोजने = दीर्घकालीनदेहस्थितिनिर्वाहकहित-मितकवलाहारे नैव बाधकं दोषं पश्यामः, उपन्यस्तानां = आशाम्बराऽऽपादितानां तेषां बाधकदोषाणां इहैव द्वात्रिंशिकायां तत्र तत्राऽऽगम-युक्तिपुरस्सरं निर्दलनात् = मध्यस्थभावेन सौहार्दपूर्वं निराकरणात् । न કોઈ પણ સમસ્યાને અવકાશ નથી. ગળામાં ગુમડું થાય તો ગૂમડાની દવા કરાવવાની હોય કે ગળું જ કાપી નાંખવાનું ? જુગુપ્સા થવાની શક્યતા હોય તો તેના નિવારણના ઉપાય વિચારવાના હોય કે કરોડો વર્ષો સુધી કેવલજ્ઞાનીને ભૂખ્યા રાખવાના વિચાર કરવાના ? કમાલ છે તમારી બુદ્ધિને ! (30/२७)
પાંચમી શ્લોકમાં બતાવેલી દિગંબરની પંદરમી દલીલનું નિરાકરણ આ રીતે સમજવું –
ગાથાર્થ :- સ્વતઃ હિત-મિત આહાર લેવાના કારણે રોગોત્પત્તિ પણ કેવલીને થતી નથી. માટે ભગવાન ભોજન કરે તેમાં કશું બાધક તત્ત્વ અમે જોતા નથી. (૩)/૨૮).
ટીકાર્થ :- પુણ્યથી ખેંચાઈને આવેલા સ્વભાવથી હિત-મિત આહાર વાપરવાના લીધે કેવલજ્ઞાની ભગવાનને કોઈ પણ રોગની ઉત્પત્તિ ન થાય. માટે કેવલજ્ઞાની કવલાહાર કરે તેમાં અમે કોઈ પણ પ્રકારનો દોષ જોતા નથી. કારણ કે દિગંબરે રજુ કરેલા કેવલીભોજનબાધક તમામ દોષોનું નિરાકરણ અહીં થઈ ગયું છે.
તથા આવા પ્રકારના બીજા દોષો કદાચ દિગંબરો બતાવે તો તેનું પણ ઉપર બતાવેલા તર્ક જેવા १. विष्वणनं = भोजनम् ।

Page #254

• अभिनवषोडशविकल्पोद्भावनम् •
२०६१ अन्येषामप्येतज्जातीयानामुक्तजातीयतर्केण निर्दलयितुं शक्यत्वादिति । तत्त्वार्थिना दिगम्बरमतिभ्रमध्वान्तहरणतरणिरुचिः अध्यात्ममतपरीक्षा निरीक्षणीया सूक्ष्मधिया ।।२८।। च केवलिभुक्तौ न केवलमिहाऽऽशाम्बरोपन्यस्ता सर्वथादोषविगमादितो व्याध्युत्पत्तिपर्यन्ता दोषाः किन्तु तदन्येऽपि सन्त्यनिराकृता न्यायकुमुदचन्द्र-प्रमेयकमलमार्तण्ड-सर्वार्थसिद्ध्यादावुपदर्शिता इति वाच्यम्, अन्येषामपि दिगम्बराऽऽपादितानां एतज्जातीयानां केवलिभुक्तिबाधकदोषाणां उक्तजातीयतर्केण = इह ग्रन्थकृदुपदर्शितयुक्तिसदृशोहनेन आगममूलकेन निर्दलयितुं = भावनाज्ञाननिःसृतनिर्मलतटस्थपरिणामतोऽपाकर्तुं शक्यत्वादिति । तथाहि- अनन्तवीर्यत्वान्न केवलिनः क्षुद् बाधितुं क्षमा, अन्यथाऽनन्तवीर्यता विरुध्येतेति दिगम्बरमतं न युक्तम्, यतोऽनन्तवीर्यताऽपि तस्याऽऽहारग्रहणे सति न विरुध्यते, यथा तस्य देवच्छन्दादीनि विश्रामकारणानि गमन-निषीदनानि च भवन्ति एवमाहारक्रियाऽपि, विरोधाभावात् । न ह्यत्र बलवत्तरवीर्यवतोऽल्पीयसी क्षुदिति (सू.कृ.श्रुतस्कं.२/ पृ.३४६) व्यक्तं सूत्रकृताङ्गवृत्तौ । न च निषीदनादिकमपि शरीरस्थित्यर्थं तत्राऽसिद्धमिति वाच्यम्, केवलिसमुद्घातानन्तरकालं पीठफलकादिप्रत्यर्पणस्य प्रज्ञापनासूत्रविशेषावश्यकभाष्यादौ (प्रज्ञा.प.३६/६२०, वि.आ.भा.३०४९) श्रुतेः, तद्ग्रहणमन्तरेण तत्प्रत्यर्पणस्याऽसम्भवात्, तद्ग्रहणस्य च यथोक्तप्रयोजनमन्तरेणाऽभावादिति दिक्।
ननु परद्रव्यग्रहण- मोचन-परपरिणमनलक्षणक्रियायामज्ञानस्य हेतुत्वात् केवलज्ञानिनो भगवतः कवलाहारग्रहणाद्यनुपपत्तिः, तदुक्तं प्रवचनसारे → गेण्हदि णेव, ण मुंचदि, ण परं परिणमदि केवली भगवं । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।। - (प्र.सा.१/३२) इति चेत् ? मैवम्, सत्यपि केवलज्ञाने आत्मप्रदेशैः कर्माऽऽदानवद् योगप्रदेशैः बहिराऽऽदानस्याऽप्युपपत्तेः। यदि च प्रयत्नसामान्यं प्रतीच्छाया हेतुत्वावधारणात् न केवलिनि काऽपि प्रवृत्तिरिष्यते तदा चेष्टात्वावच्छिन्नेऽपि विलक्षणप्रयत्नेन हेतुत्वात् तदभावे न केवलिनः चेष्टाऽपीति जीवन्मुक्ति-परममुक्त्योरविशेषापातादित्यधिकं (शा.वा.स.स्त.१०/६४ वृ. पृ.२०१) स्याद्वादकल्पलतायाम् ।।
तत्त्वार्थिना = मध्यस्थभावनया यथावस्थिततत्त्वबुभुत्सुना दिगम्बरमतिभ्रमध्वान्तहरणतरणिरुचिः अध्यात्ममतपरीक्षा निरीक्षणीया सूक्ष्मधिया । तत्र च 'नणु जइ सो कयकिच्चो....' (अ.म.प.७२) इत्यादित आरभ्य ‘तेणं केवलनाणी कयकिच्चो चेव कवलभोई वि...' (अ.म.प.१२३) इति पर्यन्तं द्विपञ्चाशद्गाथासु केवलिभुक्तिमीमांसा परिष्कृता विस्तरतो ग्रन्थकृतेत्यधिकं ततोऽवसेयम् ।
प्रकृतोपयोगितया मेघविजयगणिकृत-युक्तिप्रबोधसंवादलेशो दर्श्यते । → यदपि केवली कवलानाहरेत् किमर्थमित्याद्युक्तं तत्र वयं त्वामेवाभिपृच्छामः कथङ्कारं नाहरेत् ?, महोपसर्गसहनार्थं वा १, आतङ्कहेतोर्वा २, अङ्गसंन्यासहेतोर्वा ३, जीवदयाहेतोर्वा ४, तपोऽर्थं वा ५, ब्रह्मचर्यहेतोर्वा ६, आत्मनोऽनन्तबलत्वख्यापनार्थं वा ७, अतिशयज्ञापनार्थं वा ८, परदृष्टिविषभयाद्वा ९, जुगुप्साहेतोर्वा १०, नीहारादिभयाद्वा ११, अन्नस्याशौचाद्वा १२, निगोदादिजीवपीडाऽशुचिद्रव्येक्षाजातानुकम्पाजुगुप्साभ्यां वा १३-१४, सम्यग्ज्ञानતર્કોથી નિરાકરણ કરવું શક્ય છે. પ્રસ્તુતમાં પરમાર્થથી જિજ્ઞાસાવાળા જીવોએ દિગંબરોના ભ્રમરૂપી અંધકારને દૂર કરવા માટે સૂર્ય સમાન અધ્યાત્મમત પરીક્ષા સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી જોવી. (૩૦/૨૮)

