________________
निर्ग्रन्थ-श्रमणव्युत्पत्तिविद्योतनम्
१८८१
भवार्णवस्य । निर्ग्रन्थो ग्रन्थाभावात् । तथा श्रमणः श्रामण्ययोगात् इत्यादीनि अभिधानानि = नामानि गुणभाजां = गुणशालिनां महात्मनां भावसाधूनाम् । तदुक्तंबाह्याऽभ्यन्तराणां यथाक्रमं दशविधानां चतुर्दशविधानां ग्रन्थानां विरहात् = ग्रन्थाऽभावात् निर्ग्रन्थो भण्यते । यद्वा ग्रन्थाऽपचयाद् निर्ग्रन्थः । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये सहिरन्नगो सगंथो नत्थि से गंथो त तेण निग्गंथो । अहवा निराऽवकरिसे अवचियगंथो व निग्गंथो ।। ← (बृ.क. भा. ८२४ ) इति । ग्रन्थास्तु बृहत्कल्पभाष्ये सो वि य गंथो दुविहो, बज्झो अब्भितरो अ बोधव्वो । अंतो अ चोद्दसविहो दसहा पुण बाहिरो गंथो ।। ← (बृ.क.भा.८२३) इत्येवमावेदिताः । तदुक्तं उत्तराध्ययननिर्युक्तौ अपि दुविहो य होइ गंथो बज्झो अब्भिंतरओ य नायव्वो । अंतो य चउदसविहो दसहा पुरवि बाहिरो गंथो ।। ← ( उत्त.नि.६ / २३९) इति ।
=
तन्नामानि बृहत्कल्पभाष्ये उत्तराध्ययननिर्युक्तौ च कोहो माणो माया लोभे पिज्जे तहेव दोसे य । मिच्छत्त वेअ अरइ रइ हास सोगो भय दुग्गंछा ।। ← (बृ. क. भा. ८३१, उत्तनि. ६/२४०), → खेत्तं वत्थू धण-धन्नसंचओ मित्तनाइसंजोगो । जाण - सयणाऽऽसणाणि दासी दासं च कुवियं च ।। ← (बृ.क.भा. ८२५, उत्त. नि. ६ / २४१ ) इति । वीरभद्रसूरिभिरपि आराधनापताकाप्रकीर्णके मिच्छत्तं वेयतिगं जाणसु हासाइछक्कमिक्किक्कं । कोहादीण चउक्कं चोद्दस अब्भिंतरा गंथा ।। बाहिरथा खत्तं वत्युं धण-धन्न - कुप्प - रुप्पाणि । दुपय-चउप्पयमप्पय-सयणाऽऽसणमाइ जाणाहि ।।
← (आ.पता. ६४७-८) इत्येवं ग्रन्थनिर्देशोऽकारि । सूत्रकृताङ्गसूत्रे तु एत्थ विणिग्गंथे एगे एगवि बुद्धे छण्णसोते सुसंजते सुसमिते सुसामाइए आयवायपत्ते य विदू दुहतो वि सोयपलिच्छिणे णो पूया -सक्कार - लाभट्ठी धम्मट्ठी धम्मविदू णियागपडिवण्णे समियं चरे दंते दविए वोस - निग्गंथेति वच्चे ← (सू.कृ. १ ।१६ | ६३७) इत्येवं रूढ्यर्थोपदर्शनेन निर्ग्रन्थव्याख्या कृतेति ध्येयम् । तथा श्रमणः श्रामण्ययोगात् हननादिरहित-तुल्यभिक्षाऽटन-सममनस्कत्व-सुमनस्कत्वादिसम्बन्धात् । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ द्वितीयाऽध्ययने →
=
जह मम न पियं दुक्खं, जाणिय एमेव सव्वजीवाणं । न हणइ न हणावेइ य सममणई तेण सो समणो ।। नत्थि य सि कोइ वेसो, पिओ व सव्वेसु चेव जीवेसु । एएण होइ समणो एसो अन्नोऽवि पज्जाओ ।। तो समो जइ सुमो भावेण य जइ न होइ पावमणो । सयणे य जणे य समो समो य माणावमा
।।
← (द.वै.नि. २/१५४-५-६ ) इति । उत्तराध्ययननिर्युक्तौ च सप्तदशाध्ययने नाणी जमसहिओ नायव्वो भावओ समणो ← ( उत्त. नि. १७/३८८), पञ्चविंशतितमाऽध्ययने च पंचमहव्वयजुत्तो पंचिंदियसंवुडो गुणसमिद्धो । घडण - जयणप्पहाणो जाओ समणो समिअपावो ।। ← (उत्तरा . नि. २५ ।४७१) इत्येवं भावश्रमण आवेदितः । सूत्रकृताङ्गे तु एत्थ वि य समणे अणिस्सिते अणिदाणे आद કાંઠા સુધી પહોંચવાના અર્થી
સીર
=
ગરજુ હોવાના કારણે સાધુ તીરાર્થી કહેવાય છે. (૨૭) કોઈ પણ ગ્રંથિ ન હોવાથી સાધુ નિર્પ્રન્થ કહેવાય છે. (૨૮) શ્રામણ્ય હોવાના લીધે સાધુને શ્રમણ કહેવાય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org