Book Title: Nandi Sutra
Author(s): Parasmuni
Publisher: Akhil Bharatiya Sudharm Jain Sanskruti Rakshak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004198/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : svaMpAvayaNa yaNa sacca Niggatha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha +jo uvA plain zrI a.bhAsu siyaryata I shall bh pataM saMgha jaina saMskRti ta rakSaka saMgha jodhapura kala dharmAMjaga saMskRti zAkhA kAryAlaya sAya sudharma janeharU geTa bAhara, byAvara (rAjasthAna)saMskRti rakhAkA bhiAratIya sudharma jaina, saMskRti rakSaka saMgha labhAratI-dharma jai : (01462) 251216, 257699, 250328 saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila AkhalabhAra saMca OXOXKXXSRXOXOORXXkhilabhArA gha akhilabhAra saMgha ati akhilabhAra bhajana saMskRtika saMgha akhila bhAratIya sudharmajanasaMskRta akhilabhAra saMda adharma-jena saMskRtikSika saMgha akhila bhAratIya sudharma jainasaMskAna akhilbhaar| sadharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti akhila bhAra saMcaAra yasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskatira akhilabhAra nIyasudharma jaina saMskRti rakSaka akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRtika akhilagA sijeMgasaMrakratizakhilabhAra saMgha A HOLjAyasudharmajaiga khijinaM saMskRnikhilAna 2VIya rAjanakhila saMskatikhaVkhalazAna jIvadharma jaina saMsthAle rakSaka sagha akhilA sudharmajaina saMskRtimalibhAra saMbaA yasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAsudharma jaina saMskRti khilabhAla saMghaH A liyAsadharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSa khilabhAra saMgha ami vAyasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti akhilabhA saMgha dIya sadharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRtirakSA akhilabhAra sasumarmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti khilabhAra saMca A dhAjana.saMvidhA saMgha, akhila bhAratIya sudharmajaMtusaMskRtila akhilabhA saMgha AVEE majelasarakAzAkajaMgha akhilabhAratIya ska na akhilabhAra saMgha khilabhA tirakSakasaMka AkhalabhAratIyasudhamaz2anasaka akhila bhAta AAAAAAMA akhilabhA saMgha BabGEOkhilabhA saMba akhila bhAratIya sudharma kati rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha aMkhilabhAta saMgha akhilabhAratIyasudharmajanaskRti kSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMghAkhilabhAra saMgha akhila bhAratIya sudharma jala saMskRtirakSaAvaraNa saujanya tIya sudharma jaina saMskRti raMkSaka saMgha akhilabhAra saMgha akhila bhAratIya sudharma jana saMskRtiya akhilabhAratIya sudharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAra saMgha akhila bhAratIya rakSaka saMgha akhila bhAra saMgha akhila bhAratIya rakSaka saMgha akhila SANGakhilabhAratIya sudhanasidhATatIyasudhamAja tirakSakabhara saMghaati (zuddha mUla pATha, kaThina zabdArtha, bhAvArtha evaM vivecana sahita) vidyA bAla maMDalI sosAyaTI, meraTha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha sAhitya ratna mAlA kA 17 vA ratna naMdI sUtra (mUla pATha, bhAvArtha evaM vivecana sahita) - vivecaka sva. zrI kevalamunijI ma. sA. ke ziSya sva. pU0 zrI lAlamunijI ke parivAra ke saMta ___paM0 muni zrI pArasakumArajI ma. sA. (dharmadAsa saMpradAya) -prakAzaka zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura zAkhA-neharU geTa bAhara, byAvara-305101 .(01462) 251216, 257666 pheksa naM. 250328 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HDMOME . dravya sahAyaka udAramanA zrImAn seTha jazavaMtalAla bhAI zAha, bambaI prApti sthAna 1. zrI a. bhA. sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, siTI pulisa, jodhapura 22626145 2. zAkhA-a: bhA. sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, neharU geTa bAhara, byAvara 251216 3. mahArASTra zAkhA-mANake kaMpAuMDa, dUsarI maMjila AMbeDakara putale ke bAjU meM, manamAr3a | 4. zrI jazavantabhAI zAha eduna bilDiMga pahalI dhobI talAvalena po0 baoN0 naM0 2217, bambaI-2 5. zrImAn hastImala jI kizanalAlajI jaina prItama hAU0 kaoN0 sosA0 blaoNka naM0 10 . sTeTa baiMka ke sAmane, mAlegAMva (nAsika) 2252097 | 6. zrI eca. Ara. DozI jI-36 bastI nAranaula ajamerI geTa, dillI-60 23233521 | 7. zrI azokajI esa. chAjer3a, 121 mahAvIra klaoNtha mArkeTa, ahamadAbAda : 5461234 8. zrI sudharma sevA samiti bhagavAn mahAvIra mArga, bulaDANA 6. zrI zrutajJAna svAdhyAya samiti sAMgAnerI geTa, bhIlavAr3A, 236198 / 10. zrI sudharma jaina ArAdhanA bhavana 24 grIna pArka kaoNlonI sAutha tukogaMja, indaura . 11. zrI vidyA prakAzana mandira, TrAMsaporTa nagara, meraTha (u. pra.) 12. zrI amaracandajI chAjer3a, 103 vAla Teksa ror3a, cainnaI 825357775 || 13. zrIsaMtoSakumArabotharAvarddhamAnasvarNa alaMkAra 364, zAMpiga senTara, koTA 82360950 mUlya : 25-00 AThavIM AvRtti . vIra saMvat 2532 1000 vikrama saMvat 2063 navambara 2006 mudraka - svAstika prinTarsa prema bhavana hAthI bhATA, ajamera 82423295 | For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana nandI sUtra meM mAtra jJAna kA hI pratipAdana huA hai| anya sUtroM meM to eka se adhika viSaya bhI saMgrahita hue haiN| kucha meM caritra varNana hai, to kucha meM AcAra vidhAna hai, kintu eka hI viSaya aura vaha bhI mokSa ke prathama aMga, aise jJAna kA pratipAdaka to yaha nandI sUtra hI hai| nandI sUtra kA nAma hI AnandakArI hai| isakA svAdhyAya kaI saMta-satI nitya karate rahate haiN| bahutoM ko to yaha kaMThAgra hai| upAsaka varga meM bhI isake mUla pATha kA svAdhyAya hotA hai| yadi mUla ke sAtha isakA bhAva bhI hRdayaMgama rahe to atyadhika lAbha kA kAraNa hai| ataeva yaha nUtana saMskaraNa prakAzita kiyA jA rahA hai| isase svAdhyAyI varga avazya lAbhAnvita hogaa| - isameM autpattikI Adi cAra buddhi kI jo kathAeM dI haiM, ve paM. zrI ghevaracaMdrajI bAMThiyA (sva0 muni zrI vIraputrajI ma. sA.) kI likhI huI hamAre pAsa rakhI thIM, ve dI gaI haiM aura pariziSTa meM anujJAnandI aura laghunandI bhI dekara eka upayogI sAhitya se samAja ko avagata karAyA gayA hai| anujJAnandI meM kevala 'anujJA' zabda para hI - 1. nAma, 2. sthApanA, 3. dravya, 4. kSetra, 5.. kAla aura. 6. bhava ke mUla bheda tathA uttara bheda se tathA nayadRSTi se vivecana kiyA gayA hai| isakA viSaya anuyogadvAra sUtra ke 'Avazyaka' pada para hue vivecana ke samAna hai aura pronanIya hai| laghunandI meM kevala zrutajJAna kA hI viSaya hai, kyoMki paThana, pAThana, abhyAsAdi zrutajJAna kA hI hotA hai, zeSa cAra jJAna kA nahIM hotaa| kriyAtmaka vyavahAra, zrutajJAna kA hI hotA hai| isakA nAma'yoga kriyA rUpa bRhad nandI' bhI hai| laghunandI kA viSaya sarala hai aura nandI sUtra ke zruta bheda meM AyA huA hai| isalie isakA artha nahIM dekara mAtra mUla pATha hI diyA hai| AzA hai ki isase pAThakoM ko vizeSa lAbha hogaa| nandI sUtra kI prathamAvRtti kA anuvAda sva. AtmArthI zrI kevalamuni jI ma. sA. ke suziSya, tathA tapasvI munirAja zrI lAlacaMdajI ma. sA. ke aMtevAsI paM. muni zrI pArasakumArajI ma. ne kiyA thA aura dUsarI AvRtti kA vizada vivecana bhI Apa hI ne likhane kI kRpA kI hai| munizrI kI jJAna sAdhanA kI lagana vizeSa hai| buddhi bhI painI hai| Apane bahuzruta zramaNazreSTha paM. munirAja pUjya zrI samarthamalajI ma. sA. kI sevA meM rahakara jJAna cetanA ko puSTa evaM samRddha karane kA bharasaka prayatna For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai| Apa zruta sevA meM sadaiva tatpara rahate haiN| Apa se samAja bahuta lAbhAnvita hogA aura nirgratha paramparA ko bala milegA, aisA hamArA vizvAsa hai| [4] prathamAvRtti kA prakAzana 6 varSa pUrva huA thaa| yaha AvRtti samApta ho jAne ke bAda isakI nirantara mA~ga A rahI thii| hamArA vicAra isa bAra vizeSa vivecanayukta AvRtti kA prakAzana karane kA thaa| hamane gata varSa jayapura cAturmAsa ke samaya muni zrI se nivedana kiyaa| Apane hamArI prArthanA svIkAra kI aura kAma prArambha kara diyaa| pariNAma pAThakoM ke hAtha meM hai| sailAnA (madhya pradeza ) dvitIya zrAvaNa zu0 vi0 8 saM0 2023 jJAna kI mahimA jJAna guNa modaka hU so mITho / Tera / jA ko jJAna rucyo tA jana ko, lAgata SaTa rasa sITho // 1 // bhoge bhoga vivaza yAhI te, karama na bA~dhe cITho // 2 // jJAna binA jAne nA prANI, nija- para ITha anITho // 3 // jJAna kriyA doU sadarisa pai, lAge jJAna garITho // 4 // 'mAdhava' kahe jJAna guNa dAyaka, suguru magana muni dITho // 5 // For Personal & Private Use Only . ratanalAla DozI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana jainadharma, darzana va saMskRti kA mUla AdhAra vItarAga praNIta vANI hai| sarvajJa yAnI aatmdRssttaa| jo svayaM sampUrNa rUpa se Atma-darzana karane vAle hote haiM, ve hI jagat ko parama hitakara, niHzreyas kA yathArtha jJAna karA sakate haiN| tIrthaMkara prabhu apanI nirmala sAdhanA ke AdhAra para svayaM pahale pUrNatA prApta karate haiM, isake pazcAt vANI kI vAgaraNA krte| apUrNa (chadmastha) avasthA meM ve prAyaH mauna hI rahate haiN| . tIrthakara prabhu jaba anantajJAna rUpI vRkSa para ArUr3ha hokara anya jIvoM ke Atma-utthAna ke lie jJAna puSpoM kI vRSTi karate haiM, to use gaNadhara apane buddhi rUpI paTa meM grahaNa kara, usakA sUtra rUpa meM gUMthana karate haiN| gaNadharoM meM viziSTa pratibhA hotI hai| unakI buddhi atyanta tIkSNa hotI hai| ve bIja buddhi Adi RddhiyoM se sampanna hote haiN| ve tIrthaMkara prabhu dvArA kI gaI puSpa vRSTi ko pUrNarUpa se grahaNa kara use raMga biraMgI puSpamAlA kI taraha sUtramAlA ke rUpa meM gUMthita karate haiN| bikhare hue puSpoM ko grahaNa karanA bahuta kaThina hai kintu jaba ve puSpamAlA ke rUpa meM gUMthita ho jAte haiM tathA unako grahaNa karanA sarala ho jAtA hai| yahI bAta jina-pravacana rUpI puSpoM ke lie bhI hai| jaba jinavANI rUpI puSpa pada, vAkya, prakaraNa, adhyayana Adi nizcita krama pUrvaka sUtra rUpa meM vyavasthita ho jAte haiM to ve sahaja rUpa meM grahIta ho jAte haiN| isa taraha samIcIna rUpa se saralatA pUrvaka usakA grahaNa, guNana, parAvartana, dhAraNa, smaraNa, dAna, pRcchA Adi ho sakate haiN| gaNadharoM ne avicchinna racanA kI hai| gaNadhara hone ke kAraNa isa prakAra zruta racanA karanA unakA kArya hai| tIrthakara jisa prakAra sarva sAdhAraNa logoM ke lie jisa vistAra se vivecana karate haiM, vaisA gaNadharoM ke lie nahIM karate, ve gaNadharoM ke lie bahuta hI saMkSepa meM artha bhASita karate haiN| gaNadharaM nipuNatA ke sAtha usa artha kA sUtra rUpa meM vistAra karate haiN| gaNadhara prabhu sUtra kA pravartana zAsana hita meM karate haiN| tIrthakara jaba dharma dezanA pradAna karate haiM, to unake apane viziSTa atizaya ke kAraNa bhASA vargaNA ke pudgala zrotAoM ko apanI-apanI bhASA meM parivartita ho jAte haiN| samavAyAMga sUtra ke For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] HHHHHHH. 34veM samavAya meM tIrthaMkara bhagavanta ke 34 atizaya batalAe usameM eka "bhASA atizaya" bhI hai| isake sambandha meM batalAyA gayA hai ki tIrthaMkara ardhamAgadhI bhASA meM dharma kA AkhyAna karate haiN| unake dvArA kahI gaI ardhamAgadhI bhASA Arya-anArya, dvipada catuSpada, pazu pakSI Adi jIvoM ke hita, kalyANa va sukha ke lie unakI apanI bhASAoM meM pariNata ho jAtI hai| . .. hA~, to tIrthaMkara bhagavantoM dvArA upadeSTita vANI vartamAna meM battIsa Agama ke rUpa meM upalabdha hai| jisakA arvAcIna vargIkaraNa .- 1. aMga sUtra 2. upAMga sUtra 3. mUla sUtra 4. cheda sUtra 5... Avazyaka sUtra ke rUpa meM milatA hai| aMga sUtra upAMga sUtra mUla sUtra cheda sUtra Avazyaka sUtra 11 12 4 4 1 prastuta "naMdI sUtra" mUla sUtra meM AtA hai| mUla yAnI buniyaad| sthAnAMga sUtra meM dharma ke do bheda batAye haiM "duvihe dhamme pannatte taMjahA - suyadhamme ceva, caritta dhamme ceva" arthAt zrutadharma aura cAritra dhrm| ye donoM dharma mokSa rUpI ratha ke cakra haiN| zrutadharma se dharma kA sahI svarUpa samajhA jAtA hai| isalie cAritra se pahale usakA ullekha kiyA gayA hai| yahA~ hama cAritra dharma kA vizleSaNa na kara 'zrutadharma' kA ciMtana kreNge| kyoMki naMdI sUtra kA pradhAna viSaya "pAMca. jJAna" kA hai| isameM pAMca jJAnoM kI vizad vyAkhyA-vivecana kiyA gayA hai| zrutadharma para ciMtana karane se pUrva zrutazabda ko jAnanA Avazyaka hai| sAmAnyataH zruta kA artha hai sunnaa| "zruta zabda" zabda sanune rUpa artha kA mukhya rUpa se pratipAdaka hone para bhI vaha jJAna vizeSa meM rUr3ha hai| kevala kAnoM se sunA zabda hI zruta nahIM hai| balkiM jaina darzana ko "zruta" zabda se jJAna artha hI iSTa hai| vistAra meM na jAkara saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hone para mana aura indriya kI sahAyatA se apane niyata artha ko pratipAdana karane meM samartha jJAna "zruta jJAna" hai| zruta dharma ke bhI do prakAra haiM - sUtra rUpa zrutadharma aura artha rUpa zruta dhrm| anuyoga dvAra sUtra meM zruta ke dravya zruta aura bhAva zruta ye do prakAra batAye haiN| jo patra yA pustaka para likhA huA hai vaha dravyazruta hai aura jise par3hane para sAdhaka upayoga yukta hotA hai vaha bhAvazruta hai| naMdI sUtra meM zruta ke do prakAra batAye haiM - samyakzruta aura mithyaashrut| isameM samyakzruta aura mithyAzruta kI sUcI bhI dI hai aura anta meM spaSTa rUpa meM likhA hai - samyak zruta kahalAne For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] vAle zAstra bhI mithyAdRSTi ke hAthoM meM par3a kara mithyA buddhi se parigRhIta hone ke kAraNa mithyAzruta bana jAte haiN| isake viparIta mithyAzruta kahalAne vAle zAstra samyagdRSTi ke hAthoM meM par3a kara samyaktva se parigRhIta hone ke kAraNa samyakzruta bana jAte haiN| isI naMdI sUtra meM zruta ke akSarazruta aura anakSarazruta, saMjIzruta aura asaMjJIzruta Adi caudaha bheda bhI kiye haiN| unameM samyakzruta vaha hai jo vItarAga prarUpita hai| sarvajJa-sarvadarzI tIrthaMkara bhagavAn ne apane Apa dekhA evaM samUce loka-aloka ko hastAmalakavat dekhaa| unhoMne baMdha, baMdha-hetu tathA mokSa, mokSa hetu kA svarUpa prakaTa kiyaa| bhagavAn ke prakIrNa upadeza ko arthAgama aura usake AdhAra para kI gaI sUtra racanA ko sUtrAgama kahA gyaa| __ jaisA ki sthAnAMga sUtra meM dharma ke do bheda-zrutadharma aura cAritra dharma batalAye gae usameM cAritra dharma ke pAlana se pUrva zrutadharma kA jJAna honA Avazyaka hai| tabhI cAritra kA samyak rIti se pAlana saMbhava hai| bhagavatI sUtra zataka 7 uddezaka 2 meM usI ke pratyAkhyAna ko supratyAkhyAna mAnA hai jo zrutajJAna se jIvAdi kA sahI svarUpa samajha kara pratyAkhyAna karatA hai| isake viparIta binA jIvAdi kA svarUpa jAna kara kiye gaye pratyAkhyAna ko supratyAkhyAna na kaha kara duSpratyAkhyAna kahA gayA hai| isake lie pATha isa prakAra kA hai| prazna - se NUNaM bhaMte! savvapANehiM, savvabhUehiM, savvajIveTiM, savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa supaccakkhAyaM bhavai, dupaccakkhAyaM bhavai? uttara - goyamA! savvapANehiM, jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa siya supaccakkhAyaM bhavai, siya dupaccakkhAyaM bhvi| prazna - se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-savvapANehiM jAva savvasattehiM jAva siya dupaccakkhAyaM bhavai? uttara - goyamA! jassa NaM savvapANehiM, jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa No evaM abhisamaNNAgayaM bhavai-ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa No supaccakkhAyaM bhavai, dupaccakkhAyaM bhvi| evaM khalu se dupaccakkhAI savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANe No saccaM bhAsaM bhAsai, mosaM bhAsaM bhaasi| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] ******* evaM khalu se musAvAI savvapANehiM jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM asaMjaya-virayapaDihaya-paccakkhAyapAvakamme, sakirie, asaMvuDe, egaMtadaMDe, egaMtabAle yAvi bhvi| jassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa evaM abhisamaNNAgayaM bhavai-ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA, tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANassa supaccakkhAyaM bhavai, No dupaccakkhAyaM bhvi| evaM khalu se supaccakkhAI savvapANehiM jAva savvasattehiM paccakkhAyamiti vayamANe saccaM bhAsaM bhAsai, No mosaM bhAsaM bhaasi| evaM khalu se saccavAI savvapANehiM, jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM saMjaya-viraya-paDihayapaccakkhAyapAvakamme, akirie, saMvuDe, egaMtapaMDie yAvi bhavai, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-jAva siya dupaccakkhAyaM bhvi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! 'maiMne sabhI prANa, sabhI bhUta, sabhI jIva aura sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai', isa prakAra kahane vAle ke supratyAkhyAna hotA hai, yA duSpratyAkhyAna hotA hai? ____ uttara - he gautama! 'maiMne sabhI prANa, sabhI bhUta, sabhI jIva aura sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai' - isa prakAra bolane vAle ke kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai| prazna - he bhagavan! Apa aisA kyoM kahate haiM ki sabhI prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA tyAga karane vAle ke kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai| uttara - he gautama ! 'maiMne sarva prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai-isa prakAra bolane vAle puruSa ko yadi isa prakAra kA jJAna nahIM hotA ki 'ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye trasa haiM, ye sthAvara haiM, usa puruSa kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna nahIM hotA, kintu duSpratyAkhyAna hotA hai|' 'maiMne sabhI prANa yAvat sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai' - isa prakAra bolatA huA vaha duSpratyAkhyAnI puruSa satyabhASA nahIM bolatA, kintu asatya bhASA bolatA hai| isa prakAra vaha mRSAvAdI sarvaprANa yAvat sarva sattvoM meM tIna karaNa, tIna yoga se asaMyata (saMyama rahita) avirata (virati rahita) pApakarma kA atyAgI evaM apratyAkhyAnI (jisane pApakarma kA tyAga For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] ********************************************* ************************************** aura pratyAkhyAna nahIM kiyA hai) sakriya (kAyikI Adi karma-bandha kI kriyAoM se yukta) saMvara rahita, ekAntadaNDa (hiMsA karane vAlA) aura ekAntai ajJAnI hai / satya gautama ! jo puruSa jIva, ajIva, trasa aura sthAvara ko jAnatA hai, usako aisA jJAna hai, to usakA kahanA ki - 'maiMne sarva prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai' hai| usakA pratyAkhyAna, supratyAkhyAna hai, kintu duSpratyAkhyAna nahIM / maiMne sarva prANa yAvat saba sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai' isa prakAra bolane vAlA vaha supratyAkhyAnI, satyabhASA bolatA hai, mRSA bhASA nahIM bolatA / isa prakAra vaha supratyAkhyAnI satyabhASI, sarvaprANa yAvat sarva tattvoM meM tIna karaNa tIna yoga se saMyata, virata, pApa-karma kA tyAgI, pratyAkhyAnI, akriya (karma bandha kI kriyAoM se rahita) saMvarayukta aura ekAnta paMDita hai / isalie he gautama! aisA kahA jAtA hai ki yAvat kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai / yahI bAta dazavaikrAlika sUtra ke cauthe adhyayana gAthA naM0 12-13 meM batalAI gaI hai| jo jIveviNa yANei, ajIve vi Na yANei / jIvAjIve ayANaMto, kahaM so NAhIi saMjamaM // 12 // bhAvArtha - jo jIva ke svarUpa ko nahIM jAnatA aura ajIva ke svarUpa ko bhI nahIM jAnatA / isa prakAra jIvAjIva ke svarUpa ko nahIM jAnane vAlA vaha sAdhaka saMyama ko kaise jAnegA arthAt nahIM jAna sktaa| 'jo jIve vi viyANei, ajIve vi viyANei / - jIvAjIve viyANaMto, so hu NAhIi saMjamaM // 13 // bhAvArtha - jo jIva kA svarUpa jAnatA hai tathA ajIva kA svarUpa bhI jAnatA hai / isa prakAra jIva aura ajIva ke svarUpa ko jAnane vAlA vaha sAdhaka nizcaya hI saMyama ke svarUpa ko jAna skegaa| zrutajJAna se hI jIvAdi ke svarUpa kA samyak bodha hotA hai, isake binA nirdoSa cAritra dharma kA pAlana saMbhava nahIM / isIlie prabhu ne cAritra dharma se pUrva zruta dharma ko sthAna diyA hai| nandI zabda Ananda kA dyotaka hai| isakI mUla aura mukhya sAmagrI pAMca jJAna rUpa hai| jisane For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] jJAna rUpI samudra meM avagAhana kara liyA usako mokSa rUpI lakSmI kA atula Ananda prApta hone hI vAlA hai| isa sUtra kI prathama gAthA meM tIrthaMkara stuti, dUsarI, tIsarI gAthA meM mahAvIra stuti gAthA 4 se 19 taka saMgha ko nagara, ratha, cakra, padma, candra, sUrya, samudra aura meru kI upamA se upamAnita kara aise jJAna, darzana, cAritra, tapa sampanna guNAkara, guNa samudra saMgha kI stuti kI gaI hai| isake pazcAt gAthA 20-21 meM vartamAna avasarpiNI ke bharata kSetrIya caubIsa tIrthaMkaroM kI AvalikA kA pratipAdana, gAthA 22-23 gaNadhara AvalikA meM gyAraha gaNadharoM kA, gAthA 24 meM rthaMkara prabha dvArA upadiSTa aura unake gaNadharoM dvArA grathita pravacana kI stati antima 24 se 50 gAthA meM una 27 sthavira bhagavaMtoM kI AvalikA kA pratipAdana kiyA hai, jinhoMne prabhu mahAvIra ke bAda bhavya jIvoM ke upakAra ke lie usa paramparA ko isa nandI sUtra ke racayitA AcArya zrI devavAcaka taka pahu~cAyA hai| isa prakAra naMdI sUtra kI zurUAta kI pacAsa gAthAeM stuti rUpa hai| tatpazcAt pAMca jJAna ke prarUpaka nandI sUtra kA Arambha hone se pUrva jJAna prApta karane ke kauna yogya aura kauna ayogya hai usake lie sUtrakAra ne caudaha upamAoM kI saMgrahaNI gAthA dI hai| isameM pAMca jJAnoM ke bheda prabhedoM ko vistAra se samajhAyA hai| sAtha hI cAra buddhi (autpAttikI ke 27, vainayikI ke 15, karmajA ke 12 evaM pAriNAmikI ke 21) ke svarUpa ko 75 dRSTAntoM ke dvArA samajhAyA gayA hai| anta meM samyakzruta aura mithyAzruta kA svarUpa, samyakzruta meM tIrthaMkara praNIta Agama tathA mithyAzruta meM anya granthoM ke nAma diye haiN| upasaMhAra meM virAdhanA kA kuphala aura ArAdhanA kA suphala batalAyA gayA hai| naMdI sUtra ko AnaMdarUpa mAnakara isakA svAdhyAya saMta satI hI nahIM pratyuta aneka zrAvaka zrAvikAeM bhI nitya karane kI paripATI hamAre samAja meM pracalita hai| yadi mUla ke sAtha bhAva bhI hRdayaMgama hotA rahe to vizeSa lAbha kA kAraNa hai| ataeva prastuta sUtra vivecana yukta prakAzita kiyA jA rahA hai| isakA anuvAda evaM vivecana sva0 AtmArthI zrI kevalamuni jI ma. sA. ke suziSya evaM tapasvI munirAja zrI lAlacandajI ma. sA. ke aMtevAsI paNDita muni zrI pArasamuni jI ma. sA. ne kiyA, jo prajJA sampanna saMta haiM evaM cAra buddhi kI jo kathAeM dI gaI ve paNDita ratna zrI ghevaracandajI bAMTiyA dvArA likhI huI hai, pUrva meM isakA prakAzana saMgha dvArA choTI sAIja meM ho rakhA thaa| vaha kAphI samaya se aprApya hai| aba saMgha dvArA Agama battIsI prakAzita ho rahI hai jisake arntagata For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] WERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRENNNNNN sabhI AgamoM kA eka hI sAIja meM prakAzana ho Avazyaka hai| isI uddezya se isa sUtra kA bhI bar3I sAIja meM prakAzana kiyA jA rahA hai| saMgha dvArA prakAzita hone vAlI "Agama battIsI" arddha mUlya meM pAThakoM ko upalabdha ho isake lie dAnadAtAoM kI pUrNa kRpA hai| ___ saMgha kI Agama battIsI prakAzana meM AdaraNIya zrI jazavaMtabhAI zAha, mumbaI nivAsI kA mukhya sahayoga rahA hai| Apa evaM ApakI dharma sahAyikA zrImatI maMgalAbenazAha kI samyagjJAna ke pracAra-prasAra meM gaharI ruci hai| ApakI bhAvanA hai ki saMgha dvArA prakAzita sabhI Agama arddha mUlya meM pAThakoM ko upalabdha ho tadanusAra Apa isa yojanA ke aMtargata sahayoga pradAna karate rahe haiN| ataH saMgha ApakA AbhArI hai| AdaraNIya zAha sAhaba tattvajJa evaM AgamoM ke acche jJAtA haiN| Apa kA adhikAMza samaya dharma sAdhanA, ArAdhanA meM bItatA hai| prasannatA evaM garva to isa bAta kA hai ki Apa svayaM to AgamoM kA paThana-pAThana karate hI haiM, sAtha hI Apake samparka meM Ane vAle caturvidha saMgha ke sadasyoM ko bhI Agama kI vAcanAdi dekara jinazAsana kI khUba prabhAvanA karate haiN| Aja ke isa hIyamAna yuga meM Apa jaise tattvajJa zrAvaka ratna kA milanA jinazAsana ke lie gaurava kI bAta hai| Apake putra ratna mayaMkabhAI zAha evaM zreyAMsabhAI zAha bhI Apake pada cihnoM para calane vAle haiN| Apa sabhI ko AgamoM evaM thokar3oM kA gahana abhyAsa hai| Apake dhArmika jIvana ko dekha kara pramoda hotA hai| Apa cirAyu hoM evaM zAsana kI prabhAvanA karate raheM, isI zubha bhAvanA ke saath| naMdI sUtra kI pUrva meM sAta AvRttiyA~ saMgha dvArA prakAzita ho cukI hai| aba isakI yaha AThavIM AvRtti prakAzita kI jA rahI hai| isake prakAzanaM meM jo kAgaja kAma meM liyA gayA hai vaha ucca koTi kA mephalitho hai sAtha hI pakkI sekzana bAIDiMga hai bAvajUda AdaraNIya zAha sAhaba ke Arthika sahayoga ke kAraNa arddha mUlya hI rakhA gayA hai| jo anya saMsthAnoM ke prakAzanoM kI apekSA alpa hai| pAThaka bandhuoM se nivedana hai ki ve isa AThavI AvRtti kA adhika se adhika lAbha utthaaveN| byAvara (rAja.) saMgha sevaka dinAMkaH 4-11-2006 nemIcanda bAMThiyA a. bhA. sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asvAdhyAya nimnalikhita battIsa kAraNa TAlakara svAdhyAya karanA caahiye| AkAza sambandhI 10 asvAdhyAya kAla maryAdA 1. bar3A tArA TUTe to eka prahara 2. dizA-dAha * . jaba taka rahe 3. akAla meM megha garjanA ho to do prahara / 4. akAla meM bijalI camake to eka prahara 5. bijalI kar3ake to ATha prahara 6. zukla pakSa kI 1, 2, 3 kI rAta prahara rAtri taka 7. AkAza meM yakSa kA cihna ho jaba taka dikhAI de ... 8-6. kAlI aura sapheda dhUara jaba taka rahe 10. AkAza maMDala dhUli se AcchAdita ho jaba taka rahe audArika sambandhI 10 asvAdhyAya 11-13. haDDI, rakta aura mAMsa, ye tiryaMca ke 60 hAtha ke bhItara ho| manuSya ke ho, to 100 hAtha ke bhItara ho| manuSya kI haDDI yadi jalI yA dhulI na ho, to 12 varSa tk| 14. azuci kI durgaMdha Ave yA dikhAI de taba taka 15. zmazAna bhUmi sau hAtha se kama dUra ho, to| . * AkAza meM kisI dizA meM nagara jalane yA agni kI lapaTeM uThane jaisA dikhAI de aura prakAza ho tathA nIce aMdhakAra ho, vaha dizA-dAha hai| For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. candra grahaNa khaMDa grahaNa meM 8 prahara, pUrNa ho to 12 prahara (candra grahaNa jisa rAtri meM lagA ho usa rAtri ke prArambha se hI asvAdhyAya ginanA caahiye|) 17. sUrya grahaNa khaMDa grahaNa meM 12 prahara, pUrNa ho to 16 prahara (sUrya grahaNa jisa dina meM kabhI bhI lage usa dina ke prAraMbha se hI usakA asvAdhyAya ginanA caahiye|) 18. rAjA kA avasAna hone para, jaba taka nayA rAjA ghoSita na 16. yuddha sthAna ke nikaTa jaba taka yuddha cale 20. upAzraya meM paMcendriya kA zava par3A ho, jaba taka par3A rahe (sImA tiryaMca paMcendriya ke lie 60 hAtha, manuSya ke lie 100 haath| upAzraya bar3A hone para itanI sImA ke bAda upAzraya meM bhI asvAdhyAya nahIM hotaa| upAzraya kI sImA ke bAhara ho to yadi durgandha na Ave yA dikhAI na deve to asvAdhyAya nahIM hotaa|) : 21-24. ASAr3ha, Azvina, kArtika aura caitra kI pUrNimA dina rAta 25-28. ina pUrNimAoM ke bAda kI pratipadA dina rAta 26-32. prAtaH, madhyAhna, saMdhyA aura arddha rAtri. ina cAra sandhikAloM meM 1-1 muhUrta uparokta asvAdhyAya ko TAlakara svAdhyAya karanA caahie| khule muMha nahIM bolanA tathA sAmAyika, pauSadha meM dIpaka ke ujAle meM nahIM vAMcanA caahie| - noTa - nakSatra 28 hote haiM unameM se ArdrA nakSatra se svAti nakSatra taka nau nakSatra varSA ke gine gaye haiN| inameM hone vAlI megha kI garjanA aura bijalI kA camakanA svAbhAvika hai| ataH isakA asvAdhyAya nahIM ginA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA wr ; kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya _ pRSTha saMkhyA 1. tIrthakara stuti 4.hIyamAna avadhijJAna 2. mahAvIra stuti 5. pratipAti avadhijJAna 3. saMgha stuti 6. apratipAti avadhijJAna 4. tIrthaMkara AvalikA 11/16. avadhijJAna kA viSaya 5. gaNadhara AvalikA 11/17. avadhijJAna kA upasaMhAra 6. pravacana stuti 12 18. manaHparyavajJAna sthavira AvalikA 19. manaHparyavajJAna kA svAmI. pAtra viSayaka caudaha dRSTAMta 20. manaHparyavajJAna ke bheda . 1. mudgazaila kA dRSyaMta 21. manaHparyavajJAna kA viSaya 2. ghaTa kA dRSTAMta 22. manaHparyavajJAna kA upasaMhAra . 3. calanI kA dRSTAMta 23. kevalajJAna 4-5. paripUNaka aura haMsa kA dRSTAMta 27/24. kevalajJAna kA svAmI 6-7. bhaiMse aura meDhe kA dRSTAMta 25. kevalajJAna kA viSaya 8-9. macchara aura jalaukA kA dRSTAMta 28 26. kevalajJAna kA upasaMhAra 10-11. billI aura jAhaka kA dRSTAMta 28 mati jJAna 12. gau-sevI brAhmaNoM kA dRSTAMta 28. matijJAna ke bheda 101 13. bherIvAdaka kA dRSTAMta 29. autpattikI buddhi ke 27 dRSTAMta 103 14. ahIra-ahIrana kA dRSTAMta 1.rohaka kI buddhimattA ke 15 dRSTAMta 9. pariSad lakSaNa 1.rohaka kA mAtA se badalA lenA 103 10. jJAna ke bheda 2.zilA kI chata 106 11. indriya pratyakSa 3. meDhe kA vajana 107 12. anindriya pratyakSa 4.murge kA yuddhAbhyAsa 107 13. avadhijJAna 5.tiloM kI ginatI 108 14. avadhijJAna kA svAmI 6.bAlU kI rassI 108 7.hAthI kI mauta 15. avadhijJAna ke bheda 8.kUpa preSaNa 1. AnugAmika avadhijJAna 9.vana kI dizA parivartana 110 2. anAnugAmika avadhijJAna 10. khIra banAnA 3. varddhamAna avadhijJAna 11.rohaka kA ujjayinI Agamana 111 109 110 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] 112 139 139 140 115 118 141 142 120 121 kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya - pRSTha saMkhyA 12. bakarI kI meMganI 111/31. vaineyikI buddhi ke 15 dRSTAMta 136 13.pIpala kA pAna 111 1-4. bhaviSyavANI 136 14. gilaharI kI pU~cha 5. kUpa khanana 139 15.pA~ca pitA 112 2. kakar3iyoM kI zarta 6. ghor3e kI parakha 113 7. vRddha kI salAha 3. baMdaroM se Ama lenA 114 8. ghara jamAI 4. kUpa meM se aMgUThI nikAlanA 9. graMthi bheda 5. vastra cora kI pahacAna 10. viSopazamana 6. bhrama roga kI davA 119 11-12. brahmacarya kI duSkaratA 142 7. kauoM kI ginatI 119 13. saMketa 143 8. mala parIkSA se pati kI pahacAna 120 14. zava parIkSA 144 9. hAthI kA taula 15. rAjakumAra kA nyAya 144 10. bhA~Da kI buddhimattA |32. karmajA buddhi 146 11. lAkha kI golI 122 |33. karmajA buddhi ke 12 dRSTAMta 146 : 12. tAlAba sthita stambha ko bA~dhanA 122 1. sunAra 147 .. 13. kSullaka kI vijaya 123 2-12. kRSaka kI kalA Adi 147 ... 14. nyAyAdhyakSa kA nirNaya 149 ... 15. mUladeva kA chala 124 |35. pAriNAmikI buddhi ke 21 dRSTAMta 149 16. donoM meM se pyArA kauna? 125 - 1. abhayakumAra kI buddhi 150 17. putra kisakA? 126 2. doSa nivAraNa ... 18. zahada kA chattA 127 3. ati AhAra kA pariNAma 19. dabAI huI dharohara nikalavAnA 127 4. svapna se pratibodha 153 20. khare-khoTe rupayoM kA bheda / 129 5. uditodaya rAjA kI rakSA 154 . 21. nakalI mohareM kisakI thIM? 130 6. nandISeNa kI yukti 155 22. lobhI ke sAtha dhUrtatA 131 7. prANa rakSA 156 ... 23. lar3ake baMdara bana gae? 132 8. pati rakSA 157 ... 24. gobara ke upaloM meM 133 9. brahmadatta kI rakSA 158 25. mahArAnI kA nyAya 134 10. nAgadatta muni kI kSamA 160 26. zarta kA pAlana 134 11. varadhanu kI caturAI 161 27. azrutapUrva 134 12. cANakya kA candra pAna karavAnA 164 30. vaineyikI buddhi 135 13. sthUlabhadra kA tyAga 164 123 | 34. pAriNAmikI bAla 152 153 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] *-*- *- *-*-*-* - *--- - pRSTha saMkhyA 224 . 225 226 226 227 229 230 231 236 240 243 244 191 246 kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya 14. sundarInanda ko pratibodha 172 aMga bAhya ke do bheda 15. vajra svAmI 173 Avazyaka ke bheda 16. vRddhoM kI buddhi 176 Avazyaka vyatirikta ke bheda 17. AMvalA 177 utkAlika sUtra ke bheda 18. maNi 177 kAlika sUtra ke bheda 19. caNDa kauzika sarpa 178 prakIrNaka grantha 20. geMDe kA bhava sudhAra 180 aMgapraviSTa zruta ke bAraha bheda 21. vizAlA nagarI kA vinAza 180 AcArAMga sUtra 36. avagraha ke bheda 182 sUyagaDAMga sUtra .. 37. IhA ke bheda 186 sthAnAMga sUtra 38. avAya ke bheda 188 samavAyAMga sUtra - 39. dhAraNA ke bheda 189 vyAkhyA-prajJapti .. 40. avagraha Adi kA kAla jJAtAdharma kathA 41. avagraha kI dRSTAntoM se prarUpaNA upAsakadasA 42. IhA Adi kA svarUpa 195 aMtagaDadasA 43. avagraha Adi kA krama 196 anuttaraupapAtikadasA , 44. matijJAna kA viSaya 200 praznavyAkaraNa 45. matijJAnakA upasaMhAra 201 vipAkazruta 46. zrutajJAna 205 dRSTivAda 47. zrutajJAna ke bheda 206 upasaMhAra 1. akSara zruta virAdhanA kA kuphala 2.anakSarazruta 209 ArAdhanA kA suphala 3-4. saMjJI zruta, asaMjJI zruta 210 dvAdazAMgI kI nityatA 5. samyakzruta 214|48. zrutajJAna kA viSaya 6. mithyAzruta 49. zrutajJAna kA upasaMhAra 7-10. sAdi zruta, anAdi zruta, 50. buddhi ke ATha guNa sAdi saparyavasita zruta, 51. sunane kI vidhi anAdi aparyavasita zruta 218/52. zrutajJAna dene kI vidhi zruta kI anAditA 222/53. pariziSTa 11-12. gamika zruta-agamika zruta 224 1. anujJAnaMdI 13-14. aMgapraviSTha - aMgabAhya 224| 2. laghunandI 206 250 251 252 254 256 258 271 272 272 273 274 275 276 277 277 279 295 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo NANassa siri naMdI suttaM zrI nandI sUtra (mUla pATha, bhAvArtha evaM vivecana sahita) - nandI sUtra - Ananda, harSa aura pramoda ko 'nandI' kahate haiN| yaha pA~ca jJAna kA nirUpaNa karane vAlA sUtra, jJAna rUpa AnaMda evaM harSa pramoda kA dene vAlA hai, ataH ise 'nandI sUtra' kahate haiN| kisI bhI sUtrako Arambha karane se pUrva maMgala ke lie bhI isa nandI sUtra kA svAdhyAya kiyA jAtA hai| isa sUtra ke prArambha meM AcAryazrI 'devavAcakajI' ne jo vividha stuti kI hai aura AvalikA pratipAdita kI hai, vaha isa prakAra hai| AcArya zrI sarva prathama anAdi se aba taka ke sabhI tIrthaMkaroM kI sAmAnyataH stuti karate haiM - . tIrthaMkara stuti jayai jaga-jIva-joNI-viyANao, jaga-gurU jgaannNdo| jaga-NAho jaga-baMdha, jayai jagappiyAmaho bhyvN||1||" 1. he bhagavan! Apa 'jaga-jIva aura yoni ke vijJAtA haiM' = 1. dharma 2. adharma 3. AkAza 4. jIva. 5. pudgala aura 6. kAla rUpa chaha dravyAtmaka sakala jagat ko, siddha aura saMsArI rUpa sakala. jIvoM ko aura jIvoM kI utpatti sthAna rUpI sabhI yoniyoM ko vizeSa rUpa se jAnane vAle kevalajJAnI haiN| - 2. Apa 'jagat guru' haiM - vizva ko chahoM dravyoM kA yathArtha 'pratipAdana karAne-jJAna dene vAle haiN| - 3. Apa 'jagadAnaMda' haiM - 'paryApta saMjJI paMcendriya bhavya jIvoM ko' apane uttamadarzana aura For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra **************** saddharmopadeza ke dvArA ihalaukika, pAralaukika aura alaukika mokSa AnaMda ko dene vAle' haiN| aise he bhagavan! Apa 'jayavaMta' hai-indriya, viSaya, kaSAya, parISaha, upasarga, ghAtikarma Adi sabhI zatruoM ko jItane ke kAraNa sabase bar3hakara haiN| 4. Apa 'jagannAtha' haiM-chahoM dravyoM kI yathArtha prarUpaNA dvArA, ayathArtha prarUpaNA se unakI 'rakSA karane vAle haiN| 5. Apa 'jagabandhu' haiM-sabhI saMsArI prANiyoM kI, ahiMsA ke upadeza dvArA rakSA karane vAle 'svajana' haiN| 6. Apa 'jagatpitAmaha' haiM-sabhI bhavya jIvoM ko durgati se bacAne vAlA jo pitA ke samAna dharma hai, usa dharma ko Apa prakaTa karane vAle haiM, ataH Apa jagat ke pitAmaha-pitA (dharma) ke pitA-dAdA haiN| 7. Apa 'bhagavAn' haiM-sarvazreSTha 1. aizvaryavAn 2. rUpavAn 3. yazavAn 4. zrImAn 5. dharmavAn aura 6. prayatnadAna haiN| aise he bhagavana! Apa 'jayavaMta' haiM-saba se baDhakara haiN| (jo sabase bar3hakara hotA hai, vaha buddhimAnoM ke lie avazya praNAma karane yogya hotA hai| tAtparya yaha hai ki isa kAraNa maiM bhI Apako praNAma karatA huuN|) stuti Adi ke prasaMga meM kisI zabda ke bAra-bAra prayoga ko nirdoSa mAnA gayA hai| ataH yahA~ aura Age 'jayai' Adi ke bAra-bAra prayoga ko nirdoSa samajhanA caahie| bAra-bAra prayoga se stuti meM bhakti rasa kA utkarSa hotA hai, usase viziSTa nirjarA tathA puNya baMdha hotA hai| mahAvIra stuti aba AcArya zrI nikaTa upakArI bhagavAn mahAvIra kI viziSTa stuti karate haiM, kyoMki nikaTa upakArI kA upakAra pratyakSa tathA tIvra hotA hai| jayai suyANaM pabhavo, titthayarANaM apacchimo jyi| jayai gurU logANaM, jayai mahapyA mhaaviiro||2|| 1. he mahAvIra! Apa 'bhratoM ke prabhava' haiM - jitane bhI AcArAMga Adi sUMtra rUpa Agama haiM unake mUla Apa hI haiM, kyoMki Apake artha rUpa Agama ke AdhAra para hI gaNadhara aura pUrvadharoM ne unakI racanA kI hai| aise he bhagavan! Apa jayavanta haiN| For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra stuti 2. Apa 'tIrthaMkaroM meM apazcima' haiM - isa avasarpiNI kAla meM isa bharata kSetra meM jo caubIsa tIrthakara hue haiM, unameM sabase antima caubIsaveM tIrthaMkara haiN| Apake pIche aura koI tIrthaMkara nahIM huaa| aise he bhagavan! Apa jayavanta haiN| 3. Apa 'logoM ke guru' haiM - tIrthaMkara aura sarvazruta ke mUla hone se Apa saba jIvoM ke guru haiM arthAt sabhI ke upadeza dAtA hone se sabhI jIvo ke lie guru rUpa se pUjya haiN| aise he bhagavan! Apa jayavanta haiN| 4. Apa 'mahAtmA' haiM - ApakI AtmA acinya ananta vIrya se yukta hai| 5. Apa 'mahAvIra' haiM - viSaya kaSAya Adi mahAzatruoM ko sarvathA jItane vAle haiM athavA ghAtikarma rUpa zatruoM ko khader3ane vAle haiM athavA mokSa prApta karane vAle haiN| aise he bhagavan! Apa 'jayavaMta' haiN| bhaI savva-jagujoyagassa, bhadaM jiNassa viirss| bhaI surAsuraNamaMsiyassa, bhadaM dhuyryss||3|| he mahAvIra! Apa 'sarva jagat ke udyotaka' haiM-samasta loka-aloka rUpa jagat ko kevalajJAna - ke dvArA prakAzita karane vAle haiN| (isake dvArA bhagavAn kA 'jJAna atizaya' kahA gyaa)| aise he bhagavan ! ApakA 'bhadra' ho-bhalA ho, kalyANa ho| :- Apa 'jina' haiM - indriya, viSaya, kaSAya, parISaha, upasarga, ghAtikarma Adi zatruoM ko jItane vAle haiM (isake dvArA 'apAyaapagama' atizaya kahA gyaa|) aise he bhagavan ! ApakA 'bhadra' ho-bhalA . ho, kalyANa ho| * Apa 'sura asura namaskRta haiM' - vaimAnika aura jyotiSka rUpaM deva aura bhavanapati, vyantara rUpa dAnavoM ke dvArA paJcAMga vandanA se vandita haiN| (isase 'pUjya atizaya' kahA gyaa| pUjya atizaya, 'vacana atizaya' ke binA nahIM hotA, ata: yahA~ vacana atizaya bhI samajha lenA caahie| isa prakAra ye cAra mUla atizaya khe|) aise he bhagavan! ApakA 'bhadra' ho, bhalA ho, kalyANa ho| Apa 'dhUta-raja' haiM-vartamAna meM bandhane vAle karma ko 'raja' kahate haiM, Apa usa badhyamAna karma-raja se bhI mukta hokara mokSa padhAra gaye haiN| - aise he bhagavan ! ApakA 'bhadra' ho-bhalA ho, kalyANa ho| (yadyapi bhagavAn sadA hI kalyANamaya haiM tathApi aise kathana se zubha mana tathA zubha vacana yoga kI prApti hotI hai, ataeva aise kathana ko nirdoSa bhakti mAnI gayI hai| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra * * * 4- *-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-** saMgha stuti aba AcArya zrI jJAna darzana cAritratapa guNamaya caturvidha jaina zrI saMgha kI ATha upamAoM dvArA stuti karate haiN| usameM sarva prathama nagara kI upamA dvArA stuti karate haiM - guNa-bhavaNa-mahaNa suya-rayaNa, bhariya daMsaNa visuddh-rtthaagaa| saMghanagara! bhadaM te, akhaMDa caarittpaagaaraa||4|| nagara kI upamA vAle he saMgha! tuma 'guNa-bhavana-gahana' ho| jaise - uttama nagara meM bhavana hote haiM, se hI tuma meM uttaraguNa-tapa niyamAdi rUpa bhavana haiN| jaise uttama nagara meM bhavana pracura hote haiN| jaise uttama nagara bhavanoM kI pracuratA se gahana-saMkar3A hotA hai, vaise hI tuma meM uttaraguNa rUpa bhavana pracura haiN| vaise tuma bhI uttara guNa rUpa bhavanoM se gahana ho aura cAroM tarapha guNa hI guNa dikhAI dete haiN| __tuma 'zruta-ratnoM se bhare hue' ho jaise uttama nagara nAnAvidha ratnoM se paripUrNa hotA hai, vaise tuma AcArAMga Adi nAnAvidha zrutarUpa ratnoM se unake jAnakAra jJAniyoM se paripUrNa ho| .. tuma samyagdarzana rUpa vizuddha rathyAvAle ho-jaise uttama nagara ke mArga, kUr3e-karkaTa, patthara Adi se rahita zuddha hote haiM, vaise hI tuma meM samyagdarzana rUpa mArga hai, jo mithyAtva rUpa raja se rahita, zuddha hai| kSAyikAdi samyaktva vAle ho| ___tuma 'akhaNDa cAritra rUpa prAkAravAle' ho| jaise-uttama nagara, koTa yukta hotA hai, vaise hI tuma ahiMsAdi mUla guNamaya cAritra rUpa koTa yukta ho| jaise - uttama nagara kA prAkAra akhaMDa hotA hai, vaise hI tumhArA cAritra rUpa koTa akhaNDa hai-khaNDanA virAdhanA se rahita hai| saMta-satiyA~ kriyApAtra haiN| aise he 'saMgha rUpa nagara! terA bhadra ho'-terA bhalA ho, kalyANa ho| ' aba AcAryazrI yuddha meM kAma Ane vAle cakra kI dUsarI upamA se saMgha kI stuti karate haiM - saMjama-tava-tuMbArayassa, Namo smmtt-paariyllss| appaDicakkassa jao, hou sayA sNghckkss||5|| cakra kI upamA vAle he saMgha! tuma 'saMyama rUpa tumba, tapa rUpa Are aura samyaktva rUpa pRSThabhUmi vAle ho' - cakra ke madhyabhAga meM rahI huI nAbhi ko 'tumba' kahate haiN| tumba ke cAroM ora lage hue daNDoM ko-tIroM ko, 'Are' kahate haiM aura AroM ke Upara sabhI ora lage hue gola pATale ko - puTThoM ko (pUThI ko) 'pRSTha bhUmi' kahate haiN| jaise cakra meM tumba, Are aura pRSTha bhUmi ye tI. vastue~ hotI haiM, vaise hI tuma meM pRthvIkAya saMyama Adi sataraha prakAra kA saMyama rUpa 'tumba' hai For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha stuti ** ********************** anazana Adi bAraha prakAra ke tapa rUpa bAraha 'Are' haiM tathA sudRr3ha samyaktva rUpa 'pRSTha bhUmi' hai| aise he saMgha cakra! tumheM namaskAra ho| tuma 'aprati cakra' ho-jaise tuma saMsAra zatru kA uccheda karane meM samartha cakra ho, vaise tumhAre samAna anya koI bhI mata cakra saMsAra zatru kA uccheda karane meM samartha nahIM hai| aise 'he saMgha cakra! tumhArI sadA jaya ho|' aba AcAryazrI ratha kI tIsarI upamA se saMgha kI stuti karate haiM - bhaI sIla-paDAgUsiyassa, tv-nniym-tury-juttss| saMgharahassa bhagavao, sjjhaay-sunnNdighosss||6|| ratha kI upamA vAle he saMgha! tuma zIlarUpa U~cI patAkA vAle, tapa niyama rUpa turaMgoM se yukta. aura svAdhyAya rUpa sunandighoSa sahita ho| jaise - uttama ratha ke Upara UMcI phaharAtI huI patAko / hotI hai, vaise hI tuma meM aThAraha sahasra zIlAMga rUpa U~cI phaharAtI huI patAkA hai| jaise uttama ratha meM tIvra gati vAle aneka azva-ghor3e hote haiM, vaise hI tuma meM tapa aura namaskAra sahita-navakArasI Adi niyama rUpa saMsAra aTavI ko zIghra pAra karane vAle aneka ghor3e haiN| jaise uttama ratha, bAraha prakAra ke maMgala-vAdyoM kI dhvani se suzobhita hotA hai, vaise hI tuma bhI vAcanA Adi pA~ca prakAra kI svAdhyAya rUpa maMgala dhvani se suzobhita ho| :: aise he sanmArgagAmI, muktinagara prApaka saMgha ratha bhagavan! terA bhadra ho-bhalA ho, kalyANa ho| - aba AcAryazrI cauthI kamala kI upamA se saMgha kI stuti karate haiM - sa, kamma-raya-jaloha-viNiggayassa, suy-rynn-diihnaalss| * paMca-mahavvaya-thira-kanniyassa gunnkesraalss||7|| kamala kI upamA vAle he saMgha! tuma karma rUpa 'raja'-kIcar3a aura jalaudha-jala samUha se bAraha nikale hue ho| jaise-loka meM sarovara hotA hai, vaise hI loka meM yaha saMsAra hai| jaise-sarovara meM kIcar3a aura jala hotA hai, vaise hI saMsAra meM janma-maraNa ke hetubhUta jJAnAvaraNIyAdi ATha karma meM se mohanIya karma rUpa kIcar3a tathA sAta karma rUpa jala hai| jaise - kamala, sarovara ke kIcar3a aura jala se Upara uTha jAtA hai, vaise hI saMgha, karma rUpI kIcar3a aura jala se Upara uThA huA hotA hai| zrAvaka deza se Upara uThA huA hotA hai tathA sAdhu, sarvathA Upara uThe hue hote haiN| cauthe guNasthAna vAle avirata-vrata rahita, samyagdRSTi ko bhI arddha-pudgala parAvartana se bhI nyUna saMsAra hI zeSa rahatA hai athavA eka koTi koTi sAgaropama se bhI nyUna karma zeSa rahate haiN| isa apekSA se ve bhI Upara uThe hue haiN| For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 nandI sUtra riters *********** kamala kI upamA vAle he saMgha! tuma zrutaratna rUpa dIrgha nAla vAle ho| jaise-kamala, dIrgha nAla ke sahAre athAha kIcar3a aura jala se Upara uThatA hai, vaise hI tuma bhI zruta-zAstra vacana rUpa dIrgha nAla ke sahAre, karmarUpa kIcar3a aura jala se Upara uThe ho| ___tuma pA~ca mahAvrata rUpa sthira karNikA bIja-koza, paMkhur3iyoM vAle aura guNarUpa kezara-puSpa parAga, kiMjalka vAle ho| jaise - kamala meM kamalanAla ke Upara kamala kI paMkhur3iyA~ hotI haiM, vaise tuma meM mUlaguNa rUpa paMkhuDiyA~ haiN| jaise kamala kI paMkhur3iyoM ke bIca kezara ke samAna parAga hotI haiM, vaise hI tumhAre mUlaguNa rUpa paMkhur3iyoM meM uttaraguNa rUpa sugandhamaya parAga hai| sAvaga-jaNa-mahuyarI-parivuDassa, jinn-suur-tey-buddhss| saMghapaumassa bhaI, smnn-gnn-shss-pttss||8|| tuma zrAvakajana rUpa madhukariyoM se parivRtta ho| jaise-sugaMdhita uttama kamala para usake madhurasa ko pIne kI svabhAva vAlI aneka madhukariyA~-bhaMvariyoM maMDarAtI rahatI haiM, vaise hI tuma para, tumhAre pravacana rasa rUpa madhu ko pIne ke svabhAva vAle zrAvaka rUpa madhukariyA~ maMDarAtI rahatI haiN| tuma jina rUpa sUra ke teja se buddha ho| jaise sUrya-vikAzI kamala, prAtaHkAla sUrya kI tejasvI kiraNoM ke sparza se khilatA hai, vaise hI tuma bhI jinendra rUpa sUrya ke paiMtIsa vacanAtizaya yukta mahAdezanA rUpa tejasvI kiraNoM ke zravaNa rUpa sparza se samyaktva bodhi rUpa khilAva ko pAye hue ho| tuma zramaNagaNa rUpa sahasrapatroM vAle ho| jaise uttama kamala ke cAroM ora sahasroM patte hote haiM, vaise tuma meM sAdhuoM ke vibhinna gaNoM meM rahe 'hue sahasroM sAdhurUpa patra haiN| aise he saMgha rUpa padma-kamala, terA bhadra ho, - bhalA ho, kalyANa ho| aba AcArya zrI pAMcavIM, candra kI upamA se saMgha kI stuti karate haiM - tava-saMjama-mayalaMchaNa, akiriya-rAhu-muha-duddharisa niccN| jaya saMgha-caMda! nimml-smmtt-visuddh-jonnhaagaa||9|| candra kI upamA vAle he saMgha! tuma tapa aura saMyama rUpa 'mRga lAMchana' vAle ho| jaise-candramA ke dhabbe meM hariNa ke cihna kI kalpanA hai, vaise hI tuma para tapa saMyama rUpa mRga cihna hai| _ tuma akriya rUpa rAhu ke mukha se duHdhRSya ho| jaise-candramA ko rAhU, grasanA cAhatA hai, vaise hI paraloka meM dharmakriyA kA phala milegA-aisA na mAnane vAle nAstika tumheM grasanA cAhate haiM, para tumheM ve grasa nahIM skte| - tuma nirmala-samyaktva rUpa vizuddha jyotsanA vAle ho| jaise-zaradapUrNimA ko meghoM ke abhAva ke kAraNa, dhUli ke upazAMti ke kAraNa aura uSNatA ke abhAva ke kAraNa, candra kI vizuddha zItala For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha stuti anAvRta cAMdanI hotI hai, vaise hI tuma meM mithyAtva rUpa AvaraNa raja aura kArbana se rahita nirmala samyaktva rUpa zItala cAMdanI hai| aise he saMgha rUpa candra! tuma nitya jaya pAo-anya darzana rUpa tAroM se sadA atizayavAna rho| , aba AcAryazrI chaThI sUrya kI upamA se saMgha kI stuti karate haiN| para-titthiya-gaha-paha-nAsagassa, tv-tey-ditt-lesss| nANujoyassa jae, bhaI dm-sNgh-suurss||10|| . sUrya kI upamA vAle he saMgha! tuma paratIrthika rUpa grahoM kI prabhA kA nAza karane vAle ho| jo anyamata haiM, ve alpaprabhA ke samAna jo-eka eka durnaya haiM, unake AgrahI hone se alpa prabhA vAle graha ke samAna haiM tathA jo jainamata hai, vaha viziSTa prabhA ke samAna ananta nayoM ke samUha kA grahaNa karane vAlA hone se viziSTa prabhA vAle sUrya ke samAna hai| jaise sUrya apanI viziSTa prabhA ke phailAva se grahoM kI alpa prabhA ko adRzya kara detA hai, vaise hI jainamata rUpI sUrya ananta naya samUha, rUpa apanI viziSTa jJAna prabhA ke phailAva se anyamata rUpI grahoM kI eka durnaya rUpa sAmAnya prabhA ko naSTa kara detA hai| sUrya kI upamA vAle he saMgha! tuma tapasteja rUpa dIpta lezyA vAle ho| jaise sUrya maMDala meM 'dIptimAna tejasvitA hotI hai, jisase koI sUrya ko A~kha uThA kara nahIM dekha sakatA, vaise hI tuma meM tapa rUpa jo tejasvitA hai, usase anya koI tumheM kudRSTi se nahIM dekha sktaa| tuma jJAna rUpa udyota vAle ho| jaise - sUrya meM padArthoM ko prakAzita karane vAlA prakAza hotA hai, vaise hI tuma meM lokAloka ke samasta dravyoM ko prakAzita karane vAlA jJAna rUpa prakAza hai| aise 'dama'-upazama pradhAna, 'saMgha' rUpa 'sUrya' 'terA bhadra ho' - bhalA ho, kalyANa ho| ... aba AcArya zrI sAtavIM samudra kI upamA se saMgha kI stuti karate haiM - bhaI dhiI-velA-parigayassa, sjaay-jog-mgrss| .. akkhohassa bhagavao, saMghasamudassa ruNdss||11|| . samudra kI upamA vAle he saMgha! tuma dhRti-dhairya rUpa velA se parigata ho| jaise-samudra meM sabhI ora lahareM uThatI rahatI haiM, vaise tuma meM bhI mUlaguNa uttaraguNa viSayaka pratidina bar3hate hue utsAha rUpI lahareM uThatI rahatI haiM yA jaise samudra meM zukla pakSa meM jvAra-jalavRddhi hotI hai, vaise hI tuma meM dharma viSayaka utsAha rUpa jvAra AtA hai| ___tuma svAdhyAya yoga rUpa magara vAle ho| jaise - samudra meM hAthI Adi bar3e-bar3e tiryaMcoM ko bhI phAr3a dene vAle kaI magara rahate haiM, vaise hI tuma meM bhI aSTakarmoM ko vidArita kara dene vAle, svAdhyAya meM lage hue zubha yoga rUpI anekoM magara rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra H 1 4 -*-*-*-*-*-*-*-*-* *************** ******* ****** tuma akSobhya ho| jaise - samudra pralayaMkara vAta se bhI kSubdha nahIM hotA-apanI maryAdA kA ullaMghana nahIM karatA, vaise hI tuma bhI upasarga-parISaha rUpa pralayaMkara vAta se bhI kSubdha nahIM hoteapanI vrata pratimA Adi rUpa maryAdAoM kA ullaMghana nahIM krte| tuma vizAla ho| jaise-samudra sabhI dizAoM meM vistIrNa phailA huA hotA hai, vaise hI tuma bhI pandraha karma bhUmiyoM meM vistRta phaile hue ho| aise he saMgha rUpa 'samudra'! terA bhadra ho| bhalA ho, kalyANa ho| aba AcArya zrI AThavIM, meru kI upamA se saMgha kI stuti karate haiM - smm-iNsnn-vr-vir-dddh-ruuddh-gaaddhaavgaaddh-peddhss| dhamma-vara-rayaNa-maMDiya, caamiiyr-mehlaagss||12|| meru kI upamA vAle he saMgha! tuma samyagdarzana rUpa varavajra kI dRr3ha-niSprakaMpa, rUr3ha-cira prarUr3ha, gAr3ha-nibiDa, avagAr3ha-gaharI pIThikA vAle ho| jaise-meru parvata kA samatala se nIce bhUmi meM rahA huA, eka sahasra yojana parimANa DaMDAi vAlA prathama kANDa usakI pIThikA hai, usI prakAra samyagdarzana tumhArI pIThikA hai, kyoMki samyagdarzana hI mokSa kA sarvaprathama vAstavika aMga hai| jaise meru kI pIThikA (dezataH) pradhAna vajra rUpa hai, vaise hI tumhArI samyagdarzana rUpa pIThikA bhI zreSTha vajrarUpa hai, kyoMki samyagdarzana sArabhUta hai| jaise meru kI pIThikA niSprakaMpa hai, kyoMki usameM chidroM kA abhAva hai| ataH usameM jala praviSTa na hone ke kAraNa usameM kaMpana-hilAva nahIM AtA, vaise hI tumhArI samyagdarzana pIThikA niSprakaMpa hai, kyoMki usameM zaMkAdi chidra nahIM haiN| ata: usameM anyamata bhAvanA rUpa jala kA praveza na hone ke kAraNa usameM hilAva nahIM aataa| jaise meru kI pIThikA anAdikAla kI hai, vaise hI tumhArI samyagdarzana rUpa pIThikA cirakAla kI tathA pravAha kI apekSA anAdikAla kI hai, kyoMki tuma cira anAdikAla se vizuddhyamAna pariNAma aura prazasta adhyavasAya meM varta rahe ho| jaise meru kI pIThikA gAr3ha hai, vaise hI tumhArI samyagdarzana rUpa pIThikA gAr3ha hai, kyoMki tattva viSayaka ruci tIvra hai| jaise- meru kI pIThikA sahasra yojana gaharI hai, vaise hI tumhArI samyagdarzana pIThikA gaharI hai, kyoMki jIvAdi padArthoM kA samyagbodha hai| iti pIThikA upmaa| tuma ahiMsAdi mUla-dharma rUpa svarNa mekhalA vAle ho, jo uttara-dharma rUpa zreSTha ratnoM se maNDita hai| iti mekhalA upmaa| niya-mUsiya-kaNaya, silAya-lujala-jalaMta cittkuuddss| naMdana-vaNa-maNahara-surabhi-sIla-gaMdhu maayss|| 13 // . tuma meM indriya damana Adi niyama rUpa svarNazilAeM haiM, jina para citta rUpa kUTa haiM, jaise meru For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha stuti parvata ke kUTa 500 yojana UMce haiM, vaise hI tumhArA citta rUpa kUTa bhI 'U~cA' hai| kyoMki azubha adhyavasAya se Upara uTha calA hai| jaise meru kI kUTa ujjvala-nirmala hai, vaise hI tumhArA citta rUpa kUTa nirmala hai, kyoMki karma-mala pratikSaNa haTa rahA hai| jaise-meru ke kUTa jvalaMta-jAjvalyamAna haiM, vaise hI tumhArA citta rUpa kUTa jAjvalyamAna hai, kyoMki uttarottara sUtrArtha kA smaraNa karate ho| iti kUTa upmaa| tuma meM saMtoSa rUpa 'naMdanavana' hai| jisa prakAra azoka AmrAdi yukta naMdana-vana, sura-asura vidyAdhara Adi sabhI ko AnaMda detA hai, usI prakAra saMtoSa prApta meM tRpti sabhI kA AnaMda detA hai| jaise vaha naMdana vana, phala-phUla Adi se sabhI ko manohara lagatA hai, vaise hI tumhArA santoSa rUpa vana AmarSa-sparza, auSadhi Adi rUpa phala-phUla Adi se sabhI ko 'manohara' hai| jaise-nandana-vana sugaMdha svabhAva vAle gandha se paripUrNa hai, vaise hI tumhArA santoSa rUpa vana, zIla rUpa sugandha se paripUrNa hai| iti vana upmaa| jIvadayA-suMdara kNd-ruddriy-munnivr-miNdinnnnss| heu-saya-dhAu-pagalaMta, rynn-dittoshiguhss|| 14 // tuma 'jIvadayA' rUpa 'sundara kandarAvAle' ho| jaise kaMdarA-khoha meM jIva zaraNa pAte haiM, vaise hI jIva, jIvadayA meM zaraNa pAte haiN| tumhArI ve kandarAe~ karma-zatruoM ke prati darpa bhare munivara rUpa mRgendroM-siMhoM se vyApta hai| jaise siMha se vanya pazu bhayabhIta rahate haiM aura parAjita hote haiM, vaise hI vAdI-anagAra rUpa siMhoM se, anyamatI rUpa vanya-pazu bhayabhIta rahate haiM aura carcA meM parAjita hote haiN| iti kandarA upmaa| tuma vyAkhyAnazAlA rUpa 'guphA' vAle ho| jaise-guphAoM meM kanakAdi puSTikara saikar3oM dhAtue~ hotI haiM, vaise hI vyAkhyAnazAlA meM saikar3oM hetu-tarka yukti rUpa svarNa Adi dhAtue~ haiM, jo paramata kA khaNDana karake sva-jinamata kI puSTi karatI haiN| jaise guphAoM meM caMdrakAMtAdi kaI amRta 'jharate hue ratna' hote haiM, vaise hI vyAkhyAnazAlA meM kSayopazama bhAvarUpa amRtarasa se jharate hue jinavacana rUpa ratna hote haiN| jaise guphAoM meM kaI dIptamAna auSadhiyA~ hotI haiM, vaise hI tuma meM AmarSa Adi rUpa kaI auSadhiyA~ haiN| iti guphA upmaa| . saMvara-vara-jala-paga-liya, ujjhr-pviraaymaann-haarss| .. saavg-jnn-pur-rvNt-mor-nccNt-kuhrss||15|| tuma saMvara jharane rUpa hAra se virAjita-suzobhita ho| jaise meru ke jharanoM meM pyAsa bujhAne vAlA, mala dhone vAlA aura pariNAma meM sukhakara uttama jala nirantara bahatA hai, vaise hI tumhAre saMvara For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ****** ***** * ** * * * * **** rUpa jharanoM meM, saMsAriyoM kI tRSNA ko miTAne vAlA, karmamala ko dhone vAlA aura pariNAma meM Atma-sukhakara zreSTha jala nirantara bar3hatA hai| iti ujjhara upmaa| tuma upAzraya rUpa kuhare se yukta ho, jisameM zrAvakajana rUpa mayUra stuti Adi rUpa pracura kekArava aura bhakti vaiyAvRtya rUpa nRtya karate haiN| iti kuhara upmaa| viNaya-naya-pavara-muNivara, phurNt-vijjujjlNt-sihrss| viviha-guNa-kappa-rukkhaga, __phl-bhr-kusumaaul-vnnss||16|| tuma AcArya Adi rUpa jvalanta zikhara vAle ho, jisameM zreSTha munivara rUpa camakatI bijaliyA~ haiM, jo vinaya evaM tapa rUpa camakAhaTa vAlI hai| iti zikhara upmaa| tuma meM gaNa-gaccha, saMpradAya rUpa bhadrazAlAdi vana haiM, jinameM vividha guNadhArI munivara rUpa kalpavRkSa haiM, jo dharma rUpa phala bhAra yukta hai aura nAnA Rddhi rUpa kusuma se saMkula haiN| iti vana upmaa| nANa-vara-ramaNa-dippaMta, kNt-veruliy-viml-cuulss| vaMdAmi viNaya-paNao, sNghmhaamNdrgiriss||17|| tuma zreSTha jJAna ratna rUpa vaiDUrya ratnamayI cUlikA vAle ho| jaise meru kI vaiDUrya ratnamayI cUlA dedIpyamAna hai, vaise hI tumhArI jJAnarUpa cUlA dedIpyamAna hai, kyoMki sUtrArtha atyanta paricita hai| jaise-meru kI cUlA kAnta-kamanIya hai, vaise hI tumhArI jJAna rUpa cUlA kamanIya hai, kyoMki bhavyajanoM kA mana haraNa karatI hai| jaise-meru kI cUlA vimala hai, vaise hI tumhArI jJAna rUpa cUlA vimala hai, kyoMki usameM jIvAdi padArthoM kA yathAtathya svarUpa upalabdha hotA hai| iti cUlA upmaa| aise hI saMgharUpa mahAmaMda giri! maiM tumhAre yaza kI vinaya sahita gAthA gAtA huuN| phira se saMkSapa meM meru kI upamA se saMgha kI stuti karate haiN| guNa-rayaNujjala-kaDayaM, siil-sugNdhi-tv-mNddiuddesN| saya-bArasaMga-siharaM, saMghamahAmaMdaraM vNde|| 18 // meru parvata kI upamA vAle he saMgha! tuma guNa ratna rUpa ujjva kaTaka-parvata-taTavAle ho, tumhArA uddeza-pradeza, zIlarUpa sugandha se sugandhita aura taparUpa AbhUSaNoM se maNDita hai| tuma bAraha aMgavAle zrutarUpa zikhara vAle ho| aise he saMgha rUpa mahAmandara! maiM tumhArI stuti karatA huuN| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara AvalikA saMgha ko jina upamAoM se upamita kiyA gayA hai, una upamAoM ko saralatA se smaraNa meM rakhane ke lie aba saMgrahaNI gAthA prastuta karate haiM / nagara-raha- cakka - paume, caMde sure samudda-merummi | jo uvamijjai sayayaM, taM saMghaguNAyaraM vaMde // 19 // 1. nagara 2. ratha 3. cakra 4. padma 5. candra 6. sUrya 7 samudra aura 8. meru kI jise upamA dI jAtI hai, aise jJAna darzana cAritra tapa saMpanna guNAkara- guNasamudra saMgha kI maiM satata stuti karatA hU~ / tIrthaMkara AvalikA ************** 11 aba AcAryazrI, AvalikA meM sarva prathama vartamAna avasarpiNI ke, bharata kSetrIya caubIsa tIrthaMkaroM kI jo artharUpa se pravacana ko prakaTa karate haiM, unakI AvalikA kA pratipAdana karate haiM (vaMde) usabhaM ajiyaM saMbhava-mabhinaMdaNa - sumaI-suppabha-supAsaM sasi pupphadaMta sIyala, sijjaMsaM vAsupujjaM ca // 20 // 1. RSabha 2. ajita 3. saMbhava 4. abhinaMdana 5. sumati 6. suprabha (padmaprabha) 7. supArzva 8. zazi (candraprabha) 9. puSpadanta (suvidhi) 10. zItala 11. zreyAMsa aura 12. vAsupUjya / . vimala-maNataM ca dhammaM, saMtiM kuMthuM araM ca malliM ca / ************ munisuvvaya nami nemiM, pAsaM taha vaddhamANaM ca // 21 // 13. vimala 14. ananta 15. dharma 16. zAnti 17. kuMthu 18. ara 19. malli 20 munisuvrata 21: nami 22. nemi (ariSTanemi ) 23. pArzva aura 24. vrddhmaan| ina sabhI parama upakArI tIrthaMkaroM ko maiM vandanA karatA hU~ / gaNadhara AvalikA aba AcAryazrI, bhagavAn mahAvIra ke 11 gaNadharoM kI AvalikA kA pratipAdana karate haiM, . jinhoMne bhagavAn ke dvArA 1. utpAda - naI paryAya utpanna hotI hai, 2. vyaya- pUrva paryAya vinaSTa hotI hai aura 3. dhrauvya-dravya trikAla dhruva rahatA hai, isa darzana tripadI ko tathA jJAna darzana cAritra rUpa dharma tripadI ko suna kara sakala pravacana ko sUtra rUpa se grathita kiyA thA / paDhamittha iMdabhUI, bIe puNa hoI aggibhUitti / taie ya vAubhUI, tao viyatte suhamme ya // 22 // For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 *************************** nandI sUtra ******* yahA~ gyAraha gaNadharoM meM, pahale indrabhUti haiM, phira dUsare agnibhUti aura tIsare vAyubhUti haiN| (jo tInoM sage bhAI the|) usake bAda 4 vyaktabhUti aura pA~caveM sudharmA (svAmI) haiN| jinakI ziSya tathA vAcanA paraMparA vartamAna meM cAlU hai| maMDiya-moriyaputte, akaMpie ceva ayalabhAyA y| meyaje ya pahAse ya, gaNaharA huMti viirss|| 23 // 6. maNDita 7. mauryaputra 8. akampita 9. acalabhrAtA 10. maitArya aura 11. prabhAsa, ye vIra ke . gyAraha gaNadhara haiN| unameM 8 veM 9 veM kA tathA 10 veM 11 veM gaNadhara kA saMyuktagaNa thA zeSa sabake pRthak gaNa the| yoM 9 gaNa the| jo gaNa ko dhAre, ve gaNadhara kahalAte haiN| pravacana stuti . aba AcAryazrI, prasaMgavaza carama tIrthaMkara upadiSTa aura unake gaNadharoM dvArA grathita pravacana kI guNa-stuti karate haiN| nivvui-paha-sAsaNayaM, jayai sayA savva-bhAva desnnyN| kusamaya maya-nAsaNayaM, jiNiMda-vara-vIra-sAsaNayaM // 24 // jinendravara vIra kA yaha zAsana-pravacana, nivRtti-patha kA zAsaka hai-mokSa-mArga ko batalAne vAlA hai, sarva bhAva kA dezaka hai-sabhI dravyoM aura paryAyoM kA jJAna karAne vAlA hai| kusamaya ke mada kA nAza karane vAlA hai-anya kumatoM ke "hama satya haiM, sarvazreSTha haiM"-isa mithyA ahaMkAra ko galAne vAlA hai| aisA yaha jinendravara vIra kA zAsana sadA jayavanta hai| sthavira AvalikA __ * aba AcAryazrI una sthaviroM kI AvalikA kA pratipAdana karate haiM, jinhoMne bhavya jIvoM ke upakAra ke lie usa pravacana ko paraMparA meM AcAryazrI devavAcaka taka pahu~cAyA suhammaM aggivesANaM, jaMbUnAmaM ca kaasvN| pabhavaM kaccAyaNaM vaMde, vacchaM sijjaMbhavaM thaa|| 25 // . bhagavAn ke pATa para pA~caveM gaNadhara Arya sudharmA sabase pahale AcArya hue| ye agni-vaizyAyana gotrIya the| (bhagavAn ke gyAraha gaNadharoM meM indrabhUti aura sudharmA, ina do ko chor3akara zeSa nava gaNadhara, For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavira AvalikA ************************ 13 **** * * * ** . . . . . . . bhagavAn mahAvIra svAmI kI vidyamAnatA meM hI mokSa padhAra gaye the| ataH bhagavAn ke pATa para unameM se koI nahIM aaye| jaba bhagavAn mokSa meM padhAre, taba zrI indrabhUtijI ko kevalajJAna ho gayA, ata: ve pATa para nahIM birAje, kyoMki zruta-paramparA (sunA huA kahatA hU~) calAnA, chadmasthoM kA vyavahAra hai, kevaliyoM kA vyavahAra nahIM hai| kyoMki ve pratyakSa jAnate haiM ataeva bhagavAn ke pATa para sudharmA viraaje| sudharmA ke pATa para dUsare AcArya (2) jambU svAmI hue, ye kAzyapa gotrIya the| jambU ke pATa para tIsare AcArya (3) zrI prabhavasvAmI hue, ye kAtyAyana gotrIya the aura jambU se bodha pAye the| zrI prabhava ke pATa para cauthe AcArya (4) zrI zayyaMbhava hue, ye vatsa gotrIya the| (inhoMne apane saMsArI putra 'manaka' nAma ke ziSya ke AyuSya ko alpa jAna kara, usake kalyANArtha, pUrvo se dazavaikAlika sUtra kA uddhAra kiyA thA) ina sabako maiM vandanA karatA huuN| jasabhahaM tuMgiyaM vaMde, saMbhUyaM ceva maaddhrN| bhaddabAhuM ca pAinnaM, thUlabhadaM ca goymN|| 26 // zayyaMbhava ke pATa para pAMcaveM AcArya (5) yazobhadra hue| ye tuMgika gotrIya the| inake do mahAn ziSya hue| eka mAThara gotrIya (6) zrI saMbhUtivijaya the aura dUsare prAcIna gotrIya (7) zrI bhadrabAhusvAmI the| bhadrabAhu sAtaveM AcArya hue| ye antima caudaha pUrvadhara the| unhoMne pUrvo se chedasUtroM kA uddhAra kiyA thaa| niyuktiyA~ tathA upasargahara chaMda Adi inake banAye hue nahIM hai, isalie apramANa haiM, ve pazcAtvartI dUsare bhadrabAhu ke banAye hue haiN| bhadrabAhu ke pATa para zrI saMbhUtivijaya ke ziSya (8) zrI sthUlibhadra sAtaveM AcArya hue| ye gautama gotrIya the| inake samaya se (9) uparAMta (10) pUrva ke artha kA vyavaccheda huaa| ina sabhI ko maiM vandanA karatA huuN| .. elAvaccasagotaM, vaMdAmi mahAgiri suhatthiM c|| - tato kosiyagottaM, bahulassa sarivvayaM vNde|| 27 // - zrI sthUlibhadrajI ke do mahAn ziSya hue| eka Arya (9) mahAgiri, ye elApatya gotrIya the| ye AThaveM AcArya hue, ye AcAra pradhAna the| dUsare Arya (10) suhasti hue, ye vaziSTha gotrIya the, ye pracAra pradhAna the| Arya mahAgirI ke do mahAn ziSya hue-eka (11) bahula aura dUsare blissh| ye donoM kozika gotrIya the aura jur3avAM bhAI the| (balissahajI pravacana meM pradhAna hue|) ina sabako maiM vandanA karatA huuN| hAriyaguttaM sAiMca, vaMdimo hAriyaM ca saamjj| vaMde kosiyagottaM, saMDillaM ajjiiydhrN|| 28 // balissahajI ke ziSya (12) 'svAti' hue| ye hArita gotrIya the| svAti ke ziSya Arya For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra . 14 *** *********** *2-1 1 -12*1-22 (13) zrI zyAma hue| ye bhI hArita gotrIya the| (inhoMne pUrvo se prajJApanA sUtra kA uddhAra kiyA thA) isake ziSya Arya (14) zAMDilya hue| ye kozika gotrIya the| ye jItadhara-viziSTa sUtradhara hue| (kinhIM ke matAnusAra zANDilya ke Arya jItadhara nAmaka ziSya hue|) . ti-samuha-khAya-kittiM, dIva-samuddesu ghiy-peyaalN| vaMde ajjasamudaM akkhubhiy-smudd-gNbhiirN|| 29 // zANDilya ke bAda Arya (15) samudra hue| samudrajI, tInoM samudroM meM vikhyAta kIrtivAle the| (dakSiNa bhArata ke uttara meM vaitADhya parvata hai aura zeSa tIna dizAoM meM lavaNa samudra hai| vahA~ taka ApakI kIrti phailI huI thI) dIpa-samudroM ke pramANa ke jAnane vAle the-'dvIpasAgara prajJapti' ke atizaya jJAtA the aura samudra ke samAna akSubhita aura gambhIra the| aise 'yathAnAma tathAguNa' Arya samudra ko maiM vandanA karatA huuN| bhaNagaM karagaM jharagaM, pabhAvagaM nnaann-dsnn-gunnaannN| vaMdAmi ajjamaguM, suya-sAgara-pAragaM dhiirN||30|| inake bAda Arya (16) maMgu hue| ye bhaNaka the-kAlikAdi sUtroM kA anavarata pratipAdana karane vAle the| ve kAraka the-sUtrokta pratilekhana Adi samasta kriyAoM ke karane aura karAne vAle the| dhyAtA the-ArtadhyAna aura raudradhyAna chor3akara sUtrokta dharmadhyAna dhyAne vAle the| isa prakAra jJAnavAn, kriyApAtra evaM dhyAnI hone ke kAraNa jJAna, darzana aura cAritra guNa kI prabhAvanA karane vAle the| aise zruta-sAgara ke pAragAmI 'dhIra'-buddhi se virAjita, Arya maMgu ko maiM vandanA karatA huuN| (vaMdAmi ajjadhamma, tatto vaMde ya bhaddaguttaM c| tatto ya ajjavairaM, tava-niyama-guNehiM virsmN||31|| Arya dharma aura bhadragupta ko vandanA karatA hU~, usake pazcAt Arya vajra ko vandanA karatA hU~, jo tapa aura niyama guNoM meM vajra ke samAna kaThora the, zithila nahIM the| vaMdAmi ajjarakkhiya-khamaNe, rakkhiyacaritta svvsse| rayaNa-karaMDaga-bhUo, aNuogo rakkhio jehiN|| 32 // ) isake pazcAt Arya rakSita kSamaNa ko vandanA karatA huuN| inhoMne cAritra sarvasva kI rakSA kI thI, yA sabake cAritra kI rakSA kI thI, tathA ratnakaraMDakabhUta anuyoga kI (anuyogadvAra sUtra banAkara) rakSA kI thii| NANammi daMsaNammi ya, tavaviNae nnicc-mujjuttN| ajjaM naMdilakhamaNaM, sirasA vaMde psnnmnnN|| 33 // For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavira AvalikA 15 ************** * * * ************************* ********************** Arya maMgu ke pIche Arya (17) nandila kSamaNa hue| ye jJAna, darzana, (cAritra) tapa-anazana Adi aura vinaya-jJAna-vinaya Adi meM nitya kAla udyukta rahate the-sadA kAla apramAdI rahate the| ye prasanna mana vAle the-rAga-dveSa rahita antaHkaraNa vAle the| aise Arya nandila kSamaNa ko maiM vandanA karatA huuN| vaDDAu vAyagavaMso, jasavaMso ajjaanaaghtthiinnN| vAgaraNa-karaNa-bhaMgiya, kmmppyddii-phaannaannN||34|| inake pIche Arya (18) nAgahasti hue| ye vyAkaraNa-saMskRta prAkRta bhASA ke zabda vyAkaraNa athavA praznavyAkaraNa kI vAcanA dene vAloM meM pradhAna the| karaNa (cAra piNDavizuddhi, pA~ca samiti, bAraha bhAvanA, bAraha bhikSu-pratimA, pA~ca indriya nirodha, paccIsa pratilekhanA, tIna gupti, cAra abhigraha, ina karaNa sattarI ke sattara boloM) kI vAcanA dene vAloM meM bhI pradhAna the| tathA bhaMga-bahula aisI karma-prakRti kI vAcanA dene vAloM meM bhI pradhAna the| aise zrI nAgahasti vAcakajI kA vAcakavaMzavAcaka puruSoM kI santati, vRddhi prApta kare (kabhI vicchinna nahIM ho) tathA inakA vAcaka vaMza yazavaMza ho-isa vAcaka vaMza meM hone vAle vAcaka yazasvI bneN| jaccaMjaNa-dhAu-sama-ppahANa, muddiy-kuvly-nihaannN| vaDvau vAyagavaMso, revinkkhttnaamaannN|| 35 // inake pazcAt (19) zrI revatinakSatra hue| inake zarIra kI prabhA jAtivAna aMjana dhAtu ke samAna kRSNa thii| (isakA artha yaha nahIM ki ye atyanta kAle the, parantu) pakI huI dAkha yA nIlotpala kamala athavA kuvalaya maNi ke samAna zyAma the| inakA vAcakavaMza bddh'e| ayalapurA NikkhaMte, kAliya-suya-ANuogie dhiire| baMbhaMddIvaga-sIhe, vAyaga-paya-muttamaM ptte||36|| inake pIche (20) zrI siMha hue| ye acalapura se nikale the (acalapura nagara ke nivAsI the) aura vahIM se dIkSita hue the| ye kAlika zruta ke anupayoga meM (vyAkhyA karane meM) niyukta kiye gaye the athavA kAlika zruta ke vyAkhyAtA the aura dhIra the| ye brahmadIpika zAkhA meM utpanna hue the| gaNa gacchabheda mahAgiri tathA suhasti ke kAla meM AraMbha ho gayA thaa| inhoMne apane yuga kI apekSA, uttama vAcaka pada prApta kiyA thaa| jesiM imo aNuogo, payarai ajjAvi adddd-bhrhmmi| bahu-nayara-niggaya-jase, te vaMde khNdilaayrie|| 37 // inake pazcAt AcArya (21) skaMdila hue| Aja bhI arddha bhArata meM jinakA yaha anuyoga For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nandI sUtra ** * * * * ** * * * * * ** ** ** ** * * * * ** sUtra kA artha cala rahA hai| jinakA yaza bahuta nagaroM meM phailA huA hai| aise una Arya skaMdila ko vandanA karatA huuN| tatto himavaMta-mahaMta, vikkame dhii-prkkm-mnnNte| sajjhAya-maNaMtadhare, himavaMte vaMdimo sirsaa|| 38 // inake pazcAt (22) zrI himavanta hue| ye himavAn parvata kI bhA~ti mahAn vikrama vAle the (jisa prakAra himavAn parvata bahuta lambA-caur3A hai, usI prakAra inakA vihAra-kSetra bahuta lambAcaur3A thaa| ye ananta-aparimita, dhairya-pradhAna parAkrama vAle the| ye ananta svAdhyAya ke dhAraka theanantagama aura ananta paryAyoM vAle sUtroM ke dhAraka the| aise himavanta ko zirasA vandana karatA huuN| AcAryajI inakI kucha aura bhI stuti karate haiN| kAliya-suya-aNuogassa, dhArae dhArae ya puvvaannN| . himavaMta khamAsamaNe, vaMde nnaagjjunnaayrie||39|| himavaMta kSamAzramaNa, kAlika zruta kI vyAkhyA ko jAnane vAle the aura utpAdapUrva Adi aneka pUrvo ke jJAtA the| aise himavanta ko vandanA karatA huuN| usake pazcAt (23) zrI nAgArjuna AcArya ko vandanA karatA huuN| zrI nAgArjuna kI guNastuti karate hue kahA kimiu-maddava-saMpanne, ANupuvviM vAyagattaNaM ptte| oha-suya-samAyAre, nAgAjjuNavAyae vNde|| 40 // ve mRdu-mArdava sampanna the (samasta bhavyajanoM kA mana saMtoSita ho-aisI komalatA vAle the) AnupUrvI se unheM vAcakapada prApta huA thA-(yogya vaya aura yogya cAritra paryAya Ane para unheM vAcaka pada diyA gayA thA), ve oghazruta kA samAcaraNa karane vAle the (utsarga mArga para calane vAle the) aise zrI nAgArjuna vAcaka ko maiM vandanA karatA huuN| (goviMdANaM pi namo, aNuoge viuldhaarinniNdaannN| NiccaM khaMtidayANaM, parUvaNe dullbhiNdaannN)||41|| maiM govinda AcArya ko bhI namaskAra karatA huuN| ye vipula anuyoga ko dhAraNa karane vAloM meM indra (tulya pradhAna) the| isI prakAra nitya kSamA dayA Adi kI prarUpaNA karane vAloM meM bhI durlabhaindra tulya the| tatto ya bhUyadinnaM, niccaM tavasaMjame anivvivnnnnN| paMDiyajaNa-sAmaNNaM, vaMdAmo sNjm-vihinnnnuu||42|| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavira AvalikA 17 / *-*-*-*-*-*-*-*-*- *-*-*-* - * vara-kaNaga-taviya caMpaga, vimul-vr-kml-gbbh-srivnnnne| bhaviya-jaNa-hiyaya-daie, dayA-guNa-visArae dhiire||43|| isake pazcAt zrI bhUtadinna ko hama vandanA karate haiN| ye tapa aura saMyama meM nitya hI nirveda rahita (ruci sahita) the| paNDita janoM meM sammAnanIya the aura saMyama kI vidhi ke jAnakAra the|| inake zarIra kA varNa, zreSTha tapAye hue sone ke sadRza, pIle campaka puSpa ke sadRza aura vikasita uttama kamala ke garbha ke sadRza-svarNa samAna thaa| ye bhavyajanoM ke hRdayavallabha the| dayAguNa vizArada the (sabhI jIvoM ke prati dayA kI vidhi kA vidhAna karane meM atIva kuzala the) dhIra the| aDDha bharaha-ppahANe, bhuvih-sjjhaay-sumunniyphaanne| aNuogiya-vara-vasabhe, naail-kul-vNs-nNdiikre||44|| jaga-bhUya-hiyappagabbhe, vande'haM bhuuydinnmaayrie| bhava-bhaya-vuccheya-kare, sIse naagjunnrisiinnN||45|| Apa arddha bharata meM pradhAna the (usa kAla kI apekSA se samasta Adhe bharata meM Apa yugapradhAna the), AcArAMgAdi sUtroM kA bahuvidha svAdhyAya ke acche jAnakAroM meM bhI Apa pradhAna the| varavRSabhoM ko (mAravAr3a ke dhoriyoM ke samAna saMyama-bhAra ko vahane meM samartha saMtoM ko) sevAdi meM niyukta karane vAle the| nAgendra kula-vaMza ke AnaMda utpanna karane vAle the| (nAgendra kula meM utpanna hue the)| ___Apa, saMsArI jIvoM ko aneka prakAra se hitopadeza dene meM kuzala the| sadupadezAdi se bhavabhramaNa ke bhaya kA viccheda karate the| nAgArjuna RSi ke ziSya zrI bhUtadinna AcArya ko maiM vandanA karatA huuN| sumuNiya-NiccANiccaM, sumuNiya-suttatthadhArayaM vNde| sabbhAvubbhAvaNayA, tatthaM lohiccnnaamaannN|| 46 // inake pazcAt 25 zrI lohitya hue| ye 'dravya kisa prakAra nitya haiM aura kisa prakAra anitya haiM"-isake bahuta acche jAnakAra the-arthAt nyAya viSaya ke prakANDa paNDita the| jo sUtrArtha ko dhAraNa kiye the (unheM bhalIbhAMti samajhe hue the)| sadbhAva kI udbhAvanA meM tathya the (jo padArtha jaise haiM, unakI prarUpaNA isa prakAra karate the ki unake vacana meM kabhI sadoSatA yA visaMvAda-virodha nahIM AtA thaa)| aise lohitya nAmaka AcArya ko maiM vandanA karatA huuN| atya-mahatthakkhANiM, ssmnn-vkkhaann-khnn-nivvaanniN| payaIe mahuravANiM, payao paNamAmi duusgnniN||47|| For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra inake pazcAt zrI (26) 'duSya gaNi' haiM / ye zAstroM ke sAmAnya artha (jo bhASA dvArA prakaTa kiye jAte haiM) tathA mahArtha (jo vibhASA vArtika Adi dvArA prakaTa kiye jAte haiM) kI khAna ke samAna haiN| mUlaguNa yukta susAdhuoM ko apUrva sUtrArtha kA vyAkhyAna dene meM aura unake pUche hue praznoM kA uttara kahane meM samAdhi kA anubhava karane vAle haiN| prakRti se hI madhuravANI vAle haiM (ziSya meM pramAda Adi dekhakara kopavaza ho niSThuravacana nahIM kahate the)| aise duSyagaNi ko prayatnapUrvaka praNAma karatA hU~ / 18 AcAryazrI puna: inakI kucha aura stuti karate haiM - tava-niyama- sacca-saMjama, viNaya jjava-khaMti maddava - rayANaM / sIla guNa-gaddiyANaM, aNuoga-juga-ppahANANaM // 48 // ye tapa, niyama, satya, saMyama, vinaya, Arjava, kSamA aura mArdava meM rata haiM / zIla guNa se vikhyAta haiN| anuyogadhAriyoM meM yuga pradhAna haiN| sukumAla - komala-tale, tesiM paNamAmi lkkhnnpstthe| pAe pAvayaNINaM, paDicchaya-sayaehiM paNivaie // 49 // aise prAvacanikoM meM pradhAna zrI duSyagaNi ke caraNoM meM jinake caraNoM ke talave sukumAra aura manojJa haiM, zaMkha cakra Adi prazasta lakSaNoM se yukta haiM aura saiMkar3oM prAtIcchakoM se namaskRta haiM, (maiM 27 devavAcaka ziSya) praNAma karatA hU~ / prAtIcchaka - jo zrutArthI munirAja, vizeSa zruta ke abhyAsa ke lie apane gaccha ke AcArya se AjJA lekara, anya gaccha meM jAte haiM aura vahA~ ke gaccha ke vAcaka AcArya Adi kI AjJApUrvaka vahA~ ke vAcakoM se zrutajJAna grahaNa karate haiM unheM 'prAtIcchaka' kahate haiM / je anne bhagavaMte, kAliya- suya - ANuogie dhIre / te paNamiUNa sirasA, "nANassa parUvaNaM" vocchaM // 50 // ************ ukta 27 bhagavantoM ke atirikta anya jo kAlika Adi zruta ke anuyogadhara haiM, dhIra haiM, jinakA 'isa sthavirAvalI meM samAveza nahIM kara sakA, una sabako kRtajJatA se zirasA praNAma karake jJAna kI prarUpaNA karU~gA / // iti zrI devavAcaka AcArya nirmita stuti aura AvalikA samApta // For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtra viSayaka caudaha dRSTAnta *********************************************************************************** pAtra viSayaka caudaha dRSTAMta aba pA~ca jJAna ke prarUpaka zrI nandI sUtra kA Arambha hotA hai| jJAna prarUpaNA ke pUrva, 'jJAna kI prarUpaNA kise denA yogya hai aura kise denA yogya nahIM' - yaha batAne ke lie sUtrakAra, loka prasiddha caudaha upamAoM kI saMgrahaNI gAthA prastuta karate haiM - 1. sela-ghaNa 2. kuDaga 3. cAlaNi, 4. paripUNaga 5. haMsa 6. mahisa 7. mese y| 8. masaga 9. jalUga 10. birAlI, 11. jAhaga 12. go 13. bherI 14. AbhIrI // 51 // 1. mudgazaila aura ghana-megha, 2. kuTa-ghar3A, 3. cAlanI 4. paripUNaka-sugharI nAmaka pakSI. kA ghoMsalA, jisameM ghI chAnA jAtA thA, 5. haMsa 6. mahiSa-bhaiMsA, 7. meSa-mer3hA, 8. mazaka-macchara 9. jalaukA-vikRta rakta cUsane vAlA eka jalacara jantu 10. billI 11. jAhaka-selhaka, cUhe kI jAti kA tiryaMca vizeSa 12. gAya 13. bherI aura 14. ahiir|| - bhAvArtha - jo 1. mudgazaila ke samAna apariNAmI ho yA 2. durgandhita ghaTa kI bhAMti duSpariNAmI ho, 3. cAlanI ke sAmAna agrAhI ho yA 4. paripUNaka ke samAna doSa-grAhI ho 5. bhaiMse ke samAna antarAya karane vAlA ho yA 6: macchara ke samAna asamAdhi karane vAlA ho 7. billI ke samAna vinaya nahIM karane vAlA ho, yA 9. gAya-asevaka brAhmaNoM ke samAna vaiyAvRtya nahIM karane vAlA ho 9. bherI nAzaka ke samAna bhakti na karane vAlA ho yA jJAna kA pratyanIka-zatru ho aura 10. svadoSa nahIM dekhane vAle ahIra kI bhA~ti AzAtanA karane vAlA yA jJAna kA visaMvAdI ho vaha jJAna kA apAtra hai| use jJAna denA ayogya hai| ___ jo 1. kAlI miTTI kI bhAMti pariNAmI ho 2. sugandhita ghaTa ke samAna supariNAmI ho 3. kamaNDalu ke samAna grAhI ho, 4. haMsa ke samAna guNagrAhI ho, 5. meSa ke samAna antarAya nahIM karane vAlA ho 6. jalaukA ke samAna samAdhi upajAne vAlA ho 7. jAhaka ke samAna vinaya karane vAlA ho 9. gAyasevaka brAhmaNoM ke samAna vaiyAvRtya karane vAlA ho 9. bherI rakSaka ke samAna bhakti karane vAlA ho, yA jJAna kA apratyanIka ho aura 10. svadoSa dekhane vAle ahIra kI. bhauti AzAtanA nahIM karane vAlA ho yA visaMvAda nahIM karane vAlA ho, vaha jJAna kA pAtra hai| use jJAna diyA jaay| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nandI sUtra ina dRSTAMtoM kI saMkSipta vivecanA isa prakAra haiM - ***************************************** 1. mudgazaila kA dRSTAMta (1) mudgazaila aura ghana kA dRSTAMta - asat kalpanA ke anusAra eka vana thA / vahA~ mudgazaila ( magazailiyA) nAmaka patthara rahatA thaa| vaha mU~ga jitane pramANa vAlA thaa| udhara AkAza meM puSkarAvarta nAmaka mahAmegha rahatA thaa| vaha jambUdvIpa jitane pramANa vAlA thA / eka samaya kI bAta hai - kalahapriya nAradajI, ina donoM meM kalaha karAne kI bhAvanA se pahale mudgazaila ke pAsa pahu~ce / mudgazaila ne unakA bahuta Adara satkAra kiyA aura koI sunane yogya bAta sunAne ke lie khaa| taba nAradajI ne usase kahA 'he mudgazaila! kisI avasara kI bAta haimahApuruSoM kI eka sabhA jur3I thii| vahA~ maiM bhI pahu~ca gayA thA / usa samaya vahA~ puSkarAvarta mahAmegha bhI AyA huA thA / use dekhakara mujhe tumhAre guNa smRti meM A gye| maiMne sabhA meM tumhAre guNoM kA varNana karate hue kahA - 'mudgazaila patthara, vajra se bhI adhika kaThora hai| usa para yadi kitanA bhI pAnI par3a jAya, to bhI vaha kabhI bhedA nahIM jA sktaa|' parantu tumhArA yaha guNa varNana puSkarAvarta megha, aNumAtra bhI sahana nahIM kara skaa| usane sabhA meM uThakara sabake sAmane mujhe kahA- " nAradajI ! ye jhUThe prazaMsA ke vacana rahane dIjiye / jo bar3e-bar3e parvata hote haiM, jinake sahasroM zikhara hote haiM, jo AkAza kA cumbana karate haiM, jo kSetra kI maryAdA karate haiM, aise parvata bhI, jaba maiM barasatA hU~, to ve bhida kara saikar3oM khaNDa ho jAte haiM, to usa becAre mudgazaila ke kyA kahane ? vaha to merI eka dhArA bhI sahana nahIM kara sktaa|" nArada ke dvArA puSkarAvarta ke ina vacanoM ko sunate hI mudgazaila krodhAgni se bhar3aka utthaa| usane ahaMkAra pUrvaka kahA - "nAradajI ! puSkarAvarta ke parokSa meM adhika kahane se kyA lAbha hai ? suniye ! maiM eka hI bAta kahatA hU~ ki 'vaha durAtmA eka dhAra se to kyA ? parantu sAta dina-rAta barasa karake bhI yadi tila ke tuSa kA jo sahasravA~ bhAga hotA hai, utanA hI mujhe bheda de, to maiM apanA mudgazaila nAma hI chor3a dU~ / " taba nAradajI ina vacanoM ko mastiSka meM jamA kara kalaha karAne ke lie puSkarAvarta megha ke pAsa pahu~ce aura usake sAmane unhoMne mudgalazaila kI kahI huI bAta ko bahuta bar3hA car3hAkara rakhI / una vacanoM ko sunakara puSkarAvarta ko atyanta krodha AyA aura vaha isa prakAra kaThora vacana kahane lagA " hA ! duSTa ! tU svayaM apane ApakI zakti nahIM jAnatA, ulTA mujha para hI AkSepa lagAtA hai ? astu, aba maiM tere vacana kA phala batAtA hU~ / " - ************************ For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudgazaila kA dRSTAMta ** ** ********-* -*-*--*--*-* * --* -* yaha kaha kara puSkarAvarta ne pUrI taiyArI ke sAtha mUsalAdhAra tIvra varSA Arambha kI aura nirantara-binA eka bhI dina ruke, sAta ahorAtri taka barasatA rhaa| jaba usa niraMtara sAta dina-rAta .. kI tIvra varSA se sArI hI dharatI jala magna ho gaI, taba usane sAre jagat ko eka mahAsamudra sA dekha kara cintana kiyA ki - 'vaha bicArA samUla hI naSTa ho gayA hogA!' yaha soca kara usane / varSA se nivRtti lii| . jaba dhIre-dhIre jala samUha vahA~ se baha gayA aura dharatI phira se bAhara A nikalI, taba usa puSkarAvarta ne bar3e harSa ke sAtha nArada se kahA - 'nAradajI! aba bicArA vaha mudgazaila kisa avaMsthA ko pahuMca gayA hogA? Aie, hama donoM sAtha hI calakara dekheN|' - nAradajI sAtha ho lie| donoM sAtha-sAtha mudgazaila ke pAsa phuNce| pahale to usa mudgazaila para dhUli car3hI huI thI, isaliye vaha kucha manda-manda camaka rahA thaa| para aba varSA se usake tana kI sArI dhUli haTa jAne ke kAraNa vaha tIvratA se camakane laga gayA thaa| vaha camakAhaTa se mAno hAsya karatA huA, Aye hue nArada aura puSkarAvarta se kahane lagA-"Aie ! Aie! Apa donoM kA svAgata hai! svAgata hai! ahA! hama bar3e bhAgyazAlI haiM ki Apane acintya kRpA dRSTi karake hameM apane darzana diye| hameM svapna meM bhI jisakI kalpanA nahIM thI, aise Apake acAnaka darzana pAkara hamArA mana mayUra nAca uThA hai!" mudgazaila ko usa avasthA meM dekha kara aura usake ina vyaMga vacanoM ko suna kara puSkarAvarta ko apanI pratijJA-bhraSTatA se bahuta hI lajjA utpanna huii| usakA garva se tanA huA sira, A~kheM aura kaMdhe sabhI kucha jhuka gye| vaha becArA kucha bhI nahIM bola skaa| use cupacApa apane sthAna lauTa jAnA pdd'aa| kisI vaddha AcArya zrI ke pAsa eka madagazaila jaisA hI ziSya dIkSita ho gyaa| AcArya zrI ne usake kalyANa ke lie use yatna se nirantara par3hAyA, kintu usane eka bhI akSara grahaNa nahIM kiyA, taba AcArya zrI ne ayogya samajha kara usakI upekSA kara dii| ___anyadA eka yuvaka AcArya, una vRddha AcArya zrI kI sevA meM aaye| unhoMne usa ziSya ko AcArya se. upekSita dekhakara AcArya zrI se pUchA-"Apa ise kyoM nahIM par3hAte?" AcArya zrI ne uttara diyA-'yaha mudgazaila ke samAna jJAna ke lie ayogya hai, aisA anubhava hone ke kAraNa maiMne ise par3hAnA chor3a diyaa|' yaha sunakara ve taruNa AcArya, Avega meM A gye| unhoMne vRddha AcArya zrI ke prayatna kI ora dhyAna nahIM diyA aura usa mudgazaila samAna ziSya kI bhI parakha nahIM kI, ulTA taruNAI ke mada meM Akara jaMbhAI ke sAtha apanA parAkrama batAte hue bole-"AcArya zrIjI! yaha ziSya mujhe de dIjie, maiM ise pddh'aauuNgaa|' dUsare logoM se bhI kahane lage - 'are, yaha koI jar3a For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ajIva to hai nahIM ki par3hAne se bhI nahIM pddh'e| yadi ucita vidhi se par3hAnA AtA ho, to kise nahIM par3hAyA jA sakatA? yadi par3hAne se koI na par3he, to samajhanA cAhie ki par3hAne vAle meM hI kahIM koI doSa hai / ' ve dRSTAMta bhI dene lage ki - 'jaise gAyeM yadi kahIM gira yA DUba jAtI haiM, to yaha gAyoM kA doSa nahIM, varan gAya carAne vAle gvAle kA hI doSa hai ki unheM vidhi se sanmArga para nahIM claataa|' vRddha AcAryazrI ne yaha dekha sunakara apanA vaha ziSya usa AcArya ko sauMpa diyaa| yuvaka AcArya ne bar3e yatna se use par3hAnA Arambha kiyA, parantu mudgazaila ke samAna svabhAva vAlA vaha ziSya, apanI na par3hane kI vRtti se vicalita nahIM huaa| dina para dina nikala gaye, para usane eka bhI akSara nahIM siikhaa| anta meM usa yuvaka AcArya ko hI pratijJA bhraSTa honA pdd'aa| ve pratibhAzAlI 'bahuzruta yuvaka AcArya samajha gaye ki - 'vRddha AcAryazrI kA kathana satya thaa|' unhoMne AcAryazrI se apane avinaya kI kSamA yAcanA kI aura cale gaye / nandI sUtra isa prakAra mudgala ke samAna jo jIva hoM, unheM adhyayana nahIM karAnA caahie| jaise - bAMjha gAya ke sara, zrRMga, mu~ha, pITha, peTa, pU~cha Adi para sneha se hAtha phairane para bhI vaha kabhI dUdha detI, isI prakAra aise jIvoM ko samyag vidhi se par3hAne para bhI ve tathA svabhAva ke kAraNa eka akSara bhI nahIM sIkha paate| isalie unheM sikhAne se koI upakAra nahIM ho sakatA / unake upakAra kI bAta eka ora rkhiye| ulTI AcArya aura adhyayana kI hI apakIrti ho sakatI hai ki " isa AcArya meM par3hAne ke samyak kauzala kA abhAva hai athavA yaha adhyayana hI samIcIna nahIM hai, anyathA yaha ziSya eka akSara bhI kyoM nahIM samajhatA !' dUsarI hAni yaha hai ki isa prakAra ke kuziSya kucha bhI samajha nahIM pAte / ataH AcAryazrI ko bhI uttarottara viziSTa sUtra meM avagAhana karane kA avasara nahIM AtA, jisase dhIre-dhIre ve svayaM zAstroM ke kiye karAye viziSTa sUtrArtha ko bhUla jAte haiN|' tIsarI hAni yaha hai ki - 'jo dUsare yogya medhAvI ziSya hote haiM, unheM jJAna lene kA avasara prApta nahIM hotA aura AcArya kA viziSTa sUtrArtha, vismRta ho jAne ke kAraNa unheM viziSTa sUtrArtha kI prApti nahIM ho paatii| ataeva aise mudgazaila ( magazailiye) ke samAna apariNAmI ziSyoM ko sUtrArtha nahIM denA cAhie / isake viparIta kAlI miTTI kA dRSTAMta hai| kAlI miTTI para yadi thor3I bhI varSA ho to pAnI TikatA hai / vaha pAnI ko vyartha nahIM jAne detI / kAlI miTTI- 1. pAnI ko TikAtI hai 2. komala banatI hai 3. tRNa Adi utpanna karatI hai 4. bIja bone ke bIja yukta banatI hai 5. aMkurita hotI hai aura 6. gehU~ Adi dhAnya utpanna karatI hai, isI prakAra jo ziSya, kAlI miTTI ke samAna hoM, jo - For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTa kA dRSTAMta 23 ***** * ** ***** * * * * jJAna sunakara 1. gehU~ utpatti rUpa sAdhutva grahaNa karate hoM yA 2. dhAnya aMkura rUpa zrAvaka vrata grahaNa karate ho yA 3 bIja rUpa samyaktva grahaNa karate hoM athavA 4. tRNarUpa mArgAnusAritva utpanna karate hoM yA 5. kama se kama komalatA (yathAbhadrakatA) prApta karate hoM aura 6. jJAna ko TikAte hoM, to unheM jJAna denA caahie| 2. ghaTa kA dRSTAnta ghar3e chaha prakAra ke hote haiN| yathA - 1. kucha ghar3e abhI-abhI pake hue naye hote haiN| ve kisI bhI prakAra kI gaMdha se rahita hote haiN| unameM yadi vAraMvAra jala bharA jAya, to cauthIvAra se vaha jala, usI rUpa meM rahatA hai (vikRta nahIM hotA) aura pIne vAloM ko bhI usa rUpa meM milatA hai| usI prakAra kucha bAla avasthA vAle parantu upazAMta moha vAle ziSya hote haiN| ve kisI bhI prakAra ke iha pUrva bhava meM kusaMskAra se rahita hote haiN| unameM zrutajJAna rUpa jala bharA jAya, to vaha usI rUpa meM-samyak pariNamatA hai (mithyA rUpa meM nahIM pariNamatA) aura usase anya pipAsuoM ko bhI yathAvasthita zrutajJAna rUpa jala milatA hai| ataeva aise supariNAmI zrotA, zrutajJAna rUpI jala ke lie pAtra haiN| - 2. kucha ghar3e varSoM pahale ke pake hue - purAne hote haiM, unameM kucha ghar3e gaMdha rahita hote haiN| jinameM kabhI koI gaMdha vAlI vastu nahIM rakhI gayI ho, aise gaMdha rahita purAne ghar3oM meM bhI jala bharA jAya, to usameM bhI vaha jala apane rUpa meM rahatA hai aura pIne vAloM ko bhI usI rUpa meM pIne ko milatA hai| usI prakAra kucha yuvaka aura vRddha hote haiM, jo kisI bhI prakAra ke dharma-adharma ke saMskAra se rahita hote haiM, jinheM nAstikoM kA, anyamatiyoM kA, yA zithilAcAriyoM kA samparka nahIM milA hotA hai| unameM yadi zrutajJAna rUpa jala bharA jAya, to unameM bhI prAyaH vaha samyak rUpa meM pariNamatA hai, mithyArUpa meM nahIM prinnmtaa| ataeva aise supariNAmI zrotA bhI zrutajJAna ke pAtra haiN| 3. kucha purAne ghar3e nikAcita durgandha vAle hote haiN| ghar3e meM jaba tIvra durgandha vAle-lahasuna madirA Adi padArthoM se pUrNa bhara kara bahuta varSoM taka rakkhe jAte haiM, taba ve ghar3e vaisI gaMdha vAle bana jAte haiN| una ghar3oM meM yadi jala bharA jAya, to unakI usa durgandha se vaha jala hI durgandhita ho jAtA hai aura pIne vAloM ko durgandhita jala pIne ko milatA hai| usI prakAra kucha yuvaka aura vRddha hote haiM jo nikAcita nAstika saMskAra vAle yA anya dharma saMskAra vAle athavA vikRta dharma saMskAra vAle hote haiN| jinheM nAstikoM kA adhikatama saMsarga rahatA hai| prAyaH ve nikAcita nAstika saMskAra vAle bana jAte haiN| jinheM anya darzaniyoM kA tIvratama saMsarga rahatA haiM, ve nikAcita anya dharma saMskAra For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nandI sUtra ******************************************************************* ***************** vAle bana jAte haiM tathA jinheM zithilAcAriyoM kA adhikatama saMsarga milatA hai ve nikAcita vikRta dharma saMskAra vAle bana jAte haiN| aise jIvoM ko yadi zrutajJAna diyA jAye, to bhI prAyaH unake ve tathArUpa kusaMskAra dUra nahIM hote, kintu ve zrutajJAna ko hI mithyA rUpa meM pariNata kara lete haiM aura dUsare pipAsuoM ko bhI ve usa zrutajJAna ko mithyAzruta rUpa meM pariNata kara pilAte haiN| ataeva aise duSpariNAmI zrotA, zrutajJAna ke prAyaH apAtra haiN| ___4. kucha purAne ghar3e anikAcita durgandha vAle hote haiN| una meM jaba alpa durgandha vAle-lahasuna madirAdi padArtha rakhe jAte haiM yA alpa mAtrA meM rakhe jAte haiM athavA alpa samaya ke lie rakhe jAte haiM, to unameM alpa durgandha hotI hai| una ghar3oM meM yadi jala bharA jAtA hai to kucha samaya meM unakI durgandha dUra ho jAtI hai aura unameM bAda meM bharA huA jala ThIka rUpa meM rahatA hai tathA pIne vAloM ko bhI usI rUpa meM milatA hai| vaise hI kucha yuvaka aura vRddha anikAcita nAstika saMskAra vAle yA anya dharma saMskAra vAle yA vikRta dharma saMskAra vAle hote haiM, jinheM nAstikoM kA manda saMsarga hotA hai| ve anikAcita nAstika saMskAra vAle banate haiM tathA jinheM anya darzaniyoM kA manda saMsarga hotA hai, ve anya dharma saMskAra vAle banate haiM tathA jinheM zithilAcAriyoM kA manda saMsarga milatA hai, ve vikRta dharma saMskAra vAle banate haiN| aise ko zrutajJAna dene se unake tathArUpa kusaMskAra prAyaH dUra ho jAte haiM aura pIche unheM diyA huA zrutajJAna samyak rUpa meM pariNata hotA hai tathA unase anya pipAsuoM ko bhI samyak rUpa meM zrutajJAna milatA hai| ataeva aise supariNAmI zrotA, zrutajJAna ke pAtra haiN| 5. kucha purAne ghar3e nikAcita sugaMdha vAle hote haiN| jina ghar3oM meM tIvra sugandha vAle-kapUra, candana, agara Adi padArtha, pUrNa bhara kara bahuta varSoM taka rakhe jAte haiM aise ghar3oM meM yadi jala bharA jAya, to vaha sugaMdhita bana jAtA hai aura pIne vAle ko sugaMdhita jala pIne ko milatA hai| vaise hI kucha vRddha aura yuvaka hote haiM, jo nikAcita zuddha dharma saMskAra vAle hote haiN| jinheM zuddha dRr3hAcArI saMtoM kA adhika saMsarga hotA hai| aise jIvoM ko zrutajJAna dene se vaha samyag rUpa meM pariNata hotA hai aura ve dUsare pipAsuoM ko bhI zrutajJAna, samyag rUpa meM pilAte haiN| ataeva aise supariNAmI zrotA, zrutajJAna ke pAtra haiN| ___6. kucha purAne ghar3e anikAcita durgandha vAle hote haiN| jina ghar3oM ko sugaMdhita padArthoM kA alpa samaya kA saMyoga milatA hai, ve ghar3e aise banate haiN| ye ghar3e kAlAntara meM sugandhita se durgandhita bhI banAye jA sakate haiN| aise ghar3oM meM jala bharA jAya to vaha bhaviSya meM durgandhita bana sakatA hai aura dUsare pIne vAloM ko bhI durgandhita jala pIne ko milatA hai| aise hI kucha yuvaka aura vRddha hote haiM, jinheM zuddha dharma kI zraddhA, manda hotI hai| ve kisI samaya anya saMsarga ko prApta karake zIghra For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTa kA dRSTAMta *********************************************** ************* anya zraddhA vAle bana jAte haiN| jinheM zuddha dRr3hAcArI saMtoM kA saMsarga kama milatA hai tathA jinameM samajha zakti aura parIkSA buddhi kI mandatA hotI hai| aise jIvoM ko viziSTa zrutajJAna dene se bhaviSya meM hAni kI AzaMkA rahatI hai| ataeva aise saMbhAvita duSpariNAma vAle zrotA, viziSTa zrutajJAna ke apAtra saMbhava haiN| athavA ghar3e cAra prakAra ke hote haiM - 1. nIce se chidra vAle 2. madhyama se khaNDita 3. Upara se kaMTha hIna aura 4. sampUrNa akhnndd| 1. jo nIce se chidra vAle hote haiM, unameM yadi jala bharA jAya, to ve jaba taka bhUmi se saMlagna rahate haiM, taba taka unameM se jala khAsa nahIM nikalatA kiMcit mAtra hI nikalatA hai| kaI zrotA aise ghar3e ke samAna hote haiM, ve jaba taka AcArya ke vyAkhyAna sthala meM baiThe rahate haiM aura AcAryazrI jaba taka pahile kA anusaMdhAna karake sUtrArtha sunAte haiM, taba taka ve use dhAraNa kiye rahate haiM aura samajha jAte haiM, parantu jyoMhI vyAkhyAna pUrA hone para vyAkhyAna sthala se uThate haiM, tyoMhI pUrvApara anusaMdhAna kI zakti se rahita hone ke kAraNa, sunA samajhA huA jJAna bisara jAte haiN| aise zrotA dhAraNa kI dRSTi se ekAMta ayogya haiN| . : 2. jo ghar3e madhya se khaNDita hote haiM, unameM yadi pUre ghar3e jitanA jala bharA jAya, to usameM usa jala kA eka cauthAI, eka tihAI, do cauthAI, do tihAI yA tIna cauthAI jala hI rahegA, zeSa jala nikala jaayegaa| kucha zrotA isI prakAra ke hote haiN| unheM AcAryazrI, jitanA sunAte haiM, usameM se ve eka cauthAI, eka tihAI, do cauthAI, do tihAI yA tIna cauthAI hI samajha pAte haiM - TikA pAte haiN| aise zrotA dhAraNA ke lie alpapAtra, arddhapAtra, dvibhAga-pAtra, tribhAga yA caturbhAgahIna pAtra samajhane caahie| ...3. jo ghar3e Upara se kaMTha hIna hote haiM, unameM yadi eka ghar3e jitanA jala bharA jAya, to unameM kucha kama sampUrNa jala samA jAtA hai| kucha zrotA bhI una ghar3oM ke samAna hote haiM, unheM AcAryazrI jitanA sunAte haiM, usameM se ve kucha kama sampUrNa samajha jAte haiM aura jitanA samajhate haiM, utanA dhAraNa kara rakhate haiN| aise zrotA adhikAMzataH pAtra haiN| . 