Page #255

२०६२ • दिगम्बरशास्त्रेणाऽपि केवलिकवलाहाराऽविरोधसिद्धिः • द्वात्रिंशिका-३०/२९ दर्शनचारित्रपलायनभयाद्वा १५, अनन्तसुखत्वाद्वा १६ ?। नाद्यौ, तयोर्भगवति अनङ्गीकारात् । न तृतीयः, भगवतः कृतकृत्यत्वेनाङ्गसंन्यासस्यानर्थकत्वात् । न तुर्यः, प्रासुकाऽऽहारेणापि तद्भावात्, अन्यथा संयतानां तदुपादाने प्राणिघातेनासंयतत्वापातात । न पञ्चमोऽनङ्गीकारात, इच्छानिरोधलक्षणं तपस्तु स्थानादिक्रियावदस्यानिषेधकत्वात् । न षष्ठो, ब्रह्मचर्यस्य अस्माभिरपि अनपेयत्वात्, किं नाम कवलाहारेण वराकेण?, अन्यथा संयतानामपि ब्रह्मचर्यहेतोः कवलाहारो निवार्यः स्यात् । न चैतदस्ति । यदुक्तं (आचारसारे दिगम्बरेण) वीरनन्दिभट्टारकेण 'क्षुच्छान्त्यावश्यकप्राणरक्षाधर्मयमा मुनेः। वैयावृत्त्यं च षड् भुक्तेः, कारणानीति यन्मतम् ।।( आ.सा.८/५८)। न सप्तमः, अनन्तबलस्य भवन्नये छाद्मस्थ्येऽपि स्वीकारात, तत्रापि कावलिकाहाराऽभावाऽनुषङ्गात् । अथ तबलं भिन्नम् इदं तु सकलवीर्यान्तरायक्षयजन्यमन्यदेव, क्षायोपशमिक-क्षायिकयो।लक्षण्यादिति चेत्, सत्यम्, अस्मन्नयेऽपि मेरुप्रकम्पादिना बलातिशयात्, परं शारीरं बलं क्षायोपशमिकं वीर्यं वा न कवलाहारविरोधकं तर्हि अनन्तानन्तद्रव्यपर्यायपरिच्छेदकत्वलक्षणशक्तिस्वरूपं किं तद्विरुद्धं ?, तदेवार्हति अनन्तवीर्यं मन्तव्यं, नान्यत् । यदुक्तं (श्रुतसागरेण दिगम्बराचार्येण) भावप्राभृतवृत्तौ 'केवलज्ञान-दर्शनाभ्यां अनन्तानन्तद्रव्यपर्यायस्वरूपपरिच्छेदकत्वलक्षणशक्तिरनन्तवीर्यमुच्यते, न तु कस्यचिद् घातकरणे भगवान् बलं विदधाति, सूक्ष्मगुणाऽभावप्रसक्तेरिति (भा.प्रा.१४८ वृ.) 'बलसोक्खे'(भावप्राभृत-१४८)ति गाथाव्याख्यायाम् । एवमनन्तसुखमपि भगवतोऽनन्तगुणसमुद्भवात् परमानन्दोत्पत्तिलक्षणमेव ज्ञेयम् । तथा चोक्तं विमानपङ्क्त्युपाख्यानपर्यन्ते- 'शास्त्रं शास्त्राणि वा ज्ञात्वा तीव्र तुष्यन्ति साधवः । सर्वतत्त्वार्थविज्ञानाः, न सिद्धाः सुखिनः कथम् ? ।।( ) इति ।।
एतेन यदुक्तं- 'क्षुधायामनन्तबलमनन्तसुखं वा दुर्लभ'मिति निरस्तं, तयोः कवलाहाराऽविरोधात् । तेनैव आदिपुराणे- 'सिद्ध्यै संयमयात्रायास्तत्तनुस्थितिमिच्छुभिः । ग्राह्यो निर्दोष आहारो, रसासङ्गाद्विनर्षिभिः ।। भगवानिति निश्चिन्वन्, योगं संहत्य धीरधीः । प्रचचाल महीं कृत्स्नां, चालयन्निव विक्रमैः ।।' (आ.पु. २०/९-१०) इति २० 'पर्वणि ऋषभगोचरचारः । नाष्टमो मानासम्भवात् । न नवमो भयाऽभावात् । न दशमः, स्वयं जुगुप्साशून्यत्वात्। 'अन्येषां जुगुप्सा भविष्यतीति मया नाऽऽहर्त्तव्यमे'वं वार्तागन्धस्य अप्यभावाच्च, अन्यथा 'नाग्न्ये मम जुगुप्सा भविष्यती'त्याशयेन चेलाऽऽदानमपि स्यात् । नापि एकादशो, यतोऽत्रादिशब्देन किं विवक्षितं ? मतिज्ञानप्रसक्तिः १ ध्यानविघ्नो वा २ परोपकारकरणाऽन्तरायो वा ३ विसूचिकादिव्याधिर्वा ४ इर्यापथो वा ५ धातूपचयादिना रिरंसा वा ६ निद्रा वा ७ ?, नाद्यः, पुरो देवादिगाने नृत्यविधाने गन्धोदकपुष्पवृष्टौ चतुःषष्टिचामरोद्भाव्यमानाङ्गस्पर्शिपवने च मतिज्ञानानुषङ्गात्, तत्परिहारस्याऽशक्यत्वात् । न च कवलाहारः सुखेन त्यज्यते, परवस्तुदर्शनादि दुस्त्यजमिति वाच्यम्, कवलाहारस्य रसज्ञानकारणवद्रूपज्ञानकारणचक्षुषोरपि मुद्रणादिना सुत्यजत्वात्। अथ तयोर्मेषो नास्तीति चेत्, न, मनुष्यगतौ यावज्जीवं नैरुज्ये तत्सम्भवात्, एतदतिशयस्य प्रतिवाद्यनङ्गीकारोऽपि । न द्वितीयो, ध्यानस्य किंचिदूनपूर्वकोटिं यावदनवस्थानादित्युक्तं प्राक् । अपि च, ध्यानस्य महान् कालो न भवत्येव । यदुक्तं भावप्राभृतवृत्तौ- 'मुहूर्त्तमध्ये ध्यानं भवति । न चाधिकः कालो ध्यानस्यास्ति, एतावत्यपि काले प्रलयकालमारुतवत्कर्मध्वंसाय ध्यानं भवतीति (भा.प्रा.७८ वृ.)। न चैवं लोके दुर्ध्यानस्यापि न महान् कालः सम्भवतीति ज्ञेयं, तत्रापि रौद्राऽऽर्तयोः परिवर्त्तनेनैव षष्ठसप्तमगुणस्थानादिवत् काल१. मुद्रितप्रतौ ‘पदाणि' इत्यशुद्धः पाठः ।। २. प्रतिवाद्यनङ्गीकारोऽपि = प्रतिवाद्यनङ्गीकृतत्वादपि = प्रतिवादिनाऽप्यनङ्गीकृतत्वादिति यावत् ।

