________________
• आत्मैव दमितव्यः .
१९२५ सर्वो यदर्थमारम्भः क्रियतेऽनन्तदुःखकृत् । सर्पलालनमङ्गस्य पालनं तस्य वैरिणः ।।१८।। पर्यटतो भवकोटिसहस्रेषु अपि दुष्प्रापेति दर्शयितुमाह- एतदौदारिकं शरीरं भावयुद्धार्ह खलुः अवधारणे, स च भिन्नक्रमः, दुर्लभमेव = दुष्प्रापमेव । उक्तञ्च ‘ननु पुनरिदमतिदुर्लभमगाधसंसारजलधिविभ्रष्टम् । मानुष्यं खद्योतकतडिल्लताविलसितप्रतिभम् ।।” ( ) इत्यादि । पाठान्तरं वा- 'जुद्धारिहं च दुल्लहं'। तत्र अनार्य सङ्ग्रामयुद्धं, परिषहादिरिपुयुद्धं तु आर्यं तद् दुर्लभमेव तेन युद्ध्यस्व । ततो भवतोऽशेषकर्मक्षयलक्षणो मोक्षोऽचिरादेव भावीति भावार्थः - (आचा.१/५/३/१५३-४ वृ.) इति । एतेन → जो एगं नामे से बहुं नामे - (आचा.१/३/४/१२६) → पुरिसा ! तुममेव तुमं मित्तं, किं बहिया मित्तमिच्छसि ? (आचा. १/३/३/११८) इति आचाराङ्गवचने व्याख्याते । तदुक्तं उत्तराध्ययनेऽपि → अप्पा चेव दमेयव्वो अप्पा हु खलु दुद्दमो । अप्पा दंतो सुही होइ अस्सिं लोए परत्थ य ।। (उत्त.१/१५) अप्पाणमेव जुज्झाहि किं ते जुज्झेण बज्झओ । अप्पाणमेव अप्पाणं जइत्ता सुहमेसए ।। 6 (उत्त.९/३५) पंचिंदिआणि कोहं माणं मायं तहेव लोभं च । दुज्जयं चेव अप्पाणं सव्वमप्पे जिए जिअं ।। 6 (उत्त.९/३६) इति । सौगतानामपि सम्मतमिदम् । यथोक्तं मज्झिमनिकाये → अत्तानं दमयन्ति पण्डिता 6 (म.नि.२/३६/४) इति । तदुक्तं धम्मपदे अपि → यो सहस्सं सहस्सेन संगामे मानुसे जिने । एकं च जेय्यमत्तानं स वे संगाममुत्तमो ।। 6 (ध.प.८/ ४) इति। वैदिकानामपीदमभिमतम् । तदुक्तं भगवद्गीतायां →
उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानं नाऽऽत्मानमवसादयेत् । आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ।। बन्धुरात्माऽऽत्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः । अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ।।
- (भ.गी.६/५-६) इति । महाभारते उद्योगपर्वणि अपि अयमेवार्थ उक्तः (म.भा.उद्योग.३४/६४६५) इत्यवधेयम् । प्रकृते → आत्मा संयमितो येन तं यमः किं करिष्यति ? - (आ.स्त.१०/ ३) इति आपस्तम्बस्मृतिवचनमपि यथातन्त्रमनुसन्धेयम् ।।२८/१७ ।। __देहलालनस्याऽनर्थकारित्वमावेदयति- 'सर्व' इति । यदर्थं = यस्य अङ्गस्य कृते सर्व एव आरम्भः = पृथिव्यादिषड्जीवनिकायहिंसादिः क्रियते तस्य वैरिणः = शत्रोः अङ्गस्य = औदारिकादिदेहस्य
વિશેષાર્થ :- શરીરને આત્માના દુશ્મન તરીકે ઓળખાવું એ દુર્લભ છે. દુશ્મન એવા શરીર સાથે લડવાનો પરિણામ જાગવો એ પણ દુર્લભ છે. માટે શરીરને દુર્લભ વૈરી તરીકે ઓળખાવેલ છે. દીક્ષાનો પરિણામ જાગે તો જ શરીર સાથે લડવાનો પરિણામ જાગે છે. બાહ્ય શત્રુઓ આત્માના પરમાર્થથી વૈરી નથી. આવું સમજાઈ જવાના કારણે સાધુઓ બાહ્ય યુદ્ધથી પાછા ફરે છે. બહારના શત્રુઓ કરતાં અંદરના શત્રુઆત્માના શત્રુ વધુ ભયંકર છે. આથી નાના-મોટા બે શત્રુ સામે ઉપસ્થિત થાય ત્યારે મોટા શત્રુ સાથે સૌથી પહેલાં લડાઈ કરવાની હોય. નાના શત્રુની સામે લડવામાં બધી શક્તિ ખરચાઈ જાય અને મોટા શત્રુ દ્વારા પોતાને કપાઈ જવું પડે એમાં કાંઈ બુદ્ધિમત્તા નથી. સાધુ આવું ન કરી શકે. માટે 'बुधाः' माj साधुनु विशेष Au3. छ. मा पालत ५९ माया। सूत्रमi प्रथम श्रुतस्पन पांयमा અધ્યયનના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જણાવેલી છે. ઉપર નયેલતા ટીકામાં અમે તે સૂત્ર દર્શાવેલ છે. (૨૮/૧૭)
ગાથાર્થ :- જે શરીર માટે અનંતદુઃખદાયી તમામ જીવહિંસા કરાય છે તે વૈરી એવા શરીરનું પાલન કરવું તે સાપનું લાલન-પાલન કરવા સમાન છે. (૨૮/૧૮)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org