4. jo ghar3e sampUrNa akhaNDa hote haiM, unameM yadi eka ghar3e jitanA jala bharA jAya, to unameM vaha jala sampUrNatayA samA jAtA hai| kucha zrotA bhI aise hI hote haiN| unheM AcAryazrI jitanA sunAte haiM, ve use sampUrNa samajha jAte haiM aura bhaviSya meM smaraNa meM rakha lete haiN| aise zrotA pUrNa pAtra haiN| athavA ghar3e do prakAra ke hote haiM - 1. kacce-agni se binA pake hue aura 2. pake hue| - 1. jo ghar3e kacce hote haiM, unameM yadi jala DAlA jAya, to jala kA bhI vinAza ho jAtA hai aura usa ghaTa kA bhii| jo zrotA kacce ghar3e ke samAna hote haiM, unheM viziSTa zrutajJAna dene se vaha For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 . nandI sUtra ************** * *******************************************%20-24-0 1 --* -*-*********** zrutajJAna kA dAna bhI vyartha jAtA hai aura ve usa viziSTa zrutajJAna ko na samajhane ke kAraNa yA zaMkAkula hokara zraddhAbhraSTa ho jAte haiN| aise zrotA viziSTa jJAnadAna ke lie ekAMta ayogya haiN| .. 2. jo ghar3e pakke hote haiM, unameM jala DAlA jAye, to ve ghaTa adhika paripakva banate haiM aura jala zItala banatA hai| unake samAna jo zrotA hote haiM, unako yadi zrutajJAna diyA jAye, to unakI zraddhA dRr3ha hotI hai aura zrutajJAna samyagrupa meM pariNata hotA hai| ataeva aise zrotA, jJAnadAna ke pAtra haiN| unheM jJAna diyA jaaye| 3. calanI kA dRSTAnta kaI zrotA calanI ke samAna agrAhI hote haiN| jaise - calanI meM pAnI DAlane para TikatA nahIM, vaise hI kucha zrotA, idhara zabda kAna meM par3atA hai aura udhara maMda kSayopazama athavA ekAgratA ke abhAva meM bhUlate jAte haiN| aise agrAhI zrotA, dhAraNA ke lie ekAMta apAtra hai| 1. mudgazaila 2. nIce se chidravAle ghaTa aura 3. calanI ke samAna zrotAoM meM rahe paraspara antara ko samajhane ke lie eka dRSTAMta isa prakAra hai "eka samaya kI bAta hai-tIna zrotA Apasa meM mile| tInoM kI sabhA meM prasaMgavaza upadeza zravaNa kI bAta cala pdd'ii| nIce chidravAle ghaTa ke samAna zrotA ne kahA - 'bandhuo! upadeza zravaNa kara use dhAraNa karanA bhI eka prakAra kA parigraha hai| ataeva maiM jaba taka AcAryazrI vyAkhyAna sthala para upadeza sunAte haiM, tabhI taka maiM use smaraNa rakhatA huuN| parantu jyoM hI vyAkhyAna sthala se uThatA hU~, saba kucha vahIM bisara jAtA huuN| apane mastiSka meM kucha bhI saMgrahita nahIM rkhtaa|' ___ calanI kI upamA vAle zrotA ne kahA - 'bandhu! garva na kro| tuma to jahA~ taka vyAkhyAna sthala meM baiThe rahate ho, taba taka usa upadeza kA mastiSka meM parigraha kiye rahate ho, para maiM idhara sunatA hU~ aura udhara bisAratA jAtA huuN| ataeva maiM tuma se adhika zreSTha huuN|' mudgazaila kI upamA vAle zrotA ne kahA - 'bandhuo! suniye, Apa donoM aba taka aparigraha kI mAtra sAdhanA karane vAle haiM, para maiM isa viSaya meM siddha huuN| maiM apane meM upadeza kA eka akSara bhI praviSTa nahIM hone detaa| ataeva Apa donoM milakara bhI merI samatA nahIM kara skte|' donoM ne usakI zreSThatA svIkAra kI, vaisA prastAva pArita kiyA aura sabhA samApta ho gii| ___ kucha zrotA isake viparIta tApasoM ke kamaNDala ke samAna grAhI hote haiN| jaise - kamaNDala meM jala bharane para usameM se jala kA eka bindu bhI bAhara nahIM nikalatA, usI prakAra kucha zrotA aise hote haiM ki ve AcAryazrI dvArA diyA huA sUtrArtha, pUrNatayA dhAraNa kiye rahate haiN| aise grAhI zrotA, dhAraNA kI dRSTi se ekAMta pAtra haiN| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaiMse aura mer3he kA dRSTAMta ************** 4-5. paripUNaka aura haMsa kA dRSTAMta kucha zrotA paripUNaka (pakSI vizeSa kA jAlIdAra ghoMsalA) ke samAna doSagrAhI hote haiN| jaise paripUNaka meM kacarA yukta ghI DAlane para usameM kacarA Thahara jAtA hai aura ghI cyava kara nIce nikala jAtA hai| aise hI kucha zrotA hote haiM, jo vyAkhyAtA ke dvArA pramAda Adi ke kAraNa kabhI koI aisI anyathA vyAkhyA ho jAye, jo una kuziSyoM ke pramAda anAcAra anukUla ho, to ve use grahaNa karake rakhate haiM, zeSa yathArtha hitakara vyAkhyA ko bhUla jAte haiM athavA una AcArya kI usa viparIta vyAkhyA ko lekara unheM vyAkhyAna ke ayogya Adi batalAte haiM aura zeSa vyAkhyAna kuzalatA ko eka ora DAla dete haiM athavA unakI vyAkhyA kI yathArthatA ko nahIM dekhate apanAte, parantu apane jIvana meM rahe kisI durguNa ko dekhate apanAte haiN| aise durguNagrAhI zrotA, zrutajJAna dAna ke ayogya haiN| ... kucha zrotA haMsa ke samAna guNagrAhI hote haiN| jaise - haMsa ko yadi jalamizrita dugdha milatA hai, to vaha apanI coMca meM rahI amlatA ke kAraNa jala se dUdha ko pRthak karake dUdha grahaNa karatA hai aura jala chor3a detA hai athavA haMsa svaccha jala pItA hai| malina jala chor3a detA hai| kucha zrotA bhI isI svabhAva ke hote haiN| yadi kabhI vyAkhyAtA, chadmasthatA se vyAkhyAna meM kahIM koI skhalanA kara jAtA hai, to ve apanI viveka rUpa caMcu se usa skhalanA rUpa jala ko pRthak karake yathArtha vyAkhyA rUpa dUdha hI grahaNa karate haiM athavA vyAkhyAtA ke vyAkhyAna meM rahe hue pramAda kI upekSA karake, unake vyAkhyAna kauzala kI prazaMsA karate haiM athavA unake jIvana meM rahe durguNa ko grahaNa nahIM karake, unake yathArtha vyAkhyAna ke anusAra apanA AcAra banAte haiN| aise guNagrAhI zrotAM haMsa ke samAna durlabha haiM aura ekAnta yogya haiN| 6-7. bhaiMse aura mer3he kA dRSTAMta 1. kucha zrotA bhaiMse ke samAna antarAya karane vAle hote haiN| jaise-bhaiMsA jaba tAlAba Adi meM praveza karatA hai, to vaha usameM zItalatA ke lie bAra-bAra idhara udhara ghUmatA hai yA baiThe-baiThe sira, paira aura pU~cha hilAyA karatA hai, karavaTeM badalatA rahatA hai, isase pAnI asvaccha bana jAtA hai, phira mala aura mUtra karake adhika gandA banA detA hai| isake bAda jala pItA hai, jisase use bhI svaccha jala nahIM milatA aura dUsaroM ko bhI svaccha jala pIne meM antarAya par3atI hai| kucha zrotA bhI isI prakAra ke hote haiN| ve vyAkhyAna sthala meM cupacApa sthira nahIM baiThate yA to idhara-udhara ghUmate rahate haiM yA baiThakara idhara-udhara hilate Dulate aura dekhate rahate haiM yA idhara-udhara kI bAteM karane laga jAte haiM athavA aprAsaMgika prazna cher3a dete haiM, vyartha kI kutarka karane laga jAte haiM yA jAna-bUjhakara sIdhe sarala prazna ko lambAne aura ghumAne kA prayatna karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 . nandI sUtra isa prakAra na to ve svayaM zrutajJAna kA samyak lAbha uThA pAte haiM, na dUsare zrotAoM ko lAbha lene dete haiN| aise antarAya bhUta zrotA, vyAkhyAna sthala meM praveza ke hI ayogya haiN| kucha zrotA mer3he ke samAna antarAya nahIM karane vAle hote haiN| mer3hA, jalAzaya ke bAhara hI ghuTane Teka kara pAnI meM thor3A-sA mu~ha DAlakara pAnI pItA hai| vaha pAnI ko svaccha banAye rakhate hue apanI pyAsa bujhAtA hai aura dUsaroM ke lie bhI svaccha jala pIne kA avasara detA hai| jo zrotA mer3he ke samAna hote haiN| ve vyAkhyAna sthala meM jahA~ bhI pIche sthAna milatA hai, binA kisI kA dhyAna bhaMga kiye cupacApa sthira hokara baiTha jAte haiM aura ekAgratA pUrvaka sunate haiN| yadi prazna pUchanA ho, to prAsaMgika ucita aura Avazyaka prazna pUchate haiN| jisase unheM bhI zrutajJAna kA acchA aura vizeSa lAbha milatA hai aura dUsaroM ko bhI acchA va vizeSa lAbha milatA hai| aise antarAya na karane vAle zrotA, vyAkhyAna sthala meM praveza ke yogya haiN| 8-9. macchara aura jalaukA kA dRSTAMta kucha zrotA macchara ke samAna asamAdhikAraka hote haiM, jaise macchara DaMka lagAkara viSa pahu~cAtA hai aura avikRta rakta cUsa kara prANiyoM ko asamAdhi pahuMcAtA hai, vaise hI kucha zrotA, AcArya ko kuvacana kahakara apamAnita karate aura kaSTa dekara asamAdhi pahu~cAte haiM, ve asamAdhi pahu~cAte hue jJAna grahaNa karate haiM athavA jaba taka AcArya asamAdhi se udAsa khinna yA kopAyamAna na ho jAyeM, taba taka unakI bAta ko vinaya, ekAgratA aura sthiratA pUrvaka nahIM sunte| aise asamAdhikAraka zrotA, jJAna ke apAtra haiN| ___kucha zrotA, jalaukA ke samAna samAdhikAraka hote haiN| jaise-jalaukA jisa samaya vikRta rasa cUsatI hai, taba bhI sAtA kA vedana hotA hai aura vikRta rasa cUsa letI hai, taba bhI pariNAma meM sAtA. kA vedana hotA hai| aise hI kucha zrotA, AcArya ko vinayayukta vacana, kahakara unakA bahumAna kara aura unheM sukha dekara samAdhi pahu~cAte haiM, ve samAdhi pahu~cAte hue jJAna grahaNa karate haiN| kabhI pramAdavaza unheM asamAdhi ho jAye, to vinayapUrvaka unakI asamAdhi dUra karate haiN| aise samAdhikAraka zrotA, jJAna ke pAtra haiN| 10-11. billI aura jAhaka kA dRSTAMta kucha zrotA billI ke samAna avinIta hote haiN| billI kA aisA duSTa svabhAva hotA hai ki - vaha prAyaH bhAjana meM dUdha Adi nahIM pItI para svAmI ke bhaya se vaha bhAjana ko Thokara lagAkara dUdha Adi ko bhUmi para bahA detI hai aura phira use pItI hai| isase use pUrA dUdha pIne kA nahIM milatA, dUdha For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gau-sevI brAhmaNoM kA dRSTAMta ******* **************************************************************************** bhUmi para baha jAne se usameM jo raja Adi mila jAte haiM, usase sammizrita dUdha pInA par3atA hai| sAtha hI vaha dUdha Adi ko bahuta hI zIghratA se cATatI hai, jisase use pAcana bhI barAbara nahIM hotaa| isI prakAra kucha zrotA vinaya se bacane ke lie vyAkhyAna meM Akara zrutajJAna grahaNa nahIM karate para jo vyAkhyAna sunakara cale jAte haiM, unase pUcha kara sunate haiM yA aise logoM kI paraspara bAtacIta suna kara hI kAma nikAlane kI vRtti rakhate haiN| unheM zrutajJAna kA pUrA lAbha nahIM milatA, phira una zrotAoM meM moha, mati mandatA Adi ke kAraNa anyathA kathana rUpa raja A jAtA hai, usa doSa se mizrita vyAkhyA sunane ko milatI hai| isake atirikta aise zrotA, dhairya evaM zAMtipUrvaka nahIM sunate haiN| ataeva unheM usa zrutajJAna kA pUrA pAcana bhI nahIM hotaa| aise avinIta zrotA, zrutajJAna ke apAtra haiN| kucha zrotA jAhaka ke samAna vinIta hote haiN| jAhaka, dudha Adi ko bhAjana meM rahate hae hI pItA hai| thor3A-thor3A pItA hai, idhara-udhara ke pArzvabhAgoM ko cATate hue pItA hai| isase use pUrA dUdha pIne ko milatA hai, zuddha dUdha pIne ko milatA hai aura dUdha kA pUrA pAcana hotA hai| aise jo zrotA hote haiM, ve AcArya Adi kA yathAyogya vinaya karate haiM, vinaya pUrvaka unake caraNoM meM baiThakara zrutajJAna grahaNa karate haiN| apanI manda yA tIvra grahaNa dhAraNA zakti ke anusAra alpa-bahuta mAtrA meM zrutajJAna grahaNa karate haiM aura grahaNa karake use duharAkara paripakva banAte haiN| isase unheM zrutajJAna kA pUrA lAbha milatA hai| zuddha rUpa meM lAbha milatA hai aura pUrA pAcana hotA hai| aise vinIta zrotA, zrutajJAna ke pAtra haiN| 12. gau-sevI brAhmaNoM kA dRSTAMta kucha zrotA, gAya kI sevA nahIM karane vAle brAhmaNoM kI bhA~ti guru kI vaiyAvRtya rahita hote haiN| eka gAMva meM cAra brAhmaNa rahate the| ve cAroM caube (cAroM veda ke jAnakAra) the| kisI kuTumbI ne eka parva ke dina unase kathA karavAI aura dakSiNA meM unheM anya vastuoM ke sAtha eka nIroga hRSTapuSTa aura vizeSa dUdha dene vAlI vinIta gAya dii| usa gAya ke milane para unhoMne socA-'hama cAra haiM aura gAya eka hai| hameM isakA upabhoga kisa prakAra karanA cAhie?' taba eka ne kahA - 'hama loga eka eka dina bArI-bArI se gAya duhate rheN|' yaha sujhAva sabako ucita lagA aura sabhI ne svIkAra kara liyaa| pahale dina sabase bar3e brAhmaNa ko gAya dI gii| usa brAhmaNa ne gAya ghara le jAkara socA-"maiM to isa gAya ko Aja hI dUhU~gA, kala to dUsarA duhegaa| ataH ise nirarthaka cArA pAnI kyoM DAlU~ ? yaha socakara usane gAya kA dUdha to duha liyA, parantu duhane se pahale yA pIche usa gAya ko cArA pAnI nahIM diyaa| isase vaha gAya bicArI dina rAta bhUkhI-pyAsI hI rhii| rAta ko usakI zIta se rakSA kA prabaMdha bhI nahIM kiyA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ******************** *********** aura vaha sardI se pIr3A pAtI rhii| dUsare dina, dUsarA brAhmaNa usa gAya ko apane ghara le gayA aura usane bhI pahale brAhmaNa ke samAna duSTa vicAra se gAya kA dUdha duha liyA, para cArA- pAnI Adi nahIM diyaa| zeSa donoM brAhmaNa bhI aise hI nikle| isa prakAra una cAroM svArthI, nirdaya brAhmaNoM ke dvArA apanA svArtha sAdhane aura dUsaroM kI cintA nahIM karane kI durvRtti se vaha gAya bicArI bhUkha pyAsa seM kSINakAya hotI huI mara gaI aura una brAhmaNoM ko gAya ke dUdha se vaMcita honA pdd'aa| gAya ke marane se go-hatyA kA pApa lgaa| gA~va ke logoM meM unakI bar3I tIvra nindA huI - "are! ye vedapAThI brAhmaNa haiM yA nirdaya cANDAla ?" unakA kathA vAMcane kA vyavasAya bhI uTha gayA, bhikSA aura dakSiNA milanI bhI banda ho gaI / taba ve usa gA~va ko chor3a kara dUsare gA~va cale gaye, para vahA~ bhI unakI apayaza kathA pahu~ca cukI thI, ataeva vahA~ aura anyatra kahIM bhI unheM zaraNa prApta nahIM huii| aise hI kucha ziSyoM kI kahAnI hai - eka bahuzruta bahuAgama ke jJAtA sahanazIla zAMta AcArya the| unake pAsa unake nijI ziSya bhI bahuta the aura unakI jJAnAdi guNoM kI garimA se vividha anya gaccha ke kaI prAtIcchaka saMta bhI unakI sevA meM jAkara vAcanA lete the / parantu par3hane ke pahale aura pIche gocarI Adi vaiyAvRtya kA avasara AtA, to nijI ziSya socate ki - "AcArya kevala hameM hI vyAkhyAna nahIM sunAte, para prAtIcchakoM ko bhI sunAte haiM / ataeva ve hI AcArya kI vaiyAvRtya kareMge, hama AcAryazrI kI vaiyAvRtya kyoM kareM ?" prAtIcchaka bhI socate "hama to parAye gaccha ke haiM aura kucha samaya ke lie Aye hue haiM tathA hameM to inase alpa samaya kA lAbha hai| ataH hama inakI vaiyAvRtya kyoM kareM ? inakI vaiyAvRtya inake ziSya hI kara leMge, kyoMki jIvana bhara lAbha to ve hI leMge" isa prakAra soca kara donoM hI AcArya kI sevA nahIM karate the| * 30 ******** isa prakAra una donoM ke cintana ke bIca AcAryazrI ne vaiyAvRtya ke abhAva meM calA vahA~ taka calAyA para dhIre dhIre azakta evaM glAna ho ge| isase donoM ko hI sUtrArtha prApti meM hAni huI / AcAryazrI vaiyAvRtya na karane se unheM jo azaktatA aura glAnatA AI, usakA pApa lgaa| saMgha ko jAnakArI huI to saMgha meM bhI avarNavAda huaa| usa gaNa ke dUsare vAcaka AcArya ne bhI unheM jJAnadAna nahIM diyaa| vahA~ se anya gaNoM meM jAne para bhI unheM apayaza kathA ke kAraNa zrutajJAna nahIM diyA gayA, jisase ve agItArtha hI raha gaye tathA bhavAMtara meM ve ucca gati ke adhikArI na bana ske| aise vaiyAvRtya na karane vAle zrotA, jJAna ke apAtra haiN| ******************** isake viparIta kucha zrotA, gAya kI sevA karane vAle brAhmaNoM kI bhAMti guru kI vaiyAvRtya karane vAle hote haiN| pUrvokta gA~va meM anya cAra brAhmaNa rahate the / ve bhI vedapAThI the| unheM bhI kisI kuTumbI ne parva ke dina unase kathA karavA kara dakSiNA meM anya vastuoM ke sAtha eka gAya bhI dii| For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gau-sevI brAhmaNoM kA dRSTAMta 31 ********************************************************************** unhoMne bhI pUrvokta prakAra se eka eka dina bArI-bArI se gAya duhane kA nirNaya kiyaa| pahale dina bar3A brAhmaNa gAya ko apane ghara le gyaa| usane socA-'yadyapi maiM Aja hI dUdha duhU~gA, kala dUsarA dUdha duhegA, parantu yadi maiM isa gAya ko cArA pAnI nahIM dUMgA, zItAdi se rakSA nahIM karU~gA, to kramazaH mujhe bhI isakA duSphala bhoganA pdd'egaa| gAya ko jo pIr3A hogI, usakA pApa lgegaa| loka meM bhI avarNavAda hogaa| bhaviSya meM dakSiNAdi milanA banda ho jaayegaa| ataeva mujhe avazya hI ise cArA pAnI DAlanA cAhie, jisase inameM se eka bhI duSphala na ho| sAtha hI yadi mere cAre pAnI se puSTa huI gAya kA dUdha anya brAhmaNoM dUheMge, to yaha mujha para mahAn puNya arjana upakAra hogaa| yaha socakara usane gAya ko paryApta mAtrA meM cArA pAnI diyaa| usakI pUrI pUrI dekhabhAla rakhakara rakSA . kii| zeSa tIna brAhmaNoM ne bhI aisA hI socA aura kiyaa| isase ve cirakAla taka usa gAya kA dUdha pAte rhe| loka meM unakI gau-sevA kI bahuta prazaMsA haI aura Age bhI unheM dakSiNA meM bahata milatA rhaa| isI prakAra ke ziSyoM kI eka kathA hai| eka guNasampanna AcArya ke pAsa kaI nijI ziSya aura kaI prAtIcchaka the| par3hane ke pahale aura pIche nijI ziSya socate the-'yadyapi ye AcArya donoM ko hI zrutajJAna dete haiM, kintu vaiyAvRtya hameM bhI karanA caahie| yadi hama vaiyAvRtya nahIM kareMge, to * AcArya azakta evaM glAna ho jAeMge aura saMbhava hai isa nimitta se kAla ke pUrva kAla bhI kara jaayeN| isase hameM zrutajJAna meM antarAya hogI, saMgha meM avarNavAda hogA, isa gaccha ke anya AcArya bhI vAcanA nahIM deMge, anya gaccha meM bhI vAcanA nahIM milegI, ataeva hameM avazya hI AcAryazrI kI / vaiyAvRtya karanI caahie| isake atirikta ina AcAryazrI ne hameM dIkSA dI, vrata kA AropaNa kiyA aura saMyama ke AcAra meM nipuNa bnaayaa| isa prakAra AcArya hamAre mahAn upakArI haiN| usa upakAra ke pratyupakAra ke lie bhI hameM inakI vaiyAvRtya karanI caahie| yadi hamAre vaiyAvRtya ke dvArA puSTa hokara AcAryazrI ina prAtIcchakoM ko jJAna deMge, to usase hameM bhI puNya evaM nirjarA kA lAbha hogaa| isa prakAra karane se hamAre gaccha kI zobhA meM vRddhi hogii|' yaha socakara ve vinayI ziSya, AcAryazrI kI bahuta vaiyAvRtya karate the| tathA jo prAtIcchaka the, ve bhI socate the-'aho! ye AcArya kaise mahAn haiM' hama inake ziSya nahIM, hamane inakI kabhI sevA nahIM kI, phira bhI hameM zrutajJAna pradAna karate haiM, ye kitanA parizrama karate haiM ? dUsarA aisA kauna hogA, jo binA AzA ke, binA upakAra ke dUsaroM para upakAra kare? aise mahAn AcArya kA hama kyA pratyupakAra kara sakate haiM ? tathApi hama jo kucha bhI inakI vaiyAvRtya kareMge, usase hameM bahuta lAbha hogaa|' ityAdi socakara ve AcAryazrI kI bahuta sevA karate the| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ******************** ******** ****************** H***** donoM kI sevA se AcAryazrI ko bahuta samaya taka sUtrArtha dete hue bhI azaktatA nahIM AtI thii| ataeva unase nijI taura para, donoM ziSyoM ko bahuta varSoM taka, vipulatara zrutajJAna kI prApti huii| saMgha meM donoM kA khUba sAdhuvAda huaa| gacchAMtara meM bhI unheM bahuta zrutajJAna kI prApti huI tathA bhavAntara meM sugati pAte hue ve mokSAdhikArI bne| aise vaiyAvRtyakArI ziSya, zrutajJAna ke pAtra haiN|... 13. bherIvAdaka kA dRSTAMta kucha zrotA, bherI-nAzaka ke samAna jJAna ke prati bhakti se rahitaM tathA jJAna ke zatru hote haiN| kubera nirmitta dvArikA nagarI meM, dakSiNa bharata ke svAmI zrIkRSNa rAjya kara rahe the| kisI samaya usa nagarI meM roga kA upadrava utpanna ho gyaa| prathama svarga ke adhipati 'zakra' indra apanI sudharma sabhA meM baiThe hue the| sabhA meM 'puruSa-guNa vicAraNA' kA viSaya AyA, to unhoMne 'avadhi' se dvArikA sthita zrIkRSNa ko dekhakara sAmAnya rUpa se unakI prazaMsA karate hue kahA-"aho! zrIkRSNa dhanya haiM ki-ve doSa-bahula vastu meM bhI guNa ko hI grahaNa karate haiM, lezamAtra bhI doSa grahaNa nahIM karate tathA nIca yuddha bhI nahIM krte|" ___ isa prakAra indra dvArA kI gaI zrIkRSNa kI prazaMsA ko eka mithyAdRSTi deva sahana nahIM kara . skaa| vaha pRthvI para AyA aura jisa mArga se zrIkRSNa, bha0 ariSTanemi ke vandanArtha jAne vAle the, mArga meM eka mare hue se kutte kA rUpa banAkara par3a gyaa| usa kutte meM itanI durgandha thI ki 'usake nikaTa hokara kisI ko nikalanA bahuta kaThina thaa|' usakA varNa atyaMta kAlA thA, sparza atyaMka karkaza aura rUkSa thA, AkAra bahuta bhayAvanA thA, zarIra meM saikar3oM kIr3e bilabilA rahe the aura mu~ha khulA huA thaa| paraMtu usameM dA~ta atyaMta zveta, camakIle, zreNIbaddha aura sundarAkAra the| yathAsamaya zrIkRSNa, nemi-vandanA ko nikle| Age paidala calane vAle loga, jaba usa kutte ke nikaTa pahuMce, to ve usakI durgandha se atyaMta saMtrasta hokara nAka DhaMkane lage, mArga ko chor3akara idhara-udhara hokara jAne lage aura kutte ke rUpa, gaMdha tathA dazA kI nindA karane lge| jaba zrIkRSNa ne apane Age calane vAle logoM ko yoM nAka DhaMkate aura mArga chor3ate dekhA, to unhoMne apane nikaTavartI sevakoM se isakA kAraNa puuchaa| usane kAraNa batAyA, kintu zrIkRSNa ne isa kAraNa se mArga nahIM chodd'aa| ve usI mArga para calate rhe| jaba ve usa mRta-se kutte ke pAsa pahuMce, to unhoMne usa kutte kI avasthA dekhI, parantu unhoMne usake kisI bhI durguNa kI nindA nahIM kI, varan unhoMne usa kutte meM rahI ekamAtra guNarUpa zveta daMta-paMkti kI prazaMsA karate hue kahA-"aho! isakI danta-paMkti to marakata maNi (yaha kRSNa varNa hotA hai) ke bhAjana meM rakhI huI motI kI zreNI ke samAna kitanI bhavya lagatI hai|" For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bherIvAdaka kA dRSTAMta 33 ********************************************* ************************************** isa prazaMsA vacana ko sunakara devatA ko svIkAra karanA par3A ki-'zakra indra ne jo kahA thAvaha yathArtha hai|' usake kucha samaya pazcAt jaba zrIkRSNa, zrI nemivandana karake lauTa Aye, taba usa devatA ne kRSNa kI yuddha parIkSA ke nimitta unakI ghur3azAlA se eka ghor3e kA apaharaNa kiyaa| yaha dekhakara paidala senA ke loga talavAra, bhAle Adi lekara usake pIche pdd'e| kaI kumAra bhI usa devatA ke pIche par3e the| saba ne usa devatA para saikar3oM prahAra kiye, para vaha deva apanI divyazakti se una sabhI ko lIlAmAtra se jItatA huA manda gati se Age bar3ha rahA thaa| zrIkRSNa ko isa ghaTanA kI jAnakArI huI, to ve bhI usake pIche gye| zrIkRSNa ne usake pAsa pahu~ca kara usase pUchA-"Apa! mere azvaratna kA apaharaNa kyoM kara rahe haiM?" deva ne kahA-"maiM apaharaNa karane kI zakti rakhatA hU~, ata: apaharaNa kara rahA huuN| yadi tujha meM koI zakti ho, to mujhe jItakara ise chur3A le"| taba yuddha-priyakRSNa ne saharSa pUchA-"he mahApuruSa! Apa kisa yuddha se lar3anA cAheMge"? yoM kahakara kRSNa ne usa deva ko vividha prakAra ke yaddhoM ke nAma ginaaye| paranta deva ne una sabhI yaddhoM se laDane kA niSedha kara diyaa| taba kRSNa ne pUchA-"Apa hI kahie, kisa rIti se maiM yuddha karU~?" vaha deva bolA"tU mujha se putoM se-nitamba se yuddha kr|" taba zrIkRSNa ne apane donoM kAnoM ko donoM hAthoM se banda karake "hA! hA!" karate hue kahA-"yaha Apa kyA kaha rahe haiM ? jAie, jAie, Apa azvaratna le jAie, mujhase adhama rIti se yuddha karanA zakya nahIM hai|" - deva ko yaha nizcaya ho gayA ki-'zakra indra kI dUsarI bAta bhI satya hai'| usane apanA vAstavika divya rUpa prakaTa karake zrIkRSNa se kahA-"kRSNa! maiM tumhAre azva kA apaharaNa karane nahIM aayaa| maiMne tumhAre guNa kI parIkSA ke liye aisA kiyA hai|" yaha kahakara deva ne zaka kRta prazaMsA kA vRttAMta kaha sunaayaa| - apanI guNa prazaMsA sunakara zrIkRSNa lajjita hue| unhoMne apanI grIvA, mastaka aura nayana jhukA lie| vaha deva zrIkRSNa kI yaha anya vizeSatA dekhakara atyanta prasanna huaa| usane kahA"kRSNa! manuSyoM ko vaimAnika devoM kA darzana kabhI niSphala nahIM jAtA"-aisI loka meM ataeva tuma mujha se kucha yatheSTa vara maaNgo| kRSNa ne kahA-"deva! abhI dvArikA nagarI meM roga kA upadrava cala rahA hai| ataH use isa prakAra upazAMta kIjie ki vaha phira se utpanna na ho|" deva ne unheM gozIrSa candana se banI huI, aziva kA upazama karane vAlI eka bherI dI aura kahA-"isakA niyama yaha hai ki ise chaha-chaha mAsa ke pazcAt apane AsthAna maNDapa meM rakhakara hI bajAI jaaye| isakA bAraha-bAraha yojana taka sunAI dene vAlA, megha garjanA ke samAna gaMbhIra zabda hogaa| isakA zabda jo bhI sunegA, usakI pahale For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra kI upazama yogya nivatta vyAdhi nizcaya hI calI jAyegI aura bhaviSya meM chaha mAsa se pahale koI vyAdhi nahIM hogI / " yaha kahakara deva calA gyaa| zrIkRSNa ne vaha bherI, apane bherI bajAne vAle ko dI aura deva- pradatta sUcanA se use avagata karA diyaa| dUsare dina zrIkRSNa sahasroM rAjA Adi se yukta rAja sabhA meM baiThe hue the, taba vaha bherI bajAI gayI / bherI kA nAda sunate hI nagarI ke samasta rogiyoM kA roga usI prakAra naSTa ho gayA, jisa prakAra sUrya kI kiraNoM se andhakAra naSTa ho jAtA hai| rogamukta hokara sabhI dvArikAvAsiyoM ne zrIkRSNa ko bAraMbAra 'bhadraM bhadraM' AzIrvAda diyA / 34 ******************************* *** ******* eka samaya kI bAta hai - kisI dUra dezAntara meM eka mahAn dhanADhya puruSa rahatA thaa| usake zarIra meM koI asAdhya vyAdhi utpanna ho gayI thI / usane bahuta se upacAra karAye, para koI phala nahIM niklaa| kisI jAnakAra puruSa ne use kahA ki - "tuma dvArikA jaao| vahA~ sarva roga zAmaka bherI bajatI hai| usase tumhArA roga naSTa ho jAyegA / " yaha sunakara vaha dvArikA pahu~cA, parantu daiva-yoga se vaha eka dina bAda phuNcaa| usake pahu~cane ke eka dina pahale hI bherI baja cukI thii| usane socA'aba maiM kaise jIvita rahU~gA ? kyoMki aba phira se chaha mAsa ke pazcAt bherI bajegI, taba taka to yaha vyAdhi bar3ha kara mere prANoM kA nAza hI kara degii|' yaha socate-socate vaha cintA sAgara meM DUba gyaa| acAnaka use vicAra sphurita huA ki - 'jaba isa bherI ke zabda mAtra se vyAdhi dUra ho jAtI hai, to usake kucha bhAga ko ghisa kara pI lene se roga avazya hI naSTa ho jaayegaa| mere pAsa dhana bahuta hai, ataH dhana kA pralobhana dekara mujhe usa bherI kA eka bhAga avazya prApta kara lenA caahie|' yaha soca kara usane bherI bajAne vAle ko vipula dhana se pralobhita kiyA / jisa prakAra duSTa striyoM ko nirantara dhana Adi se sammAnita kiyA jAye, to bhI ve apane svAmI ko chor3akara parapuruSoM se adhika dhanAdi milane para vyabhicAra karatI haiM, vaise hI usa bherI bajAne vAle ko, usake svAmI zrIkRSNa se dhanAdi bahuta prApta hotA thA, phira bhI usane vipula dhana ke pralobhana meM Akara usa bherI kA eka bhAga kATa kara usa dhanika ko de diyA evaM usake sthAna para anya candana kA khaNDa lagA diyaa| isI prakAra bhaviSya meM paramparA meM anya anya dezoM se Aye hue, nAnA rogiyoM ko vaha dhana - lubdha banakara bherI kA eka-eka bhAga kATa kara detA rahA tathA usake sthAna para nayA khaNDa jor3atA rhaa| yoM khaNDa-khaNDa dete hue tathA khaNDa-khaNDa jor3ate hue vaha bherI kAlAMtara se kanthA ke samAna candana - khaNDa kI sahasroM jor3a vAlI bana gii| jisase usameM rahA huA divya prabhAva kSINa hotA-hotA naSTa ho gayA aura pahale nagarI meM jisa roga kA upadrava cala rahA thA, vaha punaH udaya meM Akara phaila gyaa| For Personal & Private Use Only *************** Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bherIvAdaka kA dRSTAMta 35 **************************************** *********************************** logoM ne jAkara zrIkRSNa se vijJapti kI-"rAjan! jaise varSAkAla kI meghAcchanna amAvasyA kI rAtri ko tIvra aMdhakAra vyApta ho jAtA hai, usI prakAra dvArikA meM phira se roga kA bhayaMkara upadrava vyApta ho gayA hai|" yaha sunakara zrIkRSNa ne dUsare dina sabhA meM bherI bajAne vAle ko bulAyA aura use bherI bajAne ke lie khaa| usane bherI bajAI, para usakA zabda sabhA taka bhI nahIM phailaa| taba zrIkRSNa ne svayaM bherI ko nirkhaa| vaha mahAdaridrI kI kaMthA kI bhAMti sahasroM anya candanakhaNDoM se jur3I huI dikhAI dii| yaha dekhakara zrIkRSNa ko bahuta krodha aayaa| unhoMne usa bherIrakSaka se pUchA-"are duSTa! pApI! adhama! yaha tUne kyA kiyA? usa bherI-rakSaka ne maraNa ke bhaya se saba kucha saca-saca batalA diyaa| usake bhraSTAcAra kI bAta sunakara zrIkRSNa ne usa bherI-rakSaka ko mahAn anartha karane vAlA samajhakara tatkAla zUlI para car3havA diyA tathA jana anukampA ke lie punaH pauSadhazAlA meM tele kA tapa karake deva kI ArAdhanA kii| deva ke pratyakSa hone para use smaraNa kA heta btlaayaa| deva ne zrIkRSNa ko dasarI rogopadrava miTAne vAlI bherI dii| zrIkaSNa ne vaha bherI atyanta vizvasta evaM yogya bherI-vAdaka ko sauNpii| usa nirlobha bherI-vAdaka ne dhana-vaibhava ko Thokara mArakara atyanta niSThA ke sAtha usa bherI kI rakSA kii| usase prasanna hokara zrIkRSNa ne bahuta varSoM ke bAda use pIr3hiyoM taka akhUTa dhana dekara vidA kara diyaa| . isa dRSTAMta meM deva ke sthAna para tIrthaMkara, kRSNa ke sthAna para AcArya, bherI ke sthAna para jinavANI aura bherIvAdaka ke sthAna para ziSya samajhanA caahiye| ' jisa prakAra deva ne kRSNa ko bherI dI, usI prakAra tIrthakara, jinavANI prakaTa karake use gaNadharAdi AcAryoM ko dete haiN| jaise-kRSNa ne prApta bherI, bherIvAdaka ko dI, vaise hI gaNadharAdi AcArya, apane ziSyoM ko jinavANI dete haiM, jaise bherIvAdaka, bherI ko bajAne vAlA hai, vaise hI ziSya, anya ko jinavANI sunAtA hai| jaise vaha bherI, sarva roga upadrava kI zAmaka thI, vaise hI jinavANI bhI samasta karma roga ko zamana karane vAlI hai| bherI kA nAza karane vAle bherI-vAdaka ke samAna kucha ziSya, AcArya se jinavANI prApta karake apane asatpakSa kI puSTi ke lie yA svArtha ke lie, mUlasUtra meM hI ghaTAva bar3hAva aura badalAva karate haiN| kucha usake artha meM chipAva, ghumAva aura viparyaya karate haiM athavA kucha ziSya kahIM koI sUtra yA artha bhUla jAne para use anya gItArtha se pUchakara pUrA nahIM karate, para apanI mati-kalpanA se usameM nayA sUtrArtha jor3a kara pUrA karate haiM athavA kucha zipya, jaina sUtrArtha meM ajaina sUtrArtha kA sammizraNa kara dete haiN| aise zruta ke prati bhakti se rahita, zruta ke zatru, zrutadAna ke ayogya haiN| aisA karane vAle svayaM samyaktva se bhraSTa hote haiM, dUsaroM ko samyaktva Adi se bhraSTa karate haiM, durlabhabodhi banate haiM aura ananta saMsAra baDhAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - nandI sUtra ************* isake viparIta bherI kI samyak rakSA karane vAle, bherIvAdaka ke samAna kucha ziSya, asat matAgraha aura svArtha ko eka ora rakhakara, sUtrArtha ko mAna dete haiM, sUtra aura artha ko avicchinna rakhate haiM, bhUla jAne para, dUsare gItArthoM se pUchakara pUrA karate haiM, ajaina graMthoM ke mizraNa se rahita zuddha rakhate haiN| aise zruta ke bhakta, zruta ke mitra ziSya, zrutajJAna ke yogya haiN| aise ziSya sUtrArtha kI rakSA karate haiM, ve AgAmI bhava meM sulabha-bodhI banate haiM aura sva-para ko karma roga se mukta banAte haiN| 14. ahIra-ahIrana kA dRSTAMta kucha ziSya apanA doSa na dekhakara dUsaroM para doSa mar3hane vAle hote haiN| isa viSaya meM ahIra dampati kA dRSTAMta hai| eka gA~va meM eka ahIra, ahIrana ke sAtha rahatA thaa| eka dina vaha becane ke lie ghI se bhare hue ghar3e, gAr3I meM rakhakara, apanI patnI ke sAtha nagara meM phuNcaa| bAjAra meM gAr3I rokakara vaha ghar3e utArane lgaa| ahIra, gAr3I meM se ghar3e uThAkara patnI ko dene lagA aura vaha pRthvI para rakhane lgii| isa uThAne rakhane meM donoM meM se kisI kI bhUla se, ghI kA ghar3A nIce girakara phUTa gayA aura ghI dUla gyaa| ghI kI isa hAni se duHkhI hokara ahIra, ahIrana ko gAliyA~ dene lgaa| jaise-"hA, kulaTA! para puruSa se viDambanA kI icchA vAlI! tU nagara ke ina taruNa evaM ramaNIya yuvakoM para mohita hai| tajhe ghaDe kA dhyAna hI kahA~ hai?" ina kaThora vacanoM ko sunakara ahIrana ko bhI krodha A gyaa| usakI bhauMheM tana gii| usake oMTha phar3akane lge| usane apanI bhASA meM kahA - 'ga~vAra kahIM ke! svayaM ne mujhe gar3A pakar3AyA hI nahIM aura chor3a diyaa| terA khuda kA mana, nagarI kI ina madamAtI kAminiyoM ke manohara mukhar3oM ko dekhane meM lagA hai aura mujhe kosatA hai|' ___ yaha sunakara usa ahIra ko adhika krodha AyA aura vaha ahIrana kI sAta pIr3hiyoM ko bhI gAliyAM dene lgaa| taba vaha nirlajja strI bhI ubala pdd'ii| ahIra, strI ke kezoM ko pakar3a kara khIMcane aura mArane lagA, strI bhI apane do-do hAtha dikhAne lgii| bar3hate-bar3hate donoM ne DaMDe samhAla liye| DaMDe kI mAra se donoM ko coTe lagI aura ghI ke ghar3e bhI phUTa ge| bahuta-sA ghI bhUmi para baha gayA aura gAya kutte, cATane lge| udhara gAr3I meM kucha ghar3e bace the, unheM ucakke apaharaNa kara gye| parantu ve donoM to lar3ate hI rhe| apanI bhUla svIkAra na karake, kisI bhI prakAra dUsaroM para doSa mar3hane kI unakI vRtti calatI rhii| unake sAthI dUsare ahIra apanA-apanA ghI becakara gA~va ko lauTa ge| jaba ve thaka gae, taba madhyasthiyoM kI bAta maanii| unakA yuddha samApta huA aura ve dhIre-dhIre svastha hue| unhoMne Ate hI thor3A ghI becA thA usakA mUlya lekara ve For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahIra-ahIrana kA dRSTAMta . * ** **** ** apane gAMva cle| rAta ho cukI thI, aMdhakAra phaila gayA thaa| mArga meM DAkuoM ne una donoM ko lUTa liyaa| unakI gAr3I aura baila chIna lie| unake pAsa pahanane ke vastra bhI nahIM rahane diye| gA~va meM pahu~canA dUbhara ho gyaa| vahIM bhUkhe-pyAse tar3apha kara mara gye| isa prakAra ve mahAn duHkhI hue| kucha ziSya bhI isI prakAra ke hote haiN| kabhI AcArya do athavA adhika ziSyoM ke bIca koI bhUla batAte haiM, to ve apanA doSa svIkAra nahIM karate, parantu eka dUsare ke sira mar3hanA AraMbha kara dete haiN| pahalA kahatA hai-'bhaMte ! maiM to isako zuddha sikhA rahA hU~, para yahI azuddha bola rahA hai|' to dUsarA kahatA hai ki 'nahIM, bhante! maiM to jo yaha sikhAtA hai, vaisA hI bolatA hU~, isalie merA doSa nahIM hai. yaha khada azaddha sikhA rahA hai. ataeva isI kA doSa hai|' kucha ziSya to AcArya para bhI doSa mar3hane laga jAte haiN| eka ziSya eka bAra vyAkhyAna meM koI viparIta vyAkhyA kara gyaa| AcArya ne usase kahA-'yaha yoM nahIM; yoM hai' taba ziSya bolA'usa samaya to Apane mujhe aisA hI sikhAyA thA aura aba sudhAra kA kaha rahe ho, so usI samaya Apako ThIka sikhAnA thaa|' AcArya ne kahA-'muni! mujhe yAda hai ki maiMne zuddha sikhAyA, para tuma smRti doSa yA anupayoga se aisA kaha rahe ho|' AcArya kI bAta sunate hI ziSya uddhata hokara bolA-'mujhe acchI taraha smaraNa hai ki Apane mujhe aisA hI sikhAyA thaa| kyA mere kAna mujhe dhokhA de sakate haiM? aba Apa yoM saccAI se badalakara mujhe bhare vyAkhyAna meM kyoM apamAnita kara rahe haiM ?' AcArya avasara ko pratikUla dekhakara mauna ho gye| kucha ziSya aise hote haiM-jo apanI bhUla ho, taba to svIkAra kara lete haiM, parantu yadi zikSAdAtA se hI bhUla ho gaI ho aura zikSAdAtA AcArya, apanI bhUla dhyAna meM na Ane se ziSya ko kucha kahane lage, to ve thor3A bhI sahana nahIM karate aura AcArya ko hI 'AcAryatva kaise nibhAnA cAhie'-isakI zikSA denA AraMbha kara dete haiN| aise ziSya, zrutadAna ke apAtra haiN| jJAna, mukhyatayA svadoSa-darzana, sahiSNutA, vinaya Adi guNoM kI utpatti ke lie diyA jAtA hai| yadi jJAna kI prApti se ye guNa utpanna nahIM hokara doSa bar3hate hoM, to jJAna denA, sannipAta vAle ko dUdha mizrI dene ke samAna ahitakArI ho jAtA hai| aise ziSya, jJAna aura cAritra ke bhAgI nahIM bnte| ___ kucha ziSya, apanA doSa dekhane vAle ahIra ahIrana ke samAna hote haiN| pUrvokta gA~va meM dUsare ahIra dampatti rahate the| ve bhI nagara meM ghI becane ke lie gye| unameM se eka ahIra ke hAtha se bhI ghar3A girakara phUTa jAne para ahIra kahane lagA-'aho! maiM kitanA asAvadhAna hU~ ki ghar3e ko ucita rIti se nahIM de sktaa|' taba ahIrana ne kahA-'nahIM, nAtha! asAvadhAnI to merI hai ki maiMne hI ucita rIti se ghar3A nahIM pkdd'aa|' yoM una donoM ne ghar3A phUTane meM apanI apanI bhUla svIkAra kI aura gire hue ghI ko jitanA bacA sakate the-bacAyA aura apanA kAma prAraMbha kara diyaa| isase unheM For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nandI sUtra * * *-*-- - *-* -* ******** ******8 -32-244444 4 44444 *********** * acchI Aya huii| saMdhyAkAla ve donoM anya ahIra daMpattiyoM ke sAtha sakuzala apane ghara lauTa gaye aura sukhI hue| aise hI kucha ziSya hote haiM jo apanI apanI bhUla svIkAra karate haiM yA AcArya zrI ke dvArA bhUla hone para bhI vinaya kA pAlana karate haiM; jaise-AcAryazrI kahe ki 'ziSya! usa samaya. maiMne anupayoga se aisI vyAkhyA kara dI thI, parantu aba tuma aisA dhyAna rakhanA' to ve kahate haiM ki-'Apa bhagavaMta ne to ThIka hI kahA hogA. paranta mati-doSa se merI hI bhala haI hogii|' athavA AcAryazrI kabhI krodha ke udaya se ziSya meM bhUla na hote hue bhI bhUla batAveM ki-'tumheM aisA nahIM, para aisA kahanA cAhie, to ve AcArya ke pUrva vAkya-aMza ko na pakar3a kara pichale vAkyAMza ko hI grahaNa karake kahate haiM ki-'hA~ bhagavan ! aisA hI kahanA caahie| maiM bhaviSya meM aisA hI kahane kA upayoga rkhNgaa|' aise vinIta ziSya jJAnadAna ke bhAjana haiN| ye hI zruta-samudra ke pAragAmI bana sakate haiM aura cAritra ke vAstavika dhanI bana mokSa pA sakate haiN| jijJAsu ina dRSTAMtoM para gaharA vicAra kareM aura apanI pAtratA evaM apAtratA kA nirNaya kreN| yadi apAtratA hai, to use dUra kareM yA pAtratA meM nyUnatA hai, to nyUnatA ko dUra kare va pUrNa pAtra banakara jJAna ke pUrNa bhAgI bneN| . jinakI apAtratA dUra ho sakatI hai, use dUra karane kA AcAryazrI prayAsa karate haiN| yadi pAtratA meM kamI hotI hai, to use dUra karane kA prayAsa karate haiM aura pAtratAnusAra jJAna dete haiN| eka-eka ziSya kI apekSA, yogya-ayogya ziSya vibhAga prarUpaNA samApta huii| aba ziSya samUha-zrotAsamUha kI apekSA yogya-ayogya kI prarUpaNA AraMbha kI jAtI hai pariSad lakSaNa prathama sUtrakAra sAmAnyataH pariSad ke tIna prakAra batAte haiMsA samAsao tivihA paNNattA taM jahA-1. jANiyA 2. ajANiyA 3. dubviyddddaa| vaha (pariSad) saMkSepa se tIna prakAra kI kahI gaI hai| yathA-1. jJAyikA pariSad - jinamata, paramata aura guNa-doSa kI jAnakAra prissd| 2. ajJAyikA pariSad = jinamata, paramata aura guNadoSa kI anajAna prissd| 3. durvidagdha pariSad = paNDitamanya prissd| jisa prakAra koI roTI AdhI kaccI aura AdhI jalI hotI hai to akhAdya hotI hai, usI prakAra jinameM kucha to jJAna kI kamI hotI hai aura kucha vikRta jJAna hotA hai, tisa para bhI jo apane Apako pUrA paNDita mAne phirate haiM, unheM 'durvidagdha'-paNDitamanya kahate haiN| . For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSad lakSaNa 39 **** ****** ********************************************************************* aba kramazaH ina tInoM pariSadoM ke lakSaNa batalAte haiM1. jANiyA jahAkhIramiva jahA haMsA, je ghuTuMti iha gurugunnsmiddhaa| dose ya vivajaMtI, taM jANasu jANiyaM prisN||52|| pahalI jAnakAra pariSad ke lakSaNa isa prakAra haiM-jisa prakAra jAtivAn zreSTha haMsa, jala mizrita dUdha meM se, mAtra dUdha grahaNa karatA hai aura jala ko tyAga detA hai, usI prakAra AcArya Adi ke pravacana tathA jIvanagata sadguNoM ko jIvana meM grahaNa kara, guNa samRddha banatI hai aura doSoM kA tyAga karatI hai, use 'jAnakAra pariSad' samajhanA caahie| bhAvArtha - jo jaina dharma mAnya SaD dravya, nava tattva Adi ke tathA paramata ke jAnakAra haiM, jinamata para zraddhA rakhate haiM, sadguNa aura durguNa ke pArakhI haiM, parantu dUsaroM ke mAtra sadguNoM kI prazaMsA karate haiM aura jIvana meM utArate haiM kintu durguNoM kI anAvazyaka, nirarthaka nindA nahIM karate, na jIvana meM durguNoM ko sthAna dete haiM, ve jAnakAra pariSad meM Ate haiN| aise logoM ko samajhAnA atyanta sugama hotA hai| inheM 'pAtra pariSad' ke antargata samajhanA caahie| 2. ajANiyA jahAjA hoi pagaimahurA, miychaavysiihkukkuddybhuuaa| rayaNamiva asaMThaviyA, ajANiyA sA bhave prisaa||53|| dUsarI anajAna pariSad ke lakSaNa isa prakAra haiM-jo prakRti se madhura ho-anyamati, nAstika yA . anArya hokara bhI svabhAva se sarala evaM namra ho, mRga ke bacce, siMha ke bacce yA kukar3e ke bacce ke samAna hoM-jaina kula ke hokara bhI jainadharma se anajAna ho, asaMsthApita-asaMskRta, aghaTita ratna kI bhA~ti jisake guNa aba taka chupe par3e hoM, vaha 'ajAnakAra pariSad' hotI hai| . bhAvArtha - 1. cAhe vyakti anyamata kA yA nAstika ho, para yadi vaha sarala antaHkaraNa vAlA ho, satya mata ke sAmane Ane para apane asat mata kA Agraha karane vAlA nahIM ho, satya kA samAdara karane vAlA ho, to use samajhanA sarala hai| isI prakAra yadi koI zikArI, kasAI Adi anArya, pApAcaraNa karane vAlA ho, para ve bhI svabhAva se sarala ho, to unheM samajhanA sarala hai| 2. athavA jo mRga ke bacce ke samAna kabhI bahaka sakate haiM, parantu aba taka kisI ke bahakAve meM nahIM Aye haiM, aise jainakula ke mandabuddhi baccoM ko bhI samajhAnA sarala hai| - 3. athavA jo kukar3e ke bacce yA siMha ke bacce ke samAna yuddha-dharmI aura krUra bana sakate haiM, para aba taka pApamati aura pApAcArI nahIM bane haiM aise anyamati ke yA nAstikoM ke yA nIca jAti ke bAlakoM ko, bAlyAvasthA ke rahate hue acche saMskAra denA sarala hai| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 nandI sUtra ***************** ******************* 4. athavA jaise aghaTita. ratna meM guNa chupe rahate haiM aura jyoM hI unheM gharSaNa aura saMskAra milatA hai, unake guNa prakaTa ho jAte haiM, usI prakAra jisa bAlaka meM buddhi Adi chupI par3I hai, jise kevala thor3e se zikSaNa aura mArgadarzana kI AvazyakatA hai, vaha milate hI jo jAnakAra bana . sakatA ho, use samajhAnA sarala hai| 5. athavA praur3ha hokara bhI jinheM jinadharma zravaNa kA yoga nahIM milane se jinakI buddhi abhI satya prApta nahIM kara sakI hai, unheM bhI samajhAnA sarala hai| ___ aise sabhI prANI 'ajAna pariSad' ke antargata haiN| jAnakAra pariSad kI apekSA inheM samajhAne meM vilamba aura prayatna lagatA hai, para ye samajha jAte haiN| ataH ye bhI pAtra pariSad haiN| ... 3. dudhiyaDDA jahAna ya katthai nimmAo; na ya pucchai paribhavassa dosennN| vatthivva vAyupuNNo, phuTTai gAmillaya viyddddo||54|| tIsarI durvidagdha pariSad ke lakSaNa isa prakAra haiM - jo na svayaM kisI viSaya yA zAstra meM vidvattA rakhate haiM, na paribhava doSa se kisI se kucha pUchate haiM (= hAra yA laghutA ke bhaya se kisI vidvAn se jJAna grahaNa nahIM karate haiM) parantu; jaise-vA se bharI masaka, kevala vAyu se phUlI huI hotI hai, usameM pravAhI yA ghana koI padArtha nahIM hota. usI prakAra jo kisI Thosa jJAna ke binA hI, vAyu ke samAna kucha do cAra pada, gAthAe~, yuktiyA~, udAharaNa Adi ko sunakara apane Apako mahApaNDita mAnakara phUle phirate haiM, aise grAmINa durvidagdhoM (= lAla bujhakkaDoM) ke jhuNDa ko 'durvidagdha pariSad' samajhanA caahie| aise logoM ko yadi samajhAnA prAraMbha kiyA jAye, to ye loga upadezaka ke hI Age Age, zIghrAtizIghra viSayapUrti karane kA prayAsa karate haiM aura kahate haiM-'basa! basa! yaha viSaya to hama svayaM bhalI-bhA~ti jAnate haiN| aise logoM ko samajhAnA kaThina hai| ye loga apAtra pariSad haiN| ziSya aura pariSad kI pAtratA apAtratA ke varNana ke bAda aba mUla naMdI sUtra kA Arambha kiyA jAtA hai| naMdI sUtra meM 5 jJAnoM kA vistRta varNana hai| usameM sUtrakAra pratyeka jJAna kA varNana karane se pahale jJAna ke bheda batalAte haiM jJAna ke bheda NANaM paMcavihaM paNNattaM taM jahA-1. AbhiNibohiyaNANaM 2. suyaNANaM 3. ohiNANaM 4. maNapajjavaNANaM 5. kevlnnaannN||1|| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ke bheda 41 *-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-* *********************************************************************** artha - jJAna pA~ca prakAra kA kahA gayA hai| yathA - 1. Abhinibodhika jJAna 2. zruta jJAna 3. avadhi jJAna 4. mana:paryAya jJAna aura 5. kevljnyaan| __ vivecana - jJAna kI paribhASA - 1. dravya vizeSa, guNa vizeSa yA paryAya vizeSa ko jAnanA 'jJAna' hai| 2. athavA jisase dravya vizeSa, guNa vizeSa yA paryAya vizeSa jAnA jAye, vaha 'jJAna' hai| 3. athavA jisameM dravya vizeSa, guNa vizeSa yA paryAya vizeSa jAnA jAye, vaha 'jJAna' hai| pahalI paribhASA 'paryAya' naya se, dUsarI paribhASA 'guNa' naya se aura tIsarI paribhASA 'dravya' naya se hai| 1. 'jAnanA' yaha 'upayoga rUpa' jJAna hai| 2. jisase jAnA jAtA hai, vaha 'labdhi rUpa' jJAna hai tathA 3. jisameM jAnA jAtA hai, vaha upayogarUpa jJAna aura labdhi rUpa jJAna kA AdhAra 'jIva dravya' hai| 1. Abhinibodhika jJAna - dravya indriya aura dravya mana ke upakaraNa se aura matijJAnAvaraNIya ke kSayopazama se niyatarUpa se rUpI aura arUpI dravyoM ko jAnanA 'Abhinibodhika' jJAna hai| 2. zruta jJAna - dravya indriya aura dravya mana ke upakaraNa se tathA zratajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se zabda yA artha ko (rUpI arUpI padArtha ko)mati jJAna se grahaNa kara yA smaraNa kara, usameM jo paraspara vAcya-vAcaka sambandha rahA huA hai, usakI paryAlocanA pUrvaka, zabdollekha sahita, zabda va artha ko (rUpI-arUpI padArtha ko) jAnanA-'zrutajJAna' hai| sAmAnyatayA guru ke zabda sunane se yA graMtha par3hane se yA unameM upayoga lagAne se jo jJAna hotA hai, use 'zrutajJAna' kahate haiN| kyoMki isa jJAna meM zruta-zravaNa-sunanA mukhya hai| 3. avadhi jJAna - dravya indriya aura dravya mana ke upakaraNa ke binA kevala avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jJAna AtmA se, rUpI pudgala dravya ko jAnanA-'avadhijJAna' hai| ___4. manaHparyAya jJAna - dravya indriya aura dravya mana ke upakaraNa ke binA hI mana:paryAya jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jJAna AtmA se, rUpI dravya mana meM pariNata / jAnanA-'manaHparyAya' jJAna hai| 5. kevalajJAna - dravya indriya aura dravya mana ke upakaraNa ke binA hI jJAnAvaraNIya karma ke saMpUrNa kSaya se mAtra jJAna AtmA se, rUpI arUpI dravyoM ko sampUrNatayA jAnanA- kevalajJAna' hai| bheda kA kAraNa - jaise sUrya ke prakAza meM svabhAva se hI bheda nahIM hai| vaha jaba nirabhra grISma Rtu meM megha se sarvathA mukta hotA hai, taba samAna rUpa se sarvatra saba vastuoM ko prakAzita karatA hai, 1. parantu jaba usa para megha rUpa AvaraNa A jAtA hai, taba usakA prakAza DhaMka jAtA hai, kintu sarvathA nahIM ddhktaa| manda prakAza avazya rahatA hai| vaha manda prakAza bhI ghara meM eka-sA praveza nahIM For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / nandI sUtra / ****************************************** *********************** karatA 2. yadi dvAra khule hoM, to usa dvAra se jo prakAza praveza karatA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai| 3. yadi khir3akI khulI ho, to usa khir3akI se jo prakAza praveza karatA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai| 4. jAlI se jo prakAza praveza karatA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai aura 5. kapar3e kI yavanikA se jo prakAza praveza karatA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai| kyoMki (1) dvAra (2) khir3akI (3) jAlI aura (4) pardA, sUrya ke usa meghAvRtta (5) manda prakAza ke megha AvaraNa meM aura ina AvaraNoM meM rahe sUrya prakAza ke mArgoM meM bhinnatA hai| isa prakAra prakAza ke AvaraNoM meM aura una AvaraNoM meM rahe chidroM ke bheda ke kAraNa se, sUrya ke usa manda prakAza meM bhI AvaraNajanya bheda bana jAte haiN| vaise hI AtmA ke jJAna meM svabhAva se koI bheda nahIM hai| 1. jaba AtmA, jJAnAvaraNa se sarvathA rahita ho jAtI hai, taba vaha samAna rUpa se sarva kSetra meM rahe hue sabhI padArthoM ko jAnatI hai| usakA yaha jJAna 'kevalajJAna' kahalAtA hai| kintu usake Upara kevalajJAnAvaraNa karma A jAtA hai, usase usakA kevalajJAna DhaMka jAtA hai| parantu jJAna sarvathA nahIM ddhNktaa| manda jJAna avazya rahatA hai| vaha manda jJAna bhI ekasA nahIM hotaa| 2. matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo matijJAna rUpa AtmA meM manda jJAna prakaTa hotA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai| 3. zrutajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo zruta jJAna rUpa AtmA meM manda jJAna prakaTa hotA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai| 4. avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo avadhijJAnarUpa AtmA meM manda jJAna prakaTa hotA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai tathA 5. manaHparyAya jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo manaHparyava jJAna rUpa AtmA meM manda jJAna prakaTa hotA hai, vaha bhinna prakAra kA hotA hai| kyoMki 1. matijJAnAvaraNa 2. zrutajJAnAvaraNa 3. avadhijJAnAvaraNa aura 4. manaHparyAya jJAnAvaraNa, ina cAroM ke usa manda jJAna ke AvaraNoM meM aura ina cAroM AvaraNoM ke kSayopazamoM meM bhinnatA hai| isa prakAra manda jJAna ke ina cAroM AvaraNoM meM aura una AvaraNoM ke kSayopazamoM meM bheda ke kAraNa jJAna ke zeSa cAra bheda vaibhAvika banate haiN| isa prakAra jJAna ke pA~ca bheda banane kA kAraNa AvaraNa kA abhAva, AvaraNoM kI vicitratA aura kSayopazama kI vicitratA hai| krama kA kAraNa - 1. jo matijJAna kA svAmI hai, vahI zrutajJAna kA bhI svAmI hai, 2. mati jJAna bhI indriya aura mana ke nimitta se hotA hai, 3. matijJAna se bhI chahoM dravya jAne jAte haiM aura zrutajJAna se bhI chahoM dravya jAne jAte haiM, 4. matijJAna bhI parokSa hai aura zrutajJAna bhI parokSa hai| isa prakAra (1) svAmI, (2) nimitta, (3) viSaya, (4) parokSatva Adi kI samAnatA ke kAraNa matijJAna aura zrutajJAna sAtha meM rakhe gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ke bheda ***************************************************** . 43 **** * ***** matijJAna, zrutapUrvaka nahIM hotaa| isa kAraNa ise prathama sthAna diyA gayA hai| kintu zrutajJAna matipUrvaka hotA hai| isa kAraNa ise dUsarA sthAna diyA gayA hai| 1. mati-zruta jJAna kI utkRSTa sthiti bhI 66 sAgara se kucha adhika kI hai aura avadhijJAna kI utkRSTa sthiti bhI 66 sAgara se kucha adhika hai| 2. mati-zruta jJAna bhI mithyAtva yoga se mati-ajJAna zruta-ajJAna rUpa ho jAtA hai aura avadhi-jJAna bhI mithyAtva udaya se vibhaMga-jJAna ho jAtA hai, 3. mati-zruta jJAna bhI cAroM gati ke jIvoM ko ho sakatA hai aura avadhijJAna bhI cAroM gati ke jIvoM ko ho sakatA hai, 4. samyaktva prApti se jaise mithyAtvI deva ko, mati zruta jJAna kA lAbha hotA hai, vaise hI avadhijJAna kA bhI lAbha hotA hai, isa prakAra (1) sthiti, (2) viparyaya, (3) svAmI aura (4) lAbha Adi kI samAnatA ke kAraNa mati-zruta jJAna ke sAtha avadhijJAna ko tIsarA sthAna prApta huA hai| mati-zruta jJAna, sabhI samyagdRSTiyoM ko hotA hai, avadhijJAna kucha samyagdRSTiyoM ko hI hotA hai| mati-zruta jJAna parokSa hai, avadhi jJAna pratyakSa hai| ityAdi kAraNoM se mati-zruta jJAna ke pazcAt avadhijJAna ko sthAna milA hai| . jaise avadhijJAna rUpI dravya ko jAnatA hai, vaise hI mana:paryAya jJAna bhI rUpI dravya ko jAnatA hai, isa prakAra viSaya samAnatA Adi kAraNoM se avadhijJAna ke sAtha mana:paryava jJAna rakkhA hai| 1. jaise mati-zruta, chadmasthoM ko hote haiN| vaise hI avadhi, mana:paryava bhI chadmasthoM ko hote haiN| 2. jaise mati-zrutajJAna kSAyopazamika haiM, vaise avadhi, mana:paryava bhI kSAyopazamika hai| 3. jaise matizruta pratipAti ho sakate haiM, vaise avadhi aura manaHparyava bhI pratipAti ho sakate haiN| isa prakAra (1) svAmI (2) kSayopazama (3) pratipAta Adi kI samAnatA ke kAraNa ina cAroM ko sAtha rakkhA gayA hai| - mati, zruta, avadhijJAna cAroM gati ke jIvoM ko aura asAdhuoM ko bhI ho sakate haiM, parantu mana:paryavajJAna to manuSya gati ke kucha Rddhi sampanna apramatta saMyata jIvoM ko hI ho sakatA hai| mati, zruta aura avadhi-ye tInoM to ajJAna rUpa bhI ho sakate haiM, parantu manaHparyAya jJAna, jJAnarUpa hI hotA hai| ityAdi kAraNoM se mati zruta aura avadhi ke bAda manaHparyAya jJAna ko sthAna diyA gayA hai| avadhijJAna gaNa pratyaya aura bhavapratyaya bhI hotA hai, para manaHparyAyajJAna guNapratyaya hI hotA hai, ityAdi kAraNoM se avadhijJAna ke bAda mana:paryAya jJAna rakkhA gayA hai| - jaise manaHparyAya jJAna manuSya gati ke kucha viziSTa apramatta jIvoM ko hI ho sakatA hai, vaise hI kevalajJAna bhI manuSya gati ke apramatta jIvoM ko hI ho sakatA hai| jaise manaHparyAya jJAna kA viparyaya nahIM hotA, vaise kevalajJAna kA bhI viparyaya nahIM hotaa| ityAdi kAraNoM se mana:paryAyajJAna ke sAtha kevalajJAna rakkhA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ********* THARIHH ********* ***************************************************** jaise avadhi evaM manaHparyAya pratyakSa hai, vaise hI kevalajJAna bhI pratyakSa hai, ityAdi kAraNoM se avadhi aura manaHparyAya ke sAtha kevalajJAna rakkhA gayA hai| __ mati, zruta, avadhi aura manaHparyAya jJAna kSAyopazamika hote haiM, para kevalajJAna kSAyika hotA hai| mati, zruta, avadhi aura manaHparyAya jJAna, pratipAti bhI hote haiM, para kevalajJAna niyamena apratipAti hotA hai| mati, zruta, avadhi aura manaHparyAya jJAna pahale hote haiM aura kevalajJAna sabase anta meM hotA hai| mati, zruta, avadhi, manaHparyAya jJAna, asamasta (adhUre) paryAya jAnate haiM, kintu kevalajJAna to samasta paryAyoM ko pratyakSa jAnatA hai| ityAdi kAraNoM se kevalajJAna ko sabase anta meM ucca sthAna diyA hai| indriya pratyakSa aba sUtrakAra ina pA~coM jJAnoM ko saMkSepa meM do bhedoM meM vibhakta karate haiM- . taM samAsao duvihaM paNNattaM, taM jahA-1 paccakkhaM ca 2 parokkhaM c|| sUtra 2 // artha - vaha pA~ca prakAra kA jJAna, saMkSepa se do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai1. pratyakSa-binA sahAyatA jAnanA-'pratyakSa' hai| 2. parokSa-sahAyatA se jAnanA-'parokSa' hai| se kiM taM paccakkhaM? paccakkhaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-1. iMdiyapaccakkhaM 2. NoiMdiyapaccakkhaM c|| sUtra 3 // artha - prazna - vaha pratyakSa kyA hai? uttara - pratyakSa do prakAra kA hai| yathA-1. indriya pratyakSa aura 2. noindriya prtykss| vivecana - 1. kisI bhI anya nimitta kI sahAyatA ke binA svataH nijI zakti se jAnanA-'pratyakSa' kahalAtA hai| 2. bheda-(akSa ke do artha haiM, 1. indriya aura 2. anindriya AtmA, ataeva) pratyakSa ke do bheda haiN| ve isa prakAra haiM (1) indriya pratyakSa-anya kI sahAyatA ke binA sva indriya se jAnanA-'indriya pratyakSa' hai| (2) anindriya pratyakSa-anya kI sahAyatA ke binA, sva AtmA se jAnanA-'anindriya pratyakSa' hai| se kiM taM iMdiyapaccakkhaM? iMdiyapaccakkhaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA1. soiMdiyapaccakkhaM 2. cakkhiMdiyapaccakkhaM 3. ghANiMdiyapaccakkhaM 4. jibhiMdiyapaccakkhaM 5. phaasiNdiypcckkhN| se ttaM iMdiyapaccakkhaM / / sUtra 4 // artha - prazna - vaha indriya pratyakSa kyA hai ? For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya pratyakSa ************** *** * *************** * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * uttara - iMdriya pratyakSa ke pA~ca bheda haiM - 1. zrotrendriya pratyakSa 2. cakSurindriya pratyakSa 3. ghrANendriya pratyakSa 4. jihendriya pratyakSa tathA 5. sparzanendriya prtykss| ye iMdriya pratyakSa ke bheda he| vivecana - kisI se sane binA. kahIM paDhe binA aura kisI cihna saMketa Adi se anumAna kiye binA, apanI indriya se padArtha vizeSa ko jAnanA-'indriya pratyakSa' hai| jaise - parvata kI guphA meM rahI agni ko apanI A~kha se dekhanA-indriya pratyakSa hai| yadi kisI ne kahA ki-'parvata meM agni hai' aura agni ko jAnA, to yaha jJAna sunane se utpanna huA, ataH pratyakSa nahIM hai, parokSa hai| athavA kisI sthAna para par3hA ki 'parvata kI guphA meM Aga laga gaI' isa prakAra agni ko jAnA, to yaha jJAna par3hane se huA hai, ataeva pratyakSa nahIM hai-parokSa hai| athavA parvata meM dhuAM uTha rahA thA, use dekhakara anumAna huA ki-'dhuA~ agni ke hone para hI hotA hai, yahA~ dhuA~ hai, ataeva yahA~ agni honI caahie'| isa prakAra yadi agni ko jAnA, to vaha jJAna anumAna se huA hai| ataH pratyakSa nahIM, parokSa hai| bheda - iMdriya pratyakSa ke pA~ca bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. zrotra iMdriya, pratyakSa-apane kAna se sunakara zabda jaannaa| 2. cakSu iMdriya pratyakSa-apanI A~kha se dekhakara rUpa jaannaa| 3. ghrANa iMdriya pratyakSa-apanI nAka se sa~ghakara gandha jaannaa| 4. jihvA iMdriya pratyakSa-apanI jIbha se cakhakara svAda jaannaa| .5. sparzana iMdriya pratyakSa-apanI sparzana iMdriya se chU kara sparza jaannaa| apekSA - zarIra meM jo zrotra Adi pA~ca dravya iMdriyA~ dikhAI detI haiM, jinakI sahAyatA se AtmA zabda Adi kA jJAna karatI hai, paramArtha se-vAstava meM ve iMdriyA~ jIva kI apanI nahIM haiM, parantu para haiM, kyoMki ve jIva se viruddha ajIva pudgala dravyoM se nirmita haiN| ataeva AtmA jo ina dravya iMdriyoM kI sahAyatA se zabdAdi ko jAnatA hai, vaha paramArtha se pratyakSa nahIM hai mAtra svataH janya jJAna nahIM hai| parantu vyavahAra meM karma saMyoga ke kAraNa AtmA ke sAtha sambandha zrotrAdi iMdriyA~, 'para' hote hue bhI 'sva' mAnI jAtI hai| ataeva unakI sahAyatA se hone vAlA jJAna, vyavahAra meM 'pratyakSa' mAnA jAtA hai| usa vyavahAra naya kA jJAna karane ke lie zAstrakAra ne yahA~ iMdriyajanya jJAna ko 'pratyakSa' kaha diyA hai| Age parokSa varNana meM paramArthanaya kA jJAna karAte hue zAstrakAra indriyajanya jJAna ko 'parokSa' btlaaeNge| - vizeSa - zrotra Adi iMdriyoM ke do prakAra haiM - 1. dravya iMdriya aura 2. bhAva iNdriy| 1. dravya iMdriya ke do bheda haiM-(1) nivRtti-dravya-iMdriya aura (2) upkrnn-drvy-indriy| zubha nAma-karma ke dvArA nirmita pudgala dravya kI karNa-parpaTI Adi bAhya aura karNapaTa Adi Abhyantara paudgalika racanA vizeSa ko 'nirvRtti-dravya-iMdriya' kahate haiM tathA zubha nAma karma ke dvArA nirmita For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nandI sUtra ************************************* **************************************** pudgala dravya kI karNapaTa Adi Abhyantara paudgalika racanA vizeSa, parimArjita darpaNa ke samAna atyanta svaccha, vajra ke samAna atyanta sArabhUta aura khaDga dhAra ke samAna atyanta zaktizAlI pudgala skaMdha vizeSa ko 'upakaraNa-dravya-iMdriya' kahate haiN| inake naSTa ho jAne para bhAva indriya apane viSaya ko jAna nahIM sktii| 2. bhAva indriya ke do bheda haiM-(1) labdhi bhAva indriya aura (2) upayoga bhAva indriy| (1) mati-zruta jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna, upakaraNa-dravya-iMdriya kI sahAyatA se, viSaya ko grahaNa kara jAnane vAlI AtmA kI jJAna zakti vizeSa ko 'labdhi bhAva indriya' kahate haiN| tathA (2) mati-zruta jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna, upakaraNa dravya iMdriya kI sahAyatA se viSaya ko grahaNa kara jAnane vAlI AtmA kI jJAna zakti vizeSa ke vyApAra ko 'upayoga bhAva iMdriya' kahate haiN| AtmA kI manda vikasita cetanA kI avasthA vizeSa hI bhAva indriya hai| anindriya pratyakSa se kiM taM NoiMdiyapaccakkhaM? NoiMdiyapaccakkhaM tivihaM paNNattaM, taM jahA1. ohiNANapaccakkhaM 2. maNapajjavaNANapaccakkhaM 3. kevalaNANapaccakkhaM // 5 // prazna - anindriya pratyakSa kyA hai? uttara - anindriya pratyakSa ke tIna bheda haiM - 1. avadhijJAna pratyakSa 2. manaHparyavajJAna pratyakSa aura 3. kevalajJAna prtykss| vivecana - kisI se sune binA, kahIM par3he binA, kisI cihna saMketa Adi se anumAna kiye binA aura yahA~ taka ki apanI indriyoM kI sahAyatA ke binA hI mAtra jJAna AtmA se padArtha vizeSa ko jAnanA 'anindriya pratyakSa' hai| ___jaise-sUrya udaya ko mAtra AtmA se jAnanA ki sUrya udaya ho gayA hai, anindriya pratyakSa hai| yadi kisI se sunA ki 'sUrya udaya ho gayA' athavA kahIM par3hA ki-'sUrya udaya ho gayA hai' aura usase sUryodaya jAnA, to vaha 'parokSa' hai| athavA sUrya kI kiraNoM ko dekhakara usake anumAna se sUryodaya ko jAnA, to vaha bhI parokSa hai| yahA~ taka ki apanI A~khoM se sUryodaya ko jAnanA bhI parokSa hai| parantu mAtra jJAna AtmA se sUryodaya jAnA gayA, to vahI pAramArthika pratyakSa hai| apekSA - paramArthataH pratyeka kI apanI AtmA hI apanI hai, zeSa saba parAyI vastueM haiN| ataeva apanI AtmA se hone vAlA jJAna hI svataHjanya jJAna hai aura vahI paramArtha se pratyakSa haibinA sahAyatA se hone vAlA jJAna hai| aba jijJAsa. avadhijJAna ke svarUpa ko vistAra se jAnane ke lie pUchatA hai;. For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhijJAna kA svAmI 47 * * * * * * * * *-*-*-*-*-*-*-*-*-*-* -*-*-*-* * * * * avadhijJAna se kiM taM ohiNANapaccakkhaM? ohiNANapaccakkhaM duvihaM paNNattaM, taM jahA - 1. bhavapaccaiyaM ca 2. khAovasamiyaM c||6|| prazna - vaha avadhijJAna pratyakSa kyA hai ? uttara - avadhijJAna pratyakSa ke do bheda haiN| yathA-1. bhavapratyayika aura 2. kssaayopshmik| vivecana - avadhi kA artha-'maryAdA' hai| ataeva jo maryAdita anindriya pratyakSajJAna hai, vaha 'avadhijJAna' hai| loka meM chaha dravya haiM-1. dharma 2. adharma 3. AkAza 4. jAva 5. pudgala aura 6. kaal| isameM pudgala rUpI hai aura varNa, gaMdha, rasa, sparza se yukta hai| zeSa pA~ca dravya arUpI-varNa, gandha, rasa * aura sparza se rahita haiN| avadhijJAna ina chahoM dravyoM meM mAtra rUpI pudgala dravya ko hI jAnatA hai| yaha avadhijJAna kI avadhi hai-maryAdA hai| ___athavA-avadhijJAna se amuka parimANa meM kAla jAnane para, amuka parimANa vAlA kSetra, amuka parimANa vAle dravya aura amuka parimANa vAlI paryAyeM hI jAnI jA sakatI haiN| yaha avadhijJAna kI avadhi hai| __aba sUtrakAra, ziSya kI jijJAsA kI pUrti ke lie avadhijJAna ke viSaya meM tIna bAteM btaayeNge| 1. avadhijJAna kinheM hotA hai 2. avadhijJAna ke kitane bheda haiM aura 3. avadhijJAna se kitane dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko jAnA jAtA hai, ise kramazaH 1. 'svAmI dvAra' 2. 'bheda dvAra' 3. 'viSaya dvAra' kahate haiN| isake pazcAt sUtrakAra, avadhijJAna ke sambandha meM kucha parizeSa upayogI bAteM bhI btaayeNge| use 4: 'cUlikA dvAra' kahate haiN| avadhijJAna ke do bheda haiN| yathA-1. bhava-pratyaya-janma ke sahakAra se hone vAlA avadhijJAna aura 2. kSAyopazamika-kSayopazama ke kAraNa se hone vAlA avdhijnyaan| aba sUtrakAra kauna-sA avadhijJAna kise hotA hai ? yaha batAte haiN| avadhijJAna kA svAmI se kiM taM bhavapaccaiyaM? bhavapaccaiyaM duNhaM, taM jahA-devANa ya NeraiyANa y||7|| . prazna - vaha bhava-pratyaya avadhijJAna kyA hai? uttara - bhava-pratyaya avadhijJAna, deva aura nAraka, ina do ko hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra vivecana 'bhava' janma ko kahate haiM tathA 'pratyaya' kAraNa ko kahate haiN| jo avadhijJAna, janma ke kAraNa utpanna ho, use 'bhava - pratyaya' avadhijJAna kahate haiM / apekSA - avadhijJAna jo utpanna hotA hai, vaha paramArtha se avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ke kAraNa hI utpanna hotA hai, bhava ke kAraNa nahIM / parantu jaise-pakSiyoM ko AkAza meM ur3ane kI. zakti, pakSI - janma meM avazya prApta hotI hai, vaise hI devoM ko deva bhava meM aura nArako ko nAraka bhava meM avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama avazya hotA hI hai| isalie devo ko aura nArakoM ko jo avadhijJAna yA ajJAna (vibhaMga jJAna) utpanna hotA hai, use upacAra naya se 'bhavapratyaya' kahate haiM / se kiM taM khAovasamiyaM ? khAovasamiyaM duNhaM, taM jahA- maNUsANa ya paMceMdiyatirikkhajoNiyANa ya / prazna - vaha kSAyopazamika avadhijJAna kyA hai ? 48 ***************************************** - ************************************ uttara - kSAyopazamika avadhijJAna, manuSya aura tiryaMca yoni ke paMcendriya- ina do ko hotA hai| vivecana - 'kSaya' kA artha 'nAza' hai, 'upazama' kA artha dabanA hai, 'pratyaya' kAraNa ko kahate haiN| ataeva jo avadhijJAna, apane ko Dhakane vAle avadhijJAnAvaraNIya karma-dalikoM ke kSaya tathA upazama ke kAraNa utpanna hotA hai, use 'kSAyopazamika' - kSayopazama pratyaya, avadhijJAna kahate haiM / svAmI - kSAyopazamika avadhijJAna - 1. manuSyoM ko saMkhyeya varSa kI AyuSya vAle, karma-bhUmi ke kucha garbhaja manuSya, manuSyaNiyoM aura napuMsakoM ko aura 2. paMcendriya tiryaMca yonikoM ko paryApta saMkhyeya varSa kI AyuSya vAle karma bhUmi ke kucha garbhaja tiryaMca yoni ke puruSoM ko, striyoM ko aura napuMsakoM ko hotA hai| apekSA - devoM aura nairayikoM ko hone vAlA bhavapratyaya avadhijJAna tathA manuSyoM aura tiryaMcoM ko hone vAlA kSayopazama pratyaya avadhijJAna, donoM paramArtha meM kSAyopazamika hI haiN| ataeva donoM eka samAna haiN| parantu devoM aura nArakoM ko avadhijJAna avazya hotA hI hai, kiMtu manuSyoM aura tiryaMcoM ko avazya nahIM hotaa| isa kAraNa devoM aura nArakoM ke bhavapratyaya avadhijJAna se manuSyoM aura tiryaMcoM kA avadhijJAna yA ajJAna bhinna mAnA gayA hai| 1 aba sUtrakAra svayaM ' kSAyopazamika' avadhijJAna kI utpatti kA kAraNa batalAte haiN| ko heU khAovasamiyaM ? khAovasamiyaM tayAvaraNijjANaM kammANaM udiNNANaM khaNaM aNudiNNANa uvasameNaM ohiNANaM samupajjai // sU0 8 // artha - prazna- kSAyopazamika avadhijJAna kI utpatti kA hetu kyA hai ? uttara - avadhijJAna ko Dhakane vAle tadAvaraNIya ( avadhi jJAnAvaraNIya) karma, jo udaya meM For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhijJAna kA svAmI 49 ***** Aye hue haiM-udaya AvalikA meM praviSTa ho cuke haiM, unake kSaya se tathA jo udaya meM nahIM Aye haiMudaya AvalikA meM praviSTa nahIM hue haiM, unake upazama se-vipAka udaya kI rukAvaTa se, kSAyopazamika avadhijJAna utpanna hotA hai| vivecana - udayAvalikA-eka muhUrta (48 minaTa) ke 1,67,77,216 veM bhAga ko 'AvalikA' kahate haiM tathA vartamAna udaya samaya se Arambha karake AgAmI eka AvalikAkAla ko 'udayAvalikA' kahate haiN| vizeSa - avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ke samaya avadhijJAnAvaraNIya karma ke sabhI dalikoM kA-pradezoM kA sarvathA kSayopazama nahIM hotA, para kucha dalikoM kA kSayopazama hotA hai aura kucha dalikoM kA manda vipAkodaya hotA hai| jaise - avadhijJAna, apane AvaraNIya karma ke kSayopazama se hotA hai, vaise hI matijJAna, zrutajJAna aura manaHparyAya jJAna bhI apane-apane AvaraNIya karmoM ke kSayopazama se hote haiM, yaha samajha lenA caahie| ___ aba sUtrakAra svAmI dvAra samApti ke pUrva, avadhijJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kaba hotA hai, yaha batAte haiM - ahavA guNapaDivaNNassa aNagArassa ohiNANaM samupajjai, taM samAsao chavvihaM paNNattaM, taM jahA-ANugAmiyaM, aNANugAmiyaM, vaDDamANayaM, hIyamANayaM, paDivAiyaM, apddivaaiyN||9|| ..- artha - athavA kaSAyoM kI mandatA Adi guNa sampanna anagAra ko avadhijJAna utpanna hotA hai| vaha avadhijJAna saMkSepa meM chaha prakAra kA kahA gayA hai| yathA - 1. AnugAmika, 2. anAnugAmika, 3. hIyamAna. 4. varddhamAna. 5. pratipAti aura 6. aprtipaati| vivecana - 1. guNa rahita avirata samyagdRSTi ko avadhijJAna utpanna hotA hai athavA 2. guNapratipanna dezavirata zrAvaka ko avadhijJAna utpanna hotA hai athavA 3. guNa-pratipanna sarva-virata. anagAra ko avadhijJAna utpanna hotA hai| . yahA~ jJAnaguNa, darzana guNa aura cAritraguNa meM se cAritraguNa ko 'guNa' kahA gayA hai| cAritraguNa ke do prakAra haiM-1. deza cAritra guNa-zrAvaka dharma aura 2. sarva cAritra guNa-sAdhu dhrm| cauthe guNasthAna vAlA avirata samyagdRSTi jIva, cAritra guNa se rahita hotA hai| pAMcaveM guNasthAna vAlA dezavirata zrAvaka, deza cAritra guNa pratipanna hotA hai aura chaThe Adi guNasthAna vAlA sarvavirata sAdhu, sarva cAritra guNa pratipanna hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nandI sUtra ** * **************************************** ***** o avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama, viziSTa prakAra ke cAritraguNa ko dhAraNa karane para usake kAraNa se hI hotA hai, aisI ekAMta bAta nahIM hai| cAritra guNa dhAraNa kiye binA bhI tathAvidha zubha adhyavasAya ke Ane para, usI kAraNa se bhI avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama ho sakatA hai aura cAritra guNa svIkAra karane para tathAvidha prazasta adhyavasAya ke Ane para, usake kAraNa se bhI avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama ho sakatA hai| viziSTa guNa pratipatti ke pazcAt bhI avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hI hai, aisA ekAnta nahIM hai| asaMkhyaguNa ananta siddha aise haiM, jinhoMne saMsAra avasthA meM sAtaveM Adi guNasthAnoM para car3hate hue bhI, avadhijJAna ko pAye binA hI sIdhe kevalajJAna prApta kara mokSa prApta kiyA hai| ___ dRSTAMta - jaise sUrya para Aye hue bAdala, teja vAyu ke calane para hI dUra hote hoM, aisI ekAnta bAta nahIM hai| kabhI vistrasA pariNAma se-anya prayoga ke binA hI. sarya para se bAdala dara ho jAte haiM aura kabhI manda vAyu ke calane se bhI dUra hote haiM aura kabhI teja vAyu ke calane se bhI dUra hote haiN| isI prakAra avadhijJAna rUpI prakAzavAlI isa AtmA para avadhijJAna rUpI prakAza ko DhaMkane vAle, avadhijJAnAvaraNIya rUpI bAdala, mithyAtva Adi kAraNa se maMDarA gaye haiM, ve cAritraguNa rUpI vAyu ke binA tathAvidha zubha adhyavasAya se bhI se dUra ho jAte haiM aura cAritra guNa pratipannatA rUpI vAyu ke bahane se bhI tathAvidha prazasta adhyavasAya se dUra hote haiN| ___ jaise avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama, guNa pratipannatA aura guNa pratipanna ke binA-donoM prakAra se hotA hai aura usase avadhijJAna utpanna hotA hai, vaise hI matijJAnAvaraNIya karma kA aura zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama bhI guNa pratipannatA se aura guNa pratipannatA ke binA bhI-donoM prakAra se hotA hai tathA matijJAna aura zrutajJAna utpanna hotA hai| yahA~ yaha samajha lenA bhI zreyaskara hogA ki-utkRSTa yA utkRSTa ke nikaTa ke avadhijJAna, zrutajJAna aura matijJAna, jina se utpanna hote haiM-aise avadhijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya aura matijJAnAvaraNIya karma kA tIvratara kSayopazama to sarva cAritra guNa pAlane vAle anagAra ko hI hote haiM, cAritra guNa rahita avirata samyagdRSTi ko yA deza cAritra guNa sampanna zrAvaka ko utpanna nahIM hote| isa prakAra avadhijJAna kA pahalA 'svAmI dvAra' samApta huaa| avadhijJAna ke bheda 2. bheda-dvAra - aba sUtrakAra 'avadhijJAna ke kitane bheda haiM ?' yA bheda batalAne vAlA avadhijJAna kA dUsarA 'bheda-dvAra' Arambha karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnugAmika avadhijJAna * * * * * * * * * * * 1. AnugAmika = sAtha calane vaalaa| 2. anAnugAmika = sAtha nahIM calane vaalaa| . 3. varddhamAna ___ = (pUrva kI apekSA) bar3hatA huaa| 4. hIyamAna _ = (pUrva kI apekSA) ghaTatA huaa| 5. pratipAti (eka hI kSaNa meM) girane vaalaa| 6. apratipAti = nahIM girane vaalaa| zaMkA - avadhijJAna ke AnugAmika aura anAnugAmika, ina do bhedoM meM hI zeSa varddhamAna Adi cAroM bheda samAviSTa kiye jA sakate haiM, taba unako pRthak kyoM kahA gayA? samAdhAna - samAviSTa to kiye jA sakate haiM, parantu aisA karane se avadhijJAna ke varddhamAna Adi zeSa cAra vizeSa bhedoM kA jJAna nahIM ho sktaa| mahAn puruSoM ko zAstrAraMbha kA prayAsa vizeSa jJAna karAne ke lie hotA hai| ataeva zAstrakAra ne vizeSa jJAna karAne ke lie varddhamAna Adi zeSa bhedoM ko pRthak bheda ke rUpa meM upasthita kiyA hai| aba sUtrakAra AnugAmika avadhijJAna ke uttara-bheda prabhedoM ko prastuta karate haiN| 1. AnugAmika avadhijJAna se kiM taM ANugAmiyaM? ANugAmiyaM ohiNANaM duvihaM paNNattaM, taM jahAaMtagayaM ca majjhagayaM c|| ... prazna - vaha AnugAmika avadhijJAna kyA hai ? uttara. - AnugAmika ke do bheda haiM-1. aMtagata aura 2. mdhygt| - vivecana - 'anugama' kA artha hai-sAtha clnaa| ataeva jisa avadhijJAna kA svabhAva aisA ho vaha apane svAmI ko jisa kSetra meM utpanna huA hai, usase anya kSetra meM jAte hue bhI apane svAmI . ke sAtha hI jaae| ataeva use 'AnugAmika avadhijJAna' kahate haiN| dRSTAnta - jaise A~kheM, apane svAmI ke sAtha hI jAtI hai, vaise hI AnugAmika avadhijJAna bhI apane svAmI ke sAtha hI jAtA hai| jisa prakAra A~khoM kA svAmI kisI eka kSetra meM rahakara bhI apanI A~khoM se jitane dravya Adi dekhe jA sakate haiM, unheM dekha sakatA hai aura usa kSetra se anyatra Adi jAkara bhI utane dravyAdi dekha sakatA hai, (kyoMki A~kheM usake sAtha hI rahatI hai) usI prakAra AnugAmika avadhijJAna kA svAmI bhI, use jisa kSetra meM avadhijJAna utpanna huA hai, usa kSetra meM jAkara bhI utane dravyAdi jAna sakatA hai, kyoMki AnugAmika avadhijJAna kA kSayopazama utpatti kSetra se anya kSetra meM jAne para bhI vidyamAna rahatA hai| For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 nandI sUtra w w w *******************************************-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-************* bheda - AnugAmika avadhijJAna ke do bheda haiN| yathA-1. antagata-jisase eka dizA ke rUpI padArtha jAne jAyeM aura 2. madhyagata-jisase sabhI dizA ke rUpI padArtha jAne jaayeN| aba sUtrakAra antagata avadhijJAna ke bheda batAte haiN| se kiM taM aMtagayaM? aMtagayaM tivihaM paNNattaM, taM jahA-purao aMtagayaM, maggao aMtagayaM, pAsao aNtgyN| prazna - vaha antagata avadhijJAna kyA hai? uttara - aMtagata ke tIna bheda haiM - 1. purataH antagata 2. mArgata: antagata aura 3. pArzvata: antgt| vivecana - jisa avadhijJAna se kisI eka hI dizA ke rUpI padArtha jAne jA sakate haiM, use 'antagata avadhijJAna' kahate haiN| saMjJA hetu - isa avadhijJAna kA svAmI, apane avadhijJAna se jisa dizA kA jitanA kSetra prakAzita hai, usa kSetra ke aMta meM' 'gata'-rahatA hai, ataeva isa avadhijJAna ko 'antagata avadhijJAna' kahate haiN| dRSTAMta - jisa prakAra kisI dIpaka para pUrA AvaraNa lagA diyA ho aura phira, eka hI dizA se usa para se AvaraNa haTA diyA ho, to usa dIpaka se eka hI dizA-kSetra ke padArtha dekhe jA sakeMge, anya dizA ke nhiiN| kyoMki vaha aba taka pA~ca dizAoM se AvRtta, hai aura eka dizA se hI anAvRtta banA hai| usI prakAra antagata avadhijJAna se kisI eka hI dizA ke padArtha jAne jA sakate haiM, anya dizAoM ke padArtha nahIM jAne jA sakate, kyoMki antagata avadhijJAna kI utpatti meM avadhijJAna ke Avaraka karmoM kA aisA hI vicitra kSayopazama hotA hai ki usase eka hI dizA ke padArtha jAne jA sakate haiM, anya dizA ke nhiiN| bheda - antagata avadhijJAna ke tIna bheda isa prakAra haiM 1. purataH antagata-jisase sAmane kI eka hI dizA ke rUpI padArtha jAne jA skeN| 2. mArgata: antagata-jisase pITha pIche kI eka hI dizA ke rUpI padArtha jAne jA ske| 3. pArzvata: aMtagata-jisase dakSiNI pArzva ke yA vAmapArzva ke eka dizA ke rUpI padArtha jAne jA ske| se kiM taM purao aMtagayaM? purao aMtagayaM-se jahA NAmae kei purise ukkaM vA caDuliyaM vA alAyaM vA maNiM vA paIvaM vA joiM vA purao kAuM paNullemANe paNullemANe gacchejjA, se ttaM purao aNtgyN| prazna - vaha purataH antagata avadhijJAna kyA hai ? uttara - dRSTAnta - jaise kisI nAma vAlA koI puruSa hai, vaha aMdhakAra meM kahIM jA rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnugAmika avadhijJAna ___53 ****************** ************ usa samaya yadi vaha prakAza ke lie ulkA-mazAla, caTulikA-agrabhAga se jalatI huI ghAsa kI pUlI, alAta-agrabhAga se jalatI huI lakar3I, prakAzamAna maNi, pradIpa yA agni ko apane hAtha meM le aura apane sAmane rakhakara Age-Age hI bar3hatA cale, to use apane mu~ha ke sAmane kI eka hI dizA ke padArtha dikhAI deMge, anya dizA ke nhiiN| isI prakAra purataH antagata avadhijJAna se mu~ha ke sAmane kI eka hI dizA ke pudgala padArtha jAne jAte haiM, anya dizA ke nhiiN| vivecana - jisa avadhijJAna se avadhijJAna kA svAmI apane mu~ha kI sAmane vAlI eka dizA meM rahe hue jo rUpI dravya hai, unheM hI jAna sake, anya dizA meM rahe hue rUpI padArtha na jAna sake, use 'purata: antagata avadhijJAna' kahate haiN| yaha purataH antagata hai| se kiM taM maggao aMtagayaM? maggao aMtagayaM se jahANAmae kei purise ukkaM vA caDuliyaM vA alAyaM vA maNiM vA paIvaM vA jAiM vA maggao kAuM aNukaDDemANe aNukaDDemANe gacchijjA, se taM maggao aNtgyN| prazna - vaha mArgataH antagata avadhijJAna kyA hai? uttara - jaise kisI nAma vAlA koI puruSa hai| vaha aMdhakAra meM kahIM jA rahA hai, usa samaya yadi vaha prakAza ke lie ulkA caTulikA, alAta, maNi, pradIpa yA agni ko apane hAtha meM le aura use pITha ke pIche karake pIche-pIche khIMcatA huA cale, to use apanI pITha kI eka hI dizA ke padArtha dikhAI deNme| isI prakAra mArgataH antagata avadhijJAna se pITha ke pIche eka hI dizA ke rUpI pudgala padArtha jAne jAte haiM, anya dizA ke nhiiN| _ vivecana - jisa avadhijJAna se avadhijJAnI, apanI pITha pIche kI eka dizA meM rahe hue jo pudgala dravya haiM, unheM hI jAna sake aura anya dizA meM rahe hue rUpI padArtha nahIM jAna sake, use 'mArgataH antagata avadhijJAna' kahate haiN| yaha mArgata: antagata avadhijJAna hai| se kiM taM pAsao aMtagayaM? pAsao aMtagayaM se jahANAmae kei purise ukkaM vA caDuliyaM vA alAyaM vA maNiM vA paIvaM vA joiM vA pAsao kAuM parikalemANe parikaDDemANe gacchijjA se ttaM pAsao aNtgyN| se ttaM aNtgyN| prazna - vaha pArzvataH antagata avadhijJAna kyA hai ? uttara - jaise kisI nAmavAlA koI puruSa hai| vaha aMdhakAra meM kahIM jA rahA hai| usa samaya yadi vaha prakAza ke lie ulkA, caTulikA, alAta, maNi, pradIpa yA agni ko apane hAtha meM le aura use dakSiNI pArzva yA vAma pArzva meM rakhakara sAtha letA cale to use dakSiNI pArzva yA vAma pArzva kI eka hI dizA ke padArtha dikhAI deMge, anya dizA ke nhiiN| isI prakAra pArzvataH antagata For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 nandI sUtra ********* * * * * *********************** avadhijJAna se, dakSiNa pArzva yA vAma pArzva kI eka hI dizA ke rUpI padArtha jAne jAte haiM, anya dizA ke nhiiN| vivecana - jisa avadhijJAna se avadhijJAnI, apane dakSiNa pArzva kI-dAhinI bagala kI yA vAma pArzva kI-bAyIM bagala kI dizA meM rahe hue rUpI dravya ko hI jAna sake, anya dizA meM rahe hue rUpI padArtha nahIM jAna sake, use 'pArvataH antagata avadhijJAna' kahate haiN| vizeSa - jaise-antagata avadhijJAna ke purataH antagata Adi bheda haiM, vaise hI 'Urdhva antagata' tathA 'adho antagata' ye bheda bhI haiN| unheM upalakSaNa se samajha lenA caahiye| unake artha Adi isa . prakAra hai____ jisa avadhijJAna se avadhijJAna kA svAmI, apane mastaka ke Upara vAlI eka hI dizA meM rahe hue jo pudgala dravya haiM, unheM hI jAna sake, anya dizA meM rahe hue rUpI pudgala nahIM jAna sake, use 'Urdhva antagata' avadhijJAna kahate haiN| jaise koI andhakAra meM jAtA huA puruSa, baiTarI ke muMha ko UparI dizA kI ora jalAkara rakhe, to use Upara kI dizA ke padArtha dikhAI deMge, anya dizA ke nhiiN| vaise hI Urdhva antagata avadhijJAna ke Upara kI dizA ke hI rUpI pudgala jAne jA sakate haiM, anya dizA ke nhiiN| isI prakAra adho dizA ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| inake atirikta do dizA, tIna dizA, cAra dizA aura pA~ca dizA ke jJAna ke saMyoga se banane vAle antagata avadhijJAna ke aneka bheda haiN| yaha antagata avadhijJAna haiN| , se kiM taM majjhagayaM? majjhagayaM se jahA NAmae kei purise ukkaM vA caDuliyaM vA alAyaM vA maNiM vA paIvaM vA joiM vA matthae kAuM samuvvahamANe samuvvahamANe gacchijjA se ttaM mjhgyN| prazna - vaha madhyagata avadhijJAna kyA hai? uttara - jaise kisI nAmavAlA koI puruSa hai| vaha andhakAra meM kahIM jA rahA hai, usa samaya yadi vaha prakAza ke lie ulkA, caTulikA, alAta, maNi, pradIpa yA agni ko mastaka para rakhakara vahana karatA huA cale, to usase use apanI sabhI dizAoM ke rUpI padArtha dikhAI deMge, kisI eka hI dizA ke nhiiN| isI prakAra madhyagata avadhijJAna se sabhI dizAoM ke rUpI padArtha jAne jA sakate haiN| vivecana - jisa avadhijJAna se avadhijJAnI chahoM dizAoM ke rUpI pudgala dravya jAne, use 'madhyagata avadhijJAna' kahate haiN| -- saMjJA hetu - isa avadhijJAna kA svAmI apane avadhijJAna se sabhI dizAoM meM (jitanA kSetra prakAzita hai, usa kSetra ke) kisI madhya ke sthAna meM 'gata' rahatA hai| ataeva isa avadhijJAna ko 'madhyagata avadhijJAna' kahate haiN| yaha madhyagata avadhijJAna hai| For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAnugAmika avadhijJAna aba sUtrakAra antagata aura madhyagata avadhijJAna meM jo paraspara antara hai, vaha batAte haiM aMtagayassa majjhagayassa ya ko paiviseso ? purao aMtagaeNaM ohiNANeNaM purao ceva saMkhijjANi vA asaMkhijjANi joyaNAiM jANai pAsai / maggao aMtagaeNaM ohiNANeNaM maggao ceva saMkhijjANi vA asaMkhijjANi vA joyaNAiM jANai pAsai / pAsao aMtagaeNaM ohiNANeNaM pAsao ceva saMkhijjANi vA asaMkhijjANi vA joyaNAI jANai pAsai / majjhagaeNaM ohiNANeNaM savvao samaMtA saMkhijjANi vA asaMkhijjANi vA joyaNAiM jANai pAsai / settaM ANugAmiyaM ohiNANaM // 10 // prazna antagata aura madhyagata avadhijJAna meM paraspara kyA antara hai ? uttara - purataH antagata avadhijJAna se avadhijJAnI, sAmane ke hI saMkhyAta yA asaMkhyAta yojana ke rUpI padArtha jAnatA dekhatA hai, mArgataH antagata avadhijJAna avadhijJAnI pIche ke hI saMkhyAta yA asaMkhyAta yojana ke rUpI padArtha jAnatA dekhatA hai, tathA pArzvataH antagata avadhijJAna se avadhijJAnI, pArzva (bagala) ke hI saMkhyAta yA asaMkhyAta yojana rUpI padArtha jAnatA dekhatA hai / parantu madhyagata avadhijJAna se avadhijJAnI, sabhI dizAoM ke saMkhyAta yA asaMkhyAta yojana ke rUpI padArtha jAnatA dekhatA hai| yaha donoM meM antara hai / vizeSa - parantu donoM meM sarvathA antara ho- aisI bAta nahIM / 1. jaise tInoM prakAra ke antagata avadhijJAna se, eka dizA ke saMkhyAta yojana kSetra meM rahe rUpI padArtha jAne jAte haiM, vaise hI madhyagata avadhijJAna se bhI sabhI dizAoM ke mAtra saMkhyAta yojana kSetra meM rahe hue rUpI padArtha jAne jA sakeM tathA 2. jaise madhyagata avadhijJAna aisA bhI hai ki jisase sabhI dizA ke asaMkhyAta yojana kSetra meM rahe hue rUpa padArtha jAne jAte haiM, vaise hI tInoM antagata avadhijJAna bhI isa prakAra ke haiM ki eka dizA ke asaMkhya yojana kSetra meM rahe hue rUpI padArtha jAne jA skeN| yaha AnugAmika avadhijJAna hai / aba sUtrakAra, avadhijJAna ke anAnugAmika nAmaka bheda kA svarUpa batAte haiM / 2. anAnugAmika avadhijJAna ****************************** - 55 **************************************************. se kiM taM aNANugAmiyaM ohiNANaM ? aNANugAmiyaM ohiNANaM se jahANAmae kei purise egaM mahaMtaM joiTThANaM kAuM tasseva joiTThANassa pariperaMtehi pariperaMtehiM, parigholemANe parigholemANe tameva joiTThANaM pAsai, aNNatthagae Na jANai Na pAsai / evAmeva aNANugAmiyaM ohiNANaM jattheva samuppajjai tattheva saMkhejjANi vA For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra 56 ******** * ******************************* *********************** asaMkhegjANi vA saMbaddhANi vA asaMbaddhANi vA joyaNAiM jANai pAsai, aNNatthagae Na paasi| se ttaM aNANugAmiyaM ohinnaannN||11|| prazna - vaha anAnugAmika avadhijJAna kyA hai? uttara - jaise kisI nAma vAlA koI puruSa hai| usane aMdhakAra meM prakAza ke lie, kisI eka sthAna para saikar3oM jvAlA yukta eka mahA agni jlaaii| aba yadi vaha puruSa, usa jyoti sthAna ke nikaTa yA kucha dUra taka cAroM ora cakkara lagAtA hai, to vaha usa jyoti se prakAzita kSetra meM rahe hue padArthoM ko dekha sakatA hai, parantu usa kSetra se bahuta dUra jAkara vaha usa prakAzita kSetra ke padArthoM ko nahIM dekha sakatA aura usa kSetra se bhI anya kSetra ke padArthoM ko nahIM dekha sakatA hai, . kyoMki vaha jyoti sthira hai, vaha puruSa kA anugamana nahIM krtii| vaise hI anAnugAmika avadhijJAna jahA~ utpanna huA hai, vahA~ rahakara yA usake kucha dUra jAkara hI usakA svAmI usa avadhijJAna se jitanA kSetra prakAzita hai, usa prakAzita kSetra ke padArthoM ko hI dekha sakatA hai, parantu vaha anyatra jAkara usa kSetra ke padArthoM nahIM dekha sakatA tathA anya kSetra ke padArthoM ko bhI nahIM dekha sakatA, kyoMki anAnugAmika avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama kSetra sApekSa hai| ata: vaha usa kSetra para hI banA rahatA hai, anyatra sAtha-sAtha anugamana nahIM krtaa| . ('kSetra sApekSa' hai yaha vacana gauNa samajhanA caahie| mukhya meM vaha manda vizuddhi janya hai, ataH sAtha meM anugamana nahIM krtaa|) - vivecana - 'ananugamana' kA artha hai-sAtha na clnaa| ataeva jisa avadhijJAna kA aisA svabhAva ho ki vaha apane svAmI ko jisa kSetra meM utpanna hai, usase anya kSetra meM jAte hue apaneapane svAmI ke sAtha na jAye, use 'anAnugAmika avadhijJAna' kahate haiN| viSaya - jaise-antagata aura madhyagata AnugAmika avadhijJAna se avadhijJAnI saMkhyeya yA asaMkhyeya yojana kSetra meM rahe hue rUpI padArthoM ko jAna sakate haiM, vaise hI anAnugAmika avadhijJAna se bhI avadhijJAnI apane kSetra meM hI raha kara usa avadhijJAna se prakAzita saMkhyeya yA asaMkhyeya yojana kSetra meM rahe hue rUpI padArthoM ko dekha sakate haiN| prakAra - vaha saMkhyeya yA asaMkhyeya yojana kSetra do prakAra se jAnA jAtA hai-1. koI avadhijJAnI kSayopazama ke anusAra jahA~ khar3e haiM, vahA~ se saMbaddha nirantara-(bIca meM kahIM bhI rukAvaTa rahita) saMkhyeya yA asaMkhyeya yojana kSetra jAnate haiM tathA koI avadhijJAnI vicitra kSayopazama ke anusAra jahA~ khar3e haiM, vahAM se saMkhyeya yA asaMkhyeya yojana kSetra to jAnate haiM, parantu asaMbaddha jAnate haiM-madhya meM eka yA aneka kSetra meM kucha yojana nahIM jAnate haiM, phira saMkhyeya yA asaMkhyeya yojana jAnate haiN| For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varddhamAna avadhijJAna 57 + -+ + +++++++ ** ************************************ ******** jaise ukta jyoti sthAna se kucha dUra khar3A puruSa, jyoti se dUrI ke kAraNa jahA~ khar3A hai, vahAM se kucha kSetra ko chor3akara usa jyoti se prakAzita kSetra ko dekhatA hai / vizeSa - jaise anAnugAmika avadhijJAna meM sambaddha, asambaddha ye do bheda banate haiM, vaise hI AnugAmika avadhijJAna meM bhI banate haiN| - jo avadhijJAna, AnugAmika madhyagata aura sambaddha hotA hai, use 'Abhyantara avadhi' kahate haiM tathA zeSa avadhijJAnoM ko 'bAhya avadhi' kahate haiN| jaise koI avadhijJAna AnugAmika hotA hai tathA koI anAnugAmika hotA hai, vaise hI koI avadhijJAna AnugAmika+anAnugAmika-mizra bhI hotA hai| ____ jisa avadhijJAna kA svabhAva aisA ho ki vaha apane svAmI ko jisa kSetra meM utpanna huA hai, usase anya kSetra meM jAte hue. apane svAmI ke sAtha dezataH jAye aura dezataH na jAye, use 'AnugAmika+anAnugAmika-mizra avadhijJAna' kahate haiN| dRSTAMta - jaise kisI ko 100 yojana kSetra jAnA jA sake-aisA mizra avadhijJAna utpanna huA, to vaha jisa kSetra meM utpana huA hai, usa kSetra meM rahate hue to usakA svAmI pUre sau yojana kSetra ko jAna sakegA, parantu vahA~ se anya kSetra meM cale jAne para pUre sau yojana kSetra ko nahIM jAna skegaa| jaise 50 yojana kSetra jAnegA, 50 yojana kSetra nahIM jaanegaa| yaha anAnugAmika avadhijJAna hai| aba sUtrakAra avadhijJAna ke tIsare bheda varddhamAna kA svarUpa batalAte haiM - ... 