Page #256

• युक्तिप्रबोधादिशास्त्रेण केवल्याहारसिद्धिः •
२०६३ तथापि ये न तुष्यन्ति भगवद्भुक्तिलज्जया । सदाशिवं भजन्तां ते नृदेहादपि लज्जया ॥२९॥ महत्त्वात्। केवलिनस्तु ध्यानमेव पर्यन्तबादरयोगरोधादर्वाग् न सम्भवति, ध्येयाऽभावात् । अत एव त्वन्नयेऽपि आदिपुराणे २१ पर्वणि 'छद्मस्थेषु भवेदेतल्लक्षणं विश्वदृश्वनाम् । योगाश्रवस्य संरोधे, ध्यानत्वमुपचर्यते ।। (आ.पु.२१/१०) इत्युपचारो, न वस्तुगतिः । न तृतीयः, परोपचिकीर्षाया अभावात्, यश्च धर्मोपदेशः स स्वभावत एवेति तवाङ्गीकारात्, अस्मन्नये तु तृतीययाम एव भगवद्भुक्तेः शेषमशेषकालमुपकारकरणात् । न तुर्यः, परिज्ञाय हितमिताभ्यवहारात् । न पञ्चमः, गमनादावपीर्यापथवृत्त्या विहाराभावानुषङ्गात्, गगनगमनेऽपि बादरकाययोगानपायात् । न षष्ठ-सप्तमौ, रिरंसानिद्रयोर्मोहदर्शनावरणकार्यत्वात्, तदभावादेव अवशिष्टो नीहारः स तावदस्मन्मतेऽस्त्येव, परं चादृश्यत्वान्न दोषाय, तथापि तव नैतत् पर्यनुयोज्यं, यतो हि त्वया मन्यते छाद्मस्थ्येऽपि भगवतः कवलाहारे सत्यपि नीहारो नास्तीति। नापि द्वादशः, अतीताऽनागतयोः पर्याययोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेनाकिंचित्करत्वाद, अन्यथा कथं सिंहासनमध्यास्ते ? कमलेषु पादौ न्यस्यति ?, अनन्तशस्तेषामपि तथाभूतत्वात् । यद्यपि 'विष्टरं तदलञ्चक्रे, भगवानादितीर्थकृत् । चतुर्भिरंगुलैः स्वेन, महिम्नाऽस्पृष्टतत्तलः ।।(आ.पु.२३/२९) इति आदिपुराणोक्त्या तदस्पर्शस्तथापि विचालस्थपुद्गलानामपि तथाभावात्, कथं वा उच्छ्वासयोग्यभाषायोग्य-नोकाहारयोग्यपुद्गलानुपादत्ते ?, तेषामपि तथाभूतत्वात् । न चैतेषां स्वभावादागतिरुच्छ्वासादिपर्याप्तीनां वैयर्थ्यापत्तेः, स्वभावस्य प्रागेव तिरस्कृतत्वाच्च । अथ ते तु पूर्व तथापरिणता इदं तु ध्यानादिकुत्सितभूमौ उत्पन्नं कुत्सितवस्तुसम्पर्कजं निन्द्यपुरुषैः स्पृष्टमस्मिन्नेव पर्याये इति चेत्, न, छाग्रस्थ्येऽपि तज्ज्ञानसम्भवेन कवलाहारनिषेधापत्तेः । नापि त्रयोदशः, अनुकम्पाकारकत्वेऽपि अस्मदादिवन्न तवाशयसिद्धिः। माऽस्तु वाऽनुकम्पा, तेषां जीवानां स्वकृतकर्मफलभोक्तृत्वाद्, अन्यथा केवलज्ञानं महादुःखसाधनं स्यात्, येन तत्पुरा स्वदुःखेन दुःखितः स्यात् तदुत्पत्तौ तु समकालं जगदुःखदुःखीति । आस्तां केवलित्वे वीतरागत्वं छाग्रस्थ्ये वीतरागत्वमेव वरं, येनैतद् दुःखं न स्यात् । किं च तदनुकम्पया स्वयं दुःखातॊ वा भवति जुगुप्सावान् वा रागाईचेता वा भयवान् वा ?, नाद्यः, अनन्तसुखे जला
ञ्जलिदानात् असातवेदनीयोत्कर्षाच्च, शेषपक्षाणां प्रागेव निरासः । नापि चतुर्दशः, अनन्तरमेवोत्तरदानात् । नापि पञ्चदशः, तेषामप्रतिपातित्वात् । नापि षोडशः, तस्य वेदनीयद्वयसत्तायामभावात्, यत्परमानन्दहेतुः अनन्तवस्तुपरिच्छेदनरूपमनन्तसुखं भगवति तन्न कवलाहारप्रतिबन्धकमित्युक्तं प्रागेव, अन्यथा भवस्थसिद्धयोः क्षुधाद्यभावेन न किमप्यन्तरं स्यात्, + (युक्तिप्रबोध- पृष्ठ-१४३-१४६) इति ।
सर्वार्थसिद्धि-प्रमेयकमलमार्तण्ड-तत्त्वार्थश्लोकवार्तिकादिदर्शितकेवलिकवलाहारबाधकयुक्तिकदम्बकनिराकरणविस्तरस्तु → न च कवलाहारवत्त्वेन तस्याऽसर्वज्ञत्वम्, कवलाहार-सर्वज्ञत्वयोरविरोधात् ( (प्र.न.त.२/२७) इति प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारसूत्रस्य स्याद्वादरत्नाकर-रत्नाकरावतारिकावृत्त्योः बोध्यः ।।३०/२८ ।।
उपसंहरन्नाह- 'तथापी'ति । इहान्यत्र च महता प्रबन्धेन केवलिकवलभुक्तिबाधकदोषा निराकृता
ગાથાર્થ - આટલું સમજાવવા છતાં પણ “ભગવાન તે વળી જમતા હશે ?' આવી લજ્જાના કારણે અમે જણાવેલી યુક્તિઓથી જેમને સંતોષ નથી થતો તે દિગંબર લોકોએ તો “ભગવાન તે વળી માનવદેહ ધારણ કરતા હશે? લજ્જાથી સદાશિવ = નૈયાયિકાદિમાન્ય અશરીરી ભગવાનને જ ભજવા

