________________
१८८४
• चारित्र-तपआदिप्रकारद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-२७/२३ चारित्रं सामायिकादि । आराधना चरमकाले निर्यापणरूपा (=ज्ञान-दर्शन-चारित्राराऽऽधना)। विनयो = ज्ञानादिविषय उपचारः । तपो यथाशक्त्यनशनाद्यासेवनम् ।।२३।। ३) इति । तदुक्तं आवश्यकसूत्रे → निसग्गेण वा अभिगमेण वा (आ.सू.भा.४/पृ.८३८) इति । यद्वा कारकादिभेदेन त्रिविधम् । तदुक्तं सम्यक्त्वस्वरूपस्तवप्रकरणे → तिविहं कारग-रोअग-दीवगभेएहिं
(स.स्व.१३) इति । यद्वौपशमिक-सास्वादन-क्षायोपशमिक-क्षायिक-वेदकरूपेण पञ्चविधम् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → उवसमियं सासायण खओवसमियं च वेदगं खइयं । सम्मत्तं पंचविहं - (बृ.क.भा.९०) इति । चारित्रं अपि सम्यग्दर्शनवत् द्विधा-श्रवणाऽभिसमागमभेदेन । तदुक्तं व्यवहारसूत्रवृत्तौ श्रीमलयगिरिसूरिभिः → प्रव्रज्या च द्विधा - धर्मश्रवणतः, अभिसमागमतश्च । तत्र या आचार्यादिभ्यो धर्मदेशनामाकर्ण्य संसाराद् विरज्य प्रतिपद्यते सा धर्मश्रवणतः । या पुनर्जातिस्मरणादिना सा अभिसमागमतः - (व्य.सू.उद्दे.१/ भाग-३/गा.२७७/पृष्ठ ८९) इति । सामायिकादि सामायिक-छेदोपस्थापनीय-परिहारविशुद्धि-सूक्ष्मसम्पराययथाख्यातभेदेन पञ्चधाऽपि सम्भवति ।
__ चरमकाले = अन्तसमये निर्यापणरूपा मरणसमाधिप्रकीर्णकादौ दर्शितस्वरूपा । 'इहलोग-परलोगाराधणा भावभिक्खुलिंग' (द.वै.नि.१०/२४७ चू.) इति अगस्त्यसिंहसूरिः । विनयो ज्ञानादिविषय उपचारः पञ्चधा विनयद्वात्रिंशिकायां वक्ष्यमाणस्वरूपः (द्वा.द्वा.२९/२ पृ.१९६२) ।
तपः यथाशक्ति = स्वकीयबल-धृतिमनतिक्रम्याऽनिगृह्य च अनशनाद्यासेवनं अनशनादिषड्विधबाह्य-षड्विधप्रायश्चित्ताद्यभ्यन्तरतपश्चरणम् । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ प्रथमाध्ययने → अणसणमूणोअरिआ वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ । कायकिलेसो संलीणया य बज्झो तवो होइ ।। पायच्छित्तं विणओ वेयावच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं उस्सग्गोऽवि अ अभिंतरओ तवो होइ ।।
6 (द.वै.नि.१/४७-४८) इति प्रागपि धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.७/२६ भाग-२ पृ.५१८) दर्शितमित्यवधेयम् ।।२७/२३ ।।
તેમ જ સામાયિક વગેરે ચારિત્ર તરીકે સમજી લેવા. “આરાધના' શબ્દથી અંતિમસમયે થતી નિર્ધામણા સમજવી. જ્ઞાનાદિને વિશે ઉપચાર કરવો તે વિનય કહેવાય. યથાશક્તિ અનશન વગેરેનું આસેવન કરવું त त५. वाय. मा साधुना लिंग छे. (२७/२3)
વિશેષાર્થ :- નૈસર્ગિક અને અધિગમ - એમ સમ્યગ્દર્શનના બે પ્રકાર છે. કારક, રોચક અને દીપક એમ સમક્તિના ત્રણ ભેદ પણ છે. ઔપશમિક વગેરે પાંચ ભેદ પણ સમકિતના જણાવેલ છે. સામાયિક, છેદોપસ્થાપનીય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસંપાય, યથાખ્યાત- એમ ચારિત્રના પાંચ પ્રકાર છે. જ્ઞાનવિનય, દર્શનવિનય, ચારિત્રવિનય, તપવિનય અને ઔપચારિક વિનય - આમ વિનયના પાંચ પ્રકાર છે. અનશન, ઉણોદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયક્લેશ, સંલીનતા- આ રીતે બાહ્ય તપના છ પ્રકાર છે. તથા પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ- આમ અત્યંતર તપના પણ છ ભેદ છે. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે. આ ગાથામાં ભાવ ભિક્ષુના સંવેગ, નિર્વેદ વગેરે ૯ લિંગ બતાવેલ છે. સંવેગ-નિર્વેદને એક લક્ષણ રૂપે સમજીએ તો ૮ લિંગ બતાવેલ છે. ભાવસાધુના બાકીના લક્ષણો આગળની ગાથામાં બતાવવામાં આવશે. (૨૭/૨૩)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org