3. varddhamAna avadhijJAna se kiM taM vaDDamANayaM ohiNANaM? vaDDamANayaM ohiNANaM pasatthesu ajjhava sAyaTThANesu vaTTamANassa vaDDamANacarittassa visujjhamANassa visujjhamANacarittassa savvao samaMtA ohi vddddi| prazna - vaha varddhamAna avadhijJAna kyA hai ? uttara - adhyavasAyoM-vicAroM ke prazasta hone para tathA unakI vizuddhi hote rahane para evaM paryAyoM kI apekSA cAritra bar3hatA huA hone para avadhijJAna kI sabhI ora se vRddhi hotI hai| .spaSTatA-avadhijJAna rUpI dravya ko hI jAnatA hai, ataeva jahA~ kahIM 'avadhijJAna amuka kSetra ko jAnatA hai yA amuka kAla ko jAnatA hai' aise vAkya AveM, vahA~ aisA samajhanA cAhie ki 'avadhijJAna amuka kSetra meM rahe hue rUpI dravyoM ko dekhatA hai tathA rUpI dravyoM kI amuka kAla meM hone vAlI paryAyoM ko jAnatA hai| kyoMki kSetra . arthAt AkAzAstikAya aura kAla ye donoM arUpI dravya haiN| isase avadhijJAna inheM nahIM jAna sktaa| For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 nandI sUtra ************************************************************************************ dhivecana - 'varddhamAna' kA artha hai-bar3hatA huaa| ataeva jo avadhijJAna pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara vRddhi pA rahA ho, use 'varddhamAna avadhijJAna' kahate haiN| svAmI - 1. jisake pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara prazasta adhyavasAya cala rahe hoM tathA jisake avadhijJAnAvaraNIya karma kI vizuddhi ho rahI ho, usa avirata samyagdRSTi ke avadhijJAna kI vRddhi hotI hai| 2. athavA jisake pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara prazasta adhyavasAya vAle cAritra pariNAma cala rahe hoM, jisake cAritramohanIya aura avadhijJAnAvaraNIya karma kI vizuddhi ho rahI ho, usa sarvavirata sAdhu ke yA dezavirata zrAvaka ke avadhijJAna kI vRddhi hotI hai| (parama avadhijJAna ke bAda avadhijJAna kI vRddhi nahIM hotii|) prazasta adhyavasAya - tejo, padma, zukla ina tIna zubha lezyAoM se raMge hue citta ko-'prazasta adhyavasAya' kahate haiN| dRSTAMta - jaise adhikAdhika Indhana ke DAlane se aura vAyu ke sahakAra se agni kI jvAlAe~ pUrva kI apekSA uttarottara bar3hatI hai, vaise hI uttarottara prazasta adhyavasAya Adi rUpa bahu bahutara Indhana evaM vAyu ke kAraNa varddhamAna avadhijJAna kI jJAnarUpa paryAyeM, pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara vRddhi pAtI hai| vRddhi kA prakAra - prazasta adhyavasAya, avadhijJAnAvaraNIya karma kI vizuddhi Adi kI nyUnatA adhikatA ke anusAra, 1. kisI avadhijJAnI kA avadhijJAna eka dizA meM hI bar3hatA hai 2. kisI kA aneka dizA meM bar3hatA hai tathA 3. kisI kA sabhI dizAoM meM sabhI ora se bar3hatA hai| - athavA kisI kA avadhijJAna 1. paryava ke viSaya meM 2. kisI kA paryava aura dravya ke viSaya meM 3. kisI kA paryava, dravya aura kSetra ke viSaya meM tathA 4. kisI kA paryava, dravya, kSetra aura kAla-ina cAroM ke viSaya meM bar3hatA hai| kisI ke avadhijJAna kI vRddhi jaghanya avadhi-kSetra se bhI hotI hai| ataeva sUtrakAra aba varddhamAna avadhijJAna ke svarUpa varNana ke prasaMga meM jaghanya avadhikSetra batAte haiN| ..- jAvaiA tisamayAhAragassasuhamassa pnngjiivss| ogAhaNA jahaNNA ohIkhittaM jahaNNaM tu||55|| prazna - vaha jaghanya avadhikSetra kyA hai? uttara - sUkSma panaka jIva kA zarIra, tIna samaya AhAra lene para jitanA kSetra avagAhita karatA-rokatA hai, utanA kSetra avadhijJAna kA jaghanya viSaya kSetra hai| For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varddhamAna avadhijJAna ***** * * * ************************ ******************************************* vivecana - jaghanya avadhijJAnavAlA apane usa jaghanya avadhijJAna se jitanA kSetra jAnatA hai, utane kSetra ko 'jaghanya avadhikSetra' kahate haiN| parimANa - jaghanya avadhijJAna vAlA aMgula kA asaMkhyeya bhAga kSetra jAnatA hai| . upamAna - avadhijJAna se jJeya vaha jaghanya kSetra, utpatti samaya se jisane tIna samaya kA AhAra grahaNa kiyA hai, aise sUkSma nAmakarma ke udaya vAle sUkSma panaka jIva ke zarIra kI jitanI avagAhanA . hotI hai, anyUnAdhika utane hI pramANa vAlA kSetra samajhanA caahie| isakI vizeSa spaSTatA isa prakAra hai-eka utkRSTa avagAhanA vAlA matsya hai| vaha sahasra yojana parimANa vAlA hai| vaha matsya apane hI zarIra ke bAhara saMlagna pradeza meM sUkSma panaka zarIradhArI jIva ke rUpa meM tIna samaya meM utpanna hone vAlA hai| vaha sUkSma panaka zarIra ke ucita Atmapradeza kI avagAhanA banAne ke lie prathama samaya meM apane matsya zarIra se sambaddha U~ce nIce AtmapradezoM kI saikar3oM yojanoM kI moTAI kA saMharaNa karatA hai aura aMgula ke asaMkhyeya bhAga mAtra moTAI vAlA tathA apane zarIra kI jitanI lambAI, caur3AI hai, usa parimANa vAlA Atma pradezoM kA pratara banAtA hai| dUsare samaya meM, tirache saikar3oM yojanoM kI caur3AI vAle AtmapradezoM kA saMharaNa karatA hai aura aMgula ke asaMkhyeyaM bhAga mAtra moTAI caur3AI vAlI tathA apane zarIra kI jitanI lambAI hai, utane parimANa vAlI AtmapradezoM kI sUci banAtA hai| tIsare samaya meM, saikar3oM yojanoM kI lambAI vAle AtmapradezoM kA saMharaNa karake zarIra kI jisa dizA meM panaka ke rUpa meM utpanna hotA hai, usa dizA ke anta meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga moTAI, caur3AI, lambAI vAlA bindu vRtta banAtA hai| phira cauthe samaya meM, matsya apane pUrva zarIra ko chor3akara panaka rUpa meM utpanna hotA hai| vahA~ vaha panakabhava kI apekSA pahale, dUsare aura tIsare samaya meM AhAra lekara jitanI bar3I zarIra avagAhanA banAtA hai, utane hI-na kama na adhika parimANavAlA avadhijJAna kA jJeya sarva jaghanya kSetra hai| saMsthAna - avadhijJAna ke isa jaghanya kSetra kA saMsthAna laDDu ke samAna sabhI dizAoM se ghanavRtta binA pola kA pUrNa gola samajhanA cAhie, kyoMki pUrvokta panaka jIva kA tathAprakAra kA zarIra ghanavRtta hotA hai| anya jJeya - sarvajaghanya avadhijJAna kA svAmI kAla kI apekSA atIta anAgata AvalikA kA asaMkhyAtavA~ bhAga mAtra jAnatA hai| dravya kI apekSA ananta dravya jAnatA hai| ve dravya, niyama se ananta pradezI hI hote haiN| vaha apradezI paramANu, saMkhyapradezI aura asaMkhyapradezI dravya nahIM jAna sktaa| pudgalaM dravya do prakAra ke haiM-1. gurulaghu (aSTasparzI) aura 2. agurulaghu (catuHsparzI) 10 For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nandI sUtra ******** ************************************************* ***************** audArika 2. vaikriya 3. AhAraka aura 4. taijasa ye cAra vargaNAe~ gurulaghu haiM-tathA 1. bhASA 2. mana evaM 3. kArmaNa ye tIna vargaNA agurulaghu haiN| ye sabhI vargaNAe~ krama se uttarottara sUkSma haiN| . ____jaghanya avadhijJAna vAlA taijasa ke uttaravartI, taijasa ke ayogya sUkSma gurulaghu dravya jAnatA hai . yA bhASAvargaNA ke pUrvavartI bhASA ke ayogya agurulaghu dravya jAnatA hai| paryAya kI apekSA jaghanya avadhijJAna vAlA, pratyeka dravya kI mAtra cAra paryAya jAnatA hai| ananta dravyoM kI, prati dravya eka varNa kI, eka gaMdha kI, eka rasa kI, eka sparza kI-yoM cAra paryAya kI gaNanA se saba ananta paryAya jAnatA hai| iti jaghanya avadhikSetra prruupnnaa| / kisI ke avadhijJAna kI vRddhi, utkRSTa avadhi kSetra taka bhI hotI hai| ataeva aba sUtrakAra varddhamAna avadhijJAna ke svarUpa varNana ke prasaMga meM utkRSTa-parama avadhi kSetra batalAte haiN| ... savvabahu agaNijIvA, NiraMtaraM jattiyaM bhrijNsu| khittaM savvadisAgaM paramohI khettnniddittttho||56|| prazna - vaha utkRSTa avadhi kSetra kyA hai? uttara - sabhI sUkSma bAdara agnikAya jIvoM ke kula Atmapradeza, eka-eka kara yadi nirantara AkAza pradezoM para rakkhe jAyeM, to jitanA kSetra rukegA, utanA hI kSetra avadhijJAna kA 'utkRSTa viSaya kSetra' hai vivecana - utkRSTa avadhijJAna vAlA apane usa utkRSTa avadhijJAna se jitanA kSetra jAnatA hai, utane kSetra ko 'utkRSTa avadhi kSetra' kahate haiN| utkRSTa avadhijJAna vAlA, samasta loka aura aloka meM lokapramANa asaMkhya khaNDa kSetra jAnatA hai| "aloka meM, avadhijJAna meM dRzya koI rUpI padArtha nahIM hai, ataeva avadhijJAnI aloka meM lokapramANa asaMkhya khaNDa kSetra jAnatA hai" - yaha kathana sAmarthya mAtra kI apekSA samajhanA caahie| upamAna - agnikAya ke jIva sUkSma aura bAdara ke rUpa meM adhika se adhika jitane utpanna ho sakate haiM, utane kabhI utpanna hue hoM, usa samaya yadi asat kalpanA se una jIvoM ko utkRSTa avadhijJAnI ke zarIra se Arambha karake pUrva dizA meM unake apane-apane zarIra parimita kSetra meM unheM sUci (sUI) ke AkAra sthApita kiye gaye hoM, phira vaha sUci jo loka aura aloka meM pUrva aura aloka meM pUrva dizA meM asaMkhya yojanoM taka gayI hai, use sabhI dizAoM meM saba ora ghumAI gaI ho, to usa sUci se jitanA kSetra spRSTa hogA, utanA kSetra 'utkRSTa avadhi kSetra' hai| saMsthAna - avadhijJAna ke isa utkRSTa kSetra kA saMsthAna laDDu ke samAna sabhI dizAoM meM ghanavRtta samajhanA cAhie, kyoMki pUrvokta sUci se spRSTa kSetra ghanavRtta hotA hai| vizeSa yaha hai ki Upara nIce meM paramAvadhijJAnI ke zarIra pramANa U~cAI nIcAI adhika hai| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 ************************************************************************************ varddhamAna avadhijJAna anya jJeya - sarva utkRSTa avadhijJAna vAlA kAla kI apekSA atIta anAgata asaMkhya avasarpiNI aura asaMkhya utsarpiNI kAla ko jAnatA hai| .... dravya kI apekSA ananta dravya jAnatA hai| pradeza kI apekSA apradezI paramANu se lekara ananta pradezI sabhI prakAra ke gurulaghu tathA agurulaghu dravya jAnatA hai| vargaNA kI apekSA audArika vargaNA se lekara kArmaNa vargaNA taka ke sabhI gurulaghu aura agurulaghu dravyoM ko jAnatA hai| paryAya kI apekSA prati dravya asaMkhyeya paryAya jAnatA hai| ananta dravyoM kI prati dravya asaMkhya paryAya kI gaNanA se saba ananta paryAya jAnatA hai| ____phala - utkRSTa avadhijJAna ke svAmI, guNapratipanna anagAra ko niyama se usI bhava meM - antarmuhUrta mAtra meM, kevalajJAna utpanna ho jAtA hai| jaise uSA kAla ke prakAza ke pazcAt sarva prakAzaka sUrya kA niyama se udaya ho jAtA hai| iti utkRSTa avadhikSetra prruupnnaa| ... avadhijJAna kI vRddhi hote hote kitane kSetra kA avadhijJAna hone para, kitane bhUta bhaviSya kAla kA avadhijJAna hotA hai ? ise aba sUtrakAra varddhamAna avadhijJAna ke svarUpa varNana ke prasaMga meM batalAte haiN| aMgulamAvaliyANaM, bhAgamasaMkhijja dosu sNkhijjaa| . aMgulamAvaliyaMto, AvaliyA aMgulapuhuttaM // 57 // 1. aMgula ke asaMkhyeya bhAga ko jAnane vAlA AvalikA ke bhI asaMkhyeya bhAga ko jAnatA hai| 2. aMgula ke saMkhyeya bhAga ko jAnane vAlA AvalikA ke bhI saMkhyeya bhAga ko jAnatA hai| 3. eka pramANa aMgula (bharatajI ke aMgula jitanA kSetra) jAnane vAlA, antarAvalikA-eka AvalikA adhUrI.jAnatA hai| 4. aMgula pRthaktva-aneka aMgula jAnane vAlA, eka AvalikA pUrI jAnatA hai| . hatthammi muhattaMto, divasaMto gAuyammi boddhvvo| - joyaNa divasapuhuttaM, pakkhaMto pnnnnviisaao|| 58 // 5. eka hAtha (24 aMgula) jAnane vAlA antarmuhUrta (eka apUrNa muhUrta) jAnatA hai| 6. eka kosa (8000 hAtha) jAnane vAlA antardivasa (eka apUrNa dina) jAnatA hai| 7. eka yojana (cAra kosa) jAnane vAlA divasa pRthaktva-aneka dina jAnatA hai| 8. paccIsa yojana jAnane vAlA, antaH pakSa (eka apUrNa pakhavAr3A) jAnatA hai| bharahimma aDDamAso, jambUddIvammi sAhio maaso| vAsaM ca maNuyaloe, vAsapuhuttaM ca ruygmmi|| 59 // 9. bharata kSetra jAnane vAlA, AdhAmAsa jAnatA hai| 10. jambUdvIpa (1 lAkha yojanAM) jAnane For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 nandI sUtra ******* ****************************************** *************************** vAlA, sAdhika mAsa (eka mAsa se adhika) jAnatA hai| 11. manuSya loka (45 lAkha yojana) jAnane vAlA, eka varSa jAnatA hai| 12. rUcaka dvIpa (pandrahavA~ dvIpa) jAnane vAlA, varSa pRthaktta- . aneka varSa (pAThAntara se eka sahasra varSa) jAnatA hai| saMkhijammi u kAle, dIvasamuddAvi huMti sNkhijaa| kAlammi asaMkhije, dIvasamuddA u bhiyvvaa||60|| 13. saMkhyAta dvIpa samudra jAnane vAlA, koI saMkhyAta kAla jAnatA hai aura koI asaMkhyAta kAla jAnatA hai| (saMkhyAtakAla jAnane vAlA, kama dvIpa samudra jAnatA hai aura asaMkhyAta kAla jAnane vAlA, adhika dvIpa samudra jAnatA haiM) 14. jo asaMkhyAta dvIpa samudra jAnatA hai, vaha niyama se / asaMkhyAtakAla jAnatA hai| (palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga jAnatA hai aura dravya se bhASAvargaNA ke sUkSma agurulaghu dravya taka bhI jAnatA hai|) vizeSa - loka kA eka saMkhyAtavAM bhAga jAnane vAlA, palyopama kA eka saMkhyAtavAM bhAga .. jAnatA hai aura dravya se manovargaNA ke agurulaghu dravya taka bhI jAnatA hai| loka ke aneka saMkhyAtaveM bhAga jAnane vAlA, palyopama ke aneka saMkhyAtaveM bhAga jAnatA hai aura dravya se kArmaNa-vargaNA ke / agurulaghu dravya taka bhI jAnatA hai| sampUrNa loka jAnane vAlA dezona (kucha kama) palyopamakAla jAnatA hai| iti vRddhi avadhi prruupnnaa| ...abhI yaha batAyA gayA ki 'avadhijJAna meM itane kSetra kI vRddhi hone para itane kAla kI vRddhi hotI hai, to kyA kSetra vRddhi meM kAla vRddhi niyama se hotI hai athavA bhajanA (vikalpa) se hotI hai? isI prakAra kAla, dravya aura paryava vRddhi meM kisakI vRddhi niyama se hotI hai aura kisakI vikalpa se hotI hai? isakA samAdhAna sUtrakAra prastuta karate haiM - kAle cauNhavuDDI, kAlo bhaiyavvu khittvuddddiie| vuDDIe davvapajava, bhaiyavvA khittakAlA u|| 61 // kAla meM cAroM kI vRddhi hotI hai arthAt jaba avadhijJAna meM kAla viSayaka jJAna kI vRddhi hotI hai, taba niyama se - 1. kAla viSayaka, 2. kSetra viSayaka, 3. dravya viSayaka aura 4. paryava viSayaka jJAna kI vRddhi hotI hai| . kSetra vRddhi meM kAla vRddhi bhajanIya hai arthAt jaba avadhijJAna meM kSetra viSayaka jJAna kI vRddhi hotI hai, taba kAla viSayaka jJAna kI vRddhi kabhI hotI hai aura kabhI nahIM hotI, para dravya viSayaka jJAna kI aura paryava viSayaka jJAna kI niyama se vRddhi hotI hai| dravya vRddhi meM kSetra aura kAla kI vRddhi bhajanIya hai| arthAt jaba avadhijJAna meM dravya viSayaka For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varddhamAna avadhijJAna 63 *************** jJAna kI vRddhi hotI hai, taba kSetra viSayaka jJAna kI vRddhi kabhI hotI hai aura kabhI nahIM hotii| yadi: kSetra viSayaka jJAna kI vRddhi hotI hai, to kAla viSayaka jJAna kI vRddhi kabhI hotI hai aura kabhI nahIM hotI, para dravya viSayaka jJAna kI vRddhi meM paryAya viSayaka jJAna kI vRddhi niyama se hotI hai| - paryava vRddhi meM bhI kSetra aura kAla vRddhi bhajanIya hai| arthAt avadhijJAna meM paryava viSaya jJAna kI vRddhi hotI hai taba dravya viSayaka jJAna kI vRddhi kabhI hotI hai, kabhI nahIM hotii| jaba hotI hai, taba kSetra viSayaka jJAna kI vRddhi kabhI hotI hai, kabhI nahIM hotI, jaba hotI hai, taba kAla viSayaka jJAna kI vRddhi kabhI hotI hai aura kabhI nahIM hotii| . ___avadhijJAna kI vRddhi meM kisI viSaya meM jJAna kI vRddhi hone para kisI anya viSaya meM jJAna kI vRddhi niyama se kyoM hotI hai ? aura kisI viSaya meM jJAna kI vRddhi bhajanA se (vikalpa se) kyoM hotI hai? aba sUtrakAra isakA kAraNa batalAte haiM - . suhumo ya hoi kAlo, tatto suhumayaraM havai khittN|| artha - kAla sakSma hotA hai aura kAla se bhI kSetra adhika sUkSma hotA hai| vivecana - kAla se kSetra adhika (asaMkhya guNa) sUkSma hotA hai| kSetra se bhI dravya adhika (anaMta guNa) sUkSma hotA hai aura dravya se paryava adhika (anaMtaguNa) sUkSma hotA hai| paryava se dravya kama sUkSma hotA hai| dravya se kSetra kama sUkSma hotA hai aura kSetra se kAla kama sUkSma hotA hai| kAla, kSetra, dravya aura bhAva-ina cAroM meM isa prakAra agale-agale meM adhika sUkSmatA kA honA aura pichale pichale meM kama sUkSmatA honA, yahI avadhijJAna kI vRddhi meM (kisI viSaya ke jJAna kI niyama se vRddhi hone kA aura kisI viSaya ke jJAna kI bhajanA se vRddhi hone kA) kAraNa hai| aba sUtrakAra kauna, kisase aura kyoM adhika sUkSma hai? yaha batAte haiMaMgulaseDhImitte, osappiNio asaMkhijjA // 62 // artha - 'aMgula zreNI mAtra meM asaMkhya utsarpiNiyA~ hotI haiN| vivecana - 1. kAla sabase sUkSma hai| isakA pramANa yaha hai ki yadi koI puruSa kamala ke sau pattoM ko eka ke Upara eka rakhate hue jmaave| phira jisakA agrabhAga atyanta tIkSNa ho, aise kisI zastra ke dvArA kuzalatA aura balapUrvaka una pattoM ko chede, to aisA lagegA ki mAnoM ve sabhI patra eka sAtha eka samaya meM hI chida gye| kintu vaha bhrAnti hai| yadi vicAra kareM, to spaSTa hogA ki ve kamala ke patte pratyeka bhinna-bhinna kAla meM chede gye| yaha to hamArI bAta huI, yadi kevaliyoM ke jJAna kI apekSA vicAra kiyA jAye, to unameM se eka-eka kamala ke patte ke chidane meM bhI asaMkhya-asaMkhya samaya lage haiN| kAla kA sabase choTA vibhAga-'samaya' itanA sUkSma hai| . For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nandI sUtra ********************* ** ********************************************************* aise sUkSma kAla se bhI kSetra adhika sUkSma hai| isakA pramANa yaha hai ki eka samaya mAtra meM jIva yA pudgala nIce ke lokAnta se, 14 rajju pariNAma loka kSetra ko pAra kara UparI lokAnta meM pahu~ca jAtA hai| usa sampUrNa lokAkAza ko eka ora rakheM aura kevala usakI eka aMgula pramANa zreNI hI grahaNa kareM, to usameM bhI itane AkAza pradeza hote haiM ki prati samaya unameM se eka-eka AkAza pradeza kA apaharaNa kiyA jAye, to una sabhI AkAza pradezoM ko apahRta hone meM asaMkhya avasarpiNiyA~ aura asaMkhya utsarpiNiyA~ bIta jaayegii| isa prakAra kAla ke sabase choTe vibhAga'samaya' se kSetra kA sabase choTA vibhAga-'pradeza' itanA adhika sUkSma hotA hai| aise sUkSma kSetra se bhI dravya adhika sUkSma hai| isakA pramANa yaha hai ki AkAza ke eka-eka pradeza meM bhI anaMta-anaMta agurulaghu dravya eka dUsare ko binA bAdhA pahuMcAe, eka kSetrAvagAhI hokara rahate haiN| __aise sUkSma dravya se bhI paryava adhika sUkSma haiM, isakA pramANa yaha hai ki pratyeka dravya ke pratyeka pradeza meM ananta-ananta paryAyeM ho sakatI haiN| yahAM sUkSma kA artha - 'avagAhanA meM choTA' nahIM hai, kyoMki AkAza kA eka pradeza, eka paramANu aura eka paryava, ye sabhI avagAhanA meM pUrNa samAna haiN| avagAhanA meM koI bhI kisI se choTA-bar3A nahIM hai| yahA~ sUkSma kA artha hai - 'vyAghAta na pAne vAlA aura vyAghAta na dene vaalaa|' eka AkAza pradeza meM paramANu se lekara ananta pradezI ananta-ananta dravya paraspara vyAghAta pAye pahu~cAye binA rahate haiM aura prati paramANu evaM skandha pradeza meM ananta-ananta paryAyeM paraspara vyAghAta pAye pahu~cAye binA rahatI haiN| iti niyama bhajanA prarUpaNA smaapt| se ttaM vaDDamANayaM ohinnaannN||12|| artha - yaha vaha varddhamAna avadhijJAna hai| 4. hIyamAna avadhijJAna aba sUtrakAra avadhijJAna ke cauthe bheda hIyamAna kA svarUpa batalAte haiM se kiM taM hIyamANayaM ohiNANaM? hIyamANayaM ohiNANaM appasatthehiM ajjhavasAyaTThANehiM vaTTamANassa vaTTamANacarittassa saMkilissamANassa saMkilissamANacarittassa savvao samaMtA ohI parihAyai, se ttaM hIyamANayaM ohinnaannN|| 13 // prazna - vaha hIyamAna avadhijJAna kyA hai ? For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIyamAna avadhijJAna **************************** 65 ***** uttara - adhyavasAyoM - vicAroM ke aprazasta hone para tathA unameM malinatA Ate rahane para evaM paryAyoM kI apekSA cAritra ghaTatA huA hone para tathA usameM malinatA Ate rahane para sabhI ora se avadhijJAna kI hAni hotI hai| yaha hIyamAna avadhijJAna hai| vivecana - 'hIyamAna' kA artha hai-'ghaTatA huaa'| ataeva jo avadhijJAna pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara hIna ho rahA ho, use 'hIyamAna avadhijJAna' kahate haiN| svAmI - jisake pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara saMkliSTa - aprazasta adhyavasAya cala rahe hoM tathA jisake avadhijJAnAvaraNIya karma kI malinatA bar3ha rahI ho, usa avirata samyagdRSTi ke avadhijJAna kI hAni hotI hai| ___athavA jisake pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara saMkliSTa adhyavasAya vAle cAritra pariNAma cala rahe hoM tathA jisake cAritramohanIya aura avadhijJAnAvaraNIya karma meM malinatA bar3ha rahI ho, usa sarva-virata sAdhu ke yA zrAvaka ke avadhijJAna kI hAni hotI hai| - saMkliSTa adhyavasAya - kRSNa, nIla aura kApota, ina tIna azubha lezyAoM se raMge hae citta ko 'saMkliSTa adhyavasAya' kahate haiN| - dRSTAMta - jaise vipula IMdhana aura vAyu ko pAkara pUrva meM prajvalita banI huI agni kI jvAlAeM, pIche IMdhana aura vAyu kI alpatA se pUrva kI apekSA uttarottara ghaTatI haiM, vaise hI prazasta adhyavasAya Adi rUpa IMdhana aura vAyu ko pAkara prajvalita huI avadhijJAna rUpa jvAlAeM uttarottara saMkliSTa adhyavasAya Adi rUpa IMdhana aura vAyu kI alpatA se, pUrva avasthA kI apekSA vartamAna avasthA meM uttarottara hAni pAtI haiN| . - hAni kA prakAra - saMkliSTa adhyavasAya tathA avadhijJAnAvaraNIya kI malinatA Adi kI nyUnatA adhikatA ke anusAra kisI avadhijJAnI kA avadhijJAna, eka dizA meM hI ghaTatA hai, kisI kA aneka dizA meM ghaTatA hai aura kisI kA sabhI dizAoM meM, sabhI ora se ghaTatA hai| ___ athavA kisI kA avadhijJAna - 1. paryava ke viSaya meM 2. kisI kA paryava aura dravya ke viSaya meM 3. kisI kA paryava, dravya aura kSetra ke viSaya meM aura 4. kisI kA paryava, dravya, kSetra aura kAla-ina cAroM ke viSaya meM ghaTatA hai| , avadhijJAna ke hAni kSetra kI maryAdA - jo utkRSTa avadhi kSetra dekhate haiM aura jo usase utarate-utarate aloka kA eka bhI AkAza pradeza taka dekhane kI zakti rakhate haiM, unakA avadhijJAna kabhI bhI hIyamAna nahIM hotA hai| jo jaghanya avadhikSetra dekhate haiM, unakA avadhijJAna bhI hIyamAna nahIM hotA, kyoMki sarva jaghanya meM hAni ho hI nahIM sakatI hai| isase madhya ke jo jaghanya aMgula ke / asaMkhyeya bhAga se lekara yAvata loka taka jAnate haiM, unameM se kisI kA avadhijJAna hIyamAna bhI For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra * ***** * 40*40***** *** ********-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-************-*-*-*-*-*-*-*-*-********** hotA hai aura kisI kA hIyamAna nahIM bhI hotaa| loka taka jAnane vAlA avadhijJAna ghaTate-ghaTate jaghanya avadhi-kSetra jAnane vAlA taka bana sakatA hai| jo avadhijJAna varddhamAna ho, yA hIyamAna ho, yA mizra ho, use 'anavasthita', avadhijJAna kahate haiM tathA jo avadhijJAna na vardhamAna ho, na hIyamAna ho, na mizra ho, use 'avasthita' avadhijJAna kahate haiN| mizra anavasthita avadhijJAna meM kisI eka dizA kA jJAna bar3hatA hai aura usase anya dizA kA jJAna ghaTatA hai| yaha hIyamAnaka avadhijJAna hai| 5. pratipAti avadhijJAna aba sUtrakAra avadhijJAna ke 5 veM bheda pratipAti kA svarUpa varNana karate haiM - se kiM taM paDivAi ohiNANaM? paDivAi ohiNANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijaibhAgaM vA, saMkhijaibhAgaM vA vAlaggaM vA vAlaggapuhuttaM vA, likkhaM vA likkhapuhuttaM vA, jUyaM vA jUyapuhuttaM vA, javaM vA javapuhuttaM vA, aMgulaM vA aMgulapuhuttaM vA, pAyaM vA pAyapuhuttaM vA, vihatthiM vA vihatthipuhuttaM vA, rayaNiM vA rayaNipuhuttaM vA, kucchiM vA kucchipuhuttaM vA, dhaNuM vA dhaNupuhuttaM vA, gAThayaM vA gAuyapuhuttaM vA, joyaNaM vA joyaNapuhuttaM vA, joyaNasayaM vA joyaNasayapuhuttaM vA, joyaNasahassaM vA joyaNasahassapuhuttaM vA, joyaNalakkhaM vA joyaNalakkhapuhuttaM vA (joyaNakoDiM vA joyaNakoDiputtaM vA, joyaNakoDAkoDiM vA joyaNakoDAkoDipuhuttaM vA, joyaNasaMkhijaM vA joyaNasaMkhijapuhuttaM vA, joyaNaasaMkheja vA joyaNaasaMkhejapuhuttaM vA) ukkoseNaM loga vA pAsittANaM pddivijaa| se ttaM paDivAi ohinnaannN||14|| prazna - yaha pratipAti avadhijJAna kyA hai? uttara - jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga (madhya se) saMkhyAtavAM bhAga, bAlAgra yA bAlAgra pRthaktva, likSA-lIMkha yA lIMkha pRthaktva, jUkA-jUM, yA jUkA pRthaktva, yava-jau yA yava pRthaktva, aMgula yA aMgula pRthaktva, pAda - paira yA pAda pRthaktva, vitasti-beMta yA vitasti pRthaktva, rali-hAtha yA rani pRthaktva, kukSi-kU~kha yA kukSi pRthaktva, dhanuSya yA dhanuSya pRthaktva, gavyUta-koza yA gavyUta pRthaktva, yojana yA yojana pRthaktva, sau yojana yA sau yojana pRthaktva, hajAra yojana yA For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******************* hajAra yojana pRthaktva (karor3a yojana yA karor3a yojana pRthaktva, karor3oM-karor3a yojana yA karor3oMkaror3a yojana pRthaktva, saMkhyAta yojana yA saMkhyAta yojana pRthaktva, asaMkhyAta yojana yA asaMkhyAta yojana pRthaktva tathA ) utkRSTa se sampUrNa loka ko dekhakara bhI avadhijJAna gira sakatA hai| yaha pratipAti avadhijJAna kA prarUpaNa huaa| vivecana - 'pratipAta' kA artha hai - giranA / ataeva jo utpanna huA avadhijJAna kucha kAla rahakara eka hI samaya meM sarvathA naSTa ho jAya (abhAva ho jAve) use 'pratipAti avadhijJAna' kahate haiM / apratipAti avadhijJAna dRSTAMta - jaise tailAdi sAmagrI se yukta jalatA huA dIpaka, taila ke abhAva se, yA pratikUla vAyu se, sahasA eka hI kSaNa meM sarvathA bujha jAtA hai, vaise hI prazasta adhyavasAya aura avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna huA avadhijJAna tathAvidha saMkliSTa adhyavasAya aura avadhijJAnAvaraNIya karma ke sarvaghAti udaya se eka hI kSaNa meM sahasA sarvathA naSTa ho jAtA hai| tathAvidha saMkliSTa adhyavasAya se- hAsya, bhaya, vismaya, lobha Adi samajhane cAhie ( sthAnAMga 5) yaha 'pratipAti avadhijJAna' hai / aba sUtrakAra avadhijJAna ke chaThe bheda - apratipAti kA svarUpa batalAte haiM 6. apratipAti avadhijJAna se kiM taM apaDivAi ohiNANaM ? apaDivAi ohiNANaM jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesaM jANai pAsai teNa paraM apaDivAi ohiNANaM / se ttaM apaDivAi ohiNANaM // 15 // prazna - vaha apratipAti avadhijJAna kyA hai ? 67 **** uttara jisase aloka kA eka bhI AkAza pradeza jAna dekha leve ( vahA~ pudgala ho to jAnane kA sAmarthya prApta ho jAve) usake bAda vaha avadhijJAna apratipAti bana jAtA hai| yaha apratipAti avadhijJAna kA prarUpaNa huA / vivecana - 'apratipAta' kA artha hai - nahIM giranA / ataeva jo avadhijJAna utpanna hone ke pazcAt kevalajJAna kI utpatti ke eka kSaNa pahale taka vidyamAna rahe use 'apratipAti avadhijJAna' kahate haiM / kinhIM anya sthAnoM para jo avadhijJAna utpanna hone ke pazcAt mRtyu paryanta vidyamAna rahe, use 'apratipAti avadhijJAna' kahA hai| avadhijJAnI jisa avadhijJAna se aloka kA eka bhI AkAza pradeza jAnatA hai ( vahA~ pudgala ho to jAnane kA sAmarthya rakhatA hai) vaha avadhijJAna, niyama se kevalajJAna kI utpatti ke eka samaya - - For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 nandI sUtra ********************* ********************************** pUrva taka vidyamAna rahatA hai| usase uparAMta yAvat utkRSTa aloka meM loka pramANa asaMkhya khaNDa jJeya taka jAnane vAle jitane avadhijJAna haiM, ve sabhI niyama se apratipAti haiN| loka yA loka ke andara taka ke kSetra ko jAnane vAle avadhijJAnoM meM koI pratipAti hotA hai aura koI apratipAti bhI hotA hai| vizeSa - jaise avadhijJAna 'pratipAti' bhI hotA hai aura apratipAti bhI hotA hai, vaise hI pratipAti+apratipAti-mizra bhI hotA hai tathA na pratipAti na apratipAti-anubhaya bhI hotA hai| aise mizra avadhijJAna meM pUrva meM jitanA jJAna thA, usakA eka bhAga, sarvathA eka kSaNa meM naSTa ho jAtA hai aura eka bhAga kevalajJAna kI utpatti ke eka kSaNa pUrva taka vidyamAna rahatA hai| yaha apratipAti avadhijJAna hai| ___ aba sUtrakAra, avadhijJAna jaghanya se aura utkRSTa se kitane dravya, kitanA kSetra, kitanA kAla aura kitane bhAva-paryava jAnatA hai, yaha batAne vAlA tIsarA viSaya dvAra Arambha karate haiN| avadhijJAna kA viSaya taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA- 1. davvao, 2. khittao, 3. kAlao 4. bhaavo| __ artha - usa avadhijJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| vaha isa prakAra hai - 1. dravya se 2. kSetra se 3. kAla se aura 4. bhAva se| tattha davvao NaM ohiNANI jahaNNeNaM aNaMtAiM rUvidavvAiM jANai pAsai, ukkoseNaM savvAiM rUvidavvAiM jANai paasi| artha - vahA~ dravya se avadhijJAnI jaghanya se bhI ananta rUpI dravyoM ko jAnate-dekhate haiM aura utkRSTa se sabhI rUpI dravyoM ko jAnate-dekhate haiN| vivecana - jina avadhijJAniyoM ko jaghanya avadhijJAna haiM, ve apane jaghanya avadhijJAna se ananta rUpI dravyoM ko jAnate haiM aura avadhidarzana se dekhate haiN| ve ananta dravya, utkRSTa avadhijJAna se jitane dravya jAne dekhe jAte haiM, unakI apekSA anantaveM bhAga mAtra samajhanA caahie| ___jina avadhijJAniyoM ko utkRSTa avadhijJAna hai, ve apane utkRSTa avadhijJAna se jitane bhI rUpI dravya haiM, una sabhI ko jAnate haiM aura avadhidarzana se dekhate haiN| viSaya - jo madhyama avadhijJAnI haiM, unameM jaghanya avadhijJAna se jitane dravya jAne jAte haiM usase koI 1. anantaveM bhAga adhika dravya jAnate haiM, koI 2. asaMkhyAtaveM bhAga adhika dravya jAnate For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhijJAna kA viSaya ************************************************************************************ haiM, koI 3. saMkhyAtaveM bhAga adhika dravya jAnate haiM, koI 4. saMkhyAta guNa adhika dravya jAnate haiM, koI 5. asaMkhyAta guNa adhika dravya jAnate haiM aura koI 6. ananta guNa adhika dravya jAnate haiN| jo madhyama avadhijJAnI haiM, unameM utkRSTa avadhijJAna se jitane dravya jAnate haiM usa se koI 1. anantabhAga hIna koI 2. asaMkhyabhAga hIna 3. koI saMkhyabhAga hIna 4. koI saMkhyaguNa hIna 5. koI asaMkhyaguNa hIna tathA koI 6. anaMtaguNa hIna jAnatA hai (isa prakAra chaha prakAra se jAnanA 'SaT sthAna patita' jAnanA kahalAtA hai|) zaMkA - jAnane meM aura dekhane meM kyA antara hai? samAdhAna - jAnanA-'jJAna' kahalAtA hai tathA dekhanA-'darzana' kahalAtA hai| pratyeka dravya, guNa aura paryAya meM, anya dravya guNa aura paryAya se kucha na kucha samAnatA aura kucha na kucha vizeSatA avazya rahatI hai| jJAna meM samAnatA aura vizeSatA ko jAnA jAtA hai aura darzana meM mAtra astitva ko dekhA jAtA hai, yaha donoM meM antara hai| khittao NaM ohiNANI jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijai bhAgaM jANai pAsai, ukkoseNaM asaMkhijjAiM aloge logappamANamittAiM khaMDAiM jANai paasi| __ artha - kSetra se avadhijJAnI, jaghanya aMgula kA asaMkhyeya bhAga aura utkRSTa se (loka aura) aloka meM loka pramANa asaMkhya khaNDa jAnate dekhate haiN| vivecana - jina avadhijJAniyoM ko jaghanya avadhijJAna haiM, ve apane jaghanya avadhijJAna se 'tri samaya AhAraka sUkSma panaka ke zarIra tulya' aMgula ke asaMkhyeya bhAga kSetra ko jAnate haiM aura jina avadhijJAniyoM ko utkRSTa avadhijJAna haiM, ve apane utkRSTa avadhijJAna se 'agni-jIva sUci bhramita' kSetra tulya, samasta loka aura aloka meM lokapramANa asaMkhyakhaNDa kSetra ko jAnate haiN| ' vizeSa - jo madhyama avadhijJAnI haiM, unameM jaghanya avadhijJAna se jitanA kSetra jAnA jAtA hai, usase koI eka AkAza pradeza adhika jAnate haiM, koI do AkAza pradeza adhika jAnate haiM, koI tIna AkAza pradeza adhika jAnate haiN| yoM eka-eka AkAza pradeza kI nirantara vRddhi se yAvat koI madhyama avadhijJAna vAle, utkRSTa avadhijJAna se jitanA kSetra jAnA jAtA hai, usase eka AkAza pradeza kama taka jAnate haiN| kAlao NaM ohiNANI jahaNNeNaM AvaliyAe asaMkhijjai bhAgaM jANai pAsai, ukkoseNaM asaMkhijjAo ussappiNIo avasappiNIo aIyamaNAgayaM ca kAlaM jANai paasi| artha - kAla se avadhijJAnI jaghanya se AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga jAnate dekhate haiM aura utkRSTa se asaMkhya utsarpiNiyA~ aura avasarpiNiyA~ bItI huI aura bItane vAlI jAnate haiM, dekhate haiN| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nandI sUtra ******************************* ********************************************* ******* vivecana - jina avadhijJAniyoM ko jaghanya avadhijJAna haiM, ve apane jaghanya avadhijJAna se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pahale taka 'rUpI dravyoM kA kyA huA aura pIche taka kyA hogA', mAtra itanA hI pratyakSa jAnate haiM, parantu jina avadhijJAniyoM ko utkRSTa avadhijJAna hai, ve apane utkRSTa avadhijJAna se asaMkhya utsarpiNiyA~ aura asaMkhya avasarpiNiyA~ jo bIta cukI haiM, usameM samasta pudgala dravyoM kA utpAda, vyaya aura dhrauvya kaise rahA aura Age jo asaMkhya utsarpiNiyA~ aura avasarpiNiyA~ bIteMgI, usameM samasta pudgala dravyoM kA utpAda, vyaya aura dhrauvya kaisA rahegAise pratyakSa jAnate haiN| ___jo madhyama avadhijJAnI haiM, usameM jaghanya avadhijJAna se jitanA kAla jAnA jAtA hai, usase koI eka samaya adhika jAnate haiM, koI do samaya adhika jAnate haiM, koI tIna samaya adhika jAnate haiM, yoM eka-eka samaya kI nirantara vRddhi se yAvat koI madhyama avadhijJAna vAle, utkRSTa avadhijJAnI jitanA kAla jAnate haiM, usase eka samaya kama taka kAla jAnate haiN| bhAvao NaM ohiNANI jahaNNeNaM aNaMte bhAve jANai pAsai, ukkoseNa vi aNaMte bhAve jANai paasi| savvabhAvANamaNaMtabhAgaM jANai paasi| ... __artha - bhAva se avadhijJAnI jaghanya se ananta bhAva-ananta paryava, jAnate dekhate haiM. aura utkRSTa se bhI ananta bhAva jAnate dekhate haiN| para sarva bhAvoM ke anantaveM bhAga jAnate dekhate haiN| vivecana - jina avadhijJAniyoM ko jaghanya avadhijJAna haiM, ve apane jaghanya avadhijJAnI ke dvArA pratyeka dravya kI to cAra-cAra paryAya hI jAnate haiM, para ananta dravyoM ko jAnate haiN| ataeva prati dravya cAra paryAya ke parimANa se ananta dravyoM kI apekSA ananta paryAya jAnate haiN| jina avadhijJAniyoM ko utkRSTa avadhijJAna haiM, ve apane utkRSTa avadhijJAna se bhI pratyeka dravya kI asaMkhya paryAyeM hI jAnate haiM, para samasta ananta pudgala dravyoM ko jAnate haiN| ataeva prati dravya asaMkhya paryAya ke parimANa se ananta dravyoM kI apekSA ananta paryAya jAnate haiN| pudgala dravya kI jitanI sva paryAyeM haiM, unakI apekSA to ve anantaveM bhAga jitanI hI paryAyeM jAnate haiM, kyoMki ve pratyeka rUpI dravya kI samasta vartamAna ananta paryAyeM aura traikAlika ananta paryAyeM nahIM jAnate, mAtra kucha kAla kSetra kI asaMkhyeya paryAyeM hI jAnate haiN| vizeSa - jo madhyama avadhijJAnI haiM, unameM jaghanya avadhijJAna se jitanI paryAyeM jAnI jAtI haiM, usase koI 1. anantaveM bhAga adhika paryAyeM jAnate haiM, koI 2. asaMkhyAtaveM bhAga adhika paryAyeM jAnate haiM koI 3. saMkhyAtaveM bhAga adhika paryAyeM jAnate haiM, koI 4. saMkhya guNa adhika paryAyeM jAnate haiM, koI 5. asaMkhya guNa adhika paryAyeM jAnate haiM aura koI 6. ananta guNa adhika paryAyeM jAnate haiM tathA utkRSTa avadhijJAna se jitanI paryAyeM jAnI jAtI hai, usase koI 1. anaMtabhAga hIna, koI For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhijJAna kA upasaMhAra 71 *00 ********************************************************************* 2. asaMkhyabhAga hIna, koI 3. saMkhyabhAga hIna, koI 4. saMkhyaguNa hIna, koI 5. asaMkhyaguNa hIna tathA koI 6. anaMtaguNa hIna jAnate haiN| ___ aba sUtrakAra avadhijJAna kA cauthA cUlikA dvAra kahate haiN| usameM avadhijJAna ke svarUpa ke viSaya meM aba taka jo kucha kahA gayA, usakA kathana karate haiN| avadhijJAna kA upasaMhAra ohI bhavapaccaio guNapaccaio ya vaNNio duviho| tassa ya bahU vigappA, davve khitte ya kAle y||63|| artha - bhavapratyaya aura guNapratyaya, yoM do prakAra ke avadhijJAna kA varNana kiyA gyaa| avadhijJAna se bahuta ke vikalpa-bheda batalAye gaye aura dravya, kSetra, kAla evaM bhAva batalAye gye| vivecana - 1. avadhijJAna ke prathama svAmI dvAra meM avadhijJAna ke bhava-pratyaya aura guNapratyaya-kSAyopazamika, ye do bheda batalAkara unake svAmI batalAye gye| ____2. dUsare bheda dvAra meM, avadhijJAna ke AnugAmI, anAnugAmI, varddhamAna, hIyamAna, pratipAti aura apratipAti-ye chaha mUla bheda aura antagata, madhyagata Adi kaI uttara bheda batalAye gye| 3. tIsare viSaya dvAra meM, avadhijJAnI, jaghanya se aura utkRSTa se kitane dravya, kitanA kSetra, kitanA kAla aura kitane bhAva jAnate haiM-yaha batalAyA gyaa| aba sUtrakAra kucha ukta kA aura kucha anukta kA saMgraha kara batAte haiM - NeraiyadevatitthaMkarA ya, ohissa'bAhirA huNti| pAsaMti savvao khalu, sesA deseNa paasNti||64|| se taM ohiNANapaccakkhaM // 16 // artha - deva, nAraka aura tIrthaMkara niyama se avadhi se abAhya hote haiN| ve niyama se sabhI ora dekhate haiM, zeSa vikalpa se dezataH dekhate haiN| yaha avadhijJAna pratyakSa hai| vivecana - 1. deva aura nArakoM ko avadhijJAna avazya hotA hai athavA unheM janma se hI avadhijJAna hotA hai arthAt bhava-pratyaya avadhijJAna hotA hai| chadmastha tIrthaMkaroM ko bhI janma se hI avadhijJAna hotA hai| kyoMki tIrthaMkara ko bhava ke sAtha avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama niyama se hotA hai| . 2. athavA deva aura nArakoM ko niyama se mRtyu paryanta avadhijJAna rahatA hai, arthAt unheM For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nandI sUtra *********************** *-*-*-*-* ************** **40444 4 4******** ******** ** AmaraNa apratipAti avadhijJAna hotA hai| tIrthaMkaroM ko bhI apratipAti avadhijJAna hotA hai, kyoMki vaha kevalajJAna kI utpatti ke eka kSaNa pUrva taka nizcita rUpa se vidyamAna hotA hai| 3. athavA deva, nAraka aura tIrthaMkaroM ko niyama se sambaddha avadhijJAna hotA hai arthAt ve jisa kSetra meM rahate haiM, vahA~ se nirantara apane avadhijJAna se jitanA kSetra jAnA jA sakatA hai, utanA sabhI saMlagna kSetra jAnate haiN| 4. athavA deva, nAraka aura tIrthaMkaroM ko niyama se AnugAmika avadhijJAna hotA hai| . 5. athavA deva, nAraka aura tIrthaMkara sabhI dizAoM meM jAnate haiN| unheM madhyagata avadhijJAna hotA hai| zeSa vikalpa se deza se dekhate haiM arthAt zeSa manuSya aura tiryaMcoM meM kisI ko avadhijJAna hotA hai aura kisI ko nahIM hotaa| manuSyoM meM kisI ko garbha ke prathama samaya se pUrva janma kA avadhijJAna ho sakatA hai, kisI ko pIche paryApta hone para utpanna ho sakatA hai| tiryaMcoM ko niyama se paryApta hone ke pazcAt hI avadhijJAna utpanna ho sakatA hai| manuSyoM meM aura tiryaMcoM meM pratipAti apratipAti donoM prakAra kA avadhijJAna ho sakatA haiN| manuSyoM meM AmaraNa apratipAti aura Akevala apratipAti-donoM prakAra kA apratipAti avadhijJAna ho / sakatA hai, parantu tiryaMcoM meM AmaraNa apratipAti hI ho sakatA hai| Akevala apratipAti nahIM ho sktaa| ___manuSyoM aura tiryaMcoM meM sambaddha aura asambaddha donoM prakAra kA avadhijJAna ho sakatA hai| AnugAmika aura anAnugAmika, ina do prakAroM kA bhI ho sakatA hai| antagata aura madhyagata-ina donoM prakAra kA bhI ho sakatA hai| vizeSa - deva aura nAraka, avasthita avadhijJAna vAle hote haiN| tIrthaMkara avasthita yA varddhamAna avadhijJAna vAle hote haiN| manuSya aura tiryaMca avasthita varddhamAna, hIyamAna yA tadubhaya avadhijJAna vAle bhI ho sakate haiM (prajJApanA 33) / 1. dravya kI apekSA - nAraka aura tiryaMca 1. audArika 2. vaikriya 3. AhAraka aura 4. taijas vargaNA ke gurulaghu pudgala hI dekha sakate haiN| manuSya aura deva abhI kahe hue ye cAra tathA 5. bhASA 6. mana evaM 7 kArmaNa vargaNA ke agurulaghu pudgala bhI dekha sakate haiN| manuSya, paramANu saMkhya pradezI, asaMkhya pradezI aura ananta pradezI pudgala dekha sakate haiN| zeSa nAraka, tiryaMca aura deva, ananta pradezI pudgala hI dekha sakate haiN| 2. kSetra kI apekSA - nAraka, jaghanya AdhA kosa utkRSTa cAra kosa dekhate haiN| tiryaMca jaghanya, jaghanya avadhikSetra aura utkRSTa asaMkhya dvIpa samudra taka dekha sakate haiN| manuSya jaghanya, 'jaghanya For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana:paryAya jJAna ************+-+-nel 73 **** * *** * ******** avadhikSetra' aura utkRSTa 'utkRSTa avadhikSetra taka dekha sakate haiN| deva jaghanya aMgula ke asaMkhyeya bhAga ko dekhate haiN| (yaha jaghanya avadhikSetra kI apekSA bar3A kSetra hai|) utkRSTa loka kI dezona trasanAla taka dekhate haiN| 3. kAla kI apekSA - nAraka jaghanya antardivasa aura utkRSTa aneka divasa bhUta bhaviSya kAla ko jAnate haiN| tiryaMca jaghanya AvalikA kA asaMkhyeya bhAga, utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga bhUta bhaviSya kAla jAnate haiN| manuSya jaghanya AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa cakra bhata bhaviSya kAla ko jAnate haiN| deva. jaghanya AvalikA kA asaMkhyeya bhAga aura utkRSTa loka ke aneka saMkhyeya bhAga kSetra ko jAnate haiN| 4. paryAya kI apekSA - cAroM hI gati ke jIva jaghanya se bhI aura utkRSTa se bhI rUpI dravya ke ananta paryava jAnate haiN| avadhijJAna kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa 66 sAgara hai| avadhijJAna aura vibhaMgajJAna donoM kI milAkara sthiti do chAsaTha sAgara hai| (prajJApanA 18, 10) se ttaM ohiNANapaccakkhaM // 16 // yaha vaha avadhijJAna pratyakSa hai| aba jijJAsu manaHparyAya jJAna ke svarUpa ko jAnane ke lie pUchatA hai - manaHparyAya jJAna se kiM taM maNapajavaNANaM? maNapajjavaNANe NaM bhaMte! kiM maNussANaM uppajjai, amaNussANaM? goyamA! maNussANaM, No amnnussaannN| prazna - vaha mana:paryAyajJAna kyA hai? - he bhagavan! manaHparyAyajJAna kyA manuSyoM ko utpanna hotA hai yA amanuSyoM ko (utpanna hotA hai)? uttara - he gautama! manaHparyAyajJAna manuSyoM ko utpanna hotA hai, amanuSyoM ko nhiiN| vivecana - jisa jJAna ke dvArA para ke mana kI paryAyeM jAnI jAya, use 'mana:paryAyajJAna' kahate haiN| mana do prakAra kA hai - 1. dravya mana aura 2. bhAva mn| jIva meM jJAnAvaraNIya karma ke tathAvidha kSayopazama se jo manana karane kI labdhi hotI hai tathA manana rUpa upayoga calatA hai, ye donoM 'bhAvamana' kahalAte haiM tathA usa manana kriyA meM sahakArI bhUta jo manaHparyApti ke dvArA manovargaNA . ke pudgala grahaNa kara mana rUpa meM pariNata kiye jAte haiM, ve 'dravya mana' haiN| bhAva mana jIvamaya hai aura arUpI hai tathA dravya mana pudgalamaya hai aura rUpI hai| For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra mana: paryAyajJAna, kevala rUpI dravya ko hI jAnane vAlA hai, ataH manaHparyAyajJAnI, mana: paryAyajJAna ke dvArA kevala dravya mana ko hI sAkSAt jAnate haiM, parantu arUpI bhAva mana ko nahIM jAna skte| 74 ********************* *********** ********************************* bhAva mana meM jisa prakAra manana hotA hai vicAra dhArAeM calatI hai, usI ke anusAra dravya mana bhI hotA hai| yadi bhAva mana prazasta huA, to dravya mana bhI prazasta varNa, prazasta gaMdha, prazasta rasa, prazasta sparza aura prazasta saMsthAna vAlA hotA hai| yadi bhAva mana aprazasta huA, to dravya mana bhI aprazasta varNa, aprazasta gaMdha, aprazasta rasa, aprazasta sparza aura aprazasta saMsthAna vAlA hotA hai| mana: paryAyajJAnI, dravya mana ke varNAdi paryAyoM ko jAnakara anumAna se yaha nizcaya karate haiM ki 'amuka saMjJI jIva ke amuka vicAra hone hI cAhie, kyoMki dravya mana kI aisI varNAdi paryAyeM tabhI ho sakatI haiM, jabaki amuka prakAra kA bhAva mana ho anyathA nahIM ho sakatI / jaise mana ko jAnane vAle mAnasa zAstrI, mana ko sAkSAt nahIM dekhte| ve mana ke anurUpa mukha para Ane vAlI bhAva bhaMgimAoM ko sAkSAt dekhakara anumAna se yaha nizcaya karate haiM ki - 'isake amuka vicAra hone cAhie, kyoMki mukha para aisI bhAva bhaMgimAeM tabhI utpanna ho sakatI haiM jabaki isake mana meM amuka prakAra kA bhAva ho / aba sUtrakAra, ziSya kI jijJAsA pUrti ke lie avadhijJAna ke samAna manaH paryAyajJAna ke viSaya meM tIna bAteM batAyeMge - 1. manaH paryAyajJAna kinheM hotA hai, 2. mana: paryAyajJAna ke kitaneM bheda haiM aura 3. manaHparyAyajJAna se kitane dravya, kSetra, kAla aura bhAva jAne jAte haiM / sarvaprathama 'manaH paryAyajJAna kise hotA hai', yaha batalAne vAlA pahalA 'svAmI dvAra' kahate haiM / mana: paryAyajJAna - 1. manuSyoM ko utpanna hotA hai (manuSya puruSa, manuSya strI aura manuSya napuMsaka ko utpanna hotA hai ( bhagavatI 8, 2), kyoMki inameM sarva-virata sAdhu hote haiM (bhagavatI 25 - 6) / 2. amanuSyoM ko utpanna nahIM hotA, manuSyagati se itara nAraka, tiryaMca aura devoM ko utpanna nahIM hotA, kyoMki inameM sarva-virata sAdhu hI nahIM hote / manaH paryavajJAna kA svAmI ja maNussANaM kiM saMmucchimamaNussANaM, gabbhavakkaMtiyamaNussANaM ? goyamA ! No saMmucchimamaNussANaM, gabbhavakkaMtiyamaNussANaM uppajjai // prazna - yadi manuSyoM ko utpanna hotA hai, to kyA sammUcchima manuSyoM ko hotA hai yA garbhavyutkrAntika manuSyoM ko utpanna hotA hai ? For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******************** mana:paryavajJAna kA svAmI 75 *************************** uttara - gautama! sammUrchima manuSyoM ko utpanna nahIM hotA, kintu garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai| vivecana - sammUchima manuSya-jo manuSya, mAtA-pitA ke saMyoga ke binA utpanna hote haiM, unheM 'sammUchima manuSya' kahate haiN| ye manuSya ke malamUtra Adi caudaha sthAnoM meM utpanna hote haiN| ye aMgula ke asaMkhyeya bhAga kI avagAhanA vAle antarmuhUrta kI sthiti vAle, manuSya jaisI hI AkRti vAle aura mana rahita hote haiN| garbha-vyutkrAntika manuSya-jo manuSya mAtA-pitA ke pudgala saMyoga se, mAtA ke garbhAzaya meM utpanna hote haiM aura mAtA ke garbha se bAhara nikalate hote haiM tathA mana vAle hote haiM, unheM 'garbhavyutkrAntika manuSya' kahate haiN| (prajJApanA 1) / manaHparyAyajJAna, sammUchima manuSyoM ko utpanna nahIM hotA, kyoMki unameM koI sarva-virata sAdhu nahIM bana sakatA, yaha jJAna kevala garbha-vyutkrAntika manuSyoM ko hI utpanna ho sakatA hai, kyoMki unhIM meM koI sarva-virata sAdhu banate haiN| ___ jai gambhavakkaMtiyamaNussANaM kiM kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, akammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, aMtaradIvaga-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM? goyamA! kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, No akammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, No aNtrdiivg-gbbhvkkNtiy-mnnussaannN| prazna - yadi garbha-vyutkrAntika manuSyoM ko hI mana:paryAya jJAna utpanna hotA hai, to kyA karmabhUmija garbha-vyutkrAntika manuSyoM ko utpanna hotA hai yA akarma-bhUmija manuSyoM ko utpanna hotA hai yA manuSyoM ko manaHparyAyajJAna utpanna hotA hai ? uttara - gautama! karma bhUmija garbhotpanna manuSyoM ko hI mana:paryAyajJAna utpanna hotA hai, akarmabhUmi aura antaradvIpaja ke garbhaja manuSyoM ko nahIM hotaa| - vivecana - karmabhUmija - jisa bhUmi meM sadA yA kisI samaya bhI rAjya vANijya, kRSi Adi laukika karma yA samyak cAritra samyak tapAdi lokottara dharma calate hoM, use 'karmabhUmi' kahate haiN| pAMca bharata, pAMca airavata aura pA~ca mahAvideha, ye 15 karmabhUmiyA~ haiN| jo inameM utpanna hote haiM, unheM 'karmabhUmija' kahate haiN| * akarmabhUmija - jisa kSetra meM kisI bhI samaya uparyukta laukika yA lokottara karma nahIM calate 10 prakAra ke kalpavRkSoM se kAma calatA hai, use akarmabhUmija kahate haiN| ye pAMca deva-kuru, pA~ca uttarakuru pA~ca hemavata, pA~ca, hairaNyavata, pA~ca harivarSa, pA~ca ramyakavarSa ye 30 akarmabhUmiyA~ haiN| jo inameM utpanna hote haiM, unheM 'akarmabhUmija' kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 nandI sUtra ********************************* ******************** antaradvIpaja - lavaNasamudra ke antargata ekoruka Adi jo 56 dvIpa haiM, unheM 'antaradvIpaja' kahate haiN| ye bhI laukika aura lokottara karma rahita hote haiN| jo inameM utpanna hote haiM, ve 'antaradvIpaja' kahalAte haiN| (prajJApanA 1) kyoMki karmabhUmi ke garbhaja manuSyoM meM se hI koI sarva-virata sAdhu banate haiM, parantu akarmabhUmijagarbhaja manuSya yA antaradvIpajagarbhaja manuSya sarva-virata sAdhu nahIM bana sakatA, isalie unheM manaH paryAyajJAna utpanna nahIM hotaa| jai kammabhUmiyagabbhavakkaMtiyamaNussANa, kiM saMkhijjavAsAuyakammabhUmiya- . gabbhavakkaMtiyamaNussANaM asaMkhijavAsAuyakammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM?. goyamA! saMkhejavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavakkaM tiyamaNussANaM, No asaMkhejavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavakkaM tiymnnussaannN|| prazna - yadi karmabhUmija karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko mana:paryAyajJAna utpanna hotA hai, to kyA saMkhyeya varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA asaMkhyeya varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai ? uttara - gautama! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai, kyoMki unhIM meM sarva virata sAdhu ho sakate haiM, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna nahIM hotA, kyoMki unameM sarva virati asaMbhava hai| vivecana - 'saMkhyeya varSa kI AyuSya vAle' - yaha eka pAribhASika zabda hai| jo jaghanya antarmuhUrta kI AyuSya vAle haiM, unase lekara jo utkRSTa eka pUrvakoTi (70,56,000,00,00,000 sattara lAkha chappana sahasra karor3a) varSa AyuSya vAle hote haiM, unheM sUtra meM 'saMkhyeya varSa kI AyuSya vAle' kahate haiN| aMsakhyeya varSa kI AyuSya vAle - jo pUrvakoTi varSa se eka samaya bhI adhika AyuSya vAle hote haiM, unheM 'asaMkhyeya varSa kI AyuSya vAle' kahate haiN| (bhagavatI 24, 1) jai saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM kiM pajattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, apajjattaga-saMkhejavAsAuyakammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM? goyamA! pajattaga-saMkheja vAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, No apjjttgsNkhejvaasaauy-kmmbhuumiy-gbbhvkkNtiymnnussaannN| artha - prazna - yadi saMkhyeya varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manaHparyavajJAna kA svAmI oo * * * * * -*-*-*-*- * ************ * * * * * * * * * * * * * hai, to kyA paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai ? uttara - gautama! paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija manuSyoM ko utpanna hotA hai aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija manuSyoM ko utpanna nahIM hotaa| . vivecana - paryApta-aparyApta - 1. AhAra 2. zarIra 3. indriya 4. zvAsocchvAsa 5. bhASA aura 6. mana, ina chahoM ko grahaNa Adi karane kI jinhoMne pUrNa zakti prApta kara lI, unheM yahA~ 'paryApta' kahA hai tathA jinhoMne pUrI zakti prApta nahIM kI yA nahIM kareMge, unheM 'aparyApta' kahA hai| jai pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, kiM sammudiTThi-pajjattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaM tiyamaNussANaM, micchadiTThi-pajattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, sammAmicchadiTThi-pajjattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM? goyamA! sammadiTThi-pajattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM No micchadiTThi pajjattagasaMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, nnosmmaamicchditttthipjjttg-sNkhejvaasaauy-kmmbhuumiy-gbbhvkkNtiymnnussaannN| ____ artha - prazna - yadi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle garbhaja manuSyoM ko hI mana:paryAya jJAna utpanna hotA hai, to kyA samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA mizradRSTi paryApta manuSyoM ko utpanna hotA hai? - uttara - gautama! samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai, parantu mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle garbhaja manuSyoM ko utpanna nahIM hotaa| isI prakAra mizradRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle garbhaja manuSyoM ko bhI nahIM ho sktaa| (kyoMki usameM nizcaya hI sarva-virata sAdhutva nahIM ho sktaa|) - jai sammadiTThipajjattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM kiM saMjaya-sammadiTThipajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, asaMjaya-sammadiTThi-pajattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, saMjayAsaMjaya-sammadiTThi-pajjattaga saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM? For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ************************************************************************************ nandI sUtra goyamA! saMjaya-sammadiTThi-pajattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, No asaMjaya-sammadiTTi pajattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavakkaMtiyamaNussANaM No saMjayA-saMjaya-sammadiTThi pjttg-sNkhej-vaasaauykmmbhuumiy-gbbhvkkNtiymnnussaannN| artha - prazna - yadi samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai, to kyA saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA asaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai, yA saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai| uttara - gautama! mana:paryAyajJAna saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai, asaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja yA saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko nhiiN| vivecana - saMyata-puruSa-sAdhu, strI-sAdhvI yA napuMsaka saadhu| asaMyata-avirata gRhsth| saMyatAsaMyata - dezavirata shraavk| jai saMjaya-sammadiTThi-pajjattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM kiM pamattasaMjaya-sammadiTThipajjattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavakkaMtiyamaNussANaM, apramattasaMjaya-sammadiTTi-pajjattagasaMkhejavAsAuya kammabhUmiya gabbhavakkaMtiya maNussANaM? goyamA! apamattasaMjayasammadiTThi-pajattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavakkaMtiyamaNussANaM, No pmttsNjy-smmditttthipjttg-sNkhejvaasaauykmmbhuumiy-gbbhvkkNtiy-mnnussaannN| artha - prazna - yadi saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai, to kyA pramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai? uttara - gautama! apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manaHparyavajJAna kA svAmI 79 ************************************************************************************ garbhaja manuSyoM ko hI manaHparyavajJAna utpanna ho sakatA hai, pramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko nhiiN| vivecana - pramattasaMyata, apramattasaMyata-jo saMyama meM (cAritra meM) zithilatA utpanna kareM, use 'pramAda' kahate haiN| 1. madya 2. viSaya 3. kaSAya 4. nidrA aura 5. vikathA, ye pAMca pramAda haiN| jo sAdhu, jisa samaya inameM pravRtta ho, vaha usa samaya 'pramatta saMyata' kahalAtA hai tathA jisa samaya inameM pravRtta na ho, usa samaya 'apramatta saMyata' kahalAtA hai| ___ yahA~ apramatta saMyata kA artha-sAtaveM guNasthAna se bArahaveM guNasthAnavartI jIva samajhanA caahie| mana:paryAyajJAna viziSTa guNa ke kAraNa utpanna hotA hai| vaise guNa apramatta sAdhu meM hI ho sakate haiM, pramAdI sAdhu meM nhiiN| jai apamatta saMjaya-sammadiTThi-pajjattaga-saMkhejavAsAuya kammabhUmiyagabbhavakkaM tiyamaNussANaM, kiM iDDIpattaapamatta saMjaya-sammadiTThipajattagasaMkhejavAsAuya-kammabhUmiya gabbhavakkaMtiyamaNussANaM, aNiDDIpatta apamattasaMjayasammadiTThi-pajattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM? goyamA! iDDIpatta-apamattasaMjayasammadiTThi-pajjattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavakkaMtiya-maNussANaM, No aNiDDIpatta-apamattasaMjayasammadiTThi-pajjattaga-saMkheja vAsAuya-kammabhUmiya gabbhavakkaMtiyamaNussANaM-maNapajjavaNANaM smuppjji|| 17 // artha - prazna - yadi apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai, to kyA RddhiprApta apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA Rddhi aprApta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai? uttara - gautama! manaH paryAyajJAna 1. RddhiprApta 2. apramatta 3. saMyata 4. samyagdRSTi 5. paryAptaka 6. saMkhyeya varSa kI AyuSya vAle 7. karmabhUmija 8. garbhavyutkrAntika 9. manuSyoM ko utpanna hotA hai, Rddhi aprApta apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna nahIM hotaa| . vivecana - Rddhi prApta, Rddhi aprApta-dharmAcaraNa ke dvArA nirjarA hokara yA puNyodaya hokara jo viziSTa zakti-labdhi milatI hai, use yahA~ 'Rddhi' kahA hai| aisI labdhiyA~ 28 haiN| uttarottara apUrva-apUrva artha ke pratipAdaka viziSTa zruta meM praveza karate hue usase utpanna tIvra, tIvratara zubha For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 - nandA sUtra ******************************* ***************** * * * * * * * * * * * * bhAvanAoM se RddhiyA~ utpanna hotI haiN| jinheM ye RddhiyA~ prApta huI haiM, ve 'Rddhi prApta' haiM tathA jinheM prApta nahIM haiM, ve 'Rddhi aprApta' kahalAte haiN| ___yahA~ mana:paryAyajJAna ke sAtha avirodhI saMbhava avadhijJAna-labdhi, pUrvadhara-labdhi, gaNadhara-labdhi, auSadhi-labdhi, vacana-labdhi, cAraNa-labdhi Adi labdhiyA~ hI grahaNa karanA caahie| manaparyAyajJAna, viziSTa vizuddhi ke kAraNa utpanna hotA hai| vaha viziSTa vizuddhi, RddhiprApta meM saMbhava hai, Rddhi aprApta meM nhiiN| kyoMki Rddhi, vizuddhi se hI prApta hotI hai, binA vizuddhi ke prApta nahIM hotii| vizeSa - manaHparyAyajJAna utpanna hone ke pazcAt vaha zramaNa chaThe guNasthAna meM bhI labdhi se vidyamAna raha sakatA hai tathA zramaNa vahA~ upayoga bhI lagA sakatA hai| (prajJA0 17) / iti manaH paryAya jJAna kA pahalA svAmI dvAra smaapt| manaHparyAyajJAna ke bheda aba sUtrakAra manaHparyAyajJAna ke kitane bheda hote haiM ? yaha batAne vAlA dUsarA bheda dvAra kahate haiMtaM ca duvihaM upajjai taMjahA - 1. ujjumaI ya 2. viulamaI y| artha - vaha mana:paryAyajJAna do prakAra se utpanna hotA hai, yathA - Rjumati aura vipulmti| vivecana - dravya mana ke jitane skandha, usakI jitanI paryAyeM vipulamati jAnatA hai, unakI apekSA jo dravya mana ke skandha aura usakI paryAyeM alpa jAne, use 'Rjumati' mana:paryAyajJAna kahate haiM aura 2. dravya-mana ke jitane skandha aura usakI jitanI paryAyeM Rjumati jAnatA hai, unakI apekSA jo dravya-mana kI vipula skandha aura paryAyeM jAnatA hai, use 'vipulamati' mana:paryAyajJAna kahate haiN| dRSTAMta - jaise kisI saMjJI jIva ne kisI ghaTa ke viSaya meM vipala cintana kiyA. usa cintana ke anurUpa usake dravya mana kI aneka paryAyeM bnii| una paryAyoM meM Rjumati, 'isane ghaTa kA cintana kiyA' - mAtra itanA jAnane meM sahAyabhUta jo alpa paryAyeM haiM, unheM hI jAnegA aura una paryAyoM ko sAkSAt dekhakara phira anumAna se yaha jAnegA ki - 'isa prANI ne ghaTa kA cintana kiyaa| __ parantu vipulamati una paryAyoM meM-'isane jisa ghaTa kA ciMtana kiyA vaha ghaTa dravya se sone kA banA huA hai, kSetra se pATalIputra nAmaka nagara meM banA huA hai, kAla se basanta Rtu meM banA hai, bhAva se siMhanI ke dUdha se yukta hai aura phala se DhakA hai, guNa se rAjaputra ko samarpita karane yogya aura nAma se rAjaghaTa hai ityAdi bAteM jAnane meM sahAyabhUta jitanI vipula paryAyeM haiM, una sabako jAnegA aura anumAna se yaha jAnegA ki 'usane ghaTa kA ciMtana kiyA, jo dravya, kSetra, kAla, bhAva, guNa aura nAma se yA varNa, gandha, rasa, sparza, zabda, saMsthAna Adi se isa prakAra kA hai|' For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana:paryavajJAna kA viSaya 81 ******************************************* vizeSa - utkRSTa Rjumati aura vipulamati, ye donoM AnugAmika hote haiM, anAnugAmika nhiiN| madhyagata hote haiM, antagata nhiiN| sambaddha hote haiM, asambaddha nhiiN| jaghanya Rjumati saba prakAra kA saMbhava hai| Rjumati varddhamAna hokara vipulamati ho sakatA hai, para vipulamati hIyamAna hokara Rjumati nahIM ho sktaa| ___Rjumati, kevala jJAna kI utpatti ke pUrva pratipatita ho sakatA hai| Rjumati se aura sAdhutva se gira kara jIva, naraka nigoda meM bhI jA sakatA hai (bhagavatI 24, 21) parantu vipulamati niyama se kevalajJAna kI utpatti ke eka kSaNa pUrva taka vidyamAna rahatA hI hai| mana:paryAyajJAna kI sthiti jaghanya eka samaya utkRSTa dezona pUrvakoTi hai (prajJApanA 18, 10) / iti manaHparyAyajJAna kA bheda dvAra smaapt| aba sUtrakAra 'manaHparyAyajJAna se kitane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA jJAna hotA hai' yaha batalAne vAlA tIsarA 'viSaya dvAra' Arambha karate haiM - . manaHparyavajJAna kA viSaya - taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA - 1. davvao, 2. khittao, 3. kAlao, 4. bhaavo| artha - usa manaHparyAya jJAna kA viSaya saMkSepa se cAra prakAra kA hai| vaha isa prakAra hai - 1. dravya se 2. kSetra se 3. kAla se aura 4. bhAva se| 1. tattha davvao NaM ujumaI aNaMte aNaMtapaesie khaMdhe jANai pAsai, taM ceva viulamaI abbhahiyaMtarAe viulatarAe visuddhatarAe vitimiratarAe jANai paasi| ___ artha - vahA~ 1. dravya se Rjumati ananta pradezI, anaMta skandha jAnate dekhate haiM, unhIM ko vipulamati abhyadhikatA se, vipulatA se, vizuddhatA se, vitimiratA se jAnate dekhate haiN| kveicana - jina mana:paryava jJAniyoM ko jaghanya Rjumati mana:paryAya jJAna hotA hai, ve apane jaghanya Rjumati manaHparyAya jJAna ke dvArA saMjJI jIva ke manarUpa meM pariNata manovargaNA ke ananta pradezI ananta skandhoM ko jAnate haiN| ve ananta skandha. utkaSTa Rjamati se jitane skandha dekhe jA sakate haiM, unakI apekSAM anantaveM bhAga samajhanA cAhie tathA jina manaHparyavajJAniyoM ko utkRSTa Rjumati manaHparyAya jJAna haiM, ve bhI apane Rjumati mana:paryAya jJAna ke dvArA mana rUpa meM pariNata For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nandI sUtra ******************************************* * ** * ** * * * * * * * * * * * ** * * ************** manovargaNA ke anaMta pradezI ananta skandha hI jAnate haiM, para jaghanya manaHparyAya jJAna se jitane jAne jAte haiM, unase anantaguNa jAnate haiN| vizeSa - jo madhyama Rjumati manaHparyAya jJAnI haiM, ve jaghanya Rjumati kI apekSA 1. koI anantaveM bhAga adhika 2. koI asaMkhyeya bhAga adhika 3. koI saMkhyeyabhAga adhika 4. koI .saMkhyeya guNa adhika 5. koI asaMkhyeya guNa adhika aura 6. koI anantaguNa adhika aura utkRSTa Rjumati kI apekSA chaha sthAna hIna manovargaNA ke skandha dravya jAnate haiN| tathA jo vipulamati manaHparyavajJAnI haiM, ve Rjumati jitane skandha dekhate haiM, unakI apekSA pariNAma meM adhikatara skandha dekhate haiM, vipulatara skandha dekhate haiM evaM spaSTatA kI apekSA adhika vizuddhatara dekhate haiM, vitimiratara-bhrAnti rahita dekhate haiN| zaMkA - jaise avadhijJAnI, avadhijJAna se jAnate haiM aura avadhidarzana se dekhate haiM ? usI prakAra mana:paryavajJAnI kyA mana:paryAya jJAna se jAnate haiM aura mana:paryAya darzana se dekhate haiM? . . samAdhAna - nahIM, kyoMki mana:paryAya jJAna hI hotA hai, darzana nahIM hotaa| zaMkA - kyoM nahIM hotA? samAdhAna - chadmastha jIvoM kA upayoga tathA-svabhAva se mana kI paryAyoM kI vizeSatAoM ko jAnane kI ora hI lagatA hai, mana kI paryAyoM ke astitva mAtra ko jAnane kI ora nahIM lgtaa| ataeva manaHparyAyajJAna hI hotA hai, darzana nahIM hotaa| zaMkA - taba 'manaHparyavajJAnI dekhate haiM' - isakA kyA artha hai ? samAdhAna - 1. 'manaHparyavajJAnI, mana:paryAyajJAna se mana kI paryAyoM ko sAkSAt dekha kara manonimittaka acakSudarzana ke anumAna dvArA manobhAvoM ko dekhate haiM' - yaha artha hai| 2. athavA mana kI paryAyoM ko sAkSAt dekhakara manonimittaka matijJAna ke anumAna dvArA manobhAvoM ko jAnate haiM, use yahA~ 'dekhanA' kahA hai| athavA 3. mana kI kama paryAyoM ko dekhanA-'dekhanA' hai tathA adhika dekhanA 'jAnanA' hai| yaha artha saMbhava hai| . . 2. khittao NaM ujjumaI ya jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejayabhAgaM, ukkoseNaM ahe jAva imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheTThille khuDDagapayare, uDDe jAva joisassa uvarimatale, tiriyaM jAva aMtomaNussakhitte aDDAijesu dIvasamuddesu paNNarassasu kammabhUmisu tIsAe akammabhUmisu chappaNNAe aMtaradIvagesu saNNipaMceMdiyANaM pajattayANaM maNogae bhAve jANai pAsai, taM ceva viulamaI aDDAijehimaMgulehiM abbhahiyataraM viulataraM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM khettaM jANai paasi| For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manaHparyavajJAna kA viSaya **** * ** * *** ********************************************* *********** ********** artha - kSetra se Rjumati, jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga jAnate dekhate haiM tathA utkRSTa se nIce isa ratnaprabhA pRthvI ke uparima adhastana kSudra pratara taka jAnate dekhate haiM Upara jyotiSiyoM ke uparItala taka jAnate dekhate haiN| tirache manuSya kSetra taka jAnate dekhate haiN| manuSya kSetra meM ar3hAI dvIpa haiM, do samudra haiN| ar3hAI dvIpa meM pandraha karma bhUmi aura tIsa akarmabhUmiyA~ haiM, pahale lavaNa samudra meM chappana antarvIpa haiN| ina saba kSetroM meM jitane 1. saMjJI 2. paMcendriya 3. paryApta pazu, mAnava athavA deva haiM, unake manogata bhAvoM ko jAnate-dekhate haiN| usI kSetra ko vipulamati eka dizA se bhI ar3hAI aMgula adhikatara aura sabhI dizAoM meM bhI r3hAI aMgula vipulatara jAnate dekhate haiM tathA una kSetra-gata manodravyoM ko vizuddhatara tathA vitimiratara jAnate dekhate haiN| vivecana - jina mana:paryavajJAniyoM ko jaghanya Rjumati manaHparyAyajJAna hai, ve apane jaghanya Rjumati mana:paryAya jJAna dvArA mAtra aMgula ke asaMkhyeya bhAga meM hI rahe hue dravya mana ke rUpI skandha jAnate dekhate haiM tathA jo utkRSTa Rjumati manaHparyAyajJAnI haiM, ve apane utkRSTa Rjumati manaH paryAya jJAna dvArA ar3hAI-ar3hAI aMgula kama sahasra 1000 yojana gahare 900 yojana U~ce (1900 yojana moTe) 45 lAkha yojana lambe caur3e tigunI se adhika paridhi vAle kSetra meM rahe hue saMjJI jIvoM ke dravya mana kI paryAyoM ko jAnate haiN| (jo manaHparyavajJAnI, madhyama Rjumati manaHparyAyajJAna vAle haiM, ve jaghanya Rjumati manaHparyavajJAnI kI apekSA koI 1. asaMkhyeya bhAga adhika kSetra koI 2. saMkhyeya bhAga adhika kSetra, koI 3. saMkhyeya guNa adhika kSetra aura koI 4. asaMkhyeyaguNa adhika kSetra jAnate haiN|) vipulamati manaHparyavajJAnI bhI isI kSetra ko jAnate haiM, para pratyeka dizA meM ar3hAI ar3hAI aMgula kSetra adhika-vipula jAnate haiN| .3. kAlao NaM ujjumaI jahaNNeNaM paliovamassa asaMkhijayabhAga, ukkoseNa vi paliovamassa asaMkhijayabhAgaM atIyamaNAgayaM vA kAlaM jANai pAsai, taM ceva viulamaI abbhahiyatarAgaM viulatarAgaM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai paasi| artha - kAla se Rjumati jaghanya se palyopama kA asaMkhyeya bhAga bItA huA aura bItane vAlA jAnate dekhate haiM aura utkRSTa se bhI palyopama kA asaMkhyeya bhAga bItA huA aura bItane vAlA jAnate dekhate haiN| usI kAla ko vipulamati adhikatA se, vipulatA se, vizuddhatA se aura vitimiratA se jAnate dekhate haiN| _ vivecana - jo manaHparyavajJAnI, jaghanya Rjumati manaHparyAya jJAna vAle haiM, ve apane jaghanya Rjumati manaHparyAyajJAna ke dvArA ukta kSetra meM kisa saMjJI jIva kI bIte hue palyopama ke asaMkhyeya For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ************************************************************************************ nandI sUtra bhAga meM dravyamana kI kaisI paryAyeM rahIM aura bItane vAle palyopama ke asaMkhyeya bhAga meM dravyamana kI kaisI paryAyeM raheMgI-yaha pratyakSa jAnate haiM aura usa para anumAna lagA kara bIte hue palyopama ke asaMkhyeya bhAga meM ukta kSetra meM kisI saMjJI tiryaMca manuSyoM devagati ke jIva ke kaise manobhAva rahe aura bItane vAle palyopama ke asaMkhyeya bhAga meM kaise manobhAva raheMge, yaha.parokSa dekhate haiN| jina Rjumati manaHparyavajJAniyoM ko utkRSTa Rjumati manaHparyAya jJAna haiM, ve bhI itane hI kAla Age pIche ke manobhAvoM ko jAnate haiN| parantu jaghanya Rjumati mana:paryAya jJAna vAle jisa palyopama kA asaMkhyeya bhAga dekhate haiM, vaha bahuta choTA samajhanA caahie| saMbhava hai vaha AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga hI ho, kyoMki 'kSetra se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga jAnate haiM' aisA kahA hai tathA utkRSTa Rjumati manaHparyAya jJAna vAle jisa palyopama ke asaMkhyeya bhAga ko jAnate haiM, vaha bahuta bar3A samajhanA cAhie, kyoMki usameM asaMkhyeya varSa haiN| jina mana:paryavajJAniyoM ko madhyama Rjumati manaHparyAyajJAna hai, ve jaghanya Rjumati manaHparyAyajJAna kI apekSA koI 1. asaMkhyeya bhAga adhika kAla, koI 2. saMkhyeya bhAga adhika kAla, koI 3. saMkhyeya guNa adhika kAla aura koI 4. asaMkhyeya guNa adhika kAla jAnate haiN| 4. bhAvao NaM ujjumaI aNaMte bhAve jANai pAsai, savvabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAsai, taM ceva viulamaI abbhahiyatarAgaM viulatarAgaM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai paasi| artha - bhAva se Rjumati ananta bhAvoM ko jAnate dekhate haiM, sarvabhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnate dekhate haiN| unhIM ko vipulamati adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura vitimiratara jAnate dekhate haiN| vivecana - jina mana:paryavajJAniyoM ko jaghanya Rjumati manaHparyAyajJAna hai, ve apane jaghanya Rjumati manaHparyAya se dravya mana ke pratyeka skandha ke saMkhya paryAya hI jAnate haiM, para ananta manodravya skandha jAnate haiM, usakI apekSA ananta paryAyeM jAnate haiN| ve paryAyeM, utkRSTa Rjumati manaH paryAya jJAnI jitanI paryAyeM jAnate haiM, usakI apekSA anantaveM bhAga mAtra haiN| . jo manaHparyavajJAnI, utkRSTa Rjumati mana:paryAyajJAnI haiM, ve apane usa jJAna ke dvArA dravya-mana ke pratyeka skandha kI asaMkhya paryAyeM jAnate haiM, parantu dravya mana ke ananta skandha jAnate haiM, unakI apekSA ananta paryAyeM jAnate haiN| ve paryAdeM jaghanya Rjumati se jitanI jAnI jAtI haiM, unakI apekSA to anaMtaguNa haiM, parantu dravyamana kI jitanI paryAyeM hotI haiM, unakA anaMtavA~ bhAga mAtra jAnate haiM, kyoMki ve pratyeka manodravya skandha kI vartamAna ananta paryAyoM ko aura traikAlika anaMta paryAyoM ko nahIM jaante| mAtra kucha kAla kI asaMkhyeya paryAyeM hI jAnate haiN| For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ********************* jo manaH paryuva jJAnI, madhyama Rjumati manaHparyAya jJAna vAle haiM, unameM jaghanya manaHparyAya jJAna dvArA jitanI paryAyeM jAnI jAtI hai, unase 1. koI anantaveM bhAga adhika 2. koI asaMkhyeya bhAga adhika, 3. koI saMkhyeya bhAga adhika 4. koI saMkhyeya guNa adhika, 5. koI asaMkhyeya guNa adhika aura 6. koI ananta guNa adhika paryAyeM aura utkRSTa manaH paryavajJAna se koI chaha sthAna hIna paryAyeM jAnate haiM (prajJApanA 5) / iti tIsarA viSaya dvAra samApta / aba sUtrakAra, mana: paryAyajJAna kA cauthA 'cUlikA dvAra' kahate haiN| usameM manaH paryava jJAna ke viSaya meM aba taka jo kahA, usakA kucha saMgraha karate hue avadhijJAna se usakA antara batalAte haiM / manaH paryavajJAna kA upasaMhAra manaH paryavajJAna kA upasaMhAra maNapajjavagANaM puNa, jaNamaNapariciMtiyatthapAgaDaNaM / mANusakhittaNibaddhaM, guNapaccaiyaM carittavao // 65 // artha - ' manaH paryAya jJAna 1. (rUpI dravyamana ko sAkSAt jAnatA hai aura usa para anyathA anupapatti anumAna se) janamana paricintita padArtha ko hI prakaTa karatA hai / 2. manuSya kSetra taka hI jAnatA hai| 3. guNapratyaya hI hotA hai aura 4. cAritravAn sAdhuoM ko hI utpanna hotA hai / vivecana- 1. dravya se antara avadhijJAna jaghanya tejovargaNA ke uttaravartI taijasa ke ayogya gurulaghu dravyoM ko jAnatA hai, athavA bhASA ke pUrvavartI, bhASA ke ayogya agurulaghu dravya ko jAnatA hai tathA utkRSTa se paramANu saMkhya pradezI, asaMkhya pradezI, ananta pradezI, gurulaghu, agurulaghu, audArika vargaNA yAvat karma vargaNA sabhI prakAra ke samasta rUpI pudgala dravyoM ko jAnatA hai| kintu manaH paryAya jJAna, jaghanya se bhI aura utkRSTa se bhI manovargaNA ke agurulaghu sUkSma rUpI dravya ko hI jAnatA hai / - - 2. kSetra se antara avadhijJAna jaghanya aMgula asaMkhyeya bhAga ko aura utkRSTa loka evaM aloka meM loka pramANa asaMkhya khaNDa kSetra ko jAnatA hai, kintu manaH paryAyajJAnI jaghanya aMgula ke asaMkhyeya bhAga ko aura utkRSTa manuSya kSetra ko hI jAnatA hai / 3. pratyaya se antara hai, para sabhI manaHparyAya jJAna avadhijJAna koI bhavapratyaya bhI hotA hai tathA koI guNapratyaya bhI hotA niyama se guNapratyaya hI hote haiM / 4. svAmI se antara avadhijJAna, cAroM gati ke jIvoM ko bhI ho sakatA hai, avirata samyagdRSTi, dezavirata zrAvaka aura sarvavirata sAdhu ko bhI ho sakatA hai| yadi ajJAna-vibhaMga jJAna - ******* - 85 ******* **** For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ********************************************************* ********************** * kI apekSA leM, to prathama guNasthAna vAle ko bhI utpanna ho sakatA hai, parantu manaHparyAyajJAna to niyama se manuSyagati vAle ko hI ho sakatA hai tathA usameM bhI Rddhi prApta apramatta saMyata ko hI ho sakatA hai, anya ko nhiiN| isa prakAra avadhijJAna meM tathA manaHparyavajJAna meM cAra boloM kA antara hai, bhinnatA hai| se ttaM mnnpjjvnnaannN||18|| artha - yaha manaHparyavajJAna pratyakSa hai|| 18 // kevalajJAna aba jijJAsu kevalajJAna ke svarUpa ko jAnane ke lie pUchatA hai| se kiM taM kevalaNANaM? kevalaNANaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-bhavatthakevalaNANaM ca siddhakevalaNANaM c| artha - prazna - vaha kevalajJAna kyA hai ? uttara - kevalajJAna ke do bheda haiM - 1. bhavastha kevalajJAna tathA 2. siddha kevljnyaan| : vivecana - 1. 'kevala' kA artha haiM - sampUrNa, ataeva jo sarva dravya, sarva kSetra, sarva kAla aura sarva bhAva ko jAne, vaha 'kevalajJAna' hai| 2. athavA 'kevala' kA artha hai - shuddh| ataeva jo jJAnAvaraNIya karmamala ke sarvathA kSaya se AtmA ko utpanna ho, use 'kevalajJAna' kahate haiN| 3. athavA 'kevala' kA artha hai - ashaay| ataeva jisa jJAna ke rahate anya koI jJAna sahAyaka na rahe, use 'kevalajJAna' kahate haiN| jisa prakAra maNi para lage hue mala kI adhikatA nyUnatA aura vicitratA se maNi ke prakAza meM nyUnatA, adhikatA aura vicitratA AtI hai, para maNi para se lagA huA vaha mala yadi dUra ho jAye, to maNi ke prakAza meM rahI huI nyUnatA, adhikatA, vicitratA Adi sabhI miTakara eka pUrNatA utpanna ho jAtI hai aura vahI rahatI hai, usI prakAra AtmA para jaba taka jJAnAvaraNIya karma mala rahatA hai aura usakA nyUnAdhika vicitra kSayopazama hotA hai, tabhI taka AtmA meM mati, zruta, avadhi, mana:paryava Adi nyUnAdhika kSayopazama vAle kSAyopazamika vicitra jJAna rahate haiN| parantu jyoM hI AtmA para lagA huA. jJAnAvaraNIya karma-mala haTa jAtA hai, tyoM hI AtmA meM se ye sabhI vicitra nyUnAdhika kSayopazama vAle jJAna naSTa hokara AtmA meM eka pUrNa-kevala jJAna utpanna ho jAtA hai aura vahI rahatA hai| 4. athavA 'kevala' kA artha hai ek| ataeva jo jJAna, bheda rahita ho, vaha 'kevalajJAna' hai| For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kA svAmI 87 *************************************** ****************** * * kevalajJAna kA svAmI sUtrakAra ziSya kI jijJAsA pUrti ke lie kevalajJAna ke viSaya meM do bAteM batAte haiM - 1. kevalajJAna kise hotA hai aura kevalajJAna kitane dravya, kSetra, kAla aura bhAva dekhatA hai| kevalajJAna ke bheda hote hI nahIM, ataeva usake kitane bheda hote haiM? yaha nahIM kheNge| sarva prathama kevalajJAna kise hotA hai yaha batAne vAlA pahalA svAmI dvAra hai| isake svAmI haiM - 1. bhavastha kevalajJAnI aura 2. siddh| 1. bhavastha kevalajJAna - manuSya bhava meM rahe hue cAra ghAtikarma rahita jIvoM ko kevljnyaan| 2. siddha kevalajJAna - jo aSTa karma kSaya kara mokSa siddhi pA cuke, unakA kevljnyaan| bhAvArtha - jIva ke do bheda haiM - 1. siddha aura 2. sNsaarii| unameM siddhoM ko bhI kevalajJAna hotA hai aura saMsAriyoM meM bhI, jo manuSya jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya-ye cAra ghAti karma kSaya kara cuke, unheM bhI kevalajJAna hotA hai| se kiM taM bhavatthakevalaNANaM? bhavatthakevalaNANaM duvihaM paNNattaM, taM jahA - sajogibhavatthakevalaNANaM ca ajogibhavatthakevalaNANaM c| ... artha - prazna - vaha bhavastha kevalajJAna kyA hai ? uttara - bhavastha kevalajJAna ke do bheda haiN| ve isa prakAra haiM - . 1. sayogI bhavastha kevalajJAna aura 2. ayogI bhavastha kevljnyaan| vivecana - 1.sayogI bhavastha kevalajJAna - jo mana, vacana, kAya. ina tIna yogoM kI pravatti sahita haiM, aise manuSya-bhava meM rahe hue cAra ghAti-karma rahita saMsArI kevaliyoM kA kevljnyaan| 2. ayogI bhavastha kevalajJAna - jinhoMne mana, vacana, kAya, ina tInoM kA nirodha kara zailezI avasthA prApta kara lI hai, aise manuSya-bhava meM rahe hue ghAti-karma rahita saMsArI (Asanna mukti vAle) kevaliyoM kA kevljnyaan| cAra ghAti-karma kSaya karane ke pazcAt manuSyoM meM do avasthA rahatI hai-1. pahale sayogI avasthA rahatI hai 2. pIche ayogI avasthA prApta hotI hai| ina donoM hI avasthAoM meM manuSyoM ko kevalajJAna rahatA hai| .. se kiM taM sajogibhavatthakevalaNANaM? sajogibhavattha-kevalaNANaM duvihaM paNNattaM, taM jahA - paDhamasamayasajogibhavatthakevalaNANaM ca apaDhamasamayasajogibhavatthakevalaNANaM ca, ahavA caramasamayasajogibhavatthakevalaNANaM ca acaramasamayasajogi-bhavatthakevalaNANaM c| se ttaM sjogibhvtthkevlnnaannN| For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ********************* *********************************** ** **44414 4 2 4 **** artha - prazna - vaha sayogI bhavastha kevalajJAna kyA hai ? uttara - sayogI bhavastha kevalajJAna ke do bheda haiM - 1. prathama samaya kI sayogI bhavastha avasthA kA kevalajJAna aura 2. aprathama samaya kI sayogI bhavastha avasthA kA kevljnyaan| athavA1. carama samaya kI sayogI bhavastha avasthA kA kevalajJAna tathA 2. acarama samaya kI saMyogI bhavastha avasthA kA kevljnyaan| ye sayogI bhavastha kevalajJAna ke bheda hue| vivecana - 1. prathama samaya sayogI bhavastha kevalajJAna-jinheM cAra ghAti karma kSaya kiye pahalA samaya hai, aise sayogI manaSya bhava meM rahe hae saMsArastha kevaliyoM kA kevalajJAna aura 2. aprathama samaya sayogI bhavastha kevalajJAna-jinheM cAra ghAti-karma kSaya kiye pahalA samaya bIta gayA hai, aise dUsare samaya se lekara carama samayavartI sabhI sayogI manuSya bhava meM rahe hue saMsArastha kevaliyoM kA kevljnyaan| athavA - 1. carama samaya sayogI bhavastha kevalajJAna-jinakI sayogI avasthA kA vartamAna samaya antima samaya hai, aise manuSya bhava meM rahe hue saMsArI kevaliyoM kA kevalajJAna aura 2. acarama samaya sayogI bhavastha kevalajJAna-jinakI sayogI avasthA kA vartamAna samaya meM antima samaya nahIM AyA hai aise upAnta samaya se lekara prathama samayavartI sabhI manuSya bhava meM rahe hue saMsArI kevaliyoM kA kevljnyaan| cAra ghAti-karmoM kA jisa samaya kSaya arthAt sarvAMza nirjarA ho rahI hotI hai, usase anaMtara dUsare samaya meM manuSya ko kevalajJAna utpanna hotA hai| cAra ghAti-karmoM ke kSaya kA samaya aura kevalajJAna kI utpatti kA samaya, donoM kA samaya anaMtara hI hai| ___ cAra ghAti-karma kSaya se anaMtara kA jo pahalA samaya hai, usa samaya to kevalajJAna utpanna hokara vidyamAna rahatA hI hai, pazcAt dUsare tIsare Adi samaya meM bhI vidyamAna rahatA hai athavA tI avasthA kA antima samaya A jAye, to bhI vidyamAna rahatA hai aura usameM do, tIna Adi samaya zeSa hoM, to bhI vidyamAna rahatA hai| yaha sayogI bhavastha kevalajJAna hai| se kiM taM ajogibhavatthakevalaNANaM? ajogibhavatthakevalaNANaM duvihaM paNNattaM taM jahA-paDhamasamaya ajogibhavatthakevalaNANaM ca apaDhamasamayaajogibhavatthakevalaNANaM ca ahavA caramasamaya ajogibhavatthakevalaNANaM ca acaramasamayaajogibhavatthakevalaNANaM c| se ttaM ajogibhvtthkevlnnaannN| se ttaM bhvtthkevlnnaannN|| 19 // artha - prazna - vaha ayogI bhavastha kevalajJAna kyA hai? uttara - ayogI bhavastha kevalajJAna ke do bheda haiM - 1. prathama samaya kI ayogI bhavastha avasthA kA kevalajJAna tathA 2. aprathama samaya kI ayogI bhavastha avasthA kA kevljnyaan| athavA For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kA svAmI 89 * * * * ** * * * * * * * * * * 1. carama samaya kI ayogI bhavastha avasthA kA kevalajJAna tathA 2. acarama samaya kI sayogI bhavastha avasthA kA kevljnyaan| ye ayogI bhavastha kevalajJAna ke bheda hue| yaha bhavastha kevalajJAna kA prarUpaNa huaa| . vivecana - 1. prathama samaya ayogI bhavastha kevalajJAna, jinheM ayogI avasthA prApta hue pahalA samaya hI hai, aise manuSya bhava meM rahe hue saMsArastha kevaliyoM kA kevalajJAna aura 2. aprathama samaya ayogI bhavastha kevalajJAna, jinheM ayogI avasthA prApta kiye pahalA samaya bIta gayA hai| aise manuSya bhava meM rahe hue saMsArastha kevaliyoM kA kevljnyaan| athavA-1. carama samaya ayogI bhavastha kevalajJAna-jinheM ayogI avasthA kA vartamAna samaya antima samaya hai, aise manuSya bhava meM rahe hue saMsArastha kevaliyoM kA kevalajJAna aura 2. acarama samaya ayogI bhavastha kevalajJAna-jinheM ayogI avasthA kA vartamAna samaya meM antima samaya nahIM AyA hai, aise manuSya bhava meM rahe hue saMsArastha kevaliyoM kA kevljnyaan| - sayogI avasthA meM utpanna huA kevalajJAna, ayogI avasthA prApta kara lene ke pazcAt bhI banA rahatA hai| cAhe ayogI avasthA kA pahalA samaya ho yA dUsare tIsare Adi samaya hoM athavA antima samaya ho, yA usase pUrva ke dUsare tIsare Adi samaya hoM, kevalajJAna vidyamAna rahatA hai, naSTa nahIM hotaa| yaha ayogI bhavastha kevalajJAna hai| yaha bhavastha kevalajJAna hai| se kiM taM siddhakevalaNANaM? siddhakevalaNANaM duvihaM paNNattaM, taM jahA - aNaMtarasiddhakevalaNANaM ca paraMparasiddhakevalaNANaM c||20|| ... artha - prazna - vaha siddha kevalajJAna kyA hai ? uttara. - siddha kevalajJAna ke do bheda haiM - ve isa prakAra haiM - 1. anantarasiddha kevalajJAna aura 2. parampara siddha kevljnyaan| . vivecana - 1. anantara siddha kevalajJAna - jinheM siddha hue eka samaya kA bhI antara nahIM huA, eka samaya bhI nahIM bItA, jinheM siddhatva kA pahalA samaya hai, jo vartamAna samaya meM siddha ho' rahe haiM, unakA kevalajJAna aura 2. parampara siddha kevalajJAna - jinheM siddha hue samayoM kI 'eka do' yo paramparA Arambha ho cukI hai, jinheM siddhatva prApti kA pahalA samaya bIta gayA hai, unakA kevljnyaan| saMsArI avasthA meM prApta kevalajJAna, siddha dazA meM bhI vidyamAna rahatA hai cAhe siddhatva kA prathama samaya ho, cAhe dUsare, tIsare Adi samaya hoN| - siddhatva dazA kA kabhI anta nahIM aataa| ataeva usameM 'carama acarama' se bheda nahIM kiye gye| siddha acarama hI hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ******************* ******************************** ************************* * se kiM taM aNaMtarasiddhakevalaNANaM? aNaMtarasiddhakevalaNANaM paNNarasavihaM paNNattaM taM jahA - 1. titthasiddhA, 2. atitthasiddhA 3. titthayarasiddhA 4. atitthayarasiddhA 5. sayaMbuddhasiddhA 6. patteyabuddhasiddhA 7. buddhabohiyasiddhA 8. ithiliMgasiddhA 9. purisaliMgasiddhA 10. napuMsagaliMgasiddhA 11. saliMgasiddhA 12. aNNaliMgasiddhA ...13. gihiliMgasiddhA 14. egasiddhA 15. annegsiddhaa| se ttaM aNaMtarasiddhakevalaNANaM // 21 // artha - prazna - vaha anantara siddha kevalajJAna kyA hai ? uttara - anantara siddha kevalajJAna ke pandraha bheda haiM - 1. tIrthasiddha 2. atIrthasiddha 3. tIrthaMkara siddha 4. atIrthaMkara siddha 5. svayaMbuddha siddha 6. pratyekabuddha siddha 7. buddha-bodhita siddha 8. strIliMga siddha 9. puruSaliMga siddha 10. napuMsakaliMga siddha 11. svaliMga siddha 12. anyaliMga siddha 13. gRhasthaliMga siddha 14. eka siddha tathA 15. aneka siddh| ye anantara siddha kevalajJAna ke bheda hue| vivecana - 1. tIrthasiddha - 1. jisase saMsAra samudra tirA jAya, usa dharma ko 'tIrtha' kahate haiN| 2. jIvAdi padArthoM kI samyak prarUpaNA karane vAle tIrthaMkaroM ke vacana ko, 3. prathama gaNadhara ko 4. tathA tIrthAdhAra saMgha ko bhI tIrtha kahate haiN| yahA~ saMgha kI vidyamAnatA meM jo siddha hue ve 'tIrtha siddha' haiN| jaise jambUsvAmI aadi| 2. atIrtha siddha - jo tIrtha utpatti ke pahale yA tIrtha viccheda ke pazcAt jAti smaraNAdi se bodha prApta kara siddha hue, ve 'atIrtha siddha' haiN| jaise marudevI mAtA aadi| 3. tIrthaMkara siddha- jo tIrthaMkara nAma-karma ke udaya vAle haiM, 34 atizaya sampanna haiM, cAra ghAti-karma kSaya kara, artha rUpa se pravacana prakaTa kara gaNadharAdi caturvidha saMgha kI sthApanA karate haiM, aise arhanta ko 'tIrthaMkara' kahate haiN| jo tIrthaMkara banakara siddha hue, ve 'tIrthaMkara siddha' haiN| jaise - RSabhadeva aadi| 4. atIrthaMkara siddha - jo tIrthaMkaratva rahita sAmAnya kevalI banakara siddha hue, ve 'atIrthakara siddha' haiN| jaise gajasukumAla aadi| 5. svayaM buddha siddha - jinhoMne guru upadeza aura bAhya nimitta ke binA, svayaM bodha prApta kiyA, unheM 'svayaM buddha' kahate haiN| jo svayaM buddha hokara siddha hue, ve 'svayaMbuddha siddha' haiN| jaise kapila-kevalI aadi| 6. pratyeka buddha siddha - jinhoMne guru upadeza ke binA kisI vAhya nimitta se bodha prApta For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kA svAmI ************** ****************************** **************************** kiyA, unheM 'pratyeka buddha' kahate haiN| jo pratyeka buddha hokara siddha hue, unheM 'pratyeka buddha siddha' kahate haiN| jaise namirAjarSi aadi| 7. buddha bodhita siddha - jinhoMne svayaM yA kisI bAhya nimitta se nahIM, parantu guru se bodha pAyA, unheM 'buddha bodhita' kahate haiM, jo buddha se bodhita hokara siddha hue unheM 'buddha bodhita siddha' kahate haiN| jaise saMyatirAjA aadi| 8. strIliMga siddha - jo strI zarIrAkRti meM rahate hue siddha huI, unheM 'strIliMga siddha' kahate haiN| jaise caMdanabAlA aadi| liMga tIna prakAra kA mAnA gayA hai - 1. veda - maithunecchA 2. zarIra AkRti-yoni, mehana Adi 3. vesh-nepthy| veda rahate hue mokSa ho hI nahIM sakatA aura veza apramANa hai| ataeva yahA~ liMga se tathAvidha zarIra AkRti hI grahaNa karanA caahie| 9. puruSaliMga siddha - jo puruSa zarIra AkRti meM siddha hue, unheM 'puruSaliMga siddha' kahate haiN| jaise gautama aadi| 10. napuMsaka liMga siddha - jo napuMsaka zarIra AkRti ke rahate hue siddha hue unheM 'napuMsaka liMga siddha' kahate haiN| jaise gAMgeya aadi| .11. svaliMga siddha - jaina sAdhuoM kA jo apanA liMga hai, vaha 'svaliMga' hai| svaliMga ke do prakAra hai - 1. dravyaliMga-rajoharaNa aura mukhavastrikA, ye sAdhuoM ke apane bAharI liMga, 'dravyaliMga' haiN| 2. bhAvaliMga - arhanta kathita samyagjJAna, darzana, cAritra aura tapa, ye jainoM ke apane bhItarI 'bhAvaliMga' haiN| bhAvaliMga Aye binA to koI bhI siddha hotA hI nhiiN| ataeva yahA~ dravyaliMga se prayojana hai| phalita yaha huA ki jo jaina sAdhutva pradarzaka rajoharaNa-mukhavastrikA rUpa liMga-veza, -cihna ke rahate siddha hue ve 'svaliMga siddha' haiN| jaise bharata cakravartI aadi| 12. anyaliMga siddha - jo (bhAva liMga kI apekSA jaina liMga se, kintu dravyaliMga kI apekSA) jaina se itara anya mata ke kaSAya vastra, kamaNDalu, trizUla Adi liMga (veza) meM rahate hue siddha hue, ve 'anyaliMga siddha' haiN| jaise valkalacIrI aadi| 13. gRhasthaliMga siddha - jo (bhAvaliMga kI apekSA bhAva jaina sAdhutvaliMga se, kintu dravyaliMga kI apekSA) gRhastha liMga (gRhastha veza) meM rahate hue siddha hue, ve 'gRhasthaliMga siddha' haiN| jaise marudevI aadi| 14. eka siddha - jo apane siddha hone ke samaya meM akele siddha hue, ve 'eka siddha' haiN| jaise bhagavAn mahAvIra svaamii| ... 