Page #257

२०६४
• लेहार्य-गौतमस्वाम्यादीनां वीराऽऽहाराऽऽनायकता • द्वात्रिंशिका-३०/३० दोषं वृथा पृथूकृत्य भवोपग्राहिकर्मजम् । बन्धन्ति पातकान्याप्तं दूषयन्तः कदाग्रहात् ।।३०।। आगम-युक्तिपुरस्सरं तथापि ये महामोहविलासानुसृतवितथाभिनिवेशाः केचिद् दिगम्बरा भगवद्भुक्तिलज्जया = भवस्थकेवलिकवलाहारह्रिया केवलिकवलभुक्तिसाधकसयुक्तिषु हृदयतो न तुष्यन्ति ते ककुप्पटाः तु भगवतो नृदेहादपि = सिद्धावस्थाबाधकमनुष्यशरीरादपि उपलक्षणतोऽघातिकर्मबद्धत्व-संहननादिभ्यश्च तुल्यतर्काऽऽपादितया लज्जया सदाशिवं = नैयायिक-वैशेषिक-पातञ्जलाद्यभिमतं अनादिकालतः क्लेश-कर्मविपाकाशयैरपरामृष्टं जगत्कर्तारं प्रकृतिप्रेरकं वा ईश्वरं एव भजन्तां, कवलाहारदेहेन्द्रियाऽन्तःकरण-वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्श-मनुष्यगति-पञ्चेन्द्रियजाति-प्रथमसंहनन-प्रथमसंस्थानादीनां मुक्तावस्थाबाधकानां तत्र विरहात्, अलं सातिशयौदारिकशरीरादिसमन्विततीर्थकृता दिगम्बराणाम् । इयञ्चाऽऽशाम्बरं प्रति करुणाप्लाविताऽन्तःकरणतया सखेदोक्तिः ग्रन्थकृतः ।।३०/२९ ।।
कदाचिदभिनिवेशशैथिल्यतः केचिद् भवभीरवः ककुप्पटाः सन्मार्गाभिमुखास्स्युरित्यभिप्रायेण तान्प्रत्याह - ‘दोषमिति । भवोपग्राहिकर्मजं = अघातिकर्मनिष्पन्नं नानासत्त्वोपकारप्रयोजकमपि तथा → जइ वि य लोहसमणो गेण्हति खीणंतराइणो उछ । तह वि य गोतमसामी, पारणए गिण्हती गुरुणो ।। - (व्य.भा.६/२६७१) इति व्यवहारसूत्रभाष्यवचनात् लोहार्य-गौतमस्वाम्यादीनां स्वकीयसंसारसागरपारगमनहेतुभगवद्भक्तिसमुल्लासननिबन्धनत्वेन भासमानमपि, अन्येषामपि निजभवनिस्तारकामनाशालिनां दोषत्वेनाऽप्रतिभासमानमपि कवलाहारादिलक्षणं दोषं = निजमुक्तावस्थापेक्षदोषत्वाक्रान्तं तीर्थकृति कदाग्रहात् पृथूकृत्य = विस्तृत्य आप्तं तीर्थकरं वृथा दूषयन्तः पातकानि = भवकोटिशतभ्रमणनिबन्धनानि मुधैव बध्नन्ति । यदि चैतत्तेषामवद्यभीरुणि चित्ते प्रतिभासेत तदा ते एतादृशाऽनर्थतो निवर्तेरन्नित्याशयो ग्रन्थकृतोऽत्र ।।३०/३०।।
म. (30/२९)
વિશેષાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની ટીકા ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલી નથી. મતલબ એ છે કે તીર્થંકર ભગવાન ભોજન કરે એટલી બાબતથી તેમને ભગવાન તરીકે સ્વીકારવામાં દિગંબર લોકોને શરમ આવતી હોય તો દિગંબરમાન્ય તીર્થકર મનુષ્યદેહને તો ધારણ કરે જ છે. તેથી તેની પણ તેમને શરમ નડવી જોઈએ. ઉપલક્ષણથી અઘાતિકર્મ ધારણ કરે તેને પણ ભગવાન તરીકે સ્વીકારવામાં તેમને શરમ આવવી જોઈએ. પછી તો એવું થશે કે જે કદાપિ કર્મથી લેપાય નહિ, શરીરને ધારણ કરે જ નહિ એવા નિયાયિક-પાતંજલાદિ માન્ય સદાશિવને જ ભગવાન તરીકે દિગંબરે સ્વીકારવા જોઈએ. પણ જૈનધર્મમાં રહીને જૈન તરીકે પોતાની જાતને ઓળખાવીને જિનશાસનના ટુકડા પાડવાનું પાપ તેમણે ન કરવું ऽ - माj अंथ ॥२ श्रीन तात्पर्य ४९॥य छे. (3०/२८)
ગાથાર્થ :- ભવોપગ્રાહી કર્મથી ઉત્પન્ન દોષને નકામા પહોળા કરીને કદાગ્રહથી આખ તીર્થકર भगतने होषित ४२॥वता हमरो मात्र पा५ मांधे छे. (30/30)
વિશેષાર્થ :- ભગવાન ભોજન ન કરતા હોય અને અમે “ભગવાન ભોજન કરે છે” આવું કહેતા હોઈએ તો દિગંબર લોકો કવલાહારને દોષ તરીકે ઠરાવવા માટે દલીલ કરે તો હજુ વાંધો નથી. અમે અમારો મત મૂકી દઈએ પણ હકીકત એ છે કે ભગવાન ભોજન કરે જ છે. લોહાર્ય મુનિ પ્રભુ મહાવીર
Jain Education
For Private & Personal Use On