15. aneka siddha - jo apane siddha hone ke samaya meM aneka-jaghanya do, utkRSTa eka sau ATha siddha hue, ve 'aneka siddha' haiN| jaise RSabhadeva aadi| For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nandI sUtra ******************* ********************* * * *********** * ******************* ** ina pandraha bhedoM se siddha jIvoM kA kevalajJAna hI anantara siddha kevalajJAna ke pandraha bheda haiN| yaha anantara siddha kevalajJAna hai| adhikAMza jIva, kevalajJAna aura siddhatva, tIrtha ke sadbhAva meM hI prApta karate haiM, kyoMki tIrtha / sAdhaka kAraNa hai| parantu kucha vaisI yogya AtmAeM, tIrtha ke abhAva meM bhI kevalajJAna aura siddhatva prApta kara letI hai| paropakAra karanA, kevalajJAna aura siddhatva meM sahAyaka kAraNa hai, para utkRSTa upakArI tIrthaMkara banakara siddha hone vAlI AtmAeM bahuta kama nikalatI haiN| adhikAMza AtmAe~ sAmAnya paropakAra karake yA binA paropakAra kiye hI kevalajJAna aura siddhatva prApta kara letI haiN| guru, kevalajJAna aura siddhatva meM sahAyaka kAraNa haiN| ataeva adhikAMza AtmAeM unhIM se bodhita hokara kevalajJAna aura siddhatva prApta karatI haiN| parantu kucha vaisI yogya AtmAeM svayaM yA bodha rahita sacitta acitta ke kAraNa mAtra se bodha prApta karake bhI kevalajJAna aura siddhatva prApta kara letI haiN| puruSa deha, zakti, sthiratA, vedodaya kI alpatA Adi kI apekSA dharma pAlana meM vizeSa sahAyaka hai| ataeva adhikAMza AtmAeM puruSa deha meM hI kevalajJAna aura siddhatva ko prApta karatI haiM, parantu kaI vaisI yogya AtmAeM, strI deha aura janmajAta napuMsaka deha meM bhI kevalajJAna aura siddhatva ko prApta kara letI haiN| svaliMga - rajoharaNa mukhavastrikA Adi dharma pAlana meM sahAyaka kAraNa haiM, ataeva adhikAMza AtmAeM svaliMga meM hI kevalajJAna aura siddhatva prApta karatI haiM, para kucha vaisI yogya AtmAeM anyaliMga aura gRhastha-liMga meM bhI kevalajJAna aura siddhatva ko prApta kara letI hai| para aisI AtmAeM svaliMga-siddha kI apekSA asaMkhyeya bhAga mAtra hotI haiN| dharma meM paraspara sahayoga, dharmapAlana ke lie zreSTha kAraNa hai, ataeva prAyaH AtmAeM pArasparika sahayoga se hI kevalajJAna aura siddhatva ke nikaTa pahu~catI haiM, para jisa samaya kevalajJAna aura siddhatva kI prApti hotI hai, usa samaya bhI 108 Adi sAthI hoM, aisA bahuta kama hotA hai| usa samaya adhikAMza jIva akele-dukele hI kevalajJAna aura siddhatva prApta karate haiN| se kiM taM paraMparasiddhakevalaNANaM? paraMparasiddhakevalaNANaM aNegavihaM paNNattaM taM jahA - apaDhamasamayasiddhA, dusamayasiddhA, tisamayasiddhA, causamayasiddhA jAva dasasamayasiddhA, saMkhijasamayasiddhA, asaMkhijasamayasiddhA, aNaMtasamayasiddhA, se ttaM paraMparasiddhakevalaNANaM, se ttaM siddhakevalaNANaM // 22 // For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kA viSaya 93 ********************************************************************************* artha - prazna - vaha parampara siddha kevalajJAna kyA hai? uttara - parampara siddha kevalajJAna ke aneka bheda haiN| ve isa prakAra haiM - jitane bhI aprathama samaya siddha haiM (jinheM siddha hue prathama samaya bIta cukA hai) jaise - 1. dvi samaya siddha (jinheM siddhatva kA dUsarA samaya hai) 2. tri samaya siddha (jinheM siddhatva kA tIsarA samaya hai) 3. catuH samaya siddha yAvat 9. daza samaya siddha 10. saMkhyeya samaya siddha 11. asaMkhyeya samaya siddha 12. ananta samaya siddh| una sabhI siddhoM kA kevalajJAna, parampara siddha kevalajJAna hai| yaha parampara siddha kevalajJAna hai| yaha siddha kevalajJAna hai| vivecana - kevalajJAna kise utpanna hotA hai aura kaba taka rahatA hai ? isa viSaya meM dArzanikoM bahata matabheda rahA hai| koI anAdisiddha - eka Izvara meM hI anAdi se kevalajJAna honA mAnate haiM, kintu sAmAnya jIva meM kevalajJAna honA nahIM maante| 2. jo mAnate haiM, unameM koI saMsAra avasthA meM kevalajJAna utpanna honA mAnate haiM, para phira siddha avasthA meM naSTa ho jAtA hai - aisA mAnate haiN| 3. koI saMsAra avasthA meM kevalajJAna honA nahIM mAnate, siddha avasthA ke sAtha hI kevalajJAna kI utpatti mAnate haiN| 4. koI sayogI avasthA meM kevalajJAna honA nahIM mAnate, ayogI avasthA meM honA mAnate haiM, ityAdi kaI mata rahe haiN| una saba kA nirAkaraNa karane ke lie bhagavAn ne jo yathArtha mata thA, use vistAra se prakaTa kiyA hai| iti pahalA svAmI dvAra smaapt| viSaya dvAra - 'kevalajJAna bheda rahita hai| ataeva kevalajJAna viSayaka dUsarA bheda dvAra nahIM banatA' - yaha pahale batA cuke haiN| Upara jo kevalajJAna ke bheda kiye haiM, ve vastutaH kevalajJAna ke nahIM, svAmI ke bheda haiN| aba sUtrakAra kevalajJAna kitane 'dravya, kSetra, kAla aura bhAva jAnatA hai', yaha batAne vAlA tIsarA viSaya dvArA Arambha karate haiN| kevalajJAna kA viSaya taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA - davvao, khittao, kAlao, bhaavo| artha - kevalajJAna kA viSaya, saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| yathA - 1. dravya se 2. kSetra se 3. kAla se aura 4. bhAva se| tattha davvao NaM kevalaNANI savvadavvAiM jANai paasi| artha - dravya kevalajJAnI, sabhI dravyoM ko jAnate dekhate haiN| vivecana - kevalajJAnI 1. dharma 2. adharma 3. AkAza 4. jIva 5. pudgala aura 6. kAla, ina chahoM dravyoM meM, jo dravya, dravya se jitane parimANa haiM aura unake pratyeka ke jitane pradeza haiM una sabhI For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ******** Passenna * * * * * * ** ******************* * * * * * * * * * * * * dravyoM ko aura unake pratyeka ke sabhI pradezoM ko kevalajJAna se pratyakSa jAnate haiM aura kevaladarzana se pratyakSa dekhate haiN| khittao NaM kevalaNANI savvaM khittaM jANai paasi| artha - kSetra se kevalajJAnI, sabhI kSetra ko-sarva lokAkAza aura sarva alokAkAza ko jAnate dekhate haiN| vivecana - 1. 'kSetra' kA artha hai - 'AkAza drvy|' vaha chaha dravyoM meM sammilita hai| ataeva kevalajJAnI sabhI dravyoM ko jAnate haiN| isameM 'saba kSetra' arthAt lokAkAza aura alokAkAza bhI jAnate haiM - yaha bhAva bhI A jAtA hai| parantu loka meM dravya se kSetra ko pRthak kahane kA vyavahAra hai, ataeva zAstrakAra ne kevalajJAnI sarva kSetra ko jAnate haiM' - yaha pRthak se kahA hai| 2. athavA - chahoM dravyoM meM jo dravya, jitane kSetra pramANa hai, use kevalajJAnI, apane kevalajJAna se utane kSetra pramANa jAnate haiM aura kevaladarzana se dekhate haiN| 3. khAsa karake kevalajJAnI kevalajJAna se sarva kSetravartI sarvadravyaparyAya ko jAnate dekhate haiN| yaha yahA~ kahane kA prayojana hai| kAlao NaM kevalaNANI savvaM kAlaM jANai paasi| artha - kAla se kevalajJAnI, sabhI kAla (sarva bhUta, sarva vartamAna aura sarva bhaviSya) ko jAnate dekhate haiN| vivecana - 1. kAla bhI chahoM dravyoM meM sammilita hai, para vyavahAra meM jaise - dravya se kSetra ko pRthak kahane kA vyavahAra hai, vaise hI, dravya se kAla ko bhI pRthak kahane kA vyavahAra hai| ataeva sUtrakAra ne kevalajJAnI kevalajJAna se saba kAla ko jAnate haiN| yaha pRthak se kahA hai| 2. athavA jo dravya, jitane kAla parimANa hai, kevalajJAnI kevalajJAna se usa dravya ko utane kAla parimANa jAnate haiM aura kevala darzana se dekhate haiN| 3. khAsa karake kevalajJAnI kevalajJAna se sarva kAlavartI sarva dravya paryAya ko jAnate dekhate haiM, yaha yahA~ kahane kA prayojana hai| bhAvao NaM kevalaNANI savve bhAve jANai paasi| artha - bhAva se kevalajJAnI, sabhI bhAvoM (audayika Adi chahoM bhAvoM) ko jAnate haiN| vivecana - 1. kisa dravya ke 2. kisa pradeza meM 3. kisa kSetra meM 4. kisa kAla meM 5. kisa guNa kI 6. kyA paryAya huI, kyA paryAya ho rahI hai aura kyA paryAya hogI?-yaha saba kevalajJAnI, kevalajJAna se jAnate haiM aura kevala darzana se dekhate haiN| iti tIsarA viSaya dvAra smaapt| For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala jJAna kA upasaMhAra ********************************************************** ******* kevala jJAna kA upasaMhAra aba sUtrakAra kevalajJAna kA cUlikA dvAra kahate haiN| usameM kevalajJAna ke viSaya meM aba taka jo kahA, usakA kucha saMgraha karate hue avadhijJAna aura manaHparyava jJAna se antara batAte haiN| aha savvadavvapariNAma, bhaavvinnnnttikaarnnmnnNtN| sAsayamappaDivAi, egavihaM kevalaM nnaannN||66|| artha - kevalajJAna, sabhI dravyoM, unake sabhI guNoM tathA sabhI paryAyoM ko prakaTa karatA hai| vaha anaMta hai, zAzvata hai, apratipAti hai tathA eka hI bheda vAlA hai| vivecana - kevalajJAna - 1. sabhI dravyoM aura unake jitane bhI pariNAma haiM - pAriNAmika tathA audayikAdi visrasA aura prayoga janya, utpAda Adi paryAya haiM, unake bhAva kA, svarUpa kA, astitva kA, vijJAna karAtA hai| paripUrNa jJAna karAtA hai| 2. ananta hai - jJeya padArtha ananta hone se kevalajJAna ananta haiM athavA jitane jJeyapadArtha haiM, unase anantaguNa bhI jJeyapadArtha hoM to bhI unako jAnane kI kSamatA hone se kevalajJAna anaMta haiN| 3. zAzvata hai - labdhi kI apekSA pratikSaNa sthAyI hai, aMtara rahita - nirantara vidyamAna rahatA hai| 4. apratipAti hai - labdhi kI apekSA trikAla sthAyI hai, antarahita anantakAla vidyamAna rahatA hai| :: 5. eka vidha hai - jaghanya utkRSTa madhyama Adi bheda rahita hai| 6. kevala hai - jJAnAvaraNIya karma ke sampUrNa kSaya se utpanna pUrNa zuddha jJAna hai| 1.. avadhi aura manaHparyava donoM pratyakSa jJAna haiM, parantu ve chahoM dravyoM meM mAtra eka rUpI pudgala dravya hI jAnate haiM aura usakI asarvaparyAyeM (apUrNa paryAyeM) jAnate haiM, parantu kevalajJAna . sabhI mUrta-amUrta dravyoM ko aura unakI paryAyoM ko jAnatA hai| 2. avadhijJAna dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAroM jJeyoM kI apekSA avadhi' yukta hai aura manaHparyAya jJAna to usase bhI adhika sImita avadhi vAlA hai, parantu kevalajJAna dravya, kSetra, kAla aura bhAva-ina cAroM jJeyoM kI apekSA ananta hai, avadhi rahita hai| 3. avadhi aura manaHparyAya jJAna - donoM kSAyopazamika hone se azAzvata haiM pratikSaNa usI rUpa meM nahIM rahate, vardhamAna hIyamAna Adi ho sakate haiN| kevalajJAna kI utpatti ke pazcAt ye donoM kSAyopazamika jJAna sthAyI nahIM rahate haiM, parantu kevalajJAna kSAyika hone se zAzvata pratikSaNa sthAyI rahatA hai| . 4. avadhi aura manaHparyAya jJAna, pratipAti bhI haiM aura apratipAti bhI haiM, parantu kevalajJAna to mAtra apratipAti hI hotA haiN| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra 5. avadhi aura manaH paryava, ina donoM meM kaI bheda, prabheda aura upabheda haiM, parantu kevalajJAna bheda rahita haiM / 6. avadhijJAna aura manaH paryAyajJAna kSAyopazamika haiM, jisase usake sAtha kucha udaya bhAva bhI rahatA hai tathA pIche sampUrNa udaya bhAva bhI saMbhava hai para kevalajJAna meM udaya aMzamAtra nahIM hotA tathA pIche bhI udaya asaMbhava hai / kevalajJAna kSAyika hai| 96 aba sUtrakAra, kevalajJAniyoM meM zrutajJAna hone kI bhrAMnti ko dUra karate haiM / kevalaNANeNa'tthe, NAuM je tattha paNNavaNajoge / *************** te bhAsai titthayaro, vaha jogasuyaM havai sesaM // 67 // artha - kevalajJAna dvArA (sampUrNa) bhAvoM ko jAnakara, unameM jo bhAva prajJApanA yogya hote haiM, unheM hI tIrthaMkara prakAzita karate haiN| unakI vANI zeSa zruta-dravyazruta rUpa hotI hai| vivecana - kevalajJAna se artha (padArtha) jAnakara, unameM prajJApanIya hote haiM (zabda se kahe jA sakate haiM, yA bhAva se kahane yogya hote haiM) aura ziSya kI grahaNa dhAraNa Adi zakti ke anusAra hote haiM, unheM hI tIrthaMkara bhASate haiN| vaha unake lie vacana yoga hotA hai aura zrotAoM ke lie dravyazruta hotA hai / 'kevalajJAnI, zrutajJAna ko prakaTa karate haiN| isa kAraNa kevaliyoM meM zrutajJAna hotA hogA' aisI dhAraNA banAnA yathArtha nahIM hai, kyoMki kevalajJAnI, zrutajJAna se padArtha nahIM jAnate, ve kevalajJAna se jAnate haiN| kevalajJAnI, kevalajJAna se jitanA jAnate haiM, usa jJAna kA anantavA~ bhAga hI zabda dvArA prakaTa kiyA jA sakatA hai| zeSa ananta guNa jJAna aisA hai jo zabda dvArA prakaTa nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki akSara aura akSara saMyoga sImita hai / kevalajJAna kA jitanA jJAnAMza, zabda dvArA prakaTa kiyA jA sakatA hai, usakA alpa aMza hI kahane yogya hotA hai, arthAt bhavyoM kI Atmonnati ke lie prakAzita karane yogya hotA hai / jitanA prakAzita karane yogya hotA hai, usakA alpa aMza hI tIrthaMkarAdi prakAzita kara sakate haiM, kyoMki prakAzita karane yogya adhika hai aura unakI Ayu sImita hotI hai| jitanA prakAzita kara sakate haiM, usameM bhI unake samakSa jaisA pAtra hotA hai, vaha jitanA grahaNa dhAraNa kara sakatA hai, utanA hI ve prakAzita karate haiN| adhika nahIM / tIrthaMkarAdi jo prakAzita karate haiM, vaha unakI apekSA to vacanayoga hI hotA hai| vaha unakI apekSA dravyazruta nahIM hotA, kyoMki vaha unake bhAvazruta meM kAraNa nahIM hai, kevaliyoM kA bhAvazruta hotA hI nahIM hai| For Personal & Private Use Only - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna ** *** *********************************************************** ****** ****** **** tIrthaMkarAdi jo prakAzita karate haiM, vaha zrotAoM ke lie 'dravyazruta' hotA hai, kyoMki use sunakara ve bhAvazruta jJAna ko prApta karate haiN| iti cU.lakA dvAra smaapt| se ttaM kevalaNANaM / se taM nnoiNdiypcckkhN| se taM pcckkhnnaannN|| 23 // artha - yaha kevalajJAna hai| yaha anindriya pratyakSa hai| yaha pratyakSa jJAna hai| sUtrakAra, jJAna ke pratyakSa vibhAga kA svarUpa varNana karane ke pazcAt aba parokSa vibhAga kA svarUpa varNana karate haiN| . mati jJAna se kiM taM parokkhaNANaM? parokkhaNANaM duvihaM paNNattaM, taM jahA - AbhiNibohiyaNANaparokkhaM ca, suyaNANaparokkhaM c| artha - prazna - vaha parokSa jJAna kyA hai ? uttara - parokSa jJAna ke do bheda isa prakAra haiM - 1. Abhinibodhika jJAna aura 2. shrutjnyaan| vivacena - dravya indriya, dravya mana, dravya zruta zravaNa yA dravya zruta paThana Adi kI sahAyatA se rUpI yA arUpI, dravya guNa yA paryAya vizeSa ko jAnanA-'parokSa jJAna' hai| .. sarvaprathama sUtrakAra 'ina donoM kA kSayopazama eka sAtha hotA hai', yaha batAte haiN| jattha AbhiNibohiyaNANaM tattha suyaNANaM, jattha suyaNANaM tatthAbhiNibohiyaNANaM, do'vi eyAiM aNNamaNNamaNugayAiM, tahavi puNa ittha AyariyA NANattaM paNNavayaMti, abhiNibujjhaitti AbhiNibohiyaNANaM, suNeitti suyaM, maipuvvaM jeNa suyaM, Na maI suypubviyaa||24|| __ artha - jahA~ Abhinibodhika jJAna hotA hai, vahA~ zruta jJAna hotA hai aura jahA~ zrutajJAna hotA hai, vahA~ Abhinibodhika jJAna hotA hai| ye donoM jJAna anyonya anugata haiM, tathApi AcArya ina donoM meM nAnAtva (bheda) batalAte haiN| jisase 'Abhinibodhika' ho, vaha AtmA kA jJAnopayoga pariNAma-'Abhinibodhika jJAna' hai tathA jisase 'sunA jAye' vaha AtmA kA jJAna upayoga pariNAma - 'zruta jJAna' hai| . __ zrutajJAna matipUrvaka hotA hai, para mati, zrutapUrvaka nahIM hotI, isa kAraNa mati aura zruta donoM bhinna-bhinna haiN| For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra vivecana - jisa jIva ko Abhinibodhika jJAna hotA hai, use niyama se zruta jJAna hotA hai aura jisa jIva ko zrutajJAna hotA hai, use niyama se Abhinibodhika jJAna hotA hai| isa prakAra ye donoM jJAna jisa jIva meM hote haiM, vahA~ niyama se eka ke hone para dUsarA avazya hotA hai| . yaha kathana jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ke kAraNa AtmA meM utpanna jJAnalabdhi kI apekSA samajhanA cAhie, kyoMki labdhi kI apekSA hI eka jIva meM eka samaya meM, eka se adhika jJAna pAye jAte haiN| parantu yaha kathana jJAna ke upayoga kI apekSA nahIM samajhanA cAhie, kyoMki eka jIva meM eka samaya meM eka se adhika jJAna kA yA darzana kA upayoga nahIM pAyA jaataa| Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna ye donoM yadyapi labdhi kI apekSA eka jIva meM eka sAtha niyama se pAye jAte haiM, phira bhI ye donoM svarUpa se eka nahIM haiM, kyoMki ina donoM meM antara hai / isalie dharma ke Adi AcArya-tIrthaMkara gaNadhara Adi, ina donoM meM bhinnatA batalAte haiN| 98 ****************************** Abhinibodhika jJAna - yahA~ 'abhi' kA artha hai- abhimukha, 'ni' kA artha hai- niyata aura 'bodha' kA artha hai - jaannaa| ataeva dravya indriya aura dravya mana ke kAraNa dravya indriyoM aura dravya mana grahaNa kara sake, aise yogya kSetra meM rahe hue rUpI yA arUpI dravyoM ko AtmA niyata rUpa se jisa jJAna upayoga pariNAma vizeSa se jAnatI hai, use 'Abhinibodhika jJAna' kahate haiN| zrutajJAna - yahA~ sunane kA artha hai- 1. rUpI arUpI padArthoM ke vAcaka zabda ko matijJAna se sunakara, par3hakara, yA smaraNa kara, use aura usase vAcya artha ko, usa vAcaka zabda aura usase vAcya artha meM jo paraspara vAcya vAcaka saMbaMdha rahA huA hai, usakI paryAlocanA pUrvaka zabdollekha sahita jAnanA / *************************** 2. isI prakAra rUpI arUpI padArtha ko matijJAna se grahaNa kara yA smaraNa kara use aura usake vAcaka zabda ko, usa vAcya artha aura usake vAcaka zabda meM jo paraspara vAcya vAcaka saMbaMdha rahA huA hai, usakI paryAlocanA pUrvaka zabda ullekha sahita jAnanA / ataeva dravya indriya aura dravyamana ke sahAya se vAcaka zabda yA vAcya se rUpI arUpI artha ko matijJAna se grahaNa kara yA smaraNa kara usa vAcaka zabda aura usase vAcya artha meM jo paraspara vAcya vAcaka saMbaMdha rahA huA hai, usakI paryAlocanA pUrvaka zabda ullekha sahita, zabda va artha ko AtmA jisa jJAna upayoga pariNAma vizeSa se jAnatI hai, use 'zrutajJAna' kahate haiN| jaise 'ghaTa' padArtha ke vAcaka 'ghaTa' zabda ko suna kara vaha 'ghaTa' padArtha kA vAcaka hai aura 'ghaTa' padArtha 'ghaTa' zabda se vAkya hai, isa prakAra jo 'ghaTa' zabda meM 'ghaTa' padArtha kI vAcakatA hai aura 'ghaTa' padArtha meM 'ghaTa' zabda se vAdhyatA hai, usa paraspara meM ghaTa padArtha vAcakatva, 'ghaTa' zabda vAcyatva rUpa rahe hue sambandha kI paryAlocanA pUrvaka 'ghaTa' zabda va 'ghaTa' padArtha ko jAnanA 'ghaTa' viSayaka zrutajJAna hai| For Personal & Private Use Only " Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna *************************************************************** 99 * *** 1. zrutajJAna meM vAcya padArtha aura vAcaka zabda ke paraspara sambandha kA jJAna niyama se aura mukhya rUpa se rahatA hai tathA zabda ullekha bhI niyama se hotA hai| 2. parantu matijJAna meM jo rUpI arUpI jJAna hotA hai, usakA anaMta guNa bhAga aisA hai, jisakA vAcaka zabda, loka meM hotA hI nahIM, vaha mAtra svasaMvedana gamya hotA hai| ataeva usameM to vAcya vAcaka sambandha kI paryAlocanA ho hI nahIM sktii| . zeSa rUpI arUpI padArtha kA anantavA~ bhAga jJAna jo aisA hai, jisameM vAcya vAcaka saMbaMdha sambhava hai| parantu matijJAna dvArA usameM vAcya artha yA vAcaka zabda kA jJAna mukhya hotA hai, zabdArthagata paraspara vAcya-vAcaka ke sambandha kI paryAlocanA bahuta gauNa hotI hai| isI prakAra zabda ullekha bhI matijJAna meM anivArya nahIM hai| yaha matijJAna aura zrutajJAna meM antara hai| zaMkA - jaba zrutajJAna, zrotraindriya ke atirikta anya indriyoM se bhI saMbhava hai, taba zrutajJAna meM sunane kI aura zrotra indriya kI mukhyatA kyoM haiM ? samAdhAna - yadyapi zrutajJAna anya sabhI indriyoM se saMbhava hai, para sunanA aura zrotrendriya, ye donoM zrutajJAna kI utpatti meM pramukha kAraNa hai| ataeva isako mukhyatA dI gaI hai| zaMkA - kyA ekendriyoM meM bhI zrutajJAna (ajJAna) hotA hai ? hAM, to kisa rUpa meM? samAdhAna - hA~, vaha AhAra saMjJA Adi ke samaya hotA hai, para vaha atyanta manda rUpa hotA hai-manda IhA avAya ke samAna / ataeva vaha zabda dvArA prakaTa karanA kaThina hai| . .. 1. pahale jIva, vAcaka zabda ko grahaNa karatA hai yA vAcya padArtha ko grahaNa karatA hai| phira una donoM meM jo vAcya vAcaka saMbaMdha hai, usakI paryAlocanA pUrvaka zabda va artha ko jAnatA hai| parantu vAcya padArtha yA vAcaka zabda ko grahaNa kiye binA vAcya vAcaka saMbaMdha, paryAlocanApUrvaka zabda va artha ko nahIM jaantaa| vAcya padArtha yA vAcaka zabda ko grahaNa karanA-matijJAna hai aura vAcya vAcaka sambandha paryAlocanA pUrvaka zabda va artha ko jAnanA-zrutajJAna hai| isa prakAra zrutajJAna hone ke lie pahale matijJAna kA honA anivArya hai| ataeva matijJAna, zrutajJAna kA kAraNa hai, parantu matijJAna hone ke lie, pahale zrutajJAna kA honA anivArya nahIM hai| ataeva zrutajJAna, matijJAna kA kAraNa nahIM hai| 2. athavA yadi kisI ko zrutajJAna tIvra karanA hai, to usakA prAyaH matijJAna tIvra honA Avazyaka hai| yadi usakA matijJAna tIvra nahIM huA, to prAyaH usakA zrutajJAna manda rhegaa|' isa prakAra zrutajJAna kI tIvratA mandatA meM matijJAna kI tIvratA mandatA sahAyaka hai| ataeva For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ******** - nandI sUtra ** ***************** *** * *****40*40404024 * 440202 2 * matijJAna, zrutajJAna kI tIvratA mandatA kA kAraNa hai, para zrutajJAna, matijJAna kI tIvratA mandatA kA ekAnta kAraNa nahIM hai, kyoMki kaiyoM meM zrutajJAna tIvra na hote hue bhI matijJAna tIvra pAyA jAtA hai| 3. athavA yadi kisI ko zrutajJAna kA vikAsa karanA hai, to usameM matijJAna kA vikAsa honA Avazyaka hai| anuprekSA, cintana, tarkaNA zakti kA vikasita honA Avazyaka hai| yadi usameM matijJAna vikasita na huA, to usakA zrutajJAna vikasita nahIM hogaa| isa prakAra zrutajJAna ke vikAsa meM matijJAna kA vikAsa sahAyaka hai| ataeva matijJAna, zrutajJAna ke vikAsa kA kAraNa hai, para zrutajJAna matijJAna ke vikAsa kA ekAnta kAraNa nahIM, kyoMki kaiyoM meM zrutajJAna vikasita na hote hue bhI matijJAna meM vikAsa pAyA jAtA hai| .. 4. athavA-yadi kisI ko prApta zrutajJAna TikAnA hai, to usameM smRtirUpa matijJAna honA. Avazyaka hai| yadi usameM smRti rUpa matijJAna nahIM huA, to zrutajJAna Tika nahIM sktaa| ___isa prakAra zrutajJAna ke TikAva meM matijJAna sahAyaka hai| ataeva matijJAna, zrutajJAna ke TikAva kA kAraNa hai, para zrutajJAna, matijJAna ke TikAva kA kAraNa nahIM hai, kyoMki matijJAna svata: TikatA hai, zrutajJAna ke kAraNa nhiiN| ___yoM zrutajJAna ke 1. grahaNa meM 2. pragati meM 3. vikAsa meM aura 4. TikAva meM matijJAna pUrva sahAyaka hai| ataeva zrutajJAna, matipUrvaka hai| para matijJAna ke grahaNa meM aura TikAva meM zrutajJAna kiMcit bhI sahAyaka nahIM hai aura pragati aura vikAsa meM bhI ekAnta sahAyaka nahIM hai| ataeva matijJAna, zrutapUrvaka nahIM hai| isa kAraNa mati aura zruta, ye donoM jJAna bhinna-bhinna haiM, eka nhiiN| aba sUtrakAra mati-mati meM bhI antara batAte haiM - avisesiyA maI, maiNANaM ca maiaNNANaM c| visesiyA sammadiTThissa maI maiNANaM, micchadiTThissa maI miannnnaannN| avisesiyaM suyaM suyaNANaM ca suyaaNNANaM c| visesiyaM suyaM sammadiTThissa suyaM suyaNANaM, micchadiTThissa suyaM suyannnnaannN||25|| ___ artha - avizeSita mati, matijJAna bhI ho sakatI hai aura mati ajJAna bhI ho sakatI hai, parantu vizepita hone para samyagdRSTi kI mati 'matijJAna' hI hogI aura mithyAdRSTi kI mati, 'matiajJAna' hI hogii| vizeSita na hone para zruta, zrutajJAna bhI ho sakatA hai aura zrutaajJAna bhI ho sakatA hai, parantu vizeSita hone para samyagdRSTi kA zruta, 'zrutajJAna' hI hogA aura mithyAdRSTi kA zruta, 'zrutaajJAna' hI hogaa| vivecana - vizeSita mati jaise-samyagdRSTi kI mati, matijJAna hI hogI, kyoMki 1. vaha samyagdRSTitva ke sparza se pavitra huI hai, 2. jinAgama ke abhyAsa se asAdhAraNa huI hai, 3. svarUpa For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna ke bheda ************************************************************************************ se adhika yathArtha huI hai 4. Adi se anta taka virodha rahita eka samAna yukta haiM, 6. samasaMvegAdi meM pravRtta karatI hai, 7. ahiMsAdi cAritra ko viccheda meM nimitta banatI hai aura 9. karma kSaya kara mokSa prApti meM kAraNabhUta banatI hai| mithyAdRSTi kI mati, matiajJAna hI hogI, kyoMki 1. vaha mithyAdRSTitva ke sparza se malina hai 2. kuzAstra ke abhyAsa se tuccha hai, 3. svarUpa se prAyaH ayathArtha hai, 4. pUrvApara virodha yukta hai, 5. ekAMtavAda athavA dUSita anekAMta vAda yukta hai, 6. saMsAra ruci utpanna karatI hai, 7. hiMsAdi meM pravRtta karatI hai, 8. bhava vRddhi kA kAraNa banatI hai aura 9. saMsAra paribhramaNa meM nimittabhUta hotI hai| upalakSaNa se - avadhi avadhi meM bhI antara samajhanA cAhie, vaha isa prakAra hai avizeSita avadhi, avadhijJAna bhI ho sakatA hai aura avadhi ajJAna (vibhaMga jJAna) bhI / para vizeSita avadhi - samyagdRSTi kI avadhi, avadhijJAna hI hogI aura mithyAdRSTi kI avadhi, avadhijJAna (vibhaMgajJAna) hI hogii| 101 pA~ca jJAnoM meM mati, zruta aura avadhi - ye tInoM hI jJAna aura ajJAna-yoM donoM rUpa meM ho sakate haiM, kyoMki ye tInoM, samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM meM pAye jAte haiN| para manaH paryavajJAna aura kevalajJAna, ye donoM jJAna rUpa hI hote haiM, kyoMki ye donoM samyagdRSTi meM hI pAye jAte haiM, mithyAdRSTi meM nhiiN| aba jijJAsu mati jJAna ke svarUpa ko jAnane ke lie pUchatA hai / matijJAna ke bheda - / 5. samyak anekAntavAda utpanna karatI hai, 8. bhava se kiM taM AbhiNibohiyaNANaM ? AbhiNibohiyaNANaM duvihaM paNNattaM, taM jahAsuyaNissiyaM ca, assuyaNissiyaM ca / prazna - vaha Abhinibodhika jJAna kyA hai ? uttara Abhinibodhika jJAna ke do bheda haiN| ve isa prakAra haiM 2. azruta nizrita / vivecana dravya indriya aura dravya mana ke yoga se, niyata rUpa se, rUpI arUpI padArtha ko jAnanA - Abhinibodhika jJAna hai / matizruta kA antara batAte samaya Upara batAyA gayA hai ki 'matijJAna ke svAmI cAroM gati ke samyagdRSTi jIva haiM, ' ataeva aba sUtrakAra, ziSya kI jijJAsA pUrti ke lie matijJAna ke kitane bheda haiM tathA matijJAna kitane dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko jAnatA hai, ye do bAteM batAyeMge / For Personal & Private Use Only - 1. zruta nizrita aura Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nandI sUtra azruta-nizrita matijJAna kA varNana aura bheda alpa hone se sUtrakAra pahale usakA varNana karate haiN| se kiM taM assuyaNissiyaM? assuyaNissiyaM cauvvihaM paNNattaM, taM jahA - uppattiyA 1 veNaiyA 2, kammayA 3, pariNAmiyA 4 / / buddhI cauvvihA vuttA, paMcamA nnovlbbhi||68|| . . artha - prazna - vaha azruta nizrita Abhinibodhika jJAna kyA hai ? uttara - azrutanizrita ke cAra bheda haiN| yathA - 1. autpAtikI 2. vaineyikI 3. kArmikI tathA 4. paarinnaamikii| azrutanizrita ke ye cAra hI bheda haiM, kyoMki pAMcavAM bheda nahIM miltaa| . vivecana - 1. jisa matijJAna kA zrutajJAna se sambandha nahIM ho, 2. jisaM maMtijJAna meM, sIkhA. huA zrutajJAna kAma nahIM AtA ho 3. jisa matijJAna para pahale sIkhe hue zruta jJAna kA prabhAva nahIM ho, usa matijJAna ko 'azruta-nizrita Abhinibodhika jJAna' kahate haiN| isakA dUsarA nAma 'buddhi' hai| bheda - azruta-nizrita matijJAna ke cAra bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. autpAtikI - jisameM 1. guru-vinaya 2. kAma kA anubhava 3. lambe kAla kA pUrvApara vicAra-ye tInoM kAraNa nahIM hoM aura jo kevala kSayopazama mAtra se utpanna ho, use 'autpAtikI buddhi' kahate haiN| 2. vaineyikI - vaMdanIya puruSoM ke prati vinaya, vaiyAvRtya, ArAdhanA Adi se jo buddhi utpanna hotI hai yA buddhi meM vizeSatA AtI hai, use 'vaineyikI buddhi' kahate haiN| 3. kArmikI - sunAra Adi ke kAma karate rahane se usa viSayaka jo buddhi utpanna hotI hai yA baddhi meM vizeSatA AtI hai, vaha 'kArmikI buddhi' hai| 4. pAriNAmikI - lambe kAla taka pahale pIche ke paryAlocana se AtmA meM pariNamana hokara jo buddhi vizeSa utpanna hotI hai, vaha 'pAriNAmikI buddhi' hai| buddhi ke ye cAra bheda isalie haiM ki ina cAroM meM samAviSTa na ho sake, aisI pAMcavIM buddhi, kevalajJAna meM bhI upalabdha nahIM hotii| aba sUtrakAra svayaM autpattikI buddhi ke lakSaNa prastuta karate haiN| puvvamadiTThamassuya-maveiya, tkkhnnvisuddhghiytthaa| avvAhayaphalajogA, buddhI uppattiyA nnaam|| 69 // artha - jo viSaya, pahale kabhI dekhane meM nahIM AyA, sunane aura socane meM bhI nahIM AyA, aisA viSaya upasthita hone para, jo buddhi tatkAla sahI hala khoja nikAle, vaha 'autpattikI' buddhi hai| vivecana - jo buddhi anya kisI bhI kAraNa se binA tathAvidha paTu kSayopazama se svataH utpanna For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - rohaka kA mAtA se badalA 103 ho, vaha 'autpattikI buddhi' hai| usake dvArA 1. jise pahale kabhI ghaTita hote hue A~kha se dekhA nahIM, 2. kabhI kisI jAnakAra se usa viSaya meM kucha sunA bhI nahIM aura 3. mana se bhI kabhI usa viSaya para vicAra nahIM kiyaa| vaha viSaya bhI tatkSaNa-binA vilamba ke tatkAla, samajha meM A jAtA hai aura vaha bhI vizuddha rUpa meM samajha meM A jAtA hai| autpattikI buddhi se jo kAma kiyA jAtA hai, usakI saphalatA meM kabhI bAdhA nahIM aatii| yadi A bhI jAya, to bAdhA naSTa ho jAtI hai aura kAma meM saphalatA jur3a kara rahatI hai| autpattikI buddhi ke 27 dRSTAnta aba sUtrakAra autpattikI buddhi kise kahate haiM ? - yaha saralatA se samajha meM A jAya, ataeva autpattikI buddhi viSayaka 27 dRSTAMta prastuta karate haiM - bharahasila paNiya rukkhe, khuDDaga paDa saraDa kAya uccaare| gaya ghayaNa gola khaMbhe, khuDDuga maggi tthi pai putte||70|| artha - 1. bharata zilA 2. paNita-hor3a 3. vRkSa 4. khuDDaga-aMgUThI 5. paTa-vastra 6. zaraTagiragiTa 7. kAka 8. uccAra - viSThA 9. gaja 10. ghayaNa - bhANDa 11. gola 12. staMbha 13. kSullaka-bAla parivAjraka 14. mArga, 15. strI 16. pati 17. putr| aba sUtrakAra unakA saMgraha karane vAlI gAthA kahate haiM - bharahasila miMDha kukkuDa tila vAluya hatthi agaDa vnnsNdde| pAyasa aiyA patte, khADaliyA paMca piaro y||71|| artha - 1. bharataputra rohaka 2. zilA 3. mer3hA 4. kurkuTa 5. tila 6. bAlukA 7. hasti 8. agaDa-kuA~ 9. vanakhaNDa 10. pAyasa-khIra 11. atiga-vilakSaNa prasthAna yA 12. ajikAbakarI 13. patra 14. gilaharI aura 15. pAMca pitaa| ye kathAeM isa prakAra haiM - . . rohaka kI buddhimattA ke 15 dRSTAnta 1. rohaka kA mAtA se badalA lenA ujjayinI nagarI ke pAsa naToM kA eka gA~va thaa| usameM bharata nAma kA eka naTa rahatA thaa| vaha apanI patnI ke sAtha AnaMda pUrvaka samaya vyatIta karatA thaa| kucha samaya ke bAda usake eka putra utpanna huA, jisakA nAma rohaka rakkhA gyaa| jaba rohaka choTA hI thA tabhI usakI mAtA kA dehAnta For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ho gayA / putra kI umra choTI dekha kara usakA pAlana-poSaNa karane ke lie aura apanI sevA karane ke lie bharata ne dUsarA vivAha kara liyaa| rohaka usa sautelI mA~ ke Azraya meM rahane lagA, kintu vaha sautelI mA~ rohaka ke sAtha premapUrvaka vyavahAra nahIM karatI thI / usake kaThora vyavahAra se bAlaka rohaka bahuta duHkhI ho gyaa| eka dina rohaka ne apanI sautelI mA~ se kahA ki "mA~ ! mere tU sAtha premapUrvaka vyavahAra nahIM karatI hai, yaha acchA nahIM hai|" mA~ ne usakI bAta para kucha dhyAna nahIM diyaa| usane upekSApUrvaka kahA " are rohaka ! yadi maiM tere sAtha acchA vyavahAra nahIM karatI hU~, to tU merA kyA kara legA!" rohaka ne kahA- "mA~! maiM aisA kArya karU~gA ki jisase tujhe mere pairoM para giranA pdd'egaa|" mA~ ne kahA- "mA~ ne kahA- " are rohaka ! tU abhI baccA hai| choTe mu~ha bar3I bAta banAtA hai? acchA! maiM dekhatI hU~ ki tU merA kyA kara legA ?" yaha kaha kara vaha sadA kI bhA~ti apane kArya meM laga gaI aura adhika niSThura vyavahAra karane lagI / 104 - - - rohaka apanI bAta ko pUrI karane kA avasara dekhane lgaa| kisI eka ujiyArI rAta ke samaya vaha apane pitA ke sAtha bAhara soyA huA thaa| usakI mA~ makAna meM soI huI thii| AdhI rAta ke samaya rohaka ekadama cillAne lagA " pitAjI ! uThiye / ghara meM se nikala kara koI puruSa bhAgA jA rahA hai|" rohaka ke cillAne se bharata ekadama uThA aura usase pUchane lagA- "kidhara ? kidhara ?" bAlaka ne kahA 'pitAjI ! vaha abhI idhara se bhAga gayA hai|" bAlaka kI uparokta bAta sunakara bharata ko apanI strI ke prati zaMkA ho gii| vaha socane lagA " merI strI kA AcaraNa ThIka nahIM hai| yahA~ koI jAra puruSa AtA hai|" isa prakAra apanI strI ko durAcAriNI samajha kara bharata ne usake sAtha sAre sambandha tor3a diye / yahA~ taka ki usane usake sAtha bolanA bhI banda kara diyA / isa prakAra pati ko niSkAraNa rUThA dekhakara vaha samajha gaI ki yaha saba karatUta bAlaka rohaka kI hI hai| isako prasanna kiye binA merA kAma nahIM clegaa| aisA soca kara usane premapUrvaka anunaya vinaya karake pairoM par3a kara aura bhaviSya meM acchA vyavahAra karane kA vizvAsa dilAkara bAlaka rohaka ko prasanna kiyaa| rohaka ne kahA- "mA~ ! aba maiM aisA prayatna karU~gA ki tumhAre prati pitAjI kI aprasannatA zIghra hI dUra ho jaayegii|" eka dina sadA kI bhAMti rohaka apane pitA ke sAtha bAhara soyA huA thA ki AdhI rAta ke samaya ekadama cillAne lagA - " pitAjI pitAjI ! uThiye koI puruSa ghara meM se nikala kara bAhara jA rahA hai|" bAlaka kI bAta suna kara bharata tatkAla uThA aura hAtha meM talavAra lekara kahane lagA ki'batalA, vaha puruSa kahA~ hai ? usa jAra puruSa kA sira maiM abhI talavAra se kATa DAlatA huuN|' bAlaka ne cAMdanI meM apanI chAyA dikhAte hue kahA - " pitAjI! vaha puruSa yaha hai / " bharata ne pUchA - " kyA usa dina bhI aisA hI puruSa thA ?" bAlaka ne kahA- "hA~ / " bAlaka kI bAta sunakara bharata socane - - For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - rohaka kA mAtA se badalA 105 ******* ***************** ********************** ************* ***** * * ** *** ** lagA-"bAlaka ke kahane mAtra se, nirNaya kiye binA hI maiMne apanI strI ke sAtha aprIti kA vyavahAra kiyaa| yaha acchA nahIM kiyaa|" isa prakAra pazcAttApa karake vaha apanI strI ke sAtha pahale kI taraha prema kA vyavahAra karane lgaa| ___ aba rohaka kI sautelI mAtA, rohaka ke sAtha acchA vyavahAra karane lagI, kintu rohaka aba sadA zaMkita rahane lgaa| usane socA-'mere durvyavahAra se aprasanna huI mAtA, kadAcit viSa Adi dekara mujhe mAra na de, isalie aba mujhe akele bhojana nahIM karanA caahie|' aisA soca kara usa dina se rohaka sadA apane pitA ke sAtha hI bhojana karane lagA aura sadA pitA ke sAtha hI rahane lgaa| eka samaya bharata, kharIdI Adi kisI kAryavaza ujjayinI gyaa| rohaka bhI usake sAtha gyaa| nagarI svarga ke samAna zobhita thii| use dekhakara rohaka bahata prasanna haa| usane apane mana meM nagarI kA pUrA citra khIMca liyaa| vahA~ kA kArya karake bharata vApasa apane gA~va kI ora ravAnA huaa| jaba vaha zahara se nikala kara kSiprA nadI ke kinAre pahu~cA, taba use eka cIja yAda AI. jise vaha zahara meM kisI dukAna meM rakhakara phira bhUla AyA thaa| bharata ko vahIM biThAkara vaha vApasa zahara meM gyaa| idhara rohaka ne kSiprA nadI ke kinAre kI bAlU reta para rAjamahala tathA koTa kile sahita ujjayinI nagarI kA hUbahU citra khIMca diyaa| saMyogavaza ghor3e para savAra huA rAjA udhara A niklaa| apanI citrita kI huI nagarI kI ora rAjA ko Ate hue dekha kara rohaka bolA-"ai ghur3asavAra! isa rAste se mata aao|" ghur3asavAra bolA-"kyoM? kyA hai?" rohaka bolA-"dekhate nahIM? nagarI meM yaha rAjabhavana hai| isameM koI bhI praveza nahIM kara sktaa|" bAlaka kI bAta sunakara kautukavaza rAjA ghor3e se nIce utraa| usake khiMce hue nagarI tathA rAjabhavana ke hUbahU citra ko dekha kara rAjA bar3A vismita huaa| usane bAlaka se pUchA,-"tumane pahale kabhI isa nagarI ko dekhA hai?" bAlaka ne khaa-"nhii| Aja hI maiM gA~va se AyA hU~ aura Aja hI pahalI bAra nagarI ko dekhA hai|" bAlaka kI apUrva dhAraNA zakti ko dekhakara, rAjA cakita ho gyaa| vaha mana hI mana ddhi kI prazaMsA karane lgaa| rAjA ne usase pachA-"vatsa! tamhArA kyA nAma hai aura tama kahA~ rahate ho?" bAlaka ne kahA-"merA nAma rohaka hai aura maiM isa pAsa vAle naToM ke gA~va meM rahatA huuN|" itane meM rohaka kA pitA zahara meM bhUlI huI vastu lekara vApasa vahA~ A phuNcaa| rohaka apane pitA ke sAtha ravAnA ho gyaa| - rAjA bhI apane mahala meM calA AyA aura socane lagA ki mere 499 mantrI haiN| yadi koI atizaya buddhizAlI pradhAnamantrI banA diyA jAya, to merA rAjya sukhapUrvaka clegaa| aisA vicAra kara rAjA ne rohaka kI buddhi kI parIkSA karane kA nizcaya kiyaa| rohaka kI autpattikI buddhi kI yaha pahalI kathA hai| bAla For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra 2. zilA kI chata eka dina rAjA ne naToM ke usa gA~va meM yaha AjJA bhejI ki- "tuma saba loga milakara rAjA ke yogya eka maNDapa taiyAra kro| maNDapa aisI caturAI se bananA cAhie ki gA~va ke bAhara vAlI bar3I zilA usa maMDapa kI chata bana jAya, kintu usa zilA ko yahA~ se bAhara nahIM nikAlA jAya aura naM haTAyA bhI jaay| " 106 ****************** rAjA kI uparokta AjJA suna kara gA~va ke sabhI loga bar3e asamaMjasa meM par3a gye| gA~va ke bAhara sabhA karake saba loga paraspara vicAra karane lage ki rAjA kI isa asaMbhava AjJA kA kisa prakAra pAlana kiyA jAya ? AjJA kA pAlana na hone para rAjA kupita hokara avazya hI bhArI daNDa degaa| isa taraha cintita hokara vicAra karate-karate dopahara ho gayA, kintu rAjA kI AjJA ko pUrA karane kA koI upAya nahIM suujhaa| ************** rohaka, pitA ke binA bhojana nahIM karatA thaa| isalie bhUkha se vyAkula hokara vaha gA~va ke bAhara apane pitA bharata ke pAsa AyA aura kahane lagA- "pitAjI! mujhe bahuta bhUkha lagI hai| bhojana ke lie jaldI ghara cliye|" bharata ne kahA - " vatsa! tuma sukhI ho / gA~va ke kaSTa ko tuma nahIM jaante|" rohaka ne pUchA - " gA~va para kyA kaSTa AyA hai ?" bharata ne rohaka ko rAjA kI AjJA kaha sunaaii| sArI bAta suna lene para ha~sate hue rohaka ne kahA- "pitAjI! Apa loga cintA na kiijie| yadi gA~va para yahI kaSTa hai, to yaha to sahaja hI dUra kiyA jA sakatA hai|" gA~va vAloM pUchA" vatsa ! yaha kaise ?" rohaka ne kahA-maNDapa banAne ke lie zilA ke cAroM tarapha jamIna khoda DAlo yathAsthAna cAroM konoM para khambhe lagA kara bIca kI miTTI ko bhI khoda ddaalo| phira cAroM tarapha dIvAra banA do, maNDapa taiyAra ho jAyegA / isa zilA ko bAhara nikAle yA haTAye binA hI isakI chata bana jAyegI / isa taraha rAjA kI AjJA pUrI ho jAyegI / rohaka kA batAyA huA upAya sabhI logoM ko ThIka lgaa| unakI cintA dUra ho gii| sabhI loga bhojana karane ke lie apane apane ghara gye| bAda meM rohaka kI batAI huI vidhi ke anusAra jamIna khoda kara maNDapa banAne kA kAma Arambha kiyA gyaa| kucha hI dinoM meM sundara maNDapa banakara taiyAra ho gyaa| isake bAda unhoMne rAjA kI sevA meM nivedana kiyA ki "svAmin! ApakI AjJAnusAra maNDapa banA diyA gayA hai| usa para zilA kI chata bhI lagA dI gaI hai|" rAjA ne pUchA"kaise?" taba unhoMne maNDapa banAne kI sArI hakIkata kaha sunaaii| rAjA ne pUchA - " isa prakAra maNDapa banAne kA upAya kisane batalAyA ? yaha kisakI buddhi kA kAma hai ?" gA~va ke logoM ne kahA- "svAmin! bharata ke putra rohaka kI buddhi kA yaha kAma hai / usI ne hama logoM ko yaha upAya batAyA thA / " logoM kI bAta suna kara rAjA ko bar3I prasannatA huI / 1 rohaka kI buddhi kA yaha dUsarA udAharaNa hai| For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - murge kA yuddhAbhyAsa 107 ************************ + +++++++++++++++++-+-+ -+- *- * -*-*-*-*-*-*-*-*-*-* 3. mer3he kA vajana kucha dinoM bAda rAjA ne rohaka kI buddhi kI phira se parIkSA ke lie eka mer3hA bhejA aura gAMva vAloM ko yaha AjJA dI ki pandraha dina ke bAda hama isa mer3he ko vApisa mNgaaeNge| Aja isakA jitanA vajana hai, pandraha dina ke bAda bhI utanA hI vajana rahanA caahie| mer3hA vajana meM na ghaTanA cAhie aura na hI bar3hanA caahie| . rAjA kI uparokta AjJA sunakara gA~va ke loga phira cintita hue| ve vicArane lage-"yaha kaise saMbhava hogA? yadi mer3he ko khAne ke lie diyA jAyegA, to vaha vajana meM bar3hegA aura yadi khAne ko nahIM diyA jAyegA, to vajana meM avazya ghaTa jaayegaa| rAjA kI yaha AjJA bar3I vicitra hai| isakA kisa taraha pAlana kiyA jAya?" isa prakAra gAMva ke loga cintA meM par3a gye| rAjA kI AjJA ko pUrA karane kA unheM koI upAya nahIM suujhaa| ve loga, rohaka kI buddhi kA camatkAra dekha cuke the| isalie unhoMne rohaka ko bulAyA aura kahA ki-"vatsa! tumane apane buddhibala se pahale bhI gA~va ke kaSTa ko dUra kiyA thaa| Aja phira gA~va para kaSTa AyA hai| tuma apane buddhibala se ise dUra kro|" aisA kaha kara unhoMne rAjA kI AjJA rohaka ko kaha sunaaii| rohaka ne kahA-"khAne ke lie mer3he ko ghAsa, jau Adi yathA samaya diyA karo, kintu isake sAmane eka bher3iyA bA~dha do| yathA samaya diyA jAne vAlA bhojana ise ghaTane nahIM degA aura bher3iye kA Dara ise bar3hane nahIM degaa| isa prakAra donoM milakara ise vajana meM na ghaTane deMge aura na bar3hane deNge|" rohaka kI bAta saba logoM ko pasanda A gii| unhoMne rohaka ke kathanAnusAra mer3he kI vyavasthA kara dii| pandraha dina bAda gAMva vAloM ne vaha mer3hA rAjA ko vApisa lauTA diyaa| rAjA ne use tola kara dekhA, to usakA vajana lagabhaga utanA hI nikalA, vajana na to khAsa ghaTA aura khAsa bddh'aa| rAjA ke pUchane para una logoM ne sArA vRttAMta kaha diyaa| rAjA rohaka kI buddhi se bar3A prasatra huaa| rohaka kI buddhi kA yaha tIsarA udAharaNa hai| 4. murge kA yuddhAbhAsa rohaka kI buddhi kI parIkSA karane ke lie kucha dinoM ke bAda rAjA ne, gA~va vAloM ke pAsa eka murgA bhejA aura yaha AjJA dI ki 'dUsare murge ke binA hI isa murge ko lar3anA sikhAo aura ise lar3AkU banA kara vApisa hamAre pAsa bhejo|' . rAjA kI AjJA kA pAlana karane ke lie gA~va ke loga upAya socane lage, kintu unheM koI upAya nahIM suujhaa| unhoMne rohaka se isa viSaya meM puuchaa| rohaka ne kahA-"isa murge ke sAmane eka For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 - nandI sUtra *********** bar3A darpaNa rakha do| Aine meM apane pratibimba ko dekhakara yaha use dUsarA murgA samajhegA aura usake sAtha lar3ane lgegaa| isa taraha yaha lar3AkU bana jaayegaa|" gA~va ke logoM ne rohaka ke parAmarza anusAra kiyaa| isa prakAra thor3e hI dinoM meM vaha murgA lar3AkU bana gyaa| isase rAjA bahuta prasanna huaa| rohaka kI buddhi kA yaha cauthA udAharaNa hai| . 5. tiloM kI ginatI .. kucha dinoM ke bAda rAjA ne tiloM se bharI huI kucha gAr3iyA~ usa gA~va ke logoM ke pAsa bhejI aura kahalAyA ki-"isameM kitane tila haiM ? unakI saMkhyA zIghra btaao|" rAjA kI uparokta AjJA sunakara sabhI loga punaH cintita ho gye| ve socane lage ki-"tiloM kA vajana batAyA jA sakatA hai, kintu inakI ginatI kaise. batAI jAye?" unheM koI upAya nahIM suujhaa| taba rohaka ko bulAkara puuchaa| rohaka ne kahA-Apa sabhI loga rAjA ke pAsa jAo aura kaho ki-"svAmin! hama gaNitajJa to. nahIM hai jo ina tiloM kI ginatI batA skeN| kiMtu ApakI AjJA zirodhArya karake upamA se kahate haiM ki "AkAza meM jitane tAre haiM, utane hI ye tila haiN| yadi Apako vizvAsa nahIM hai, to rAjapuruSoM dvArA tiloM kI aura tAroM kI ginatI karavA lIjiye, Apako svayaM patA laga jaayegaa|" __logoM ko rohaka kI bAta pasanda A gii| rAjA ke pAsa jAkara unhoMne vaisA hI uttara diyaa| unakA uttara sunakara rAjA bahuta prasanna huaa| usane pUchA-"yaha uttara kisane batAyA hai ?" logoM ne kahA-"yaha rohaka kI buddhi kA kAma hai| usI ne hameM yaha uttara batAyA hai|" yaha bAta sunakara rAjA bahuta prasanna huaa| rohaka kI buddhi kA yaha pA~cavA~ udAharaNa hai| 6. bAlU kI rassI kucha samaya pazcAt rAjA ne gA~va vAloM ke pAsa yaha AjJA bhejI ki 'tumhAre gA~va ke pAsa jo nadI hai, usakI bAlU bahuta bar3hiyA hai| usa bAlU kI eka rassI banAkara zIghra bheja do|' rAjA kI uparokta AjJA suna kara gA~va ke loga phira se bar3e asamaMjasa meM pdd'e| isa viSaya meM bhI unhoMne rohaka se puuchaa| rohaka ne kahA-"tuma rAjA ke pAsa jAkara arja karo ki "svAmin! hama to naTa haiM aura nAcanA jAnate haiN| hama rassI banAnA nahIM jAnate, parantu ApakI AjJA kA pAlana karanA hamArA kartavya hai| isalie hamArI prArthanA hai ki rAja-bhaNDAra to bahuta prAcIna hai| usameM bAlU kI banI huI koI purAnI rassI ho, to namUne ke taura para hameM de diijiye| hama use dekhakara usI ke anusAra naI rassI banAkara bheja deNge|" For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - kUpa preSaNa 109 gA~va ke logoM ne rAjA ke pAsa jAkara rohaka ke kathanAnusAra nivedana kiyaa| yaha uttara sunakara rAjA bahuta lajjita huaa| usane unase pUchA-"tuma ko yaha yukti kisane batAI?" logoM ne rohaka kA nAma btaayaa| rohaka kI buddhi se rAjA bahuta khuza huaa| rohaka kI buddhi kA yaha chaThA udAharaNa hai| 7. hAthI kI mauta eka samaya rAjA ne eka bUr3hA bImAra hAthI gA~va vAloM ke pAsa bhejA aura yaha Adeza diyA ki-"mujhe hAthI kI dinacaryA kI sUcanA pratidina dete rahanA, kiMtu "hAthI mara gayA hai|"-aisii khabara mujhe nahIM denA, anyathA tuma logoM ko bhArI daNDa diyA jaayegaa|" gA~va vAle loga, hAthI ko dhAna, ghAsa aura pAnI Adi dekara usakI khUba sevA karane lage aura pratidina rAjA ke pAsa usake svAsthya kI khabara bhejate rahe, kiMtu hAthI kI bImArI bahuta bar3ha cukI thI, isalie vaha thor3e hI dinoM meM mara gyaa| aba sabhI loga ekatrita hue aura phira vicArane lage ki-'rAjA ko hAthI kI avasthA kI sacanA kisa prakAra dI jaay| bahata vicAra karane para bhI unheM koI upAya nahIM suujhaa| ve bahuta cintita hue aura rohaka ko bulA kara sArI hakIkata khii| rohaka ne unheM turanta eka yukti batAI, jisase sabhI logoM kI cintA dUra ho gii| rAjA ke pAsa jAkara unhoMne nivedana kiyA ki-"svAmin ! Aja hAthI na uThatA hai, na baiThatA hai, na khAtA hai, na pItA hai, na hilatA hai, na DulatA hai, yahA~ taka ki zvAsocchvAsa bhI nahIM letA hai| vizeSa kyA kaheM ? Aja usameM sacetanatA kI eka bhI ceSTA dikhAI nahIM detii|" rAjA ne pUchA-"to kyA hAthI mara gayA hai?" gA~va vAloM ne kahA-"mahArAja! Apa hI aisA kaha sakate haiM, hama loga nhiiN|" gA~va vAloM kA kathana suna kara rAjA niruttara ho gyaa| rAjA ne isa prakAra kI yukti batAne vAle kA nAma puuchaa| logoM ne kahA-"rohaka ne hameM yaha uttara dene kI yukti batAI hai|" yaha suna kara rAjA bahuta khuza huaa| rohaka kI buddhi kA yaha sAtavA~ udAharaNa hai| 8. kUpa preSaNa . kucha dinoM ke bAda rAjA ne una gA~va vAloM ke pAsa yaha Adeza bhejA ki "tumhAre gA~va meM eka mIThe jala kA kuA~ hai, use hamArI ujjayinI nagarI meM bheja do|" rAjA ke uparokta Adeza ko suna kara sabhI loga cakita hue| ve saba vicAra meM par3a gaye ki rAjA kI isa AjJA ko kisa taraha pUrA kiyA jAya? isa viSaya meM bhI unhoMne rohaka se puuchaa| rohaka ne unheM eka yukti btaaii| unhoMne rAjA ke pAsa jAkara nivedana kiyA ki "svAmin! grAmINa For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nandI sUtra * * * * * * * * * * * * * * * * * ******************** *********************** loga, svabhAva se hI Darapoka hote haiN| isalie hamArA grAmINa kuA~ bhI Darapoka hai| vaha apane jAtIya bhAI ke sivAya kisI para vizvAsa nahIM krtaa| isalie hamAre kueM ko lene ke lie kisI zahara ke kue~ ko hamAre yahA~ bheja diijiye| usa para vizvAsa karake vaha usake sAtha zahara meM calA aayegaa|" gAMva vAloM kI yaha bAta suna kara rAjA niruttara ho gyaa| pUchane para jJAta huA ki gA~va vAloM ko yaha yukti rohaka ne btaaii| rAjA isase bahuta khuza huaa| rohaka kI buddhi kA yaha AThavA~ udAharaNa hai| 9. vana kI dizA parivartana kucha dinoM bAda rAjA ne gAMva ke logoM ke pAsa yaha AjJA bhejI ki "tumhAre gA~va kI pUrva dizA meM eka vanakhaNDa (udyAna) hai, use pazcima meM kara do|" . rAjA kI isa AjJA ko suna kara loga phira cintA meM par3a gye| isa viSaya meM bhI unhoMne rohaka se puuchaa| rohaka ne unheM eka yukti btaaii| usake anusAra gAMva ke loga usa vanakhaNDa ke pUrva kI ora apane makAna banavA kara vahA~ rahane lge| isa prakAra rAjAjJA pUrI huI dekhakara rAjapuruSoM ne rAjA kI sevA meM nivedana kiyaa| rAjA ne unase pUchA ki "gA~va vAloM ko yaha yukti kisane batAI?" rAjapuruSoM ne kahA-"rohaka nAmaka eka bAlaka ne unheM yaha yukti batAI thii|" yaha suna kara rAjA bahuta khuza huaa| yaha rohaka kI buddhi kA navA~ udAharaNa hai| . 10. khIra banAnA eka samaya rAjA ne gA~va ke logoM ke pAsa yaha AjJA bhejI ki "binA agni ke khIra pakA kara bhejo|" - rAjA ke isa apUrva Adeza ko suna kara sabhI loga phira se cintita hue| unhoMne isa viSaya meM bhI rohaka se puuchaa| rohaka ne kahA-"pahale cAvaloM ko pAnI meM khUba acchI taraha bhigo do, phira ubalate hue dUdha meM DAla do| phira sUrya kI kiraNoM se khUba tape koyaloM para yA patthara zilAka para cAvaloM ke usa bartana ko rakha do| isase khIra paka kara taiyAra ho jaayegii|" logoM ne kathanAnusAra kArya kiyaa| khIra paka kara taiyAra ho gii| use le jAkara una logoM ne rAjA kI sevA meM upasthita kii| rAjA ne pUchA-"binA agni khIra kaise pakAI?" logoM ne sArI hakIkata khii| rAjA ne pUchA"tuma logoM ko yaha tarakIba kisane btaaii|" logoM ne kahA-"rohaka ne hameM yaha tarakIba btaaii|" yaha sunakara rAjA bahuta khuza huaa| yaha rohaka kI buddhi kA dasavA~ udAharaNa hai| .cUne kI DaliyoM para pAnI DAlakara usase utpanna garmI se bhI pakAI jA sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ **** ******** mati jJAna pIpala kA pAna - 11. rohaka kA ujjayinI Agamana rohaka ne apanI tIvra ( autpattikI) buddhi se rAjA kI sabhI AjJAoM ko pUrA kara diyA / isase rAjA bahuta khuza huaa| rAjapuruSoM ko bheMja kara rAjA ne rohaka ko apane pAsa bulaayaa| sAthahI yaha AjJA dI ki - " rohaka 1. na snAna karake, na binA snAna kiye Ave 2. na to zuklapakSa meM Ave, na kRSNapakSa meM 3. na rAtri meM Ave, na dina meM 4. na dhUpa meM Ave, na chAyA meM 5. na AkAza se Ave, na paidala cala kara 6. na mArga se Ave na unmArga se, kintu Ave jarUra / " rAjA kI uparokta AjJA ko sunakara rohaka ne 1. kaNTha taka snAna kiyA, phira 2. amAvasyA aura pratipadA ke saMyoga meM, 3. sandhyA ke samaya, 4. sira para cAlanI kA chatra dhAraNa karake, 5. mer3he para baiTha kara, 6. gAr3I ke pahiye ke bIca ke mArga se rAjA ke pAsa jAne lgaa| rohaka ne yaha lokokti suna rakhI thI ki 111 ***** "rikta hasto na pazyecca rAjAneM devatA gurum / " arthAt-rAjA, devatA aura guru kA darzana khAlI hAtha nahIM karanA cAhie / isa lokokti kA vicAra karake rohaka ne eka miTTI kA DhelA hAtha meM le liyaa| rAjA ke pAsa pahu~ca kara usane rAjA ko vinayapUrvaka praNAma kiyA aura usake sAmane miTTI kA DhelA rakha diyaa| rAjA ne rohaka se pUchA" yaha kyA hai?" rohaka ne kahA- "deva ! Apa pRthvIpati hai, isalie maiM pRthvI lAyA huuN|" prathama darzana meM yaha maMgala vacana suna kara rAjA bahuta prasanna huA / rohaka ke sAtha Aye hue gA~va ke loga bhI bahuta khuza hue| rAjA ne rohaka ko vahIM rakha liyA aura gA~va ke loga vApisa ghara lauTa gaye / 12. bakarI kI maiMganI rAjA ne prasanna hokara rohaka ko apane pAsa hI sulaayaa| rAta kA pahalA pahara bIta jAne para rAjA ne bhara nIMda meM soye rohaka ko AvAja dI- "re rohaka ! jAgatA hai, yA sotA hai ?" rohaka ne jaga kara javAba diyA- "mahArAja ! jAgatA huuN|" rAjA ne pUchA - " to batalA, kyA soca rahA hai ?" rohaka ne javAba diyA- "deva! maiM isa bAta para vicAra kara rahA hU~ ki bakarI ke peTa meM miganiyA~ gola-gola kaise banatI hai ?" rohaka kI bAta sunakara rAjA bhI vicAra meM par3a gyaa| usane rohaka se pUchA - "acchA, tumhIM batAo ye kaise banatI hai ?" rohaka ne javAba diyA- "deva! bakarI ke peTa meM saMvartaka nAma kI vAyu hotI hai, usI se aisI gola-gola miganiyA~ bana kara giratI hai|" yaha kaha kara rohaka so gyaa| 13. pIpala kA pAna rAta ke do pahara bIta jAne para rAjA ne rohaka ko phira AvAja dI- "rohaka ! sotA hai yA For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nandI sUtra jAgatA hai?" rohaka ne phira jaga kara kahA-"svAmin ! jAgatA huuN|" rAjA ne pUchA-"to kyA soca rahA hai?" rohaka ne javAba diyA-"maiM yaha soca rahA hU~ ki pIpala ke patte kA pichalA daNDa bar3A hotA hai yA zikhA (Age kA bhAga)?" rohaka kA kathana suna kara rAjA bhI vicAra karane lgaa| usane pUchA-"rohaka! tumhI btaao| tumane isa viSaya meM soca kara kyA nirNaya kiyA hai?".rohaka ne kahA-"mahArAja! jaba taka agalA bhAga (zikhA bhAga) nahIM sUkhatA hai, taba taka to donoM barAbara hote haiM, kiMtu zikhA bhAga sUkha jAne para daNDa bhAga bar3A raha jAtA hai|" isa para rAjA ne dUsare logoM se pUchA, to una sabhI ne rohaka kI bAta kA samarthana kiyaa| rohaka vApisa so gyaa| . 14. gilaharI kI pU~cha ... . rAta kA tIsarA pahara bIta jAne para rAjA ne phira pUchA-"rohaka! sotA hai yA jAgatA hai?" .. rohaka ne phira jAgakara javAba diyA-"svAmin ! jAgatA huuN|" rAjA ne pUchA-"to batA, kyA soca rahA hai?" rohaka ne kahA-"maiM yaha soca rahA hU~ ki gilaharI kA zarIra jitanA bar3A hotA hai, usakI pU~cha bhI utanI hI bar3I hotI hai yA kama-jyAdA?" rohaka kI bAta suna kara rAjA svayaM socane lagA, kintu jaba vaha kucha nirNaya nahIM kara sakA, taba usane rohaka se pUchA-"tuma batAo, tumane kyA nirNaya kiyA hai?" rohaka ne kahA-"svAmin! gilaharI kA zarIra aura pU~cha donoM hI barAbara hote haiN|" 15. pA~ca pitA ___ rAta bIta jAne para prAta:kAla ke maMgalakArI vAdyoM kA zabda suna kara rAjA jAgrata huaa| usane rohaka ko AvAja dI, kintu vaha gaharI nIMda meM soyA huA thaa| taba rAjA ne apanI char3I se usake zarIra ko sparza kiyA jisase vaha ekadama jaagaa| rAjA ne kahA-"re rohaka! kyA sotA hai?" rohaka ne kahA-"nahIM, maiM to jAgatA huuN|" rAjA ne kahA-"phira AvAja dene para bolA kyoM nahIM?" rohaka ne kahA-"maiM gambhIra vicAra meM tallIna thaa|" rAjA ne pUchA-"kisa bAta para gambhIra vicAra kara rahA thA?" rohaka ne kahA-"maiM isa vicAra meM lagA huA thA ki Apake kitane pitA hai, yAnI Apa kitanoM se paidA hue haiM ?" rohaka kI bAta suna kara rAjA vismita huaa| thor3I dera cupa raha kara rAjA ne usase pUchA-"acchA to batalA, maiM kitane pitA kA putra hU~?" rohaka ne kahA-"Apa pA~ca ke putra haiN|" rAjA ne pUchA-"kauna haiM, ve pA~ca?" rohaka ne kahA-"eka to vaizravaNa (kubera) se, kyoMki Apa meM kubera ke samAna hI dAna-zakti hai| dUsare cANDAla se, kyoMki zatruoM ke lie Apa cANDAla ke samAna hI krUra hai| tIsare dhobI se, kyoMki jaise dhobI gIle kapar3e ko jora se For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - kakar3iyoM kI zarta ** * ***** **** ********** *** * *** ***** **** * ******* *** ***** ************** khUba nicor3a kara sArA pAnI nikAla letA hai, usI prakAra Apa bhI dUsaroM kA sarvasva hara lete haiN| cauthe bicchU se, kyoMki jisa prakAra bicchU nirdayatApUrvaka DaMka mAra kara dUsaroM ko pIr3A pahu~cAtA hai, usI prakAra sukhapUrvaka nidrA meM soye hue mujha bAlaka ko bhI Apane char3I ke agra bhAga ke sparza se jagA kara kaSTa diyaa| pA~caveM apane pitA se, kyoMki apane pitA ke samAna hI Apa bhI prajA kA nyAyapUrvaka pAlana kara rahe haiN|" rohaka kI uparokta bAta suna kara rAjA vicAra meM par3a gyaa| Akhira zaucAdi se nivRtta hokara rAjA apanI mAtA ke pAsa gyaa| mAtA ko praNAma karake rAjA ne ekAnta meM apanI mAtA se pUchA"mA~! mere kitane pitA haiM?" mAtA ne lajjita hokara kahA-"patra! tama yaha kyA prazna kara rahe ho? yaha bhI koI pUchane kI bAta hai ? tuma apane pitA se paidA hue ho, tumhAre eka hI pitA hai|" isa para rAjA ne rohaka kI kahI huI sArI bAteM kaha sunAI aura kahA-"mA~! rohaka kA kathana mithyA nahIM ho sktaa| isalie tuma mujhe saca-saca kaha do|" mAtA ne kahA-"putra! yadi kisI ko dekhane Adi se mAnasika bhAva kA vikRta ho jAnA hI tere saMskAra kA kAraNa ho sakatA hai, to rohaka kA kathana ThIka hai| jaba tU garbha meM thA, usa samaya maiM vaizramaNa deva kI pUjA ke lie gaI thii| usakI sundara mUrti ko dekha kara tathA vApisa lauTate samaya rAste meM sundara cANDAla aura dhobI yuvaka ko dekha kara merI bhAvanA vikRta ho gaI thii| ghara Ane para jaba ATe ke bicchU ko maiMne apane hAtha para rakhA, usa samaya bhI merI bhAvanA vikRta ho gaI thii| vaise jo jagatprasiddha pitA hI tumhAre vAstavika pitA hai|" yaha suna kara rAjA ko rohaka kI buddhi para Azcarya huaa| mAtA ko praNAma karake vaha apane mahala meM lauTa aayaa| rohaka kI aisI tIvra evaM autpattikI buddhi dekha kara rAjA ne usako pradhAnamantrI ke pada para niyukta kara diyaa| kakI baddhi kA yaha pandrahavA~ udAharaNa hai| ye pandraha udAharaNa rohaka kI autpattikI baddhi ke haiN| ye saba autpattikI buddhi ke prathama udAharaNa ke antargata haiN| yahA~ prathama udAharaNa pUrNa huaa| : aba Age autpattikI buddhi kA dUsarA udAharaNa diyA jAtA hai| 2. kakar3iyoM kI zarta rohaka (paNita) eka samaya koI grAmINa kisAna apane gAMva se kakar3iyA~ lekara becane ke lie zahara meM aayaa| zahara ke daravAje para pahu~cate hI use eka dhUrta nAgarika milaa| usane grAmINa ko bholA samajha kara Thagane kI icchA se kahA ki- kyA eka AdamI ina saba kakar3iyoM ko nahIM khA For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nandI sUtra 114 ******* ************************ ******** sakatA?' isa para grAmINa bolA-"kisakI tAkata hai jo akelA itanI kakar3iyA~ khA legA?" nAgarika bolA-"yadi maiM akelA tumhArI ina kakar3iyoM ko khA jAU~, to tuma mujhe kyA inAma doge?" isa bAta ko asambhava mAnate hue grAmINa ne kahA-"yadi tuma saba kakar3iyA~ khA jAo to maiM tumheM aisA laDDu inAma meM dUMgA-jo isa daravAje meM na A ske|" donoM meM yaha zarta taya ho gaI aura unhoMne kucha logoM ko sAkSI banA liyaa| isake bAda dhUrta nAgarika ne grAmINa kI sArI kakar3iyA~ jUMThI karake (thor3I thor3I khAkara) chor3a dI aura grAmINa se kahA ki "maiMne tumhArI sArI kakar3iyA~ khA lI haiM, isalie zarta ke anusAra tuma mujhe inAma do|" grAmINa ne kahA-"tumane sArI kakar3iyA~ kahA~ khAI. haiM ?" isa para vaha dhUrta nAgarika bolA-"maiMne tumhArI sArI kakar3iyA~ khA lI hai| yadi tumheM vizvAsa nahIM ho, to calo, ina kakar3iyoM ko becane ke lie bAjAra meM rkho| grAhakoM ke kahane se tumheM apane Apa vizvAsa ho jaayegaa|" grAmINa ne yaha bAta svIkAra kI aura sArI kakar3iyA~ uThA kara bAjAra meM becane ke lie rakha dii| thor3I dera meM grAhaka aaye| kakar3iyAM dekha kara ve kahane lage-"ye kakar3iyA~ to sabhI khAI huI hai|" isa taraha grAhakoM ke kahane para dhUrta ne grAmINa ko aura sAkSiyoM ko. vizvAsa utpanna karA diyaa| aba grAmINa ghabarAyA ki maiM zarta ke anusAra daravAje meM na Ave bar3A laDDu kahA~ se lAkara dUM? dhUrta se pIchA chur3Ane ke lie grAmINa ne usako eka rupayA denA cAhA, kintu dhUrta kahA~ rAjI hone vAlA thA? Akhira grAmINa ne sau rupayA taka denA svIkAra kara liyA, kintu dhUrta isa para bhI rAjI nahIM huaa| use isase bhI adhika milane kI AzA thii| Akhira grAmINa socane lagA-"dhUrta loga saralatA se nahIM mAnate haiM, ve dhUrtatA se hI mAnate haiN| isalie isa viSaya meM mujhe bhI kisI dhUrta kI salAha lenI caahie|" aisA soca kara grAmINa ne usa dhUrta se kucha samaya kA avakAza maaNgaa| zahara meM ghUma kara usane kisI dhUrta nAgarika kA patA lagAyA aura usase mitratA kara lii| isake bAda usane sArI ghaTanA sunAkara usase chuTakArA pAne kA mArga puuchaa| dhUrta kI salAha ke anusAra usane halavAI kI dukAna se eka laDDu kharIdA aura apane pratipakSI nAgarika tathA sAkSiyoM ko sAtha lekara vaha daravAje ke pAsa aayaa| laDDu ko bAhara rakha kara vaha daravAje ke bhItara khar3A ho gayA aura laDDu ko sambodhita kara kahane lagA-"o laDDu! daravAje ke bhItara cale Ao, cale aao|" grAmINa ke bAra-bAra kahane para bhI laDDa apanI jagaha se tila bhara bhI nahIM httaa| taba grAmINa ne upasthita sAkSiyoM se kahA-"maiMne Apa logoM ke sAmane yahI zarta kI thI ki "maiM aisA laDDu dUMgA jo daravAje meM na aave| yaha laDDa bhI daravAje meM nahIM AtA hai| yadi Apa logoM ko vizvAsa nahIM ho, to Apa bhI isa laDDu ko bulA kara dekha sakate haiN| yaha laDDu dekara maiMne apanI zarta pUrI kara dI hai|" sAkSiyoM ne tathA upasthita anya sabhI logoM ne grAmINa kI For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - kUpa meM se aMgUThI nikAlanA 115 **** *********************** *********** ** bAta svIkAra kii| yaha dekha kara vaha dhUrta nAgarika, bahuta lajjita huA aura cupacApa apane ghara calA gyaa| dhUrta se pIchA chUTa jAne se prasanna hotA huA vaha grAmINa bhI apane gA~va lauTa gyaa| yaha zarta lagAne vAle dhUrta nAgarika aura grAmINa ko sammati dene vAle dhUrta, kI-donoM kI autpattikI buddhi thii| 3. bandaroM se Ama lenA (vRkSa kA udAharaNa) kucha yAtrI vana meM jA rahe the| mArga meM phaloM se ladA huA Ama kA vRkSa dekhA aura usake phala khAne kI icchA huii| per3a para kucha bandara baiThe hue the| ve yAtriyoM ko Ama lene meM bAdhA DAlane lge| yAtriyoM ne Ama lene kA upAya socA aura bandaroM kI ora patthara pheMkane lge| isase kupita hokara bandaroM ne Ama ke phala tor3akara yAtriyoM ko mArane ke lie una para phaiMkanA Arambha kara diyaa| isa prakAra yAtriyoM kA apanA prayojana siddha ho gyaa| Ama prApta karane kI yaha yAtriyoM kI autpattikI buddhi thii| . . 4. kUpa meM se aMgUThI nikAlanA (khuDDaga) magadha deza meM rAjagRha nAma kA sundara aura ramaNIya nagara thaa| usameM prasenajita nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usake bahuta-se putra the| una saba meM zreNika bahuta buddhimAn thaa| vaha rAja-lakSaNa sampanna thaa| usameM rAjA ke yogya samasta guNa vidyamAna the| 'dUsare rAjakumAra IrSAvaza kahIM use mAra nahIM DAle'-yaha socakara rAjA use na to koI acchI vastu detA thA aura na lAr3a-pyAra hI karatA thaa| kevala antaraMga rUpa se usakA dhyAna rakhatA thaa| pitA ke Antarika bhAvoM ko nahIM samajha kara usake UparI vyavahAra se khinna hokara zreNika, pitA ko sUcanA die binA hI vahA~ se nikala gyaa| calate-calate vaha benAtaTa nAmaka nagara meM phuNcaa| usa nagara meM eka seTha rahatA thaa| usakA dhana-vaibhava naSTa ho cukA thaa| zreNika usI seTha kI dukAna para pahuMcA aura dukAna ke bAhara eka ora baiTha gyaa| . seTha ke eka vivAha yogya putrI thii| nirdhanatA ke kAraNa seTha ko yogya vara nahIM mila pA rahA thaa| isase use cintA thii| seTha ne usI rAta svapna meM apanI putrI nandA kA vivAha kisI ratnAkara ke sAtha hote dekhaa| yaha zubha svapna dekhane ke kAraNa seTha Aja vizeSa prasanna thaa| zreNika ke Ane For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ke bAda seTha ke yahA~ adhika bikrI hone lagI aura kaI dinoM se kharIda kara rakhI huI purAnI cIjeM bahuta U~cI kImata meM bikii| isake sivAya ratnoM kI parIkSA na jAnane vAle logoM dvArA lAye hue kaI bahumUlya ratna bhI bahuta thor3e mUlya meM seTha ko mila gaye / isa prakAra acintya lAbha dekha kara seTha ko bar3I prasannatA huii| Aja apratyAzita lAbha dekha kara seTha isake kAraNa para vicAra karane lagA / socate hue unheM khyAla AyA ki dukAna para baiThe hue isa bhAgyazAlI puruSa ke atizaya puNya kA hI yaha prabhAva pratIta hotA hai| isakA vistIrNa lalATa aura bhavya AkAra, isake puNyAtizaya kI sAkSI de rahe haiN| maiMne gata rAtri meM apanI kanyA nandA kA vivAha ratnAkara ke sAtha hone kA svapna dekhA thA / pratIta hotA hai - vaha ratnAkara vAstava meM yahI hai / isa prakAra vicAra kara vaha seTha zreNika ke pAsa AyA aura hAtha jor3akara vinayapUrvaka pUchane lagA - " mahAbhAga ! Apa kisake yahA~ pAhune padhAre haiN|" zreNika ne javAba diyA- " abhI to Apa hI ke yahA~ AyA huuN|" zreNika kA yaha uttara sunakara seTha bahuta prasanna huA / Adara aura bahumAna ke sAtha zreNika ko vaha apane ghara le gayA aura Adara ke sAtha bhojana kraayaa| aba zreNika vahIM rahane lagA / 116 zreNika ke puNya pratApa se seTha ke yahA~ pratidina dhana kI vRddhi hone lgii| kucha dina bItane para zubha muhUrta meM seTha ne zreNika ke sAtha apanI putrI nandA kA vivAha kara diyaa| zreNika, naMndA ke sAtha sAMsArika sukha kA anubhava karatA huA AnandapUrvaka rahane lgaa| kucha samaya pazcAt nandA garbhavatI huii| AThaveM acyuta devaloka se cava kara eka mahApuNyazAlI jIva nandA ke garbha meM AyA / vidhipUrvaka garbha kA pAlana karatI huI, vaha sukhapUrvaka samaya vyatIta karane lagI / udhara rAjA prasenajita, zreNika ke cale jAne se bar3e ciMtita rahane lge| naukaroM ko bhejakara unhoMne idhara-udhara zreNika kI bahuta khoja karavAI, kintu kahIM bhI patA nahIM lgaa| anta meM use mAlUma huA ki zreNika benAtaTa nagara meM calA gayA hai| vahA~ kisI seTha kI kanyA se usakA vivAha ho gayA hai aura vaha vahIM sukhapUrvaka rahatA hai| eka samaya rAjA prasenajita acAnaka bImAra ho gyaa| apanA antima samaya najadIka jAna kara usane zreNika ko bulAne ke lie ghur3asavAra bheje| benAtaTa pahu~ca kara sandeza vAhaka ne zreNika se kahA - " Apake pitA rAjA prasenajita bImAra haiM, ataH ve Apako zIghra bulAte haiN|" pitA kI AjJA ko sirodhArya karake zreNika ne rAjagRha jAne kA nizcaya kiyaa| apanI patnI nandA ko pUcha kara zreNika una ghur3asavAroM ke sAtha rAjagRha ko ravAnA huaa| jAte samaya apanI patnI kI jAnakArI ke lie usane apanA paricaya bhIMta ke bhAga para likha diyA / garbha ke tIna mAsa hone para, garbha meM Aye hue puNyazAlI jIva ke prabhAva se, nandA ko aisA For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - kUpa meM se aMgUThI nikAlanA 117 ***** Qiu Shan Shi Ben Xue Sheng Shi Wu Deng Shi Shi Shi Bi Shi Li Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Qu Shi Duo Duo Duo Duo Duo Duo Xiao Zi Xiao Shi Shi Bu Zhu Shi Wu Xue Kao Kao Wei Can Kao Shou Shi Lao Ku Li Xiao Xiao Xiao Xiao Zi Xiao Lu Deng Shi Shi Fei Shi Shi Qing Chun Shi dohalA utpanna huA-'kyA hI acchA ho ki maiM zreSTha hAthI para savAra hokara yAcaka logoM ko dhana kA dAna detI huI abhayadAna duuN|' jaba dohale kI bAta nandA ke pitA ko mAlUma huI, to usane rAjA kI anumati lekara usakA dohalA pUrNa kara diyaa| garbhakAla pUrNa hone para nandA kI kukSi se eka pratApI aura tejasvI bAlaka kA janma haa| dohale ke anasAra bAlaka kA nAma 'abhayakamAra' rakhA gyaa| bAlaka nandanaM vana ke kalpavRkSa kI taraha sukhapUrvaka bar3hane lgaa| yathA samaya vidyAdhyayana kara bAlaka suyogya bana gyaa| eka samaya abhayakumAra ne apanI mA~ se pUchA-"mA~! mere pitAjI kA kyA nAma hai aura ve kahA~ rahate haiM?" mA~ ne Adi se lekara anta taka sArA vRttAnta kaha sunAyA tathA bhIta para likhA huA paricaya bhI use dikhA diyaa| saba dekha-sunakara abhayakumAra ne samajha liyA ki mere pitA rAjagRha ke rAjA haiN| usane apanI mA~ se kahA-"mA~! eka sArtha (kAphalA) rAjagRha jA rahA hai| yadi ApakI icchA ho, to hama bhI sArtha ke sAtha rAjagRha cleN|" mA~ kI anumati hone para donoM mA~-beTe usa sArtha ke sAtha rAjagRha kI ora ravAnA hue| rAjagRha pahu~cakara usane apanI mA~ ko zahara ke bAhara eka bAga meM ThaharA diyA aura Apa svayaM zahara meM gyaa| zahara meM praveza karate hI abhayakumAra ne eka sthAna para bahuta-se logoM kI bhIr3a dekhii| nikaTa jAkara usane pUchA-"yahA~ para itanI bhIr3a kyoM ikaTThI ho rahI hai?" taba rAjapuruSoM ne kahA-"isa jala rahita kue~ meM rAjA kI aMgUThI gira gaI hai| rAjA ne yaha Adeza diyA hai ki jo vyakti bAhara khar3A rahakara hI isa aMgUThI ko nikAla degA, usako bahuta bar3A inAma diyA jaayegaa|" rAjapuruSoM kI bAta sunakara abhayakumAra ne kahA-"maiM isa aMgUThI ko rAjA kI AjJA ke anusAra bAhara nikAla duuNgaa|" itanA kahakara abhayakumAra ne pAsa hI par3A huA gIlA gobara uThAkara usa aMgUThI para girA . diyA, jisase vaha gobara meM mila gii| kucha samaya pazcAt jaba gobara sUkha gayA, to usane kue~ ko pAnI se bharavA diyaa| isase gobara meM lipaTI huI vaha aMgUThI bhI jala para tairane lgii| usI samaya abhayakumAra ne bAhara khar3e rahakara hI aMgUThI nikAla lI aura rAjapuruSoM ko de dii| rAjA ke pAsa jAkara rAjapuruSoM ne nivedana kiyA-"deva! eka videzI yuvaka ne Apane AdezAnusAra aMgUThI nikAla dii|" rAjA ne usa yuvaka ko apane pAsa bulAyA aura pUchA-"vatsa! tumhArA nAma kyA hai aura tuma kisake putra ho?" yuvaka ne kahA-"deva! merA nAma abhayakumAra hai. aura maiM ApakA hI putra huuN|" rAjA ne Azcarya ke sAtha pUchA-"yaha kaise?" taba abhayakumAra ne pahale kA sArA vRttAnta kaha sunaayaa| yaha sunakara rAjA ko bahuta harSa huA aura snehapUrvaka use apane hRdaya se lagA liyaa| isake bAda rAjA ne pUchA-"vatsa! tumhArI mAtA kahA~ hai?" abhayakumAra ne kahA-"merI mAtA zahara ke bAhara . udyAna meM ThaharI huI hai|" abhayakumAra kI bAta sunakara rAjA svayaM usI samaya nandA rAnI ko livA For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nandI sUtra .. ******** ******************* * * * * * * * * ******************************* lAne ke lie udyAna kI ora ravAnA hue| rAjA ke pahuMcane ke pahale hI abhayakumAra apanI mA~ ke pAsa lauTa AyA aura usane use sArA vRttAnta sunA diyaa| rAjA ke Ane kA samAcAra pAkara nandA ne zrRMgAra karanA cAhA, kintu abhayakumAra ne yaha kahakara manA kara diyA ki "mAtAjI! pati ke virahavAlI kulIna striyoM ko apane pati ke darzana kiye binA zrRMgAra nahIM karanA caahie|" thor3I dera meM rAjA bhI udyAna meM A phuNcaa| nandA apane pati ke caraNoM meM girii| rAjA ne bahuta se AbhUSaNa aura vastra dekara usakA sammAna kiyaa| rAnI aura abhayakumAra ko sAtha lekara bar3I dhUmadhAma ke sAtha rAjA apane mahaloM meM lauTa aayaa| abhayakumAra kI vilakSaNa buddhi ko dekhakara rAjA ne use pradhAnamantrI ke pada para niyukta kara diyaa| vaha nyAya-nIti pUrvaka rAjya kA kArya calAne lgaa| bAhara khar3e raha kara hI kue~ se aMgUThI nikAla lenA abhayakumAra kI autpattikI buddhi thii| 5. vastra cora kI pahicAna (paTa) eka samaya do vyakti kisI tAlAba para jAkara eka sAtha snAna karane lge| unhoMne apane kapar3e utAra kara kinAre para rakha diye| eka ke pAsa or3hane ke lie alpa mUlya vAlA mAmUlI UnI kambala thA aura dUsare ke pAsa or3hane ke lie eka bahumUlya rezamI cAdara thii| kambala vAlA manuSya zIghratApUrvaka snAna karake bAhara nikalA aura rezamI cAdara lekara ravAnA ho gyaa| yaha dekhakara cAdara kA svAmI zIghratA ke sAtha pAnI se bAhara nikalA aura pukAra kara kahane lagA-"mahAzaya! yaha cAdara tamhArI nahIM, merI hai| isalie majhe de do|" paraMta vaha usakI bAta para kucha bhI dhyAna nahIM detA huA calA gyaa| vaha dUsarA vyakti usakA pIchA kara rahA thaa| gA~va meM pahu~ca kara usane apanI cAdara mAMgI, kiMtu vaha dene ko rAjI nahIM huaa| anta meM ve apanA nyAya karAne ke lie nyAyAlaya meM phuNce| kisI ke pAsa koI sAkSI nahIM hone se nirNaya honA kaThina samajha kara nyAyAdhIza ne apane buddhibala se kAma liyaa| una donoM ke sira ke bAloM meM kaMghI krvaaii| isa para kambala ke vAstavika svAmI ke mastaka se Una ke tantu nikle| isa para se yaha nizcaya ho gayA ki 'rezamI cAdara pahale kI nahIM hai|' usI samaya nyAyAdhIza ne vaha rezamI cAdara usake vAstavika svAmI ko dilavA dI aura dUsare puruSa ko ucita daNDa diyaa| kaMghI karavA kara Una ke kambala ke asalI svAmI kA patA lagAne meM nyAyAdhIza kI autpattikI buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - kauoM kI ginatI 119 ************************************* 6. bhrama roga kI davA (zaraTa) eka samaya eka seTha, zauca nivRtti ke lie jaMgala meM gyaa| asAvadhAnI se vaha eka bila para baiTha gyaa| acAnaka eka zaraTa (giragiTa) daur3atA huA AyA aura bila meM praveza karate hue usakI pU~cha kA sparza seTha ke gudAbhAga se ho gyaa| seTha ke mana meM yaha bhrama ho gayA ki 'giragiTa mere peTa meM calA gayA hai|' isI bhrama ke kAraNa vaha apane Apako rogI samajha kara pratidina durbala hone lgaa| eka samaya vaha eka vaidya ke pAsa gyaa| vaidya ne usake roga kA sArA hAla puuchaa| seTha ne Adi se lekara anta taka sArA vRttAnta kaha sunaayaa| vaidya ne apane buddhibala se kAma liyA aura isa nizcaya para pahuMcA ki seTha ko bhrama roga lagA hai| inakA bhrama miTA dene se hI yaha acche ho jaaeNge| kucha soca kara vaidya ne kahA-"seThajI! maiM tumhArA roga chur3A dUMgA, isake lie pUre sau rupaye luuNgaa|" seTha ne vaidya kI bAta svIkAra krlii| vaidya ne unako virecaka (dastAvara) auSadhi dii| idhara vaidya ne lAkha (lAkSA) kA eka giragiTa banAkara eka miTTI ke bartana meM rakha diyaa| phira usa miTTI ke bartana meM seTha ko zauca jAne ko khaa| zauca nivRtti ke pazcAt vaidya ne seTha ko miTTI ke bartana meM par3e hue giragiTa ko dikhalA kara kahA-"dekhiye seThajI! Apake peTa se giragiTa nikala gayA hai|" use dekhakara seTha kA bhrama dUra ho gyaa| aba vaha apane Apako nIroga anubhava karane lagA aura noM meM usakA zarIra pahale kI taraha puSTa ho gyaa| lAkha kA giragiTa banAkara isa prakAra seTha kA bahama dUra karane meM vaidya kI autpattikI buddhi thii| 7. kauoM kI ginatI (kAka) benAtaTa nagara meM eka samaya eka bauddha bhikSu ne kisI jaina zramaNa se pUchA-"tuma apane deva arihanta ko sarvajJa mAnate ho aura unake bhakta ho, to batalAo-isa zahara meM kitane kaue haiM?" usakA zaThatApUrNa prazna suna kara jaina zramaNa ne vicAra kiyA ki 'isako saralabhAva se uttara dene se yaha nahIM maanegaa| isa dhUrta ko dhUrtatA pUrNa uttara hI denA caahie|' aisA soca kara usane apane buddhibala se kahA-"isa zahara meM paiMsaTha hajAra pA~ca sau chattIsa kaue haiN|" bauddha bhikSu ne kahA"yadi isase nyUnAdhika nikale to?" jaina zramaNa ne uttara diyA-"yadi kama hoM, to jAnanA cAhie ki yahA~ ke kaue bAhara mehamAna hokara gaye hue haiM aura yadi adhika hoM, to jAnanA cAhie ki For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 - nandI sUtra * * * * * * * * * * * * * * * bAhara ke kaue yahA~ mehamAna Aye hue haiM ?" yaha uttara sunakara bauddha bhikSu mauna ho gayA aura cupacApa calA gyaa| jaina zramaNa kI yaha autpattikI buddhi thii| 8. mala parIkSA se pati kI pahacAna (uccAra) kisI zahara meM eka brAhmaNa rahatA thaa| usakI strI atyaMta rUpamatI thii| eka bAra vaha apanI - strI ko sAtha lekara dUsare gA~va jA rahA thaa| mArga meM brAhmaNI kA sauMdarya-dekha kara.eka dhUrta mohita ho gayA aura use apanI ora AkarSita kara lii| vaha brAhmaNI bhI brAhmaNa se aprasanna thI, ataeva dhUrta ke bahakAve meM A gii| kucha dUra jAkara usa dhUrta ne brAhmaNa se vivAda karanA zurU kiyA aura kahane lagA ki "yaha strI merI hai, isalie tuma idhara mata aao|" brAhmaNa kahane lagA-"yaha merI strI hai|" isa prakAra vivAda bar3ha jAne se ve donoM nyAya karAne ke lie nyAyAlaya meM phuNce| nyAyAdhIza ne una donoM kI bAteM suna kara donoM ko alaga-alaga biThA diyA aura unase pUchA ki"kala zAma ko tumane aura tumhArI strI ne kyA-kyA khAyA thA?" brAhmaNa ne kahA-"maiMne aura merI strI ne tila ke laDDu khAye the|" dhUrta se pUchA to usane kucha aura hI btlaayaa| isa para nyAyAdhIza ne brAhmaNI ko julAba diyaa| julAba lagane para mala kI parIkSA karAI gaI, to usameM tila dikhAI diye| nyAyAdhIza ne brAhmaNa ko usakI strI sauMpa dI aura dhUrta ko daNDa dekara nikAla diyaa| isa prakAra nyAya karanA nyAyAdhIza kI autpattikI buddhi thii| ... 9. hAthI kA taula - (gaja) basantapura kA rAjA eka atizaya buddhi sampanna puruSa kI khoja meM thA, jise vaha apane rAjya kA pradhAnamaMtrI banA ske| buddhi kI parIkSA ke lie usane eka hAthI caurAhe para khar3A karavA diyA aura yaha ghoSaNA karavAI ki "jo manuSya isa hAthI kA taula kara vajana batA degA, use rAjA bahuta bar3A inAma degaa|" rAjA kI ghoSaNA suna kara eka buddhimAn puruSa ne hAthI kA taula karanA svIkAra kiyaa| usane bar3e tAlAba meM hAthI ko nAva para car3hAyA aura naukA ko gahare pAnI meM le gyaa| hAthI ke vajana se nAva, pAnI meM jitanI DubI, vahA~ usane eka lakIra khIMca kara cihna kara diyaa| phira nAva kinAre lAkara hAthI ko utAra diyA aura usameM utane hI patthara bhare ki jisase rekhAMkita bhAga For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - bhA~Da kI buddhimattA 121 * * * * * **************************** ** * *************** **************** ** taka nAva pAnI meM DUba gii| isake bAda usane pattharoM ko tola liyA aura unakA jitanA vajana huA, utanA hI vajana hAthI kA batA diyaa| - rAjA usakI buddhimattA para bahuta prasanna huA aura use apanA pradhAnamaMtrI banA diyaa| hAthI ko taulane meM usa puruSa kI autpattikI buddhi thii| 10. bhA~Da kI buddhimattA (ghayaNa) eka bhA~Da thaa| vaha rAjA ke bahuta mu~ha lagA huA thaa| rAjA bhA~Da ke sAmane apanI rAnI kI prazaMsA bahuta kiyA karatA thaa| eka dina rAjA ne kahA-"merI rAnI pUrNa AjJAkAriNI hai|" bhA~Da ne kahA-"mahArAja! rAnIjI apane svArthavaza AjJAkAriNI hai|" rAjA ne kahA-"vaha svArthinI nahIM hai|" bhA~Da - "Apake kathana meM satyAMza ho sakatA hai, parantu maiMne jo kahA hai usakI Apa parIkSA le sakate haiN|" rAjA - "parIkSA kisa prakAra lI jA sakatI hai?" - bhA~Da - "rAnIjI se kahiye ki Apa dUsarA vivAha karanA cAhate haiM aura naI rAnI ko paTarAnI banAyeMge tathA usake putra ko apanA uttarAdhikArI bnaayeNge|" dUsare dina rAjA ne rAnI se apane eka aura vivAha karane kI icchA vyakta kii| rAnI ne kahA "nAtha! Apa apanI icchA se dUsarA vivAha kara sakate haiN| parantu eka zarta hai-rAjagaddI kA uttarAdhikArI.vahI hogA jo paramparAgata niyama se hotA calA AyA hai| isameM koI bhI hastakSepa nahIM kara sktaa|" rAnI kI bAta suna kara rAjA ha~sa diyaa| rAnI ne ha~sane kA kAraNa pUchA, kiMtu rAjA TAlane lgaa| rAnI ke atyAgraha karane para rAjA ne bhA~Da kI kahI huI bAta rAnI se kaha dii| rAjA kI bAta sunakara rAnI bahuta kupita huii| rAnI ne bhA~Da ko nirvAsita karane kI AjJA de dii| rAnI ke isa kaThora Adeza ko sunakara bhA~Da bahuta ghabarAyA aura apane bacAva kA mArga socane lgaa| use eka upAya suujhaa| usane jUtoM kI eka gaThar3I bA~dhI aura use sira para uThAkara rAnI ke mahala ke sAmane gyaa| usane rAnI ko yaha saMdeza pahu~cA diyA ki-"ApakI AjJAnusAra maiM yaha deza chor3akara dUsare deza meM jA rahA huuN|" sira para gaThar3I dekha rAnI ne usase pUchA-"yaha kyA hai?" For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *************** **** 122 nandI sUtra ******************************* bhA~Da - "yaha jUtoM kI gaThar3I hai|" rAnI - "isakA kyA prayojana hai?" bhA~Da - "mahArAnIjI! ina jUtoM ko pahanatA huA jahA~ taka jA sakU~gA yA jAU~gA aura ApakI apayaza-gAthA kA pracAra kruuNgaa|" rAnI apanI badanAmI se DarI aura usane nirvAsana kA hukma radda kara diyaa| nirvAsana kI AjJA ko radda karavAne meM bhA~Da kI autpattikI buddhi thii| . 11. lAkha kI golI (golaka) eka bAra kisI bAlaka ke nAka ke U~ce bhAga meM lAkha kI golI phaMsa gaI aura nikala nahIM paaii| bAlaka ko zvAsa lene meM kaSTa hone lgaa| bAlaka ke mAtA-pitA bahuta ciMtita hue| ve use eka sunAra ke pAsa le gye| sunAra ne apane buddhibala se kAma liyaa| usane lohe kI eka patalI salAI ke agrabhAga ko tapA kara sAvadhAnI pUrvaka usako bAlaka ke nAka meM DAlA aura usase lAkha kI golI ko galA kara nAka meM se khIMca lii| bAlaka svastha ho gyaa| usake mAtA-pitA bahuta prasanna hue| unhoMne sunAra ko bahuta inAma diyaa| sunAra kI yaha autpattikI buddhi thii| 12. tAlAba sthita staMbha bA~dhanA (stambha) kisI samaya eka rAjA ko eka atizaya buddhimAn maMtrI kI AvazyakatA huii| buddhi kI parIkSA karane ke lie rAjA ne tAlAba ke bIca meM eka stambha gar3avA diyA aura yaha ghoSaNA karavAI ki - "jo vyakti tAlAba ke kinAre khar3A raha kara isa stambha ko rassI se bAMdha degA, use rAjA kI ora se eka lAkha rupaye inAma meM diye jaaeNge|" yaha ghoSaNA suna kara eka buddhimAn puruSa ne tAlAba ke kinAre para lohe kI eka kIla gAr3a dI aura usameM rassI bA~dha dii| usI rassI ko sAtha lekara vaha tAlAba ke kinAre-kinAre cAroM ora ghuma gayA, bAda meM rassI meM se khUTI nikAla kara usa chidra meM rassI kA dUsarA sirA piro diyaa| phira usa sire ko jyoM-jyoM khiMcA, tyoM-tyoM gherA kama hotA gayA hogA aura aMta meM khaMbhA baMdha gyaa| usakI buddhimattA para rAjA bahuta prasanna huaa| rAjA ne apanI ghoSaNA ke anusAra use inAma diyA aura use apanA maMtrI banA diyaa| For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - nyAyAdhyakSa kA nirNaya 123 ***** ******************************************************************************* . 13. kSullaka kI vijaya (kSullaka) kisI nagara meM eka parivrAjikA rahatI thii| vaha pratyeka kArya meM bar3I kuzala thii| eka samaya usane rAjA ke sAmane pratijJA kI ki - "deva! jo kAma dUsare kara sakate haiM ve sabhI kAma maiM kara sakatI haiN| koI kAma aisA nahIM-jo mere lie azakya ho|" rAjA ne nagara meM parivrAjikA kI pratijJA kA sAmanA karane ke sambandha meM ghoSaNA karavA dii| nagara meM bhikSA ke lie ghUmate hue eka kSullaka-choTI umra ke bhikSu ne yaha ghoSaNA sunii| usane rAjapuruSoM se kahA - "maiM apanI kalA se parivrAjikA ko sAmanA karake harA duuNgaa|" rAjapuruSoM ne ghoSaNA banda kara dI aura lauTa kara rAjA se nivedana kiyaa| - nizcita samaya para kSullaka bhikSu rAjasabhA meM upasthita huaa| use dekha kara mu~ha banAtI huI parivrAjikA avajJA pUrvaka kahane lagI ki "yaha kSullaka choTA baccA mujhe kyA jItegA?" parivrAjikA ke aisA kahane para kSullaka ne apanI laMgoTI haTAkara nagnamudrA se aneka Asana kara dikhaaye| phira parivrAjikA se bolA ki "aba Apa apanI kuzalatA dikhlaaiye|" parivrAjikA aisA nahIM kara skii| isake bAda kSullaka ne liMga saMcAlana se isa prakAra pezAba kiyA ki kamalAkAra citra bana gyaa| parivrAjikA aisA karane meM bhI asamartha rhii| isa prakAra parivrAjikA hAra gaI aura vaha lajjita hokara rAjasabhA se calI gii| kSullaka kI yaha autpattikI buddhi thii| 14. nyAyAdhyakSa kA nirNaya (mArga) - eka puruSa apanI strI ko sAtha le ratha meM baiTha kara dUsare gAMva jA rahA thaa| rAste meM strI ko zArIrika ciMtA huii| isalie vaha ratha se nIce utara kara kucha dUra jAkara zaMkA nivAraNa karane lgii|| vahA~ vyantara jAti kI eka devI rahatI thii| vaha puruSa ke rUpa saundarya ko dekha kara Asakta ho gii| usane tatkAla usI strI kA rUpa banA liyA aura Akara puruSa ke pAsa ratha meM baiTha gii| jaba usakI patnI zArIrika ciMtA se nivRtta hokara ratha kI ora Ane lagI, to usane apane pati ke pAsa apane hI samAna rUpa vAlI dUsarI strI baiThI dekhii| strI ko AtI huI dekhakara vyantarI ne puruSa se kahA - "yaha koI vyantarI mere sarIkhA rUpa banAkara tumhAre pAsa AnA cAhatI hai, isalie ratha ko jaldI claao|" vyaMtarI ke kathanAnusAra puruSa ratha ko jaldI calAne lgaa| idhara vaha strI rotI cillAtI For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nandI sUtra **** huI ratha ke pIche-pIche Ane lgii| use isa taraha rotI huI dekha kara puruSa asamaMjasa meM par3a gyaa| usane ratha ko dhImA kara diyaa| thor3I dera meM vaha strI ratha ke pAsa A phuNcii| aba donoM meM jhagar3A hone lgaa| eka kahatI thI ki - "maiM isakI strI hU~" aura dUsarI kahatI ki "maiN"| isa prakAra lar3atI-jhagar3atI ve donoM gA~va taka pahuMca gii| vahA~ nyAyAlaya meM jAkara donoM ne phariyAda kii| nyAyAdhIza ne puruSa se pUjhA-"tumhArI strI kauna-sI hai?" uttara meM usane kahA - "donoM kA eka sarIkhA rUpa hone se maiM nizcaya pUrvaka kucha bhI nahIM kaha sktaa|" taba nyAyAdhIza ne apane buddhibala se kAma liyaa| usane puruSa ko dUra biThA diyA aura donoM se kahA - "tuma donoM meM se jo pahale apane hAtha se usa puruSa ko chU legI, vahI usakI strI samajhI jaayegii|" nyAyAdhIza kI bAta sunakara vyantarI bahuta khuza huii| usane turanta vaikriya zakti se apanA hAtha lambA karake usa puruSa ko chU liyaa| isase nyAyAdhIza samajha gayA ki 'yahI vyantarI hai|' nyAyAdhIza ne usase kahA"tuma isakI strI nahIM ho, tumane daivI mAyA se isa puruSa ko chala liyA hai|" aisA kahakara nyAyAdhIza ne usako vahA~ se nikalavA diyA aura puruSa ko usakI strI sauMpa dii| isa prakAra nirNaya karanA nyAyAdhIza kI autpattikI buddhi thii| - 15. mUladeva kA chala (strI) mUladeva aura puNDarIka nAma ke do mitra the| eka dina ve kahIM jA rahe the| rAste meM unhoMne eka vRddha puruSa ko dekhA jo apanI yuvA strI ko sAtha lekara jA rahA thaa| strI ke adbhuta rUpa lAvaNya ko dekhakara puNDarIka usa para mugdha ho gyaa| usane mUladeva se kahA - "mitra! yadi isa strI se milA do, to jIvita raha sakU~gA anyathA mara jaauuNgaa|" mUladeva ne kahA, "mitra! ghabarAo mt| maiM tumheM isase avazya milA duuNgaa|" ___ isake bAda ve donoM pati-patnI se najara bacAte hue zIghra hI bahuta dUra nikala gye| Age jAkara mUladeva ne puNDarIka ko eka vana nikuMja meM biThA diyA aura svayaM rAste para Akara khar3A ho gyaa| jaba ve pati-patnI vahA~ pahu~ce, to mUladeva ne usa puruSa se kahA - "mahAzaya! isa vananikuMja meM merI strI prasava vedanA se kaSTa pA rahI hai| thor3I dera ke lie Apa apanI strI ko vahA~ bheja deM, to bar3I kRpA hogii|" usa puruSa ne apanI strI ko vahA~ jAne ke lie kaha diyaa| strI vyabhicAriNI aura catura thii| vaha vana-nikuMja kI ora jAne lgii| usane dUra se hI dekha liyA ki vana-nikuMja meM koI puruSa chipakara baiThA huA hai| usake sAtha sahazayana kara vaha vApisa lauTa For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 oN mati jJAna - donoM meM se pyArA kauna ? Ke Jia Ping Chang Chu aaii| Akara usane mUladeva se kahA dekhiye / " yaha mUladeva kI aura usa strI kI donoM kI autpattikI buddhi thI / 16. donoM meM se pyArA kauna ? (pati) kisI gA~va meM do bhAI rahate the| una donoM ke eka hI strI thI / vaha strI donoM se samAna prema karatI thii| logoM ko Azcarya hotA thA ki yaha strI apane donoM pati se eka-sA prema kaise karatI hai ? dhIre-dhIre yaha bAta rAjA ke kAnoM taka phuNcii| rAjA ko bar3A Azcarya huA / usane maMtrI se isa bAta kA ullekha kiyaa| maMtrI ne kahA "deva ! aisA kadApi nahIM ho sktaa| donoM bhAiyoM meM rAjA ne kahA 'yaha kaise maiM aisA prayatna karU~gA ki " ApakI strI ne sundara bAlaka ko janma diyA hai / jAkara "" se choTe yA bar3e kisI eka para usakA avazya vizeSa prema hogA / ' mAlUma hogA ?' maMtrI ne kahA 'deva ! yaha kauna-sI bar3I bAta hai jisase isakA zIghra patA laga jAyegA / " ? 