Page #258

• तीर्थकृदाशातनया स्वस्यैव हानिः •
२०६५ कलकैः कल्पितैर्दुष्टैः स्वामी नो नैव दूष्यते । चौराद्युत्क्षिप्तधूलीभिः स्पृश्यते नैव भानुमान् ॥३१॥ परमानन्दितैरित्थं दिगम्बरविनिग्रहात् । प्राप्तं सिताम्बरैः शोभा जैनं जयति शासनम् ।।३२।। शिष्टा चतुःश्लोकी स्पष्टा ।।२९-३०-३१-३२।।
।। इति केवलिभुक्तिव्यवस्थापनद्वात्रिंशिका ।।३०।। ___ तथापि ये न प्रत्यावर्तन्ते तान् क्लिष्टकदाग्रहग्रस्तानाशाम्बरान् प्रति शिक्षामाह- 'कलकैः' इति । कल्पितैः = कदाग्रहोपकल्पितैः दुष्टैः = मुग्धकृततीर्थकृद्भक्तिव्याघातसामर्थ्यलक्षणदोषोपेतैः कलकैः नः श्वेताम्बराणां कवलभोज्यपि भव्यसत्त्वगणाऽनुग्रहपरायणः स्वामी = तीर्थकरः नैव दृष्यते । नैव = न हि चौराद्युत्क्षिप्तधूलीभिः भानुमान् = प्रचण्डमयूखमाली कदाचिदपि स्पृश्यते । ततश्च निश्चयतो ज्ञानाम्बराणामपि व्यवहारतः श्वेताम्बराणामभिमते भगवति कवलाहारादिकलङ्कोद्भावनमकिञ्चित्करमेवेति न काचिद् बिभीषिका ततोऽस्माकं भगवद्भक्तिनिमग्नानाम् । केवलमाशाम्बराणामेव भगवद्भक्तिव्याघातेनाऽऽशातनया चाऽवद्यशत-सहस्रबन्धलक्षणा क्षतिरेव केवला ।।३०/३१ ।।
श्वेताम्बरशासनं मध्यस्थभावेनाऽभिस्तौति - ‘परमे'ति । इत्थं आगम-तः दिगम्बरविनिग्रहात् परमानन्दितैः परमतारकजिनशासनरक्षाद्याविभूतकम्रशर्ममेदुरैः सिताम्बरैः भगवद्भक्त्यौपयिकनिर्दोषाशनाद्यानयनलक्षणां शोभां प्राप्तं जैनं शासनं = प्रवचनं जगति राग-द्वेषाभिनिवेशादिक्लेशान् प्रति अनायासेनैव जयति ।।३०/३२।। केवलिन्यपि दोषा हि दिगम्बरैर्विशकिताः । युक्त्यागमाऽनले दीप्ते भस्मीभूता भवन्ति ते ।।१।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां केवलिभुक्तिव्यवस्थापनद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।३०।। માટે રોજ ગોચરી લાવતા હતા - આવો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ વ્યવહારભાષ્ય નામના (૬/૨૬૭૧) છેદગ્રંથમાં મળે છે. તેથી “ભોજન કરે તે ભગવાન ન કહેવાય” આવું ઠરાવવા તથા ભોજન કરવું એ ભગવાનનો ભયંકર ગુનો છે - એવી દલીલો કરીને આપણા સર્વજ્ઞ અરિહંત ભગવંતને આરોપીના પાંજરામાં નાહક રીતે ગોઠવવા એ અક્ષમ્ય અપરાધ છે. કેમ કે સર્વજ્ઞ ભગવંત ભોજન કરે છે એ સત્ય હકીકત છે. માટે ભોજન કરે તે ભગવાન ન જ કહેવાય - આવું સિદ્ધ કરવા માટે દિગંબરો કદાગ્રહપૂર્વક જે મથામણ કરે છે તે તેઓને જ અનંતકાળ રખડપટ્ટી કરાવે તેવા પાપકર્મ બંધાવે છે. માટે આવી ગંભીર भूखमाथी हिजरी ५७। ३२ मेवी ४२९॥ ग्रंथा२श्रीन। यमांथा व्यॐ थाय छे. (30/30)
ગાથાર્થ :- કલ્પિત એવા દુષ્ટ કલંકોથી અમારા અરિહંત પરમાત્મા દૂષિત થતા નથી. સૂર્ય સામે ચોર વગેરે ગમે તેટલી ધૂળ ઉડાડે પણ તે ધૂળ ક્યારેય સૂર્યને અડતી પણ નથી. ઊલટું ધૂળ ફેંકનારની ४ मम धूण ५3 छ. (30/३१)
ગાથાર્થ :- આ રીતે દિગંબરોને જીતવાથી પરમાનંદને પામેલા શ્વેતાંબરોથી શોભાને પામેલ જૈન शासन ४यवंतु वर्ते छे. (30/३२.)
30 भी मत्रीसीनो अनुवाद संपू.