125 ****** * * * * * * * **** eka dina maMtrI ne usa strI ke pAsa yaha Adeza bhejA ki "kala prAtaH kAla tuma apane donoM pati ko do gA~voM ko bheja denA ! eka ko pUrva dizA ke amuka gA~va meM aura dUsare ko pazcima dizA ke amuka gA~va meM bhejanA aura unheM yaha bhI kaha denA ki kala zAma ko hI ve donoM vApisa lauTa aayeN|" donoM bhAiyoM meM se choTe para strI kA adhika prema thA aura bar3e para kama / isalie usane choTe pati ko pazcima kI ora bhejA aura bar3e ko pUrva kI ora / pUrva kI ora jAne vAle puruSa ke jAte samaya aura vApisa Ate samaya sUrya sAmane rahatA thA aura pazcima kI ora jAne vAle ke pITha pIche / isa para se maMtrI ne yaha nirNaya liyA ki choTA pati (jo pazcima kI ora bhejA gayA thA) usa strI ko adhika priya hai aura bar3A pati (jo pUrva kI ora bhejA gayA thA) usakI apekSA kama priya hai| maMtrI ne apanA nirNaya rAjA ko sunaayaa| rAjA ne maMtrI ke nirNaya ko svIkAra nahIM kiyA aura kahA ki eka ko pUrva meM aura dUsare ko pazcima meM bhejanA anivArya thA, kyoMki hukma aisA hI thA / isalie kauna adhika priya hai aura kauna kama, isa bAta kA nirNaya kaise kiyA jA sakatA hai ? - maMtrI ne dUsarI bAra phira usa strI ke pAsa Adeza bhejA ki "tuma apane donoM pati ko pahale kI taraha unhIM gA~va meM bhejo| maMtrI ke AdezAnusAra strI ne apane donoM pati ko pahale kI taraha una gA~voM meM bhejaa| isake bAda maMtrI ne aisI vyavasthA kara dI ki do AdamI usa strI ke pAsa eka hI sAtha phuNce| donoM ne kahA - "tumhAre pati rAste meM asvastha ho gaye haiN|" donoM pati ke asvastha hone ke samAcAra suna kara strI ne bar3e pati ke lie kahA " ve to sadA aise hI rahA karate haiM / " - For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ******************** ************ nandI sUtra ********* *********************** ************ phira choTe pati ke lie kahA - "ve komala haiM, bahuta ghabarA rahe hoNge| isalie pahale unheM dekha luuN|" aisA kaha kara vaha apane choTe pati kI khabara lene ke lie ravAnA ho gii| donoM puruSoM ne maMtrI ke pAsa jAkara sArA hAla khaa| use sunakara maMtrI ne rAjA se nivedana kiyaa| rAjA, maMtrI kI buddhimattA para bahuta prasanna huaa| isa prakAra nirNaya karanA maMtrI kI autpattikI buddhi thii| 17. putra kisakA? (putra) eka seTha ke do striyA~ thii| unameM eka putravatI thI aura dUsarI vndhyaa| vandhyAM strI apanI sauta ke lar3ake ko adhika pyAra karatI thii| isalie bAlaka donoM ko hI mAM samajhatA thaa| vaha una donoM meM yaha nahIM jAnatA thA ki usakI sagI mA~ kauna hai? kucha samaya ke pazcAt vaha seTha apane sAre parivAra ko lekara paradeza calA gayA aura videza meM hI seTha kI mRtyu ho gii| aba donoM striyA~ jhagar3ane lgiiN| mUla mAtA ne kahA-"yaha putra merA hai, isalie ghara kI mAlakina maiM huuN|" isa uttara para sautelI ne kahA-"yaha putra merA hai, ata: ghara kI mAlakina to maiM huuN|" isa viSaya meM donoM meM kalaha utpanna ho gyaa| anta meM donoM nyAyAlaya meM gii| donoM striyoM kI bAta suna kara nyAyAdhikArI vicAra meM par3a gayA ki isakA nirNaya kaise kiyA jAya? usane apane buddhibala se kAma liyaa| usane AjJA dI ki"inakA sArA dhana mere sAmane lAkara do bhAgoM meM bA~Ta do| isake bAda karavata ke dvArA isa lar3ake ke bhI do TukaDe kara DAlo aura eka-eka TakaDA donoM ko de do|" nirNaya suna kara putra kI saccI mAtA kA hRdaya kA~pa utthaa| vaha vyAkula ho kara kahane lagI"mahAnubhAva! mujhe putra nahIM cAhie aura dhana bhI nahIM caahie| yaha putra isI ko de dIjie aura ghara kI mAlakina bhI isI ko banA dIjie, kintu putra ke do Tukar3e mata krvaaiye| maiM to kisI ke yahA~ naukarI karake bhI apanA nirvAha kara lU~gI aura isa bAlaka ko dUra se hI dekha kara apane mana meM santoSa maanuuNgii| kiMtu putra ke Tukar3e kara dene se to abhI hI merA sneha saMsAra andhakArapUrNa ho jaayegaa|" isa prakAra putra ke jIvana ke lie mUla strI karUNa vilApa kara cillA rahI thI, parantu dUsarI strI ne kucha nahIM khaa| vaha cupa-cApa baiThI rhii| isase adhikArI ne yaha samajha liyA ki 'putra kA kharA darda isI strI ko hai, isalie yahI isakI saccI mAtA hai| aisA samajha kara usane usa strI ko putra de diyA aura usI ko ghara kI mAlakina banA dii| adhikArI ne dUsarI strI ko tiraskArapUrvaka vahA~ se nikalavA diyaa| adhikArI kI yaha autpattikI buddhi thii|' aba zeSa dRSTAntoM ko sUtrakAra prastuta karate haiM For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - dabAI huI dharohara nikalavAnA 127 *********************************************************************************** mahusittha muddi aMke ya, NANae bhikkhu ceddgnnihaanne| sikkhA ya atthasatthe, icchA ya mahaM syshsse||72|| artha - (18) madhu kA chattA, (19) mudrikA, (20) aMka, (21) nANaka, (22) bhikSu, (23) ceTaka-bAlaka aura nidhAna, (24) zikSA, (25) arthazAstra, (26) 'jo icchA ho vaha mujhe denA' aura (27) eka laakh| 18. zahada kA chattA (madhu sittha) eka nadI ke donoM kinAroM para dhIvara (machue) loga rahate the| unameM jAtIya sambandha hone para bhI Apasa meM mana-muTAva thaa| isalie unhoMne apanI striyoM ko virodhI pakSa vAle kinAre para jAne ke lie manA kara diyA thaa| kintu jaba dhIvara loga kAma para cale jAte the, taba striyA~ dUsare kinAre para AyA-jAyA karatI thIM aura Apasa meM milA karatI thiiN| eka dina dhIvara kI strI dUsare kinAre para gaI huI thii| usane vahA~ se apane ghara ke pAsa kunja meM eka madhuchatra (zahada se bharA huA madhumakkhiyoM kA chattA) dekhaa| - kucha dina bAda usa strI ke pati ko auSadhi ke lie zahada kI AvazyakatA huii| vaha zahada kharIdane ke lie bAjAra jAne lagA, to usakI strI ne kahA-"bAjAra se zahada kyoM kharIdate ho? apane ghara ke pAsa hI madhuchatra haiN| calo, maiM tumheM dikhAtI huuN|" yaha kaha kara vaha apane pati ko sAtha lekara madhuchatra dikhAne gaI, kintu idhara-udhara bahuta DhUMDhane para bhI madhuchatra dikhAI nahIM diyaa| taba strI ne kahA-"usa kinAre se barAbara dikhAI detA hai| calo, vahA~ cle| vahA~ se maiM tumheM jarUra dikhA duuNgii|" yaha kahakara vaha apane pati ko sAtha lekara dUsare kinAre para AI aura vahA~ apane virodhI dhIvara ke ghara ke pAsa khar3I raha kara usane madhuchatra dikhA diyaa| isase dhIvara ne sahaja hI samajha liyA ki-manA karane para bhI merI strI dUsare kinAre para niSiddha ghara meM AtI-jAtI hai| dhIvara kI yaha autpattikI buddhi thii| 19. dabAI huI dharohara nikalavAnA (mudrikA) kisI nagara meM eka purohita rahatA thaa| loga usakA bahuta vizvAsa karate the| logoM meM vaha For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 *********************** nandI sUtra ******************************************************** * * saccAI aura ImAnadArI ke lie prasiddha thaa| loga kahate the-"purohitajI kisI kI dharohara nahIM dbaate| bahuta samaya se rakkhI huI dharohara ko bhI ve jyoM kI tyoM lauTA dete haiN|" isI vizvAsa para eka garIba AdamI ne apanI dharohara unake pAsa rakhI aura vaha paradeza calA gyaa| bahuta samaya ke bAda paradeza se lauTA aura purohita ke pAsa jAkara apanI dharohara maaNgii| purohita bilkula anajAnasA bana kara kahane lagA-"tuma kauna ho? maiM tumheM nahIM jaantaa| tumane mere pAsa dharohara kaba rakhI thI?" purohita kA vacana suna kara vaha hakkA-bakkA sA raha gyaa| dharohara hI usakA sarvasva thaa| usake cale jAne se vaha zUnya citta hokara idhara-udhara bhaTakane lgaa| . eka dina usane pradhAnamantrI ko jAte dekhaa| vaha unake pAsa pahu~cA aura kahane lagA-"mantrI jI! eka hajAra moharoM kI merI dharohara mujhe purohita jI se dilavA diijie|" usake vacana suna kara pradhAnamantrI sArI bAta samajha gyaa| usako usa puruSa para bar3I dayA aaii| usane isa viSaya meM rAjA se nivedana kiyA aura usa garIba ko bhI hAjira kiyaa| rAjA ne purohita ko bulA kara kahA-"tuma isa puruSa kI dharohara vApisa kyoM nahIM lauTAte?" purohita ne kahA-"rAjan! maiMne isakI dharohara rakhI hI nahIM, maiM kahA~ se lauTAU~?" yaha suna kara rAjA cupa raha gyaa| jaba purohita apane ghara vApisa lauTa gayA, taba rAjA ne usa vyakti se pUchA-"batalAo, saca bAta kyA hai ? tumane purohita ke pAsa dharohara kisa samaya rakhI thI aura kisake sAmane rakhI thI?" isa para usa garIba ne sthAna, samaya aura upasthita vyaktiyoM ke nAma batA die| usakI bAta suna kara rAjA ko usakI bAta para vizvAsa ho gyaa| dUsare dina rAjA ne purohita ko rAjabhavana meM bulA kara usa ke sAtha khela khelanA zurU kiyaa| khelate-khelate rAjA ne apanI aura purohita kI aMgUThiyA~ Apasa meM badala liiN| isake pazcAt apane eka vizvasta sevaka ko bulAkara use purohita kI aMgUThI dI aura kahA-"purohitaM ke ghara jAkara unakI strI se kahanA-"purohita jI amuka dina amuka samaya dharohara rakhI huI usa garIba kI eka hajAra moharoM kI thailI ma~gA rahe haiN| Apa ke vizvAsa ke lie unhoMne apanI aMgUThI bhejI hai|" purohita jI ke ghara jAkara usane purohita kI strI se aisA hI khaa| purohita kI aMgUThI dekhakara tathA anya bAtoM ke mila jAne se strI ko vizvAsa ho gayA aura usane Aye hue puruSa ko usa garIba kI thailI de dii| rAjA ne dUsarI aneka thailiyoM ke bIca meM vaha thailI rakha dI aura usa garIba ko balA kara kahA ki-"inameM se jo thailI tamhArI ho. use uThA lo|" garIba ne apanI thailI pahacAna kara turanta uThA lI aura bahuta prasanna huaa| rAjA ne purohita ko jihvA-cheda kA kaThora daNDa diyaa| dharohara kA patA lagAne meM rAjA kI autpattikI buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - nakalI mohareM kisakI thI? 129 ****************** *********************-*- *-*-*-******* ************** ************** 20. khare khoTe rupayoM kA bheda (aMka) kisI nagara meM eka pratiSThita seTha rahatA thaa| loga use bahuta vizvAsapAtra samajhate the| eka samaya eka manuSya ne eka hajAra rupayoM se bharI huI eka thailI usake pAsa rakhI aura paradeza calA gyaa| seTha ne usa thailI ke nIce ke bhAga ko kATa kara usameM se asalI rupaye nikAla liye aura badale meM nakalI rupaye bhara diye| thailI ke kaTe hue bhAga ko sAvadhAnI pUrvaka silavA kara usane jyoM kI tyoM rakha dii| kucha dinoM bAda vaha manuSya paradeza se lauTa aayaa| seTha ke pAsa jAkara usane apanI thailI mAMgI aura seTha ne usakI thaisI de dii| ghara Akara usane thailI kholI aura dekhA, to sabhI khoTe rupaye nikle| usane jAkara seTha se khaa| seTha ne uttara diyA-"maiMne to tumheM tumhArI thailI jyoM kI tyoM lauTA dI hai| aba maiM kucha nahIM jaantaa|" jaba kisI bhI taraha mAmalA Apasa meM nahIM sulajhA, taba usa manuSya ne nyAyAlaya meM phariyAda kii| nyAyAdhIza ne pUchA-"tumhArI tailI meM kitane rupaye the?" usane kahA-"eka hajAra rupye|" nyAyAdhIza ne usameM khare rupaye DAlakara dekhA, to jitanA bhAga kaTA huA thA utane rupaye bAkI baca gye| zeSa saba samA gye| nyAyAdhIza ko usa manuSya kI bAta saccI mAlUma pdd'ii| usane seTha ko bulAyA aura anuzAsana pUrvaka asalI rupaye dilavA diye| nyAyAdhIza kI yaha autpattikI buddhi thii| 21. nakalI mohareM kisakI thIM? (nANaka) kisI nagara meM eka seTha rahatA thaa| logoM kA usa para bahuta vizvAsa thaa| eka samaya eka manuSya ne moharoM se bharI huI eka thailI usake pAsa rakhI aura vaha paradeza calA gyaa| kucha varSoM bAda seTha ne usa thailI meM se asalI mohareM nikAlI aura gina kara utanI hI nakalI mohareM usa thailI meM bhara dI aura sAvadhAnIpUrvaka thailI ko jyoM kI tyoM silavA kara rakha dii| bahuta varSoM ke pazcAt usa dharohara kA svAmI dezAMtara se lauTa AyA aura seTha ke pAsa jAkara usane thailI maaNgii| seTha ne use thailI de dii| vaha use lekara ghara calA aayaa| jaba thailI ko khola kara dekhI, to asalI moharoM kI jagaha nakalI mohareM niklii| usane jAkara seTha se khaa| seTha ne kahA-"tumane mujhe jo thailI dI thI, vahI maiMne tumako tyoM kI jyoM vApisa lauTA dii| nakalI asalI ke viSaya meM For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nandI sUtra ***************** *********** maiM kucha nahIM jaantaa|" seTha kI bAta suna kara vaha bahuta nirAza huaa| koI upAya na dekha kara usane nyAyAlaya meM phariyAda kii| nyAyAdhIza ne usase pUchA-"tumane seTha ke pAsa thailI kaba rakhI thI?" usane thailI rakhane kA saMvat aura dina batA diyaa| nyAyAdhIza ne moharoM para kA samaya dekhA, to mAlUma huA ki ve bAda ke kucha varSoM kI naI banI huI hai aura thailI to ina moharoM ke samaya se kaI varSa pahale rakhI gaI thii| nyAyAdhIza ne seTha ko jhUThA tthhraayaa| dharohara ke mAlika ko asalI mohareM dilavAIM aura seTha ko daNDa diyaa| nyAyAdhIza kI yaha autpattikI buddhi thii| 22. lobhI ke sAtha dhUrtatA (bhikSa) . kisI jagaha eka mahaMtajI rahate the| unheM vizvAsapAtra samajha kara eka manuSya ne unake pAsa apanI moharoM kI thailI dharohara rakhI aura vaha yAtrA karane ke lie calA gyaa| kucha samaya bAda vaha . lauTa kara AyA aura mahaMtajI ke pAsa jAkara usane apanI thailI maaNgii| mahaMtajI TAlamaTUla karane 6 lie use Aja-kala batAne lge| dharohara rakhane vAle ko saMnyAsI kI niyata meM sandeha huaa| usane kucha juAriyoM se mitratA kI aura apanI hakIkata kaha sunaaii| unhoMne kahA-"tuma cintA mata karo, hama tumhArI thailI dilavA deNge| tuma amuka dina, amuka samaya saMnyAsI jI ke pAsa Akara apanI thailI maaNgnaa| hama vahA~ Age taiyAra mileNge|" - juAriyoM ne gerue vastra pahanakara saMnyAsI kA veza bnaayaa| hAtha meM sone kI khUTiyA~ lekara ve mahaMtajI ke pAsa Aye aura kahane lage-"mahaMtajI! hama yAtrA karane ke lie jA rahe haiN| Apa bar3e vizvAsapAtra haiN| isalie ye sone kI khUTiyA~ hama Apake pAsa rakhanA cAhate haiN| yAtrA se vApisa lauTa kara hama le leNge|" isa prakAra bAtacIta ho hI rahI thI ki pUrva saMketa ke anusAra vaha vyakti mahaMtajI ke pAsa AyA aura apanI thailI mAMgane lgaa| sone kI khUTiyA~ dharohara rakhane vAle sanyAsiyoM ke sAmane apanI pratiSThA kAyama rakhane ke lie mahaMtajI ne usI samaya usakI thailI lauTA dii| vaha apanI thailI lekara ravAnA huaa| apanA prayojana siddha ho jAne se juArI loga bhI kucha bahAnA banA kara sone kI khUTiyA~ lekara apane sthAna para lauTa Aye aura mahaMtajI mu~ha tAkate raha gye| mahaMtajI se dharohara dilAne kI juAriyoM kI autpattikI buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - lar3ake bandara bana gae ? ******************************************************** 131 23. lar3ake bandara bana gae ? (ceTaka ) eka gA~va meM do bhinna prakRti vAle mitra rahate the| unameM se eka kapaTI thA aura dUsarA sarala / eka bAra ve kisI dUsare gA~va se apane gA~va lauTa rahe the ki rAste meM jaMgala meM unheM eka nidhAna (gar3A huA dhana) prApta huaa| use dekha kara kapaTI mitra ne mAyApUrvaka kahA- "mitra! Aja to acchA nakSatra nahIM haiN| isalie kala Akara hama zubha nakSatra meM isa nidhAna ko le jAyeMge / " dUsare mitra ne sarala bhAva se usakI bAta mAnalI aura usa nidhAna ko vahIM chor3a kara ve donoM apane ghara cale gye| rAta ke samaya kapaTI mitra ne Akara sArA dhana nikAla liyA aura badale meM koyale bhara diye| . ******** dUsare dina prAtaHkAla donoM mitra vahA~ jAkara nidhAna khodane lage, to usameM se koyale nikle| koyaloM ko dekhate hI kapaTI mitra sira pITa-pITa kara rone lagA " hAya! hama bar3e abhAge haiN| deva ne hameM A~khe dekara vApisa chIna lIM, jo nidhAna dikhalA kara koyale dikhlaaye|" isa prakAra DhoMgapUrNa rotA cillAtA huA vaha kapaTI bIca-bIca meM apane mitra ke cehare kI ora dekha letA thA ki 'kahIM use mujha para zaMkA to nahIM hai|' usakA yaha DhoMga dekha kara dUsarA mitra samajha gayA ki "isI kI yaha dhUrtatA hai, phira bhI apane manobhAva chipA kara AzvAsana dete hue usane kahA - " mitra ! aba cintA karane se kyA lAbha? rone-pITane se nidhAna thor3e hI milatA hai| kyA kiyA jAya ? apanA bhAgya hI aisA hai|" isa prakAra usane usako sAMtvanA dii| phira donoM apane-apane ghara cale gaye / kapaTI mitra se badalA lene ke lie dUsare mitra ne eka upAya socA / usane kapaTI mitra kI eka miTTI kI mUrti banavAI aura use ghara meM rakha dii| phira usane do bandara pAle / eka dina usane pratimA ko goda meM, hAthoM para, kandhoM para tathA zarIra ke anya bhAgoM meM bandaroM ke khAne yogya cIjeM DAla dI aura phira una bandaroM ko chor3a diyaa| bandara bhUkhe the / ve pratimA para car3ha kara una cIjoM ko khAne lge| bandaroM ko abhyAsa karAne ke lie vaha pratidina isI taraha karane lagA aura bandara bhI pratimA para car3hakara vahA~ rahI huI cIjeM khAne lge| dhIre-dhIre bandara pratimA se itane hila-mila gaye ki ve pratimA se yoM hI khelane lge| isake bAda kisI parva ke dina usane apane kapaTI mitra keM donoM lar3akoM ko apane ghara bhojana karane kA nimantraNa diyA aura bhojana karAne ke bAda unheM kisI gupta sthAna para chipA diyaa| jaba bAlaka lauTa kara nahIM Aye, to dUsare dina lar3akoM kA pitA apane mitra ke ghara AyA aura apane donoM lar3akoM ke lie puuchaa| usane kahA- " usa ghara meM haiN|" usa ghara meM mitra ke Ane For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ************************ nandI sUtra **** ****** ******************************* se pahale hI usa pratimA ko haTA kara Asana bichA rakhA thaa| vahIM para usane mitra ko bitthaayaa| isake bAda usane donoM baMdaroM ko chor3a diyaa| ve kilakilAhaTa karate hue Ae aura usa kapaTI mitra ko pratimA samajha kara usake zarIra para sadA kI taraha uchalane-kUdane lge| yaha bandara lIlA . dekha kara vaha ghabarAyA, bar3e Azcarya meM pdd'aa| taba dUsarA mitra kheda pradarzita karate hue kahane lagA"mitra! ye hI tumhAre donoM lar3ake haiN| bahuta duHkha kI bAta hai ki ye donoM bandara ho gaye haiN| dekho! kisa taraha tumhAre prati apanA prema pradarzita kara rahe haiM?" taba kapaTI mitra bolA-"mitra tuma kyA kaha rahe haiM? kyA manuSya bhI kahIM bandara ho sakate haiM?" isa para dUsare mitra ne kahA-"mitra! bhAgya kI bAta hai| jisa prakAra apane bhAgya ke phera se gar3A huA dhana bhI koyalA ho gayA, usI prakAra bhAgya ke phera se tumhAre putra bhI bandara ho gae haiN| isameM Azcarya karane jaisI bAta kyA hai?" mitra kI bAta suna kara usa mAyAvI ne samajha liyA ki isako nidhAna viSayaka merI cAlAkI kA patA laga gayA hai| aba yadi maiM apane lar3akoM ke lie jhagar3A karU~gA, to mAmalA bahuta bar3ha jaayegaa| rAja darabAra meM mAmalA pahuMcane para nidhAna na to merA rahegA aura na isakA hii| aisA soca kara usane usako nidhAna viSayaka saccI bAta kaha dI aura apanI galatI ke lie kSamA maaNgii| nidhAna kA AdhA hissA bhI usane usako de diyA aura use usake donoM lar3ake mila ge| mitra kI yaha autpattikI buddhi thii| 24. gobara ke upaloM meM (zikSA) eka puruSa dhanurvidyA meM pravINa thaa| ghUmate hue vaha eka nagara meM pahu~cA aura vahA~ seThoM ke lar3akoM ko dhanurvidyA sikhAne lgaa| lar3akoM ne use bahuta dhana diyaa| jaba yaha bAta seThoM ko mAlUma huI, to unhoMne socA ki isane lar3akoM se bahuta dhana le liyA hai| isalie jaba yaha yahA~ se apane gA~va ko ravAnA hogA, usa samaya ise mAra kara dhana vApisa le leNge| kalAcArya ko kisI prakAra se ina vicAroM kA patA laga gyaa| usane dUsare gA~va meM rahane vAle apane sambandhiyoM ko sUcanA dI ki-"amuka rAta meM maiM gobara ke piNDa nadI meM pheMkUgA, so Apa unheM le lenaa|" isake pazcAt kalAcArya ne gobara ke kucha piNDoM meM dravya milA kara unheM dhUpa meM sukhA diyaa| kucha dinoM bAda usane lar3akoM se kahA-"amuka tithi parva ko rAtri ke samaya hama loga nadI meM snAna karate haiM aura mantroccAraNapUrvaka gobara ke piNDoM ko nadI meM pheMkate haiN| aisI hamArI kula-vidhi hai|" lar3akoM ne kahA-"ThIka hai| hama bhI yogya sevA karane ke lie taiyAra haiN|" For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - mahArAnI kA nyAya 133 ************************************************************* ********************* kucha dina bAda jaba vaha parva AyA, taba rAtri ke samaya kalAcArya una lar3akoM ke sahayoga se gobara ke una piNDoM ko nadI kinAre le aayaa| kalAcArya ne snAna karake mantroccAraNapUrvaka una gobara ke piNDoM ko nadI meM pheMka diyaa| pahale kiye hue saMketa ke anusAra kalAcArya ke sambandhI janoM ne nadI se gobara ke una piNDoM ko nikAla liyA aura apane ghara le gye| kucha dina bAda kalAcArya ne vidyArthiyoM ko vidyAdhyayana samApta karavA diyaa| phira vidyArthiyoM se aura unake pitAoM se mila kara apane gA~va ke lie ravAnA huaa| jAte samaya jarUrI vastroM ke sivAya usane apane sAtha kucha bhI nahIM liyaa| jaba seThoM ne dekhA ki isake pAsa kucha nahIM hai, to unhoMne use mArane kA vicAra chor3a diyaa| kalAcArya sakuzala apane ghara lauTa AyA aura apane sambandhIjanoM se una gobara ke piNDoM ko lekara una meM se dhana nikAla liyaa| kalAcArya ne apane tana aura dhana donoM kI rakSA kara lI, yaha kalAcArya kI autpattikI buddhi thii| 25. mahArAnI kA nyAya (arthazAstra) eka seTha ke do striyA~ thii| eka putravatI thI aura dUsarI vndhyaa| vandhyA strI bhI usa lar3ake ko bahuta pyAra karatI thii| isalie bAlaka yaha nahIM jAnatA thA ki usakI mA~ kauna-sI hai? kAlAntara meM seTha vyApAra ke lie saparivAra hastinApura gayA aura pahu~cate hI mara gyaa| aba donoM striyoM meM putra ke lie jhagar3A hone lgaa| eka kahatI thI ki-"putra merA hai, isalie ghara kI . mAlakina maiM huuN|" aura dUsarI kahatI thI ki 'yaha putra merA hai, isalie ghara kI mAlakina maiM huuN|" Akhira donoM nyAyAlaya meM phuNcii| sumatinAtha kI mAtu zrI mahArAnI maMgalA devI ko jaba isa jhagar3e kI bAta mAlUma huI, to unhoMne donoM striyoM ko apane pAsa bulAyA aura kahA-"kucha dinoM bAda merI. kukSi se eka tIrthaMkara putra kA janma hogaa| jaba vaha bar3A hokara dIkSita hogA tathA kevalajJAnI banegA taba vaha azoka vRkSa ke nIce baiTa kara tumhArA nyAya kara degaa| isalie taba taka yaha bAlaka mere pAsa rahegA. zAMtipUrvaka pratIkSA kro|" vandhyA ne socA-"acchA huA, itane samaya taka to putrasevA se mukta AnaMda pUrvaka rahU~gI, phira jaisA hogA dekhA jaayegaa|" yaha soca kara usane mahArAnI kI bAta saharSa svIkAra lii| isase mahArAnI samajha gaI ki vAstava meM yaha putra kI mA~ nahIM hai| isalie unhoMne dUsarI strI ko, jo vAstava meM putra kI mA~ thI, usako putra de diyA aura ghara kI mAlakina bhI. usI ko banA diyaa| jhUThA vivAda karane ke kAraNa usa vandhyA strI ko nirAdarapUrvaka nikAla diyA gyaa| isa prakAra nyAya karane meM mahArAnIjI kI autpattikI buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nandI sUtra ************ ***** *********** ********** * * * * * ** * * - 26. zarta kA pAlana (icchA mahaM) kisI zahara meM eka seTha rahatA thaa| vaha bahuta dhanavAna thaa| usane apanA bahuta-sA rupayA logoM ko byAja para karja de rakhA thaa| akasmAt seTha kA dehAnta ho gyaa| seThAnI logoM se rupayA vasUla nahIM kara sakatI thii| isalie usane apane pati ke mitra se rupaye vasUla karane ko khaa| usane kahA-"yadi merA hissA rakho, to maiM koziza kruuNgaa| seThAnI ne kahA-"tuma rupaye vasUla karo, phira jo tuma cAho so mujhe denaa|" seThAnI kI bAta suna kara vaha prasanna ho gyaa| usane logoM se rupayA vasUla karanA zurU kiyA aura thor3e hI samaya meM usane seTha ke sabhI rupaye vasUla kara lie| jaba seThAnI ne rupaye mA~ge, to vaha thor3A-thor3A hissA seThAnI ko dene lgaa| seThAnI isa para rAjI nahIM huii| usane nyAyAlaya meM phariyAda kii| nyAyAdhIza ne rupaye vasUla karane vAle vyakti ko bulAyA aura pUchA-"tuma donoM meM kyA zarta huI thI?" usane uttara diyA-"seThAnI ne mujha se kahA thA ki jo tuma cAho, so mujhe denaa|" usakI bAta suna kara nyAyAdhIza ne vasUla kiyA huA sArA dhana vahA~ ma~gavAyA aura usake do bhAga karavAye-eka bar3A aura dUsarA chottaa| phira rupaye vasUla karane vAle se pUchA-"tuma kauna-sA bhAga lenA cAhate ho?" usane kahA-"maiM yaha bar3A bhAga lenA cAhatA huuN|" taba nyAyAdhIza ne kahA-"tumhArI zarta ke anusAra yaha bar3A bhAga seThAnI ko diyA jAyegA aura choTA bhAga tmheN|" seThAnI ne tumheM yahI kahA thA ki-"yata tvamicchasi tanmAM dadayAH" arthAt jo tuma cAho, vaha mujhe denaa| tuma bar3A bhAga cAhate ho, isalie tumhArI zarta ke anusAra yaha bar3A bhAga seThAnI ko milegaa| ___isa prakAra zarta kA kuzalatApUrvaka akSarArtha kara nyAyAdhIza ne vaha bar3A bhAga seThAnI ko dilavA diyaa| yaha nyAyAdhIza kI autpattikI buddhi thii| 27. azrutapUrva (zatasahastra) eka parivrAjaka thaa| usake pAsa sone kA eka bar3A pAtra thaa| parivrAjaka kI buddhi bar3I teja thii| vaha eka bAra jo bAta suna letA thA, use jyoM kI tyoM yAda ho jAtI thii| usako apanI tIvra buddhi para bar3A ghamaNDa ho gayA thaa| eka bAra usane yaha ghoSaNA kI ki yadi koI mujhe azrutapUrva (pahale kabhI nahIM sunI huI) bAta sunAvegA, to maiM use yaha svarNa-pAtra puraskAra meM duuNgaa| For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - vaineyikI buddhi *** *** __parivrAjaka kI ghoSaNA ko suna kara kaI loga use naI bAta sunAne ke lie Aye, kiMtu koI bhI puraskAra ko prApta karane meM saphala nahIM ho skaa| jo bhI naI bAta sunAI jAtI; vaha parivrAjaka ko yAda ho jAtI aura vaha use jyoM kI tyoM vApisa sunA detA aura kaha detA ki "yaha bAta to merI sunI huI hai|" parivrAjaka kI uparokta pratijJA eka siddhaputra ne sunii| usane logoM se kahA-"yadi parivrAjaka apanI pratijJA para kAyama rahe, to maiM avazya use naI bAta sunaauuNgaa|" Akhira ve donoM rAjA ke pAsa phuNce| janatA bhI bahuta ikaTThI huii| sabhI logoM kI dRSTi siddhaputra kI ora lagI huI thii| rAjA kI AjJA pAkara siddhaputra ne parivrAjaka ko lakSya karake nimnalikhita zloka kahA ."tujjha piyA mahapiuNA, dhArei aNuNagaM syshssN| . jai suyapuvvaM dijjau, aha Na suyaM khorayaM desu||" / arthAt - "mere pitA, tumhAre pitA meM pUre eka lAkha rupaye mAMgate haiN|" yadi yaha bAta tumane pahale sunI hai, to apane pitA kA karja cukA do aura yadi nahIM sunI hai, to khoraka (sone kA bartana) mujhe de do| . .. siddhaputra kI bAta suna kara parivrAjaka bar3e asamaJjasa meM par3a gyaa| nirupAya hokara usane hAra mAna lI aura apanI pratijJA ke anusAra svarNa-pAtra siddhaputra ko de diyaa| siddhaputra kI yaha autpattikI buddhi thii| (TIkA) .. vaineyikI buddhi aba sUtrakAra vaineyikI buddhi ke lakSaNa prastuta karate haiMbharaNittharaNasamatthA, tivggsutttthghiypeyaal| ubhaologaphalavaI, viNayasamutthA havai buddhii||73|| artha - jo buddhi dharma, artha, kAma-tInoM puruSArtha athavA tInoM loka kA talasparzI jJAna rakhane vAlI hai. aura vikaTa se vikaTa prasaMga ko bhI pAra kara sakatI hai tathA ubhaya-loka saphala banA detI hai, use 'vaineyikI buddhi' kahate haiN| 0hindI bhASA meM isa prakAra hai. merA pitA, pitA tere meM, rupayA mA~ge pUrA laakh| jo sunA ho to de de, nahIM to khoraka Age raakh|| For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ************ nandI sUtra ******* *** ***** ************ hotA vivecana - 1. jo buddhi gurujanoM ke vinaya se utpanna ho, use vaineyikI buddhi kahate haiN| 2. vaineyikI buddhi se bhArI se bhArI lagane vAle gurutara kArya bhI-jinakA vahana karanA atIva kaThina hai, halke se halke bana jAte haiM aura atIva saralatA se pUrNa sampanna ho jAte haiN| 3. guru se jJAna, darzana, cAritra yA ihaloka paraloka aura mokSa viSayaka jo sUtrArtha grahaNa kiyA jAtA hai, usake sAra, rahasya aura marma svataH dhyAna meM A jAte haiN| 4. vaineyikI buddhi se jo kArya kiye jAte haiM, usakA ubhayaloka meM phala milatA hai| vaineyikI buddhi ke 15 dRSTAnta aba sUtrakAra vaineyikI buddhi ko spaSTa karane vAle pandraha dRSTAntoM ke nAma kI saMgraha gAthA . kahate haiN| Nimitte atthasatthe ya, lehe gaNie ya kUva asse y| gaddabha lakkhaNa gaMThI, agae rahie ya gaNiyA y|| 74 // artha - 1. nimitta, 2. arthazAstra, 3. lekha, 4. gaNita, 5. kUpa, 6. azva, 7. gardabha, 8. lakSaNa, 9. granthI, 10. auSadhi, 11. rathika aura 12. gnnikaa| sIyA sADI dIhaM ca, taNaM avasavvayaM ya kuNcss| Nivvodae ya goNe, ghoDagapaDaNaM ca rukkhaao|| 75 // artha - 13. bhIgI sAr3I, dIrghatRNa aura kauJca pakSI kA vAma Avarta, 14. neve kA jala tathA 15. baila, ghoDA aura vRkSa se girnaa| ina pandraha dRSTAntoM meM pahalA 'nimitta' kA naimittikoM se sambandhita dRSTAnta isa prakAra hai 1-4. bhaviSyavANI (nimitta) kisI nagara meM eka siddhaputra rahatA thaa| usake pAsa do ziSya the| vaha una donoM ko nimittazAstra par3hAtA thaa| una donoM meM eka vinayAdi guNoM se yukta thaa| vaha guru ke kathana ko yathAvat bahumAna pUrvaka svIkAra karatA thaa| guru ke pAsa jo pATha par3hatA, usa para phira vicAra karatA aura vicAra karate hue use jahA~ bhI sandeha hotA, tatkAla guru ke pAsa jAkara vinayapUrvaka pUcha letA thaa| isa prakAra nirantara vinaya aura vivekapUrvaka zAstra par3hate hue usakI vinayajanya buddhi ati tIvra ho gii| For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - bhaviSyavANI 137 ********** * ** *LAAAAAAAAAkkatt a **************** **************** dUsarA ziSya avinIta thaa| usameM vinayAdi guNa nahIM the, isa kAraNa vaha kevala zabda jJAna hI prApta kara skaa| usakI vinayajanya buddhi kA vikAsa nahIM ho skaa| eka dina guru kI AjJA se ve donoM kisI gA~va jA rahe the| rAste meM unheM kisI bar3e jAnavara ke pairoM ke cihna dikhAI diye| unhe dekhakara vinayI ziSya ne dUsare puuchaa| - "mitra! ye kisake pA~va haiM?" avinIta ne kahA-"isameM pUchane kI kyA bAta hai? ye sApha hAthI ke paira ke cihna dikhAI dete haiN|" vinayI ne kahA-"mitra! ye hAthI ke paira ke cihna nahIM, kiMtu 'hathinI' ke haiN| vaha hathinI bA~I A~kha se kAnI hai| usa para koI rAjagharAne kI sadhavA strI baiThI hai| vaha garbhavatI hai| usake mAsa pUre ho cuke haiN| eka dina meM hI usake putra jnmegaa|" vinayI kI bAta sunakara dUsare ne ahaMkArapUrvaka kahA-'vAha ! tuma bar3e jJAnI bana rahe ho| ye saba bAteM kisa AdhAra para kaha rahe ho?" vinayI ne kahA-"mitra! guru ne jo jJAna hameM sikhAyA hai, usI ke AdhAra se vivekapUrvaka vicAra karake maiM ye sArI bAteM kaha rahA huuN| yadi tumako vizvAsa nahIM hai to Age clo| jaba tuma ina sabhI bAtoM ko pratyakSa dekhoge, to tumheM svataH vizvAsa ho jaayegaa|" .. ve donoM usa gA~va meM phuNce| jAte hI kyA dekhate haiM ki gA~va ke bAhara tAlAba ke kinAre kisI rAnI kA DerA hai| hathinI khar3I hai aura vaha bA~I A~kha se kAnI hai| usI samaya eka dAsI ne Akara mantrI se kahA-"svAmin! mahArAja ko putra lAbha huA hai| badhAI diijiye|" yaha sanakara vinayI ne dUsare se kahA-"mitra! dAsI kA vacana sanA?" usane kahA-"hA~ mitra! suna liyA hai| tumane jo bAteM kahI thIM ve saba satya haiN|" . isake pazcAt ve donoM tAlAba meM snAnAdi karake vaTa vRkSa ke nIce vizrAma karane ke lie baiTha gye| udhara se mastaka para pAnI kA ghar3A rakhe hue eka bur3hiyA jA rahI thii| usane ina donoM kI AkRti dekhakara socA ki ye donoM vidvAn haiN| isalie inase pUchanA cAhie ki paradeza gayA huA merA putra kaba lauTegA? aisA socakara vaha usake pAsa AI aura vinayapUrvaka pUchane lgii| usI samaya usake mastaka para se ghar3A gira par3A aura usake Tukar3e-Tukar3e ho gye| yaha dekhakara avinIta turanta bola uThA____ "bur3hiye! jisa prakAra ghar3A naSTa ho gayA hai, usI prakAra terA putra bhI naSTa ho gayA hai arthAt mara gayA hai|" / yaha sunakara vinayI ne kahA-"mitra! aisA mata kho| isakA putra ghara A gayA hai|" phira vinayI ne bur3hiyA se kahA-"mA~! ghara jAo aura apane bichar3e hue putra kA muMha dekho|" For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 * ******************** nandI sUtra * ** ___ vinayI kI bAta sunakara bur3hiyA bar3I prasanna huii| usako AzIrvAda detI huI apane ghara gaI aura ghara para Aye hue putra ko dekhaa| putra ne vinayapUrvaka mAtA ko praNAma kiyaa| bur3hiyA ne putra ko AzIrvAda dekara naimittika kA kahA huA saba vRtAMta kaha sunaayaa| use sunakara putra bhI bar3A prasanna huaa| phira kucha rupaye aura vastra lekara vaha bur3hiyA, vinayI ke pAsa AI aura use bheMTa dekara ghara lauTa gii| ___ ina ghaTanAoM para se vinayahIna socane lagA-"guru ne mujhe acchI taraha nahIM par3hAyA anyathA jaisA yaha jAnatA hai, vaisA maiM bhI kyoM nahIM jAnatA?" vahA~ kA kArya samApta kara ve donoM guru ke pAsa aae| guru ko dekhate hI vinayI ne donoM hAtha jor3akara vinayapUrvaka guru ke caraNoM meM praNAma kiyA dUsarA DhUMTha kI taraha khar3A khaa| taba guru ne usase kahA-"vatsa! guru ko praNAma karanA Adi ziSTAcAra kA pAlana bhI nahIM karate?" taba vaha bolA-"jisako Apane acchI taraha par3hAyA hai, vahI praNAma kregaa| hama aise pakSapAtI guru ko praNAma nahIM krte|" isa para guru bole-"vatsa! yaha tumhArI bhUla hai| maiMne tuma donoM ko samAna rUpa se vidyA dI hai| maiMne kisI prakAra kA pakSapAta nahIM kiyaa|" avinIta ne pravAsa meM ghaTI huI ghaTanA kaha sunaaii| taba guru ne vinayI se pUchA-"vatsa! kaho, tumane yaha saba kaise jAnA?" vaha bolA-"gurudeva! maiMne yaha saba Apa kI kRpA se jaanaa| bar3e pairoM ke cihna dekhate hI maiMne vicAra karanA zurU kiyA ki ye hAthI ke to paira dikhate hI haiM, kintu inameM vizeSatA kyA hai ? phira usakI laghuzaMkA se gire mUtra ko dekha kara yaha nizcaya kiyA ki ye hathinI ke paira haiN| Age calate hue dekhA, to dAhinI tarapha ke vRkSa ke patte khAye hue the, kintu bA~I tarapha ke nhiiN| isase maiMne yaha samajhA ki vaha hathinI bA~I A~kha se kAnI hai| sAdhAraNa manuSya kabhI hAthI savArI nahIM kara sktaa| isase nizcaya kiyA gayA ki isa para koI rAja parivAra kA manuSya hai| vRkSa para lage hue raMgIna vastra ke Tukar3e ko dekha kara nizcaya kiyA ki vaha rAnI hai aura sadhavA hai| kucha Age cala kara dekhA, to laghuzaMkA kI huI thI aura vApisa uThate hue donoM hAthoM ko jamIna para Teka kara uThI thI, usameM dAhine paira aura dAhine hAtha para adhika bhAra par3A huA thaa| ina saba bAtoM ko dekha kara yaha nizcaya kiyA ki vaha rAnI garbhavatI hai aura thor3e hI samaya meM usake putra utpanna hogaa| isa prakAra maiMne cihnoM se pahalI bAta jaanii|" ____ jaba bur3hiyA ne Akara prazna kiyA, to usI samaya usake sira se ghar3A gira kara phUTa gyaa| isa para maiMne socA ki jaise ghar3e kI miTTI kA bhAga miTTI meM aura pAnI kA bhAga pAnI meM mila gayA usI taraha isa bur3hiyA kA putra bhI ise mila jAnA caahiye| isa prakAra maiMne vivekapUrvaka vicAra : kiyA, jisase merI bAteM satya siddha huii| . vinayI kI uparokta bAta sunakara guru bahuta prasanna hue| unhoMne usake vinayajanya vivekajJAna For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - vRddha kI salAha .......... *********** kI bar3I prazaMsA kii| dUsare se kahA-"vatsa! isameM merA doSa nahIM hai| yaha terA hI doSa hai jo tU vinayapUrvaka vicAra nahIM krtaa| maiM to zAstra samajhAne kA adhikArI hU~ aura sabhI ziSyoM ko samAna rUpa se par3hAtA huuN| isake bAda usa para vinayapUrvaka vicAra-vimarza tumhArA kAma hai| vinayapUrvaka vicAra-vimarza karane se jJAna kA vikAsa evaM prasAra hotA hai|" . vinayI ziSya ke nimitta ke viSaya meM yaha vaineyikI buddhi thii| 2. atthasatthe - arthazAstra ke viSaya meM kalpaka mantrI kA dRSTAMta hai| 3. lehe - lipi jJAna meM kuzalatA honA bhI vaineyikI buddhi hai| 4. gaNie - gaNita jJAna meM kuzalatA honA bhI vaineyikI buddhi hai| 5. kUpa khanana kisI gAMva meM eka kisAna rahatA thaa| guru kRpA se vaha bhUgarbha vijJAna meM bar3A kuzala thaa| eka samaya usane gAMva ke kisAnoM ko batalAyA ki yahA~ itanA gaharA khodane para pAnI nikala aayegaa| usake kathanAnusAra logoM ne utanI gaharI jamIna khoda DAlI, phira bhI pAnI nahIM niklaa| taba kisAna ne unase kahA ki isake pAsa jarA er3I se prahAra kro| unhoMne jaba er3I kA prahAra kiyA to tatkAla pAnI nikala aayaa| usa kisAna kI yaha vaineyikI buddhi thii| 6. ghoDe kI parakha eka samaya ghor3e ke vyApArI ghor3e becane ke lie dvArikA meM aaye| yaduvaMzI rAjakumAroM ne zarIrAdi AkRti vAle bar3e-bar3e ghor3e kharIde, kintu vinayI vasudeva ne lakSaNa sampanna eka durbala ghor3A liyaa| kucha hI dinoM meM vaha ghor3A cAla meM itanA teja ho gayA ki saba ghor3oM se Age rahane laga gyaa| - lakSaNa sampanna ghor3A cuna kara lene meM vasudeva kI vinayajA buddhi thii| 7. vRddha kI salAha (gadahe) __kisI eka rAjakumAra ko yuvAvasthA meM rAjyAdhikAra milaa| isalie vaha sabhI kAryoM meM yuvAvasthA ko hI samartha mAnatA thaa| isa kAraNa usane apanI senA meM sabhI naujavAnoM ko bhartI kara liyA aura jo vRddha AdamI the, unheM nikAla diyaa| kAlAntara meM vaha senA lekara kahIM yuddha karane For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ****************************************************** . nandI sUtra * *************************** ke lie gyaa| Age calate mArga bhUla jAne ke kAraNa eka bhayaMkara aTavI meM cale gye| vahA~ pAnI nahIM milane se pyAsa ke mAre sabhI sainika vyAkula ho gye| yaha dazA dekhakara rAjA bhI kiMkartavyavimUr3ha ho gyaa| usa samaya eka sevaka ne kahA-"svAmin ! aisI kaThinAI ke samaya kisI anubhavI vRddha puruSa kI buddhi hI kAma A sakatI hai| ataH kisI vRddha puruSa kI khoja karanI caahie|" sevaka kI bAta sunakara rAjA ne vRddha puruSa ke lie khoja karavAI aura vRddha puruSa ko lAkara upasthita karane vAle ko puraskAra dene kI ghoSaNA krvaaii| ___ rAjA kI sevA meM eka pitR-bhakta sainika thaa| vaha apane pitA ko praNAma karake pIche bhojana karatA thaa| pitA ko praNAma kiye binA bhojana nahIM karane kI usakI pratijJA thii| isalie vaha rAjA se chipAkara vaineyikI buddhi vAle apane vRddha pitA ko sAtha le AyA thaa| rAjA. kI ghoSaNA sunakara usane rAjA se nivedana kiyaa| rAjA ne usa vRddha ko bulavAyA aura AdarapUrvaka pUchA-"he mahAbhAga ! isa aTavI meM merI senA ko pAnI kahA~ milegA? vRddha ne kahA-"svAmin ! kucha gadhoM ko svatantra chor3a dIjiye, ve jahA~ bhUmi ko sUMghe, vahIM Asa-pAsa meM pAnI hai|" rAjA ne vaisA hI karavAyA, jisase senA ko pAnI mila gayA aura sabhI sainikoM ke prANa baca gye| isa prakAra pAnI khojane kA upAya batAnA, usa vRddha kI vaineyikI buddhi hai| 8. ghara jamAI (lakSaNa) phArasa deza meM eka vinayabuddhi sampanna ghor3oM kA vyApArI rahatA thaa| usake pAsa bahuta-se ghor3e the| usane kisI eka yogya puruSa ko ghor3oM kI sAla-samhAla karane ke lie rakhA aura usase kahA-"tuma itane varSa taka kAma karoge, to tumhArI icchAnusAra do ghor3e tuma ko parizrama ke badale meM diye jaayeNge|" usane svIkAra kara liyaa| isake bAda vaha ghor3oM kI dekhabhAla karane lgaa| rahaterahate svAmI kI kanyA ke sAtha usakA gAr3ha sneha ho gyaa| eka dina usane kanyA se pUchA ki-. "ina saba ghor3oM meM do ghor3e saba se acche kauna-se haiM?" kanyA ne kahA-"yoM to sabhI ghor3e acche haiM, kintu jo parvata ke zikhara para se girAye gaye pattharoM ke zabdoM ko suna kara bhI nahIM Darate haiM, ve do ghor3e sabhI meM uttama haiN|" usane usI prakAra parIkSA karake una do ghor3oM kI pahacAna kara lii| phira nizcita samaya pUrA hone para, apanA pArizramika lene ke samaya usane svAmI se kahA-"mujhe amuka-amuka do ghor3e diijie|" svAmI ne usase kahA-'ye donoM ghor3e to dubale patale haiM, inheM lekara kyA karoge? ye dUsare acche-acche puSTa ghor3e haiM, inheM le lo|" usane seTha se kahA-"mujhe For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - graMthi bheda 141 ********** *********************************************** ***************************************** dUsare ghor3e nahIM caahie| maiM inhIM do ghor3oM ko lenA cAhatA huuN|" taba buddhimAna seTha ne socA-'ise ghara-jamAI banA lenA cAhie, nahIM to yaha ina uttama ghor3oM ko lekara calA jaayegaa| lakSaNa sampanna ghor3oM ke rahane se kuTumba tathA dhana-sampatti kI vRddhi hogI'-aisA socakara usane apanI patnI aura putrI donoM kI anumati lekara usake sAtha kanyA kA vivAha karake use ghara-jamAI rakha liyaa| isa prakAra usa seTha ne una lakSaNa sampanna donoM ghor3oM ko bacA liyaa| usa seTha kI yaha vaineyikI buddhi thii| 9. graMthi bheda kisI samaya pATalipura meM muraMDa nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| eka samaya dUsare deza ke rAjA ke kautuka ne lie usake pAsa ye tIna cIjeM bhejI-1. gUr3hasUtra - yAnI aisA sUta jisakI gA~Tha chipI huI thii| 2. samayaSTi-eka aisI lakar3I ki jisakA Upara vAlA aura nIce vAlA donoM bhAga samAna .. the| 3. eka aisA DibbA jisakA mu~ha lAkha se cipakAyA huA thA, kintu dikhAI nahIM detA thaa| rAjA ne apane sabhI darabAriyoM ko tInoM vastue~ dikhAI, kintu koI bhI inake bheda ko nahIM samajha skaa| taba rAjA ne yati jaise bane hue 'pAdalipta' nAma ke AcArya se pUchA-"bhagavan! Apa ina vastuoM ke graMthidvAra ko jAnate haiM? yadi jAnate hoM, to batalAne kI kRpA kiijiye|" .. rAjA kI prArthanA ko sunakara usa yati AcArya ne sUta ko garama pAnI meM ddaalaa| jisase sUta kA maila haTa gayA aura usakA antima bhAga dikhAI pdd'aa| AcArya jAnate the ki lakar3I kA mUla bhAga bhArI hotA hai aura bhArI bhAga para hI gA~Tha hotI hai| unhoMne lakar3I ko bhI garama pAnI meM ddaalaa| isase rahasya khula gyaa| tatpazcAt yati AcArya ne usa Dibbe ko garama krvaayaa| jisase lAkha gala gaI aura Dibbe kA mu~ha sApha dikhAI diyaa| .. rAjA Adi sabhI darzaka isa kautuka ko dekha kara bahuta prasanna hue| phira rAjA ne yati AcArya se prArthanA kI-"bhagavan! Apa bhI koI aisA durjeya kautuka karake mujhe dIjiye, jise maiM usa rAjA ke pAsa bheja skuuN|" taba vinayabuddhi saMpanna AcArya ne eka tumbI ke eka bhAga ko kATakara usameM ratna bhara diye aura usa Tukar3e ko vApisa isa prakAra sI diyA ki kisI ko mAlUma nahIM par3a ske| rAjA ne vaha tumbI usa videzI rAjadUta ko dI aura kahA - "yaha tumbI tumhAre rAjA ko denA aura kahanA ki isako tor3e binA hI isameM se ratna nikAla le|" rAjadUta ne vaha tumbI apane rAjA ko dI aura sandeza kaha sunaayaa| rAjA ne vaha tumbI apane sabhI darabAriyoM ko dikhAI, kintu kisI ko bhI use kaTe hue bhAga kA patA nahIM calA aura ve use binA tor3a usameM se ratna nahIM nikAla ske| AcArya kI yaha vinayajA buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nandI sUtra ********************************** 22-42-* * * ka 10. viSopazamana (agada) kisI rAjA ke rAjya ko kucha zatru-rAjAoM ne ghera liyaa| usa rAjA ke pAsa bahuta thor3I senA thii| usa senA se vaha zatru rAjAoM se apanI rakSA karane meM asamartha thaa| isalie usane pAnI meM viSa prayoga karavAnA zurU kiyaa| sabhI loga apane-apane pAsa kA viSa lAne lge| guru ke pAsa se vinaya se prApta vidyA vAle eka vaidya ne eka cane jitanA viSa le jAkara rAjA ko bheMTa kiyaa| bahuta thor3A viSa dekha kara rAjA vaidya para kruddha huaa| vaidya bolA-"svAmin! thor3A viSa dekha kara Apa aprasanna nahIM hoveN| yaha viSaya sahasravedhI hai|" isa para rAjA ne kahA - "isake sahasravedhI hone kA kyA pramANa hai?" vaidya ne uttara diyA - "rAjan! kisI vRddha hAthI ko mNgvaaiye| maiM usake zarIra meM isakA prayoga karake dikhaauuNgaa|" rAjA ne usI samaya eka bUr3hA hAthI mNgvaayaa| vaidya ne usakI pUMcha meM se eka bAla ke cheda meM viSa prayoga kiyaa| dhIre-dhIre vaha viSa usake pratyeka aMga meM phailatA gayA aura ve aMga naSTa se ho gye| taba vaidya ne kahA - "rAjan! hAthI kA sArA zarIra viSamaya ho gayA hai, aba jo bhI isake mAMsa ko khAyegA, vaha viSamaya ho jaayegaa| isa prakAra yaha viSa kramazaH hajAra taka pahu~catA hai| ___hAthI ko viSamaya huA jAnakara rAjA kucha udAsa hokara bolA-"kyA aba hAthI ko nirviSa karane kA bhI koI upAya hai?" vaidya bolA-rAjan! maiM auSadhi prayoga se isako abhI nirviSa banA detA huuN|" aisA kahakara vaidya ne usI bAla ke cheda meM eka auSadhi kA prayoga kiyA, jisase kucha hI samaya meM vaha viSa vikAra zAMta ho gayA aura hAthI svastha bana gyaa| yaha dekhakara rAjA vaidya para bar3A prasanna huaa| vaidya kI yaha vinayajA buddhi thii| 11-12. brahmacarya kI duSkaratA . (kozA aura rathika) .. pATaliputra meM kozA nAma kI eka vezyA rahatI thii| usake ghara sthUlabhadra muni ne viziSTajJAnI guru kI AjJA lekara cAturmAsa kiyaa| apanA pUrva premI hone ke kAraNa kozA ne aneka prakAra ke hAvabhAva karake sthUlabhadra muni ko vicalita karane kI pratyeka ceSTA kI, kintu muni apane saMyamadharma se kiMcit bhI vicalita nahIM hue| pratyuta unhoMne kozA ko aisA dharmopadeza diyA, jisake prabhAva se rAjaniyoga (rAjA ke dabAva) ke atirikta maithuna kA tyAga kara vaha zrAvikA bana gii| For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - saMketa 143 kisI samaya eka rathika ne rAjA ko prasanna karake kozA kI mA~ga kii| rAjA ne mA~ga svIkAra kara kozA ko rathika ke sAtha rahane ke lie niyoga-dabAva DAlA, kintu jaba vaha rathika kozA ke pAsa pahuMcA, to vaha bAra-bAra sthUlabhadra muni kI stuti karane lagI aura rathika kI upekSA karatI rhii| rathika apane kalA-vijJAna se usako prasanna karane ke lie azoka vATikA meM le gyaa| vahA~ usane pRthvI para khar3e rahakara AmravRkSa ke Amra kI maMjarI ko arddha-candra ke AkAra se kATa ddaalii| isa para bhI kozA prasanna nahIM huI aura bolI-"zikSita puruSa ke lie kyA duSkara hai? dekho, maiM sarasoM ke Dhera para sUI meM piroye hue kanera ke phUloM para nAcatI huuN|" aisA kaha kara usane sarasoM ke Dhera para sUI meM piroye hue kanera ke phUloM para nAca karake dikhlaayaa| yaha dekha kara rathika bahuta cakita huA aura bAra-bAra usakI prazaMsA karane lgaa| isa para vezyA ne kahA - Na dukra aMbaya-luMbitoDaNaM, Na dukkaraM srisv-nncciyaaii| taM dukkaraM taM ca mahANubhAvaM, jaM so muNI pabhayavaNabhima vuccho| __ arthAt - Ama kI maMjarI ko tor3anA aura sarasoM ke Dhera para nAcanA duSkara nahIM hai, kintu strI samudAya ke bIca rahakara muni bane rahanA evaM saMyama se vicalita nahIM honA hI duSkara hai| yaha duSkara, duSkara aura mahAduSkara hai| yaha kahakara kozA vezyA ne sthUlabhadra muni kA AdyopAnta vRttAMta sunAyA, jisakA rathika para gaharA prabhAva par3A aura vaha bhI para-strI gamana kA tyAga kara zrAvaka bana gyaa| rathika aura gaNikA donoM kI yaha vinayajA buddhi thii| 13. saMketa (bhIgI sAr3I) eka kalAcArya kucha rAjakumAroM ko zikSaNa dete the| isa upakAra ke badale meM rAjakumAroM ne kalAcArya ko samaya-samaya para bahuta-sA dhana aura bahumUlya padArtha bheMTa kiye| jaba yaha bAta rAjA ko mAlUma huI, to vaha bahuta kruddha huA aura usane kalAcArya ko maravA dene kI icchA kii| yaha bAta vinIta rAjakumAroM ko mAlUma ho gii| unhoMne socA ki vidyAdAtA kalAcArya bhI hamAre pitA ke samAna haiN| inheM isa vipatti se bacAnA hamArA kartavya hai| thor3I dera bAda AcArya snAna karane ke lie Aye aura dhotI mA~gane lge| isa para rAjakumAroM ne dhotI sUkhI hote hue bhI kahA - "dhotI gIlI hai|" tathA daravAje para eka choTA-sA tRNa khar3A karake kahane lage-"yaha tRNa bahuta lambA hai' kroJca nAmaka ziSya, jo sadA AcArya kI dAhinI ora se pradakSiNA kiyA karatA thA, kintu vaha For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra bA~I ora se pradakSiNA karane lgaa| kaI ziSyoM kA isa prakAra viparIta kathana suna kara tathA viparIta AcaraNa dekha kara vinaya buddhi saMpanna kalAcArya samajha gaye ki " rAjA aura sabhI loga mere viruddha haiN|" "yaha bAta ye rAjakumAra isa prakAra viparIta AcaraNa karake mujhe jatA rahe haiM' - aisA soca kara kalAcArya mRtyu yojanA saphala ho isake pUrva hI vahA~ se cupacApa ravAnA hokara apane ghara cale gaye / AcArya kI aura rAjakumAroM kI yaha vinayajA buddhi thI / 14. zava parIkSA 144 ******** ******************** (neve kA jala ) koI puruSa apanI nava-vivAhitA yuvA strI ko chor3a kara dhana kamAne ke lie videza calA gyaa| dhana kamAne meM vaha itanA gRddha bana gayA ki bahuta varSoM taka apane ghara nahIM lauttaa| eka dina usakI strI ne kAmAtura bana kara apanI dAsI se kisI eka sundara yuvA puruSa ko lAne ke lie khaa| usake kathanAnusAra dAsI, ekaM vaise hI sundara puruSa ko bulA laaii| phira nAI ko bulA kara usa puruSa ke nakha aura keza kaTavAkara snAna krvaayaa| rAta ke samaya vaha strI, usa puruSa ke sAtha dUsarI maMjila para gaI / kucha samaya ke bAda usa puruSa ko pyAsa lgii| usane tatkAla barasA huA megha kA pAnI pI liyaa| usa pAnI meM sarpa kA viSa milA huA thA / isalie pAnI pIte hI vaha puruSa viSa se mara gyaa| isa Akasmika ghaTanA se vaha strI bahuta bhayabhIta huii| usane dAsI se sArI bAta khii| taba dAsI ne kahA 'Apa isakI ciMtA nahIM kreN| maiM saba ThIka kara luuNgii|" dAsI ne usa zava ko uThAyA aura kisI sUne maMdira meM le jAkara rakha AI / prAtaHkAla jaba logoM ne dekhA, to turanta kotavAla ko sUcanA dii| vinaya buddhi vAle kotavAla ne Akara dekhA, to mAlUma huA ki isa mRta puruSa ke nakha, keza Adi thor3e hI samaya pahale banAye gaye haiM / isa para zahara ke sabhI nAiyoM ko pUchA gayA, to unameM se eka ne kahA - "svAmin! amuka dAsI ke kahane se isake nakha keza Adi maiMne banAye haiN|" isa para usa dAsI ko bulA kara pUchA gayA aura sArA bheda khula gayA / isa prakAra nakha kezAdi se mRtaka puruSa kI parIkSA karanA, kotavAla kI vaineyikI buddhi thI / 44 / 15. rAjakumAra kA nyAya ( baila, ghor3A aura vRkSa ) kisI gA~va meM eka puNyahIna puruSa rahatA thA / eka dina vaha apane mitra se baila mA~ga kara hala ***************************************** - For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - rAjakumAra kA nyAya 145 *** ********************************************** ********** calAne lgaa| kArya ho jAne para zAma ko vaha baila lekara AyA aura mitra ke bAr3e meM chor3a gyaa| usa samaya usakA mitra bhojana kara rahA thA, isalie vaha usake pAsa nahIM gyaa| usane socA-mitra ne baila ko dekha liyA hai| isalie mitra ko binA kahe hI vaha apane ghara calA gyaa| asAvadhAnI ke kAraNa baila, bAr3e se nikala kara kahIM calA gyaa| maukA pAkara coroM ne use curA liyaa| jaba mitra ne baila ko bAr3e meM nahIM dekhA, to vaha usa puNyahIna se baila mA~gane lgaa| vaha baila kahA~ se detA, kyoMki baila ko to cora le gaye the| donoM meM jhagar3A huA aura ve nyAyAlaya kI ora cle| mArga meM ghor3e para car3hA huA eka puruSa sAmane se A rahA thaa| akasmAt ghor3e ke cauMkane se vaha gira par3A aura ghor3A bhAgane lgaa| ye donoM sAmane se A rahe the, isalie usa savAra ne inase kahA"ghor3e ko jarA mAra kara vahIM roka lenaa|" puNyahIna ne usakI bAta sunate hI ghor3e ke marma-sthAna para aisI coTa mArI ki ghor3A tatkAla mara gyaa| aba to ghor3e vAlA bhI usa para mukadamA calAne ke lie usake sAtha nyAyAlaya meM jAne lgaa| jaba taka ye loga zahara ke najadIka pahu~ce, taba taka sUrya asta ho gyaa| isalie tInoM zahara ke bAhara hI Thahara gye| vahAM bahuta se naTa bhI soye hue the| soyA huA puNyahIna socane lagA ki 'isa prakAra ke duHkha se to gale meM phA~sI lagA mara kara jAnA hI acchA hai, jisase sadA ke lie vipattiyoM se piNDa chUTa jaaye|' aisA socakara usane apane vastra kA pAza banAkara vRkSa meM bA~dhA aura apane gale meM DAla liyaa| vaha vastra atyanta jIrNa thA, isalie bhAra par3ate hI TUTa gayA aura vaha puNyahIna, nIce soye hue naToM ke mukhiyA para dhar3Ama se gira pdd'aa| isase naToM kA mukhiyA mara gyaa| _naToM ne bhI usa puNyahIna ko pkdd'aa| subaha hote hI ve tInoM puNya-hIna ko lekara nyAyAlaya meM phuNce| rAjakumAra ne usa saba kI bAteM sunakara puNyahIna se puuchaa| usane dInatA ke sAtha kahA - "mahArAja! ina saba kA kahanA satya hai|" rAjakumAra ko usakI dInatA para bahuta dayA A gii| rAjakumAra ne puNyahIna ko batalAne ke lie usake mitra ko bulA kara kahA - "yaha tumheM baila to degA, kintu tumhArI A~kheM ukhAr3a legA, kyoMki jisa samaya tumane baila ko dekha liyA, usI samaya yaha RNa-mukta ho cukA thaa| yadi tumane baila ko ina A~khoM se nahIM dekhA hotA, to yaha tumheM kahe jinA vApisa apane ghara nahIM lauTatA isane tumhAre sAmane tumhArA baila lAkara chor3a diyA thaa| isalie yaha nirdoSa hai|" phira ghor3e vAle ko bulA kara kahA - "hama tumhArA moTA dilAyeMge, parantu tuma ko apanI jIbha kATakara isako denI hogI, kyoMki tumhAre kahane para hI isane ghor3e ke coTa mArI thI, tumhAre binA kahe nhiiN| isalie tumhArI jIbha hI pahale doSI hotI hai| usako ukhAr3a kara alaga kara denA caahie|" For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nandI sUtra ....................................................... * * *************************************************** isI prakAra naToM ko bulAkara kahA - "dekho, isake pAsa kucha bhI nahIM hai, jo tumako daNDa meM dilAyA jaaye| nyAya itanA hI kahatA hai ki jaise yaha gale meM pAza DAlakara vRkSa se tumhAre svAmI para girA, usI prakAra tumhAre meM se koI bhI puruSa, vRkSa se gire, yaha nIce so jaayegaa|" rAjakumAra kI ye bAteM sunakara tInoM hI vAdI cupa ho gye| anta meM puNyahIna ko mukadameM se chor3a diyaa| rAjakumAra kI yaha vaineyikI buddhi thii| ___ isa prakAra vaineyikI buddhi ke pandraha udAharaNa pUrNa hue| karmajA buddhi aba sUtrakAra kArmikI buddhi ke lakSaNa prastuta karate haiMuvaogadiTThasArA, kmmpsNgprigholnnvisaalaa| sAhukkAraphalavaI, kammasamutthA havai buddhii||76|| . artha - jo buddhi, satata ciMtana ke antima sAra rUpa ho aura niraMtara karma ke vizAla anubhava yukta ho tathA jisase dhanyavAda ke pAtra kArya kara dikhAye jAye, use kArmikI buddhi kahate haiN| vivecana - 1. jo buddhi kAma karane se utpanna hotI hai, use 'kArmikI buddhi' kahate haiN| 2. yaha buddhi kisI bhI vivakSita kArya meM mana kA upayoga ekAgra karane se utpanna hotI hai aura kArya ko zIghra alpa parizrama se aura sundara rUpa meM sampAdita karane kI kuzalatA utpanna karatI hai| 3. usake pazcAt bhI jyoM-jyoM kArya adhika kiyA jAtA hai tathA jyoM-jyoM usakA uttarottara vicAra manthana hotA hai, tyoM-tyoM usa buddhi meM vizAlatA AtI jAtI hai| 4. kArmikI buddhi se kiye gaye kArya se logoM meM-vidvAnoM dvArA 'sAdhuvAda' aura dhanavAnoM se 'dhana lAbha' prApta hotA hai| .. karmajAbuddhi ke 12 dRSTAnta aba sUtrakAra kArmikI buddhi ko spaSTa samajhAne ke lie bAraha dRSTAntoM kI saMgraha gAthA prastuta karate haiM - heraNNie karisae, koliya Dove ya mutti ghaya pve| tunnAe vaDai ya pUyai, ghaDa cittakAre y|| 77 // artha - 1. hairaNyaka - sonI, 2. kRSaka-kisAna, 3. kolika-julAhA, 4. darvI-luhAra, 5. mauktika-maNihAra, 6. ghRta-ghI vAlA, 7. plavaka-naTa, tairAka, 8. tunnavAya-darjI, 9. varddhakIbar3haI, 10. ApUpika-halavAI, 11. ghaTakAra-kuMbhAra aura 12. citrkaar-citeraa| For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - kRSaka kI kalA 147 *************** **** ************************************************************** 1. sunAra .. (hairaNyaka) jisane sunAra kA kArya karate-karate khUba anubhava kara liyA hai, aisA anubhavI evaM pravINa puruSa, rAta ke samaya andhere meM, hAtha ke sparza mAtra se sonA, cA~dI Adi ko yathAvasthita jAna letA hai| yaha usakI karmajA buddhi hai| 2-12. kRSaka kI kalA (karisae) . kisI cora ne eka seTha ke ghara meM aisI caturAI se seMdha lagAI ki usakA AkAra kamala ke sarIkhA banA diyaa| prAta:kAla use dekha kara bahuta se loga cora kI caturAI kI prazaMsA karane lge| cora bhI vahA~ Akara apanI prazaMsA sunane lgaa| vahA~ eka kisAna khar3A thaa| usane kahA - "zikSita puruSa ke lie aisA karanA kaThina nahIM hai| kisI eka kArya meM pravINa vyakti yadi usa kArya ko vizeSa caturAI ke sAtha karatA hai, to isameM kyA Azcarya hai?" kisAna kI bAta sunakara cora ko atyaMta krodha aayaa| usane usa kisAna kA nAma aura patA puuchaa| phira usI dina zAma ko vaha hAtha meM talavAra lekara usa kisAna ke ghara pahuMcA ____ aura kahane lagA-"maiM tujhe abhI mAra detA huuN|" kisAna ne pUchA-"kyA bAta hai? tuma mujhe kisa kAraNa se mArane ko udyata hue ho?" taba cora ne kahA-"tumane mere dvArA lagAI huI kamala ke AkAra vAlI seMdha kI prazaMsA kyoM nahIM kI?" cora kI bAta sunakara kisAna ne nirbhayatA ke sAtha kahA - "maiMne jo bAta kahI, vaha ThIka hI thI, kyoMki jo vyakti jisa viSaya meM abhyasta hotA hai, vaha usa kArya meM adhika utkarSatA prApta kara letA hai| isa viSaya meM maiM svayaM udAharaNa rUpa huuN| mere hAtha meM ye mUMga ke dAne haiN| yadi tuma kaho, to maiM inako isa taraha se pRthvI para DAla sakatA hU~ ki ina saba kA muMha Upara, nIce, dAeM yA bAeM kisI bhI eka ora hI rhe|" taba cora ne kahA - "ina mUMgoM ko isa taraha DAlo ki saba kA muMha nIce kI ora rhe|" pRthvI para eka kapar3A bichA diyA gayA, phira kisAna ne una mUMgoM ko isa taraha DAlA ki saba kA muMha nIce kI ora hI rhaa| .. yaha dekha kara cora bar3A vismita huaa| vaha kisAna kI kuzalatA kI bAra-bAra prazaMsA karane lagA aura kahane lagA - "yadi tumane inako adhomukha na girAyA hotA, to maiM tumheM avazya mAra detaa|" cora saMtuSTa hokara apane ghara calA gyaa| For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nandI sUtra *********************************************************** ********************** kamala ke AkAra seMdha lagAnA aura mUMga ke dAnoM ko adhomukha DAla denA, ye donoM karmajA buddhi ke dRSTAnta haiN| bahuta dinoM taka kArya karate rahane ke kAraNa cora aura kisAna ko aisI kuzalatA prApta ho gaI thii| 3. kaulika - bahuta dinoM ke apane abhyAsa ke kAraNa julAhA apanI muTThI meM tantuoM ko lekara yaha batalA sakatA hai ki itane tantuoM se kapar3A bana jAyegA yA nahIM? 4. darvI - cATu banAne vAlA yaha batalA sakatA hai ki isa cATu meM itanA anna smaaegaa| ... 5. mauktika - maNihAra (maNiyoM ko pirone vAlA) motI ko Upara AkAza meM paiMka kara, nIce sUara ke bAla ko yA tAra ko isa taraha khar3A rakha sakatA hai ki Upara se nIce girate hue motI ke cheda meM vaha piroyA jA ske| 6. ghRta vikrayI - ghI becane vAlA abhyasta puruSa cAhe to gAr3I meM baiThA huA hI isa taraha se ghI nIce DAla sakatA hai ki vaha ghI, gAr3I ke kuNDikA nAla. meM hI jAkara gire| plavaka- uchalane meM kazala vyakti. AkAza meM uchalanA Adi kriyAeM kara sakatA hai| 8. tunnAnaga - sIne ke kArya meM catura darjI, kapar3e ko isa taraha sI sakatA hai ki dUsare ko patA hI na cale ki yaha sIyA huA hai yA nahIM athavA kapar3e ke cheda ko sunane meM kuzala tunAra, kapar3e ke cheda ko isa taraha tuna detA hai ki yaha patA hI na cale ki kapar3e meM pahale yahA~ cheda thaa| 9. varddhakI - bar3haI apane kArya meM vizeSa abhyasta hone se binA mApe hI batalA sakatA hai ki aisI gAr3I banAne meM itanI lakar3I lagegI athavA vAstu zAstra ke anusAra bhUmi Adi kA ThIka parimANa kiyA jA sakatA hai| / 10. ApUpika - halavAI, apUpa (mAlapUe) Adi ko binA gine hI unakA pariNAma yA ginatI batA sakatA hai| . 11. ghaTakAra - ghar3e banAne meM catura kumhAra, pahale se utanI hI pramANa yukta miTTI uThA kara cAka para rakhatA hai ki jitane se ghar3A bana jaaye| 12. citrakAra - nATaka kI bhUmikA ko dekhate hI nATaka ke pramANa ko jAna sakatA hai athavA raMga karane kI kUcI meM utanA hI raMga letA hai jitane se usakA kArya pUrA ho jAya arthAt citra acchI taraha raMgA jA ske| ye uparokta bAraha-puruSa apane-apane kArya meM itane nipuNa ho jAte haiM ki inakI kAryakuzalatA ko dekha kara loga Azcarya karane lagate haiN| bahuta samaya taka apane kArya meM abhyAsa karate rahane ke kAraNa inako aisI kuzalatA prApta ho jAtI hai| isalie ise 'karmajA buddhi' kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - pAriNAmikI buddhi ke 21 dRSTAnta ******************************** pAriNAmikI buddhi aba sUtrakAra pAriNAmikI buddhi ke lakSaNa kahate haiM - . aNumANaheu-diTuMta, sAhiyA vyvivaagprinnaamaa| hiyaNisseyasaphalavaI, buddhI pariNAmiyA nnaam|| 78 // artha - jo buddhi, avasthA ke paripakva hone se puSTa huI hai, jisameM anumAnoM, hetuoM aura dRSTAntoM kA anubhava hai aura inake bala para apanA hita aura kalyANa sAdha sakatI hai, use 'pAriNAmikI buddhi' kahate haiN| vivecana - 1. pariNAmoM se jo buddhi utpanna hotI hai, use 'pAriNAmikI buddhi' kahate haiN| 2. svataH ke anumAna, anya logoM se sune hue tarka aura ghaTita hue aura ghaTita ho rahe dRSTAntoM ke jJAna se pAriNAmikI buddhi sadhatI hai| 3. jyoM-jyoM vaya meM paripAka AtA hai, tyoM-tyoM pAriNAmikI buddhi meM paripAka AtA hai| 4. pAriNAmikI buddhi se kiye gaye kArya se ihaloka tathA paraloka meM hita hotA hai aura anta meM niHzreyasa (mokSa) kI upalabdhi hotI hai| -: pAriNAmikI buddhi ke 21 dRSTAnta aba sUtrakAra pAriNAmikI buddhi ke 21 dRSTAntoM ke nAma upasthita karate haiM - abhae siTThi kumAre, devI udiodae havai raayaa| sAhU.ya naMdiseNe, dhaNadatte sAvaga amcce||79|| khamae amaccaputte, cANakke ceva thUlabhadde y| nAsikkasuMdarinaMde, vaire, pariNAmiyA buddhii||80|| calaNAhaNa AmaMDe, maNI ya sappe ya khaggi thuubhiNde| pariNAmiyabuddhIe, evamAI udaahrnnaa|| 81 // se ttaM assuynnissiyN| artha - 1. abhayakumAra 2. seTha 3. kumAra 4. devI 5. uditodaya rAjA 6. sAdhu aura nandiSeNa 7. dhanadatta 8. zrAvaka 9. amAtya-maMtrI, 10. kSapaka 11. amAtyaputra (maMtrI putra) 12. cANakya 13. sthUlabhadra 14. nAsikarAja sundarInanda 15. vajra 16. calana Ahata 17. A~valA 18. maNi 19. sA~pa 20. khagI-geMDA aura 21. stupendra ityAdi pAriNAmikI buddhi ke udAharaNa haiN| For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 **** 1. abhayakumAra kI buddhi ke rAjA zreNika ke pAsa eka rAjya kI kuzala cAhate haiM, to " mAlava deza kI ujjayinI nagarI meM caNDapradyota rAjA rAjya karatA thA / eka samaya usane rAjagRha dUta bhejA aura kahalAyA ki " yadi rAjA zreNika, apanI aura apane 1. unake apane baMkacUDa hAra 2. secanaka gandhahastI 3. abhayakumAra maMtrI aura 4. celanA rAnI ko mere yahA~ bheja deN|" rAjagRha meM jAkara dUta ne rAjA zreNika ko apane rAjA. caNDapradyota kI yaha vicitra AjJA kaha sunaaii| use sunakara rAjA zreNika bahuta kruddha huaa| usane dUta se kahA apane rAjA se kahanA ki 1. agnimukha ratha 2: analagiri hAthI 3. vajrajaMgha dUta aura 4. zivA devI, ina cAroM ko mere yahA~ bheja deN|" ujjayinI jAkara dUta ne rAjA zreNika kI kahI huI bAta apane rAjA caNDapradyota ko khii| use sunakara vaha ati kupita huA aura bar3I bhArI senA lekara rAjagRha para car3hAI kara dii| nagara ke bAhara usakI senA kA par3Ava gyaa| zatru kA AkramaNa sunakara zreNika ne bhI apanI senA ko sajjita hone kI AjJA dii| taba abhayakumAra ne nivedana kiyA- "deva ! Apa yuddha kI taiyArI kyoM karate haiM? maiM aisA upAya karU~gA - ki mAsA jI (caNDapradyota ) kala prAtaHkAla svayaM vApisa lauTa jaaeNge|" rAjA ne abhayakumAra kI bAta mAna lii| - nandI sUtra - - ********************** 44 'vatsa! mujhe rAta ke samaya abhayakumAra apane sAtha bahuta sA dhana lekara rAjamahala se niklaa| usane caNDapradyota rAjA ke senApati tathA bar3e-bar3e umarAvoM ke DeroM ke pIche vaha dhana gar3avA diyaa| phira vaha caNDapradyota ke pAsa AyA aura praNAma karake kahA " mAsAjI ! mere lie to Apa aura pitAjI donoM samAna rUpa AdaraNIya hai| ataH maiM Apake hita kI bAta kahane AyA huuN| kisI ke sAtha dhokhA ho, yaha maiM nahIM caahtaa|" caNDapradyota bar3I utsukatA se pUchane lagA zIghra batalAo ki mere sAtha kyA dhokhA hone vAlA hai?" abhayakumAra ne kahA "pitAjI ne Apake senApati aura bar3e- bar3e umarAvoM ko ghUsa (rizvata) dekara apane vaza meM kara liyA hai| ve loga subaha Apako pakar3avA deNge| yadi Apako vizvAsa nahIM ho, to mere sAtha clie| una logoM ke pAsa AyA huA dhana maiM Apako dikhA detA huuN|" aisA kahakara abhayakumAra, caNDapradyota ko apane sAtha lekara calA aura senApati aura umarAvoM ke DeroM ke pIche gar3A huA dhana dikhalAyA / caNDapradyota ko abhayakumAra kI bAta para pUrNa vizvAsa ho gyaa| vaha zIghratA ke sAtha apane Dere para AyA aura apane ghor3e para savAra hokara usI rAta vApisa ujjayinI lauTa aayaa| prAtaH kAla jaba senApati aura umarAvoM ko yaha patA lagA ki rAjA bhAgakara vApisa ujjayinI calA gayA hai, to bar3A Azcarya huaa| 'binA nAyaka kI senA kyA kara sakatI hai' aisA socakara senA sahita ve saba loga For Personal & Private Use Only - Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - abhayakumAra kI buddhi 151 ********************************************** ** * 400 2 0241tert s *** ** **** vApisa ujjayinI lauTa aaye| jaba ve rAjA se milane ke lie gaye, to pahale to unheM dhokhebAja samajha kara rAjA ne milane se hI inkAra kara diyA kintu jaba unhoMne bahuta prArthanA karavAI, taba rAjA ne unheM milane kI AjJA dii| rAjA se milane para unhoMne vApisa lauTane kA kAraNa puuchaa| rAjA ne sArI bAta khii| taba unhoMne kahA - "deva! abhayakumAra bahuta buddhimAn hai| usane Apako dhokhA dekara apanA bacAva kara liyA hai|" yaha sunakara vaha abhayakumAra para bahuta kruddha huaa| usane AjJA dI ki "jo abhayakumAra ko pakar3a kara mere pAsa lAyegA, usako bahuta bar3A inAma diyA jaayegaa|" eka vezyA ne rAjA kI uparokta AjJA svIkAra kii| vaha kapaTa-zrAvikA banakara rAjagRha meM aaii| kucha samaya pazcAt usane abhayakumAra ko apane yahA~ bhojana karane ke lie nimaMtraNa diyaa| use zrAvikA samajha kara abhayakumAra ne usakA nimaMtraNa svIkAra kara liyA aura eka dina bhojana karane ke lie usake ghara calA gyaa| vezyA ne bhojana meM kucha mAdaka padArtha milA diye, isalie bhojana karate hI abhayakamAra macchita ho ge| usI samaya vezyA use ratha meM caDhA kara ujjayinI le AI aura rAjA kI sevA meM upasthita kara diyaa| rAjA caNDapradyota ne kahA - "abhayakumAra! tumane mujhe dhokhA diyaa| parantu maiMne bhI kaisI caturAI se pakar3avA kara tumheM yahA~ maMgavA liyaa| bola aba kyA kahatA hai?" ... abhayakumAra ne kahA - 'mAsAjI! abhimAna mata kriye| isa ujjayinI ke bAjAra meM se hI Apake sira para jUtA mAratA huA, maiM Apako rAjagRha le jAU~, taba merA nAma abhayakumAra samajhanA' caNDapradyota ne abhayakumAra kI isa bAta ko ha~sI meM TAla diyaa| kucha samaya pazcAt abhayakumAra ne eka aise manuSya kI khoja kI-jisakI AvAja rAjA caNDapradyota jaisI ho| jaba use aisA manuSya mila gayA, to use apane pAsa rakha kara acchI taraha samajhA diyaa| eka dina use ratha meM biThA kara usake sira para jUte mAratA huA abhayakumAra ujjayinI ke bAjAra meM hokara niklaa| vaha puruSa cillAne lagA-"abhayakumAra mujhe jUtoM se mAra rahA hai mujhe chur3Ao, mujhe chudd'aao|" rAjA caNDapradyota kI sarIkhI AvAja suna kara loga daur3a kara use chur3Ane ke lie aaye| logoM ke Ate hI vaha puruSa aura abhayakumAra khilakhilA kara ha~sane laga gye| logoM ne samajhA - 'abhayakumAra bAlaka hai, bAlakrIr3A karatA hai| ataH ve saba vApisa apane-apane sthAna cale gye| abhayakumAra lagAtAra pA~ca sAta dina isI taraha karatA rhaa| aba koI bhI manuSya use chur3Ane nahIM AtA thaa| sabhI logoM ko pUrNa vizvAsa ho gayA thA ki yaha to abhayakumAra kI bAlakrIr3A hai| eka dina ucita avasara dekhakara abhayakumAra ne rAjA caNDapradyota ko bA~dha kara apane ratha meM DAla liyA aura ujjayinI ke bAjAra meM usake sira para jUte mAratA huA niklaa| caNDapradyota cillAne lagA - For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra 152 ************* ********** "daur3o, daur3o! abhayakumAra mujhe jUtoM se mArate hue le jA rahA hai, mujhe chur3Ao, mujhe chudd'aao|" logoM ne sadA kI bhAMti Aja bhI ise abhayakumAra kI bAlakrIr3A hI smjhaa| isalie koI bhI manuSya use chur3Ane ke lie nahIM aayaa| abhayakumAra, rAjA caNDapradyota ko rAjagRha le aayaa| caNDapradyota apane mana meM bahuta lajjita huaa| rAjA zreNika ke pairoM meM par3a kara usane apane aparAdha kI kSamA maaNgii| rAjA zreNika ne use chor3a diyaa| vaha ujjayinI meM Akara rAjya karane lgaa| rAjA caNDapradyota ko pakar3akara isa taraha le AnA abhayakumAra kI pAriNAmikI buddhi thii| 2. doSa nivAraNa (seTha) eka nagara meM 'kAla' nAma kA eka seTha rahatA thaa| apanI strI ke duzcaritra ko dekhakara use vairAgya utpanna ho gyaa| guru ke pAsa jAkara usane dIkSA aMgIkAra kara lii| muni banakara vaha zuddha saMyama kA pAlana karane lgaa| .. udhara para-puruSa ke samAgama se usa strI ke garbha raha gyaa| jaba rAjapuruSoM ko isa bAta kA patA lagA, to ve usa strI ko pakar3a kara rAjadarabAra meM le jAne lge| saMyogavaza vihAra karate hue ve hI muni udhara se nikle| muni ko lakSya kara vaha strI kahane lagI-"he mune! yaha tumhArA garbha hai| tama ise chor3akara kahA~ jA rahe ho? isakA kyA hogA?" . strI ke vacana sunakara vicalita asahiSNu muni ne vicAra kiyA-"maiM to niSkalaMka huuN| isalie mere citta meM to kisI prakAra kA kheda nahIM hai, kintu isake dvArA kiye doSAropaNa se jaina zAsana kI aura zreSTha sAdhuoM kI kIrti para dhabbA lgegaa|" aisA socakara muni ne zApa diyA ki-"yadi yaha garbha merA ho, to isakA sukhapUrvaka prasava ho| yadi yaha garbha merA na ho to garbha samaya pUrNa ho jAne para bhI isakA prasava na ho aura isakA peTa cIrakara ise nikAlane kI paristhiti bne|" jaba garbha ke mAsa pUre ho gaye, taba bhI bAlaka kA janma nahIM huaa| isase mAtA ko bahuta kaSTa hone lgaa| saMyogavaza vihAra karate hue ve hI muni, una dinoM vahA~ padhAra gye| rAjapuruSoM ke sAmane usa strI ne munirAja se prArthanA kI-"mahArAja! yaha garbha ApakA nahIM hai| maiMne Apake sira para jhUThA kalaMka lagAyA thaa| mere aparAdha ke liye maiM Apase bAra-bAra kSamA mAMgatI huuN| aba Age phira kabhI aisA aparAdha nahIM kruuNgii|" isa prakAra apane aparAdha kI kSamA mA~gane se tathA muni para se kalaMka utara jAne ke kAraNa garbha kA sukhapUrvaka prasava ho gyaa| isa prakAra dharma kA mAna aura usa strI ke prANa donoM baca ge| yaha muni kI 'pAriNAmikI buddhi' thii| For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - svapna se pratibodha 153 ** * * * ******************************************** *********** 3. ati AhAra kA pariNAma (kumAra) eka rAjakumAra thaa| usakA vivAha aneka rUpavatI rAjakanyAoM ke sAtha huaa| unake sAtha rati krIr3A Adi karate hue usakA samaya sukhapUrvaka vyatIta ho rahA thaa| rAjakumAra ko laDDu khAne kA bar3A zauka thaa| eka samaya usane sugandhita padArthoM se yukta laDDu atiparimANa meM khA lie| adhika khA lene se use ajIrNa ho gyaa| mu~ha se durgandha nikalane lgii| isase rAjakumAra ko bar3I ghRNA utpanna huii| vaha socane lagA-"yaha zarIra kaisA azucimaya hai| isakA saMyoga pAkara sundara aura manohara padArtha bhI azucipUrNa bana jAte haiN| yaha zarIra azuci padArthoM se banA hai aura svayaM azuci kA bhaNDAra hai| loga aise ghRNita zarIra ke lie aneka pApa karate haiN| vAstava meM yaha dhikkArane yogya hai|" isa prakAra azuci-bhAvanA bhAne se tathA pariNAmoM kI dhArA ke car3hane se usa rAjakumAra ko usI samaya kevalajJAna utpanna ho gyaa| kaI varSoM taka kevalI-paryAya kA pAlana karake ve mokSa meM pdhaare| rAjakumAra kI yaha 'pAriNAmikI buddhi' thii| 4. svapna se pratibodha (devI) prAcIna samaya meM puSpabhadra nAma kA eka nagara thaa| vahA~ puSpaketu rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma puSpavatI thaa| usake do santAneM thIM-eka putra aura eka putrii| putra kA nAma 'puSpacUla' thA aura patrI kA nAma 'puSpacalA' thaa| bhAI-bahina meM paraspara bahata sneha thaa| jaba ve yauvanAvasthA ko prApta hue taba pitA ne unake rAga ko dekhakara paraspara lagna kara diyaa| isase khinna mAtA kAladharma ko prApta ho gii| yahA~ kI Ayu pUrNa karake vaha devaloka meM gaI aura puSpavatI nAma kI devI huii| ... eka samaya puSpavatI devI ne vicAra kiyA ki merI putrI puSpacUlA Atma-kalyANa ke mArga ko bhUla kara loka viruddha saMsAra meM hI pha~sI na raha jaay| isalie use pratibodha dene ke lie mujhe kucha upAya karanA caahie| aisA socakara devI ne puSpacUlA ko svapna meM dharma se svarga aura pApa se naraka ke dRzya dikhaaye| unheM dekha kara puSpacUlA ko pratibodha ho gyaa| saMsAra ke prapaMcoM ko chor3akara usane dIkSA le lii| tapasyA aura dharmadhyAna ke sAtha-sAtha vaha dUsarI sAdhviyoM kI vaiyAvacca karane For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 nandI sUtra ******************************************************* * * * ************************ meM bhI bahuta tallIna rahane lgii| thor3e hI samaya meM usane cAra ghAtIkarmoM kA kSaya karake kevalajJAna, kevaladarzana prApta kara liyaa| kaI varSoM taka kevalI paryAya kA pAlana karake mahAsatI puSpacUlA* ne mokSa prApta kiyaa| puSpacUlA ko pratibodha dene rUpa puSpavatI devI kI yaha 'pAriNAmikI buddhi' thii| 5. uditodaya rAjA kI rakSA purimatAla nagara meM uditodaya rAjA rAjya karatA thaa| vaha zrAvaka thaa| usakI rAnI kA nAma zrIkAntA thaa| usakI dharma para vizeSa ruci thii| usane zrAvikA ke vrata aMgIkAra kie the| rAjA aura rAnI AnandapUrvaka apanA samaya vyatIta karate the| eka samaya vahA~ eka parivrAjikA aaii| vaha antaHpura meM rAnI ke pAsa gaI aura apane zucidharma kA upadeza dene lgii| rAnI ne usakA kisI prakAra kA Adara satkAra nahIM kiyaa| isase vaha parivrAjikA kupita ho gii| usane rAnI se badalA lene kA upAya socaa| vahA~ se nikala kara vaha vArANasI nagarI ke rAjA jitazatru ke pAsa gii| parivrAjikA ne usa rAjA ke sAmane zrIkAnsA rAnI ke rUpa-lAvaNya kI bahuta prazaMsA kii| parivrAjikA kI bAta suna kara rAjA jitazatru, zrIkAntA ko prApta karane ke lie bahuta vyAkula ho utthaa| vaha senA lekara purimatAla nagara para car3ha AyA aura nagara ko ghera liyaa| uditodaya rAjA socane lagA-"binA kAraNa yaha ekAeka mere para car3hAI karake calA AyA hai| yadi maiM isake sAtha yuddha karane ko taiyAra hotA hU~, to niSkAraNa hajAroM sainikoM kA vinAza hogaa| mujhe aba AtmarakSA kaise karanI cAhie?" bahuta soca vicAra kara rAjA ne aTThama tapa kiyA aura vaizramaNa deva kI ArAdhanA kii| tapa ke prabhAva se vaizramaNa deva upasthita huaa| usake sAmane rAjA ne apanI icchA prakaTa kii| deva ne purimatAla nagara kA saMharaNa karake use dUsare sthAna para rakha diyaa| prAtaHkAla jitazatru rAjA ne dekhA ki purimatAla nagara kA kahIM patA nahIM hai| sAmane khAlI maidAna par3A huA hai| vivaza hokara jitazatru rAjA ne apanI senA vahA~ se haTA lI aura vApisa vArANasI calA gyaa| rAjA uditodaya ne niSkAraNa jana-saMhAra na hone diyA aura buddhimattApUrvaka apanI aura prajA kI-donoM kI rakSA kara lii| yaha rAjA kI pAriNAmikI buddhi thii| * yaha puSpacUlA solaha satiyoM meM se caudahavIM satI hai| For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - nandiSeNa kI yukti 155 **** *************************************** ********************************* 6. nandiSeNa kI yukti rAjagRha ke svAmI rAjA zreNika ke eka putra kA nAma 'nandiSeNa' thaa| yauvana avasthA Ane para rAjA ne nandiSeNa kA vivAha aneka rAjakanyAoM ke sAtha kiyaa| una rAniyoM kA rUpa-lAvaNya anupama thaa| unake saundarya ko dekha kara apsarAe~ bhI lajjita hotI thiiN| kumAra nandiSeNa unake sAtha sukhapUrvaka samaya bitAne lgaa| ___eka samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI rAjagRha pdhaare| rAjA zreNika bhagavAn ko vandanA karane gyaa| kumAra nandiSeNa bhI apane anta:pura ke sAtha bhagavAn ko vandanA namaskAra karane gyaa| bhagavAn ne dharmopadeza diyaa| upadeza suna kara nandiSeNa ko vairAgya utpanna ho gyaa| rAjA zreNika kI AjJA lekara nandiSeNa kumAra ne bhagavAn ke pAsa dIkSA aMgIkAra kara lii| usakI buddhi ati tIkSNa thii| thor3e hI samaya meM usane bahuta-sA jJAna upArjana kara liyaa| usake upadeza se prabhAvita hokara kaI bhavyAtmAoM ne usake pAsa dIkSA aMgIkAra kara lii| kAlAntara meM bhagavAn kI AjJA lekara vaha apane ziSyoM sahita pRthak vicarane lgaa| - kucha samaya bAda usake ziSya varga meM se kisI eka ziSya ke citta meM kAma-vAsanA utpanna ho gii| vaha sAdhuvrata ko chor3a denA cAhatA thaa| ziSya ke citta kI caJcalatA ko jAna kara nandiSeNa muni ne vicAra kiyA ki kisI upAya se ise punaH saMyama meM sthira karanA caahie| aisA soca kara ve apane sabhI ziSyoM ko sAtha lekara rAjagRha aaye| muniyoM kA Agamana suna kara rAjA zreNika, muni-vandana karane lgaa| usake sAtha usakA antaHpura tathA nandiSeNa kumAra kA antaHpura bhI thaa| naMdiSeNa muni kI rAniyoM ke anupama rUpasaundarya ko dekha kara usa muni ke mana meM vicAra utpanna huA-'dhanya hai mere guru mahArAja ko, jo apsarA sarIkhI sundara rAniyoM ko tathA isa vaibhava ko chor3akara zuddha bhAva se saMyama kA pAlana kara rahe haiN| mujha pApAtmA ko dhikkAra hai jo saMyamavrata lekara bhI aisA nIca vicAra kara rahA huuN| ina vicAroM ko hRdaya se nikAla kara mujhe dRr3hatApUrvaka saMyama kA pAlana karanA cAhie' aisA vicAra kara vaha sAdhu saMyama meM vizeSa rUpa se sthira ho gyaa| muni nandiSeNa ne apanI buddhi se una muni ko saMyama meM sthira kiyA, yaha unakI 'pAriNAmikI buddhi' thii| For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nandI sUtra ******************************************************** 7. prANa rakSA (dhanadatta) rAjagRha nagara meM dhanadatta nAma kA eka sArthavAha rahatA thaa| usakI strI kA nAma bhadrA thaa| usake pA~ca putra aura suMsumA nAmaka eka putrI thii| 'dilAta' nAma kA eka dAsaputra usa lar3akI ko khilAyA karatA thA, kintu sAtha khelane vAle dUsare baccoM ko vaha aneka prakAra se duHkha detA thaa| ve apane mAtA-pitA se isakI zikAyata karate the| ina bAtoM ko jAna kara dhanadatta sArthavAha ne use apane ghara se nikAla diyaa| svacchanda bana kara cilAta, sAtoM vyasanoM meM Asakta ho gyaa| nagarajanoM se tiraskRta hokara vaha siMhaguphA nAma kI corapallI meM, cora-senApati vijaya ke pAsa calA gyaa| usake pAsa raha kara usane cora kI sabhI vidyAe~ sIkha lI aura corI karane meM atyanta nipuNa ho gyaa| kucha samaya ke bAda vijaya cora kI mRtyu ho gii| usake sthAna para cilAta ko coroM kA senApati niyukta kiyA gyaa| ____eka samaya cilAta cora-senApati ne apane pA~ca sau coroM se kahA-"calo, rAjagRha nagara meM, cala kara dhannA sArthavAha ke ghara ko luutteN| lUTa meM jo dhana Ave, vaha saba tuma rakha lenA aura seTha kI putrI suMsumA ko maiM rkhuugaa|" aisA vicAra kara unhoMne dhannA sArthavAha ke ghara DAkA ddaalaa| bahuta-sA dhana aura suMsumA kumArI ko lekara ve cora bhAga ge| apane pA~ca putroM ko tathA kotavAla aura subhaToM ko sAtha lekara dhannA sArthavAha ne coroM kA pIchA kiyaa| coroM se dhana lekara rAja sevaka to vApisa lauTa gaye, kintu dhannA sArthavAha aura usake pA~ca putroM ne suMsumA ko lene ke lie cilAta kA pIchA kiyaa| una ko pIche Ate dekhakara cilAta thaka gayA aura suMsumA lekara bhAgane meM asamartha ho gyaa| isalie talavAra se suMsumA kA sira kATa kara dhar3a ko vahIM chor3a diyA aura sira hAtha meM lekara bhAga gyaa| jaMgala meM daur3ate-daur3ate use bar3e jora se pyAsa lgii| pAnI nahIM milane se usakI mRtyu ho gii| dhannA sArthavAha aura usake pA~coM putra cilAta cora ke pIche daur3ate-daur3ate thaka gaye aura bhUkha pyAsa se vyAkula hokara vApisa lautte| rAste meM par3e hue suMsumA ke mRtazarIra ko dekhakara ve anyanta zoka karane lge| ve saba loga bhUkha aura pyAsa se ghabarAne lge| taba dhannA sArthavAha ne apane pA~coM putroM se kahA-"tuma mujhe mAra DAlo aura mere mAMsa se bhUkha aura khUna se pyAsa ko zAMta karake rAjagRha nagara meM pahu~ca jaao|" yaha bAta usake putroM ne svIkAra nahIM kii| ve kahane lage-"Apa hamAre pitA haiN| hama Apako kaise mAra sakate haiM?" taba koI upAya na dekhakara pitA ne kahA"suMsumA to mara cukI hai| apane ko isake mAMsa aura rudhira se bhUkha aura pyAsa bujhA kara rAjagRha For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - pati rakSA 157 .orrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr..... nagara meM pahu~ca jAnA caahie|" isa bAta ko saba ne svIkAra kiyA aura vaisA hI karake ve rAjagRha nagara meM pahu~ca gye| usa samaya taka dhannA sArthavAha jaina nahIM thaa| ___eka samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI rAjagRha nagara ke guNazIla udyAna meM pdhaare| janatA darzanArtha gaI aura dhannA sArthavAha bhI gyaa| bhagavAn kA dharmopadeza suna kara use jaina dharma para zraddhA utpanna huI, vaha jaina banA, sAtha hI use vairAgya bhI utpanna huA jisase usane bhagavAn ke pAsa dIkSA grahaNa kii| kaI varSoM taka saMyama kA pAlana kiyA aura vahA~ kI Ayu pUrNa hone para prathama saudharma devaloka meM deva huaa| vahA~ se cava kara mahAvideha kSetra meM janma lekara mokSa prApta kregaa| uparokta rIti se dhannA sArthavAha ne apane aura apane putroM ke prANa bacA lie| yaha usakI pAriNAmikI buddhi thii| 8. pati rakSA (zrAvaka) kisI nagara meM eka seTha rahatA thaa| vaha bar3A dharmAtmA evaM zrAvaka vrata kA pAlana karatA thaa| * eka dina usane kisI dUsare zrAvaka kI strI ko dekhaa| vaha atyanta rUpavatI thii| use dekhakara vaha . usa para mohita ho gyaa| lajjA ke kAraNa usane apanI icchA kisI ke sAmane prakaTa nahIM kii| usakI icchA bahuta prabala thii| vaha dina-pratidina durbala hone lgaa| jaba usakI strI ne bahuta Agraha pUrvaka durbalatA kA kAraNa pUchA, to zrAvaka ne saccI bAta kaha dii| zrAvaka kI bAta suna kara usakI strI ne vicAra kiyA-'ye zrAvaka haiN| svadAra-saMtoSa vrata ke dhAraka haiN| phira bhI mohakarma ke udaya se inheM aise kuvicAra utpanna hue haiN| yadi ina kuvicAroM meM inakI mRtyu ho gaI, to durgati meM cale jaaeNge| isalie koI aisA upAya karanA cAhie jisase inake ye kuvicAra bhI haTa jAya, vrata anAcAra taka khaMDita na ho, aticAra taka meM bAta pUrI ho jAya aura usa aticAra kI bhI vizuddhi ho jAye, pAriNAmika buddhi se kucha soca kara usane kahA-"svAmin! Apa cintA mata kiijiye| vaha merI sakhI hai| mere kahane se vaha Aja hI A jaayegii|" aisA kaha kara vaha apanI sakhI ke pAsa gaI aura ve hI kapar3e mA~ga lAI-jinheM pahane hue use zrAvaka ne dekhA thaa| kapar3e lAkara usane apane pati se kaha diyA ki-"Aja zAma ko vaha aaegii| use lajjA AtI hai, isalie Ate hI dIpaka bujhA degI aura mauna rhegii|" zrAvaka ne usakI bAta mAna lii| zAma ke samaya zrAvaka kI strI ne apanI sakhI ke lAye hue kapar3e pahana kara usake samAna apanA zrRMgAra kara liyA isake bAda pratIkSA meM baiThe hue apane pati ke pAsa calI gii| For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra dUsare dina zrAvaka ko bahuta pazcAttApa huaa| usane socA- " maiMne apanA liyA huA vrata khaNDita kara diyaa| maiMne bahuta burA kiyaa|" isa prakAra pazcAttApa karate hue zrAvaka phira durbala hone lgaa| strI ne apane pati se saccI bAta kaha kara rahasya prakaTa kara diyA, jise suna kara zrAvaka bahuta. prasanna huA aura guru ke pAsa jAkara mAnasika kuMvicAra aura parastrI ke saMkalpa se viSaya sevana ke lie prAyazcitta lekara zuddha huA / usa zrAvaka kI strI ne apane pati ke vrata aura prANa donoM kI rakSA kara lii| yaha usakI pAriNAmikI buddhi thI / 158 **** ******** 9. brahmadatta kI rakSA (maMtrI) kampilapura meM brahma nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma culanI thaa| eka samaya sukhazayyA para sotI huI rAnI ne cakravartI ke janma sUcaka caudaha mahAsvapna dekhe aura eka parama pratApI putra ko janma diyA, jisakA nAma 'brahmadatta' thaa| jaba vaha bAlaka thA, usI samaya brahma rAjA kA dehAnta ho gayA / brahmadatta kumAra choTA thA, isalie rAjya kA kArya brahma rAjA ke mitra dIrghapRSTha ko sauMpA gayA / dIrghapRSTha bar3I yogyatA pUrvaka rAjya kArya calAne lgaa| vaha niHzaMka hokara antaHpura meM AtA jAtA thA / kucha samaya pazcAt rAnI culanI ke sAtha usakA sneha ho gyaa| ve donoM viSaya-sukha kA bhoga karate hue AnandapUrvaka samaya bitAne lge| brahma rAjA ke maMtrI kA nAma 'dhanu' thaa| vaha rAjA kA parama hitaiSI thaa| rAjA kI mRtyu ke pazcAt vaha hara prakAra se brahmadatta kI rakSA karatA thaa| maMtrI ke putra kA nAma 'varadhanu' thaa| brahmadatta aura varadhanu donoM mitra the / ********************* rAjA dIrghapRSTha aura rAnI culanI ke anaitika sambandha kA patA dhanu maMtrI ko laga gyaa| usane brahmadatta ko isa bAta kI sUcanA kI tathA apane putra varadhanu ko sadA rAjakumAra kI rakSA ke lie Adeza diyaa| mAtA ke duzcaritra ko suna kara kumAra brahmadatta ko bahuta krodha aayaa| yaha bAta usake lie asahya ho gii| usane kisI upAya se unheM samajhAne kA yatna kiyaa| eka dina vaha eka kauA aura eka koyala ko pakar3a kara lAyA aura antaHpura meM jAkara usase ucca svara meM kahA " ina pakSiyoM kI taraha jo varNasaMkarapanA kareMge, unheM maiM avazya daNDa dU~gA / " kumAra kI bAta sunakara dIrghapRSTha ne rAnI se kahA " kumAra yaha bAta apane ko lakSita karake kaha rahA hai| mujhe kauA aura tujhe koyala batAyA hai| yaha apane ko avazya daNDa degA / " rAnI ne kahA " Apa isakI cintA nahIM kreN| yaha bAlaka hai, bAla-krIr3A karatA hai / " For Personal & Private Use Only - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - brahmadatta kI rakSA 159 eka samaya zreSTha jAti kI hathinI ke sAtha tuccha jAti ke hAthI ko dekhakara kumAra ne unheM mRtyu sUcaka zabda khe| isI prakAra eka samaya kumAra, eka haMsanI aura eka bagule ko pakar3a kara lAyA aura antaHpura meM jAkara ucca svara meM kahane lagA - "isa haMsanI aura bagule ke samAna jo ramaNa kareMge, unheM maiM mRtyu daNDa duuNgaa|" - kumAra ke vacanoM ko sunakara dIrghapRSTha ne rAnI se kahA - "kumAra yaha bAta apane ko lakSita karake kaha rahA hai| bar3A hone para yaha hamAre lie avazya vighnakartA hogaa| isalie isa viSa-vRkSa ko ugate hI ukhAr3a denA ThIka hai|" rAnI ne kahA - "ApakA kahanA ThIka hai| isake lie koI upAya sociye, jisase apanA kArya bhI pUrA ho jAya aura loka-nindA bhI na ho|" dIrghapRSTha ne kahA - "isakA eka upAya hai aura vaha yaha hai ki kumAra kA vivAha zIghra kara diyA jaay| usake nivAsa ke lie eka lAkha kA ghara banavAyA jaaye| jaba kumAra usameM sone ke lie jAya, to rAtri meM usa mahala ko Aga lagA dI jAya, jisase vadhu sahita kumAra jala kara samApta ho jaay|' - kAmAndha banI huI rAnI ne dIrghapRSTha kI bAta svIkAra kara lii| usane eka lAkSA-gRha taiyAra krvaayaa| phira puSpacUla rAjA kI kanyA ke sAtha kumAra brahmadatta kA vivAha kara diyaa| z2aba dhanu maMtrI ko dIrghapRSTha aura culanI rAnI ke SaDyaMtra kA patA calA, to usane dIrghapRSTha ke pAsa Akara nivedana kiyA-"svAmin! aba maiM vRddha ho gayA huuN| zeSa jIvana Izvara bhajana meM vyatIta karanA cAhatA huuN| merA putra varadhuna aba saba taraha se yogya ho gayA hai| vaha ApakI sevA kregaa|" isa prakAra nivedana karake dhanumaMtrI gaMgA nadI ke kinAre para aayaa| vahA~ eka bar3I dAnazAlA khola kara dAna dene lgaa| dAna dene ke bahAne usane apane vizvasanIya puruSoM dvArA usa lAkSA-gRha meM eka suraMga bnvaaii| isake pazcAt usane rAjA puSpacUla ko bhI isa sArI bAta kI sUcanA kara dii| isase usane apanI putrI ko na bheja kara eka dAsI ko bheja diyaa| rAtri ko sone ke lie brahmadatta ko usa lAkSAgRha meM bhejaa| brahmadatta apane sAtha maMtrIputra varadhanu ko bhI le gyaa| AdhI rAta ke samaya dIrghapRSTha aura culanI rAnI dvArA bheje hue puruSa ne usa lAkSAgRha meM Aga lagA dii| Aga cAroM tarapha phailane lgii| brahmadatta ne varadhanu se pUchA ki 'yaha kyA bAta hai? taba usane dIrghapRSTha aura culanI rAnI dvArA kiye gaye SaDyaMtra kA sArA bheda batalAyA aura kahA ki - 'Apa ghabarAiye nhiiN| mere pitAjI ne isa mahala meM eka suraMga khudavAI hai, jo gaMgA nadI ke kinAre jAkara milatI hai|' varadhanu kI yaha bAta sunakara kumAra brahmadatta aura varadhanu donoM usa suraMga dvArA gaMgA nadI ke kinAre jAkara nikle| vahA~ dhanu maMtrI ne do ghor3e taiyAra rakhe the, una para savAra hokara ve vahA~ se bahuta dUra nikala gye| isake pazcAt varadhanu ke sAtha brahmadatta aneka nagara evaM dezoM meM gayA aura aneka rAjakanyAoM For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nandI sUtra ke sAtha usakA vivAha huaa| vaha 14 ratnoM kA svAmI banA aura chaha khaNDa pRthvI ko jIta kara cakravartI bnaa| ___ dhanu maMtrI ne suraMga khudavA kara apane svAmI-putra brahmadatta kI rakSA kara lii| yaha uskii| pAriNAmikI buddhi thii| 10. nAgadatta muni kI kSamA (sAdhu) kisI samaya eka tapasvI sAdhu pAraNe ke dina bhikSA ke lie gye| vApisa lauTate samaya rAste meM unake paira se daba kara eka meMDhaka mara gyaa| ziSya ne unheM zuddha hone ke lie kahA, kintu unhoMne ziSya kI bAta para koI dhyAna nahIM diyaa| zAma ko pratikramaNa ke samaya ziSya ne unako phira yAda dilaaii| ziSya ke vacanoM ko suna kara unheM krodha A gyaa| ve ziSya ko mArane ke lie uThe, kintu andhere meM eka stambha se sira TakarA jAne se unakI usI samaya asamAdhi bhAvoM meM mRtyu ho gii| virAdhakapane mara kara vaha jyotiSI devoM meM utpanna huaa| vahA~ se cava kara vaha dRSTi-viSa sarpa huaa| . usa sarpa ko jAtismaraNa jJAna utpanna ho gyaa| vaha apane pUrva bhava ko dekha kara pazcAttApa karane lgaa| 'merI daSTi se kisI jIva kI hiMsA na ho jAya' - aisA socakara vaha prAyaH apane bila meM hI rahatA thA, bAhara bahuta kama nikalatA thaa| eka samaya kisI sarpa ne vahAM ke rAjA ke putra ko Dasa liyA, jisase rAjakumAra kI mRtyu ho gii| isa kAraNa rAjA ko sarpo para bahuta krodha utpanna huaa| sarpa pakar3ane vAle gArur3iyoM ko bulA kara usane rAjya ke sabhI so ko mAra dene kI AjJA dii| so ko mArate hue ve loga usa dRSTiviSa sarpa ke bila ke pAsa phuNce| unhoMne usake bila para auSadhi ddaalii| auSadhi ke prabhAva ke vaha bila se bAhara khIMcA jAne lgaa| merI dRSTi se mujhe mArane vAle puruSoM kA vinAza na ho jAya' aisA soca kara vaha pU~cha kI taraha se bAhara nikalane lgaa| vaha jyoM-jyoM bAhara nikalatA gayA, tyoM-tyoM ve loga usake Tukar3e karate gaye, kintu usane samabhAva rkhaa| una logoM para lezamAtra bhI krodha nahIM kiyaa| pariNAmoM kI saralatA ke kAraNa vahA~ se mara kara vaha usI rAjA ke ghara putra rUpa se utpanna huaa| usakA nAma 'nAgadatta' rakhA gyaa| bAlyAvasthA meM hI use vairAgya utpanna ho gayA, jisase usane dIkSA le lii| . vinaya, saralatA, samabhAva Adi aneka asAdhAraNa guNoM ke kAraNa vaha devoM kA vandanIya ho gyaa| use vandanA karane ke liye deva, bhakti pUrvaka Ate the| pUrvabhava meM tiryaMca hone ke kAraNa use bhUkha bahuta lagatI thii| vizeSa tapa usase nahIM hotA thaa| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - varadhanu kI caturAI 161 ** * ** ************ usI gaccha meM cAra tapasvI sAdhu the| ve eka-eka se bar3hakara the| nAgadatta, una tapasvI muniyoM kI khUba vinaya-vaiyAvRtya kiyA karatA thaa| eka bAra use vandanA karane ke lie devatA aaye| yaha dekhakara una tapasvI muniyoM ke hRdaya meM IrSyA utpanna ho gii| eka dina nAgadatta muni apane lie gocarI lekara aayaa| usane vinayapUrvaka una muniyoM ko AhAra dikhlaayaa| IrSyAvaza unhoMne usameM thUka diyaa| yaha dekhakara bhI nAgadatta muni zAMta bane rhe| unake hRdaya meM kisI prakAra kA kSobha utpanna nahIM huaa| ve apanI niMdA aura tapasvI muniyoM kI prazaMsA karane lge| upazAMta cittavRtti ke kAraNa tathA pariNAmoM kI vizuddhatA bar3hate-bar3hate unako kevalajJAna utpanna ho gyaa| kevalajJAna kA utsava manAne ke lie deva Ane lge| yaha dekhakakara una tapasvI muniyoM ko bhI apane hI kArya ke lie pazcAttApa hone lgaa| pariNAmoM kI vizuddhatA ke calate unako bhI kevalajJAna utpanna ho gyaa| nAgadatta muni ne pratikUla saMyoga meM bhI samabhAva rakhA, jisake pariNAma svarUpa usako kevalajJAna utpanna ho gyaa| yaha usakI 'pAriNAmikI buddhi' thii| . 11. varadhanu kI caturAI (amAtya putra) kampilapura meM brahma nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma culanI thaa| rAnI ne eka pratApI putra ko janma diyA, jisakA nAma 'brahmadatta' rakhA gyaa| brahma rAjA ke maMtrI kA nAma dhanu thaa| dhanu ke putra kA nAma varadhanu thaa| brahmadatta aura varadhanu donoM meM gaharI mitratA thii| .. kumAra brahmadatta jaba bAlaka thA, usI samaya brahma rAjA kI mRtyu ho gii| kumAra choTA thaa| isalie rAjya kA kArya brahma rAjA ke mitra 'dIrghapRSTha' ko sauMpA gyaa| kucha samaya pazcAt rAnI culanI kA dIrghapRSTha ke sAtha sneha ho gyaa| una donoM ne kumAra brahmadatta ko apane prema meM bAdhaka samajha kara use mAra DAlane ke lie SaDyaMtra rcaa| tadanusAra unhoMne eka lAkSA-gRha taiyAra krvaayaa| brahmadatta kumAra kA vivAha kiyA aura dampatI ko sone ke lie lAkSA gRha meM bhejaa| kumAra ke sAtha varadhanu bhI lAkSA-gRha meM gyaa| AdhI rAta ke samaya dIrghapRSTha aura culanI rAnI ke dvArA bheje hue puruSa ne lAkSA gRha meM Aga lagA dii| usa samaya maMtrI dvArA banavAI huI gupta suraMga se brahmadatta kumAra aura maMtrI-putra varadhanu bAhara nikala kara bhAga gye| bhAgate hue 'jaba ve eka ghane jaMgala meM pahu~ce to brahmadatta ko bar3e jora se pyAsa lgii| use eka vaTa vRkSa ke nIce biThA kara varadhanu pAnI lAne ke lie gyaa| idhara dIrghapRSTha ko jaba mAlUma huA ki kumAra brahmadatta lAkSA-gRha se jIvita nikala kara For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nandI sUtra bhAga gayA hai, to usane cAroM ora apane sainika bheje aura Adeza diyA ki - 'jahA~ bhI brahmadatta aura varadhanu mileM, unheM pakar3a kara mere pAsa laao|' ina donoM kI khoja karate hue sainika usI vana meM pahu~ca gye| jaba varadhanu pAnI lene ke lie eka sarovara ke pAsa pahu~cA, to rAjapuruSoM ne use dekha liyA aura pakar3a liyaa| usane usI samaya ucca svara se saMketa kiyA, jisase brahmadatta samajha gayA aura vahA~ se uTha kara tatkAla bhAga niklaa| sainikoM ne varadhanu se brahmadatta ke viSaya meM pUchA, kintu usane kucha nahIM btaayaa| taba ve use mAra-pITa karane lge| vaha jamIna para gira par3A aura sA~sa roka kara nizceSTa bana gyaa| 'yaha mara gayA hai' - aisA samajha kara rAjapuruSa use vahIM chor3a kara cale gye| .. sainikoM ke cale jAne ke bAda varadhanu uThA aura rAjakumAra ko DhU~r3hane lagA, kintu usakA kahIM bhI patA nahIM lgaa| taba vaha apane kuTumbiyoM kI khabara lene ke lie kampilapura kI ora claa| mArga meM use saMjIvana aura nirjIvana nAma kI do guTikAeM prApta huii| unheM lekara vaha Age calane lgaa| kampilapura ke pAsa pahuMcane para use eka cANDAla milaa| usane varadhanu ko batalAyA ki - 'tumhAre saba kuTumbiyoM ko rAjA ne kaida kara liyA hai|' taba varadhanu ne kucha lAlaca dekara usa. cANDAla ko apane vaza meM karake use nirjIvana guTikA dI aura sArI bAta samajhA dii| . cANDAla ne jAkara vaha guTikA varadhanu ke pitA dhanu ko dii| usane apane saba kuTumbIjanoM kI A~khoM meM usakA aMjana kiyA, jisase ve tatkAla nirjIva sarIkhe hoM gye| una saba ko mare hue jAna kara dIrghapRSTha rAjA ne unheM zmazAna meM le jAne ke lie usa cANDAla ko AjJA dii| varadhanu ne jo sthAna batAyA thA, usI sthAna para vaha cANDAla una sabhI ko chor3a aayaa| isake bAda varadhanu ne ba kI A~khoM meM saMjIvana gaTikA kA aMjana kiyA, jisase ve saba svastha ho gye| varadhanu ko apane sAmane dekha kara ve saba Azcarya karane lge| varadhanu ne unase sArI hakIkata kaha sunaaii| tatpazcAt varadhanu ne una saba ko apane kisI sambandhI ke yahA~ rakha diyA aura vaha svayaM brahmadatta ko DhU~r3hane ke lie nikala gyaa| DhU~r3hate-DhU~r3hate vaha bahuta dUra eka saghana vana meM pahu~ca gyaa| vahA~ use brahmadatta mila gyaa| phira ve aneka nagaroM aura dezoM ko jItate hue Age bar3hate gye| aneka rAjakanyAoM ke sAtha brahmadatta kA vivAha huaa| chaha khaNDa pRthvI ko vijaya karake ve vApisa kampilapura lautte| dIrghapRSTha rAjA ko mArakara brahmadatta ne vahA~ kA rAjya prApta kiyaa| cakravartI kI Rddhi kA upabhoga karate hue sukhapUrvaka samaya vyatIta karane lgaa| __ maMtrI-putra varadhanu ne rAjakumAra brahmadatta kI aura apane sabhI kuTumbIjanoM kI rakSA kara lii| yaha usakI pAriNAmikI buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - varadhanu kI caturAI 163 maMtrIputra kA dRSTAnta dUsare prakAra se bhI diyA jAtA hai| yathA - eka rAjakumAra aura maMtrIputra donoM saMnyAsI kA veSa banA kara apane rAjya se nikala gye| calate hue ve eka nadI ke kinAre phuNce| rAtri vyatIta karane ke lie ve vahIM Thahara gye| vahA~ eka bhaviSyavettA pahale se ThaharA huA thaa| rAtri ko eka zrRgAlI vicitra rIti se cillAne lgii| rAjakumAra ne usa bhaviSyavettA se pUchA-"isa prakAra zrRMgAlI ke cillAne se kyA artha sUcita hotA hai?" naimittika ne kahA - yaha sUcita hotA hai ki - nadI meM eka murdA bahatA huA jA rahA hai| usakI kamara meM sau mohareM baMdhI huI haiN|' yaha suna kara rAjakumAra nadI meM kUda par3A aura usa murde ko bAhara nikAla laayaa| usakI kamara meM baMdhI huI sau mohareM usane le lI aura usa mRtakalevara ko zrRgAlI kI tarapha pheMka diyaa| rAjakumAra apane sthAna para Akara so gyaa| zrRgAlI phira cillAne lgii| rAjakumAra ne naimittika se isakA kAraNa puuchaa| usane kahA - 'yaha zrRgAlI apanI kRtajJatA prakAzita kara rahI hai jisakA bhAva yaha hai ki - "he rAjakumAra! tumane bahuta acchA kiyaa|" naimittika kA kathana suna kara rAjakumAra bahuta khuza huaa| maMtrIputra isa sArI bAtacIta ko cupacApa suna rahA thaa| usane vicAra kiyA - "rAjakumAra ne murde meM se jo sau mohareM grahaNa kI haiM, ve kRpaNa bhAva se grahaNa kI yA vIratA se grahaNa kI? mujhe isa bAta kI parIkSA karanI caahie| yadi isane kRpaNa bhAva se grahaNa kI hai taba to yaha samajhanA cAhiye ki isameM rAjA ke yogya udAratA aura vIratA Adi guNa nahIM haiM, isalie ise rAjya prApta nahIM hogaa| aisI dazA meM isake sAtha phira eka vyartha kaSTa uThAne se kyA lAbha? yadi rAjakumAra ne ye mohareM apanI vIratA batalAne ke lie grahaNa kI haiM, to ise rAjya avazya milegaa|" isa prakAra soca kara prAta:kAla hone para maMtrIputra ne rAjakumAra se kahA-"merA peTa bahuta duHkhatA hai| maiM Apake sAtha cala nahIM skuuNgaa| isalie Apa mujhe yahA~ chor3akara jA sakate haiN|" rAjakumAra ne kahA - "mitra! aisA kabhI nahIM ho sktaa| maiM tumheM chor3akara nahIM jA sktaa| tuma sAmane dikhAI dene vAle gA~va taka clo| vahA~ kisI vaidya se tumhArA ilAja krvaayeNge|" maMtrIputra vahA~ taka gyaa| rAjakumAra ne eka catura vaidya ko bulAkara use dikhAyA aura kahA - "aisI bar3hiyA davA do, jisase isake peTa kA darda tatkAla dUra ho jaay|" yaha kaha kara rAjakumAra ne davA ke mUlya ke rUpa meM vaidya ko.ve sau mohareM de dii| rAjakumAra kI udAratA dekha kara maMtrIputra ko dRr3ha vizvAsa ho gayA ki ise avazya rAjya prApta hogaa| thor3e dinoM meM hI rAjakumAra ko rAjya prApta ho gyaa| rAjakumAra kI udAratA ko dekha kara use rAjya prApta hone kA nirNaya karanA, maMtrIputra kI pAriNAmikI buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ****** nandI sUtra 12. cANakya kA candra pAna karavAnA cANakya kI buddhi ke bahuta se udAharaNa haiM / unameM se yahA~ eka udAharaNa diyA jAtA hai| eka samaya pATaliputra ke rAjA nanda ne 'cANakya' nAma ke brAhmaNa ko apane nagara se nikala . jAne kA daNDa diyA / vahA~ se nikala kara daNDa kA badalA lene kI bhAvanA se cANakya saMnyAsI kA bheSa banA liyA aura ghUmatA huA vaha mauryagrAma meM pahu~cA / vahA~ eka garbhavatI kSatriyANI ko candramA pIne kA dohalA utpanna huA / usakA pati bahuta asamaMjasa meM par3A ki isa dohale ko kaise pUrA kiyA jAye ? dohalA pUrNa na hone se vaha kSatriyANI pratidina durbala hone lgii| saMnyAsI ke bheSa meM gA~va meM ghUmate hue cANakya ko usa rAjapUta ne isa viSaya meM puuchaa| usane kahA - "maiM isa dohale ko acchI taraha pUrNa karavA duuNgaa|" cANakya ne gA~va ke bAhara eka maNDapa bnvaayaa| usake Upara - kapar3A tAna diyA gayA / cANakya ne kapar3e meM candramA ke AkAra kA eka gola chidra karavA diyaa| pUrNiyA ko rAta ke samaya usa cheda ke nIce eka thArI meM khIra rakhavA dI aura usa dina usa kSatriyANI ko bhI vahAM bulA liyaa| jaba candramA barAbara usa cheda ke Upara AyA aura usakA pratibimba usa thAlI meM par3ane lagA, to cANakya ne kSatriyANI se kahA- "lo, yaha candramA hai, ise pI jaao|" harSita hotI huI kSatriyANI ne use pI liyA / jyoMhI vaha pI cukI, tyoMhI cANakya ne usa cheda ke Upara dUsarA kapar3A DAla kara use banda karavA diyA / candramA kA prakAza par3anA banda ho gayA, to kSatriyANI ne samajhA - "maiM sacamuca candramA ko pI gaI hU~ / " apane dohale ko pUrNa huA jAna kara kSatriyANI ko bahuta harSa huaa| vaha pahale kI taraha svastha ho gaI aura sukhapUrvaka apane garbha kA pAlana karane lagI / garbha-kAla pUrNa hone para eka parama tejasvI bAlaka kA janma huA / garbha ke samaya mAtA ko candra pIne kA dohalA utpanna thA aura gupta rIti se pUrNa kiyA gayA, isalie usakA nAma 'candragupta' rakhA gyaa| jaba candragupta javAna huA, taba vaha cANakya kI sahAyatA se pATaliputra kA rAjA banA / candra pIne ke dohale kA pUrA karAne meM cANkya kI pAriNAmikI buddhi thii| *************************** 13. sthUlabhadra kA tyAga pATaliputra meM nanda kA nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usake maMtrI kA nAma sakaDAla thA / usake sthUlabhadra aura zrIyaka nAma ke do putra the / yakSA, yakSadattA, bhUtA, bhUtadattA, senA, veNu aura reNu nAmakI sAta putriyA~ thiiN| unakI smaraNa zakti bahuta teja thI / yakSA kI smaraNa zakti itanI tIvra thI ki jisa bAta ko vaha eka bAra suna letI, vaha jyoM kI tyoM use eka hI bAra meM yAda ho jAtI For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - sthUlabhadra kA tyAga 165 thii| isI prakAra yakSadattA ko do bAra, bhUtA ko tIna bAra, bhUtadattA ko cAra bAra, senA ko pA~ca bAra, veNu ko chaha bAra aura reNu ko sAta bAra sunane se yAda ho jAtI thii| ____ pATaliputra meM vararuci nAma kA eka brAhmaNa rahatA thaa| vaha bahuta vidvAn thaa| pratidina vaha 108 naye zloka banA kara rAjasabhA meM lAtA aura rAjA naMda kI stuti krtaa| zlokoM ko suna kara rAjA, maMtrI kI tarapha dekhatA, kintu maMtrI isa viSaya meM kucha na kahakara cupacApa baiThA rhtaa| maMtrI ko mauna baiThA dekha kara rAjA, vararuci ko kucha bhI puraskAra nahIM detaa| isa prakAra vararuci ko sadaiva khAlI hAtha lauTanA pdd'taa| vararuci kI strI usase kahatI ki "tuma kamA kara kucha bhI nahIM lAte, ghara kA kharca kisa prakAra calegA?" isa prakAra strI ke bhI bAra-bAra kahane se vararuci vizeSa ciMtita huaa| usane socA-"jaba taka sakaDAla maMtrI, rAjA se kucha na kahegA, taba taka rAjA mujhe inAma nahIM degaa|" yaha socakara vaha sakaDAla ke ghara gayA aura sakaDAla kI strI kI bahuta prazaMsA karane lgaa| strI ne pUchA-'paNDitarAja! Aja Apake Ane kA kyA prayojana hai?" vararuci ne usake Age apanI sArI bAta khii| usane kahA-"ThIka hai, Aja isa viSaya meM maiM unase khuuNgii|" vararuci vahA~ se calA gyaa| zAma ko sakaDAla kI strI ne usase kahA - "svAmin! vararuci hamezA eka sau ATha zloka naye banA kara lAtA hai aura rAjA kI stuti karatA hai| kyA ve zloka Apako pasanda nahIM haiM?" sakaDAla - "usake zloka mujhe pasanda hai|" . strI - "to phira Apa usakI prazaMsA kyoM nahIM karate?" / sakaDAla - "vaha mithyAtvI hai| isalie maiM usakI prazaMsA nahIM krtaa|" strI - "svAmin! ApakA kahanA ThIka hai, parantu samyaktva ke AcAroM ke sAtha anukampA kI bhI ArAdhanA kI jAnI cAhie na? kama se kama eka dina to 108 mohareM dilavA dIjiye?" sakaDAla - "acchA kala dekhA jaayegaa|" dUsare dina rAjasabhA meM Akara sadaiva kI taraha vararuci ne eka sau ATha zlokoM dvArA rAjA kI stuti kii| rAjA ne maMtrI kI ora dekhaa| maMtrI ne kahA - "subhASita hai|" rAjA ne vararuci ko eka sau ATha mohareM inAma meM dii| vararuci harSita hotA huA apane ghara calA aayaa| usake cale jAne para sakar3Ala kI patnI kA vacana pUrA ho gayA, vaha socakara rAjA se kahA - ___ "Apane vararuci ko mohareM kyoM dI?" . rAjA - "vaha nitya eka sau ATha zloka naye banAkara lAtA hai aura Aja tumane usakI prazaMsA bhI kI, isalie maiMne use puraskAra diyaa|" For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nandI sUtra ********** ************** *HHHHH sakaDAla - "rAjan! vaha loka meM pracalita purAne zloka hI sunAtA hai|" rAjA - "tuma aisA kaise kaha sakate ho?" maMtrI - "maiM ThIka kahatA huuN| jo zloka vararuci sunAtA hai, ve merI lar3akiyoM ko bhI yAda haiN| yadi Apako vizvAsa na ho, to kala hI maiM apanI lar3akiyoM se vararuci dvArA kahe hue zlokoM ko jyoM ke tyoM kahalavA sakatA huuN|" . rAjA ne maMtrI kI bAta mAna lii| dUsare dina apanI lar3akiyoM ko lekara maMtrI rAjasabhA meM AyA aura parde ke pIche unheM biThA diyaa| isake bAda vararuci rAjasabhA meM AyA aura usane apane banAye hue eka sau ATha. zloka sunaaye| jaba vaha sunA cukA, to sakaDAla kI bar3I lar3akI yakSA uTha kara sAmane AI aura usane sAre zloka jyoM ke tyoM sunA diye, kyoMki vaha una zlokoM ko eka bAra suna cukI thii| isake bAda kramaza: dUsarI, tIsarI, cauthI, pA~cavIM, chaThI aura sAtavIM lar3akI ne bhI ve zloka jyoM ke tyoM sunA diye| yaha dekha kara rAjA, vararuci para bahuta kruddha huaa| usane apamAnapUrvaka vararuci ko rAjasabhA se nikalavA diyaa| ____ vararuci bahuta khinna huaa| usane sakaDAla ko apamAnita karane kA nizcaya kiyaa| lakar3I kA eka lambA paTiyA lekara vaha gaMgA nadI ke kinAre aayaa| usane paTine kA eka hissA jala meM rakha diyA aura dUsarA jala ke bAhara rahane diyaa| eka thailI meM usane eka sau ATha mohareM rakhIM aura rAtri meM gaMgA ke kinAre jAkara usa paTiye ke jala meM Dabe hae hisse para usane usa thailI ko diyaa| prAtaHkAla vaha paTiye ke bAhara ke hisse para baiThakara gaMgA kI stuti karane lgaa| jaba stuti samApta huI, to usane paTiye ko dabAyA, jisase vaha moharoM kI thailI Upara A gii| thailI dikhAte hue usane logoM se kahA - 'sakaDAla ke kahane se rAjA mujhe puraskAra nahIM detA, to kyA huA? gaMgA prasanna ho kara mujhe puraskAra detI hai| isake bAda vaha thailI lekara ghara calA aayaa| aba vaha pratidina isI taraha karane lgaa| vararuci ke kArya ko dekha kara loga Azcarya karane lge| jaba yaha bAta sakaDAla ko mAlUma huI, to usane khoja karake usake rahasya ko mAlUma kara liyaa| loga vararuci ke kArya kI bahuta prazaMsA karane lge| dhIre-dhIre yaha bAta rAjA ke pAsa bhI phuNcii| rAjA ne khakaDAla se khaa| sakaDAla ne kahA - "rAjan! yaha saba usakA DhoMga hai| vaha DhoMga karake logoM ko Azcarya meM DAlatA hai| Apane logoM se sunA hai| sunI huI bAta para sahasA vizvAsa nahIM karanA caahiye| use svayaM dekha kara phira vizvAsa karanA caahiye|" rAjA ne kahA - "ThIka hai| kala prAtaHkAla gaMgA ke kinAre cala kara hameM sArI ghaTanA apanI A~khoM se dekhanI caahiye| nagara meM yaha ghoSita kara do ki kala rAjA bhI dekhane aayeNge|" For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna *********************************************************** - sthUlabhadra kA tyAga ghara Akara maMtrI ne apane eka vizvasta sevaka ko bulA kara kahA " jAo, Aja rAta bhara tuma gaMgA ke kinAre chipa kara baiThe rho| rAta meM jaba vararuci Akara moharoM kI thailI pAnI meM rakha kara calA jAya, taba tuma vaha thailI uThA kara aanaa|" naukara ne vaisA hI kiyaa| vaha gaMgA ke kinAre chipa kara baiTha gayA / AdhI rAta ke samaya vararuci AyA aura moharoM kI thailI pAnI meM rakha kara calA gyaa| pIche se sakaDAla kA sevaka uThA aura pAnI meM se thailI nikAla kara le aayaa| usane thailI lAkara sakaDAla maMtrI ko sauMpa dii| prAtaH kAla vararuci sadA kI bhAMti gaMgA ke kinAre gayA aura paTiye para baiTha kara gaMgA kI stuti karane lgaa| itane meM rAjA bhI apane maMtrI sakaDAla ko sAtha lekara gaMgA ke kinAre aayaa| logoM kI bhArI bhIr3a jamA thI, jaba vararuci stuti kara cukA, to usane paTiye ko dabAyA, kintu thailI bAhara nahIM AI / vararuci hatabuddhi ho gyaa| tatkAla sakaDAla ne kahA "paNDitarAja ! vahA~ kyA dekhate ho? ApakI rakhI huI thailI to yaha rahI / " aisA kaha kara maMtrI ne vaha thailI saba logoM ko dikhAI aura usakA sArA rahasya prakaTa kara diyaa| loga vararuci ko mAyAvI, kapaTI, dhokhebAja Adi kaha kara apamAna evaM nindA karane lge| vararuci bahuta lajjita huaa| use asahya AghAta lgaa| usane isakA badalA lene kA nizcaya kiyA aura vaha sakaDAla kA chidrAnveSaNa karane lagA / - 167 ******************* For Personal & Private Use Only - 1 kucha samaya pazcAt sakaDAla maMtrI ke ghara usake choTe lar3ake zrIyaka ke vivAha kI taiyArI hone lgii| usake ghara rAjA ko bheMTa dene ke lie bahuta se zastra banAye jA rahe the / vararuci ko isa bAta kA patA claa| usane badalA lene ke lie yaha avasara ThIka smjhaa| usane apane ziSyoM ko. nimnalikhita zloka kaNThastha karavA diyA + taM Na vijANei loo, jaM sakaDAlo karesai / NaMdarAyaM mAre vi kari, sirIyauM rajje ThavesaI // arthAt - sakaDAla maMtrI kyA SaDyaMtra raca rahA hai, isa bAta kA patA logoM ko nahIM hai / vaha nanda rAjA ko mAra kara apane putra zrIyaka ko rAjA banAnA cAhatA hai| ziSyoM ko yaha zloka kaNThastha karavA kara vararuci ne unase kahA ki zahara kI pratyeka galI meM isa zloka ko bolate phiro / usake ziSya aisA hI karane lge| eka samaya rAjA ne yaha zloka suna liyaa| usane socA'mujhe isa bAta kA kucha bhI patA nahIM hai ki sakaDAla mere viruddha aisA SaDyaMtra raca rahA hai / ' dUsare dina prAta:kAla sakaDAla maMtrI ne Akara sadA kI bhA~ti rAjA ko praNAma kiyaa| maMtrI ko dekhate hI rAjA ne mu~ha phera liyaa| yaha dekha kara maMtrI bhA~pa gyaa| ghara Akara usane sArI bAta zrIyaka ko kahI aura kahA " putra ! rAjakopa bar3A bhayaMkara hotA hai / kupita huA rAjA, vaMza kA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nandI sUtra samUla nAza kara sakatA haiM isalie putra! merI rAya yaha hai ki kala prAta:kAla maiM rAjA ko namaskAra karane jAU~ aura yadi mujhe dekha kara rAjA mu~ha phera le, to usI samaya tU merI garadana ur3A denaa|" putra ne kahA - "pitAjI! maiM aisA mahApApa aura lokanindanIya kArya kaise kara sakatA hU~?" sakaDAla ne kahA - "putra! maiM usI samaya apane muMha meM viSa rakha luuNgaa| isaliye merI mRtyu to viSa ke kAraNa hogI, kintu usa samaya merI garadana para talavAra lagAne se tuma para se rAjA kA kopa dUra ho jaayegaa| isa prakAra apane vaMza kI rakSA ho jaayegii|" vaMza kI rakSA ke lie zrIyaka ne apane pitAjI kI bAta kheda ke sAtha mAna lii| dasare dina zrIyaka ko sAtha le kara sakaDAla maMtrI rAjA ko praNAma karane ke lie gyaa| use dekhate hI rAjA ne muMha phera liyaa| jyoM hI vaha praNAma karane ke lie nIce jhukA tyoM hI zrIyaka ne, usakI garadana para talavAra claaii| yaha dekhakara rAjA ne kahA-"zrIyaka! tumane yaha kyA kara diyA?" zrIyaka ne kahA-"svAmin! jo vyakti Apako iSTa na ho vaha hameM iSTa kaise ho sakatA hai?" zrIyaka ke uttara se rAjA kA kopa zAMta ho gyaa| usane kahA - "zrIyaka! aba tuma maMtrI pada svIkAra kro|" zrIyaka ne kahA- 'deva! maiM maMtrI pada nahIM le sakatA, kyoMki mujha se bar3A bhAI eka aura hai, usakA nAma sthUlabhadra hai| bAraha varSa ho gaye vaha kozA nAma kI vezyA ke ghara rahatA hai|" zrIyaka kI bAta suna kara rAjA ne eka adhikArI ko AjJA dI ki "kozA vezyA ke ghara se sthUlabhadra ko sammAnapUrvaka yahA~ le aao| use maMtrI pada diyA jaayegaa|" rAjA kI AjJA pAkara adhikArI kozA vezyA ke ghara phuNcaa| vahA~ jAkara usane sthUlabhadra ko rAjAjJA sunaaii| pitA kI mRtyu kA samAcAra suna kara sthUlabhadra ko bahuta kheda huaa| Agata adhikArI ne vinayapUrvaka sthUlabhadra se prArthanA kI-"he mahAnubhAva! Apa rAjasabhA meM padhAriye, rAjA Apako bulAte haiN|" unakI bAta suna kara sthUlabhadra rAjasabhA meM aaye| rAjA ne sammAnapUrvaka use Asana para biThAyA aura kahA-"mujhe kheda hai ki merI bhramaNA se tumhAre pitA kI mRtyu ho cukI hai, aba tuma maMtrI pada svIkAra kro|" rAjA kI bAta suna kara sthUlabhadra vicAra karane lagA - "jo maMtrI pada mere pitA kI mRtyu kA kAraNa huA, vaha mere lie zreyaskara kaise ho sakegA? saMsAra meM mudrA (mAyAparigraha) duHkhoM kA kAraNa hai| ApattiyoM kA ghara hai| kahA bhI hai - mudreyaM khalu pAravazyajananI, saukhyacchide dehinAM nityaM karkaza karmabandhanakarI, dhrmaantraayaavhaa|| rAjArthekava samprati punaH, svArtha prjaaphtt| tad brUmaH kimataH paM matimatAM, lokdvyaapaaykuut|| For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - sthalabhadra kA tyAga 169 arthAt - yaha mudrA (parigraha-mAyA) svataMtratA kA apaharaNa kara parataMtra banAne vAlI, prANiyoM ke sukha ko naSTa karane vAlI, kaThora karmoM kA bandha karAne vAlI aura dharma kAryoM meM antarAya karane vAlI hai| phira vaha manuSyoM ko sukha dene vAlI kaise ho sakatI hai? dhana ke lobhI rAjA, prajA ko aneka prakAra kA kaSTa dekara usakA dhana haraNa kara lete haiN| vizeSa kyA kahA jAye, yaha mAyA isa loka aura paraloka donoM me duHkha dene vAlI hai| isa prakAra gaharA ciMtana karate hue sthUlabhadra ko vairAgya utpanna ho gyaa| vaha rAjasabhA se nikala kara "Arya sambhUti vijaya" ke pAsa AyA aura dIkSA aMgIkAra kara lii| sthUlabhadra ke dIkSA lene para rAjA ne zrIyaka ko maMtrI pada para sthApita kiyaa| zrIyaka bahuta kuzalatA ke sAtha rAjya kA kArya calAne lgaa| sthUlabhadra muni dIkSA lekara jJAna dhyAna meM tallIna rahane lge| grAmAnugrAma vihAra karate hue sthUlabhadra muni, apane guru ke sAtha pATaliputra pdhaare| cAturmAsa kA samaya najadIka A jAne se guru ne vahIM cAturmAsa kara diyaa| taba guru ke samakSa cAra muniyoM ne bhinna-bhinna sthaloM meM cAturmAsa karane kI AjJA maaNgii| eka muni ne siMha kI guphA meM, dUsare ne sarpa ke bila para, tIsare ne kue~ ke kinAre para aura cauthe muni sthUlabhadra ne kozA vezyA ke ghara cAturmAsa karane kI AjJA maaNgii| guru ne jJAna meM lAbhAlAbha dekha kara cAroM muniyoM ko AjJA de dii| saba apane-apane iSTa sthAna para cale gye| jaba sthUlabhadra muni kozA vezyA ke ghara gaye, to vaha bahuta harSita huii| vaha socane lagI-"bahuta samaya kA bichur3A huA merA premI, Aja vApisa mere ghara A gyaa|" Thaharane ke lie muni ne kozA se anujJA maaNgii| usane muni ko apanI citrazAlA meM hI Thaharane kI anujJA dii| phira vaha zrRMgAra Adi karake bahuta hAva-bhAva pUrvaka muni ko calita karane kA prayatna karane lagI, kintu muni sthUlabhadra aba pahale vAle rAgI sthUlabhadraM nahIM the| bhogoM ko kiMpAka phala ke samAna mahAduHkhadAyI samajhakara ve unheM ThukarA cuke the| unake raga-raga meM vairAgya ghara kara cukA thaa| isalie kAyA se calita honA dUra, ve mana se bhI calita nahIM hue| muni kI nirvikAra mukhamudrA dekha kara vezyA parizrAMta ho gii| taba muni ne hRdayasparzI zabdoM meM use upadeza diyA, jisase use pratibodha ho gyaa| bhogoM ko duHkha kI khAna samajha kara usane rAjAjJA ke atirikta bhogoM kA tyAga kara diyA aura vaha zrAvikA bana gii| cAturmAsa samApta hone para siMhaguphA, sarpadvAra aura kue~ para cAturmAsa karane vAle muniyoM ne Akara guru mahArAja ko vandanA-namaskAra kiyaa| taba guru mahArAja ne kahA - "kRta duSkarA" arthAt he muniyoM! tumane duSkara kArya kiyA hai| yoM eka bAra 'duSkara' kahA jaba sthUlabhadra Aye, to guru mahArAja tatkAla khar3e ho gaye aura kahA - 'kRta duSkara duSkaraH" arthAt he munIzvara! tumane mahAn duSkara kArya kiyA hai| yoM tIna bAra 'duSkara kiyA hai' khaa| For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nandI sUtra *-* -* ----- --- - --- guru kI bAta suna kara tInoM muniyoM ko IrSyAbhAva utpanna ho gayA, vizeSa kara siMha guphA meM cAturmAsa karane vAle muni ko| jaba dUsarA cAturmAsa AyA, taba usa muni ne kozA vezyA ke ghara cAturmAsa karane kI AjJA maaNgii| guru ne AjJA nahIM dI, phira bhI vaha vahA~ cAturmAsa karane ke lie calA gyaa| vezyA ke rUpa lAvaNya ko dekhakara usakA citta calita ho gyaa| vaha vezyA se prArthanA karane lgaa| vezyA to zrAvikA bana cukI thii| muni ko sadmArga para lAne ke lie usane kahA - "mujhe pAnA hai to mujhe lAkha mohareM do|" muni ne kahA - "hama to bhikSuka haiN| hamAre pAsa dhana kahA~?" vezyA ne kahA - "nepAla kA rAjA pratyeka sAdhu ko eka ratna-kambala detA hai| usakA mUlya eka lAkha mohara hai| yadi tuma vahA~ jAo aura eka ratna kambala lAkara mujhe do to maiM tumhArI icchAparti kruuNgii| vezyA kI bAta sana kara vaha mani nepAla gyaa| vahA~ ke rAjA se ratna kambala lekara vApisa lauttaa| mArga meM aTavI meM use kucha cora mile| unhoMne usase ratna-kambala chIna lii| vaha bahuta nirAza huaa| vaha dUsarI bAra nepAla gyaa| usane rAjA se ApabItI sunA kara dUsarI ratnakambala kI yAcanA kii| rAjA ne use dUsarI ratna-kambala de dii| abakI bAra usane ratna-kambala ko bA~sa kI lakar3I meM DAla kara chipA liyaa| jaMgala meM use phira cora mile| usane kahA - "maiM to bhikSuka huuN| mere pAsa kucha nahIM hai|" usake aisA kahane se cora cale gye| mArga meM bhUkha-pyAsa ke aneka kaSToM ko sahana karate hue usa muni ne bar3I sAvadhAnI ke sAtha ratna-kambala lAkara usa vezyA ko dii| ratna-kambala lekara vezyA ne snAna karake deha ko pauMcha kara azuci meM pheMka dI, jisase vaha kharAba ho gii| yaha dekha kara muni ne kahA-"tumane yaha kyA kiyA? isako yahA~ lAne meM mujhe aneka kaSTa uThAne par3e haiN|" vezyA ne kahA - "he mune! maiMne yaha saba kArya tumako samajhAne ke lie kiyA hai| jisa prakAra azuci meM par3ane se yaha ratna-kambala kharAba ho gaI hai, usI prakAra kAma-bhoga rUpI kIcar3a meM pha~sa kara tumhArI AtmA bhI malina ho jAyegI, patita ho jaayegii| he mune! jarA vicAra kro| ina viSaya bhogoM ko kipAka phala ke samAna duHkhadAyI samajha kara tumane ThukarA diyA thaa| aba vamana kiye hue kAmabhogoM ko tuma phira se svIkAra karanA cAhate ho| vamana kiye hue kI icchA to kaue aura kutte kiyA karate haiM mAnava nahIM, Apa to muni ho| he mune! jarA soco, samajho aura apanI AtmA ko sNbhaalo|" --- vezyA kA mArmika upadeza suna kara muni kI giratI huI AtmA punaH saMyama meM sthira ho gii| ... muni ne usI samaya apane pApa kArya ke lie 'micchAmi dukkaDaM' diyA aura kahA - ... sthUlabhadraH sthUlabhadraH sa eko'khila saadhussu| yuktaM duSkaraduSkara-kArako guruNA jge| For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - sthUlabhadra kA tyAga 171 arthAt - sthUlabhadra to sthUlabhadra hI hai, sabhI sAdhuoM meM eka sthUlabhadra muni hI mahAn duSkara kriyA ke karane vAle haiN| jisa vezyA ke yahA~ bAraha varSa rahe, usI kI citrazAlA meM cAturmAsa kiyaa| vezyA ne bahuta hAvabhAva pUrvaka bhogoM ke lie muni se prArthanA kI, kintu ve kiMcit mAtra bhI calita nahIM hue| aise muni ke lie guru mahArAja ne 'duSkara duSkara' zabda kA prayoga kiyA thA, vaha yukta hI thA aura mujhe AjJA nahIM dI, vaha bhI yukta hI thaa| isake pazcAt vaha muni guru mahArAja ke pAsa calA AyA aura apane pApa kAryoM kI AlocanA karake zuddha huaa| sthUlabhadra muni ke viSaya meM kisI kavi ne kahA hai - girI guhAyAM vijane vanAnte, vAsaM zrayanto vazinaH shstrshH| haye'tirabhye yuvatI janAntike, vazI sa ekaH shkttaalnndnH| vezyA rAgavatI sadA tadanugA, ssddbhiirsaiojn| zubhaM thAma manoharaM vapuraho, navyo vayaH sNgmH|| kAlo'yaM jaladAvilastadapi yaH, kAmaM jigaayaadraat| taM vande yuvatIprabodhakuzalaM, zrI sthUlabhadraM munim|| arthAt - parvata para, parvata kI guphA meM, zmazAna meM aura vana meM raha kara apanI AtmA ko vaza meM rakhane vAle to hajAroM muni haiM, kintu sundara striyoM ke samIpa, ramaNIya mahala ke bhItara raha . kara yadi AtmA ko vaza meM rakhane vAlA koI muni hai, to vaha eka sthUlabhadra muni hai| . prema karane vAlI tathA usameM anurakta rahane vAlI vezyA, SaTrasa bhojana, manohara mahala, sundara zarIra, taruNa avasthA, varSA Rtu kA samaya, ina saba suvidhAoM ke hote hue bhI jisane kAmadeva ko jIta liyA tathA vezyA ko prabodha dekara dharma mArga meM pravRtta kiyA, usa sthUlabhadra muni ko maiM namaskAra karatA huuN| - nanda rAjA ne sthUlabhadra ko maMtrI pada lene ke lie AgrahapUrvaka bahuta kucha kahA, kintu bhogabhAvanA ko nAza kA kAraNa aura saMsAra ke sambandha ko duHkhoM kA kAraNa jAna kara unhoMne maMtrI pada ko ThukarA diyA aura saMyama svIkAra kara Atma-kalyANa meM laga gye| yaha sthUlabhadra kI pAriNAmikIpariNAma ko dekhakara utpanna huI, buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 - nandI sUtra PATARRAN 14. sundarInanda ko pratibodha (nAsikarAja) nAsikapura nAma kA eka nagara thaa| vahA~ nanda nAma kA eka seTha rahatA thaa| usakI strI kA nAma sundarI thaa| sundarI nAma ke anusAra hI rUpa-lAvaNya se sundara thii| nanda kA usa para bahuta moha thaa| vaha use bahuta priya thii| vaha usameM itanA anurakta thA ki usase eka kSaNa bhara ke lie bhI dUra rahanA nahIM cAhatA thaa| isalie loga use 'sundarInanda' kahane laga gye| usakI Asakti bahuta adhika thii| sundarInanda ke eka choTA bhAI thaa| vaha muni ho gayA thaa| jaba muni ko mAlUma huA ki bar3A bhAI sundarI meM atyanta Asakta hai, to use pratibodha dene ke lie vaha nAsikapura AyA aura udyAna meM Thahara gyaa| nagara kI janatA dharmopadeza sunane ke lie gii| kintu sundarInanda nahIM gyaa| dharmopadeza ke pazcAt muni, gocarI ke lie nagara meM pdhaare| anukrama se gocarI karate hue ve apane bhAI sundarInanda ke ghara gye| apane bhAI kI sthiti ko dekha kara muni ko bar3A vicAra utpanna huaa| usane socA ki yaha sundarI meM atyanta mohita hai| isalie jaba taka isako isase adhika kA pralobhana nahIM diyA jAyegA. taba taka isameM isakA rAga kama nahIM ho skegaa| aisA socakara unhoMne vaikriya labdhi dvArA eka sundara bandarI banAI aura bhAI se pUchA - "kyA yaha sundarI sarIkhI sundara hai?" usane kahA - "yaha sundarI se AdhI sundara hai|" phira muni ne eka vidyAdharI banA kara bhAI se pUchA - "kyA yaha sundarI jaisI hai?" sundarInanda ne uttara diyA - "hA~, yaha sundarI ke samAna hai|" isake bAda muni ne eka devI banAI aura pUchA - "yaha kaisI hai?" use dekha kara sundarInanda ne kahA - "yaha to sundarI se bhI adhika sundara hai|" muni ne kahA - "thor3A-sA dharma kA AcaraNa karane se tuma bhI aisI aneka deviyA~ prApta kara sakate ho|" isa prakAra muni ke prabodha se sundarInanda kA sundarI meM rAga kama ho gyaa| kucha samaya pazcAt usane dIkSA le lI aura pIche to devI se bhI virakta bne| ___ apane bhAI ko pratibodha dene ke lie muni ne jo kArya kiyA, vaha unakI pAriNAmikI buddhi thii| pIche munirAja ne vikurvaNA kara prAyazcitta lekara Atmazuddhi kii| For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - vajrasvAmI 173 15. vajrasvAmI avantI deza meM 'tumba vana' nAma kA eka nagara thaa| vahA~ eka ibhya (dhanavAn) seTha rahatA thaa| usake putra kA nAma dhanagiri thaa| usakA vivAha dhanapAla seTha kI putrI sunandA ke sAtha huaa| vivAha ke kucha hI dinoM ke pazcAt dhanagiri dIkSA lene ke lie taiyAra huA, kintu usa samaya usakI strI ne use roka diyaa| kucha samaya pazcAt devaloka se cava kara eka puNyavAn jIva sunandA kI kukSi meM aayaa| dhanagiri ne sunandA se kahA - "yaha bhAvI putra tumhAre lie AdhAra hogaa| aba mujhe dIkSA kI AjJA de do|" dhanagiri ko utkRSTa vairAgya huA jAna kara sunandA ne use AjJA de dii| dIkSA ke lie AjJA ho jAne para dhanagiri ne siMhagiri nAmaka AcArya ke pAsa dIkSA le lii| sanandA ke bhAI Arya samita ne bhI inhIM AcArya ke pAsa dIkSA lI thii| .. garbha samaya pUrA hone para sunandA kI kukSi se eka mahAn puNyazAlI putra kA janma huaa| jaba usakA janmotsava manAyA jA rahA thA, taba kisI strI ne kahA - "yadi isa bAlaka ke pitA ne dIkSA na lI hotI, to acchA hotaa|" bAlaka bahuta buddhimAn thaa| strI ke uparokta vacanoM ko suna kara vaha vicArane lagA ki "mere pitA ne dIkSA lI hai, aba mujhe kyA karanA cAhie?" isa viSaya para gaharA ciMtana karate hue usa bAlaka ko jAti-smaraNa jJAna utpanna ho gyaa| usane vicAra kiyA ki mujhe aisA koI upAya karanA cAhie jisase maiM ina sAMsArika bandhanoM se chuTa jAU~ tathA mAtA ko bhI vairAgya utpanna ho aura vaha bhI ina sAMsArika bandhanoM se chUTa jaaye| aisA soca kara usane rAta-dina ronA zurU kiyaa| aneka prakAra ke khilaune dekara mAtA use zAMta karane kA prayatna karatI thI, kintu bAlaka ne ronA banda nahIM kiyaa| isase usakI mAtA khinna hone lgii| AcArya siMhagiri grAmAnugrAma vihAra karate hue vApisa tumbavana meM pdhaare| guru mahArAja kI AjJA lekara dhanagiri aura Arya samita, bhikSA ke lie zahara meM jAne lge| usa samaya hote hue zubha zakuna ko dekha kara guru mahArAja ne unase kahA - "Aja tumheM koI mahAn lAbha hone vAlA hai, isalie sacitta yA acitta jo bhI bhikSA mile use le aanaa|" guru mahArAja kI AjJA zirodhArya karake ve muni zahara meM gye| usa samaya sunandA apanI sakhiyoM ke sAtha baiThI thI aura rote hue bAlaka ko zAMta karane kA prayatna kara rahI thii| usI samaya ve muni udhara se nikle| unheM dekha kara sunandA ne dhanagiri muni se kahA - "itane dina isa bAlaka kI rakSA maiMne kI, aba ise Apa le jAiye aura isakI rakSA kiijiye|" yaha sunakara dhanagiri muni usake sAmane apanA pAtra khola kara khar3e rhe| sunandA ne usa bAlaka ko unake pAtra meM rakha diyaa| zrAvaka aura zrAvikAoM kI sAkSI se muni ne usa bAlaka ko For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nandI sUtra grahaNa kara liyaa| usI samaya bAlaka ne ronA banda kara diyaa| use lekara ve guru ke pAsa aaye| Ate hue unheM guru ne dUra se dekhaa| unakI jholI ko vizeSa bhArI dekha kara guru ne dUra se hI kahA"yaha vajra sarIkhA bhArI padArtha kyA le Aye ho?" nikaTa Akara muni ne apanI jholI khola kara guru mahArAja ko dikhlaaii| atyanta tejasvI aura pratibhAzAlI bAlaka ko dekha kara ve bahuta prasanna hue| unhoMne kahA - "yaha bAlaka zAsana ke lie AdhArabhUta hogaa|" usakA nAma "vajra" rakhA gyaa| isake pazcAt vaha bAlaka saMgha ko sauMpa diyA gyaa| muni vahA~ se anyatra vihAra kara ge| aba bAlaka sukhapUrvaka bar3hane lgaa| kucha dinoM ke bAda usakI mAtA sunandA, apanA putra vApisa lene ke lie AI, kintu saMgha ne kahA ki - 'yaha to dUsaroM kI dharohara hai| hama ise kaise de sakate haiM?' aisA kaha kara saMgha ne usa bAlaka ko dene se inkAra kara diyaa| eka samaya AcArya siMhagiri apane ziSya parivAra sahita vahA~ pdhaare| dhanagiri muni bhI unake sAtha the| unakA Agamana suna kara sunandA unake pAsa AI aura apanA putra mA~gane lgii| jaba sAdhuoM ne use dene se inkAra kara diyA, to sunandA ne rAjA ke pAsa jAkara pukAra kii| rAjA ne kahA - "eka tarapha bAlaka kI mAtA baiTha jAye aura dUsarI tarapha bAlaka kA pitaa| bulAne para bAlaka jisake pAsa calA jAyegA, vaha usI kA hogaa|" - dUsare dina sabhI eka sthAna para ekatrita hue| eka ora bahuta se nagara nivAsiyoM ke sAtha bAlaka kI mAtA sunandA baiThI huI thii| usake pAsa khAne ke bahuta se padArtha aura khilaune Adi the| dUsarI ora saMgha ke sAtha AcArya siMhagiri tathA dhanagiri Adi sAdhu baiThe hue the| rAjA ne kahA - "pahale bAlaka kA pitA ise apanI tarapha bulaave|" usI samaya nagara nivAsiyoM ne kahA - "deva! bAlaka kI mAtA dayA karane yogya hai| isalie pahale ise bulAne kI AjJA kiijiye|" una logoM kI bAta ko svIkAra kara rAjA ne pahale mAtA ko AjJA dii| isa para mAtA ne khAne kI bahuta-sI cIjeM aura khilaune Adi dikhA kara bAlaka ko apanI ora bulAne kI bahuta koziza kii| bAlaka ne socA-"yadi maiM dRr3ha rahA, to mAtA kA moha dUra ho jAyegA aura vaha bhI vrata aMgIkAra kara legI, jisase donoM kA kalyANa hogaa|" aisA soca kara bAlaka apane sthAna se jarA bhI nahIM hilaa| isake pazcAt rAjA ne usake pitA se bAlaka ko apanI tarapha bulAne ke lie khaa| pitA ne bAlaka se kahA - "jaisi kayanjhavasAo, dhammajjhaya mUsiyaM. imaM vir| - giha lahuM rayaharaNaM, kammarayapamajaNaM dhiir||" ___ arthAt - "he vajra! yadi tumane nizcaya kara liyA hai, to dharmAcaraNa ke cihnabhUta tathA karmaraja ko sApha karane vAle isa rajoharaNa ko svIkAra kro|" For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - vajrasvAmI 175 uparokta vacana sunate hI bAlaka, muniyoM kI ora gayA aura rajoharaNa uThA liyaa| rAjA ne vaha bAlaka sAdhuoM ko sauMpa diyaa| rAjA aura saMgha kI anumati se AcArya ne usI samaya use laghu dIkSA de dii| bar3I dIkSA bAda meM dii| yaha ghaTanA dekha kara sunandA ne socA - "mere bhAI ne, pati ne aura putra ne - sabhI ne dIkSA le lii| aba mujhe saMsAra se kyA prayojana hai?" yaha soca kara use vairAgya utpanna ho gayA aura usane bhI dIkSA le lii| kucha sAdhuoM ke sAtha bAlamuni ko vahIM chor3a kara AcArya dUsarI ora vicarane lge| kucha samaya ke pazcAt vajra muni bhI AcArya ke pAsa Aye aura usake sAtha vihAra karane lge| dUsare muniyoM ko adhyayana karate hue suna kara vajra muni ko gyAraha aMgoM kA jJAna sthira ho gyaa| isI prakAra suna kara hI unhoMne pUrvo kA bahuta-sA jJAna bhI prApta kara liyaa| eka samaya AcArya zauca nivRtti ke lie bAhara gaye the aura dUsare sAdhu gocarI ke lie gaye the| pIche vajra muni upAzraya meM akele the| unhoMne sAdhuoM ke upakaraNoM ko (pAtare, cAdara Adi ko) eka jagaha ikaTThe kiye aura unheM paMkti rUpa meM sthApita kara Apa svayaM unake bIca meM baiTha gye| upakaraNoM meM ziSyoM kI kalpanA karake satroM kI vAcanA dene lge| itane meM AcArya mahArAja lauTa kara A gye| upAzraya meM se Ane vAlI AvAja unheM dUra se sunAI pdd'ii| AcArya vicArane lage"kyA ziSya, itanI jaldI vApisa lauTa Aye haiM ?' kucha nikaTa Ane para unheM vajra muni kI AvAja sunAI pdd'ii| AcArya kucha pIche haTa kara thor3I dera khar3e rahe aura vajra muni kA vAcanA dene kA DhaMga . dekhane lge| unakA DhaMga dekha kara AcArya ko bar3A Azcarya huaa| isake pazcAt vajra muni ko sAvadhAna karane ke lie U~ce svara se "NisIhiyA" (naSedhikI) kA uccAraNa kiyaa| vajra muni ne tatkAla una saba upakaraNoM ko yathAsthAna rakha diyA aura uTha kara vinayapUrvaka guru mahArAja ke pairoM ko poNchaa| - 'vajra muni zrutadhara haiM, kintu ise choTA samajha kara dUsareM isakI avajJA na kara deM' - aisA soca kara AcArya ne pAMca chaha dinoM ke lie dUsarI jagaha vihAra kara diyaa| sAdhuoM ko vAcanA dene kA kArya vajra muni ko sauMpA gyaa| sabhI sAdhu bhaktipUrvaka vajramuni se vAcanA lene lge| prakAra samajhAne lage ki manda buddhi ziSya bhI baDI AsAnI ke sAtha una tattvoM ko samajha lete| pahale par3he hue zrutajJAna meM se bhI sAdhuoM ne bahuta-sI zaMkAe~ kI, unakA khulAsA bhI vajra muni ne acchI taraha kara diyaa| sAdhu, vajra muni ko bahuta mAnane lge| kucha samaya ke pazcAt AcArya vApisa lauTa aaye| unhoMne sAdhuoM se vAcanA ke viSaya meM For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nandI sUtra puuchaa| unhoMne kahA - "hamArA vAcanA kA kArya bahuta acchA cala rahA hai| kRpA kara aba sadA ke lie hamArI vAcanA kA kArya vajra muni ko sauMpa diijiye|" guru ne kahA - "tumhArA kahanA ThIka hai| vajra muni ke prati tumhArA vinaya aura sadbhAva acchA hai| tuma logoM ko vajra muni kA mahAtmya batalAne ke liye hI maiMne vAcanA dene kA kArya vajra muni ko sauMpA thaa| vajra muni ne yaha sArA jJAna suna kara hI prApta kiyA hai, kintu gurumukha se grahaNa nahIM kiyaa| gurumukha se jJAna grahaNa kiye binA koI bhI vAcanA guru nahIM ho sktaa|" isake bAda guru ne apanA sArA jJAna vajra muni ko sikhA diyaa| __eka samaya vihAra karate hue AcArya dazapura nagara meM pdhaare| usa samaya avantI nagarI meM bhadragupta AcArya vRddhAvasthA ke kAraNa sthiravAsa virAja rahe the| AcArya ne do sAdhuoM ke sAtha vajra muni ko unake pAsa bhejaa| unake pAsa raha kara vajra muni ne vinayapUrvaka dasa pUrva kA jJAna pddh'aa| AcArya siMhagiri ne apane pATa para vajramuni ko bitthaayaa| isake pazcAt AcArya anazana karake svarga sidhAra gye| grAmAnugrAma vihAra kara dharmopadeza dvArA vajra muni, janatA kA kalyANa karane lge| aneka bhavyAtmAoM ne unake pAsa dIkSA lii| sundara rUpa, zAstroM kA jJAna tathA vividha labdhiyoM ke kAraNa vajra muni kA prabhAva dUra-dUra taka phaila gyaa| bahuta samaya taka saMyama kA pAlana kara vajra muni devaloka meM pdhaare| vajra muni kA janma vikrama saMvat 26 meM huA thA aura svargavAsa vikrama saMvat 114 meM huA thaa| vajra muni kI Ayu 88 varSa kI thii| vajra svAmI ne bacapana meM bhI mAtA ke prema kI upekSA kara saMgha kA bahumAna kiyA arthAt mAtA dvArA diye jAne vAle khilaune Adi na lekara saMyama ke cihna bhUta rajoharaNa ko liyA aisA karane se mAtA kA moha bhI dUra ho gayA, jisase usane dIkSA lI aura Apa svayaM ne bhI dIkSA lekara jina zAsana ke prabhAva ko dUra-dUra taka phailaay| yaha vajra svAmI kI pAriNAmikI buddhi thii| bhUtakAla ke jAti smaraNAdhArita anubhavajanya buddhi thii| 16. vRddhoM kI buddhi (calana Ahata) eka rAjA thaa| baha taruNa thaa| eka samaya kucha taruNa sevakoM ne mila kara rAjA se nivedana kiyA - "deva! Apa navayuvaka haiN| isalie Apako cAhiye ki navayuvakoM ko hI Apa apanI sevA meM rkheN| ve Apake sabhI kArya bar3I yogyatApUrvaka sampAdita kreNge| bUr3he AdamiyoM ke keza paka kara sapheda ho jAte haiN| unakA zarIra jIrNa ho jAtA hai| ve loga ApakI sevA meM rahate hue zobhA nahIM dete|" For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - maNi 177 * * * * * * * * ************************************************************************ navayuvakoM kI bAta suna kara unakI buddhi kI parIkSA karane ke lie rAjA ne unase pUchA - "yadi koI sira para pA~va kA prahAra kare, to use kyA daNDa denA cAhie?" navayuvakoM ne tatkAla uttara diyA - "mahArAja! tila jitane choTe-choTe Tukar3e karake usako maravA denA caahiye|" rAjA ne yahI prazna vRddha puruSoM se kiyaa| vRddha puruSoM ne kahA - "svAmin! hama vicAra kara uttara deNge|" phira ve sabhI eka jagaha ikaTThe hue aura vicAra karane lage - "rAnI ke sivAya dUsarA kauna puruSa, rAjA ke sira para pA~va kA prahAra kara sakatA hai ? rAnI to vizeSa sammAna karane lAyaka hotI hai|" isa prakAra soca kara vRddha puruSa rAjA kI sevA meM upasthita hue aura unhoMne kahA - "svAmin ! usakA vizeSa satkAra karanA caahiye|" unakA uttara suna kara rAjA bahuta prasanna huA aura sadA vRddha puruSoM ko hI apanI sevA meM rakhane lgaa| pratyeka viSaya meM unakI salAha lekara kArya kiyA karatA thA, isalie thor3e hI dinoM meM usakA yaza cAroM ora phaila gyaa| yaha rAjA aura vRddhapuruSoM kI pAriNAmikI buddhi thii| . 17. AMvalA kisI kumhAra ne eka manuSya ko eka banAvaTI AMvalA bheMTa meM diyaa| vaha raMga-rUpa aura AkAra meM bilakula AMvale ke samAna thaa| use lekara usa manuSya ne socA ki yaha raMga-rUpa meM to A~vale ke samAna dikhatA hai, kintu isakA sparza kaThora hotA hai tathA yaha AMvale phalane kI Rtu bhI nahIM hai| aisA soca kara usa AdamI ne samajha liyA ki yaha AMvalA asalI nahIM hai, kintu banAvaTI hai| isalie usane bheMTa ko khAI nahIM para pradarzana meM rkkhii| yaha usa puruSa kI pAriNAmikI buddhi thii| 18. maNi ____ eka jaMgala meM eka sA~pa rahatA thaa| usake mastaka para maNi thii| vaha rAtri meM vRkSoM para car3ha kara pakSiyoM ke baccoM ko khAyA karatA thaa| eka dina vaha apane bhArI zarIra ko na saMbhAla sakA aura vRkSa ke nIce gira pdd'aa| usake mastaka kI maNi vRkSa para hI raha gii| vRkSa ke nIce eka . kuA~ thaa| sUrya kiraNoM se bhedAI huI maNi kI prabhA ke kAraNa usakA pAnI lAla dikhAI dene lgaa| prAta:kAla kue~ ke pAsa khelate hue kisI bAlaka ne yaha Azcarya kI bAta dekhii| vaha daur3A huA apane vaddha pitA ke pAsa AyA aura unase sArI bAta khii| bAlaka kI bAta sana kara vaha kae~ ke pAsa aayaa| usane acchI taraha dekhA aura kAraNa patA lagA kara maNi ko prApta kara liyaa| yaha vRddha puruSa kI pAriNAmikI buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra 19. caMDakauzika sarpa ( sA~pa ) caubIsaveM tIrthaMkara zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne dIkSA lekara pahalA cAturmAsa asthika grAma meM kiyaa| cAturmAsa kI samApti ke bAda vihAra karake bhagavAn zvetAmbikA nagarI kI ora padhArane lge| thor3I dUra jAne para kucha gvAloM ke lar3akoM ne bhagavAn se prArthanA kI- " bhagavan ! zvetAmbikA jAne ke liye yaha mArga choTA evaM sIdhA to haiM, kiMtu bIca meM eka dRSTiviSa sarpa rahatA hai / isalie Apa dUsare mArga se zvetAmbikA pdhaariye|" bAlakoM kI prArthanA suna kara bhagavAn ne upayoga lagAyA - " vaha sarpa, bodha pAne yogya haiM" - aisA jJAna meM dekha kara bhagavAn usI mArga se padhArane lge| calate-calate bhagavAn usa sarpa ke bila ke pAsa phuNce| vahA~ jAkara bila ke pAsa hI kAyotsarga karake khar3e ho gye| thor3I dera bAda vaha sarpa bila se bAhara niklaa| apane bila ke pAsa dhyAnastha bhagavAn ko dekha kara usane socA- " yaha kauna vyakti hai, jo yahA~ Akara khar3A hai ? isako merA jarA bhI bhaya nahIM hai|" aisA soca kara usane apanI viSabharI dRSTi bhagavAn para DAlI, kiMtu isakA bhagavAn para kucha bhI asara nahIM huA / apane prayatna ko niSphala dekhakara sarpa kA krodha bar3ha gyaa| eka bAra sUrya kI tarapha dekhakara usane bhagavAn para phira viSa bharI dRSTi pheMkI, kintu isase bhI use saphalatA nahIM milii| taba kupita ho kara vaha bhagavAn ke samIpa AyA aura usane bhagavAn ke paira ke aMgUThe ko Dasa liyaa| itanA hone para bhI bhagavAn apane dhyAna se calita nahIM hue| bhagavAn ke aMgUThe ke rakta kA svAda caNDakauzika ko vilakSaNa lgaa| rakta kA viziSTa AsvAda jAna kara vaha socane lagA- "yaha koI sAmAnya puruSa nahIM hai| koI alaukika puruSa lagatA hai" - aisA vicAra karate hue usakA krodha zAMta ho gyaa| vaha zAMta dRSTi se bhagavAn ke saumya mukha kI ora dekhane lagA / 208 ***************************** upadeza ke liye upayukta samaya jAna kara bhagavAn ne pharamAyA-' he caNDakauzika ! samajho aura apane pUrvabhava ko yAda kro| " ************* " he caNDakauzika ! tumane pUrvabhava meM dIkSA lI thii| tuma eka tapasvI sAdhu the| pAraNe ke dina gocarI lekara vApisa lauTate hue tumhAre paira ke nIce daba kara eka meMDhaka mara gayA thaa| usI samaya tumhAre eka ziSya ne usa pApa kI AlocanA karane ke liye tumhe kahA, kiMtu tumane usake kathana para koI dhyAna nahIM diyaa| guru mahArAja mahAn tapasvI haiN| abhI nahIM, to zAma ko AlocanA kara leMge - aisA soca kara ziSya mauna rhaa| zAma ko pratikramaNa karake tuma baiTha gaye, parantu usa pApa kI For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAta jJAna - caNDa kauzika sarpa 179 *-*-* AlocanA nahIM kii| "sambhava hai guru mahArAja AlocanA karanA bhUla gaye hoM"-aisA soca kara tumhAre ziSya ne sarala buddhi se tumako vaha pApa phira yAda dilaayaa| ziSya ke vacana sunate hI tumhe krodha A gyaa| tIvra krodha karake tuma ziSya ko mArane ke lie usakI tarapha daudd'e| bIca meM stambha se tumhArA sira TakarA gayA, jisase tumhArI mRtyu ho gii| he caNDakauzika! tuma vahI ho| krodha meM mRtyu hone se tumheM yaha sarpa yoni prApta huI hai| aba phira krodha karake tuma apane janma ko kyoM bigAr3a rahe ho? samajho! samajho!! bodha prApta karo!!!" bhagavAn ke uparokta vacanoM ko ekAgratA-pUrvaka sunane se caNDakauzika ko usI samaya jAtismaraNa jJAna utpanna ho gyaa| vaha apane pUrvabhava ko dekhane lgaa| bhagavAn kI pahacAna kara usane vinayapUrvaka vandanA-namaskAra kiyA aura vaha apane aparAdha ke liye bAra-bAra pazcAttApa karane lagA aura bhagavAn ko khmaayaa| - jisa krodha ke kAraNa sarpa yoni prApta huI, usa krodha para vijaya prApta karane ke liye aura merI viSailI dRSTi se kahIM kisI prANI ko kaSTa na ho, kRta aparAdhoM kA prAyazcitta ho, isalie caNDakauzika ne bhagavAn kI sAkSI se hI anazana kara liyaa| usane apanA mu~ha bila meM DAla diyA aura zarIra ko bila ke bAhara hI upasarga sahana karane ke lie rahane diyaa| jaba gvAloM ke lar3akoM ne bhagavAn ko sakuzala dekhA, to ve bhI vahA~ aaye| sarpa kI yaha avasthA dekha kara unheM bahuta Azcarya huaa| ve patthara aura Dhele mAra kara tathA lakar3I Adi se sA~pa ko cher3ane lage, kiMtu sA~pa ne ina saba kaSToM ko samabhAva se sahana kiyA aura nizcala rhaa| taba una lar3akoM ne jAkara logoM se yaha bAta khii| lar3akoM kI bAta suna kara bahuta se strI puruSa Akara sarpa dekhane lge| bahuta-sI gvAline ghI, dUdha Adi se usakI pUjA karane lgiiN| unakI sugaMdha ke kAraNa sarpa ke zarIra meM cITiyA~ laga gii| cIMTiyoM ne kATa-kATa kara sA~pa ke zarIra ko cAlanI sarIkhA banA diyaa| isa asahyavedanA ko bhI sarpa samabhAvapUrvaka sahana karatA rahA aura vicAratA rahA ki mere pApoM kI tulanA meM yaha kaSTa to kucha bhI nahIM hai| 'mere bhArI zarIra se daba kara koI cIMTI mara na jAya'-aisA soca kara usane apane zarIra ko kiMcitmAtra nahIM hilAyA aura sabhI kaSToM ko samabhAvapUrvaka sahana karatA huA zAMta citta banA rhaa| pandraha dina kA anazana karake isa zarIra ko chor3a kara vaha AThaveM sahasrAra devaloka meM maharddhika deva huaa| 'bhagavAn mahAvIra svAmI ke viziSTa evaM alaukika rakta kA AsvAda pAkara caNDakauzika ne vicAra kiyA aura jJAna prApta karake apanA janma sudhAra liyaa| yaha caNDakauzika kI jAtismaraNa jJAnajanita pAriNAmika buddhi thii| For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nandI sUtra 20. geMDe kA bhava sudhAra (khaDgI) kisI nagara meM eka zrAvaka thaa| vaha zrAvaka ke vratoM kA kuzala pAlana karate hue jIvana vyatIta karatA thaa| alpa AyuSya ke kAraNa yuvAvasthA meM hI usakI mRtyu ho gii| vrata virAdhanA tathA azubha pariNati ke kAraNa mRtyu pAkara vaha 'geMDA' nAmaka eka jaMgalI hiMsaka jAnavara ho gyaa| vaha bahuta pApI evaM krUra thA aura usa vana meM Ane vAle manuSya ko khA jAtA thaa| eka samaya usa vana meM hokara kucha sAdhu jA rahe the| unheM dekhakara usame una para AkramaNa karanA cAhA, kiMtu vaha apane prayatna meM saphala nahIM ho skaa| muniyoM ke zAMta mukha ko dekhakara usakA krodha bhI zAMta ho gyaa| isa para vicAra karate-karate use jAtismaraNa jJAna utpanna ho gyaa| usane apane pUrva bhava ko jaanaa| isa bhava ko sudhArane ke liye usane usI samaya anazana kara liyaa| AyuSya pUrA karake vaha devaloka meM gyaa| usane apane vartamAna bhava ko sudhArane ke liye anazana kara liyaa| yaha usa geMDe kI jAtismaraNa jJAnajanita pAriNAmika buddhi thii| 21. vizAlA nagarI kA vinAza (stUpa) cer3A kuNika saMgrAma meM, indroM kI sahAyatA se, koNika kI vijaya hone para mahArAja ceTaka vizAlA nagarI meM A gaye aura nagarI ke dvAra banda karavA diye| koNika ne nagarI ke koTa ko girAne kI bahuta koziza kI, kiMtu vaha use nahIM girA skaa| taba isa taraha kI AkAzavANI huI samaNe jadi kulabAlue, mAgadhiyaM gmisse| . rAyA yaha asogacaMde ya, vesAliM NagarI ghisse|| . arthAt-yadi kulabAluka nAmaka sAdhu, caritra se patita hokara mAgadhikA vezyA se gamana kare, to koNika rAjA, koTa ko girA kara vizAlA nagarI ko le sakatA hai| yaha suna kara koNika rAjA ne rAjagRha se mAgadhikA vezyA ko bulA kara use sArI bAta samajhA dii| mAgadhikA ne kulabAluka ko koNika ke pAsa lAnA svIkAra kiyaa| ___ kisI AcArya ke pAsa eka sAdhu thaa| AcArya jaba bhI use koI hita kI bAta kahate, to vaha avinIta hone ke kAraNa sadA usakA viparIta artha letA aura AcArya para krodha krtaa| For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - vizAlA nagarI kA vinAza 181 *****************************+++++ * ********* eka samaya AcArya vihAra karake jA rahe the| vaha ziSya bhI sAtha meM thaa| jaba AcArya eka choTI pahAr3I para se utara rahe the, to unheM mAra dene ke vicAra se usa ziSya ne pIche se eka bar3A patthara lur3hakA diyaa| jyoM hI patthara lur3haka kara nikaTa AyA, ki AcArya sambhala gaye aura apane donoM pairoM ko phailA diyA, jisase vaha patthara unake pauroM ke bIca meM hokara nikala gyaa| AcArya ko ziSya kI zatrutA dekha kara krodha A gyaa| unhoMne kahA - "are nIca! tU itanA duSTa evaM gurughAtaka bana gayA? jA, tU kisI strI ke saMyoga se patita ho jaayegaa|" ziSya ne vicAra kiyA-"maiM guru ke ina vacanoM ko jhUThA siddha kruuNgaa| maiM aise nirjana sthAna meM jAkara rahU~gA, jahA~ striyoM kA AvAgamana hI na ho| phira unake saMyoga se patita hone kI kalpanA hI kaise ho sakatI hai"-aisA vicAra kara vaha eka nadI ke kinAre jAkara dhyAna karane lgaa| varSA Rtu meM nadI kA pravAha bar3e vega se AyA, kiMtu usake tapa ke prabhAva se nadI dUsarI aura bahane lgii| isalie usakA nAma 'kulabAbuka' ho gyaa| vaha gocarI ke lie nagara meM nahIM jAtA. thA, kiMtu udhara se nikalane vAle musAphiroM se, mahIne pandraha dina meM AhAra le liyA karatA thaa| isa prakAra vaha kaThora tapa karatA thaa| mAgadhikA vezyA kapaTa zrAvikA bana kara sAdhuoM kI sevA bhakti karane lgii| dhIre-dhIre usane kulabAluka sAdhu kA patA lagA liyaa| vaha usI nadI ke kinAre jAkara rahane lagI aura kulabAluka kI sevA-bhakti karane lgii| usakI bhakti aura Agraha ke vaza hokara eka dina vaha vezyA ke yahA~ gocarI gyaa| usane virecaka auSadhi mizrita laDDu baharAye, jisase use atisAra ho gyaa| taba vaha vezyA usake zarIra kI sevA zuzrUSA karane lgii| usake sparza Adi se muni kA citta vicalita ho gyaa| vaha usameM Asakta ho gyaa| use pUrNa rUpa se apane vaza meM karake vaha vezyA use koNika ke pAsa le aaii| . . koNika ne kulabAluka se pUchA-"vizAlA nagarI kA koTa kisa prakAra girAyA jA sakatA hai?" kulabAluka ne kahA-"maiM vizAlA nagarI meM jAtA huuN| jaba sapheda vastra dvArA saMketa karU~, taba Apa apanI senA lekara kucha pIche haTate jaanaa|" isa prakAra koNika ko samajhA kara vaha naimittika kA rUpa banA kara vizAlA nagarI meM calA aayaa| use bhaviSyavettA samajha kara vizAlA ke loga usase pachane lage-"koNika hamArI nagarI ke cAroM ora gherA DAla kara par3A huA hai| yaha upadrava kaba dUra hogA?" usane kahA-"tumhArI nagarI ke bIca meM zrImunisuvrata svAmI kI nAla jahA~ gAr3I gaI thI vahA~ stUpa banA huA hai| usake kAraNa yaha ra padrava banA huA hai| yadi use ukhAr3a kara pheMka diyA jAye, to yaha upadrava tatkAla dUra ho sakatA hai|" naimittika ke vacana para vizvAsa karake loga usa stUpa ko khodane lge| usI samaya usane sapheda vastra ko U~cA karake koNika ko izArA kiyA, jisase vaha apanI senA ko lekara pIche For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nandI sUtra haTane lgaa| use pIche haTate dekhakara logoM ko naimittika ke vacana para pUrA vizvAsa ho gyaa| unhoMne stUpa ko ukhAr3a kara pheMka diyaa| aba nagarI prabhAva rahita ho gii| kulabAluka ke saMketa ke anusAra koNika ne Akara nagarI para AkramaNa kara diyaa| usake koTa ko girA diyA aura nagarI ko naSTa bhraSTa kara diyaa| "zrI munisuvrata svAmI ke stUpa ko ukhar3avA dene se vizAlA nagarI kA koTa girAyA jA sakatA hai"-aisA jAnanA kulabAluka kI pAriNAmikI buddhi thii| isI prakAra kulabAluka sAdhu ko apane vaza meM karane kI mAgadhikA vezyA kI pAriNAmikI buddhi thii| ___ yahA~ matijJAna kI kathAe~-autpAttikI buddhi kI 27 (inameM rohaka kI prathama kathA ke antargata 14 upakathAe~ bhI sammilita hai| isa prakAra autpAttikI buddhi kI kula 41 kathAe~ huI) vainayikI buddhi kI 15, kArmikI buddhi kI 12 aura pAriNAmikI buddhi kI 21, isa prakAra cAroM prakAra kI buddhi ko saralatA se samajhAne vAlI kula 75 kathAe~ (upakathA sahita 81) huii| aba sUtrakAra zrutanizrita matijJAna kA varNana karate haiN| se kiM taM suyaNissiyaM? suyaNissiyaM cauvvihaM paNNattaM taM jahA-uggahe 1 IhA 2 avAho 3 dhAraNA 4 / prazna - vaha zrutanizrita matijJAna kyA hai ? uttara - zrutanizrita matijJAna ke cAra bheda haiN| yathA - 1. avagraha 2. IhA 3. avAya aura 4. dhaarnnaa| 1. avagraha - grahaNa karanA, sambandha honA aura jaannaa| 2. IhA - vicAraNA krnaa| 3. avAya (apAya) - vyavasAya karanA, nizcaya karanA, nirNaya krnaa| 4. dhAraNA - jJAna meM dhAraNa krnaa| vivecana - jisa matijJAna kA zrutajJAna se sambandha ho, jisa matijJAna se sIkhA huA zrutajJAna kAma AtA ho, jisa matijJAna para pahale sIkhe hue zrutajJAna kA prabhAva ho, usa matijJAna ko - 'zrutanizrita matijJAna' kahate haiN| isakA dUsarA nAma 'mati' hai| avagraha ke bheda se kiM taM uggahe? uggahe duvihe paNNatte, taM jahA-atthuggahe ya vaMjaNuggahe ya // 27 // prazna - vaha avagraha kyA hai? For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - avagraha ke bheda 183 HHHHHHHHHH *** ************************ *-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-* uttara - avagraha ke do bheda isa prakAra haiM-1. artha avagraha aura 2. vyaJjana avgrh| vivecana - zrotra Adi upakaraNa dravyoM ke sAtha zabdAdi pudgaloM kA sambandha honA aura zrotrAdi bhAva indriyoM ke dvArA zabdAdi pudgaloM ko avyakta rUpa meM jAnanA-'avagraha' kahalAtA hai| se kiM taM vaMjaNuragahe? vaMjaNuggahe caubihe paNNatte, taMjahA-soiMdiyavaMjaNuggahe, ghANiMdiyavaMjaNuggahe, jibibhaMdiyavaMjaNuggahe, phaasiNdiyvNjnnugghe| se taM vNjnnugghe|| prazna - vaha vyaMjana avagraha kyA hai? uttara - vyaMjanAvagraha ke cAra bheda haiM - 1. zrotrendriya vyaMjanAvagraha, 2. ghrANendriya vyaMjanAvagraha, 3. jihvendriya vyaMjanAvaMgraha tathA 4. sparzanendriya vyaMjanAvagraha, yaha vyaMjanAvagraha kA prarUpaNa huaa| vivecana - zrotra Adi upakaraNa dravya indriyoM ke sAtha zabdAdi pudgaloM kA vyaMjana-sambandhasaMyoga honA-'vyaMjana avagraha' kahalAtA hai| . 1. zrotra indriya vyaMjana avagraha-zrotra upakaraNa dravya indriya ke sAtha zabda pudgaloM kA sambandha honaa| 2. ghrANa indriya vyaMjana avagraha-ghrANa upakaraNa dravya indriya ke sAtha, gaMdha pudgaloM kA mbandha honaa| 3. jivhA indriya vyaMjana avagraha-jivhA upakaraNa dravya indriya ke sAtha, rasa pudgaloM kA sambandha honaa| 4. sparzana indriya vyaMjana avagraha-sparzana indriya ke sAtha, sparza pudgaloM kA sambandha honaa| vizeSa. - 1. zrotra 2. ghrANa 3. jihvA aura 4. sparzana, ye cAra bhAva indriyA~ hI zabdAdi padArthoM ko zrotra Adi upakaraNa dravya indriya ke sAtha sambandha hone para jAnatI haiN| ataeva ina cAra indriyoM kA hI vyaMjana avagraha kahA hai| bhAva cakSuindriya aura bhAva mana, rUpa Adi ko unakA cakSu upakaraNa dravya indriya aura dravya mana ke sAtha sambandha hue binA hI jAnate haiM, ataeva cakSu indriya kA aura mana kA vyaMjana avagraha nahIM kahA hai| se kiM taM atthuggahe? atthuggahe chavihe paNNatte, taM jahA-soiMdiyaatthuggahe, cakkhiMdiyaatthuggahe, ghANiMdiyaatthuggahe, jibbhiMdiyaatthuggahe, phAsiMdiyaatthuggahe, nnoiNdiyatthugghe||29|| prazna - vaha artha avagraha kyA hai ? uttara - arthAvagraha ke chaha bheda haiM-1. zrotrendriya arthAvagraha 2. cakSurindriya arthAvagraha 3. ghANendriya arthAvagraha, 4. jihvendriya arthAvagraha 5. sparzanendriya arthAvagraha tathA 6. anindriya arthaavgrh| . vivecana - zrotra Adi upakaraNa dravya indriyoM ke nimitta se zrotra Adi bhAva iMdriyoM ke dvArA zabdAdi rUpI arUpI padArthoM ko avyakta rUpa meM jAnanA, use 'artha avagraha' kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ******************************************* 1. zrotra iMdriya artha avagraha zrotra upakaraNa dravya indriya ke nimitta se, zrotra bhAvendriya ke dvArA pudgaloM ke zabda ko avyakta rUpa se jAnanA / 2. cakSu indriya artha avagraha - cakSu upakaraNa dravya indriya ke yoga se, cakSu bhAva indriya ke dvArA pudgaloM ke rUpa ko avyakta rUpa se jaannaa| 3. ghrANa indriya artha avagraha - ghrANa upakaraNa dravya indriya ke yoga se, ghrANa bhAva indriya ke dvArA pudgaloM ke gandha ko avyakta rUpa meM jAnanA / 4. jihvA indriya artha avagraha- jivhA upakaraNa dravya indriya ke yoga se, jihvA bhAva indriyaM ke dvArA pudgaloM ke rasa ko avyakta rUpa meM jAnanA / 5. sparzana indriya artha avagraha- sparzana upakaraNa dravya indriya ke yoga se, sparzana bhAva iMdriya ke dvArA pudgaloM ke sparza ko jAnanA / 6. anindriya artha avagraha dravya mana ke yoga se bhAva mana ke dvArA rUpI arUpI padArthoM ko avyakta rUpa meM jAnanA / nandI sUtra - - - ******************************** vizeSa - isa padArtha kA nAma kyA hai, isa padArtha kI jAti kyA hai, isa padArtha kA guNa kyA hai, ityAdi jJAna jisameM vyakta na ho, aisI mandatama jJAna mAtrA ko 'avyakta jJAna' kahate haiN| artha avagraha meM mAtra aisA avyakta jJAna hI hotA hai, kyoMki artha avagraha kA kAla eka samaya hI haiM aura eka samaya meM nAma, jAti, guNa, kriyA Adi kA vyakta jJAna chadmasthoM ko saMbhava nahIM ho sakatA / tassa NaM ime egaTTiyA NANAghosA NANAvaMjaNA paMca NAmadhijjA bhavaMti, taM jahA- AgeNhaNayA, uvadhAraNayA, savaNayA, avalaMbaNayA, mehA-se ttaM uggahe // 30 // artha - usake eka artha vAle para bhinna-bhinna ghoSa tathA bhinna-bhinna vyaMjana vAle ye pA~ca. nAma haiM- 1. avagrahaNa 2. upadhAraNa 3. zravaNa 4. AlaMbana tathA 5. medhA / yaha avagraha kA prarUpaNa huA / vivecana - ekArthaka nAma usa avagraha ke ye pA~ca ekArthika nAma haiM jo nAnA ghoSa vAle aura nAnA vyaMjana vAle haiM - jinakI mAtrAe~ aura akSara eka samAna nahIM haiN| prazna kyA ye pA~coM nAma ekArthika haiM ? uttara nahIM, yaha kathana sAmAnya apekSA se samajhanA caahie| vizeSa apekSA se ye bhinna avagraha ke nAma haiN| avagraha ke do bheda haiM- 1. vyaMjana avagraha aura 2. artha avgrh| ye donoM pahale batA diye haiM / avagraha kA eka tIsarA bheda haiM- 3. vyAvahArika yA aupacArika artha avagraha | eka bAra artha avagraha ke pazcAt IhA aura avAya ho jAte haiM, usake pazcAt bhI yadi naI IhA jage, to usa naI IhA kI apekSA pichale avAya meM avagraha kA upacAra karake use vyavahAra meM avagraha mAnate haiM / 'IhA ke pahale jo hotA hai, vaha avagraha hotA hai|' isa apekSA naI IhA ke pUrvavartI avAya meM avagraha kA upacAra kiyA jAtA hai| yadi usa dUsarI IhA ke pazcAt avAya hokara tIsarI IhA aura bhI jage, to vaha dUsarA avAya For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ********************************* mati jJAna prazna - kyoM ? - bhI tIsarI IhA kI apekSA upacAra karake avagraha mAnA jAtA hai / isa prakAra jisa avAya ke pazcAt naI IhA jage, use upacAra se vyavahAra meM avagraha mAnate haiN| jisa avAya ke pazcAt naI IhA nahIM jagatI, use avAya hI mAnate haiN| - - jaise kisI zabda pudgala kA zravaNa hone para IhA aura avAya hokara jaba yaha nirNaya ho jAye ki 'maiMne jise jAnA hai, vaha zabda hI hai, rUpAdi nhiiN|' yadi usake pazcAt yaha jijJAsA utpanna ho ki 'vaha zabda kisakA hai ? zaMkha kA yA dhanuSya kA ? to isa jijJAsA kI apekSA pUrva kA vaha nirNaya upacAra se vyavahAra meM avagraha mAnA jAtA hai| yadi isakA bhI nirNaya ho jAye ki 'yaha zaMkha kA hI zabda hai dhanuSya kA nahIM' aura phira yaha jijJAsA utpanna ho ki 'yaha zaMkha kA zabda, navayuvaka ne bajAyA hai yA vRddha ne ?' to isa jijJAsA kI apekSA pUrva kA dUsarA nirNaya bhI upacAra se vyavahAra meM avagraha mAnA jAtA hai, astu ! ina pA~ca nAmoM meM se pahale ke do nAma vyaJjana avagraha ke haiM, tIsarA nAma artha avagraha kA aura pichale do nAma vyAvahArika artha avagraha ke haiM / ve isa prakAra haiM 1. avagrahaNatA - vyaJjana avagraha ke pahale samaya meM Aye hue zabdAdi pudgaloM kA upakaraNa dravyaM iMdriya ke dvArA grahaNa karanA, ' avagrahaNatA' hai / 2. upadhAraNatA vyaJjana avagraha ke dUsare tIsare Adi samayoM meM Ate hue naye-naye zabdAdi pudgaloM kA, upakaraNa dravya iMdriya dvArA grahaNa karanA 'upadhAraNatA ' hai / 3. zravaNatA artha avagraha meM bhAva iMdriya ke dvArA padArtha ko avyakta rUpa meM jAnanA 'zravaNatA' hai / 4. avalambanatA - naI dUsarI IhA ke lie prathama avAya kA avalambana rUpa honA 'avalambanatA ' hai / 5. medhA dUsare tIsare Adi avAyoM meM pahale avAya se adhika buddhi kA honA 'medhA' hai / - avagraha ke bheda 185 sUcanA - Age artha avagraha ke lie jo bhI dRSTAnta diye jAyeMge, ve naizcayika artha avagraha ke na hokara vyAvahArika artha avagraha ke hoNge| - uttara - isakA kAraNa yaha hai ki dRSTAnta vahI diyA jAtA hai - jo ki anubhava gamya ho aura zabda dvArA prakaTa kiyA jA sakatA ho| naizcayika artha avagraha eka samaya kA hone se usakA jJAna itanA avyakta ki 'chadmastha usakA anubhava nahIM kara sakatA aura kevalI use jAnate hue bhI prakaTa nahIM kara skte|' vyAvahArika artha avagraha hI aisA hai, jo chadmastha ke lie anubhava gamya hai aura vANI dvArA prakaTa kiyA jA sakatA hai| isIlie usakA nAma vyAvahArika rakhA gayA hai| hA Adi ke jo dRSTAnta hoMge, ve bhI vyAvahArika artha avagraha ke pIche hone vAle hI hoNge| yaha avagraha hai| For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nandI sUtra ******** IhA ke bheda se kiM taM IhA? IhA chavvihA paNNattA, taM jahA - soiMdiyaIhA, cakkhiMdiyaIhA, ghANiMdiyaIhA, jibbhiMdiyaIhA, phAsiMdiyaIhA, nnoiNdiyiihaa| prazna - vaha IhA kyA hai? uttara - IhA ke chaha bheda haiM-1. zrotrendriya IhA, 2. cakSuriMdriya IhA, 3. ghANendriya IhA, 4. jihvendriya IhA, 5. sparzanendriya IhA tathA 6. anindriya iihaa| vivecana - avagraha ke dvArA avyakta rUpa meM jAne hue padArtha kI yathArtha samyag vicAraNA karanA-'IhA' hai| jaise aMdhakAra meM sarpa ke sadRza rassI kA sparza hone para-'yaha rassI honI cAhie sarpa nahIM'-aisI yathArtha samyag vicAraNA honaa| ___ vahA~ yaha sarpa honA cAhie, rassI nahIM'-aisA vicAra honA, ayathArtha bhrAMta vicAraNA hai| 1. zrotraiMdriya IhA - bhAva zrotrendriya dvArA zabda kI vicAraNA honA, jaise zaMkha kA zabda. sunAI dene para 'yaha zaMkha kA zabda honA cAhie, dhanuSya kA nahIM' aisI yathArtha vicAraNA honaa| 2. cakSuiMdriya IhA - bhAva cakSuiMdriya ke dvArA rUpa kI vicAraNA honA, jaise DhUMTha ke dikhAI ne para 'dUMTha honA cAhie, puruSa nahIM'-aisI yathArtha vicAraNA honaa| , 3. ghrANaiMdriya IhA - bhAva ghrANaiMdriya ke dAvArA gandha kI vicAraNA honA, jaise 'kastUrI kI ndha Ane para yaha kastUrI kI hI gandha hai, kezara kI nahIM'-aisI yathArtha vicAraNA honaa| 4. jihvAiMdriya IhA - bhAva jihvAiMdriya ke dvArA rasa kI vicAraNA honA. jaise Ikha kA rasa cakhane para-'yaha Ikha kA hI rasa honA cAhie, gur3a kA pAnI nahIM'-aisI yathArtha vicAraNA honaa| 5. sparzanaiMdriya IhA - bhAva sparzanaindriya ke dvArA sparza kI vicAraNA honA, jaise komala rassI kA sparza hone para 'yaha rassI kA hI sparza honA cAhie, sarpa kA nahIM'-aisA yathArtha vicAra honaa| 6. anindriya IhA - bhAva mana ke dvArA rUpI arUpI padArtha kI vicAraNA honA jaise-ugate hue sUrya kA svapna dekhane para 'yaha udaya hote hue sUrya kA svapna honA cAhie, asta hote hue sUrya kA nahIM'-aisI yathArtha vicAraNA honaa| prazna - IhA mana se kI jAtI hai yA zrotra Adi bhAvaindriya se? uttara - jo mana rahita asaMjJI jIva haiM, ve hI mAtra usa usa zrotra Adi bhAva iMdriyoM ke dvArA zabda Adi kI IhA Adi karate haiM, parantu jo mana sahita saMjJI jIva haiM, ve to usa usa zrotra Adi bhAvaiMdriyoM ke sAtha-sAtha bhAvamana se bhI zabda Adi kI IhA Adi karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - IhA ke bheda 187 ********* **00000000000000000******************************* tIseNaM ime egaTThiyA NANAghosA NANAvaMjaNA paMca NAmadhijjA bhavaMti, taM jahAAbhoNayA, maggaNayA gavasaNayA, ciMtA, vImaMsA, se ttaM iihaa||31|| artha - IhA ke pA~ca nAma ekArthika haiM, jo nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle haiN| ve isa prakAra haiM- 1. AbhoganatA, 2. mArgaNatA, 3. gaveSaNatA, 4. cintA aura 5. vimrsh| yaha IhA kI prarUpaNA huii| vivecana - vizeSa apekSA se IhA kI vibhinna pA~ca avasthAoM ke nAma isa prakAra haiM 1. AbhoganatA - arthAvagraha se padArtha ko avyakta rUpa meM grahaNa karane ke pazcAt nirantara grahIta padArtha kA prAthamika vicAra karanA-'AbhoganatA' hai| jaise-kisI ne dravya se puruSa sadRza ThUTha ko dekhA, kSetra se-jahA~ manuSyoM kA AvAgamana alpa hotA thA, aise nirjana vana meM dUra se dekhaa| kAla se-sUrya asta ke pazcAt jaba prakAza ghaTa rahA thA aura aMdhakAra bar3ha rahA thA, taba dekhaa| usa samaya usakA usa dekhe hue dUMTha ke prati yaha prAthamika vicAra honA ki 'kyA yaha dU~Tha hai ?' - AbhoganatA hai| 2. mArgaNatA - avagraha se jAne hue padArtha meM pAye jAne vAle aura na pAye jAne vAle dharmoM-- svabhAvoM kA vicAra karanA-'mArgaNatA' hai| jaise ukta DhU~Tha ke viSaya meM yaha vicAra honA ki 'jo ha~Tha hotA hai, usameM 1. nizcalatA. 2. latAoM kA caDhanA, 3. kauoM kA baiThanA, ma~Da Adi dharma pAye jAte haiM aura jo puruSa hotA hai, usameM 1. calamAnatA, 2. aMgopAMgatA, 3. sira khujalAnA Adi dharma pAye jAte haiN| dUMTha meM puruSa ke dharma nahIM pAye jAte aura puruSa meM DhU~Tha ke dharma nahIM pAye jaate| mujhe to yaha dikhAI de rahA hai, usameM DhU~Tha meM pAye jAne vAle dharma haiM yA dUMTha meM na pAye jAne vAle, kiMtu puruSa meM pAye jAne vAle dharma haiM? aisA vicAra honA mArgaNatA hai| 3. gaveSaNatA - avagraha se jAne hue padArtha meM, na pAye jAne vAle dharmoM ko tyAgate hue usameM pAye jAne vAle dharmoM kA vicAra karanA-'gaveSaNatA' hai| jaise-ukta dU~Tha ke prati yaha vicAra honA ki isa dUMTha meM puruSa meM pAye jAne vAle-sacala honA, hAtha paira Adi aMgopAMga honA, sira khujalAnA Adi koI dharma nahIM pAyA jAtA, parantu dUMTha meM pAye jAne vAle-acala honA, latAoM kA car3hanA, kauoM kA maMDarAnA Adi dharma pAye jAte haiM-'gaveSaNatA' hai| 4. cintA - avagraha se jAne hue padArtha meM pAye jAne vAle dharmoM kA bAraMbAra cintana karanA'cintA' hai| jaise-ukta dU~Tha ke nirNaya ke lie A~kheM malakara, A~kha ko punaH-punaH kholate banda karate hue, sira ko U~cA-nIcA kara dekhate hue, bAra-bAra isakA vicAra karanA ki 'maiM jo isameM DhUMTha meM pAye jAne vAle dharma dekha rahA hU~, kyA vaha yathArtha hai athavA kahIM kucha bhrAnti hai?"-cintA hai| For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ********** **************** 5. vimarza - avagraha se jAne hue padArtha meM pAye jAne vAle dharmoM kA spaSTa vicAra karanA'vimarza' hai| jaise-ThUMTha ke kucha nikaTa jAkara, use dekhakara yaha vicAra karanA ki isameM spaSTataH ThUMTha meM pAye jAne vAle dharma dikhAI dete haiM-vimarza hai / yaha IhA hai| avAya ke bheda nandI sUtra se kiM taM avAe ? avAeM chavvihe paNNatte, taM jahA- soiMdiyaavAe, cakkhiMdiyaavAe, ghANiMdiyaavAe, jibbhiMdiyaavAe, phAsiMdiyaavAe, NoiMdiyaavAe / prazna vaha avAya kyA hai ? - uttara - avAya ke chaha bheda haiM / 1. zrotrendriya avAya, 2. cakSurindriya avAya 3. ghrANendriya avA 4. jihvendriya avAya, 5. sparzanendriya avAya tathA 6. anindriya avAya / vivecana - IhA ke dvArA yathArtha samyag vicAra kiye gaye padArtha kA samyag nirNaya karanAavAya hai| 1. zrotraiMdriya avAya bhAva zrotraiMdriya ke dvArA zabda kA nirNaya karanA / jaise- zaMkha kA zabda sunAI dene para -'yaha zaMkha kA hI zabda hai, dhanuSya kA nahIM' - aisA nirNaya karanA / 2. cakSuiMdriya avAya - bhAva cakSuiMdriya ke dvArA rUpa kA nirNaya karanA, jaise-ThUMTha dikhAI dene para - ' yaha ThUMTha hI hai, puruSa nahIM' - aisA nirNaya karanA / 3. ghrANaiMdriya avAya gaMdha Ane para 'yaha kastUrI kI 4. jihvAiMdriya avAya bhAva prANaiMdriya ke dvArA gaMdha kA nirNaya karanA, jaise- kastUrI kI hI gaMdha hai, kezara kI nahIM' - aisA nirNaya karanA / bhAva jihvAiMdriya ke dvArA rasa kA nirNaya karanA, jaise- Ikha kA rasa cakhane para - ' yaha Ikha kA hI rasa hai, gur3a kA pAnI nahIM' aisA nirNaya karanA / 5. sparzanaiMdriya avAya sparza hone para -'yaha rassI kA hI bhAva sparzanaiMdriya ke dvArA sparza kA nirNaya karanA, jaise- rassI kA sparza hai, sarpa kA nahIM'-aisA nirNaya honaa| 6. anindriya avAya bhAva mana ke dvArA rUpI arUpI padArtha kA nirNaya karanA, jaise udaya hote hue sUrya kA svapna dekhakara - ' yaha udaya hote hue sUrya kA hI svapna hai, asta hote hue sUrya kA nahIM' - aisA nirNaya honA / ********************************* 1 - tassa NaM ime egaTTiyA NANAMghosA NANAvaMjaNA paMca NAmadhijjA bhavaMti, taM jahA-AuTTaNayA, paccAuTTaNayA, avAe, buddhi, viNNANe, se ttaM avAe // 32 // avAya ke ye ekArthaka pA~ca nAma haiN| jo viSama mAtrA aura viSama akSara vAle haiN| ve isa prakAra haiM - 1. AvartanatA, 2. pratyAvartanatA, 3. avAya, 4. buddhi aura 5. vijnyaan| yaha avAya hai / artha For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 mati jJAna - dhAraNA ke bheda . ..... vivecana - vizeSa apekSA se ye avAya kI vibhinna pA~ca avasthAoM ke nAma haiN| ve isa prakAra haiM . 1. AvartanatA - IhA se avAya kI ora mur3anA AvartanatA hai| jaise-ukta DhU~Tha ke prati yaha nirNaya honA ki isameM DhUMTha meM pAye jAne vAle dharma milate haiM, ataeva yaha dUMTha honA caahie| 2. pratyAvartanatA - IhA se avAya ke sannikaTa pahu~ca jAnA, pratyAvartanatA hai| jaise-ukta DhU~Tha ke prati yaha nirNaya honA ki 'yaha dU~Tha hI honA caahie|' 3. avAya - IhA kI sarvathA nivRtti ho jAnA avAya hai| jaise-ukta DhU~Tha ke prati yaha nirNaya honA ki 'yaha dUMTha hai|' __4. buddhi - nirNaya kiye hue padArtha ko sthiratA pUrvaka bAra-bAra spaSTa rUpa meM jAnanA, buddhi hai| jaise-ukta DhUMTha ko yoM jAnanA ki-'yaha dUMTha hI hai|' . 5. vijJAna - nirNaya kiye hue padArtha kA viziSTa jJAna honA, 'vijJAna' hai| jaise-ukta DhU~Tha ke prati yaha jJAna honA ki-yaha avazyameva DhU~Tha hI hai| yaha avAya jJAna hai| dhAraNA ke bheda se kiM taM dhAraNA? dhAraNA chavvihA paNNattA taM jahA-soiMdiyadhAraNA, cakkhiMdiyadhAraNA, ghANiMdiyadhAraNA, jibbhiMdiyadhAraNA, phAsiMdiyadhAraNA, nnoiNdiydhaarnnaa|. prazna - vaha dhAraNA kyA hai ? uttara - dhAraNA ke chaha bheda haiM-1. zrotrendriya dhAraNA, 2. cakSurindriya dhAraNA, 3. ghrANendriya dhAraNA, 4. jihvendriya dhAraNA, 5. sparzanendriya dhAraNA tathA 6. anindriya dhaarnnaa| ... vivecana - avAya ke dvArA nirNaya kiye gaye padArtha jJAna ko jJAna meM dhAraNa karanA, 'dhAraNA' hai| ... 1. zrotraiMdriya dhAraNA - bhAva zrotraiMdriya ke dvArA zabda jJAna dhAraNa karanA, jaise-sune hue zaMkha zabda kA jJAna dhAraNa krnaa| 2. cakSuiMdriya dhAraNA - bhAva cakSuiMdriya ke dvArA rUpa kA jJAna dhAraNa karanA, jaise-dekhe hue DhU~Tha ke rUpa kA jJAna dhAraNa krnaa| . 3. ghrANaiMdriya dhAraNA - bhAva ghrANaiMdriya ke dvArA gaMdha kA jJAna dhAraNa krnaa| jaise-tUMghI huI kastUrI ke gaMdha kA jJAna dhAraNa krnaa| For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nandI sUtra ****** ********************** *****-*-*-* -*-*-*-*-*-* 4. jihvA iMdriya dhAraNA - bhAva jihvAiMdriya ke dvArA rasa kA jJAna dhAraNa krnaa| jaise-cakhe hue Ikha ke rasa kA jJAna dhAraNa krnaa| 5. sparzana iMdriya dhAraNA - bhAva sparzanaiMdriya ke dvArA sparza kA jJAna dhAraNa krnaa| jaise-chue hue rassI ke sparza kA jJAna dhAraNa krnaa| 6. anindriya dhAraNA - bhAva mana ke dvArA, rUpI arUpI padArtha kA jJAna dhAraNa karanA, jaisedekhe hue udayamAna sUrya ke svapna kA jJAna dhAraNa krnaa| tIse NaM ime egaTThiyA NANAghosA NANAvaMjaNA paMca NAmadhijjA bhavaMti, taM jahA-dharaNA, dhAraNA, ThavaNA, paiTThA, kotte| se ttaM dhaarnnaa|| 33 // artha - dhAraNA ke vibhinna ghoSa aura vibhinna vyaMjana vAle ekArthaka pA~ca nAma haiN| yathA - 1. dharaNA, 2. dhAraNA, 3. sthApanA, 4. pratiSThA aura 5. kosstth| vivecana - jaise avagraha ke tIna bheda haiM, vaise hI dhAraNA ke bhI tIna bheda haiN| ve isa prakAra haiM 1. avicyuti - avAya ke dvArA nirNaya ke pazcAt, madhya meM antara rahita vaha nirNaya jJAna kucha kAla taka upayoga meM rhnaa| 2. vAsanA - ukta avicyuti ke kAraNa punaH kAlAntara meM smRti ho sake, aisA AtmA meM jJAnalabdhi-jJAna saMskAra kA bananA aura rhnaa| ___ 3. smRti - usa jJAnalabdhi se kAlAntara meM upayoga lagAkara pahale nirNaya kiye gaye padArtha ke rUpAdi kA smaraNa krnaa| ____dhAraNA ke ina pA~coM nAmoM meM pahalA nAma avicyuti kA hai, dUsarA nAma smRti kA hai aura pichale tIna nAma vAsanA ke haiN| ve isa prakAra haiM 1. dharaNA - jAne hue padArtha jJAna ko antarmuhUrta taka dRr3hatApUrvaka upayoga meM dhAraNa kiye rahanA-'dharaNA' hai| 2. dhAraNA - jaghanya antarmuhUrta utkRSTa asaMkhyAta kAla ke bAda bhI usa padArtha jJAna kA smaraNa hoMnA 'dhAraNA' hai| ___3. sthApanA - usa padArtha jJAna ko hRdaya meM jaghanya antarmuhUrta utkRSTa asaMkhyeya kAla taka sthApana kiye rakhanA 'sthApanA' hai| .. 4. pratiSThA - usa padArtha jJAna ko bheda prabheda pUrvaka hRdaya meM rakhanA-'pratiSThA' hai| 5. koSTha - jaise koThe meM rakkhA huA dhAna kaNazaH pUrNataH surakSita rahatA hai, vaise ukta padArtha jJAna kA zabdazaH pUrNatayA hRdaya meM rahanA-koSTha' hai| prazna - jAtismaraNajJAna kisake antargata hai? For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - avagraha kI dRSTAntoM se prarUpaNA 191 uttara - jo jAtismaraNa jJAna hai, vaha dhAraNA ke tIsare bheda-smRti ke antargata hai| jAtismaraNa jJAna kA artha hai-'pUrva bhava meM jo zabda Adi rUpI-arUpI padArthoM kA jJAna kiyA thA, usakA vartamAna bhava meM smaraNa meM aanaa|' ___ pUrva bhava smaraNa rUpa jAtismaraNa jJAna, kevala paryApta saMjJI jIvoM ko hI hotA hai| jAti smaraNa se pichale saMjJI bhava hI smaraNa meM Ate haiN| yadi pichale lagAtAra saikar3oM bhava saMjJI ke kiye hoM aura kSayopazama tIvra ho to jAti smaraNa se ve saikar3oM bhava bhI smaraNa meM A sakate haiN| ve bhava 900 taka ho sakate haiM' aisI eka dhAraNA hai, anya dhAraNA se 900 se Upara bhI saMbhava hai| aba sUtrakAra avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA, ina cAroM kA kAla-sthiti, batAte haiN| avagraha Adi kA kAla uggahe ikkasamaie, aMtomuhuttiyA IhA, aMtomuhuttie avAe, dhAraNA saMkhegjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kaalN||34|| artha - 1. avagraha kA kAla 'eka samaya' hai| 2. IhA kA kAla 'antarmuhUrta' hai| 3. avAya kA kAla bhI 'antarmuhUrta' hai| 4. (vAsanArUpa) dhAraNA kA kAla eka bhava Azrita saMkhyAta varSa kI AyuSya vAloM ke lie saMkhyAta kAla aura asaMkhyAta varSa kI AyuSya vAloM ke lie asaMkhyAta kAla hai| vizeSa - vyaMjana avagraha kA kAla antarmuhUrta hai| vyAvahArika avagraha kA kAla antarmuhUrta hai| avicyutirUpa dhAraNA kA kAla antarmuhUrta hai| smRti rUpa dhAraNA kA kAla bhI antarmuhUrta hai| . aba sUtrakAra ina cAroM meM sabase pahale avagraha, usake anantara IhA, usake antara avAya aura usake anantara dhAraNA kA krama batAte haiN| inameM sabase pahale zrotraiMdriya viSayaka avagraha Adi kA pUrvApara krama batAte haiN| usameM bhI sarvaprathama zrotraiMdriya vyaMjana avagraha ko sadRSTAnta spaSTa karane kI pratijJA karate haiN| avagraha kI dRSTAMtoM se prarUpaNA evaM aTThAvIsaivihassa AbhiNibohiyaNANassa vaMjaNuggahassa parUvaNaM karissAmi paDibohagadiTuMteNa, mallagadiTuMteNa y| For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nandI sUtra ****************************** ***** ****** artha - isa prakAra Abhinibodhika jJAna ke aTThAvIsa bheda haiN| aba maiM isake vyaMjana avagraha kI dRSTAMtoM se prarUpaNA kruuNgaa| pahale pratibodhaka (jagAne vAle) ke dRSTAMta se| dUsare mallaka (miTTI ke zakore) ke udAharaNa se| vivecana - vyaMjana avagraha ke cAra, artha avagraha ke chaha, IhA ke chaha, avAya ke chaha aura dhAraNA ke chaha, yoM (4+6+6+6+6=28) isa prakAra zruta-nizrita matijJAna ke 28 bheda haiN| prazna - inameM se eka-eka bheda ke kitane bheda haiM ? . uttara - bAraha-bAraha prabheda haiN| ve isa prakAra hai - 1. bahu - eka kAla meM eka sAtha bahuta . padArtha jaannaa| 2. abahu-eka kAla meM eka padArtha jaannaa| 3. bahuvidha - eka kAla meM eka yA aneka padArthoM ko aneka guNa paryAyoM se jaannaa| 4. abahuvidha - eka kAla meM eka yA aneka padArthoM ke eka guNa paryAya ko jaannaa| 5. kSipra - eka kAla meM eka yA aneka padArthoM ke eka yA aneka guNa paryAyoM ko zIghra jaannaa| 6. akSipra (cira) - unheM vilamba se jaannaa| 7. anizrita - unheM saMketa Adi kI sahAyatA ke binA svarUpa se jaannaa| 8. nizrita - unheM saMketa Adi kI sahAyatA se jaannaa| 9. nizcita-nizcita rUpa meM jaannaa| 10. anizcita (saMdigdha zaMkA yukta) jaannaa| 11. dhruva - sadA hI bahu Adi rUpa se jaannaa| 12. adhruva - kabhI bahu Adi rUpa se aura kabhI abahu Adi rUpa se jaannaa| uparyukta 28 bhedoM ko ina bAraha bhedoM se guNita karane para (28x12-336) tIna sau chattIsa bheda hote haiN| isameM yadi dhAraNA ke antargata Ane vAlA jAtismaraNa, pRthak karake sammilita kiyA jAye to 336+1=337 bheda hote haiN| isameM azrutanizrita cAra buddhiyA~ milAne se matijJAna ke 337+4=341 bheda hote haiN| aba satrakAra zrotra iMdriya vyaMjana avagraha ko spaSTa karane ke lie pratijJA anusAra pahalA pratibodhaka dRSTAMta prastuta karate haiN| se kiM taM paDibohagadiTuMteNaM? paDibohagadidruteNaM se jahA NAmae keiM purise kaMci purisaM suttaM paDibohijjA, amugA amugatti? prazna - pratibodhaka dRSTAMta se vyaMjana avagraha kI prarUpaNA kisa prakAra hai? uttara - kalpanA karo-kisI nAma vAlA koI eka puruSa hai| vaha kisI anya soye hue puruSa ko jagAnA cAhatA hai| ataeva vaha soye hue puruSa ko eka bAra zabda karatA hai-'amuka!' punaH zabda karatA hai-'amuka!' vivecana - gaharI nidrA meM soye hue manuSya ke kAnoM meM zabda karane vAle ke pahale dUsare jo zabda pahu~cate haiM, unakI vaha dhAraNA nahIM kara pAtA ki 'amuka ne mujhe zabda kiyaa'| unakA avAya For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - avagraha kI dRSTAntoM se prarUpaNA 193 ************************** nirNaya bhI nahIM kara pAtA ki 'amuka zabda kara rahA hai|' unakI IhA-vicAraNA bhI nahIM kara pAtA ki-'kauna zabda kara rahA hai ?' yahA~ taka ki vaha unakA artha avagraha bhI nahIM kara pAtA ki"kisI kA zabda hai' mAtra una zabdoM kA usake kAnoM se sambandha mAtra hotA hai| ataeva siddha huA ki sabase pahale dhAraNA, avAya yA IhA nahIM hotI, para avagraha hotA hai, usameM bhI pahale vyaMjana avagraha hotA hai| aba ziSya 'artha avagraha kitane samaya meM hotA hai'-yaha pUchatA hai tattha coyage paNNavarga evaM vayAsI-kiM egasamayapaviThThA puggalA gahaNamAgacchaMti? dusamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti jAva dasasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti? saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti? asaMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti? . artha - isa prakAra jaba prajJApaka AcArya dRSTAMta de rahe the taba praznakAra ziSya yoM bolA kyA eka samaya meM zrotra upakaraNa dravya iMdriya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se jAne jAte haiM yA do samaya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se jAne jAte haiM yA yAvat dasa samaya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se jAne jAte haiM yA saMkhyeya samaya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se jAne jAte haiM yA asaMkhyeya samaya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se jAne jAte haiM ? evaM vayaMtaM coyagaM paNNavae evaM vayAsI-No egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, No dusamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, jAva No dasasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, No saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, asaMkhijjasamayapaviTThA puggalA ghnnmaagcchNti| se ttaM pddibohgdittuNtennN| - artha - isa prakAra pUchate hue ziSya ko prajJApaka AcArya ne yoM uttara diyA eka samaya meM zrotra upakaraNa dravya iMdriya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se nahIM jAne jaate| do samaya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se nahIM jAne jaate| yAvat dasa samaya meM praviSTa zabda pudgala artha avagraha se nahIM jAne jaate| saMkhyeya samaya meM praviSTa zabda pudgala bhI artha avagraha se nahIM jAne jaate| parantu asaMkhyeya samaya meM praviSTa zabda pudgala hI artha avagraha se jAne jAte haiN| . vivecana - jaghanya, AvalikA ke asaMkhyeya bhAga meM jitane asaMkhya samaya hote haiM, vahA~ taka utkRSTa aneka zvAsocchvAsa kAla meM jitane asaMkhya samaya hote haiM, vahA~ taka to vyaMjana avagraha For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra hI hotA rahatA hai / usake pazcAt ke agale eka samaya meM naizcayika artha avagraha hotA hai, usake asaMkhya samaya pazcAt prathama vyAvahArika artha avagraha hotA hai / yaha pratibodhaka dRSTAMta se vyaMjana avagraha kI prarUpaNA hai / aba sUtrakAra 'vyaMjana avagraha meM asaMkhya samaya kyoM lagate haiM aura artha avagraha eka samaya meM kyoM hotA hai'- yaha samajhAne ke liye dUsarA dRSTAMta prastuta karate haiM se kiM taM mallagadiTTaMteNaM ? mallagadiTTaMteNaM se jahANAmae kei purise AvAgasIsAo mallagaM gahAya tatthegaM udagabiMdu pakkhevijjA se NaTTe aNNe'vi pakkhitte se'vi NaTTe, evaM pakkhippamANesu pakkhippamANesu hohI se udagabiMdU, je NaM taM mallagaM rAvehiitti, hohI se udagabiMdU, je NaM taMsi mallagaMsi ThAhiti, hohi se udagabiMdU jeNaM taM mallagaM bharihiti, hohI se udagabiMdU, je NaM taM mallagaM pavAhehiti, evAmeva pakkhippamANehiM pakkhippamANehiM, aNaMtehiM puggalehiM jAhe taM vaMjaNaM pUriyaM hoi, tAhe " hu" ti karei, No ceva NaM jANai ke vesa saddAi ? 