Page #259

२०६६ • કુશાગ્રબુદ્ધિની ઓળખ •
द्वात्रिंशिका-३० હ ૩૦. કેવલિભક્તિવ્યવસ્થાપન બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. દિગંબરની પ્રથમ દલીલ જણાવીને ગ્રંથકારશ્રીએ કઈ રીતે નિરાકરણ કર્યું છે ? તે સમજાવો. ૨. દિગંબરની ત્રીજી દલીલ સંપૂર્ણ જણાવીને... ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ નિરાકરણ જણાવો. ૩. વેદનીયકર્મ બળેલા દોરડા જેવું હોવાથી- કેવલી કવલભોજી ન હોય તેનું ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે
ખંડન કરે છે ? તે સમજાવો. ૪. ગ્રંથકારશ્રીએ સાતમી દલીલના ખંડનમાં કહેલ “અનાર ધ્વનિમય તીર્થકરની દેશના અસંભવ
છે” તે કઈ રીતે ? ૫. આઠમી દલીલને પ્રતિબંદી તર્કથી ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે ચૂપ કરે છે ? તે સમજાવો. ૬. “ભોજન પ્રસાદજનક બને તેવો નિયમ નથી” એ વાતને ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે સમજાવે છે ? ૭. ૧રમી દલીલ જણાવીને તેનું નિરાકરણ જણાવો. ૮. ૧૫મી દલીલને જણાવીને તેનું ખંડન કરો. (બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો. ૧. પ્રતિસંખ્યાનનિવર્ય
પ્રમાદસૂચિત ૨. દિગંબરની દલીલ
અર્થસમાજસિદ્ધ ૩. કેવળજ્ઞાની
વેદ-અપૌરુષેય ૪. મીમાંસક
દંડકાર્યતાવચ્છેદક ૫. બુદ્ધિ
વિરોધીપરિણામનાશ્ય ૬. ઘટત્વ
૧૫ ૭. નીલઘટત્વ
૧૮ દોષ રહિત ૮. ઉદીરણાકરણ
ઈષ્ટસાધનતાપ્રકારક (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. આહારસંશા ......... કર્મથી અભિવ્યક્ત થાય છે. (જ્ઞાનાવરણીય, મોહનીય, વેદનીય) ૨. ઉદાસીનભાવે ભોજન કરતાં કરતાં અસંગદશા પ્રગટતાં .....મેં ગુણસ્થાનક મળી શકે છે.
(૫, ૬, ૭) ૩. ........ મુનિ પ્રભુ મહાવીર માટે રોજ ગોચરી લાવતા હતા. (લોહાર્ય, ઢંઢણ, ધન્ના)
. કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનાર અજ્ઞાન વગેરે દોષ છે. (અઘાતિ, ઘાતિ, નિકાચિત) કેવળજ્ઞાનીને ........... પરિષહ કહેલા છે. (૧૨, ૧૩, ૧૧) ૬. આહારાદિ પ્રવૃત્તિ .......... જન્ય નથી. (દ્વિષ, મોહ, જ્ઞાન) ૭. દિગંબરમતે દેશના વીતરાગતાની બાધક નથી, પણ ........... વીતરાગતાનું બાધક છે જ.
(કવલભોજન, વિહાર, તપ). ૮. ........... વિના ભોજન કરવાથી તો ભાવસાધુને પણ પ્રમાદ સંભવતો નથી.
For Private & Pહ (આહારાભિમ્પંગઅજ્ઞાન. અશાતા) .

Page #260

• શાસ્ત્ર ગગનમાં ઉડ્ડયન •
२०६७ હ ૩૦. નયલતાની અનુપેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. દિગંબરની બીજી દલીલ “કેવલજ્ઞાની કૃતકૃત્ય હોવાથી કવલાહારી માની ન શકાય.” તેનું
ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ ખંડન જણાવો. ૨. દિગંબરની ચોથી દલીલ જણાવી. તેનું ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ નિરાકરણ જણાવો. ૩. દિગંબરની છઠ્ઠી દલીલનું ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ નિરાકરણ જણાવો. ૪. દિગંબરની સાતમી દલીલ જણાવી તેનું ખંડન જણાવો. ૫. દિગંબરની ૧૧મી દલીલ જણાવીને તેનું ખંડન કઈ રીતે કરે છે ? તે જણાવો. ૬. ૧૩મી દલીલ જણાવીને તેનું નિરાકરણ જણાવો. ૭. ૧૪મી દલીલ જણાવીને તેનું ખંડન કરો. ૮. યુક્તિપ્રબોધકારના મતે દિગંબરમતનિરાકરણ સમજાવો. (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. ભૂખ-તરસ ક્યા કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય ? ૨. ત્રણ પ્રકારના આહારના નામ જણાવો. ૩. ક્યા કર્મોને ભવોપગ્રાહી કહેવાય છે ? અને તેને શાની ઉપમા આપી છે ? ૪. કેવા પ્રકારની બુદ્ધિ પ્રત્યે ઈચ્છા કારણ છે - તે ન્યાયની ભાષામાં જણાવો. ૫. પ્રતિબંદી તર્કને સમજાવો. ૬. ‘ઉપાદાનકારણ ન હોય તો નિમિત્તકારણ કાર્ય કરનાર બનતું નથી’ એ વાતને કેવલજ્ઞાનીમાં
સમજાવો. ૭. દસમી દલીલનું સંક્ષેપમાં ખંડન સમજાવો. ૮. દિગંબરની છઠ્ઠી દલીલને સારી રીતે સમજાવો. ૯. દિગંબરની ૧૦મી દલીલને સારી રીતે સમજાવો. ૧૦. ૧ પૂર્વના વર્ષ કેટલા થાય ? તે જણાવો. (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. અપ્રમત્ત મહાત્માનું સુખ ......... સ્વરૂપ છે. (શાતા, જ્ઞાન, લાભ) ૨. દિગંબરો તીર્થકરનું શરીર .......... માને છે. (ઔદારિક, પરમ ઔદારિક, આહારક) ૩. ........ કર્મ કેવળજ્ઞાનીને હોય છે. (ઘાતિ, અઘાતિ, અંતરાય) ૪. આહારસંશા ન હોવા છતાં પણ .... તો ચાલુ જ હોય છે. (લોમાહાર, કવલાહાર, ઓજ આહાર) ૫. રાગપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે .......... કારણ છે. (ઈચ્છા, યોગ, ક્રિયા) ૬. ગૌતમસ્વામીથી દીક્ષિત થયેલા ૧૫૦૦ તાપસમાંથી ......... તાપસને પારણું કરતા કરતા
કેવળજ્ઞાન થયું. (૫૦૫, ૫૦૦, ૧૦૧) ૭. નિદ્રાનું મુખ્ય કારણ .......... કર્મનો વિપાકોદય છે. (મોહનીય, દર્શનાવરણ, જ્ઞાનાવરણીય)