194 ******** prazna usa mallaka ke dRSTAMta se vyaMjana avagraha kI prarUpaNA kisa prakAra hai ? uttara - kalpanA karo ki kisI nAma vAlA koI puruSa hai / vaha kuMbhakAra ke miTTI pakAne ke sthAna- avAr3e para gyaa| vahA~ avAr3e ke Upara se usane eka mallaka- (zakorA) utthaayaa| (abhI abhI pakA huA hone ke kAraNa vaha atyanta uSNa aura rUkSa thA / usameM usane jala kA eka bindu DAlA para vaha zakore kI uSNatA aura rUkSatA se zoSita ho gyaa| dUsarA jala kA bindu DAlA, to vaha bhI zoSita ho gyaa| dUsarA jala kA bindu DAlate rahane para kaI jala- binduoM se zakore kI uSNatA aura rUkSatA pUrI naSTa ho jAne para eka aisA jala-bindu hogA, jo zakore meM svayaM zoSita nahIM hogA para zakore ko hI kucha gIlA kara degaa| usake pazcAt bhI eka-eka jala-biMdu DAlate rahane para kaI jala-biMduoM se zakorA pUrA gIlA ho jAne ke bAda eka aisA jala-biMdu hogA-jo kore ke tala para astitva dhAraNa kiye hue ThaharegA / usake pazcAt eka-eka jala-biMdu DAlate rahane para kaI jala-biMduoM se zakorA bharate- bharate eka aisA jala-biMdu hogA, jo zakore ko pUrA bhara degA aura usake bAda kA mAtra eka hI jala-biMdu aisA paryApta hogA- jo usa zakore ko pravAhita kara degaa| - isI prakAra jo pUrvokta soyA huA puruSa hai, use jagAne vAlA puruSa, jaba aneka zabda karatA hai aura ve zabda usa supta puruSa ke kAnoM meM praviSTa hote hote, jaba yogya ananta zabda pudgaloM ke dvArA zrotraiMdriya kA vyaMjana avagraha pUrA ho jAtA hai, taba usase agale samaya meM usa soye hue puruSa For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - IhA Adi kA svarUpa ko eka samaya kA artha avagraha hotA hai, jisameM vaha zabda ko atyaMta avyakta rUpa meM jAnatA hai / usase agale asaMkhya samaya meM use vyAvahArika artha avagraha hotA hai, usase vaha 'koI zabda karatA hai' - isa avyakta rUpa meM zabda ko jAnakara 'hu~' kAra karatA hai / parantu vaha spaSTa vyakta rUpa meM nahIM jAnatA ki 'yaha kauna zabda kara rahA hai ?' ********** 'zakore' ke samAna 'zrotraiMdriya' hai aura 'jala' ke samAna 'zabda' hai / jaise zakorA eka jalabiMdu se bhara nahIM pAtA, usake bharane meM saikar3oM jala-biMdu cAhie, vaise hI zrotraiMdriya zakore ke samAna hone se usakA vyaMjana avagraha eka samaya praviSTa zabda pudgaloM se pUrA nahIM ho jaataa| use pUrA hone meM asaMkhya samaya cAhie / jaise zakore kA bahanA hai, vaise zrotraiMdriya kA artha avagraha hai| jisa prakAra zakorA bhara jAne ke pazcAt usake bahane meM mAtra eka bindu cAhie, usI prakAra zrotra iMdriya kA vyaMjana avagraha pUrA hone ke pazcAt zrotraiMdriya kA artha avagraha hone meM eka samaya lagatA hai / aba sUtrakAra avagraha ke pazcAt krama se IhA, avAya aura dhAraNA kA svarUpa batalAte haiM / IhA Adi kA svarUpa tao IhaM pavisaI, tao jANai amuge esa saddAi, tao avAyaM pavisai, tao se uvagayaM havai, tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhijjaM vA kAlaM, asaMkhijjaM 'vA kAlaM / 195 **** artha - usa vyAvahArika artha avagraha ke anantara vaha puruSa IhA meM praveza karatA hai ki 'mujhe kauna zabda kara rahA hai' ? usake anantara vaha jAnatA hai ki- 'mujhe amuka zabda kara rahA hai|' yaha zabda kA avAya rUpa jJAna hai| isa jJAna ke rUpa meM vaha avAya meM praveza karatA hai / usa avAya ke anantara zabda kA nirNaya jJAna use avicyuti rUpa dhAraNA se Atmagata ho jAtA hai| usake pazcAt vaha vAsanA rUpa dhAraNA meM praveza karatA hai, usase vaha puruSa, usa zabda ke jJAna saMskAra ko saMkhyAta kAla yA asaMkhyAta kAla taka AtmA meM dhAraNa kiye rahatA hai| vivecana - kisI viSaya kA grahaNa hone para hI usakI IhA ( vicAraNA ) saMbhava hai| ataeva IhA, avagraha ke anantara hI hotI hai| kisI viSaya kI IhA ke pazcAt hI usakA avAya (nirNaya) kiyA jA sakatA hai| ataeva avAya, IhA ke anantara hI hotA hai| kisI viSaya ke avAya ke pazcAt hI usakI bhaviSya ke lie dhAraNA ho sakatI hai, ataeva dhAraNA aMvAya ke anantara hI hotI hai / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra athavA yoM kaheM ki binA avAya ke dhAraNA nahIM hotI, ataeva dhAraNA se avAya pahale hotA hai, binA IhA ke avAya nahIM hotA, ataeva avAya se IhA pahale hotI hai| binA avagraha ke IhA nahIM ho sakatI, ataeva IhA se avagraha pahale hotA hai / isa prakAra avagrahAdi kA yahI pUrvApara krama hai anyathA nahIM / prazna - jaise soyA huA puruSa zabda sunatA hai, usameM avagraha Adi sabhI krama se ghaTita hote haiN| kyA vaise hI jAgrata puruSa zabda sunatA hai, usameM bhI avagraha Adi sabhI krama se ghaTita hote haiM ? uttara - hA~, yahI batAne ke lie sUtrakAra aba 'jAgrata puruSa' kA dRSTAMta dete haiN| avagraha Adi kA krama 196 se jahANAmae keI purise avvattaM saddaM suNijjA, teNaM saddotti uggahie, ceva NaM jANai ke vesa saddAi tao IhaM pavisai, tao jANai amuge esa saMde, o avAyaM pavisa, tao se uvagayaM havai, tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kAlaM / ****** artha - kalpanA karo ki kisI nAma vAlA koI (jAgrata) puruSa hai, usake zrotra upakaraNa dravyaiMdriya meM zabda pudgala praveza karate haiM / taba vaha pahale vyaMjana pUrA hone para eka samaya kI sthiti vAle naizcayika artha avagraha se avyakta rUpa meM usa zabda ko sunatA hai, phira asaMkhya samaya kI sthiti vAlA prathama vyAvahArika artha avagraha hone para - 'yaha zabda hai' isa prakAra zabda ko jAnatA hai / parantu usa samaya vaha yaha jAnatA hai ki - 'yaha kauna zabda kara rahA hai|' usake pazcAt vaha puruSa IhA meM praveza karatA hai ki 'mujhe kauna zabda kara rahA hai'? usake anantara vaha jAnatA hai ki- 'amuka yaha zabda kara rahA hai' - yaha zabda kA avAyarUpa jJAna hai| isa jJAna ke rUpa meM vaha avAya meM praveza karatA hai / usa avAya ke anantara zabda kA nirNAyaka jJAna use avicyuti rUpa dhAraNA se Atmagata ho jAtA hai| usake pazcAt vaha vAsanA rUpa dhAraNA meM praveza karatA hai| usase vaha zabda ke jJAna saMskAra ko saMkhyAta kAla yA asaMkhyAta kAla taka AtmA meM dhAraNa kiye rahatA hai / vivecana - kaI bAra jAgrata dazA meM avagraha Adi ke uparyukta krama kI anubhUti hotI hai, parantu kaI bAra anubhUti nahIM bhI hotI / taba yaha bhrAMti ho jAtI hai ki - 'isa bAra avagrahAdi saba hue hI nahIM, sIdhA avAya hI huA yA avagraha Adi sabhI eka sAtha ghaTita ho gye| parantu vastutaH aisA nahIM hotA, jaba anubhUti nahIM hotI, taba bhI avagraha Adi sabhI uparyukta krama se hI ghaTita hote haiM / phira bhI jo anubhUti nahIM hotI, usakA kAraNa yaha hai ki jAgrata dazA meM avagraha Adi For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - avagraha Adi kA krama *********************** 197 ** * *** avyakta zIghra pUre ho jAte haiM aura chadmasthaM kA jJAna utanA sUkSmagrAhI nahIM hai|' jaise-eka para eka jamAye hue sau kamala ke atyanta komala patte, tIkSNa dhAra vAle zastra se balapUrvaka zIghratA se chedane para yaha bhrAMti ho jAtI hai ki saba patra eka sAtha chida gye| parantu vAstavikatA yaha hotI hai ki pratyeka patra krama se hI chidatA hai| ataeva jaba krama kI anubhUti nahIM ho, taba bhI avagraha Adi sabhI hote haiM aura isI krama se hote haiM, yaha jAnanA caahie| ___ aba sUtrakAra 'cakSuiMdriya viSayaka avagraha Adi bhI isI krama se hote haiM'-yaha batAte haiM se jahANAmae kei purise avvattaM rUvaM pAsijjA teNaM rUvatti uggahie, No ceva NaM jANai ke vesa rUvatti; taoM IhaM pavisai, tao jANai amuge esa rUve, tao avAyaM pavisai, tao se uvagayaM havai, tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM, asaMkhejjaM vA kaalN| bhAvArtha - kalpanA karo,ki-kisI nAma vAlA koI puruSa hai| usakI A~khoM ke sAmane koI rUpa AtA hai| taba vaha pahale eka samaya kI sthiti vAle naizcayika artha avagraha se usa rUpa ko dekhatA hai phira asaMkhya samaya kI sthiti vAlA vyAvahArika prathama artha avagraha hone para-'yaha rUpa hai|' isa prakAra rUpa ko jAnatA hai| parantu usa samaya vaha yaha nahIM jAnatA ki-'yaha kisakA rUpa hai|' usake pazcAt vaha puruSa IhA meM praveza karatA hai| unake anantara vaha jAnatA hai ki 'yaha amuka rUpa hai'| yaha rUpa kA avAya rUpa jJAna hai| isa jJAna ke rUpa meM vaha avAya meM praveza karatA hai| usa avAya ke anantara vaha rUpa kA nirNaya jJAna, use avicyuti rUpa dhAraNA se Atmagata ho jAtA hai| usake pazcAt vaha vAsanA rUpa dhAraNA meM praveza karatA hai| usase vaha usa rUpa ke jJAna saMskAra ko saMkhyAta kAla yA asaMkhyAta kAla taka AtmA meM dhAraNa kiye rahatA hai| aba sUtrakAra 'ghrANa indriya viSayaka avagraha Adi bhI isI krama se hote haiM'-yaha batAte haiN| se jahANAmae kei purise avvattaM gaMdhaM agghAijjA teNaM gaMdhatti uggahie, No ceva NaM jANai ke vesa gaMdhetti, tao IhaM pavisai, tao jANai amuge esa gaMdhe, tao avAyaM pavisai, tao se uvagayaM havai, tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kaalN| bhAvArtha - kalpanA karo ki-kisI nAma vAlA puruSa hai| usakI ghrANa upakaraNa-dravya-indriya meM koI gandha pudgala praveza karate haiN| taba vaha pahale vyaMjana avagraha pUrA hone para eka samaya kI sthiti : vAle naizcayika artha avagraha se, avyakta rUpa se usa gandha ko sUMghatA hai| phira asaMkhya samaya kI For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra 198 ********* ************************************************************************** sthiti vAlA vyAvahArika artha avagraha hone para - 'yaha gandha hai|' isa prakAra gandha ko jAnatA hai / parantu usa samaya vaha yaha nahIM jAnatA ki- 'yaha kaisI gandha hai ?' usake pazcAt vaha puruSa IhA meM praveza karatA hai ki 'yaha kastUrI kI gaMdha hai yA kezara kI ?' usake anantara vaha jAnatA hai ki- 'yaha amuka gandha hai|' yaha gaMdha kA avAya jJAna hai| isa jJAna ke rUpa meM vaha avAya meM praveza karatA hai| usa avAya ke anantara vaha gaMdha kA nirNaya jJAna, use avicyuti rUpa dhAraNA Atmagata ho jAtA hai / usake pazcAt vaha vAsanA - rUpa dhAraNA meM praveza karatA hai| usase vaha usa gaMdha ke saMskAra jJAna ko saMkhyAta kAla taka yA asaMkhyAta kAla taka AtmA meM dhAraNa kiye rahatA hai| aba sUtrakAra 'jihvA iMdriya viSayaka avagraha Adi bhI isI krama se hote haiM ' - yaha batAte haiM / se jahANAmae kei purise avvattaM rasaM AsAijjA teNaM rasotti uggahie, No cevaNaM jANai ke vesa rasetti tao IhaM pavisai, tao jANai amuge esa rase, tao avAyaM pavisai, tao se uvag2ayaM havai, tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhijjaM vA kAlaM asaMkhijjaM vA kAlaM / bhAvArtha - kalpanA karo ki kisI nAma vAlA koI puruSa hai| usakI jihvA - upakaraNa- dravyaiMdriya meM koI rasa pudgala praveza karatA hai| taba vaha pahalA vyaJjana avagraha pUrA hone para eka samaya kI sthiti vAle naizcayika artha avagraha se avyakta rUpa se usa rasa ko cakhatA hai| phira asaMkhya samaya kI sthiti vAlA prathama vyAvahArika artha - avagraha hone para - 'yaha rasa hai ' - isa prakAra rasa ko jAnatA hai / paraMtu usa samaya yaha nahIM jAnatA ki- 'yaha kaisA rasa hai / ' usake pazcAt vaha puruSa IhA meM praveza karatA hai| usake anantara vaha jAnatA hai ki 'yaha amuka rasa hai|' yaha rasa kA avAya jJAna hai / isa jJAna ke rUpa meM vaha avAya meM praveza karatA hai| isa avAya ke anantara vaha rasa kA nirNayajJAna use avicyuti rUpa dhAraNA se Atmagata ho jAtA hai| usake pazcAt vaha vAsanA rUpa dhAraNA meM praveza karatA hai, usase vaha usa rasa ke saMskAra jJAna ko saMkhyAta kAla taka yA asaMkhyAta kAla taka AtmA meM dhAraNa kiye rahatA hai| aba sUtrakAra 'sparzana indriya viSayaka avagraha Adi bhI isI krama se hote haiM'- yaha batAte haiMse jahANAmae kei purise avvattaM phAsaM paDisaMveijjA teNaM phAsetti uggahie, No ceva NaM jANai ke vesa phAsaotti, tao IhaM pavisai tao jANai amuge esa phAse, tao avAyaM pavisai, tao se uvagayaM havai, tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kAlaM / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna - avagraha Adi kA krama 199 *********************************************************** ********************* bhAvArtha - kalpanA karo ki-kisI nAma vAlA koI puruSa hai| usakI sparzana-upakaraNa-dravyaindriya meM koI sparza pudgala praveza karatA hai| taba vaha pahale vyaMjana avagraha pUrA hone para, eka samaya kI sthiti vAlA, naizcayika artha avagraha se, avyakta rUpa se usa sparza ko chUtA hai| phira asaMkhya samaya kI sthiti vAlA vyAvahArika artha avagraha hone para-'yaha sparza hai'-isa prakAra sparza ko jAnatA hai| parantu usa samaya vaha yaha nahIM jAnatA ki-'yaha kaisA sparza hai?' usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai| usake anantara vaha jAnatA hai ki-'yaha amuka sparza hai|' yaha sparza kA avAya jJAna hai| isa jJAna ke rUpa meM vaha avAya meM praveza karatA hai| isa avAya ke anantara vaha sparza kA nirNaya jJAna use avicyuti rUpa dhAraNA se Atmagata ho jAtA hai| usake pazcAt vaha vAsanA rUpa dhAraNA meM praveza karatA hai| usase vaha usa sparza ke saMskAra jJAna ko saMkhya yA asaMkhyAta kAla taka AtmA meM dhAraNa kiye rahatA hai| ___aba sUtrakAra 'anindriya (mana) viSayaka avagraha Adi bhI isI krama se hote haiM'-yaha batAte haiN| .. se jahANAmae kei purise avvattaM sumiNaM pAsijjA teNaM sumiNetti uggahie, No ceva NaM jANai ke vesa sumiNetti, tao IhaM pavisai, tao jANai amuge esa sumiNe, tao avAyaM pavisai, tao se uvagayaM havai, tao dhAraNaM pavisai, tao NaM dhArei saMkhejjaM vA kAlaM, asaMkhejjaM vA kAlaM, se ttaM mllgdittuNtennN|| 35 // bhAvArtha - kalpanA karo ki-kisI nAma vAlA koI puruSa hai| vaha AdhI nIMda meM soyA huA hai| usa samaya use koI svapna AtA hai| taba vaha pahale eka samaya kI sthiti vAle naizcayika artha avagraha se usa svapna ko avyakta rUpa meM dekhatA hai| phira asaMkhya samaya kI sthiti vAle prathama artha avagraha se-'yaha svapna hai'-isa prakAra svapna ko jAnatA hai| parantu usa samaya vaha yaha nahIM jAnatA ki-'yaha kauna-sA svapna hai ?' usake pazcAt vaha IhA meM praveza karatA hai| isake anantara vaha jAnatA hai ki yaha amuka svapna hai| yaha svapna kA avAya jJAna hai| isa jJAna ke rUpa meM vaha avAya meM praveza karatA hai| usa avAya ke anantara vaha svapna kA nirNaya jJAna, use avicyuti rUpa dhAraNA se Atmagata ho jAtA hai| usake pazcAt vaha vAsanA rUpa dhAraNA meM praveza karatA hai| usase vaha usa svapna ke saMskAra jJAna ko saMkhyAta kAla taka yA asaMkhyAta kAla taka AtmA meM dhAraNa kiye rahatA hai| yaha vaha 'mallaka dRSTAMta' hai| aba sUtrakAra Abhinibodhika jJAna, jaghanya aura utkRSTa se kitane dravya, kitanA kSetra, kitanA kAla aura kitane bhAva jAnatA hai-yaha batalAne vAlA tIsarA viSaya dvAra kahate haiM For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nandI sUtra matijJAna kA viSaya taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-davvao, khittao, kAlao; bhaavo| artha - usa Abhinibodhika jJAna kA viSaya saMkSepa se cAra prakAra kA hai| vaha isa prakAra hai1. dravya se, 2. kSetra se, 3. kAla se, aura 4. bhAva se| tattha davvao NaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvAiM davvAiM jANai, Na paasi| artha - dravya se Abhinibodhika jJAnI, Adeza se sarva dravyoM ko jAnatA hai, dekhatA nahIM hai| . vivecana - jo Abhinibodhika jJAnI haiM, ve Adeza se arthAt jAtismaraNAdi se yA gurudeva kA vacana zravaNa, zAstra-paThana Adi se Agamika zrutajJAna jAne hue haiM, ve usa zrutajJAna se sambandhitazrutanizrita matijJAna se chahoM dravyoM ko jAti rUpa sAmAnya prakAra se jAnate haiN| jaise dravya jAtiyA~ chaha haiM-1. dharma, 2. adharma, 3. AkAza, 4. jIva, 5. pudgala aura 6. kaal| koI vizeSa prakAra se bhI jAnate haiN| jaise-1. dharma, 2. adharma, 3. AkAza-ye tIna dravya, dravya se eka-eka hai| zeSa tIna dravya, dravya se ananta-ananta haiN| dharma, adharma aura AkAza, ye tIna skandha se eka-eka haiM tathA jIva aura pudgala-ye do skaMdha se ananta haiN| dharma aura adharma-ye donoM pradeza se asaMkhya-asaMkhya pradezI haiN| AkAza ananta pradezI haiN| lokAkAza asaMkhya pradezI haiM, aloka-AkAza ananta pradezI haiN| jIva pratyeka asaMkhya pradezI haiN| pudgala apradezI, saMkhya pradezI, asaMkhya pradezI aura ananta pradezI haiM, kAla apradezI hai, ityaadi| parantu kevalI ke samAna sampUrNa vizeSa prakAra se dekhate nahIM hai| khettao NaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvaM khettaM jANai, Na paasi| artha - kSetra se Abhinibodhika jJAnI, Adeza se sabhI kSetra ko jAnate haiM, dekhate nhiiN| vivecana - jo Abhinibodhika jJAnI zrutajJAna jAnate haiM, ve zrutanizrita matijJAna se sarva lokAkAza aura sarva alokAkAza rUpa saba kSetra ko, jAtirUpa sAmAnya prakAra se jAnate haiN| kucha vizeSa prakAra se bhI jAnate haiN| jaise AkAza skaMdha, AkAza deza, AkAza pradeza aadi| parantu sarva-vizeSa prakAra se nahIM dekhate haiN| vaisA mAtra kevalI hI dekha sakate haiN| kAlao NaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvaM kAlaM jANai, Na paasi| artha - kAla se-Abhinibodhika jJAnI, Adeza se samasta kAla ko jAnate haiM, dekhate nhiiN| vivecana - jo Abhinibodhika jJAnI, zrutajJAna jAnate haiM, ve usa zruta se nizrita matijJAna se, sarva bhUtakAla, sarva vartamAna kAla aura sarva bhaviSyakAla rUpa sabhI kAla ko jAtirUpa sAmAnya For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna kA upasaMhAra **************************** 201 *************** prakAra se jAnate haiN| samaya, AvalikA, prANa, stoka, lava, muhUrta Adi kucha vizeSa prakAra se bhI jAnate haiM, para sarva vizeSa prakAra se dekhate nahIM haiN| bhAvao NaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savve bhAve jANai, Na paasi| artha - bhAva se Abhinibodhika jJAnI, Adeza se sabhI bhAvoM ko jAnate haiM, dekhate nhiiN| vivecana - jo Abhinibodhika jJAnI, zrutajJAna jAnate haiM, ve usa zruta se nizrita matijJAna se sabhI bhAvoM ko jAtirUpa sAmAnya prakAra se jAnate haiN| jaise-bhAva chaha haiM-1. audayika, 2. aupazamika, 3. kSAyika, 4. kSAyopazamika, 5. pAriNAmika aura 6. sAnnipAtika-nahIM do aura adhika bhAvoM kA sNgm| kucha vizeSa prakAra se bhI jAnate haiN| jaise audayika aura kSAyika bhAva ATha karmoM kA hotA hai| aupazamika bhAva mAtra eka mohanIya karma kA hI hotA hai| kSAyopazamika bhAva cAra ghAti karmoM kA hotA hai| pAriNAmika bhAva chahoM dravyoM meM hotA hai| sAnnipAtika bhAva mAtra jIva dravya meM hI hotA hai, kyoMki ajIva meM pAriNAmika ke sivAya koI bhAva nahIM hotaa| ityAdi, parantu sarva vizeSa prakAra se nahIM dekhte| jo Abhinibodhika jJAnI haiM, ve Agamika zrutajJAna se nizrita matijJAna dvArA kucha kSetra aura kAlavartI jJAna se abhinna Atma dravya ko aura ghar3A kapar3A Adi kucha rUpI pudgala dravya ko hI * jAnate haiM tathA Atma dravya ke jJAna guNa kI kucha paryAyoM ko aura ghar3A, kapar3A Adi ke varNa, gandha, rasa, sparza Ada guNa kI kucha paryAyoM ko hI jAnate haiN| matijJAnI jAnate haiM vaha matijJAna se jAnate haiM aura dekhate haiM vaha cakSudarzana tathA acakSudarzana se dekhate haiN| ____ aba sUtrakAra matijJAna kA cauthA cUlikA dvAra kahate haiN| usameM pahale matijJAna ke vAstavika bheda batalAte haiM- . ... . matijJAna kA upasaMhAra uggaha IhA'vAo ya, dhAraNA eva hu~ti cttaari| AbhiNibohiyaNANassa, bheyavatthU smaasennN||82|| artha - Abhinibodhika jJAna ke saMkSepa meM-1. avagraha, 2. IhA, 3. avAya aura 4. dhAraNA, ye cAra bheda hI hote haiN| ---- vivecana - prazna - matijJAna ke bheda dvAra ke AraMbha meM zrutanizrita matijJAna ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA-ye cAra bheda pRthak batAye gaye the aura unase azrutanizrita matijJAna ke autpAtikI, vaineyikI, kArmikI aura pAriNAmikI-ye cAra bheda bhinna batalAye the, to kula ATha bheda hue na? For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nandI sUtra ***************** ***************** ********************************************* uttara - nahIM, ve bheda vAstava meM avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA-ina cAra bhedoM se pRthak nahIM hai, kyoMki autpAtikI, vaineyikI, kArmikI aura pAriNAmikI ina buddhiyoM meM bhI padArtha kA (viSaya kA) grahaNa, vicAraNA, nirNaya aura dhAraNA hotI hI hai| ataeva ukta cAroM buddhiyA~ bhI avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAtmaka hone se avagrahAdi se abhinna haiN| prazna - cAra mati aura cAra buddhi yoM 8 bheda kyoM kiye? uttara - 'sAmAnya rUpa meM mati jJAna, zruta kA anusaraNa karane vAlA hai| kintu ye cAra buddhiyA~ graMtha Adi rUpa zruta kA anusaraNa karane vAlI nahIM hai|' isa vizeSa bAta kA jJAna karAne ke lie hI . sUtrakAra ne pahale matijJAna ke zrutanizrita aura azrutanizrita-ye do bheda kiye aura cAroM buddhiyoM ko azrutanizrita meM-zrutanizrita avagrahAdi se bhinna karake btlaayaa| aba sUtrakAra avagraha Adi cAroM bhedoM kA artha batalAte haiN| .. . atthANaM uggahaNammi, uggaho taha viyAlaNe iihaa| vavasAyammi avAo, dharaNaM puNa dhAraNaM biNti|| 83 // artha - 1. 'avagraha'-padArtha ke grahaNa ko 'avagraha' kahate haiN| 2. 'IhA'-padArtha kI vicAraNA . ko 'IhA' kahate haiN| 3. 'avAya'-padArtha ke vyavasAya ko 'avAya' kahate haiM aura 4. 'dhAraNA'padArtha ke nirNaya jJAna ke dhAraNa karane ko 'dhAraNA' kahate haiN| aba sUtrakAra ina cAroM kA kAla, gAthA-baddha batalAte haiMuggahaM ikkaM samayaM, IhAvAyA muhuttamaddhaM tu| kAlamasaMkhaM saMkhaM, ca dhAraNA hoI nnaayvvaa|| 84 // artha - 1. avagraha kA kAla eka samaya hai| 2. IhA kA kAla antarmuhUrta hai| 3. avAya kA kAla antarmuhUrta hai aura 4. (vAsanA rUpa) dhAraNA kA kAla saMkhyAta kAla yA asaMkhyAta kAla hai| aba sUtrakAra 'kauna iMdriya, kisa prakAra viSaya ko grahaNa karake jAnatI hai'-yaha batalAte haiN| puTuM suNei saI, rUvaM puNa pAsai apuDhe tu| gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca, baddhapaDhe viyaagre|| 85 // artha - zrotrendriya, zabda ko mAtra sparza hone para bhI sunatI hai, kintu cakSuiMdriya to rUpa ko binA sparza hue hI dekhatI hai tathA ghrANa iMdriya gandha ko, rasanA iMdriya rasa ko aura sparzana iMdriya sparza ko, sparza hone para aura ba~dhane para do meM se hI jAnatI hai| vivecana - jaise naye zakore para jala-bindu kA sparza mAtra hone se, zakorA usa jala biMdu ko grahaNa kara letA hai| vaise hI zrotra (kAna) iMdriya ke sAtha zabda pudgaloM kA mAtra sparza rUpa sambandha For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati jJAna kA upasaMhAra 203 hote hI zrotra zabda ko suna letI hai, kyoMki zrotra upakaraNa dravya-iMdriya ke pudgala bahuta paTu haiM tathA zabda ke pudgala sUkSma bahuta aura adhika bhAvuka hote haiN| . jisa prakAra darpaNa se kisI padArtha ke sparza hue binA hI (kevala sAmane Ane se hI) padArtha ke pratibimba ko darpaNa grahaNa kara letA hai, usI prakAra cakSu upakaraNa dravya iMdriya se padArtha kA sparza hue binA hI (kevala cakSu ke sAmane Ane se hI) cakSu rUpa ko jAna letI hai| jaise - loha ko agni ke usakA sparza hone se hI nahIM pakar3atA, para jaba agni, loha meM praviSTa hotI hai, tabhI loha agni ko pakar3atA hai, vaise hI ghrANa, jihvA aura sparzana-upakaraNa-dravya, indriyoM ke sAtha, gaMdha, rasa aura sparza pudgaloM kA sparzamAtra hone se, ghrANa, jihvA aura sparzana labdhi bhAvendriyA~ gaMdha, rasa aura sparza ko nahIM jAnatI, para jaba ghrANa, jihvA aura sparza upakaraNa dravya iMdriyoM ke pradezoM ke pradezoM se, gandha, rasa aura sparza pudgala paraspara ekameka ho jAte haiM (= eka dUsare meM prabhAvita ho jAte haiM) tabhI ghrANa, jihvA aura sparzana-labdhibhAva iMdriyA~, gandha, rasa aura sparza ko jAna sakatI hai, kyoMki zrotra upakaraNa dravya iMdriyoM ke pudgaloM se ghrANa, jihvA aura sparzana-upakaraNa-dravyaiMdriya ke pudgala kramaza: uttarottara manda haiM aura gaMdha, rasa aura sparza pudgala bhI kramazaH bAdara, alpa aura manda-bhAvuka haiN| - aba sUtrakAra-'indriyA~ kaba kaise viSaya ko grahaNa karatI haiM'-yaha batAte haiN| bhAsAsamaseDhIo, saI jaM suNai mIsiyaM sunni| vIseDhI puNa saI, suNei NiyamA praaghaae||86|| artha - jo vyakti samazreNI meM hotA hai, vaha mizra pudgala sunatA hai; kintu jo viSama zreNI meM hotA hai, vaha niyata rUpa se parAghAta-vAsita zabda pudgala sunatA hai| vivecana - jo zrotA chahoM dizAoM meM se kisI bhI dizA meM, yadi vaktA kI samazreNI meM rahA huA ho, to vaha jo zabda sunatA hai, vaha mizrita sunatA hai-kucha vaktA ke dvArA bhASA-vargaNA ke bhASA rUpa meM pariNata karake choDe gaye zabda pudagala sunatA hai aura kucha una bhASA pariNata zabda pudgaloM se prabhAvita hokara zabda rUpa meM pariNata zabda pudgala sunatA hai| prazna - kyoM? uttara - isalie ki vaktA dvArA zabda rUpa meM pariNata pudgala chahoM dizAoM meM vaktA kI samazreNI meM gati karate hue utkRSTa lokAnta taka pahu~cate haiM aura samazreNI meM rahe hue zabda vargaNA ke pudgaloM ko prabhAvita kara zabda rUpa meM pariNata karate jAte haiN| - jo zrotA vaktA kI viSamazreNI meM, kisI bhI dizA meM rahA huA ho, to vaha jo zabda sunatA hai, vaha niyama se prabhAvita zabda hI sunatA hai| vaktA ke dvArA zabda rUpa meM pariNata zabda pudgala nahIM For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nandI sUtra ****** manakAmanA * ************* **************** sunatA, parantu usake zabda pudgaloM se prabhAvita hokara zabda rUpa meM pariNata hue pudgala hI sunatA hai, kyoMki zabda pudgala samazreNI meM hI gati karate haiM, viSama zreNI meM gati nahIM karate, parantu ve viSama zreNI meM rahe hue zabda, pudgaloM ko prabhAvita kara, zabda rUpa meM pariNata karate jAte haiN| jisa prakAra zabda pudgaloM ke lie kahA, usI prakAra gaMdha pudgala, rasa pudgala aura sparza pudgaloM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| yathA-jo puruSa gaMdha vAle, rasa vAle aura sparza vAle pudgala kI samazreNI meM hotA hai, vaha mizrita gaMdha, rasa aura sparza pudgaloM ko jAnatA hai aura jo viSamazreNI meM hotA hai, vaha niyama se parAghAta (vAsita) gaMdha, rasa aura sparza pudgaloM ko jAnatA hai| aba sUtrakAra matijJAna ke ekArthaka nAma batalAte haiN| IhA apoha vImaMsA, maggaNA ya gvesnnaa| saNNA saI maI paNNA, savvaM aabhinnibohiyN|| 87 // artha - 1. IhA, 2 apoha (avAya), 3. vimarza, 4. mArgaNA, 5. gaveSaNA, 6. saMjJA, 7. smRti, 8. mati, 9. prajJA-ye sabhI Abhinibodhika jJAna ke hI antargata haiN| ataeva sAmAnyatayA Abhinibodhika jJAna ke hI nAma haiN| vivecana - vizeSa apekSA se, 1. IhA - yathArtha paryAlocanA ko 'IhA' kahate haiN| yaha matijJAna kA dUsarA bheda hai| ' 2. apoha - nizcaya ko 'apoha' kahate haiN| yaha matijJAna ke tIsare bheda kA paryAyavAcI 3. vimarza - satpadArtha meM pAye jAne vAle dharma ke spaSTa vicAra ko 'vimarza' kahate haiN| yaha IhA kA antima pA~cavA~ bheda hai| 4. mArgaNA - satpadArtha meM pAye jAne vAle dharmoM kI khoja ko 'mArgaNA' kahate haiN| yaha IhA kA dUsarA bheda hai| 5. gaveSaNA - satpadArtha meM na pAye jAne vAle dharmoM kI vicAraNA ko 'gaveSaNA' kahate haiN| yaha IhA kA tIsarA bheda hai| . 6. saMjJA - padArtha ko avyakta rUpa meM jAnane ko 'saMjJA' kahate haiN| yaha matijJAna ke pahale bheda avagraha kA paryAyavAcI hai athavA dravya iMdriya Adi kI sahAyatA ke binA hone vAle kSudhA vedana Adi ko 'saMjJA' kahate haiN| ___7. smRti - pahale jAne hue padArtha ke smaraNa ko 'smRti' kahate haiN| yaha dhAraNA ke dUsare bheda, dhAraNA kA payAryavAcI zabda hai| For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna 205 8. mati - zrutanizcita matijJAna ko 'mati' kahate haiM athavA sUkSma paryAlocanA ko 'mati' kahate haiN| 9. prajJA - azrutanizrita matijJAna ko 'prajJA' kahate haiN| yaha buddhi kA paryAyavAcI zabda hai athavA viziSTa kSayopazamajanya yathArtha paryAlocanA ko 'prajJA' kahate haiN| se taM aabhinnibohiynnaannprokkhN| se ttaM minnaannN|| 36 // artha - yaha Abhinibodhika jJAna parokSa hai| yaha matijJAna hai| aba jijJAsu zrutajJAna ke svarUpa ko jAnane ke lie pUchatA hai| zruta jJAna se kiM taM suyaNANaparokkhaM? suyaNANaparokkhaM coddasavihaM paNNattaM, taM jahA1. akkharasuyaM 2..aNakkharasuyaM 3. saNNisuyaM 4. asaNNisuyaM 5. sammasuyaM 6. micchAsuyaM 7. sAiyaM 8. aNAiyaM 9. sapajjavasiyaM 10. apajjavasiyaM 11. gamiyaM 12. agamiyaM 13. aMgapaviTuM 14. annNgpvitttth|| 37 // prazna - vaha zrutajJAna kyA hai? uttara - zrutajJAna ke caudaha bheda haiM-1. akSarazruta 2. anakSarazruta 3. saMjJIzruta 4. asaMjJIzruta 5. samyakzruta 6. mithyAzruta 7. sAdizruta 8. anAdizruta 9. saparyavasitazruta 10. aparyavasitazruta 11. gamikazruta 12. agamikazruta 13. aMgapraviSTazruta 14. aNgbaahyshrut|| vivecana - zabda yA artha ko (rUpI-arUpI padArtha ko) matijJAna se grahaNa kara yA smaraNa kara, unameM jo paraspara vAcya-vAcaka sambandha rahA huA hai, usakI paryAlocanA pUrvaka, zabda uccAra athavA ullekha sahita, zabda va artha ko jAnanA-'zratajJAna' hai| sAmAnyatayA guru ke zabda sunane se yA graMtha par3hane se athavA unameM upayoga lagAne se jo jJAna hotA hai, use-' zrutajJAna' kahate haiN| ... mati aura zruta jJAna kA antara batAte samaya 'zrutajJAna' ke svAmI cAroM gati ke samyagdRSTi haiMyaha pahale batA diyA hai| ataeva aba sUtrakAra ziSya kI jijJAsA pUrti ke lie zrutajJAna ke kitane bheda haiM aura zrutajJAna kitane dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko jAnatA hai-ye zeSa do bAteM btaayeNge| sarvaprathama zrutajJAna ke kitane bheda haiM-yaha batalAne vAlA dUsarA bheda dvAra batalAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nandI sUtra *-*-*-*-*-*-*-*-*-*-* *HHHHHHHHHHHH *HHHHHHHHHH zrutajJAna ke bheda-prabheda - 1. akSarazruta-varNAtmaka shrut| 2. anakSara zruta-varNa vyatirikta shrut| 3. saMjJIzruta-saMjJI jIvoM kA shrut| 4. asaMjJIzruta-asaMjJI jIvoM kA shrut| 5. samyak zruta-lokottara shrut| 6. mithyA zrutakuprAvacanika tathA laukika shrut| 7. sAdi zruta-Adi sahita shrut| 8. anAdi zruta-Adi rahita shrut| 9. saparyavasita zruta-anta sahita shrut| 10. aparyavasita zruta-anta rahita shrut| 11. gamika zrutasadRza pAThavAlA shrut| 12. agamika zruta-asadRza pAThavAlA shrut| 13. aMgapraviSTa zruta-aMga ke antargata shrut| 14. anaMga praviSTa zruta-aMgabAhya shrut| (yoM 1 do, 2 do, 3 do, 4 do, 5 do, 6 do aura 7 do ke bheda milAkara zrutajJAna ke 742-14 bheda hue|) ... 1. akSara zruta aba sUtrakAra zrutajJAna ke pahale aura dUsare bheda kA svarUpa batAte haiN| se kiM taM akkharasuyaM? akkharasuyaM tivihaM paNNattaM, taM jahA-saNNakkharaM, vaMjaNakkharaM, lddhiakkhrN| prazna - vaha akSarazruta kyA hai ? uttara - akSarazruta ke tIna bheda haiM-1. saMjJAkSara 2. vyaMjanAkSara tathA 3. lbdhykssr| . vivecana - jo 'a' 'ka' Adi varNAtmaka zruta hai, use 'akSarazruta' kahate haiN| bheda - akSarazruta ke tIna bheda haiM-1. saMjJA akSara-lipi, 2. vyaJjana akSara-bhASA aura 3. labdhi akSara-lipi, bhASA aura vAcyapadArtha kA jnyaan| 3. saMjJA akSara aura vyaMjana akSara arthAt likhI huI lipiyA~ aura uccarita bhASAe~-'dravya zruta' haiM, kyoMki ye jJAna rUpa nahIM haiM, parantu jJAna ke lie kAraNabhUta haiM tathA labdhi akSara-'bhAvazruta' hai, kyoMki vaha svayaM jJAna rUpa hai, kSayopazamarUpa hai| se kiM taM saNNakkharaM? saNNakkharaM akkharassa sNtthaannaagiii| se ttaM snnnnkkhrN| prazna - vaha saMjJA akSarazruta kyA hai ? uttara - akSaroM ke saMsthAna-AkRti ko arthAt lipi ko 'saMjJAkSara' kahate haiN| yaha saMjJAkSara kI paribhASA huii| vivecana - paTTI, patra, pustaka, patthara, dhAtu Adi para likhita nirmita 'a' 'ka' Adi akSaroM kI AkRti ko 'saMjJAkSara' kahate haiM, kyoMki vaha AkRti 'a' 'ka' Adi ke jAnane meM nimittabhUta . For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * ******** zruta jJAna ke bheda-prabheda - akSara zruta 207 .in m otion.......................... hai| usa AkRti kI saMjJA-nAma bhI 'a' 'ka' Adi hai| loga bhI use 'a' 'ka' Adi rUpa meM hI vyavahAra meM lAte haiN| bheda - saMjJA akSara arthAt lipiyoM ke prAcIna kAla meM aneka bheda the| jaise-1. brAhmI lipi, 2. yavana lipi, 3. aMka lipi, 4. gaNita lipi aadi| vartamAna meM bhI hindI, tamila Adi kaI bheda pAye jAte haiN| se kiM taM vaMjaNakkharaM? vaMjaNakkharaM - akkharassa vNjnnaabhilaavo| se taM vNjnnkkhrN| prazna - vaha vyaJjana akSarazruta kyA hai ? uttara - akSaroM ke spaSTa uccAraNa ko arthAt bhASA ko 'vyaMjanAkSara' kahate haiN| yaha vyaMjanAkSara kI paribhASA huii| . vivecana - zrotA ko artha kA jJAna ho sake, isa prakAra akSaroM ke spaSTa uccAraNa ko 'vyaMjana akSara' kahate haiN| jaise dIpaka se ghaTa, paTa Adi padArtha dRzya hote haiM, vaise hI bhASA se vaktA ke abhiprAya jJAta hote haiM, isalie bhASA ko 'vyaMjana akSara' kahate haiN| bheda-arddhamAgadhI, saMskRta Adi prAcIna kAla meM bhASA ke kaI bheda the| Aja bhI lokabhASA, sAhityabhASA Adi kaI bheda pAye jAte haiN| se kiM taMladdhiakkharaM? laddhiakkharaM akkharaladdhiyassaladdhiakkharaM samuppajjai, taM jahA-soiMdiyaladdhiakkharaM cakkhiMdiyaladdhiakkharaM, ghANiMdiyaladdhiakkharaM, rasaNiMdiyaladdhiakkharaM, phAsiMdiyaladdhiakkharaM, nnoiNdiylddhiakkhrN| se taM lddhiakkhrN| settaM akkhrsuyN|| prazna - vaha labdhi akSarazruta kyA hai? uttara - akSara labdhi vAle jIva ko labdhi akSara utpanna hotA hai| labdhyakSara ke chaha bheda haiM1. zrotrendriya labdhyakSara, 2. cakSurindriya labdhyakSara, 3. ghrANendriya labdhyakSara, 4. jihvendriya labdhyakSara, 5. sparzanendriya labdhyakSara tathA 6. anindriya lbdhykssr| yaha labdhyakSara kA prarUpaNa huaa| yaha akSarazruta huaa| vivecana - zabdArtha ko matijJAna se grahaNa kara yA smaraNa kara, zabda aura arthagata vAcyavAcaka sambandha kI paryAlocanApUrvaka (zabda ullekha sahita) zabda va artha (padArtha) jAnanA arthAt bhAvazruta ko 'labdhi akSara' kahate haiN| svAmI - jisameM akSara labdhi hotI hai arthAt lipi par3ha kara yA bhASA suna kara samajhane kI For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nandI sUtra ***************** zakti hotI hai, aise labdhi akSara vAle ko hI akSara kI labdhi hotI hai (akSara kA jJAna prApta hotA hai|) bheda - labdhirUpa akSara zrutajJAna ke chaha bheda haiN| yathA 1. zrotra iMdriya labdhi akSara - zrotra iMdriya ke nimitta se utpanna shrutjnyaan| jaise-guru ke dvArA kahe hue-'AtmA hai'-zabda kAna se sunakara- AtmA hai' yaha zabda aura 'astitvavAna AtmA'-padArtha gata vAcya-vAcaka sambandha ko paryAlocanA pUrvaka ('AtmA hai'-yoM zabdollekhapUrvaka) astitvavAna AtmA kA bodha honA athavA zaMkha ke zabda ko sunakara 'zaMkha' zabda aura padArthagata vAcya-vAcaka sambandha kA paryAlocanApUrvaka ('yaha zaMkha hai'-yoM zabda ullekhapUrvaka) bodha honaa|. . 2. cakSuiMdriya labdhi akSara - cakSu iMdriya ke nimitta se utpanna shrutjnyaan| jaise-'AtmA pariNAmI nitya hai'-isa zabda ko A~kha se par3hakara- AtmA pariNAmI nitya hai' yaha zabda aura 'pariNAmI nitya AtmA' padArthagata vAcya-vAcaka sambandha kA paryAlocanApUrvaka ('AtmA nitya hai'-yoM zabda ullekhapUrvaka) nitya Atma tattva kA bodha honA athavA 'ThUTha' ko A~kha se dekhakara 'hTha' zabda aura 'dUMTha' padArthagata vAcya-vAcaka saMbaMdha kA paryAlocanApUrvaka ('yaha dU~Tha hai'-yoM zabda ullekhapUrvaka .. 'dUMTha' padArtha kA) bodha honaa| . 3. ghrANa iMdriya labdhi akSara - ghrANa iMdriya ke nimitta se utpanna shrutjnyaan| jaise-kastUrI kI gaMdha ko nAka se sUMghakara 'kastUrI' zabda aura 'kastUrI' padArthagata vAcya-vAcaka sambandha kA paryAlocanApUrvaka ('yaha kastUrI hai'-yoM zabdollekha sahita kastUrI padArtha ko) jaannaa| 4. jihvA iMdriya labdhi akSara - jihvA iMdriya ke nimitta se utpanna shrutjnyaan| jaise-jIbha se IkSurasa cakhakara-'IkSu rasa' zabda aura 'IkSu rasa' padArthagata paraspara vAcya-vAcaka saMbaMdha kA paryAlocanApUrvaka ('yaha 'Ikha' kA rasa hai'-yoM zabda ullekha sahita, IkSu rasa kA) jJAna honaa| 5. sparzana iMdriya labdhi akSara - sparzana iMdriya ke nimitta se utpanna shrutjnyaan| jaise-sparzana se rassI kA sparza hone para 'rassI' zabda aura 'rassI' padArthagata paraspara vAcya-vAcaka sambandha kA paryAlocanAparvaka ('yaha rassI hai| yoM zabda ke ullekha parvaka rassI kA) jJAna honaa| 6. anindriya labdhi akSara - mana ke nimitta se utpanna shrutjnyaan| jaise-sUrya kA svapna dekhakara 'sUrya' zabda aura 'sUrya' padArthagata paraspara vAcya-vAcaka sambandha kA paryAlocanApUrvaka ('yaha sUrya hai'-yoM zabda ullekhasahita sUrya ke svapna kA) jJAna honaa| athavA 'dravya chaha hai -isa zAstra vacana kA smaraNa kara 'dravya chaha hai'-isa zabda aura chaha dravya padArthagata vAcya-vAcaka sambandha kA paryAlocanApUrvaka ('dravya chaha hai'-yoM zabda ullekhapUrvaka chaha dravya padArtha kA) jJAna honaa| For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - anakSara zruta 209 prazna - AtmA Adi zabdArtha kA jJAna zrutajJAna hai yA matijJAna? uttara - jaba vAcya-vAcaka sambandha paryAlocanApUrvaka hotA hai, taba use 'zrutajJAna' kahate haiM tathA jaba vAcya-vAcaka saMbaMdha paryAlocanArahita hotA hai, taba use 'matijJAna' kahate haiN| prazna - ekendriyoM ko bhI zruta (a)jJAna hotA hai ? uttara - hA~, para vaha soye hue yA madya meM matta mUrcchita prANI ke zruta jJAna ke sadRza avyakta hotA hai| jaba ve ekeMdriyAdi jIva, kSudhA-vedana Adi ke samaya 'kSudhA' zabda aura 'kSudhA vedanA' inameM nihita vAcya-vAcaka sambandha paryAlocanA pUrvaka aura 'mujhe bhUkha lagI hai'-yoM antaraMga zabda ullekha sahita kSudhA kA vedana karate haiM, taba unheM zrutajJAna hotA hai, aisA samajhanA caahie| yaha labdhi akSarazruta hai| yaha akSarazruta hai| 2. anakSara zruta se kiM taM aNakkharasuyaM? aNakkharasuyaM aNegavihaM paNNattaM, taM jahAUsasiyaM NIsasiyaM, NicchUDhaM khAsiyaM ca chIyaM c| NissiMghiyamaNusAraM, aNakkharaM cheliyaaiiyN|| 88 // se ttaM aNakkharasuyaM // 38 // prazna - vaha anakSarazruta kyA hai? uttara - anakSarazruta ke aneka bheda haiN|...1. zvAsa lenA, 2. zvAsa chor3anA, 3. thUkanA 4. khAMsanA, 5. chIMkanA, 6. 'gUM-gUM' karanA 7. adhovAyu karanA, 8. sudd'sudd'aanaa| ye anakSarazruta haiN| vivecana - jo 'a' 'ka' Adi varNa rahita zruta hai, use 'anakSara vrata' kahate haiN| prazna - uparyukta sabhI zAbdika kriyAe~ dravya-zruta ke antargata kaba samajhanI cAhie? uttara - -: ina zAbdika kriyAoM kA prayoga karane vAle kisI anya jana ko, kisI padArtha vizeSa kA jJAna karAne ke abhiprAya se, ina zAbdika kriyAoM kA prayoga karatA hai, tabhI inheM dravya zrutajJAna ke antargata samajhanA caahie| jaise mala tyAga karane ke sthAna meM mala tyAga karatA huA puruSa, apanI upasthiti aura usa avasthA kA, anya anabhijJa puruSa ko jJAna karAne ke abhiprAya se, kaMTha ke dvArA avarNAtmaka vicitra svara karatA (khakhAratA) hai, to vaha svara, dravya zrutajJAna ke antargata hai, kyoMki vaha zabda anya anabhijJa puruSa ko ukta puruSa kI sthiti jAnane rUpa bhAva zrutajJAna meM kAraNa banatA hai| For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nandI sUtra prazna - jaise akSara zruta ke tIna bheda haiM-1. saMjJA akSara zruta, 2. vyaMjana akSara zruta, aura 3. labdhi akSara shrut| vaise hI anakSara zruta ke kitane bheda haiM ? uttara - usake bhI tIna bheda hote haiM-1. saMjJA anakSara zruta, 2. vyaMjana anakSara zruta aura 3. labdhi anakSara shrut| ina tInoM meM abhI jo anakSara zruta ke bheda batAe haiM, unheM 2. 'vyaMjanaM anakSara zruta' ke antargata samajhanA cAhie, kyoMki ve zabdAtmaka haiN| jo hAtha kI ceSTA vizeSa Adi haiM, unheM 1. 'saMjJA anakSara zruta' samajhanA cAhie, kyoMki ve ceSTAe~ saMjJAtmaka hai tathA jo ina donoM se suna kara va dekhakara utpanna zrutajJAna hai, use 3. 'labdhi anakSara zruta' samajhanA cAhie, kyoMki vaha jJAnAtmaka hai| ina donoM bhedoM ko yahA~ nahIM kahA hai, parantu unheM upalakSaNa se samajha lenA caahie| aba sUtrakAra zrutajJAna ke tIsare aura cauthe bheda kA svarUpa batAte haiN| ____3-4. saMjJI zruta-asaMjJI zruta se kiM taM saNNisuyaM? saNNisuyaM tivihaM paNNattaM, taM jahA-kAliovaeseNaM, heUvaeseNaM, divivaaovesennN| prazna - vaha saMjJIzruta kyA hai ? (vaha 4 asaMjJI zruta kyA hai ?) uttara - saMjJI (aura asaMjJI) zruta tIna prakAra ke haiN|.....1. kAla kI apekSA, 2. hetu kI apekSA tathA 3. dRSTi kI apekssaa| vivecana - jo jIva saMjJA sahita haiM, unake zruta ko 'saMjJIzruta' kahate haiM tathA jo jIva saMjJA rahita haiM, unake zruta ko 'asaMjJI zruta' kahate haiN| prazna - saMjJAe~ kitanI apekSA se haiM? / uttara - saMjJAe~ tIna apekSAoM se haiM, ve isa prakAra haiM 1. dIrghakAlika kI apekSA, 2. hetu kI apekSA aura 3. dRSTivAda kI apekssaa| ataeva ina trividha saMjJAoM kI vivakSA se saMjJI jIva aura asaMjJI jIva bhI tIna-tIna prakAra se haiM aura isa kAraNa saMjJI zruta aura asaMjJI zruta bhI tIna-tIna prakAra se haiN| se kiM taM kAliovaeseNaM? kAliovaeseNaM jassa NaM atthi IhA, avoho, maggaNA, gavesaNA, ciMtA, vImaMsA, se NaM saNNIti lbbhi| jassaNaM Natthi IhA, avoho, maggaNA, gavesaNA, ciMtA, vImaMsA, se NaM asaNNIti lbbhi| se ttaM kaaliovesennN| For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - saMjJI zruta, asaMjJI zruta 211 prazna - vaha dIrghakAlika saMjJA kyA hai? (usakI apekSA saMjJI jIva aura asaMjJI jIva kaunakauna haiM aura saMjJI-zruta asaMjJI-zruta kyA-kyA haiM ?) uttara - jisameM IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, ciMtA aura vimarza hai, vaha kAlikI apekSA saMjJI hai aura jisameM ye zaktiyA~ nahIM, vaha asaMjJI hai| vivecana - lambe bhUtakAla aura lambe bhaviSyakAla viSayaka-1. IhA karanA-satpadArtha kI paryAlocanA karanA, 2. apoha karanA-nizcaya, avAya karanA, 3. mArgaNA karanA-satpadArtha meM pAye jAne vAle guNa dharma kA vicAra karanA, 4. gaveSaNA karanA-satpadArtha meM na pAye jAne vAle guNa dharma kA vicAra karanA, 5. ciMtA karanA-bhUta meM yaha kaise huA? vartamAna meM kyA karanA hai? bhaviSya meM kyA hogA? isakA ciMtana karanA, 6. vimarza karanA-yaha isI prakAra ghaTita hotA hai, yaha isI prakAra huA, yaha isI prakAra hogA, ityAdi, padArtha kA samyak-yathArtha nirNaya karanA Adi-dIrghakAlika saMjJA' kahalAtI hai| 2. saMjJI asaMjJI jIva - jina jIvoM meM yaha dIrghakAlika saMjJA pAyI jAtI hai, ve isa dIrghakAlika saMjJA kI apekSA 'saMjJI jIva' haiM tathA jinameM ye nahIM pAyI jAtI, ve 'asaMjJI jIva' haiN| ___ yaha dIrghakAlika saMjJA jitane bhI mana vAle prANI haiM-nAraka, garbhaja tiryaMca, garbhaja manuSya aura deva meM pAyI jAtI haiN| kyoMki jaise A~khoM vAlA prANI, dIpaka kI sahAyatA se sabhI padArthoM kA spaSTa jJAna prApta karatA hai, vaise hI ye bhI bhAva mana vAle prANI dravyamana kI sahAyatA se dIrgha bhUtakAla aura dIrgha bhaviSyakAla viSayaka pahale pIche ke vicAra dvArA padArtha kA spaSTa vicAra karane meM samartha hote haiM tathA jitane bhI mana rahita prANI haiM-sammUrchima eka indriya se lekara pA~ca indriya vAle tiryaMca aura sammUrchima manuSyoM meM yaha saMjJA nahIM pAyI jAtI, kyoMki jaise andhA prANI netra aura dIpaka ke abhAva meM kisI bhI padArtha kA spaSTa jJAna karane meM asamartha hotA hai, vaise hI ye bhI bhAvamana aura dravyamana ke abhAva meM (alpatA meM) dIrgha vicArapUrvaka padArtha kA spaSTa vicAra karane meM asamartha rahate haiN| 3. saMjJI asaMjJI zruta - jina jIvoM meM yaha dIrghakAlika saMjJA pAyI jAtI hai, una jIvoM kA zruta, dIrghakAlika saMjJA kI apekSA 'saMjJI zruta' hai tathA jina jIvoM meM yaha saMjJA nahIM pAyI jAtI, una jIvoM kA zruta, dIrghakAlika saMjJA kI apekSA 'asaMjJI zruta' hai| . se kiM taM heUvaeseNaM? heUvaeseNaM jassaNaM asthi abhisaMdhAraNapubbiyA karaNasattI se NaM saNNIti lbbhi| jassa NaM Natthi abhisaMdhAraNapubviyA karaNasattI se NaM asaNNIti lbbhi| se ttaM heuuvesennN| For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ************* nandI sUtra ***************** ** * **** ** prazna - vaha hetu saMjJA kyA hai ? (usakI apekSA saMjJI jIva aura asaMjJI jIva kauna-kauna haiM aura saMjJIzruta asaMjJIzruta kyA-kyA haiM ?) uttara - jinameM abhisaMdhAraNa-buddhipUrvaka kArya karane kI kSamatA ho, ve hetu kI apekSA saMjJI tathA jinameM....kSamatA nahIM ho, ve asaMjJI haiN| vivecana - jo prAyaH vartamAna ke hetu kA vicAra hai arthAt nikaTa bhUta evaM nikaTa bhaviSya ke hetu kA vicAra haiM, use 'hetu saMjJA' kahate haiN| 2. saMjJI asaMjJI jIva - jina jIvoM meM isa saMjJA pUrvaka iSTa meM pravRtti aura aniSTa se nivRtti rUpa kriyA karane kI zakti pAyI jAtI hai, ve isa hetu saMjJA kI apekSA "saMjJI jIva' haiM tathA jinameM nahIM pAyI jAtI, ve 'asaMjJI jIva' haiN| yaha saMjJA jo dIrghakAlika saMjJA kI apekSA asaMjJI haiM-mana rahita haiM, unameM se bhI jo do iMdriya vAle, tIna iMdriya vAle, cAra iMdriya vAle aura sammUrchima pA~ca iMdriya vAle trasa jIva haiM, unhIM meM pAyI jAtI hai, kyoMki ve sparzana iMdriya dvArA zIta-uSNa Adi kA anubhava kara use dUra karane ke vicArapUrvaka dhUpa-chA~va Adi meM gamana Agamana karate haiN| rahane ke lie sthAna, ghara Adi banAte haiN| bhUkha lagane para use miTAne kI vicAraNApUrvaka iSTa AhAra pAkara use khAne kI pravRtti karate haiM, aniSTa AhAra dekha kara usase nivRtta hote haiM, jaise-laTa aadi| sugaMdha kI icchApUrvaka zakkara Adi iSTa gaMdha vAle padArthoM ke nikaTa pahu~cate haiM, aniSTa gaMdha vAle padArthoM se haTate haiM, jaise-cIMTiyA~ aadi| rUpa kI icchApUrvaka rUpavAna, gaMdhavAna, rasavAna puSpa Adi para pahuMcate haiM, aniSTa rUpa, gaMdha, rasavAna puSpa Adi para nahIM pahuMcate haiM, jaise bhramara aadi| jo eka indriya vAle sthAvara jIva haiM, unameM yaha saMjJA nahIM pAyI jAtI, kyoMki unameM vartamAna kA vicAra bodha bhI atyanta manda hotA hai aura tatpUrvaka gamana Agamana kI vIrya zakti bhI nahIM hotii| 3. saMjJI asaMjJI zruta - jina jIvoM meM yaha hetu saMjJA pAyI jAtI hai, una jIvoM kA zruta, hetu saMjJA kI apekSA 'saMjJI zruta' hai tathA jina jIvoM meM yaha saMjJA nahIM pAyI jAtI, una jIvoM kA zruta, hetu saMjJA kI apekSA 'asaMjJI zruta' hai| se kiM taM diTThivAovaeseNaM? didvivAovaeseNaM saNNisuyassa khaovasameNaM saNNI labbhai, asaNNisuyassa khaovasameNaM asaNNI lbbhi| se ttaM ditttthivaaovesennN| settaM snnnnisuyN| settaM asnnnnisuyN||39|| prazna - vaha dRSTivAda saMjJA kyA hai ? (usakI apekSA saMjJI jIva aura asaMjJI jIva kauna kauna haiM aura saMjJI zruta tathA asaMjJI zruta kyA-kyA hai ?) For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - saMjJI zruta, asaMjJI zruta . 213 ******* uttara - dRSTivAda kI apekSA jinheM saMjJIzruta-samyak zruta kA kSayopazama ho, ve saMjJI aura jinheM asaMjJIzruta-mithyAzruta kA kSayopazama ho, ve asaMjJI haiN| dRSTivAda kI apekSA yaha saMjJIzruta tathA asaMjJIzruta kA prarUpaNa huaa| vivecana - sudeva, suguru, sudharma kauna hai aura kudeva, kuguru aura kudharma kauna hai? isakA samyag-yathArtha jJAna, jIva-ajIva puNya-pApa, Asrava-saMvara-nirjarA, baMdha, mokSa, ina nava tattvoM kA samyag yathArthajJAna aura ruci rUpa jo samyagdarzana hai, vaha dRSTivAda kI apekSA saMjJA hai| 2. saMjI asaMjI jIva - jina jIvoM meM graha daSTivAda kI vivakSAvAlI saMjJA pAyI jAtI hai arthAt samyagdarzana pAyA jAtA hai, ve dRSTivAda saMjJA kI apekSA 'saMjJI jIva' haiM tathA jinameM nahIM pAyA jAtA arthAt jinameM mithyAdarzana yA mizra-darzana pAyA jAtA hai, ve dRSTivAda saMjJA kI apekSA 'asaMjJI jIva' haiN| __ yaha samyagdRSTi rUpa saMjJA, jo dIrghakAlika saMjJA kI apekSA saMjJI haiM, unameM se bhI jinheM darzanamohanIya kI tIna aura anantAnubandhI kI cAra-ina sAta prakRtiyoM kA kSayopazama, upazama yA kSaya yA inameM se samyaktva mohanIya ko chor3akara chaha prakRtiyoM kA kSayopazama, upazama yA kSaya hotA hai, una samyagdRSTi nAraka, garbhaja tiryaMca paMcendriya, garbhaja manuSya aura devoM meM hI pAyI jAtI hai| zeSa jina jIvoM ko mithyAdarzana-mohanIya aura mizra-darzanamohanIya kA vicitra kSayopazama hotA hai, una mithyAdRSTi aura mizradRSTi nAraka, garbhaja tiryaMca paMcendriya, garbhaja manuSya aura devoM meM yaha saMjJA nahIM pAyI jaatii| . . 3. saMjIzruta asaMjJIzruta - jina jIvoM meM yaha dRSTivAda saMjJA pAyI jAtI hai, una jIvoM kA samyak zruta, dRSTivAda saMjJA kI apekSA (samyagdarzana kI apekSA) 'saMjJIzruta' hai tathA jina jIvoM meM yaha dRSTivAda saMjJA nahIM pAyI jAtI, una jIvoM kA mithyAzruta, dRSTivAda saMjJA kI apekSA (mithyAdarzana, mizradarzana kI apekSA) 'asaMjJIzruta' hai| prazna - zAstroM meM AhArasaMjJA Adi cAra saMjJAe~ athavA dasa saMjJAe~ bhI pAyI jAtI haiM? uttara - yahA~ una saMjJAoM kI apekSA saMjJI asaMjJI kA vibhAga nahIM bana sakatA, kyoMki ve saMjJAe~ ekendriyoM meM bhI pAyI jAtI hai| ataeva usa apekSA ko yahA~ grahaNa nahIM kiyA hai| ve saMjJAe~ atyanta. manda rUpa hone se bhI grahaNa nahIM kI haiN| . ina cAra prakAra kI saMjJAoM meM se lokottara mokSa mArga kI dRSTi meM, dRSTivAda kI apekSA vAlI samyagdarzana rUpa saMjJA hI mahattvapUrNa aura upAdeya hai| zeSa hetu kI apekSA vAlI saMjJA, dIrghakAlika apekSA vAlI mana rUpa saMjJA aura AhAra Adi saMjJA, tuccha aura upekSaNIya hai| yaha dRSTivAda kI apekSA saMjJIzruta aura asaMjJIzruta hai| yaha saMjJIzruta asaMjJIzruta hai| For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nandI sUtra ........................ aba sUtrakAra zrutajJAna ke pAMcaveM aura chaThe bheda kA svarUpa varNana karate haiN| 5. samyak zruta se kiM taM sammasuyaM? sammasuyaM jaM imaM arihaMtehiM bhagavaMtehiM uppaNNaNANadaMsaNadharehiM telukkaNirikkhiya-mahiyapUiehiM tIyapaDuppaNNamaNAgayajANaehiM savvaNNUhiM savvadarisIhiM paNIyaM duvAlasaMgaM gnnipiddgN| prazna - vaha samyakzruta kyA hai? uttara - kevalajJAna, kevaladarzana ke dhAraka, sarvajJa, sarvadarzI, bhUta, bhaviSya evaM vartamAna ke jJAtA, deva, dAnava aura mAnava se vaMdita, kIrtita tathA pUjita, arihaMta prabhu se praNIta yaha gaNipiTaka (AcArya-koSa) dvAdazAMgI samyakzruta hai| _ vivecana - jo deva guru aura dharma kA, navatattva kA, SaDdravya kA samyag anekAntavAda pUrvaka, pUrvApara aviruddha, yathArtha samyagjJAna hai, jo sama saMvegAdi ko utpanna karane vAlA, samyak ahiMsA, samyak tapa kI preraNA karane vAlA, bhava-bhramaNa kA nAza karane vAlA aura mokSa pahu~cAne vAlA zruta hai, vaha 'samyakzruta' hai| 2. pravacana kI apekSA - jo arhanta haiM-devendra Adi ke lie bhI pUjya tIrthaMkara haiN| bhagavanta haiM-samagra aizvarya Adi ke svAmI haiN| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya karma ke kSaya se utpanna kevalajJAna, kevaladarzana ke dhAraka haiN| tInoM loka-deva, dAnava, mAnava ke dvArA nirIkSita haiM-zraddhA bhare nayanoM se dekhe gaye haiN| mahita haiM-yathAavasthita asAdhAraNa guNoM ke dvArA mahAn mAne gaye haiN| pUjita haiM-paMcAMga vandanA Adi se namaskRta haiM, atIta, pratyupanna aura anAgata rUpa tInoM kAla ko jAnate haiM-aise sarvajJa sarvadarzI ke pravacana 'samyakzruta' haiN| 3. Agama kI apekSA - una pravacanoM ko sunakara pravizuddhamati gaNadharoM dvArA graMthita, yaha bAraha aMgoM vAlA gaNipiTaka-jJAna kA koSa yA AcArya kA koSa, 'samyakzruta' hai| taM jahA-1. AyAro, 2. sUyagaDo, 3. ThANaM, 4. samavAo, 5. vivAhapaNNattI, 6. NAyAdhammakahAo, 7. uvAsagadasAo, 8. aMtagaDadasAo, 9. aNuttarovavAiyadasAo, 10. paNhAvAgaraNAI, 11. vivAgasuyaM, 12. ditttthivaao| artha - (usa gaNipiTaka ke bAraha aMga) isa prakAra haiM-1. AcArAMga, 2. sUtrakRtAMga, 3. sthAnAMga, 4. samavAyAMga, 5. vyAkhyAprajJapti (upanAma-bhagavatI), 6. jJAtAdharmakathA, 7. upAsakadasA, 8. antakRtadasA, 9. anuttaraupapAtikadasA, 10. praznavyAkaraNa, 11. vipAka, 12. dRssttivaad| For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - samyak zruta 215 prazna - kyA aMgasUtra hI samyakzruta haiM ? zeSa nahIM? uttara - ye bAraha sUtra, aMga ke antargata hone se mUlabhUta evaM pradhAna haiM, ataH inakA yahA~ ullekha kiyA hai| vaise aMgabAhya jo Avazyaka Adi Agama haiM, ve bhI 'samyakzruta' haiN| icceyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM cohasapuvvissa sammasuyaM, abhiNNadasapuvvissa sammasuyaM, teNa paraM bhiNNesu bhynnaa| se ttaM sammasuyaM // 40 // ___artha - caudaha pUrva ke jJAtA athavA kama se kama abhinna-pUrNa, dasa pUrva ke jJAtA ko yaha AcArya koSa dvAdazAMgI samyakzruta meM pariNata hotI hai (yaha nizcita hai) aura zeSa. vyaktiyoM ke lie bhajanA=anizcita hai| yaha samyakzruta kA prarUpaNa huaa| vivecana - pariNati kI apekSA-isa prakAra kA yaha bAraha aMgoM vAlA gaNipiTaka, caudaha pUrviyoM ke lie samyakzruta hai, unase utarate-utarate yAvat abhinna-pUrNa, dasa pUrviyoM ke lie bhI samyakzruta hai, kyoMki aise jJAnI jIva, niyama se samyagdRSTi hI hote haiN| ataeva ve isa zruta ko samyak rUpa meM hI pariNata karate haiN| jo mithyAdRSTi hote haiM, ve mithyAdRSTi rahate hue kabhI pUrNa dasa pUrva nahIM sIkha pAte, kyoMki mithyAdRSTi avasthA kA svabhAva hI aisA hai| jaise abhavyajIva, graMthideza ke nikaTa Akara bhI graMthibheda nahIM kara pAtA, vaise hI mithyAdRSTi jIva, zruta sIkhate-sIkhate kucha kama dasa pUrva taka hI sIkha . pAtA hai, pUre dasa pUrva Adi nahIM sIkha paataa| - jo dasa pUrva se kama ke pAThI hote haiM, unake lie yaha samyakzruta ho, isameM bhajanA hai arthAt kabhI yaha samyakzruta bhI ho sakatA hai aura kabhI mithyAzruta bhI ho sakatA hai| isake cAra bhaMga haiM 1. jisa AsthA Adi guNa vAle samyagdRSTi ne ina sambakzrutoM ko-'ye samyakzruta haiM'-isa samyakzraddhA ke sAtha grahaNa kiyA hai, usake lie ye 'samyakzruta' haiN| yaha prathama bhaMga hai| 2. aura ye hI zruta jisa AsthA Adi guNa rahita mithyAdRSTi ne ina samyakzrutoM ko-'ye mithyAzruta haiM'-isa mithyA zraddhA ke sAtha grahaNa kiyA hai, usake lie mithyAzruta hai| yaha dUsarA bhaMga hai| 3. samyagdRSTi ke lie bhI ye hI mithyAzruta haiN| kyoM?' mithyAtva meM kAraNa bana jAte haiMisalie, kyoMki kaI samyagdRSTi, mithyAtva mohanIya ke udaya ke samaya inheM par3ha-sunakara sUkSmArtha samajhane meM na Ane ke kAraNa yA utpanna huI zaMkA kA nivAraNa na hone ke kAraNa yA naya, bhaMga, nikSepa Adi samajha meM na Ane ke kAraNa yA dUsaroM ke dvArA bhrAMti utpanna karane ke kAraNa yA aise hI anya kAraNoM se, ina samyakzrutoM ko-'ye mithyAzruta haiM'-yoM mithyA zraddhApUrvaka grahaNa kara lete haiM aura samyagdRSTi ko chor3a dete haiN| yaha tIsarA bhaMga hai| For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nandI sUtra ***-* -*-*-*-*-*-* * * * * * * * ************** ************** - 4. mithyAdRSTi ke lie samyakzruta hai| kyoM? samyaktva meM nimitta banate haiM islie| kyoMki kaI mithyAdRSTi, mithyAtva mohanIya ke kSayopazama Adi ke samaya inheM par3ha-sunakara sUkSmArtha samajha meM Ane ke kAraNa yA utpanna zaMkA kA nivAraNa ho jAne ke kAraNa yA naya, bhaMga, nikSepa Adi kA jJAna ho jAne ke kAraNa yA dUsaroM ke dvArA samyak rUpa meM samajhAe jAne ke kAraNa ina samyakzrutoM ko-'ye samyakzruta haiM'-yoM samyakzraddhA ke sAtha grahaNa karate haiM aura apanI pUrva kI mithyAdRSTi chor3a dete haiN| yaha cauthA bhaMga hai| yaha samyakzruta hai| 6.mithyA zruta se kiM taM micchAsuyaM? micchAsuyaM jaM imaM aNNANiehiM micchAdiTThiehiM scchNdbuddhimivigppiyN| prazna - vaha mithyAzruta kyA hai? uttara - kutsita jJAniyoM evaM mithyAdRSTiyoM dvArA apanI svacchaMda-AdhArahIna buddhi kalpanA ke sahAre khar3e kiye gaye zAstra mithyAzruta haiN| vivecana - 1. jisameM sudeva, suguru aura saddharma kA, SaD dravya evaM nava tattva ke jJAna kA abhAva hai, jo mithyA ekAntavAda pUrvaka, unmatta ke sadRza, pUrvApara viruddha tathA ayathArtha-mithyAjJAna hai| jo viSaya kaSAya ko utpanna karatA hai, jo sama saMvegAdi utpanna nahIM karatA athavA aprazasta rUpa meM utpanna karatA hai, jo hiMsA, asaMyama aura bhoga kI preraNA detA hai, ahiMsA, saMyama, tapa kI preraNA nahIM detA yA aprazasta rUpa meM preraNA detA hai, jo bhava-bhramaNa bar3hAtA hai, jo devagati taka hI sImita hai, jo karmabandha bar3hAtA hai, jo puNya taka hI sImita hai, vaha 'mithyAzruta' hai| 2-3. jo pravacana aura Agama kI apekSA ajJAnI haiM aura kutsitajJAnI haiM, jo mithyAdRSTi haiM, jo loka dRSTi vAle haiM, jinakI vizuddha mokSadRSTi nahIM hai, unakI svacchanda (tIrthaMkara abhiprAya se bAhara) pratikUla, mati aura buddhi ke dvArA vikalpita jo pravacana aura Agama haiM, ve 'mithyAzrutaM' haiN| ___taM jahA-bhArahaM, rAmAyaNaM bhImAsurukkhaM, koDillayaM, sagaDabhahiyAo, khoDa (ghoDaga) muhaM, kappAsiyaM, NAgasuhamaM, kaNagasattarI, vaisesiyaM, buddhavayaNaM, terAsiyaM, kAviliyaM, logAyayaM, sadvitaMtaM, mADharaM, purANaM, vAgaraNaM, bhAgavayaM, pAyaMjalI, pussadevayaM, lehaM, gaNiyaM, sauNaruyaM NADayAI, ahavA vAvattari kalAo, cattAri ya veyA sNgovNgaa| For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - mithyA zruta 217 ** ********* ___artha - mithyAzruta ke aneka bheda haiN| ve isa prakAra haiM-1. bhArata-yaha vyAsa racita hai, 2. rAmAyaNa-yaha bAlmikI racita hai| ye donoM mukhyataH laukika samAja nIti ke zAstra haiN| 3. bhImAsura racita shaastr| 4. kauTilya-cANakya racita rAjanIti shaastr| 5. zakaTa bhdrikaaeN| 6. khoDamukha athavA ghoTaka mukha-yaha navapUrva pAThI vAtsyAyana racita hai, saMbhava hai yaha kAmanIti kA zAstra ho| 7. kaasik| 8. nAgasUkSma / 9. kanaka satasaI-ye tInoM arthazAstra saMbhava haiN| 10. vaizeSika-rohagupta (SaDulUka) nihnava pravartita vaizeSika mata ke grNth| 11. buddha vacana-dhammapada tripiTaka Adi bauddhamata ke grNth| 12. trairAzika-gozAlaka mata ke grNth| 13. kApilika-kapila RSi pravartita sAMkhyamata ke shaastr| 14. lokaayt| 15. SaSTitantra-tatvopaplavasiMha Adi, cArvAka mata ke grNth| 16. mAThara-mAThara AcArya kI sAMkhyAkArikAvatti. yaha sAMkhya mata kA zAstra hai| 17. parANa-brahmaparANa Adi purANa, ye vyAsa racita haiM, brAhmaNa mata ke graMtha haiN| 18. vyAkaraNa-pANinI Adi racita zabda shaastr| 19. bhAgavat-yaha bhI vyAsa racita hai, yaha vaiSNava mata kA graMtha hai| 20. pAtaJjalIya-pataJjalI racita yoga shaastr| 21. pussydaivt| 22. lekh| 23. gnnit| 24. zakunaruta-pakSI zabda vicAra Adi nimitta zAstra, ye tInoM bahattara kalAoM ke antargata haiN| ye saba mithyAzruta haiN| : athavA saMkSepa meM bahattara kalA rUpa 'laukika zAstra' aura sAMgopAMga Rgveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaNaveda Adi rUpa 'kuprAvacanika zAstra' mithyAzruta haiN| eyAI micchAdiTThissa micchattapariggahiyAI micchaasuyN| eyAiM ceva sammadiTThissa sammattapariggahiyAiM sammasuyaM / artha - mithyAdRSTi inheM mithyArUpa se hI grahaNa karate haiM, ata: unake lie ye mithyAzruta hI haiN| para samyagdRSTi inheM bhI samyakzruta rUpa meM grahaNa karate haiN| ata: unake lie ye bhI samyakzruta haiN| 'vivecana - pariNati kI apekSA cAra bhaMga haiM 1. jisa mithyAdRSTi ne ina mithyAzrutoM ko (ye samyakzruta haiM, isa) mithyAzraddhA ke sAtha grahaNa kiyA hai, usake lie ye mithyAzruta haiM (kyoMki isase vaha mokSa ke viparIta mithyA AgrahI banatA hai|)| ____. 2. jisa samyagdRSTi ne ina mithyAzrutoM ko ('ye mithyAzruta hai'-isa) samyag zraddhA ke sAtha grahaNa kiyA hai, usake lie ye samyakzruta haiM (kyoMki samyagdRSTi inheM par3ha suna kara inakI mokSa ke prati asAratA ko jAnakara samyaktva meM sthiratara banatA hai|)| - ahavA micchadiTThissa vi eyAiM ceja sammasuyaM kamhA? sammattaheuttaNao, jamhA te micchadiTThiyA tehiM ceva samaehiM coiyA samANA kei sapakkhadiTThio cyNti| se ttaM micchaasuyN||41|| 2 . For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 . nandI sUtra ********************************************************** ******* ********************* bhAvArtha - 3. athavA mithyAdRSTi ke lie bhI ye samyakzruta haiN| 'kyoM?' samyaktva meM kAraNa banate haiM-isalie kyoMki kaI mithyAdRSTi unhIM granthoM ko par3ha-sunakara unameM rahI huI ekAntavAditA, pUrvApara viruddhatA, ayathArthatA Adi ko apanI vicAraNA se jAnakara unase prerita ho (ina mithyAzrutoM ko 'ye mithyAzruta haiM'-yoM samyag zraddhA se grahaNa karate haiM aura) apanI mithyAdRSTi ko chor3a dete haiN| 4. ye samyagdRSTiyoM ke lie mithyAzruta haiN| 'kyoM?' mithyAtva ke kAraNa banate haiN-islie| kaI samyagdRSTi, mithyAtva mohanIya ke udaya ke samaya inheM par3ha-sunakara, jainadharma ke viziSTa jJAna Adi ke abhAva meM, ina mithyAzrutoM ko-'ye samyagzruta haiM'-yoM mithyAzraddhA se grahaNa kara lete haiM aura samyagdRSTi chor3a dete haiN| yaha mithyAzruta hai| aba sUtrakAra zrutajJAna ke sAtaveM, AThaveM, nauveM aura dasaveM bheda ke svarUpa kA varNana karate haiN| 7-10. sAdi zruta, anAdi zruta, sAdi saparyavasita zruta aura anAdi aparyavasita zruta se kiM taM sAiyaM sapajjavasiyaM, aNAiyaM apajjavasiyaM ca? icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM vuccittiNayaTThayAe sAiyaM sapajjavasiyaM avucchittiNayaTThayAe aNAiyaM apjjvsiyN| prazna - vaha sAdi saparyavasita aura anAdi aparyavasita zruta kyA hai? uttara - yaha AcArya-koSa dvAdazAMgI, vyavacchitti naya kI apekSA sAdi saparyavasita hai tathA avyavacchitti naya kI apekSA anAdi aparyavasita hai| vivecana - jo zruta Adi sahita hai, vaha sAdizruta hai| jo zruta anta sahita hai, vaha saparyavasita zruta hai| jo zruta Adi rahita hai, vaha anAdizruta hai| jo zruta anta rahita hai, vaha aparyavasita zruta hai| bheda - abhI jo bAraha aMgoM vAlA gaNipiTaka batAyA, vaha (upalakSaNa se Avazyaka Adi agaMbAhya samyakzruta bhI) sAdi saparyavasita zruta aura anAdi aparyavasita zruta hai| ___ apekSA - ye dvAdazAMga gaNipiTaka Adi samyakzruta (AraMbha aura) vyavaccheda naya kI apekSA sAdi saparyavasita hai aura (anAraMbha aura) avyavaccheda naya kI apekSA anAdi aparyavasita hai| taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| artha - vaha samyakzruta saMkSepa se cAra prakAra kA hai| yathA-1. dravya se, 2. kSetra se, 3. kAla se aura 4. bhAva se| For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - sAdi saparyavasitAdi tattha davvao NaM sammasuyaM egaM purisaM paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, bahave purise ya paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / artha 1. dravyataH - eka puruSa kI apekSA samyak zruta sAdi saparyavasita hai aura bahuta - ananta puruSoM kI apekSA samyak zruta anAdi aparyavasita hai / vivecana 1. vahA~ dravya se samyak zruta eka puruSa kI apekSA sAdi saparyavasita hai ( kyoMki eka puruSa kI apekSA samyak zruta kA AraMbha aura vyavaccheda hotA hai / vaha isa prakAra hai - jaba eka puruSa ko samyaktva kI prApti hotI hai, tava usake AcArAMga Adi samyak zruta kA AraMbha hotA hai aura punaH yadi vaha mithyAtva meM calA jAtA hai athavA use kevalajJAna ho jAtA hai, to usake samyak zruta kA vyavaccheda ho jAtA hai athavA jaba samyaktvI puruSa, AcArAMga Adi samyak zruta sIkhatA hai, taba usake samyak zrutaM kA AraMbha hotA hai aura jaba vaha pramAda, roga, mRtyu Adi kAraNoM se use bhUla jAtA hai, to usake usa sIkhe hue samyak zruta kA vyavaccheda ho jAtA hai) / bahuta puruSoM kI apekSA samyakzruta anAdi aparyavasita hai ( kyoMki bahuta puruSoM kI apekSA samyak zruta kA AraMbha aura vyavaccheda nahIM hotA, kAraNa ki anAdi bhUtakAla se vizva meM kaI puruSa samyaktva, zikSaNa Adi se AcArAMga Adi samyakzruta prApta karate hI Aye haiM aura ananta bhaviSyakAla taka prApta karate hI raheMge) / khettao NaM paMca bharahAiM paMceravayAiM paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, paMca mahAvidehAiM paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / artha 2. kSetrata: - pA~ca bharata, pA~ca airavata kI apekSA samyak zruta sAdi saparyavasita hai tathA mahAvideha kI apekSA samyakzruta anAdi aparyavasita hai / - vivecana - 2. kSetra se pA~ca bharata, pA~ca airavata kSetra kI apekSA samyak zruta sAdi saparyavasita hai, kyoMki ina kSetroM meM samyakzruta kA AraMbha aura vyavaccheda hotA hai, kyoMki ina kSetroM meM utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa kAlacakra sadA ghUmatA rahatA hai / jisase una-una AroM meM zruta kI Adi hokara una-una AroM meM zruta kA vyavaccheda ho jAtA hai / pA~ca mahAvideha kSetra kI apekSA samyak zruta anAdi aparyavasita hai, kyoMki ina kSetroM meM samyak zruta kA AraMbha aura vyavaccheda nahIM hotA, kyoMki ina kSetroM meM utsarpiNI avasarpiNI rUpa kAlacakra bhI nahIM ghUmatA / vahA~ sadA cauthe duHSama- suSamA Are ke samAna avasthita kAla rahatA hai| jisase zruta kA zAzvata pravartana cAlU rahatA hai| No kAlao NaM ussappiNiM osappiNiM ca paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, ussappiNiM No osappiNiM ca paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / - For Personal & Private Use Only 219 *** Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nandI sUtra artha - 3. kAlataH - utsarpiNI avasarpiNI kI apekSA samyakzruta sAdi saparyavasita hai tathA anutsarpiNI anavasarpiNI kI apekSA samyakzruta anAdi aparyavasita hai| vivecana - 3. kAla se - utsarpiNI avasarpiNI rUpa bharata airavata kSetra ke kAla kI apekSA samyakzruta sAdi saparyavasita hai, kyoMki ina kAloM meM samyakzruta kA AraMbha aura vyavaccheda hotA hai| yathA-utsarpiNI meM jaba duHSama-suSamA nAmaka tIsarA ArA hotA hai taba se tIrthaMkara janma lete haiM aura AcArAMga Adi zrutajJAna kA pravartana karate haiM, taba samyakzruta kA AraMbha hotA hai aura jaba suSama-duHSamA nAmaka cauthA ArA kucha bIta jAtA hai aura tIrthaMkarAdi kA abhAva ho jAtA hai, taba AcArAMga Adi zrutajJAna kA vyavaccheda ho jAtA hai tathA avasarpiNI meM jaba suSama-duHSamA nAmaka tIsarA ArA kucha zeSa rahatA hai, taba se tIrthaMkara janma lete haiM aura AcArAMga Adi zrutajJAna kA pravartana karate haiM, taba samyakzruta kA AraMbha hotA hai tathA duSamA nAmaka pA~caveM Are meM jaba sAdhu Adi kA abhAva ho jAtA hai, taba AcArAMga Adi zrutajJAna kA viccheda ho jAtA hai| - 'nahIM-utsarpiNI, nahIM-avasarpiNI' rUpa mahAvideha kSetra ke kAla kI apekSA samyakzruta anAdi aparyavasita hai, kyoMki isameM samyakzruta kA AraMbha aura vyavaccheda nahIM hotaa| mahAvideha kSetra meM sadA cauthe duHSama-suSamA Are ke samAna kAla rahatA hai, ataeva vahA~ sadA zrutapradAtA tIrthaMkarAdi kA sadbhAva rahatA hai aura zruta sIkhane vAle sAdhu Adi kI vidyamAnatA rahatI hai| bhAvao NaM je jayA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti, paNNavijaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, NidaMsijjaMti, uvadaMsijjaMti, tayA te bhAve paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, khAovasamiyaM puNa bhAvaM paDucca aNAiyaM apjjvsiyN| artha - 4. bhAva se - arihaMta kathita bhAvoM kA jaba-jaba nirUpaNa AraMbha (aura nirUpaNa samApana) kiyA jAtA hai, taba-taba una-una Arabdha tathA samApita bhAvoM kI apekSA samyakzruta sAdi saparyavasita haiM tathA kSAyopazamika bhAva kI apekSA anAdi aparyavasita hai| vivecana - 4. bhAva se - upayoga kI apekSA samyakzruta sAdi saparyavasita hai, kyoMki upayoga kA AraMbha aura vyavaccheda hotA hai| jaise-jaba jinezvara prajJapta bhAvoM kA AkhyAna AraMbha kiyA jAtA hai-sAmAnya yA vizeSa rUpa se kathana AraMbha kiyA jAtA hai, taba una bhAvoM ke prati upayoga kA AraMbha hotA hai aura jaba una bhAvoM kA AkhyAna samApta kiyA jAtA hai, taba una bhAvoM ke prati upayoga kA vyavaccheda ho jAtA hai| AkhyAna ke bheda isa prakAra haiM-1. prajJApanA karanA - tattvoM ke bheda, nAma Adi batalAnA, jaisetattva nava haiM-jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokss| For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - sAdi saparyavasitAdi 221 2. prarUpaNA karanA - svarUpa Adi batalAnA, jaise-jIva kA svarUpa nizcaya se cetanA hai, vyavahAra se paryApti, prANa, yoga Adi kA dhAraNa karanA hai| 3. darzana karanA - upamAna dekara batalAnA, jaise jisa prakAra sUrya sva-para prakAzaka hai, vaise jIva bhI sva-para prakAzaka hai| 4. nidarzana karanA - hetu dRSTAnta dekara spaSTa karanA, jaise-yadyapi AtmA amUrta hai, phira bhI usakA jJAna guNa anubhavagamya hone se Atma-pratIti kA viSaya hai| jaise-vAyu adRzya hone para bhI usakA sparza guNa anubhavagamya hone se vAyu pratIti kA viSaya hai| 5. upadarzana karanA - upanaya nigamana se sthApanA karanA, jaise-AtmA kA bhI jJAnaguNa pratyakSa hai, ataeva jIva tattva avazyameva mAnanA cAhie athavA upadarzana kA artha hai-sakala naya Adi se tattvoM kA vyavasthApana krnaa| - kSAyopazamika labdhi kI apekSA samyakzruta anAdi aparyavasita hai, kyoMki labdhi saMkhya, asaMkhya kAla taka banI rahatI hai, usakA upayoga ke samAna jaba taba AraMbha aura vyavaccheda nahIM hotaa| . . . isa prakAra sUtrakAra ne aba taka mAtra samyakzruta kI apekSA zruta ke sAdi saparyavasita aura anAdi aparyavasita-ye cAra bheda btaaye| aba samyakzruta aura mithyAzruta donoM kI apekSA zruta ke ye cAra bheda, bhaMga sahita batalAte haiN| ahavA bhavasiddhiyassa suyaM sAiyaM sapajjavasiyaM ca, abhavasiddhiyassa suyaM aNAiyaM apajjavasiyaM c| athavA bhavasiddhika kI apekSA zruta, sAdi saparyavasita hai tathA abhavasiddhika kI apekSA zruta anAdi aparyavasita hai| vivecana - 1. bhavasiddhika - mokSagAmI, samyagdRSTi jIva kA samyakzruta sAdi saparyavasita hai, kyoMki usake AcArAMga Adi samyakzruta kA, samyaktva prApti ke samaya AraMbha hotA hai aura punaH mithyAtva athavA sarvajJatva prApti ke samaya vyavaccheda hotA hai| isI prakAra bhavasiddhika sAdi mithyAdRSTi jIva kA mithyAzruta bhI sAdi saparyavasita hai, kyoMki jisa mithyAdRSTi ne eka yA aneka bAra samyaktva prApta kara usakA vamana karake puna: mithyAdarzana pAyA hai, usakA mithyAzruta anAdi nahIM rhtaa| madhya meM samyaktva kAla meM vyavacchinna rahane se usakA mithyAzruta sAdi ho jAtA hai tathA vaha bhavasiddhika mithyAdRSTi avazya punaH samyaktva aura kevalajJAna pAyegA, ata: usakA mithyAzruta aparyavasita nahIM rahegA-vyavacchinna ho jaayegaa| For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nandI sUtra ******************************** ********** 2. abhavasiddhika - kabhI bhI mokSa meM na jAne vAle ( mithyAdRSTi ) jIva kA mithyA zruta anAdi aparyavasita hai, kyoMki vaha anAdi mithyAdRSTi hone se usake mithyAzruta kA kabhI AraMbha nahIM huA (sadA se sAtha lagA hai) aura vaha sadAkAla mithyAdRSTi hI rahegA, ataeva usake mithyA zruta kA kabhI vyavaccheda nahIM hotA / 3. zruta kA sAdi aparyavasita bhaMga zUnya hai, kyoMki vaha mithyAzruta yA samyak zruta kisI meM bhI ghaTita nahIM hotaa| jo mithyAzruta sAdi hotA hai, vaha aparyavasita nahIM hotA aura jo mithyAzruta. aparyavasita hotA hai, vaha sAdi nahIM hotA tathA samyak zruta niyama se sAdi saparyavasita hI hotA hai / 4. bhavasiddhika anAdi mithyAdRSTi jIva kA mithyAzruta, anAdi saparyavasita hai / vaha amAdi se mithyAdRSTi hone se usake mithyAzruta kA kabhI AraMbha nahIM huA aura vaha bhavasiddhika hone se avazya samyaktva aura kevalajJAna pAyegA / ataeva usake mithyAzruta kA viccheda avazya hogA / - ***************** prazna abhI zruta ke jo sAdi aparyavasita, anAdi aparyavasita ye cAra bheda- dravya, kSetra, kAla, bhAva se banAye haiM aura cAra bhaMga banAkara batAye haiM, ve zruta meM hI hai yA mati meM bhI ? uttara - ve mati meM bhI samajha lenA cAhie, kyoMki jahA~ zruta hotA hai, vahA~ niyama se mati rahatA hI hai| abhI jo tIsare aura cauthe bhaMga meM zruta ko anAdi kahA hai usake viSaya meM aba sUtrakAra, jJAna kA pariNAma batAkara 'jIva meM anAdi se zruta vidyamAna hai ' - yaha tarka aura dRSTAnta dvArA siddha karate haiM / zruta kI anAditA savvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehiM anaMtaguNiyaM pajjavakkharaM Nipphajjai / artha - sarva AkAza ke jitane pradeza haiM, unheM sarva AkAza ke pradezoM se arthAt unheM utane hI pradezoM se anantavAra guNita karane para 'paryavAkSara' hotA hai| vivecana - jJAna kA parimANa lokAkAza aura alokAkAza, yoM sarva AkAza ke jitane pradeza haiM, unheM sarva AkAza ke samasta pradezoM ke dvArA anantavAra guNita kiyA jAye (upalakSaNa se dharmAstikAya Adi zeSa dravyoM ke pradezoM ko bhI unake utane hI pradezoM se anantavAra guNita kiyA jAye) taba jitanA guNanaphala hogA utane akSara ke arthAt (kevalajJAna ke paryava haiM, yA ) zrutajJAna ke sva-para paryava haiN| For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - zruta kI anAditA 223 **** ******* ******************* ********** savvajIvA NaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo, nniccugghaaddio| . artha - sabhI jIvoM ko paryavAkSara kA anantavA~ bhAga nitya khulA rahatA hai| vivecana - zruta kI anAditA-sabhI jIvoM ko-jinheM jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya kA utkRSTa udaya hai, jisake kAraNa jo pUrvokta tInoM prakAra kI saMjJA se rahita haiM aura styAnagarddhi nidrA meM haiM-aise nigoda jIvoM ko bhI akSara kA (kevalajJAna kA) yA zrutajJAna kA anantavA~ bhAga nitya (anAdikAla se) ughar3A huA-khulA rahatA hai| jai puNa so'vi AvarijjA teNaM jIvo ajIvattaM paavijjaa| artha - yadi vaha bhI Dhaka jAye to jIva, ajIva ho jaaye| . vivecana - tarka-kyoMki yadi jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma ke utkRSTa udaya se, unameM vaha akSara jJAna kA anantavA~ bhAga bhI AvRtta ho jAye (Dhaka jAye) to jIva, ajIvatva ko prApta ho jaaye| caitanya svabhAva hI naSTa ho jAne se, acetana-jar3a ho jaaye| parantu aisA na to huA, na hotA hai aura na hogA hI; kyoMki taba to sabhI dravya apanA-apanA svabhAva sarvathA chor3akara anya dravya rUpa ho jAyeMge, jo na kahIM dekhA gayA hai, na svIkRta kiyA jA sakatA hai| "suTuvi mehasamudae, hoi pabhA cNdsuuraannN|" artha - ghane se ghane meghoM ke acchI taraha cAroM ora chA jAne para bhI sUrya-candra kA prakAza to rahatA hI hai| vivecana - dRSTAMta-jaise ghane se ghane meghoM ke samudAya se AvRtta ho jAne para bhI sUrya-candra kI prabhA rahatI hai-pUrNimA ke candra kI madhyarAtri ko aura sUrya kI madhyadina ko candra aura sUrya ke astitva ko batalAne vAlI .manda prabhA niyama se rahatI hai| ghane se ghane megha bhI sUrya aura candra kI prabhA ko sarvathA AvRtta karane meM samartha nahIM hai, usI prakAra jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya karmoM ke ananta paTaloM dvArA AtmA ke eka-eka karake sabhI pradeza, ananta anantavAra AveSTita pariveSTita ho jAne para bhI, unake dvArA jIva ke caitanya svabhAva kA ekAMta nAza nahIM ho sktaa| ataeva siddha huA ki jIva ko (kevalajJAna yA) zrutajJAna kA anantavA~ bhAga nitya ughar3A huA rahane se zruta anAdi hai| - zruta ke samAna mati ko bhI anAdi samajhanA cAhie, kyoMki jahA~ zrutajJAna hai, vahA~ niyama se matijJAna hai| settaM sAiyaM sapajjavasiyaM, settaM aNAiyaM apjjvsiyN||42|| * artha - yaha sAdi saparyavasita aura anAdi aparyavasita hai| aba sUtrakAra, zrutajJAna ke gyArahaveM aura bArahaveM bheda kA svarUpa batalAte haiM For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ****** nandI sUtra 11 - 12. gamika zruta- agamika zruta se kiM taM gamiyaM ? gamiyaM diTTivAo / prazna- vaha gamika zruta kyA hai ? uttara - dRSTivAda gamika hai / vivecana - jisa zruta ke Adi madhya yA anta meM kucha vizeSatA lie hue pahale ke samAna vaise ke vaise gamaka (sUtrapATha ) bAra-bAra Ate haiM, usa zruta ko 'gamika' kahate haiM / dRSTivAda gamika haiM, kyoMki usakA bahubhAga prAyaH sadRza gamaka ( sarIkhe sUtrapATha ) vAlA hai / (aMgabAhya AgamoM meM uttarAdhyayana kA tIsavA~ adhyayana Adi kA bahubhAga prAyaH sadRza gamaka vAlA hai / ) prazna- vaha agamika zruta kyA hai ? *********** uttara- kAlika zruta agamika hai| yaha gamika aura agamika zruta kA prarUpaNa huA / vivecana - jisa zruta meM bahuta bhinnatA lie naye asadRza gamaka (sUtrapATha ) Ate haiM, usa zruta ko 'agamika' kahate haiN| kAlika sUtra agamika hai, kyoMki AcArAMga Adi sUtroM kA bahubhAga asadRza gamaka vAlA hai| aba taka sUtrakAra ne zruta ke chaha prakAra se do-do bheda karake zruta ke bAraha bheda batAye / aba sAtaveM prakAra se zruta ke do bheda karake zruta ke terahaveM aura caudahaveM bheda kA svarUpa batalAte haiN| 13-14. aMga praviSTa aura aMga bAhya ahavA taM samAsao duvihaM paNNattaM taM jahA - aMgapaviTTaM aMgabAhiraM ca / artha - athavA zrutajJAna ke saMkSepa se do bheda haiN| yathA- 1. aMga praviSTa aura 2. aMga bAhya / alpa vaktavyatA ke kAraNa pahale aMga bAhya kA varNana karate haiM aMgabAhya ke do bheda se kiM taM aMgabAhiraM ? aMgabAhiraM duvihaM paNNattaM taM jahA - AvassayaM ca, Avassaya vairittaM ca / prazna - vaha aMgabAhya zruta kyA hai ? 1. Avazyaka tathA 2. Avazyaka vyatirikta / uttara - aMgabAhya ke do bheda haiN| yathA - vivecana - jo bAraha aMga vAle zruta-puruSa se bAhara zruta hai, vaha 'aMgabAhya' zruta hai athavA jisa For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***** zruta jJAna ke bheda-prabheda - Avazyaka ke bheda 225 ***** *********** ****** ** ***** zruta-vibhAga kA koI zruta, gaNadhara racita bhI ho sakatA hai, jaise nirayAvalikA Adi tathA koI zruta, saMkalana Adi kI dRSTi se (zabda se to gaNadhara racita hI hotA hai) pUrvadhara zruta-sthavira racita bhI ho sakatA hai, jaise-prajJApanA Adi, usa zruta-vibhAga ko 'aMgabAhya' kahate haiM athavA jisa zruta-vibhAga kA koI zruta, sarva kSetra aura sarva kAla meM niyama se racita hotA hai, jaise-Avazyaka Adi aura koI niyata nahIM hotA, jaise painnA vizeSa Adi, usa zruta vibhAga ko 'aMgabAhya' kahate haiN| 1. Avazyaka-niyamita karttavya, 2. Avazyaka vyatirikta-Avazyaka se bhinn| Avazyaka ke bheda se kiM taM AvassayaM? AvassayaM chavviha paNNattaM taM jahA-sAmAiyaM, cauvIsatthao, vaMdaNayaM, paDikkamaNaM, kAussaggo, paccakkhANaM; se ttaM aavssyN| prazna - vaha Avazyaka kyA hai? uttara - Avazyaka ke chaha bheda haiN| yathA-1. sAmAyika, 2. caturviMzatistava, 3. vaMdana, 4. pratikramaNa, 5. kAyotsarga aura 6. prtyaakhyaan| yaha Avazyaka hai| _ vivecana - jo kriyAnuSThAna sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha ko, sUrya udaya se pahale aura sUrya asta ke pazcAt lagabhaga eka muhUrta kAla meM pratidina aura pratirAtri ubhayakAla karanA Avazyaka hai, use 'Avazyaka' kahate haiM aura usake pratipAdaka usa kriyAnuSThAna ke sAtha bole jAne vAle pATha-samUha rUpa sUtra ko Avazyaka sUtra' kahate haiN| .. bheda - Avazyaka ke chaha bheda haiN| yathA 1. sAmAyika-samabhAva kI prApti; mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura sAvadha-azubhayoga se virati rUpa kriyA; jJAna, darzana, cAritra meM pravRtti rUpa kriyaa| 2. caturviMzatistava-caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti, arhanta deva ke yathArtha asAdhAraNa guNoM kA kiirtn| 3. vaMdanA-vinaya, kSamAdi guNavAn guru kI prtiptti| 4. pratikramaNa-pApa se pIche lauTanA, jo samyakzraddhA nahIM kI, viparIta prarUpaNA kI, nahIM karane yogya kArya kiye, karane yogya kArya nahIM kiye, usakA pazcAttApa karanA aura pratyAkhyAna lekara bhaMga kiyA ho usa skhalanA ko dUra krnaa|| 5. kAyotsarga-kAyA kI mamatA chor3anA, vratoM ke aticAra rUpa vraNa kI cikitsA krnaa| 6. pratyAkhyAna-tapa karanA, tyAga meM vRddhi karanA, vratoM ke aticAra rUpa ghAvoM ko puurnaa| For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra Avazyaka vyaktirikta ke bheda se kiM taM AvasyavairittaM ? AvassayavairittaM duvihaM paNNattaM taM jahA - kAliyaM ca, ukkAliyaM ca / 226 prazna- vaha Avazyaka vyatirikta kyA hai ? uttara - Avazyaka vyatirikta ke do bheda haiM / yathA - 1. kAlika aura 2. utkAlika / vivecana - Avazyaka se bhinna jitane samyak zruta haiM, ve saba Avazyaka vyatirikta haiN| 1. kAlika - kAla meM hI par3hane yogya 2. utkAlika - kAla uparAnta meM bhI par3hane yogya / ************* utkAlika sUtra ke bheda se kiM taM ukkAliyaM ? ukkAliyaM aNegavihaM paNNattaM taM jahA dasaveAliyaM, kappiyAkappiyaM, cullakappasuyaM mahAkappasuyaM, uvavAiyaM, rAyapaseNiyaM, jIvAbhigamo, paNNavaNA, mahApaNNavaNA, pamAyappamAyaM, naMdI, aNuogadArAI, deviMdatthao, taMdulaveyAliyaM, caMdAvijjayaM, sUrapaNNattI, porisimaNDalaM, maNDalapaveso, vijjAcaraNaviNicchao, gaNivijjA, jhANavibhattI, maraNavibhattI, AyavisohI, vIyarAgasuyaM, saMlehaNAsuyaM, vihArakappo, caraNavihI, AurapaccakkhANaM, mahApaccakkhANaM evamAi / se ttaM ukkAliyaM / prazna - vaha utkAlika kyA hai ? uttara utkAlika zAstra aneka haiN| yathA- dazavaikAlika, kalpAkalpa, laghukalpa, mahAkalpa, aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, mahAprajJApanA, pramAdA-pramAda, nandI, anuyogadvAra, devendrastava, taMdulavaicArika, candravedhyaka, sUryaprajJapti, pauruSImaNDala, maNDapraveza, vidyAcaraNavinizcaya, gaNividyA, dhyAna vibhakti, maraNa vibhakti, Atmavizuddhi, vItarAgazruta, saMlekhanA zruta, vihArakalpa, caraNavidhi, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna ityAdi / ye utkAlika ke bheda hue / vivecana - jo sUtra, dina aura rAtri ke dUsare aura tIsare prahara meM bhI par3hA jA sakatA hai, use 'utkAlika sUtra' kahate haiM / 1. 'dazavaikAlika' - isameM sAdhu dharma kA saMkSipta saMkalana hai| 2. 'kalba akalpa' - isameM sAdhu ke kalpa-akalpa kA varNana thA / 3. 'laghukalpa' - isameM sthavirakalpa jinakalpa kA saMkSipta varNana thaa| 4. 'mahAkalpa' - isameM sthavirakalpa jinakalpa kA vistRta varNana thA / 5. 'aupapAtika'- isameM devagati meM - For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - kAlika sUtra ke bheda 227 kisakA kahA~ taka upapAta hai, isakA varNana hai| 6. 'rAja-praznIya'-isameM pradezI rAjA ke AstikavAda sambandhI prazna aura kezImuni ke uttara haiN| 7. 'jIva-ajIva abhigama'-isameM jIva aura ajIva viSayaka jJAna hai| 8. 'prajJApanA'-isameM jIva Adi 36 para viSayaka prajJApanga hai| 9. 'mahAprajJApanA'-yaha prajJApanA kI apekSA zabda se aura artha se vistRta thaa| 10. 'pramAda-apramAda'-isameM pramAda-apramAda ke svarUpa, bheda, phala Adi kA kathana thaa| 11. 'naMdI'-isameM pA~ca jJAna viSayaka varNana hai| 12. anuyoga-dvAra'isameM upakrama nikSepa anugama aura naya viSayaka varNana hai| 13. devendrastava'-isameM devendra kRta arhanta stuti thii| 14. 'taMdula-vaicArika'-isameM manuSya jIvana bhara meM cAvala kitane pramANa meM khAtA hai, taMdula parimANa matsya naraka meM kisa kAraNa se jAtA hai Adi kA kathana thaa| 15. 'candra-vedhyaka'-isameM candrasUrya Adi kA vedha thaa| 16. sUrya-prajJapti'-isameM sUrya kI cAla Adi kI prajJApanA hai| 17. pauruSImaNDala'-isameM sUrya kisa maNDala meM rahatA hai, taba prahara Adi ke samaya puruSa kI chAyA kitanI giratI hai, isakA varNana thaa| 18. 'maNDala-praveza'-isameM sUrya dakSiNa aura uttara ke kisa maNDala meM kaba praveza karatA hai, isakA varNana thaa| 19. vidyAcaraNa-vinizcaya'-isameM samyakjJAna aura samyakriyA ke svarUpa, phala Adi kA vizeSa nizcaya thaa| 20. gaNividyA'-isameM AcArya ke lie dIkSA, jJAnAbhyAsa, tapazcaraNa, vihAra, saMlekhanA Adi ke muhUrta Adi ke lie upayogI jyotiSa nimitta Adi vidyAe~ thiiN| 21. 'dhyAna-vibhakti'-isameM dhyAna ke cAra bhedoM ke svarUpa, phala Adi kA varNana thaa| 22. 'maraNavibhakti'-isameM maraNa ke 17 bhedoM kA svarUpa, phala Adi kA varNana thaa| 23. 'Atma-vizuddhi'isameM AtmA ko vizuddha karane vAle prAyazcitta Adi kA varNana thaa| 24. vItarAgazruta'-isameM sarAgatA se vItarAgatA kI ora pahuMcane ke sAdhanoM kA varNana thaa| 25. 'saMlekhanAzruta'-isameM saMlekhanA kI vidhi, kAla Adi kA kathana thaa| 26. 'vihArakalpa'-isameM sthavirakalpa kA varNana thaa| 27. 'caraNa vidhi'isameM cAritra kI vidhi thii| 28. 'Atura-pratyAkhyAna'-isameM asAdhya glAna muni ko vidhivat AhAra kI kamI karate hue bhakta pratyAkhyAna taka pahuMcAne kI vidhi kA varNana thaa| 29. 