Page #261

२०६८
द्वात्रिंशिका-३०
લેખક દ્વારા રચિત-સંપાદિત-અનુવાદિત સાહિત્ય સૂચિ પુસ્તકનું નામ
ભાષાવિષય
કિંમત રૂ. ન્યાયાલોક (સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
૧૭૦ | ભાષા રહસ્ય (સંસ્કૃત + હિન્દી)
૧૬૦-00 સ્યાદ્વાદું રહસ્ય (ભાગ ૧ થી ૩) (સંસ્કૃત + હિન્દી)
૪૩પ-૦૦ | વાદમાલા (સંસ્કૃત + હિન્દી)
૧૨00 ષોડશક (ભાગ ૧-૨) (સંસ્કૃત + હિન્દી)
૨ ) અધ્યાત્મોપનિષત્ (ભાગ ૧-૨) (સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
૧૯૦૦ દ્વિત્રિશદ્ કાત્રિશિકા (ભાગ ૧ થી ૮) |(સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
૨ ) FRAGRANCE OF SENTIMENTS ENGLISH
25-00 GLIMPSES OF SENTIMENTS ENGLISH
30-00 ABUNDANT JOY OF SENTIMENTS ENGLISH
25-00 99. WHAT IS SUPERIOR ? INTELLECT OR FAITH ? ENGLISH
10-00 LUST GETS DEFEATED, DEVOTION WINS... ENGLISH
10-00 93. WHAT IS SUPERIOR ? SADHANA OR UPASANA ? ENGLISH
10-00 ૧૪. દ્વિવર્ણ રત્નમાલિકા (સંસ્કૃત + ગુજરાતી)
અમૂલ્ય વાસના હારે, ઉપાસના જીતે (ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૬. બુદ્ધિ હારે, શ્રદ્ધા જીતે (ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૭.| સાધના ચઢે કે ઉપાસના? (ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૮.| સંવેદનની સુવાસ (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૧૯. સંવેદનની ઝલક (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૨૦.| સંવેદનાની મસ્તી (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય | સંવેદનની સરગમ (પરમાત્મભક્તિ ગુજરાતી)
અમૂલ્ય ૨૨. સંયમીના કાનમાં
(સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે) ૨૩. સંયમીના દિલમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય ૨૪. સંયમીના રોમરોમમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય ૨૫. સંયમીના સપનામાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય ૨૬. | સંયમીના વ્યવહારમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે)
અમૂલ્ય ૨૭. |વિદ્યુતપ્રકાશની સજીવતા અંગે વિચારણા (ગુજરાતી)
૧૦૦ ૨૮. | વિદ્યુતકા : સજીવ વા નિર્જીવ ? (હિન્દી)
૨૦-૦ ૦ ૨૯. યશોવિજય છત્રીશી (અભિનવ પ્રભુસ્તુતિ)
અમૂલ્ય નોંધઃ અધ્યયનશીલ પૂ.સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને તથા જ્ઞાનભંડારોને ભેટ રૂપે મળે શકશે.
પ્રાપ્તિ સ્થાન - દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ ૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, ધોળકા, જિ. અમદાવાદ. પીન-૩૮૭૮૧૦.

૨૧.સવા
અમૂલ્ય

Page #262

ભાગ
.
૧
૨
3
*
બત્રીસી ગ્રંથ ભાગ ૧ થી ૮ની પૃષ્ઠસૂચિ
બત્રીસી .
'
કુલ ૧ થી ૪
૧.
દાન દ્વાત્રિંશિકા
૨. દેશના દ્વાત્રિંશિકા
૩. માર્ગ દ્વાત્રિંશિકા ...
૪. જિનમહત્ત્વ દ્વાત્રિંશિકા
કુલ ૫ થી ૮.
૫. ભક્તિ દ્વાત્રિંશિકા
૬. સાધુસામગ્ઝ દ્વાત્રિંશિકા
૭. ધર્મવ્યવસ્થા દ્વાત્રિંશિકા
૮. વાદ દ્વાત્રિંશિકા
કુલ ૯ થી ૧૩
૯.
કથા દ્વાત્રિંશિકા
૧૦. યોગલક્ષણ દ્વાત્રિંશિકા .
૧૧. પાતંજલયોગલક્ષણ દ્વાત્રિંશિકા .
*******...
૧૨. પૂર્વસેવા દ્વાત્રિંશિકા
૧૩. મુખ્યદ્વેષપ્રાધાન્ય દ્વાત્રિંશિકા
કુલ ૧૪ થી ૧૮ ................
૧૪. અપુનર્બન્ધક દ્વાત્રિંશિકા
૧૫. સમ્યગ્દષ્ટિ દ્વાત્રિંશિકા .

૧૬. ઈશાનુગ્રહવિચાર દ્વાત્રિંશિકા ૧૭. દૈવપુરુષકા૨ દ્વાત્રિંશિકા . ૧૮. યોગભેદ દ્વાત્રિંશિકા
પૃષ્ઠ '
......... ૧-૩૦૨
......................

૧-૭૮
૭૯-૧૩૬
૧૩૭-૧૯૮
૧૯૯-૩૦૨
3૦૩-૬૩૨
૩૦૩-૩૭૪
૩૭૫-૪૪૬
૪૪૭-૫૪૦
૫૪૧-૬૩૨
૬૩૩-૯૩૪
૬૩૩-૬૮૨
૬૮૩-૭૪૦
૭૪૧-૮૩૪
૮૩૫-૮૮૮
૮૮૯-૯૩૪
૯૩૫-૧૨૬૬
૯૩૫-૧૦૦૪
૧૦૦૫-૧૦૮૬
૧૦૮૭-૧૧૫૦
૧૧૫૧-૧૨૨૦
૧૨૨૧-૧૨૬૬

Page #263

ભાગ
બત્રીસી.
ક્લ ૧૯ થી ૨૨. ....
૧૨૬૭-૧૫૫૪ | ૧૯. યોગવિવેક કાત્રિશિકા..
..... ૧૨૬૭-૧૫૫૪ ૨૦. યોગાવતાર દ્વત્રિશિકા .............................. ૧૨૩પ-૧૪૧૬ ૨૧. મિત્રા ધાત્રિશિકા ................... ................ ૧૪૧૭-૧૪૭૪ ૨૨. તારાદિત્રય કાત્રિશિકા..............
૧૪૭૫-૧૫૫૪
કુલ ૨૩ થી ૨૬
- ૧૫૫૫-૧૮૪૨ ૨૩. કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ દ્વત્રિશિકા .......................... ૧૫૫૫-૧૬૧૬ ૨૪. સદ્દષ્ટિ દ્વત્રિશિકા..............
... ૧૬૧૭-૧૬૯૮ ૨૫. ક્લેશતાનોપાય દ્વાત્રિશિકા .............
૧૬૯૯-૧૭૮૦ ૨૬. યોગમાયાભ્ય દ્વાત્રિશિકા ............................ ૧૭૮૧-૧૮૪ર
ક્લ ૨૭ થી ૩૦
. ૧૮૪૩-૨૦૬૮ ૨૭. ભિક્ષુ દ્વાત્રિશિકા........
..... ૧૮૪૩-૧૯OO ૨૮. દીક્ષા દ્વત્રિશિકા .............................. ૧૯૦૧-૧૯૬૦ ૨૯. વિનય દ્વાત્રિશિકા ................................. ૧૯૬૧-૨૦૦૮ ૩૦. કેવલિભુક્તિવ્યવસ્થાપન કાત્રિશિકા ................... ૨૦૦૯-૨૦૬૮
૮
|
કુલ ૩૧ થી ૩૨.
૨૦૬૯-૨૪૫૪| ૩૧. મુક્તિ દ્વાત્રિશિકા.................................. ૨૦૬૯-૨૧૬૬ ૩૨. સજ્જનસ્તુતિ દ્વાર્કિંશિકા ................................. ૨૧૬૭-૨૧૯૧ '૧ થી ૧૩ પરિશિષ્ટ
.. ૨૧૯૩-૨૪૫૪
હું સાતમો ભાગ સંપૂર્ણ છે

Page #264

Page #265

20

~

Page #266
શ્રેયરશ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ પ્રકાશિત સાહિત્ય સૂચિ 106, એસ.વી.રોડ, ઈર્ષા, વિલે પારલે (વેસ્ટ), મુંબઈ- 400 056, ફોન : 26712631/26719357 નિં. પુસ્તકનું નામ | મૂલ/ટીકા | સમ્પાદન/અનુવાદ ગુજરાતી/હિન્દી 1. નય રહસ્ય (સંસ્કૃત-હિન્દી) પૂ.મહો યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. | | 2. જ્ઞાન બિંદુ (પ્રા.+સં.+ગુજરાતી) પૂ.મહો યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. 3. ઉપદેશ રહસ્ય પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ. પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. 4. પ્રિયંકર નૃપ કથા (સંસ્કૃત) પ.પૂ.શ્રી જિનસુર મુનિપતિ 5. સમ્યકત્વ ષટ્રસ્થાન ચઉપઇ (ગુજ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ.મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. ન્યાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૧) (સં.-ગુજ.) પં.વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખરવિ.મ.સા. ન્યાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૨)*(સં.+ ગુજ.) પં.વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. 8. ધર્મપરીક્ષા (પ્રા.+સં.-ગુજ.). 'પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. 9. પ્રતિમા શતક (પ્રા. સં.-ગુજ.)* 'પૂ.મહો યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી અજીતશેખર વિ.મ.સા. 10. પોડશક પ્રકરણ (ભા-૧) (સં. +ગુ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 11. ષોડશક પ્રકરણ (ભા-૨) (.ગુ.) 'પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. | 12 અધ્યાત્મ ઉપનિષદ્ (ભા-૧) (સં.+ગુ.) _પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ.મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 13. અધ્યાત્મ ઉપનિષદ્ (ભા-૨) (સં. -ગુ.) 5. મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 14. પ્રશાંત વહિતા (ભાગ-૧) (ગુજ.)* આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ. ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 15. પ્રશાંત વહિત્ય (ભાગ-૨) (ગુજ.) આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ.ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 16 સુકૃત સાગર (પ્રતાકાર-સંસ્કૃત) વિપ્રકાડ શ્રીરત્નમહડનગણી પૂ.મુનિશ્રી પ્રદ્યુમ્ન વિ.મ.સા. 17. શતકે નામા પંચમ કર્મગ્રન્થ (સ્વા.ગુજ.) પ.પૂ.દેવેન્દ્રસૂરિ મ.સા. પ.પૂ.આ. અભયશેખરસૂરિ મ.સા. | 18. સામાચારી પ્રકરણ - ફૂપદૃષ્ટાન્ત* પ.પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ. મ.સા. આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભગી (સં.-ગુજ.) 19, હાશિદ્ધાત્રિશિકા (ભાગ 1 થી 8) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મસા. | (સંસ્કૃત-ગુજરાતી) fau-laivu gullFor philwate bereomarlusetohy,