'mahApratyAkhyAna'-isameM bhava ke anta meM kiye jAne vAle anazana Adi mahApratyAkhyAnoM kA varNana thaa| ina 29 meM se 8 vidyamAna haiM tathA 21 viccheda gaye haiN| ityAdi utkAlika ke aneka bheda haiN| - vizeSa - Avazyaka sUtra bhI utkAlika haiN| kAlika sUtra ke bheda . se kiM taM kAliyaM? kAliyaM aNegavihaM paNNattaM, taM jahA-uttarAyaNAI, dasAo, kappo, vavahAro, NisIhaM, mahANisIhaM, isibhAsiyAiM, jaMbUdIvapaNNattI, dIvasAgarapaNNattI, caMdapaNNattI, khuDDiAvimANapavibhattI, mahalliyAvimANapavibhattI, For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ******** - nandI sUtra *************** aMgacUliyA, vaggajUliyA, vivAhacUliyA, aruNovavAe, varuNovavAe, garulovavAe, dharaNovavAe, vesamaNovavAe, velaMdharovavAe, deviMdovavAe, uTThANasuyaM, samuTThANasuyaM, NAgapariyAvaNiyAo, NirayAvaliyAo kappiyAo, kappavaDaMsiyAo, puphiyAo, pupphacUliyAo, vaNhIdasAo, (AsIvisabhAvaNANaM diTThivisabhAvaNANaM, sumiNabhAvaNANaM, mahAsumiNabhAvaNANaM, teyaagginnisggaannN)| prazna - kAlika sUtra kitane haiM? uttara - kAlika zAstra aneka haiM-1. uttarAdhyayana 2. dazAzrutaskandha 3..bRhatkalpa 4. vyavahAra 5. nizItha 6. mahAnizItha 7. RSibhASita 8. jaMbUdvIpaprajJapti 9. dvIpasAgaraprajJapti 10. candraprajJapti 11. laghuvimAnapravibhakti 12. mahAvimAnapravibhakti 13. aMgacUlikA 14. vargacUlikA 15. vyAkhyAcUlikA 16. aruNopapAta 17. varuNopapAta 18. garur3opapAta 19. dharaNopapAta 20. vaizramaNopapAta 21. velaMdharopapAta 22. devendropapAta 23. utthAnazruta 24. samutthAnazruta 25. nAgaparijJA 26.-30. nirayAvalikAe~, kalpikA, kalpAvataMsikA, puSpitA, puSpacUlikA tathA vRSNidazA 31. AzIviSa bhAvanA 32. dRSTiviSa bhAvanA 33. svapna bhAvanA 34. mahAsvapna bhAvanA 35. tejonisarga ityaadi| vivecana - jo sUtra dina aura rAtri ke pahale aura cauthe prahara meM hI par3hA jA sakatA hai, use 'kAlika sUtra' kahate haiM, ve isa prakAra haiM - 1. uttarAdhyayana-isameM bhagavAn mahAvIra kI antima dezanA hai| 2. dazAzruta skaMdha-isameM 20 asamAdhi sthAna Adi kA varNana hai| 3. bRhatkalpa-isameM sAdhusAdhviyoM ke kalpa kA varNana hai| 4. vyavahAra-isameM sAdhu-sAdhviyoM ke pA~ca vyavahAra Adi kA varNana hai| 5. nizItha-isameM saMyama meM lage doSoM ke mAsika Adi prAyazcitta kA varNana hai| 6. mahA-nizIthayaha nizItha se sUtra aura artha meM vistRta thaa| 7. RSibhASita-isameM RSiyoM kI vANI thii| 8. jambUdvIpaprajJapti-isameM jambUdvIpa ke kSetra kI kAla kI aura jyotiSa kI prajJApanA hai| 9. dvIpasAgara prajJapti-isameM tiryaka loka ke asaMkhya dvIpa aura asaMkhya sAgara ke nAma kSetra Adi kI prajJApanA thii| 10. candraprajJapti-isameM candra ke cAla Adi kI prajJApanA hai| 11. laghu vimAna-pravibhakti-isameM devaloka ke AvalikA praviSTa aura prakIrNaka vimAnoM ke svarUpa, saMkhyA Adi kI prajJApanA thii| 12. mahAvimAna pravibhakti-yaha laghu vimAna prajJapti kI apekSA sUtra se aura artha se vistRta thaa| 13. aMgalikA-isameM AcArAMga Adi aMgoM ke ukta anukta viSayoM kA saMgraha thaa| 14. vargacUlikA-isameM aMtakRtadasA Adi vargAtmaka sUtroM ke ukta anukta viSayoM kA saMgraha thaa| 15. vyAkhyAdhulikA-isameM bhagavatI sUtra ke ukta anukta viSayoM kA saMgraha thaa| 15. aruNopapAta 17. varuNopapAta 18. garuDopapAta 19. dharaNopapAta 20. vaizramaNopapAta 21. velaMdharopapAta For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - prakIrNaka grantha 229 * * * * 22. devendropapAta-ina sUtroM meM una-una devoM ke AkarSaNa kA varNana thA, jisakA ekAgra hokara upayogapUrvaka svAdhyAya karane se usa usa nAma ke deva kA Asana kampita ho jAtA aura vaha bhaktipUrvaka sevA kArya ke lie upasthita hotA thaa| 23. utthAna zruta 24. samutthAnazruta-isameM vaisA varNana thA, jisakA ekAgra hokara upayogapUrvaka svAdhyAya karane se base hue gA~va Adi uTha jAte aura uThe gA~va Adi punaH basa jAte the| 25. nAga parijJA-isameM nAgakumAroM kA parijJAna thaa| 26. nirayAvalikAe~-isameM narakagata kAla Adi dazakumAroM ke caritra haiN| kalpikA-yaha nirayAvalikA kA dUsarA nAma hai athavA isameM kalpa vimAna meM utpanna devoM kA kathAnaka thaa| 27. kalpAvataMsikAisameM saudharma kalpa meM utpanna padma Adi 10 kumAroM kA varNana hai| 28. puSpitA-isameM jo saMyama pAlane se phUle, phira virAdhanA se murajhAye aura punaH saMyama se phUle, unake kathAnaka haiN| 29. puSpacUlAisameM bhagavAn pArzvanAtha kI bar3I ziSyA puSpacUlA kI dasa virAdhaka sAdhviyoM ke caritra haiM athavA isameM puSpitA ke artha vizeSa kA pratipAdana hai| 30. vRSNidasA-isameM andhakavRSNi ke kala meM utpanna 12 sAdhuoM ke caritra haiN| kalpikA Adi pA~ca, nirayAvalikA sUtra ke pA~ca varga sthA ya haiN| 31. AzIviSa bhAvanA 32. dRSTiviSa bhAvanA-isameM isa labdhi viSayaka varNana thaa| tathA gke japa se viSa dUra hotA thaa| 33. svapna bhAvanA 34. mahAsvapna bhAvanA-inameM 72 svapna ke svarUpa phala Adi kA varNana thaa| 35. tejo nisarga-isameM tejolezyA kI prApti, prayoga Adi kA varNana thaa| ___ ina paiMtIsa kA. naka sUtroM meM se 12 vartamAna meM vidyamAna haiN| mahAnizItha, RSibhASita tathA samutthAna zruta ye 3 nakalI vidyamAna haiM, 20 viccheda gaye haiN| vizeSa - bAraha aMga sUtra bhI kAlika haiN| Avazyaka sUtra 1, utkAlika sUtra 29, kAlika sUtra 35, aMga sUtra 12, saba - 1+29+35+12 = 77 hue| prakIrNaka grantha evamAiyAiM caurAsIi paiNNagasahassAI bhagavao arahao usahasAmissa Aititthayarassa, tahA saMkhijjAiM paiNNagasahassAI majjhimaggANaM jiNavarANaM, coddasapaiNNagasahassANi bhgvovddhmaannsaamiss| artha - Adi tIrthaMkara pUjya bhagavAn RSabha svAmI ke 84 hajAra prakIrNaka grantha the| madhyama jinavaroM ke saMkhyAta-saMkhyAta hajAra prakIrNaka grantha the| bhagavAn varddhamAna svAmI ke 14 hajAra prakIrNaka grantha the| For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra vivecana arhanta bhagavantoM ke upadezoM kA anusaraNa karake anagAra bhagavanta jina granthoM kI racanA karate haiM, unheM 'prakIrNaka' kahate haiM athavA arhanta bhagavantoM ke upadezoM kA anusaraNa karake anagAra bhagavanta, dharmakathA ke samaya pravacana kuzalatA se grantha paddhatyAtmaka jo bhASaNa dete haiM, use 'prakIrNaka' kahate haiM athavA arhanta bhagavantoM ke nimitta Adi se athavA jAtismaraNAdi se apane pUrvabhava Adi ko jAna kara anagAra bhagavanta, jina Atma caritroM kI racanA karate haiM, use 'prakIrNaka' kahate haiN| 230 - utkRSTa zramaNa saMkhyA kI apekSA - arhanta bhagavanta zrI RSabhadeva svAmI (jo Adi tIrthaMkara the) ke 84 sahasra prakIrNaka grantha the, kyoMki unakI vidyamAnatA meM unake zAsana meM eka samaya meM utkRSTa 84 sahasra sAdhu rhe| madhyama jinavaroM-dUsare ajitanAtha se lekara teisaveM pArzvanAtha taka ke bAIsa tIrthaMkaroM ke saMkhyAta saMkhyAta prakIrNaka grantha the ( kyoMki unakI vidyamAnatA meM unake zAsana meM eka samaya meM utkRSTa saMkhyAta - saMkhyAta sAdhu rahe ) / bhagavAn varddhamAna svAmI ke 14 sahasra prakIrNaka the / (kyoMki unakI vidyamAnatA meM unake zAsana meM eka samaya meM utkRSTa 14 sahasra sAdhu rahe / ) ahavA jasma jattiyA sImA uppattiyAe, veNaiyAe, kammayAe, pariNAmiyAe, cavvihAe buddhIe uvaveyA, tassa tattiyAiM paiNNagasahassAiM patteyabuddhA vi tattiyA ceva / se ttaM kAliyaM, se ttaM AvassayavairittaM / se ttaM aNaMgapaviTTaM // 43 // athavA jina tIrthaMkaroM ke jitane ziSya autpattikI, vaineyikI, kArmikI aura pAriNAmikI- ye cAra buddhi sahita the, una tIrthaMkaroM ke utane hI prakIrNaka grantha the| unake zAsana meM pratyeka buddha bhI utane hI the| yaha kAlika Avazyaka vyatirikta huA / yaha anaMgapraviSTa huA / . vizeSa- ina prakIrNakoM meM kucha kAlika the aura kucha utkAlika the / aba sUtrakAra, zrutajJAna ke terahaveM bheda ke svarUpa kA varNana karate haiN| aMgapraviSTa ke bAraha bheda se kiM taM aMgapaviTThe ? aMgapaviTTaM duvAlasavihaM paNNattaM taM jahA- 1. AyAro 2. sUyagaDo 3. ThANaM 4. samavAo 5. vivAhapaNNattI 6. NAyAdhammaka hAo 7. uvAsagadasAo 8. aMtagaDadasAo 9. aNuttarovavAiyadasAo 10. paNhAvAgaraNAI 11. vivAgasuyaM 12. diTTivAo // 44 // prazna - vaha aMga praviSTa kyA hai ? uttara aMga praviSTa zAstra bAraha kahe gaye haiM / yathA - *************************** For Personal & Private Use Only 1. AcAra 2 sUtrakRta 3. sthAna 4. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - AcArAMga 231 samavAya 5. vyAkhyAprajJapti 6. jJAtAdharma kathA 7. upAsakadasA 8. aMtakRtadasA 9. anuttaraupapAttikadasA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAkazruta aura 12. dRssttivaad| vivecana - jo bAraha aMga vAle zruta-puruSa ke antargata zruta haiM yaha 'aMga praviSTa' hai athavA jisa zrutavibhAga ke sabhI sUtra, gaNadhara racita hI hoM, ve 'aMgapraviSTa' haiM athavA jisa zruta-vibhAga ke sabhI sUtra, sarvakSetra aura sarvakAla meM niyama se race jAte haiM aura artha aura krama kI apekSA sadA hI vaise hI hote haiM, ve 'aMga praviSTa' haiN| 1. AcAra aMga-isameM AcAra kA varNana hai| 2. sUtrakRta aMga-isameM jaina-ajaina mata sUtrita hai| 3. sthAna aMga-isameM tattvoM kI saMkhyA batAI hai| 4. samavAya aMga-isameM tattvoM kA nirNaya kiyA hai| 5. vyAkhyA prajJapti-isameM tattvoM kI vyAkhyA kI gaI hai| 6. jJAtA-dharma-kathA aMga-isameM unnIsa dRSTAMta aura do sau chaha dharmakathAe~ haiN| 7. upAsakadasA aMga-isameM zramaNoM ke upAsakoM meM se dasa zrAvakoM ke caritra haiN| 8. antakRtadasA aMga-isameM jinhoMne karmoM kA anta kiyA-aise meM se nabbe sAdhuoM ke caritra haiN| 9. anuttara aupapAtika-isameM anuttara vimAna meM utpanna hue aise meM se tetIsa sAdhuoM ke caritra haiN| 10. praznavyAkaraNa-isameM pA~ca Asrava aura pA~ca saMvara kA varNana hai| 11. vipAka-isameM pApa phala ke dasa aura puNya phala ke dasa caritra haiN| 12. dRSTivAda-isameM nAnA dRSTiyoM kA vAda thaa| ... sthAna - inameM 1. AcArAMga, zrutapuruSa kA dAhinA paira hai| 2. sUtrakRtAMga, bAyA~ paira hai| 3. sthAnAMga, dAhinI piNDI hai| 4. samavAyAMga, bAyIM piNDI hai| 5. bhagavatI, dAhinI uru-sAthala-jaMghA hai| 6. jJAtAdharma kathA, bAyIM uru hai| 7. upAsakadasA, nAbhi hai| 8. antakRtadasA, vakSasthala hai| 9. anuttara + aupapAtika, dAhinA bAhu hai| 10. praznavyAkaraNa, bAyA~ bAhu hai| 11. vipAkazruta, grIvA hai| 12. dRSTivAda, mastaka thaa| abhI zrutapuruSa kA mastaka vyavacchinna hai, kevala dhar3a zeSa hai| jisa prakAra kaI eka yuddhavIroM kA mastaka chinna hone ke bAda, usakA zeSa dhar3a kucha kAla taka lar3atA rahatA hai, usI prakAra yaha dhar3a rUpa ekAdazAMgI bhI chinna hote-hote pA~caveM Are ke aMta taka karmakSaya karatI rhegii| - aba sUtrakAra pratyeka aMga kA saMkSipta paricaya dete haiM, unameM saba se pahale prathama aMga kA paricaya dete haiN| . 1. AcArAMga - se kiM taM AyAre? AyAre NaM samaNANaM NiggaMthANaM AyAra-goyara-veNaiyasikkhA-bhAsA-abhAsA-caraNa-karaNa-jAyAmAyAvittIo AghavijaMti, se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA-NANAyAre, daMsaNAyAre, carittAyAre, tavAyAre, viiriyaayaare| For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nandI sUtra prazna - vaha AcArAMga kyA hai? uttara - AcArAMga meM zramaNa nirgranthoM kA-1. AcAra.2. gocara 3. vinaya 4. vainayika 5. zikSA 6. bhASA 7. abhASA 8. caraNa 9. karaNa 10. yAtrA-mAtrA-ityAdi vRttiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vaha saMkSepa meM pA~ca prakAra kA hai, yathA-1. jJAnAcAra 2. darzanAcAra 3. cAritrAcAra 4. tapAcAra aura 5. viiryaacaar| vivecana - tIrthaMkaroM se kahI huI aura pahale ke satpuruSoM se AcaraNa kI huI, jJAna Adi ke ArAdhanA kI vidhi ko 'AcAra' kahate haiM tathA usake pratipAdaka graMtha ko bhI upacAra se 'AcAra' kahate haiN| viSaya- AcArAMga meM zramaNa-mokSaprada tapa meM zrama karane vAle yA samasta jIvoM se vaira kA zamana karane vAle athavA iSTa aniSTa meM samabhAva rakhane vAle, nirgranthoM kA Abhyantara aura bAhya viSaya, kaSAya, kaMcana, kAminI Adi kI parigraha rUpI gA~Tha se nirmukta santoM kA AcAra kahA jAtA hai| udAharaNa - jaise 1. gocara-gAya carane ke samAna bhikSA lAne kI vidhi, 2. vinaya-jJAnI Adi ke prati bhakti bahumAna 3. vainayika-vinaya kA phala, vaineyikI buddhi tathA karmakSaya Adi 4. zikSA grahaNa karane yogya zikSA-jJAna aura Asevana karane yogya zikSA kriyA, 5. bhASA-bolane yogya nirvadya satya aura vyavahAra bhASA 6. abhASA-sarvathA nahIM bolane yogya asatya aura mizra bhASA tathA sAvadha satya aura vyavahAra bhASA 7. caraNa-pAMca mahAvrata Adi mUlaguNa rUpa caraNa ke 70 bola 8. karaNa-pA~ca samiti Adi uttara guNa rUpa karaNa ke 70 bola 9. yAtrA-mAtrA-saMyama rUpa yAtrA ke lie AhAra kI mAtrA kAla Adi 10. vRtti-vividha prakAra ke abhigraha vizeSa se vartanA Adi kA AcArAMga meM kathana kiyA jAtA hai| bheda - AcAra ke saMkSepa meM mUla pA~ca bheda haiM (aura uttara bheda 31 hai)| ve isa prakAra haiM (1)jJAna AcAra - 1. kAla 2. vinaya 3. bahumAna 4. upadhAna 5. aninhavana 6. sUtra 7. artha aura 8. tdubhy| (2) darzana AcAra - 1. niHzaMkita 2. ni:kAMkSita 3. nirvicikitsa 4. amUDhadRSTi 5. upabRMhaNa 6. sthirIkaraNa 7. vAtsalya aura 8. prbhaavnaa| (3) cAritra AcAra - 1. IryA samiti 2. bhASA samiti 3. eSaNA samiti 4. AdAna-nipekSaNA * samiti aura 5. uccAra-prasravaNa samiti 6. manogupti 7. vacana gupti aura 8. kAya gupti| (4) tapa AcAra - 1. anazana 2. UnodarI 3. bhikSAcarI vRttisaMkSepa-abhigraha 4. rasa parityAga 5. kAyakleza 6. pratisaMlInatA 7. prAyazcita 8. vinaya 9. vaiyAvRtya 10. svAdhyAya 11. dhyAna aura 12. vyutsarga (saba milAkara 36) / (5) vIrya AcAra - ukta arhanta bhagavanta kathita 36 AcAroM ke prati 1. apanA bala-vIrya na For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda AcArAMga chupAte hue 2. yathAzakti 3. mana, vacana aura kAyA lagAkara upayoga pUrvaka parAkrama karanA - 'vIrya AcAra' hai / ************* AyAre NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhijjAo NijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo pddivttiio| 233 **** artha - AcArAMga meM vAcanAe~ parimita haiM / saMkhyAta anuyogadvAra haiM / isameM saMkhyAta ver3ha, chanda aura saMkhyAta zloka haiN| isameM niyuktiyA~ tathA saMgrahaNiyA~ saMkhyAtA haiM / pratipAdana kI zailiyA~ bhI aneka haiM / vivecana Agama ko sUtra se artha yA ubhaya se, Adi se anta taka par3hanA aura par3hAnA'vAcanA' kahalAtI hai| jina tIrthaMkaroM kA zAsana asaMkhyeya kAla kA hotA hai, unake zAsana meM vAcanAe~ asaMkhya hotI haiM aura jina tIrthaMkaroM kA zAsana saMkhyeya kAla kA hotA hai, unake zAsana meM vAcanAe~ saMkhyeya hotI haiN| sUtra kA artha kahanA' anuyoga' hai / 1. upakrama 2. nikSepa 3. anug2ama aura 4. naya, artha kahane ke ye cAra dvAra haiM - (mArga-prakAra haiN)| pratyeka adhyayana meM ye cAra 'anuyogadvAra' hote haiN| adhyayana saMkhyeya hote haiM, ataeva anuyoga dvAra bhI saMkhyeya hote haiN| saMkhyeya veSTa haiM, saMkhyeya zloka haiM / chanda ko zloka kahate haiM / veSTa eka prakAra kA chanda vizeSa hai| saMkhyeya niryuktiyA~ haiN| sUtra meM rahe hue arthoM kA yuktipUrvaka kathana karanA / artha kA ziSya ko nizcaya ho, isa prakAra vyAkhyA karake batalAnA, aneka dvAra banAkara artha prakaTa karanA - ' -'niryukti' hai| aisI niryuktiyA~ zAstra meM saMkhyeya hI saMbhava hai / zAstra ke adhyayana, uddezaka, dvAra, dRSTAnta Adi kA saMgraha karane vAlI gAthA ko 'saMgrahaNI' kahate haiN| aisI saMgrahaNiyA~ zAstra meM saMkhyeya hotI haiM / * jinake dvArA padArthoM kA svarUpa vistAra se samajha meM AtA hai, aisI mArgaNAoM ko - 'pratipatti' kahate haiN| aisI mArgaNAe~ bhI zAstroM meM saMkhyeya hotI haiM / se NaM aMgaTTayAe paDhame aMge, do suyakkhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA, paMcAsII uddesaNakAlA, paMcAsII samuddesaNakAlA / artha - AcArAMga aMgoM meM prathama aMga hai| isake do zrutaskaMdha aura paccIsa adhyayana haiN| uddezana samuddezana kAla (uddezakAnusAra ) 85-85 haiM / vivecana AcArAMga sUtra aMgoM kI dRSTi se pahalA aMga hai / For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nandI sUtra prazna- gaNadhara mahArAja, tIrthaMkara bhagavAn dvArA tripadI sunakara sarvaprathama caudaha pUrvAtmaka bArahaveM dRSTivAda aMga kI racanA karate haiM, phira AcAra Adi aMgoM kI racanA karate haiM, to AcAra prathama aMga kaise ? uttara ziSyoM kI jJAna zakti Adi kA vicAra karake abhyAsa krama meM pahale AcArAMga kI sthApanA karate haiM / ataH sthApanA ke Azrita AcArAMga ko pahalA aMga kahA hai| isake do zrutaskaMdha haiN| pahale zrutaskaMdha kA nAma brahmacarya hai aura dUsare zrutaskaMdha kA nAma . 'AcArAMga' yA 'sadAcAra' hai| paccIsa adhyayana haiN| pahale zrutaskaMdha meM nau adhyayana haiM - 1. zastraparijJA, 2. loka-vijaya, 3. zItoSNIya, 4. samyaktva, 5. lokasAra, 6. dhUta, 7. mahAparijJA, 8. vimoha aura 9 upadhAnazruta / abhI 7 vA~ (anya dhAraNAnusAra 9 vA~ ) mahAparijJA adhyayana sarvathA vyavacchinna ho cukA hai| dUsare zrutaskaMdha meM solaha adhyayana haiM - 1. piNDaiSaNA, 2. zayyAeSaNA, 3. IryA, 4. bhASA, 5. vastraiSaNA, 6. pAtraiSaNA, 7. avagraha pratimA, 8 sthAna naiSedhikA, 10. uccAra prasravaNa, 11. zabda, 12. rUpa, 13. parakriyA, 14. anyonya kriyA, 15. bhAvanA aura 16. vimukti / ye saba 25 adhyayana hue / dUsare zrutaskaMdha ke pahale se 7 vA~ - sAta adhyayanoM ko pahalI cUlA, 8 veM se 14 vA~ - ina sAta adhyayanoM ko dUsarI cUlA, 15 veM adhyayana ko tIsarI cUlA aura 16 veM adhyayana ko cauthI cUlA kahate haiM / - **************** 85 uddezaka haiN| pahale zrutaskaMdha ke 51 uddezaka haiM, yathA- zastraparijJA ke 7, lokavijaya ke 6, zItoSNIya ke 4, samyaktva ke 4, lokasAra ke 6, dhUta ke 5, mahAparijJA ke 7, vimoha ke 8 aura upadhAnazruta ke 4 | ye saba 51 / dUsare zrutaskaMdha ke 34 uddezaka haiM - piNDaiSaNA ke 11, zayyAeSaNA ke 3, IryA ke 3, bhASA ke 2, vastra ke 2, pAtra ke 2, avagraha ke 2 zeSa nau ke eka-eka ke pramANa se 9, ye 34 hue| donoM zrutaskaMdha ke saba 85 uddezaka hue / pada samudAya ko 'uddezaka' kahate haiM / uddezaka samudAya ko 'adhyayana' kahate haiN| adhyayana samudAya ko 'varga' kahate haiN| varga samudAya ko 'zrutaskaMdha' kahate haiM aura zrutaskaMdha ke samudAya ko 'sUtra' kahate haiM / uddezaka Adi kI ye vyAkhyAe~ sAmAnya haiN| vizeSa sthaloM para inakI prasaMga ke anusAra vyAkhyAe~ samajhanI caahie| 85 uddezana kAla haiN| 85 samuddezana kAla haiN| guru par3hane kI AjJA dete haiM aura ziSya par3hatA hai, use 'uddeza' kahate haiM tathA yaha kArya jisa kAla meM hotA hai, use 'uddezanakAla' kahate haiN| guru jo par3he hue For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - AcArAMga 235 ++++ +++ ++++++++++++++******************************************************** adhyayana ko pakkA karane ke lie kahate haiM aura ziSya adhyayana ko sthira paricita karatA hai, use 'samuddeza' kahate haiM tathA yaha kArya jisa kAla meM hotA hai, use 'samuddezana kAla' kahate haiN| . uddezana aura samuddezana prAyaH jisa sUtra meM uddezaka hote haiM, vahA~ uddezaka kI saMkhyA ke anusAra hote haiM jahA~ uddezaka rahita adhyayana hote haiM, vahA~ adhyayana kI saMkhyA ke anusAra hote haiN| jahA~ vargabaddha adhyayana hote haiM, vahA~ vargAnusAra hote haiN| AcArAMga meM 85 uddezaka haiM, ataeva 85 hI uddezana samuddezana hote haiN| isa kAraNa isameM uddezana samuddezanakAla 85-85 hI haiN| aTThArasa payasahassAiM payaggeNaM saMkhijjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| artha - AcArAMga meM aThAraha hajAra pada haiN| akSara saMkhyAta haiM, kiMtu unameM ananta artha va ananta Azaya samAye hue haiN| isameM kucha trasoM va asImita sthAvaroM kA varNana prApta hai| vivecana - jisase artha nikale aise zabda ko-'akSara' yA akSara samUha ko-'pada' kahate haiN| AcArAMga ke pahale zrutaskaMdha ke pahale itane pada the| ... saMkhyAta akSara haiM, kyoMki pada saMkhyAta hI haiN| vartamAna meM donoM zrutaskaMdhoM kA saMyukta parimANa 2554 zloka jitanA hai| eka zloka ke battIsa akSara hote haiN| - gama do prakAra ke hote haiM-1. sUtragama aura 2. arthgm| sUtra kA jJAna honA 'sUtragama' hai aura arthoM kA jJAna honA 'arthagama' hai| sUtra meM sUtragama to saMkhyeya hI hote haiM, parantu arthagama ananta hote haiM, kyoMki jinakI atizayaM buddhi hotI haiM, ve arthagama anaMta taka jAna lete haiM arthAt ananta dravya aura unake ananta guNa jAna lete haiN| * paryava ananta haiM, arthAgama se ananta dravyoM aura ananta guNoM ke ananta. paryava jAna lete haiN| paritta trasa haiM-do iMdriya se lekara pA~ca indriya vAle jIva, jo duHkha se trasta hokara idhara-udhara gamanAgamana karate haiM, ve 'trasa' haiN| trasa cAroM gati ke milAkara bhI asaMkhya hI haiN| ataeva asaMkhya trasa jIvoM kA varNana hai| - ananta sthAvara haiM-eka sparzana indriya vAle jIva, jo duHkha mukti ke lie gamana Agamana nahIM kara sakate, ve 'sthAvara' haiN| vanaspati Azrita sthAvara ananta haiN| ataeva ananta sthAvaroM kA varNana hai| - sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti, paNNavijaMti parUvijaMti daMsirjati NidaMsijjaMti uvdNsijjNti| - artha - zAzvata, kRta, nibaddha aura nikAcita hai| jina praNIta bhAvoM kA prajJApana, prarUpaNa, darzana, : nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nandI sUtra vivecana - 'zAzvata' padArtha-dharmAstikAya Adi dravya, 'kRta' padArtha-pudgalAstikAya ke ghaTa Adi padArtha athavA 'zAzvata' dravya guNa aura 'kRta' = paryAya ke viSaya meM jinezvara deva jo bhAva 'nibaddha' karate haiM-nAma bheda svarUpa Adi dvArA sAmAnya rUpa se batalAte haiM tathA 'nikAcita' karate haiMniyukti, saMgrahaNI, hetu, udAharaNa, Adi dvArA atyanta dRr3ha batalAte haiM, unhIM jina prajJapta bhAvoM kA isameM kathana kiyA jAtA hai, prajJApanA kI jAtI hai, prarUpaNA kI jAtI hai, darzana karAyA jAtA hai, nidarzana kiyA jAtA hai, upadarzana kiyA jAtA hai| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA aaghvijji| se ttaM aayaare||45|| artha - vaha AtmA, isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| AcArAMga meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai| yaha AcArAMga kA svarUpa hai| __ vivecana - phala-1. kriyA kI apekSA, vaha AcArAMga par3hane vAlA, jaisA abhI AcArAMga kA svarUpa kahA hai, usI svarUpa vAlA, sAkSAt mUrtimAna AcArAMga bana jAtA hai| AcArAMga meM jJAnAdi AcAroM ke Asevana kI jo vidhi batAI hai, vaha usa vidhipUrvaka jJAna Adi pA~coM AcAra kI ArAdhanA karane vAlA bana jAtA hai| 2. jJAna kI apekSA AcArAMga meM jaisA jJAna-vijJAna batAyA hai, unakA jJAtA aura vijJAtA bana jAtA hai| nAma, bheda, svarUpa Adi kA jAnakAra aura niyukti, saMgrahaNI, hetu, udAharaNa Adi kA vizeSa jAnakAra bana jAtA hai| prazna - zrutajJAna sunane yA par3hane kA pahalA phala 'jJAna' hai aura usake bAda dUsarA phala 'kriyA' hai| isa prakAra 'jJAna' pahale aura 'kriyA' pIche hai, to vahA~ pahale 'kriyA' aura pIche 'jJAna' kyoM? uttara - jJAna kI apekSA (jJAnayukta) "kriyA' zreSTha hai| ataeva sUtrakAra ne usa 'kriyA kI zreSThatA' batAne ke lie yahA~ zrutajJAna sunane yA par3hane kA 'kriyA phala' pahale batAyA hai| isa prakAra AcArAMga meM caraNa karaNa kI prarUpaNA kahI jAtI hai| aba sUtrakAra dUsare aMga kA paricaya dete haiN| 2. sUtrakRtAMga se kiM taM sUyagaDe? sUyagaDe NaM loe sUijjai, aloe sUijjai, loyAloe sUijjai, jIvA sUijjati, ajIvA sUijjati, jIvAjIvA sUijjati, sasamae sUijjai, parasamae sUijjai, sasamayaparasamae suuijji| prazna - vaha sUtrakRta aMga kyA hai? For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - sUtrakRtAMga uttara - sUtrakRtAMga meM loka, aloka, lokAloka, jIva, ajIva, jIvAjIva tathA svasamaya - jaina siddhAMta, parasamaya- ajaina siddhAMta, sva para samaya-ubhaya siddhAMta kI jAnakArI dI gaI hai| vivecana - jo arhanta bhagavanta ke vacana ko sUcita kare, vaha 'sUtra' hai| jise isa prakAra sUtra rUpa meM banAyA gayA ho, vaha 'sUtrakRta' hai / (isa vivecana ke anusAra sabhI aMga sUtrakRta haiM, para nAma se dUsare aMga ko hI sUtrakRta kahate haiM / ) viSaya - sUtrakRtAMga meM kahIM (1) loka sUcita kiyA jAtA hai, kahIM (2) aloka sUcita kiyA jAtA hai, kahIM (3) loka aloka donoM sUcita kiye jAte haiM, kahIM (4) jIva sUcita kiye jAte haiM, kahIM (5) ajIva sUcita kiye jAte haiM, kahIM (6) jIva ajIva donoM sUcita kiye jAte haiM / kahIM (7) sva-samaya-jaina darzana sUcita kiyA jAtA hai| kahIM (8) para samaya- ajaina darzana sUcita kiyA jAtA hai| kahIM (9) svasamaya-parasamaya donoM sUcita kiye jAte haiN| sUyagaDe NaM asIyassa kiriyAvAisayassa, caurAsIie akiriyAvAINaM, sattaTThIe aNNANipavAINaM, battIsAe veNaiyavAiNaM, tiNhaM tesadvANaM pAsaMDiyasayANaM bUhaM kiccA sasamae ThAvijjai / artha 180 kriyAvAdI, 84 akriyAvAdI, 67 ajJAnavAdI tathA 32 vinayavAdI, ina 363 pAkhaNDiyoM kA khaNDana kara jainavAda kI sthApanA kI gaI hai| vivecana para - samaya meM anya matoM ke - 1 6-180 - kriyAvAdiyoM ke, 84 akriyAvAdiyoM ke, 67 ajJAnavAdiyoM ke aura 32 vinayavAdiyoM ke, yoM saba 363 tIna sau tirasaTha pAkhaMDI matoM kA khaNDana kara, sva- samaya kI jaina mata kI sthApanA-siddhi kI jAtI hai| 1. kriyAvAdI - jo 'kriyA hai' - aisA kahate haiM, ve 'kriyAvAdI' haiM / anyatra jainiyoM ko bhI 'kriyAvAdI' kahA hai| yahA~ jo hiMsAtmaka, mithyA ekAMtavAda pUrvaka, unmatta - pralApa kI bhA~ti pUrvApara viruddha kucha satya kucha asatya, kabhI kisI rUpa meM aura kabhI kisI rUpa meM AtmA kI kriyA kA kathana karate haiM, aise ajainiyoM ko 'kriyAvAdI' kahA hai| - 237 isake mukhya pA~ca bheda haiM - 1. kAlavAdI 2. IzvaravAdI 3. AtmavAdI 4. niyativAdI aura 5. svabhAvavAdI / inameM jo kAlavAdI haiM, ve ekAMta kAla ko, jo IzvaravAdI haiM, ve Izvara ko, jo AtmavAdI haiM, ve parabrahma ko, jo niyativAdI hai, ve ekAMta honahAra ko aura jo svabhAvavAdI haiM, ve ekAnta svabhAva ko hI vizva kA sarjaka, saMcAlaka aura saMhAraka mAnate haiN| *************** ina pA~coM ke do bheda haiM- 1. svataHvAdI aura 2. parataHvAdI / svataH vAdI pratyeka padArtha ko ekAMta svataH mAnate haiM aura parataH vAdI ekAMta parataH mAnate haiN| yoM 10 bheda hue / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra ina dasa bhedoM ke aura bhI do-do bheda haiM- 1. nityavAdI aura 2. anityavAdI / nityavAdI pratyeka padArtha ko ekAMta nitya mAnate haiM aura anityavAdI pratyeka padArtha ko ekAMta anitya mAnate haiN| yoM 20 bheda hue / ye bIsa bheda jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa, ina nava hI tattva viSayaka haiN| yoM saba 180 kriyAvAdiyoM ke bheda haiN| 2. akriyAvAdI - jo kriyA ko nahIM mAnate, ve 'akriyAvAdI' haiN| inameM se koI jagat ko zUnya kahakara kriyA kA niSedha karate haiN| koI jagat ke padArtha ko ekAMta. kSaNika mAnakara kriyA kA niSedha karate haiM / koI 'sat-asat kriyA kA niyata phala nahIM milatA' - yaha kahakara kriyA kA niSedha karate haiM / koI paraloka kA abhAva batA kara kriyA kA niSedha karate haiN| koI AtmA kA abhAva batA kara kriyA kA niSedha karate haiM / koI jJAna ko hI mukhya batA kara kriyA kA niSedha karate haiM / ye loga 1. kAla 2. Izvara 3. AtmA 4. svabhAva 5. niyati kI kriyA kA khaMDana karate haiM / koI 6. yadRcchavAdI- 'kriyA kA niyata phala nahIM hotA' - yaha kaha kara kriyA kA khaMDana karate haiN| ye 1. svataH yA 2. parata: kisI bhI prakAra se kriyA kA astitva svIkAra nahIM krte| puNya pApa ko Asrava ke antargata karane para jo sAta tattva rahate haiM, unakI kriyA kA vicitra khaMDana karate haiN| isa prakAra inake saba 6x2= 127 = 84 bheda hote haiN| 238 **************** ********* 3. ajJAnavAdI - jo ajJAna ko zreSTha mAnate haiM, ve 'ajJAnavAdI' haiN| ye jJAna ko matabheda kA kAraNa, vivAda kA kAraNa, kleza kA kAraNa aura saMsAra vRddhi kA kAraNa batAte haiM / 'jJAnI ko pApa adhika lagatA hai, vahI saMsAra ko unmArgagAmI banAtA hai, ataH jJAna tyAjya hai ' - aisA kahate haiM / ************** inakA mata hai ki jIvAdi nau padArtha 1. sat hai yA 2. asat hai 3. sat-asat hai yA 4. avaktavya hai yA 5. sat avaktavya hai yA 6. asat avaktavya hai yA 7. sat-asat avaktavya hai - yaha kauna jAnatA hai ? koI bhI nizcita rUpa se nahIM jAnatA, kevala apanI-apanI kalpanA kA rAga alApate haiM athavA yadi koI jAnatA bhI hai, to usase lAbha kyA hai ? kucha nahIM / mAtra hAni hI hotI hai / 947 = 63 / isI prakAra nau padArtha kI utpatti 1. sat se huI yA 2. asat se huI yA 3. sat asat se huI yA 4. avaktavya se huI, yaha bhI kauna jAnatA hai ? yA jAnane se kyA lAbha hai ? yoM inake 63+4-67 bheda hote haiM / 4. vinayavAdI - jo vinaya ko ekAMta zreSTha batAte haiM, ve 'vinayavAdI' haiN| inameM koI jJAna aura kriyA ko jaTila tathA bhakti ko sarala batAkara ekAMta mithyA vinaya kA samarthana karate haiN| koI kaMkara, patthara, jala, sthala sarvatra Izvara kI kalpanA karake vinaya kA samarthana karate haiN| koI jJAna aura kriyA kAsAra 'sevA' mAnakara vinaya kA samarthana karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - sUtrakRtAMga 239 inameM koI 1. deva - Izvara ke vinaya ko zreSTha mAnate haiM, koI 2. rAjA ko Izvara kA sAkSAt aMza mAnakara usakA vinaya zreSTha batAte haiM, koI 3. yati bhakta kA bhagavAn ke lie bhI sevya mAnakara usake vinaya ko zreSTha batAte haiM, koI 4. jJAti - varNa dharma ko muktimUla mAnakara usakA vinaya karanA zreSTha mAnate haiM, koI 5. vRddha kI, to koI 6. adhama-cANDAla kutte Adi kI, koI 7. mAtA kI aura koI 8. pitA kI sevA-vinaya ko zreSTha batAte haiM, isameM bhI koI 1. mana se, koI 2. vacana se, koI 3. kAyA se aura koI 4. dAna se, vinaya ko zreSTha batAte haiN| yoM inake 844-32 bheda haiN| sUyagaDe NaM parittA vAyaNA, saMkhijA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA saMkhejA silogA, saMkhijAo NijjuttIo, (saMkhijAo saMgahaNIo) saMkhijAo pddivttiio| __ artha - sUtrakRtAMga meM paritta vAcanAeM, saMkhyeya anuyoga dvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya 7 pratipattiyA~ haiN| se NaM aMgaTThayAe biie aMge, do suyakkhaMdhA, tevIsaM ajjhayaNA, tittIsaM uddesaNakAlA, tittIsaM smuddesnnkaalaa| artha - sUtrakRtAMga, aMgoM meM dvitIya aMga hai| isake do zrutaskandha aura teIsa adhyayana haiN| uddezana samuddezana kAla (uddezakAnusAra) 33, 33 haiN| vivecana - sUtrakRtAMga, aMgoM meM dUsarA aMga hai| isake do zrutaskandha haiN| (pahale zrutaskandha kA nAma 'gAthA SoDaSaka' hai|) . isake teIsa adhyayana haiN| pahale zrutaskandha meM solaha adhyayana haiM - 1. samaya 2. vaitAlIya 3. upasarga (+parijJA). 4. strI parijJA 5. naraka vibhakti 6. zrI mahAvIra stuti 7. kuzIla paribhASA 8. vIrya 9. dharma 10. samAdhi 11. mArga 12. samavasaraNa 13. yathAtathya 14. graMtha 15. yamakIya (AdAnIya) aura 16. gaathaa| dUsare zrutaskandha meM sAta adhyayana haiM - 1. puNDarIka (+kamala kA) 2. (teraha +) kriyA sthAna 3. AhAraparijJA 4. apratyAkhyAna kriyA 5. AcArazruta (anagArazruta) 6. ArdrakIya (=ArdrakumAra kA) 7. nAlandIya (udakaper3hAla putra kaa)| ye saba 16+7=23 / tetIsa uddezaka haiN| ve isa prakAra haiM - samaya ke 4, vetAlIya ke 3, upasarga parijJA ke 4, strI parijJA ke 2, naraka vibhakti ke 2, zeSa aTThAraha adhyayanoM ke eka-eka pariNAma se 18, saba tetiis| uddezaka ke anusAra tetIsa uddezanakAla aura tetIsa samuddezanakAla haiN| .. chattIsaM payasahassAiM pyggennN| saMkhijjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nandI sUtra artha - 36 sahasra pada haiN| saMkhyAta akSara haiM (vartamAna meM 2100 zloka parimANa akSara haiM), ananta gama haiN| ananta paryava haiN| paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti, paNNavijaMti, parUvijaMti, daMsijati, NidaMsijaMti, uvdNsirjti| artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya meM nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM, upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaMNAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaraparUvaNA aaghvijji| settaM suuygdde||46|| bhAvArtha - kriyA kI apekSA sUtrakRtAMga par3hane vAlA, jaisA sUtrakRtAMga kA svarUpa hai, usI svarUpa vAlA-sAkSAt mUrtimAn sUtrakRtAMga bana jAtA hai| sUtrakRtAMga meM dUSita kiye gaye ajainamatoM ko chor3akara, siddha kiye gaye jainamata ko svIkAra kara letA hai| jJAna kI apekSA sUtrakRtAMga meM jaisA darzanoM kA jJAna vijJAna batAyA hai, usakA jJAtA evaM vijJAtA bana jAtA hai| isa prakAra sUtrakRtAMga meM caraNa karaNa kI prarUpaNA kahI jAtI hai| yaha sUtrakRtAMga hai| aba sUtrakAra tIsare aMga kA paricaya dete haiN| 3. sthAnAMga se kiM ThANe? ThANe NaM jIvA ThAvijaMti, ajIvA ThAvinaMti, jIvAjIvA ThAvinaMti, sasamae ThAvijai, parasamae ThAvijjai, sasamayaparasamae ThAvijai, loe ThAvijjai, aloe ThAvijai, loyAloe tthaaviji| prazna - vaha sthAnAMga kyA hai ? . uttara - jisa sUtra meM jIva Adi tattvoM kA saMkhyAmaya pratipAdana dvArA sthApana kiyA jAtA hai, aise usa sthApanA ke sthAnabhUta sUtra ko 'sthAnAMga'.krahate haiN| viSaya - sthAnAMga meM kahIM - 1. jIvoM kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 2. ajIvoM kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 3. jIva ajIva donoM kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 4. sva-samaya kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 5. para-samaya kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 6. sva-samaya aura para-samaya donoM kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 7. loka kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 8. aloka kI sthApanA kI jAtI hai, kahIM 9. loka-aloka donoM kI sthApanA kI jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - sthAnAMga ThANe NaM TaMkA, kUDA, selA, sihariNo, pabbhArA, kuMDAI, guhAo, AgarA, dahA, Io, Aghavijjati / artha - sthAnAMga meM TaMka, kUTa, zaila, zikharI, prAgbhAra, kuMDa, guphA, Akara, draha aura nadI ko nirUpaNa kiyA gayA hai| vivecana - 1. TaMka - Upara se nIce taka samAna paridhi vAle dadhimukha Adi parvata, 2. kUTU - parvata para rahe hue kUTa AkRti vAle siddhAyatana Adi kUTa, 3. zaila zikhara rahita niSadha Adi parvata, 4. zikharI - zikhara yukta vaitADhya Adi parvata, 5. prAgbhAra jinakA UparI bhAga kucha jhukA huA ya hAthI ke kuMbha ke samAna bAhara nikalA huA hai, aise parvata, 6. kuMDa - nadI jahA~ jAkara giratI hai aura nikalatI hai, aise gaMgAkuMDa Adi, 7. guphA - jahA~ se anya khaMDa meM jAyA jAtA hai, aise khaMDaprapAta Adi parvatIya chidra mArga, 8. Akara - svarNa Adi ke utpatti sthAna, 9. draha - nadI kA udgama sthAna, mahApadma draha Adi, 10. nadiyA~ - zItA Adi kahI jAtI hai| inake nAma, sthAna, lambAI, caur3AI, gaharAI U~cAI, adhipati Adi batAye jAte haiM / ThANe NaM egAiyAe eguttariyAe vuDDIe dasadvANagavivaDDiyANaM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai / ***************** - 1 241 artha- sthAnAMga meM eka se lekara eka-eka kI vRddhi se dasa taka kI saMkhyA meM jIva Adi bhAvoM kA kathana kiyA jAtA hai athavA eka se lekara eka-eka kI vRddhi se dasa taka kI saMkhyA vAle bhAvoM kA kathana kiyA jAtA hai / For Personal & Private Use Only *** ThANe NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo NijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pddivttiio| artha- sthAnAMga meM paritta vAcanAe~, saMkhyeya anuyoga dvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiM / se NaM aMgaTTayAe taie aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA egavIsaM uddesaNakAlA, egavIsaM samuddesaNakAlA / artha - sthAnAMga aMgoM meM tIsarA aMga hai| isakA eka hI zrutaskaMdha hai| dasa adhyayana haiM, ikkIsa uddezanakAla aura ikkIsa samuddezanakAla hai| vivecana - pahale adhyayana meM eka kI saMkhyA meM yA eka saMkhyA vAle padArthoM kA nirUpaNa kiyA . hai| jaise- 'AtmA eka hai|' dUsare adhyayana meM do kI saMkhyA meM yA do saMkhyA vAle padArthoM kA nirUpaNa kiyA hai| jaise loka meM do tattva haiM - 1. jIva aura 2. ajIva / isI prakAra tIsare adhyayana meM tIna indra Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 - nandI sUtra Adi kA, cauthe adhyayana meM cAra antakriyA Adi, pA~caveM adhyayana meM pA~ca mahAvrata Adi kA, chaThe adhyayana meM gaNa dhAraNa karane vAle ke chaha guNa Adi kA, sAtaveM adhyayana meM gaNa apakramaNa ke sAta kAraNa Adi kA, AThaveM adhyayana meM ekalavihAra pratimAdhArI ke ATha guNa Adi kA, nauveM adhyayana meM saMbhogI ko visaMbhogI karane ke nau kAraNa Adi kA kathana kiyA hai tathA dasaveM adhyayana meM dasa kI saMkhyA meM yA dasa kI saMkhyA vAle padArthoM kA nirUpaNa kiyA hai, jaise - loka sthiti dasa prakAra se hai| sthAnAMga ke 21 uddezaka haiN| dUsare adhyayana meM 4, tIsare adhyayana meM 4, cauthe adhyayana meM 4, pA~caveM adhyayana meM 3, zeSa chaha adhyayanoM ke eka-eka ke parimANa se 6, saba uddezaka 21 / uddezaka ke anusAra 21 uddezanakAla aura 21 samuddezanakAla haiN| bAvattari payasahassA payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| artha - 72 sahasra pada haiN| (vartamAna meM 783 sUtra haiN|) saMkhyAta akSara haiN| (vartamAna meM 3700 zloka pramANa akSara haiN|) ananta gama haiM, ananta paryava haiN| paritta trasa haiN| ananta sthAvara haiN| . sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti, paNNavijaMti, parUvijjaMti, daMsijjati, NidaMsijaMti, uvdNsijjNti| artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya meM nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM, upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA aaghvijji| settaM tthaanne||47|| artha - vaha AtmA, isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| sthAnAMga meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai| yaha sthAnAMga kA svarUpa hai| vivecana - kriyA kI apekSA - sthAnAMga par3hane vAlA, jaisA sthAnAMga kA svarUpa hai, usI svarUpa vAlA sAkSAt mUrtimAn sthAnAMga bana jAtA hai - sthAnAMga meM jinheM chor3ane yogya kahA hai, una sthAnoM se dUra ho jAtA hai, jinheM Adarane yogya kahA hai, una sthAnoM ko prApta karatA hai aura jinase udAsIna rahane ke lie kahA hai, una sthAnoM meM madhyastha rahatA hai| jJAna kI apekSA - sthAnAMga meM jaisA tattva kA jJAna aura vijJAna batAyA hai, usakA jJAtA aura vijJAtA bana jAtA hai| isa prakAra sthAnAMga meM caraNakaraNa kI prarUpaNA kahI jAtI hai| yaha vaha sthAnAMga hai| aba sUtrakAra cauthe aMga kA paricaya dete haiN| For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - samavAyAMga 243 4.samavAyAMga se kiM taM samavAe? samavAe NaM jIvA samAsijjaMti, ajIvA samAsijjaMti, jIvAjIvA samAsijjaMti, sasamae samAsijjai, parasamae samAsijjai, sasamayaparasamae samAsijjai, loe samAsijjai, aloe samAsijjai, loyAloe smaasijji| prazna - vaha samavAyAMga kyA hai? artha - samavAyAMga meM jIva, ajIva, jIvAjIva, sva-samaya, para-samaya, sva-para-samaya, loka, aloka, lokAloka, inakA jaisA svarUpa hai, vaisA hI svarUpa svIkAra kiyA hai| vivecana - jisake dvArA jIvAdi padArthoM kA samyak nirNaya ho, use samavAya (sam+avAya) kahate haiN| viSaya - samavAyAMga meM kahIM 1. jIvoM kA samavAya athavA samAzraya kiyA jAtA hai, jaisA unakA svarUpa hai, vahI svarUpa buddhi se svIkRta kiyA jAtA hai athavA samAsya kiyA jAtA hai, unheM kuprarUpaNA se nikAla kara samyak prarUpaNA meM lAyA jAtA haiM, kahIM 2. ajIvoM kA samavAya kiyA jAtA hai, kahIM 3. jIva aura ajIva donoM kA samavAya kiyA jAtA hai, kahIM 4. sva-samaya kA samavAya kiyA jAtA hai, kahIM 5. para-samaya kA samavAya kiyA jAtA hai, kahIM 6. sva-samaya para-samaya donoM kA samavAya kiyA jAtA hai, kahIM 7. loka kA samavAya kiyA jAtA hai, kahIM 8. aloka kA samavAya kiyA jAtA hai, kahIM 9. loka-aloka donoM kA samavAya kiyA jAtA hai| - samavAe NaM egAiyANaM eguttariyANaM ThANasayavivaDDiyANaM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai, duvAlasavihassa ya gaNipiDagassa pallavaggo smaasijji| ___ bhAvArtha - samavAyAMga meM eka se lekara eka-eka kI vRddhi se sau taka kI saMkhyA meM bar3he hue jIva Adi bhAvoM kA kathana kiyA jAtA hai| dvAdazAMga gaNipiTaka kA paricaya diyA jAtA hai aura parimANa batAyA jAtA hai| (nandI meM diye jA rahe isa paricaya se samavAyAMga meM diyA gayA paricaya vistRta aura preraka hai|) ___ samavAyassa NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA, saMkhijjAo NijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo pddivttiio| artha - samavAyAMga meM paritta vAcanAe~, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiN| For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra seNaM aMgaTTayAe cautthe aMge, ege suyakkhaMdhe, ege ajjhayaNe, ege uddesaNakAle, ege samuddesaNakAle / artha - samavAyAMga, aMgoM meM cauthA aMga hai| isakA eka hI zrutaskaMdha hai, eka hI adhyayana hai, eka hI uddezakAla hai aura eka hI samuddezanakAla hai| ege coyAle sayasahasse payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, anaMtA gamA, anaMtA pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA / artha - 1 lAkha 44 sahasra pada haiN| saMkhyeya akSara haiN| (vartamAna meM 1667 zloka pramANa akSara haiM) ananta gama haiN| ananta paryava haiN| paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, NidaMsijjaMti, uvadaMsijjati / 244 ***** artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya meM nibaddha aura nikAcita jinaprajJapta bhAva kahe jAte haiN| prajJapta, prarUpita, darzita, nidarzita aura upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai / se ttaM samavAe // 48 // artha - kriyA kI apekSA samavAyAMga par3hane vAlA jaisA samavAyAMga kA svarUpa kahA hai, usI svarUpa vAlA - sAkSAt mUrtimAn samavAyAMga bana jAtA hai| jJAna kI apekSA samavAyAMga meM jaisA tattva kA nirNaya kiyA hai, usakA jJAtA aura vijJAtA bana jAtA hai| isa prakAra samavAyAMga meM caraNakaraNa kI prarUpaNA kI jAtI hai| yaha samavAyAMga hai| aba sUtrakAra pA~caveM aMga kA paricaya dete haiM / 5. vyAkhyA prajJapti ( bhagavatI ) se kiM taM vivAhe ? vivAhe NaM jIvA viAhijjaMti, ajIvA viAhijjaMti, jIvAjIvA viAhijjaMti, sasamae viAhijjai, parasamae viAhijjai, sasamaeparasamae viAhijjai, loe viAhijjai, aloe viAhijjai, loyAloe viAhijjar3a / prazna - vaha 'vyAkhyAprajJapti' = bhagavatI kyA hai ? artha - jisake dvArA jIvAdi padArthoM kA vivecana kiyA jAye, vaha 'vyAkhyA' hai| jisameM vyAkhyA karake jIva Adi padArthoM ko samajhAyA jAtA ho, vaha 'vyAkhyAprajJapti' hai / - **** For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - vyAkhyA prajJapti (bhagavatI) 245 ************ AARH ************* ******************** viSaya - vyAkhyAprajJapti meM kahIM 1. jIvoM kI vyAkhyA kI jAtI hai, kahIM 2. ajIvoM kI vyAkhyA kI jAtI hai, kahIM 3. jIva ajIva donoM kI vyAkhyA kI jAtI hai, kahIM 4. sva-samaya kI vyAkhyA kI jAtI hai, kahIM 5. para-samaya kI vyAkhyA kI jAtI hai, kahIM 6. sva-samaya para-samaya donoM kI vyAkhyA kI jAtI hai, kahIM 7. loka kI vyAkhyA kI jAtI hai, kahIM 8. aloka kI vyAkhyA kI jAtI hai aura kahIM 9. loka aloka donoM kI vyAkhyA kI jAtI hai| vivAhassa NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA, saMkhijjAo NijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo pddivttiio| __ artha - vyAkhyA prajJapti meM paritta vAcanAe~, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiN| se NaM aMgaThThayAe paMcame aMge, ege suyakkhaMdhe, egeM sAirege ajjhayaNasae, dasa uddesagasahassAI dasa smuddesgshssaaiN| ___ artha - vyAkhyAprajJapti, aMgoM meM pA~cavA~ aMga hai| isake eka zrutaskaMdha aura eka sau se kucha adhika adhyayana - zataka haiN| uddezana samuddezana kAla (uddezakAnusAra) 10-10 hajAra haiN| vivecana - vyAkhyAprajJapti aMgoM meM pA~cavA~ aMga hai| isakA eka zrutaskaMdha hai| (19 varga haiM). sAtireka - kucha adhika eka sau adhyayana haiN| (vartamAna meM 41 zataka haiM aura antara zataka 138 hai) dasa sahasra uddezaka haiN| dasa sahasra samuddezaka haiN| (vartamAna meM 1924. uddezaka haiM-pahale se AThaveM zataka taka ke dasa-dasa 8x10=80, nauveM, dasaveM ke cauMtIsa-cauMtIsa 34+3468, gyArahaveM ke 12, bArahaveM, terahaveM, caudahaveM ke dasa-dasa 3410=30, pandrahaveM kA 1, solahaveM ke 14, satarahaveM ke 17, aTThAraha, unnIsa, bIsa ke dasa-dasa 3410=30, ikkIsaveM ke 80, bAIsaveM ke 60, teIsaveM ke 50, caubIsaveM ke 24, paccIsaveM ke 12, chabbIsaveM se tIsaveM taka ke gyArahagyAraha 5411-55, ikattIsa, battIsaveM ke aTThAisa aTThAisa 2428-56, tetIsa, cauMtIsaveM ke eka sau caubIsa-eka sau caubIsa 24124-248, peMtIsaveM se lagAkara unatAlIsaveM taka ke pA~ca zataka ke pratyeka ke eka sau battIsa-eka sau battIsa ke hisAba se 13245-660, cAlIsaveM ke 231 aura ikatAlIsaveM ke 196 / isa prakAra kula uddezaka 1924 hue| vAcanA 66 yA 67. dina meM pUrI kI jAtI hai|) ... chattIsaM vAgaraNasahassAiM, do lakkhA aTThAsIiM payasahassAiM payaggeNaM saMkhijjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ******** nandI sUtra artha 36000 praznottara haiM / 2 lAkha 88 sahasra pada haiN| saMkhyeya akSara haiM / ( vartamAna meM 1575 zloka parimANa akSara haiM) ananta gama haiM, ananta paryava haiM, paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti parUvijjaMti daMsijjaMti NidaMsijjaMti uvadaMsijjaMti / artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta, prarUpita, darzita, nidarzita aura upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai / se ttaM vivAhe // 49 // bhAvArtha - kriyA kI apekSA vyAkhyAprajJapti par3hane vAlA vyAkhyAprajJapti kA jaisA svarUpa kahA hai usI svarUpa vAlA - sAkSAt mUrtimAn vyAkhyAprajJapti bana jAtA hai| kauna tattva heya, upekSya-upekSA karane yogya evaM upAdeya haiM - isakI vyAkhyA usake AcaraNa se hI spaSTa hone laga jAtI hai| 1: jJAna kI apekSA- vyAkhyAprajJapti meM jaisI tattva kI vyAkhyA kI hai, usakA vaha jJAtA aura vijJAtA bana jAtA hai / vaha svayaM vyAkhyAprajJapti ke samAna tattva kI vyAkhyA karane meM samartha - ati samartha bana jAtA hai| isa prakAra vyAkhyAprajJapti se caraNa-karaNa kI prarUpaNA kahI jAtI hai| yaha vyAkhyAprajJapti hai / aba sUtrakAra chaThe aMga kA paricaya dete haiM 6. jJAtA dharmakathA se kiM taM NAyAdhammakahAo ? NAyAdhammakahAsu NaM NAyANaM NagarAI, ujjANAI, ceiyAI, vaNasaMDAI, samosaraNAiM, rAyANo, ammApiyaroM, dhammAyariyA, dhammakahAo, ihaloiyaparaloiyA iDivisesA, bhogapariccAyA, pavvajjAo, pariAyA, suyapariggahA, tavovahANAI, saMlehaNAo, bhattapaccakkhANAI, pAovagamaNAiM, devalogagamaNAI, sukulapaccAyAIo, puNabohilAbhA, aMtakiriyAo ya AghavijjaMti / prazna- vaha jJAtA dharmakathA kyA hai ? uttara - jJAtA dharmakathA ke jJAtA vibhAga meM nAyakoM ke nagara, nagara ke udyAna, caitya, vanakhaNDa, nagara meM dharmAcArya kA padArpaNa, sevA meM rAjA, mAtA-pitA Adi kA gamana, dharmAcArya kI dharmakathA, nAyaka kI ihalaukika-pAralaukika viziSTa Rddhi, bhogoM kA parityAga, dIkSA kA grahaNa, dIkSA For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - jJAtA dharmakathA 247 * * * paryAya kA kAla, zAstrAbhyAsa, tapArAdhanA, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka prApti, ucca manuSya kula meM punarjanma, puna: bodhi-lAbha aura antakriyA Adi kahA jAtA hai| vivecana - jJAta kA artha hai - udAharaNa aura dharmakathA kA artha hai - ahiMsAdi kA pratipAdana karane vAlI kthaa| aise jJAta aura dharmakathAe~ jisa sUtra meM hoM, use 'jJAtA-karmakathA' kahate haiN| viSaya - jJAtA meM udAharaNoM meM prathama zrutaskandha meM nAyakoM ke nagara kahe jAte haiM arthAt nAyaka jisa nagara, grAma, pura, pattana Adi meM rahatA thA usakA tathA anya sambandhita nagara Adi kA nAma aura varNana batAyA jAtA hai| udyAna - jahA~ loga utsava Adi ke lie jAte haiM aura jo phala, phUla, chAyA Adi se yukta hotA hai| caitya-vyantara deva Adi deva kA mandira, vanakhaMDa-jahA~ nAnA jAti ke uttama vRkSa hote haiM arthAt nAyaka jisa nagara Adi meM rahatA thA, vahA~ jo udyAna, caitya, vanakhaNDa haiM, unake tathA anya sambandhita udyAna Adi ke aura sthAna Adi ke nAma tathA varNana kahe jAte haiN| rAjA, mAtA, pitA kahe jAte haiM arthAt nAyaka ke nagara ke rAjA-rAnI, nAyaka ke mAtA-pitA tathA anya sambandhita adhikAriyoM, sambandhiyoM aura pAtroM ke nAma va varNana kahe jAte haiN| dharmAcArya, unakA samavasaraNa-padArpaNa, logoM kI vahA~ dharmakathA sunane ke lie pariSad kA honA aura dharmakathA kahI jAtI hai arthAt nAyaka ke jo dharmakathA karane vAle the unakA jisa udyAna Adi meM jaisA padArpaNa huA, vahA~ dharmakathA sunane ke lie jaise pariSadA gayI, dharmakathA kahane vAle AcAryazrI Adi ne jo dharmakathA kahI. yA anya bhI jisa prakAra se nAyaka kA dharmAcArya (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka yA zrAvikA) se saMyoga huA aura unhoMne nAyaka ko sadbodha diyA, vaha batAyA jAtA hai| .. nAyaka kI ihalaukika pAralaukika Rddhi kahI jAtI hai arthAt nAyaka ke dvArA pUchane para yA dharmAcArya ke ziSya Adi kisI anya dvArA pUche jAne para yA prasaMgavaza svayaM dharmAcArya ne nAyaka ko jo usakA pUrvabhava batAyA yA nAyaka ko svataH apanA pUrvabhava kA smaraNa AyA, isa pUrvabhava meM vaha jo thA, jaisA thA, jo karaNI kI thI, usake phalasvarUpa isa bhava meM jo banA, jaisA banA, jo pAyA Adi batAye jAte haiN| bhoga parityAga-pravrajyA-dharma dhAraNa kahe jAte haiM arthAt dharmakathA sunakara nAyaka ne saMsAra ke kAmabhogoM kA tyAga kiyA, mAtA-pitA se jo carcA kI, uttara diye, zakti anusAra sAdhu-dharma yA zrAvaka dharma dhAraNa kiyA, usake anurAga yA preraNA Adi se anya puruSoM ne bhI jo bhoga kA tyAga kiyA, dharma dhAraNa kiyA ityAdi kA varNana kiyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra paryAya- avasthA - Ayu kahI jAtI hai arthAt nAyaka Adi ne jitane varSa kI vaya meM pANigrahaNa kiyA, rAjya siMhAsana prApta kiyA, dIkSA grahaNa kI, jitane varSa dIkSA pAlI, pratimA kI ArAdhanA kI, jitanI sarva Ayu prApta kI Adi kA tathA anya sambandhita janoM kI paryAya kA parimANa batAyA jAtA hai| 248 ******************************** ******************************** zrutaparigraha - zAstrAbhyAsa batAyA jAtA hai arthAt nAyaka ne sAdhudharma dhAraNa kara sAmAyika Adi gyAraha aMga, caudaha pUrva, bAraha aMga Adi kA jitanA jJAna prApta kiyA yA zrAvaka dharma dhAraNa kara navatattva, paccIsa kriyA Adi jitanA sUtrArtha prApta kiyA, usakA tathA anya sambandhita logoM ke zrutaparigraha kA parimANa batAyA jAtA hai| tapa upadhAna batAyA jAtA hai arthAt nAyaka ne sAdhudharma dhAraNa kara guNaratna saMvatsara, bAraha bhikSu - pratimA Adi jisa tapa kA jisa vidhi se jitanI bAra jitane kAla taka ArAdhana kiyA, zrAvaka ne ekAntara, gyAraha upAsaka - pratimA Adi jisa tapa kA ArAdhana kiyA usakA tathA anya sambandhita prANiyoM kI tapArAdhanA kA parimANa Adi batAyA jAtA hai / saMlekhanA-bhakta pratyAkhyAna kI bhUmikA ke rUpa meM deha va kaSAya ko kRza karanA, bhakta. pratyAkhyAna=anazana, pAdopagamana = vRkSamUla ke samAna (yA pAdapopagamana - bhUmi para par3I vRkSa kI chinna zAkhA ke samAna) deha ko nizcala banAnA, kahe jAte hai arthAt nAyaka Adi ne apane jIvana ke antima samaya meM jisa vidhi se saMlekhanA kI, AlocanA kI, bhakta pratyAkhyAna kiyA, vaha jitane dina calA, iMgita yA pAdopagamana jo saMthArA dhAraNa kiyA, vaha batAyA jAtA hai / devaloka gamana, sukula pratyAjAti-acche kula meM janma, punaH bodhilAbha- bhavAntara meM dharma prApti kahe jAte haiM arthAt nAyaka Adi yadi mokSa meM nahIM gaye, to jisa devaloka Adi meM gaye, vahA~ jitanI Rddhi va sthiti pAyI, vahA~ se nikala kara, jahA~ jisa kSetra meM, jisa jAti kula meM, jisa gharAne meM janma liyA, vahA~ jaise dharmakathA, samyaktva va dIkSA prApta kI, ityAdi bAteM kahI jAtI haiN| antakriyA - bhava, saMsAra yA karmoM ko anta karane vAlI zailezI Adi kriyA kahI jAtI hai arthAt nAyaka sIdhe yA bhava karake jaise karmoM kA kSaya kara mokSa meM gaye, vaha batAyA jAtA hai| dasa dhammakahANaM vaggA, tattha NaM egamegAe dhammakahAe paMca paMca akkhAiyAsayAI, egamegAe akkhAiyAe paMca paMca uvakkhAiyAsayAI, egamegAe uvakkhAiyAe paMca paMca akkhAiyauvakkhAiyAsayAI evAmeva sapuMvvAvareNaM adhuTThAo kahANagakoDIo havaMtitti samakkhAyaM / A artha- dUsare zrutaskandha meM jo dharmakathAeM haiM, unake dasa varga haiN| unameM eka-eka dharma kathA meM For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - jJAtA dharmakathA 249 pA~ca sau-pA~ca sau AkhyAyikAeM haiN| eka-eka AkhyAyikA meM pA~ca sau-pA~ca sau upAkhyAyikAeM haiN| eka-eka upAkhyAyikA meM pA~ca sau-pA~ca sau AkhyAyikA+upAkhyAyikA haiM - yoM eka araba paccIsa karor3a kathAeM haiN| parantu apunarakta mAtra saba milAkara 3 // koTi kathAeM haiM, aisA kahA hai| (vartamAna meM 64 indroM kI 206 idrANiyoM kI kathAe~ haiN|) - NAyAdhammakahANaM parittA vAyaNA, saMkhijA aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijA silogA, saMkhijAo NijuttIo, saMkhijAo saMgahaNIo, saMkhijAo pddivttiio| artha - jJAtA dharmakathA meM paritta vAcanAeM, saMkhyeya anuyoga dvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiN| se NaM aMgaTTayAe chaTe aMge, do suyakkhaMdhA, egUNavIsaM ajjhayaNA, egUNavIsaM uddesaNakAlA, egUNavIsaM samuddesaNa kaalaa| bhAvArtha - jJAtA dharmakathA, aMgoM meM chaThA aMga haiN| isameM do zrutaskandha haiM, (pahale zrutaskandha meM) 19 adhyayana haiM, 1 utkSipta meghakumAra aadi| 19 uddezanakAla haiN| 19 samuddazanakAla haiN| . saMkhejAiM payasahassAiM payaggeNaM saMkhejA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajavA,. parittA tasA, aNaMtA thaavraa| . bhAvArtha - saMkhyAta sahasra. pada haiN| saMkhyeya akSara (vartamAna meM 5450 zloka pariNAma) haiN| ananta gama haiM, anaMta paryava haiM, paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti paNNavijaMti parUvijaMti, daMsijaMti, NidaMsijati, uvdNsijNti| . artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA aaghvijji| se ttaM nnaayaadhmmkhaao||50|| . artha - vaha AtmA isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| jJAtAdharma kathA meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai| yaha jJAtAdharmakathA kA svarUpa hai| aba sUtrakAra sAtaveM aMga kA paricaya dete haiN| For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nandI sUtra 7. upAsakadasA se kiM uvAsagadasAo? uvAsagadasAsuNaM samaNovAsayANaM NagarAI, ujANAI ceiyAiM, vaNasaMDAI, samosaraNAI, rAyANo, ammApiyaro, dhammAyariyA, dhammakahAo iMhaloiya-paraloiyA iDDivisesA, bhogapariccAyA, pavvajAo, pariAgA, suyapariggahA, tavovahANAI, sIlavvayaguNa-veramaNa-paccakkhANa-posahovavAsapaDivajaNayA, paDimAo, uvasaggA, saMlehaNAo, bhattapaccakkhANAiM, pAovagamaNAI, devalogagamaNAI, sukulapaccAyAIo, puNabohilAbhA, aMtakiriyAo ya aavijNti| . . . prazna - vaha upAsakadasA kyA hai? uttara - ('upAsaka' kA artha hai - zramaNa nirgrantha kI upAsanA karane vAlA, aise gRhasthoM ke jisameM caritra hoN| use - 'upAsakadasA' kahate haiN)| ___ . upAsakadasA meM zramaNopAsakoM ke nagara, nagara ke udyAna, caitya, vanakhaNDa, nagara meM dharmAcArya kA pardApaNa, sevA meM rAjA, mAtA-pitA Adi kA gamana, dharmAcArya kI dharmakathA, nAyaka kI ihalaukikapAralaukika viziSTa Rddhi, bhogoM kA parityAga, dIkSA grahaNa, dIkSA paryAya, zAstrAbhyAsa, tapArAdhanA, zIlavrata-cAra zikSAvrata, guNa-tIna guNavrata, viramaNa-pAMca aNuvrata, pratyAkhyAna-dasa prakAra ke tapa Adi, pauSadhopavAsa-aSTamI caturdazI amAvasyA pUrNimA ko pauSadha, pratimA zrAvaka kI 11 pratimAeM, upasarga-devAdi kaSTa, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka prApti, ucca manuSyakula meM punarjanma, punaH bodhilAbha aura antakriyA Adi kahA jAtA hai| uvAsagadasANaM parittA vAyaNA, saMkhejA aNuogadArA, saMkhejA veDhA, saMkhejA silogA, saMkhejAo NijjuttIo, saMkhejAo saMgahaNIo, saMkhejAo pddivttiio| artha - upAsakadazA meM paritta vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiN| se NaM aMgaTThayAe sattame aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, dasa uddesaNakAlA, dasa smuhesnnkaalaa| artha - upAsakadasA, aMgoM meM sAtavA~ aMga hai| isakA eka zrutaskaMdha hai, dasa adhyayana haiM, dasa uddezanakAla haiM, dasa samuddezana kAla haiN| saMkhejjA payasahassA payaggeNaM saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - antakRtadasA 251 artha - saMkhyeya sahasra pada haiN| saMkhyeya (vartamAna meM 812 zloka parimANa) akSara haiN| ananta gama haiM, ananta paryava haiM, paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| ___ sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati paNNavijaMti parUvijjaMti, daMsijjaMti, NidaMsijjaMti, uvdNsijjNti| 'artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA aaghvijji| se ttaM uvaasgdsaao||51|| artha - vaha AtmA isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| upAsakadasA meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai yaha upAsakadasA kA svarUpa hai| aba sUtrakAra AThaveM aMga kA paricaya dete haiN| 8. antakRtadasA - se kiM taM aMtagaDadasAo? aMtagaDadasAsu NaM aMtagaDANaM NagarAI, ujjANAI, cejhyAI, vaNasaMDAI, samosaraNAI, rAyANo, ammApiyaro, dhammAyariyA, dhammakahAo, ihaloiyaparaloiyA iDivisesA, bhogapariccAyA, pavvajjAo, pariAyA, suyapariggahA, tavovahANAI, saMlehaNAo, bhattapaccakkhANAiM, pAovagamaNAI, aMtakiriyAo, aaghvijjNti| prazna - vaha antakRtadasA kyA hai? - uttara - (antakRta kA artha hai-jinhoMne karma yA saMsAra kA anta kiyA, aise sAdhuoM kA jisameM caritra ho, use 'antakRtadasA' kahate haiN)| antakRtadasA meM saMsAra kA anta karane vAle muniyoM ke nagara, nagara ke udyAna, caitya, vanakhaNDa, nagara meM dharmAcArya kA padArpaNa, sevA meM rAjA, mAtA pitA Adi kA gamana, dharmAcArya kI dharmakathA, nAyaka kI ihalaukika pAralaukika viziSTa Rddhi, bhogoM kA parityAga, dIkSA grahaNa, dIkSA paryAya, zAstrabhyAsa, tapArAdhanA, saMlekhanA, bhakta pratyAkhyAna, pAdapopagamana aura aMtakriyA Adi kahA jAtA hai| aMtagaDadasAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nandI sUtra saMkhejjA silogA, saMkhejjAo NijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pddivttiio| artha - antakRtadasA meM paritta vAcanAe~, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiM / seNaM aMgaTTayAe aTTame aMge, ege suyakkhaMdhe, aTTha vaggA, aTTha uddesaNakAlA, aTTha smuddesnnkaalaa| artha - antakRta aMgoM meM AThavA~ aMga hai| isakA eka zrutaskaMdha hai / ATha varga haiN| (90 adhyayana haiM- pahale, cauthe, pA~caveM, AThaveM varga meM dasa-dasa-yoM cAra ke 40 / dUsare meM 8, tIsare aura sAtaveM meM teraha-teraha-yoM donoM ke 26 aura chaThe meM 16 adhyayana, saba milAkara 90 adhyayana haiM / ) varga ke anusAra ATha uddezanakAla haiM aura ATha samuddezanakAla haiM / saMkhejjA payasahassA payaggeNaM saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, anaMtA pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA / artha- saMkhyeya sahasra pada haiN| saMkhyeya ( vartamAna meM 850 zloka parimANa) akSara haiN| ananta gama haiM, ananta paryava haiM, paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, NidaMsijjaMti, uvadaMsijjati / artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai / se ttaM aMtagaDadasAo // 52 // artha- vaha AtmA isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| aMtagaDadasA meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai / yaha aMtagaDadasA kA svarUpa hai| aba sUtrakAra nauveM aMga kA paricaya dete haiM / 9. anuttaraupapAtika se kiM taM aNuttarovavAiyadasAo ? aNuttarovavAiyadasAsu NaM aNuttarovavAiyANaM For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - anuttaraupapAtika .... 253 NagarAiM, ujjANAI, ceiyAiM vaNasaMDAiM samosaraNAiM, rAyANo, ammApiyaro, dhammAyariyA, dhammakahAo, ihaloiyaparaloiyA iDDivisesA, bhogapariccAyA, pavvajjAo, pariAyA, suyapariggahA, tavovahANAI, paDimAo, uvasaggA, saMlehaNAo, bhattapaccakkhANAiM pAovagamaNAI aNuttarovavAiya uvavattI, sukulapaccAyAIo, puNabohilAbhA, aMtakiriyAo, aaghvijNti| prazna - vaha anuttaraupapAtika dasA kyA hai? uttara - (anuttaraupapAtika kA artha hai-jisase bar3hakara zreSTha evaM pradhAna anya koI devaloka nahIM hai, aise sarvottama devaloka meM jo utpanna hue haiN| aise sAdhuoM kA jisameM caritra ho, use 'anuttara aupapAtika dasA' kahate haiN| - anuttara aupapAtikadazA meM anuttara aupapAtikoM ke nagara, nagara ke udyAna, caitya, vanakhaNDa, nagara meM dharmAcArya kA pardApaNa, sevA meM rAjA mAtA-pitA Adi kA gamana, dharmAcArya kI dharmakathA, nAyaka kI ihalaukika pAralaukika viziSTa Rddhi, bhogoM kA parityAga, dIkSA grahaNa, dIkSA paryAya, zAstrAbhyAsa, tapArAdhanA, pratimA-sAdhu kI 12 bhikSu pratimA, upasarga-devAdi kaSTa, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapogamana, anuttaraupapAtika upapatti-pAMca anuttara vimAnoM meM jinakA janma huA, ucca manuSya kula meM janma, punaH bodhi lAbha aura aMta kriyA Adi kahA jAtA hai| aNuttarovavAiyadasAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo NijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pddivttiio| _ artha - anuttaraupapAtikadasA meM paritta vAcanAeM, saMkhyeya anuyoga dvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiN| se NaM aMgaTThayAe Navame aMge, ege suyakkhaMdhe, tiNNi vaggA, tiNNi uddesaNakAlA, tiNNi smuhesnnkaalaa| .. bhAvArtha - yaha aMgoM meM nauvAM aMga hai| isakA eka zrutaskaMdha hai| tIna varga haiN| (tetIsa adhyayana haiN| pahale tIsare varga meM dasa-dasa-20 aura dUsare varga meM 13 kula 33) / tIna uddezanakAla haiM, tIna samuddezanakAla haiN| - saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 . . nandI sUtra . --- - --- ----- -- : artha - saMkhyeya sahasra pada haiN| saMkhyeya (vartamAna meM 192 zloka parimANa) akSara haiN| ananta gamaM haiM, ananta paryava haiN| paritta trasa haiN| ananta sthAvara haiN| . sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati, paNNavijaMti, parUvijaMti, daMsijjaMti, NidaMsijjaMti, uvdNsijjNti| __ artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura . upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai, se ttaM annuttrovvaaiydsaao||54|| artha - anuttaraupapAtika par3hane vAlA isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| anuttaraupapAtika meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai| yaha anuttaraupapAtikadasA kA svarUpa hai| aba sUtrakAra dasaveM aMga kA paricaya dete haiN| 10. praznavyAkaraNa se kiM taM paNhAvAgaraNAiM? paNhAvAgaraNesu NaM adbhuttaraM pasiNasayaM, adruttaraM apasiNasayaM, aluttara pasiNApasiNasayaM; taM jahA - aMguTupasiNAI, bAhupasiNAI, adAgapasiNAiM; aNNevi vicittA vijjAisayA, NAgasuvaNNehiM saddhiM divvA saMvAyA aaghvijNti| prazna - vaha praznavyAkaraNa kyA hai ? (jisameM prazna kA vyAkaraNa arthAt uttara ho, use 'praznavyAkaraNa' kahate haiN)| uttara - praznavyAkaraNa meM 108 prazna-savidhi japane se pUchane para tInoM kAla kI zubha-azubha kahane vAlI vidyA, 108 aprazna-savidhi japane para binA pUche tInoM kAla kI zubha-azubha kahane vAlI vidyA, 108 prazna-aprazna-savidhi japane para pUchane para yA binA pUche bhI tInoM kAla kA zubhAzubha kahane vAlI vidyAe~ kahI jAtI haiN| unameM se kucha isa prakAra haiM-1. aMguSTha prazna-aMgUThe se hI prazna ke zubhAzubha phala kA sunAI denA 2. bAhuprazna-bAhu se hI prazna ke zubhAzubha phala kA sunAI denA 3. Adarza prazna-darpaNa meM zubhAzubha phala kA daraya dikhAI denA aadi| inase anya bhI saikar3oM vicitra vidyAe~ aura vidyAoM ke atizaya kahe jAte haiM tathA muniyoM ke jo nAgakumAra, svarNakumAra Adi ke sAtha divya saMvAda hue, ve kahe jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - praznavyAkaraNa (vartamAna meM pA~ca Atraiva aura pA~ca saMvara dvAra kA varNana upalabdha hai / ) paNhAvAgaraNANaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo NijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pddivttiio| artha praznavyAkaraNa meM paritta vAcanAeM, saMkhyeya anuyoga dvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiM / seNaM aMgaTTayAe dasame aMge, ege suyakkhaMdhe, paNayAlIsaM ajjhayaNA, paNayAlIsaM uddesaNakAlA, paNayAlIsaM samuddesaNakAlA / artha - yaha aMgoM meM dasavA~ aMga hai| isakA eka zrutaskaMdha hai / 45 adhyayana haiM / 45 uddezanakAla aura 45 samuddezanakAla haiM / ( vartamAna meM do zrutaskaMdha haiM / 10 adhyayana haiM - pahale zrutaskaMdha meM 1. prANAtipAta 2. mRSAvAda 3. adattAdAna 4. abrahma aura 5. parigraha, ye pA~ca adhyayana haiN| jinameM pA~ca AsravoM ke - 1. svarUpa 2. nAma 3. kriyA 4. phala aura 5. karttA, ina pA~ca kA varNana kiyA hai| dUsare zrutaskaMdha meM 1. ahiMsA 2. satya 3. datta 4. brahmacarya aura 5. aparigraha, ye pA~ca adhyayana haiN| jinameM pA~ca saMvaroM ke - 1. svarUpa 2. nAma 3. bhAvanA 4. phala aura 5. karttA kA varNana kiyA hai / 10 uddezanakAla haiM, 10 samuddezanakAla haiM / ). saMkhejjAI payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, atA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA / artha saMkhyAta sahasra pada haiN| saMkhyeya (vartamAna meM 1300 zloka parimANa) akSara haiM / ananta gama haiM, ananta paryava haiM, paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiM / " 1 sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, NidaMsijjaMti, uvadaMsijjaMti / artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai / se ttaM paNhAvAgaraNAI // 54 // - - For Personal & Private Use Only 255 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 **************************************** nandI sUtra artha- praznavyAkaraNa par3hane vAlA isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| praznavyAkaraNa meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai / yaha praznavyAkaraNa kA svarUpa hai / aba sUtrakAra gyArahaveM aMga kA paricaya dete haiM / ************************************* 11. vipAka zruta se kiM taM vivAgasuyaM ? vivAgasue NaM sukaDadukkaDANaM kammANaM phalavivAge Aghavijjai, tattha NaM dasa duhavivAgA dasa suhavivAgA / prazna- vipAkazruta kise kahate haiM ? uttara vipAka kA artha hai - zubha-azubha karmoM kI sthiti pakane para unakA udaya meM AyA huA pariNAma (phl)| jisa zruta meM aisA pariNAma batAyA ho, use 'vipAkazruta' kahate haiM / vipAkazruta meM sukRta aura duSkRta karmoM ke phalasvarUpa hone vAlA pariNAma kahA jAtA hai| isameM dasa duHkha vipAka haiM aura dasa sukha vipAka haiN| se kiM taM duhavivAgA ? duhavivAgesu NaM duhavivAgANaM NagarAI, ujjANAI, vaNasaMDAIM, ceiyAI, samosaraNAI, rAyANo, ammApiyaro, dhammAyariyA, dhammakahAo, ihaloiyaparaloiyA iDDivisesA NirayagamaNAI saMsArabhavapavaMcA, duhaparaMparAo, dukulapaccAyAio, dullahabohiyattaM Aghavijjai / se ttaM duhavivAgA / - prazna - vaha duHkha vipAka kyA hai ? uttara - duHkha vipAka meM hiMsAdi duSkRta karmoM ke phalasvarUpa duHkha pariNAma pAne vAle dasa jIvoM ke nagara, nagara ke udyAna, vanakhaNDa, caitya, dharmAcArya kA padArpaNa, sevAmeM rAjA, mAtA-pitA Adi kA gamana, dharmAcArya kI dharmakathA, nAyaka kI ihalaukikaM pAralaukika viziSTa Rddhi, narakagamana=pahalI se sAtavIM taka meM jo jahA~ janmA, saMsAra bhava prapaMca- ekendriya ke asaMkhya, vikalendriya ke saMkhya tathA paMcendriya ke jo aneka janma kiye, kareMge ve, duHkhaparaMparA - eka ke bAda eka naraka, tiryaMca, nigodAdi ke jo duHkha anubhava kareMge vaha, duHkula meM pratyAjAti = halake AcAra-vicAra pratiSThA vAle kula meM janma, durlabha bodhitva-dharma kI zIghra aprApti Adi kahA jAtA hai| yaha duHkhavipAka kA svarUpa hai| se kiM taM suhavivAgA ? suhavivAgesu NaM suhavivAgANaM NagarAI, ujjANAI, vaNasaMDAI ceiyAI, samosaraNAiM, rAyANo, ammApiyaro, dhammAyariyA, dhammakahAo, ihaloiyaparaloiyA iDivisesA, bhogapariccAyA, pavvajjAo, pariyAgA, suyapariggahA, For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - vipAka zruta 257 tavovahANAiM, saMlehaNAo, bhattapaccakkhANAiM, pAovagamaNAI, devalogagamaNAI suhaparaMparAo, sukulapaccAyAIo, puNabohilAbhA, aMtakiriyAo, aaghvijNti| prazna - vaha sukha vipAka kyA hai? uttara - sukha vipAka meM dharmadAna Adi sukRta karmoM ke phalasvarUpa sukhada pariNAma pAne vAle dasa jIvoM ke nagara, nagara ke udyAna, vanakhaNDa, caitya, dharmAcArya kA padArpaNa, sevAmeM rAjA, mAtA pitA Adi kA gamana, dharmAcArya kI dharmakathA, nAyaka kI ihalaukika pAralaukika viziSTa Rddhi, bhogoM kA parityAga, dIkSA grahaNa, dIkSA paryAya, zAstrAbhyAsa, tapArAdhana, saMlekhanA, bhakta pratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka prApti, sukhaparaMparA-pahale devaloka ityAdi, eka ke bAda eka uttarottara vardhamAna sukha kI paraMparA, punaH bodhilAbha aura aMtakriyA Adi kahA jAtA hai| vivAgasuyassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo NijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo pddivttiio| artha - vipAka zruta meM paritta vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka, saMkhyeya niyuktiyA~, saMkhyeya saMgrahaNiyA~ aura saMkhyeya pratipattiyA~ haiN| .. se NaM aMgaTThayAe ikkArasame aMge, do suyakkhaMdhA vIsaM ajjhayaNA, vIsaM uddesaNakAlA, vIsaM smuddesnnkaalaa| - artha - yaha aMgoM meM gyArahavA~ aMga haiN| isake do zrutaskaMdha haiN| bIsa adhyayana haiN| 10 . uddezanakAla aura 10 samuddezanakAla haiN| - saMkhijjAiM payasahassAiM payaggeNaM saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| artha - saMkhyeya sahasra pada haiN| saMkhyeya (vartamAna meM 1250 zloka parimANa) akSara haiN| ananta gama haiM, ananta paryava haiM, paritta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti, paNNavijaMti, parUvijaMti, daMsijjaMti, NidaMsijati, uvdNsijNti| - artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nandI sUtra *********************************************** ******* se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA aaghvijji| se ttaM vivAgasuyaM // 56 // artha - kriyA kI apekSA-vipAkazruta par3hane vAlA vipAka zruta kA jaisA svarUpa kahA hai usI svarUpa vAlA-sAkSAt mUrtimAna vipAkazruta bana jAtA hai| jJAna kI apekSA vipAka zruta meM jaisI vyAkhyA kI hai usakA vaha jJAtA aura vijJAtA bana jAtA hai| isa prakAra vipAka zruta meM caraNa karaNa kI prarUpaNA kahI jAtI hai| yaha vipAkazruta hai| vizeSa - gyAraha aMgoM ke padoM kA yoga dugune-dugune kI ginatI se 3 karoDa 68 lAkha 46 sahasra hai| vartamAna meM mAtra 35 sahasra 6 sau 26 zloka parimANa akSara rahe haiN| aba sUtrakAra, zrutapuruSa ke mastakabhUta aise bArahaveM aMga kA paricaya dete haiM 12. dRSTivAda se kiM taM diTThivAe ? diTThavAeNaM savvabhAvaparUvaNA Aghavijjai, se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA-1. parikamme 2. suttAI 3. puvvagae 4. aNuoge 5. cuuliyaa| . prazna - vaha dRSTivAda kyA hai ? uttara - (kisI bhI dravya meM-padArtha meM, rahe hue dravyatva, anantaguNa tathA anantaparyAya meM se kisI eka ko mukhya karake tathA anya ko gauNa karake jAnanA, dekhanA, samajhanA, kahanA 'naya' hai| jaise - jIva ke janmamaraNAdi ko mukhya karake jIva ko 'anitya' athavA bhavabhavAntara meM avinAzIpana ko mukhya karake 'nitya' kahanA 'naya' hai| jisameM sabhI naya-dRSTiyoM kA kathana ho, use 'dRSTivAda' kahate haiN|) viSaya - dRSTivAda meM sabhI bhAvoM kI-sarvadravya, guNa paryAyoM kI prarUpaNA kahI jAtI hai| bheda - dRSTivAda ke saMkSepa meM pAMca bheda isa prakAra haiM - . 1. parikarma-yogyatA saMpAdana kI bhUmikA 2. sUtra-viSaya sUcanA anukramaNikA 3. pUrvagata - mukhya pratipAdya viSaya 4. anuyoga - anukUla dRSTAnta kathAnaka 5. cUlikA-ukta anukta sNgrh| se kiM taM parikamme ? parikamme sattavihe paNNatte, taMjahA - 1. siddhaseNiyAparikamme 2. maNussaseNiyAparikamme 3. puTThaseNiyAparikamme 4. ogADhaseNiyAparikamme 5. uvasaMpajaNaseNiyAparikamme 6. vippajahaNaseNiyAparikamme 7. cuyaacuysenniyaaprikmme| For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - dRSTivAda 259 *********** prazna - vaha parikarma kyA hai? uttara - parikarma ke mUla bheda sAta haiN| ve isa prakAra haiM 1. siddha-zreNikA parikarma 2. manuSya-zreNikA parikarma 3. pRSTa-zreNikA parikarma 4. avagAr3hazreNikA parikarma 5. upasaMpAdAna-zreNikA parikarma 6. viprajahana-zreNikA parikarma 7. cyuta-acyutazreNikA prikrm| vivecana - dRSTivAda ke uttaravartI cAra bheda - 1. sUtra 2. pUrvagata 3. anuyoga aura 4. cUlikA ke sUtrArtha ko grahaNa karane kI yogyatA saMpAdana karane meM kAraNabhUta bhUmikA rUpa zAstra ko 'parikarma' kahate haiN| __dRSTAnta - jaise gaNita zAstra meM pahale aMka, ginatI, pahAr3e, jor3a, bAkI, guNA, bhAga Adi sIkhe binA zeSa gaNita zAstra sIkhA nahIM jA sktaa| inheM sIkhane para hI unheM sIkhA jA sakatA hai, vaise hI dRSTivAda meM pahale parikarma zAstra ko sIkhe binA dRSTivAda ke zeSa bhedoM ko sIkhA nahIM jA sakatA, parikarma zAstra sIkhane para hI Age sIkhA jA sakatA hai| - aba sUtrakAra parikarma ke ina mUla bhedoM ke uttara bheda batalAte haiN| se kiM taM siddhaseNiyAparikamme? siddhaseNiyAparikamme cauddasavihe paNNatte, taM jahA - 1. mAugApayAI 2. egaTThiyapayAiM 3. aTThapayAiM 4. pADhoAgAsapayAiM 5. keubhUyaM 6. rAsibaddhaM 7. egaguNaM 8. duguNaM 9. tiguNaM 10. keubhUyaM 11. paDiggaho 12. saMsArapaDiggaho 13. NaMdAvattaM 14. siddhaavttN| se ttaM siddhsenniyaaprikmme| prazna - vaha siddhazreNikA parikarma kyA hai? uttara - siddhazreNikA parikarma ke caudaha bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. mAtRkA pada - mUla zabda 2. ekArthika pada - paryAyavAcI zabda 3. arthapada - zabdArtha. 4. pRthak AkAza pada-vistRta artha 5. ketubhUta-zikhara svarUpa 6. rAzibaddha - vargIkRta 7. ekaguNa 8. dvi-guNa 9. triguNa 10. ketubhUta 11. pratigraha 12. saMsAra pratigraha 13. nandAvarta aura 14. siddha aavrt| yaha siddha zreNikA parikarma hai| se kiM taM maNussaseNiyAparikamme? maNussaseNiyAparikamme cauddasavihe paNNatte, taM jahA - 1. mAuyApayAI 2. egaTTiyapayAI 3. aTThapayAI 4. pADhoAgAsapayAI 5. keubhUyaM 6. rAsibaddhaM 7. egaguNaM 8. duguNaM 9. tiguNaM 10. keubhUyaM 11. paDiggaho 12. saMsArapaDiggaho 13. NaMdAvattaM 14. mnnussaavttN| settaM mnnusssenniyaaprikmme| - prazna - vaha manuSyazreNikA parikarma kyA hai? For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nandI sUtra *** uttara - manuSyazreNikA parikarma ke caudaha bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. mAtRkA pada 2. ekArthika pada 3. artha pada 4. pRthak AkAza pada 5. ketubhUta 6. rAzibaddha 7. eka guNa 8. dviguNa 9. tri-guNa 10. ketubhUta 11. pratigraha 12. saMsAra pratigraha 13. nandAvarta 14. manuSya aavrt| yaha manuSya zreNikA parikarma hai| (caudahaveM bheda meM hI nAmAntara hai|) se kiM taM puTuseNiyAparikamme? puTuseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-1 pADhoAgAsapayAI 2. keubhUyaM 3. rAsibaddhaM 4. egaguNaM 5. duguNaM 6. tiguNaM 7. keubhUyaM 8. paDiggaho 9. saMsArapaDiggaho 10. NaMdAvattaM 11. putttthaavttN| se ttaM puttusenniyaaprikmme| prazna - vaha pRSTazreNikA parikarma kyA hai? uttara - pRSTazreNikA parikarma ke 11 bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. pRthak AkAza pada 2. ketubhUta 3. rAzibaddha 4. eka-guNa 5. dvi-guNa 6. tri-guNa 7. ketubhUta 8. pratigraha 9. saMsAra pratigraha 10. nandAvarta aura 11. pRSTa aavrt| yaha pRSTazreNikA parikarma hai (caudahaveM bheda meM nAmAntara hai tathA prathama tIna bheda nahIM haiN|) se kiM taM ogADhaseNiyAparikamme? ogADhaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-1. pADhoAgAsapayAI 2. keubhUyaM 3. rAsibaddhaM 4. egaguNaM 5. duguNaM 6. tiguNaM 7. keubhUyaM 8. paDiggaho 9. saMsArapaDiggaho 10. NaMdAvattaM 11. ogaaddhaavttN| se ttaM ogaaddhsenniyaaprikmme| prazna - vaha avagAr3hazreNikA parikarma kyA hai? uttara - avagAr3hazreNikA parikarma ke 11 bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. pRthak AkAzapada 2. ketubhUta 3. rAzibaddha 4. eka-guNa 5. dvi-guNa 6. tri-guNa 7. ketubhUta 8. pratigraha 9. saMsAra pratigraha 10. nandAvarta aura 11. avagAr3ha aavrt| yaha avagAr3hazreNikA parikarma hai| (11 veM bheda meM nAmAntara hai, zeSa nAma samAna hai|) se kiM taM uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme? upasaMpajjaNaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-1. pADhoAgAsapayAiM 2. keubhUyaM 3. rAsibaddhaM 4. egaguNaM 5. duguNaM 6. tiguNaM 7. keubhUyaM 8. paDiggaho 9. saMsArapaDiggaho 10. NaMdAvattaM 11. uvsNpjjnnaavttN| se ttaM uvsNpjnnsenniyaaprikmme| prazna - vaha upasaMpAdana-zreNikA parikarma kyA hai ? For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - dRSTivAda 261 *-*-*-*-*-*-*-*-* -*-*-*- *-*-*-* uttara - upasaMpAdana-zreNikA parikarma ke 11 bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. pRthak AkAza pada 2. ketubhUta 3. rAzibaddha 4. eka-guNa 5. dvi-guNa 6. tri-guNa 7. ketubhUta 8. pratigraha 9. saMsAra pratigraha 10. nandAvarta 11. upasaMpAdana aavrt| yaha upasaMpAdana zreNikA parikarma hai| se kiM taM vippajahaNaseNiyAparikamme? vippajahaNaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-1. pADhoAgAsapayAiM 2. keubhUyaM 3. rAsibaddha 4. egaguNaM 5. duguNaM 6. tiguNaM 7. keubhUyaM 8. paDiggaho 9. saMsArapaDiggaho 10. NaMdAvattaM 11. vippjhnnaavttN| se ttaM vippjhnnsenniyaaprikmme| prazna - viprajahana-zreNikA parikarma kyA hai? uttara - viprajahana-zreNikA parikarma ke 11 bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. pRthak AkAzapada 2. ketubhUta 3. rAzibaddha 4. eka-guNa 5. dvi-guNa 6. tri-guNa 7. ketubhUta 8. pratigraha 9. saMsAra pratigraha 10. nandAvarta 11. viprjhnaavrt| yaha viprajahana zreNikA parikarma hai| se kiM taM cuyAcuyaseNiyAparikamme? cuyAcuyaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA -1. pADhoAgAsapayAI 2. keubhUyaM 3. rAsibaddhaM 4. egaguNaM 5. duguNaM 6. tiguNaM 7. keubhUyaM 8. paDiggaho 9. saMsAra paDiggaho 10. NaMdAvattaM 11. cuyaacuyvttN| se ttaM cuyaacuysenniyaaprikmme| __ prazna - vaha cyuta-acyuta-zreNikA parikarma kyA hai? uttara - cyuta-acyuta-zreNikA parikarma ke 11 bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. pRthak AkAza pada. 2. ketubhUta 3. rAzibaddha 4. eka-guNa 5. dvi-guNa 6. tri-guNa 7. ketubhUta 8. pratigraha 9. saMsAra . pratigraha. 10. nandAvartta 11. cyut-acyut-aavrt| yaha cyuta-acyuta-zreNikA parikarma hai| (sarvatra 11 veM bheda meM nAmAntara hai| zeSa bheda-nAma samAna haiN)| cha caukkaNaiyAI, satta teraasiyaaiN| se ttaM prikmme| artha - inameM Adi ke chaha parikarma cAra nayika haiM tathA sAtavA~ parikarma trairAzika hai| vizeSa - inameM Adi ke chaha parikarma sva-samaya vaktavyatA nibaddha the - jainamata batalAte the aura antima sAtavA~ cyuta-acyuta zreNikA parikarma gozAlaka samaya kI vaktavyatA nibaddha thAgozAlaka mata ko batalAtA thaa| yo parikarma ke saba uttarabheda 83 hue| aba sUtrakAra ina meM kina parikarmoM kA kina nayoM se adhyayana kiyA jAtA thA? yaha batAte For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nandI sUtra ****** jainamata ke anusAra naya do haiM - 1. dravyArthika naya aura 2. paryAyArthika ny| dravyArthika naya ke do bheda haiM - 1. saMgraha aura 2. vyavahAra tathA paryAyArthika naya ke bhI do bheda haiM - 1. RjusUtra aura 2. shbd| Adi ke chaha parikarma jainamata ko batalAte the, ataeva unakA adhyayana ina cAra nayoM se kiyA jAtA thaa| ___ anyatra naya sAta batAye gaye haiM, para yahA~ sAmAnyagrAhI naigama ko saMgraha meM, vizeSagrAhI naigama ko vyavahAra meM aura samabhirUr3ha tathA evaMbhUta naya ko zabda naya meM garbhita mAna liyA hai| ataeva yahA~ cAra naya hI kahe haiN| ___gozAlaka kA mata 'tairAzika' kahalAtA thA, kyoMki vaha pratyeka kI tIna rAziyA~ batAtA thaa| jaise rAziyA~ tIna haiM - 1. jIva rAzi 2. ajIva rAzi aura 3. mizra raashi| unake matAnusAra naya kI bhI tIna rAziyA~ thIM-1. dravyArthika 2. paryAyArthika aura 3. drvy-pryaayaarthik| sAtaveM parikarma kA adhyayana, naya kI ina tIna rAziyoM se kiyA jAtA thA, kyoMki sAtavA~ parikarma gozAlaka mata batalAtA thaa| ' zeSa pUrva ke chaha parikarmoM kA adhyayana, naya kI ina tIna rAziyoM se bhI kiyA jAtA thA, jisase yogyatA adhika saMpAdita ho| yaha parikarma hai| se kiM taM suttAiM? suttAI bAvIsaM paNNattAiM, taM jahA - 1. ujjusuyaM 2. pariNayApariNayaM 3. bahubhaMgiyaM 4. vijayacariyaM 5. aNaMtaraM 6. paraMparaM 7. AsANaM 8. saMjUhaM 9. saMbhiNNaM 10. AhavvAyaM 11. sovatthiyAvattaM 12. NaMdAvattaM 13. bahulaM 14. puTThApuDhe 15. viyAvattaM 16. evaMbhUyaM 17. duyAvattaM 18. vattamANapayaM 19. samabhirUDhaM 20. savvaobhaI 21. passAsaM 22. duppddigghN| prazna - vaha sUtra kyA hai? ' uttara - jisameM pUrvagata meM Ane vAle sUtrArthoM kI sUcanA kI jAtI hai, sarva dravyoM ke aura sarvaparyAyoM ke bhaMga vikalpoM kI sUcanA kI jAtI hai, aise viSaya kI sUcibhUta anukramaNikA rUpa zAstra ko 'sUtra' kahate haiN| - bheda - sUtroM ke bAvIsa bheda haiN| ve isa prakAra haiM - 1. Rju sUtra 2. pariNata 3. bahubhaMgika 4. vijaya caritaM 5. anantara 6. paraMpara 7. AsAna 8. saMyUtha 9. saMbhinna 10. yathAvAda 11. svastika Avarta 12. nandAvarta 13. bahula 14. pRSTa-apRSTa 15. vyAvarta 16. evaMbhUta 17. dvika Avarta 18. vartamAna pada 19. samabhirUr3ha 20. sarvatobhadra 21. praziSya 22. dussprtigrh| For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - dRSTivAda 263 - icceiyAiM bAvIsaM suttAI chiNNaccheyaNaiyANi sasamayasuttaparivADIe, icceiyAI bAvIsaM suttAiM acchiNNaccheyaNaiyANi AjIviyasuttaparivADIe, icceiyAiM bAvIsaM suttAiM tigaNaiyANi terAsiyasuttaparivADIe, icceiyAI bAvIsaM suttAI caukkaNaiyANi sasamayasutta-parivADIe, evAmeva sapuvvAvareNaM aTThAsII suttAiM . bhavaMtitti mkkhaayN| settaM suttaaii| . artha - bAvIsa sUtra, svasamaya sUtra kI paripATI meM chinna cheda naya vAle haiN| ye bAvIsa sUtra AjIvika sUtra kI paripATI meM achinnacheda naya vAle haiN| ye bAvIsa sUtra trairAzika sUtra kI paripATI meM tIna naya vAle haiM, ye bAvIsa sUtra svasamaya sUtra kI paripATI se cAra naya vAle haiN| yoM ye bAvIsa hI sUtra saba milAkara 88 sUtra ho jAte haiM, aisA kahA hai| vivecana - jo naya pratyeka sUtra ko anya sUtroM se bhinna svIkAra kare, saMbaMdhita svIkAra nahIM kare, use 'chinnacchedanaya' kahate haiN| jo naya pratyeka sUtra ko anya sUtroM se saMbaMdhita svIkAra kare, bhinna svIkAra nahIM kare, use-'achinnacchedanaya' kahate haiN| jainamatAnusAra jaba ina bAvIsa sUtroM kI vyAkhyA kI jAtI hai, to pratyeka sUtra meM jitane zabda hote haiM, unhIM zabdoM ke Azraya se usa sUtra kI vyAkhyA kI jAtI hai, parantu usa sUtra kI vyAkhyA meM idhara-udhara ke sUtroM ke zabdoM Adi kA saMbaMdha jor3a kara vyAkhyA nahIM kI jAtI aura jaba gozAlaka matAnusAra vyAkhyA kI jAtI hai, taba pratyeka sUtra meM jitane zabda haiM, unameM anya sUtroM ke zabda Adi kA saMbaMdha jor3akara vyAkhyA kI jAtI hai, unhIM zabdoM ke Azraya se vyAkhyA nahIM kI jaatii| ____ jaba jainamatAnusAra ina sUtroM kI vyAkhyA kI jAtI hai, to pahale batAye hue jainamata abhimata - 1. saMgraha 2. vyavahAra 3. RjusUtra aura 4. zabda, ina cAra nayoM se vyAkhyA kI jAtI hai aura jaba gozAlaka matAnusAra ina sUtroM kI vyAkhyA kI jAtI hai, to pahale batAe hue gozAlaka mata abhimata - 1. dravyArthika 2. paryAyArthika aura 3. dravya-paryAyArthika-ina tIna nayoM ke anusAra vyAkhyA kI jAtI hai| isa prakAra 1. chinnacchedanaya 2. acchinnacchedanaya 3. tIna naya aura 4. cAra naya - yoM cAra prakAra se ina bAvIsa sUtroM kI vyAkhyA karane para, ye bAvIsa sUtra hI 2244-88 sUtra ho jAte haiN| yaha sUtra hai| se kiM taM puvvagae? puvvagae cauddasavihe paNNatte, taM jahA - 1. uppAyapuvvaM 2. aggANIyaM 3. vIriyaM 4. atthiNatthippavAyaM 5. NANappavAyaM 6. saccappavAyaM For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 7. AyappavAyaM 8. kammappavAyaM 9. paccakkhANappavAyaM 10. vijjANuppavAyaM 11. avajhaM 12. pANAU 13. kiriyAvisAlaM 14. lokabiMdusAraM / vaha pUrvagata kyA hai ? nandI sUtra -- prazna - uttara - pUrvagata ke caudaha bheda haiM / ( pUrva caudaha haiM ) ve isa prakAra haiM 1. utpAda pUrva 2. agrAyaNIya pUrva 3. vIryapravAda pUrva 4. astinAsti - pravAda pUrva 5. jJAnapravAda pUrva 6. satyapravAda pUrva 7. AtmapravAda pUrva 8. karmapravAda pUrva 9. pratyAkhyAnapravAda pUrva 10. vidyAnupravAda pUrva 11. avandhya pUrva 12. prANAyu pUrva 13. kriyAvizAla pUrva aura 14. loka - bindusAra pUrva / vivecana jaina zAsana meM, tIrthaMkara, tIrthapravartana kAla meM gaNadharoM ko (jo sakala zruta ke arthoM kI gaharAI meM utarane meM samartha hote haiN| ahiMsA, saMyama, tapa, ina tIna zabdoM se samasta caraNAnuyoga tathA samasta kathAnuyoga kA jinako kSayopazama ho jAtA hai tathA utpAda, vyaya, dhruva, ina tIna zabdoM se jinako samasta dravyAnuyoga tathA gaNitAnuyoga kA kSayopazama ho jAtA hai unako) sabase pahale jo mahAn artha kahate haiM, una mahAn arthoM ko jisa sUtra meM gaNadhara gU~thate haiM, use 'pUrvagata' kahate haiM / viSaya - 1. utpAda pUrva meM sarva dravyoM ke aura sarva paryAyoM ke utpAda (utpatti) upalakSaNa se vinAza tathA dhruvatva kA vistAra se kathana thA / 2. agrAyaNIya pUrva meM sarva dravyoM sarva paryAyoM aura sarva jIva vizeSoM ke pariNAma aura alpabahutva kA vistRta jJAna thA / 3. vIryapravAda pUrva meM saMsArI jIvoM ke vIrya kA upalakSaNa se siddhoM ke avIrya kA tathA dharmAstikAyAdi ke gati sahAyAdi zaktiyoM kA vistAra se kathana thA / - *************** 4. astinAstipravAda pUrva meM loka meM dharmAstikAya Adi jo vastue~ haiM tathA gadhe kA sIMga Adi jo vastue~ nahIM haiM, isI prakAra jina guNa paryAyoM kI asti hai tathA nAsti hai, unakA vistAra se kathana thA / 5. jJAnapravAda pUrva meM matijJAna Adi pA~ca jJAnoM kA, upalakSaNa se tIna ajJAnoM kA evaM ca darzanoM kA svAmI, bheda, viSaya tathA cUlikAdi dvAroM se vistAra se kathana thA / 6. satyapravAda pUrva meM satyabhASA Adi cAra bhASAoM kA yA sataraha prakAra ke saMyama aura asaMyama kA svarUpa bheda, udAharaNa kalpa akalpa Adi se vistAra se kathana thA / 7. AtmapravAda pUrva meM dravya AtmA Adi ATha AtmAoM kA svarUpa bheda, svAmI, niyamA, bhajanA Adi se vistAra se kathana thA / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutaM jJAna ke bheda-prabheda - dRSTivAda 265 ***** **** * ** * ********* 8. karmapravAda pUrva meM jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kI prakRti, sthiti, anubhAga, pradeza, uttara prakRtiyA~, abAdhAkAla, saMkramaNa Adi kA vistAra se kathana thaa| 9. pratyAkhyAnapravAda pUrva meM mUlaguNa pratyAkhyAna, uttaraguNa pratyAkhyAna, sarvaphala, dezaphala Adi vistAra se kathana thaa| 10. vidyAnupravAda pUrva meM aneka atizaya saMpanna vidyAoM kI sAdhanA prayoga, ArAdhanAvirAdhanA Adi kA vistAra se kathana thaa| 11. avandhya pUrva meM jJAna, tapa, saMyama Adi sukRta tathA pramAda kaSAya Adi duSkRta, niyama se zubha-azubha phala dete haiM, kabhI viphala nahIM hote, isakA vistAra se kathana thaa| 12. prANAyu pUrva meM, zrotrabala prANa Adi prANoM kA tathA narakAyu Adi AyuoM kA vistAra se kathana thaa| 13. kriyAvizAla pUrva meM 13 kriyA, paccIsa kriyA, cheda kriyA Adi kA vistAra se kathana thaa| 14. lokabindusAra pUrva meM sarvAkSara sannipAta labdhi utpanna ho, aisA sarvottama jJAna thaa| pUrvo ke padoM kA parimANa isa prakAra hai - pahale utpAda pUrva meM 1 karor3a pada the| dUsare agrAyaNIya pUrva meM 96 laakh| tIsare vIryapravAda pUrva meM 70 laakh| cauthe astinAstipravAda pUrva meM 60 lAkha pA~caveM jJAnapravAda pUrva meM eka kama 1 krodd'| chaThe satyapravAda pUrva meM chaha adhika 1 krodd'| sAMtaveM AtmapravAda pUrva meM 26 krodd'| AThaveM karmapravAda pUrva meM 1 karoDa 80 shsr| nauveM pratyAkhyAna pravAda pUrva meM 84 laakh| dasaveM vidyAnupravAda pUrva meM 1 karoDa 10 laakh| gyArahaveM avandhya pUrva meM 26 krodd'| bArahaveM prANAyu pUrva meM 1 karoDa 56 laakh| terahaveM kriyAvizAla pUrva meM 9 krodd'| caudahaveM lokabindusAra pUrva meM 12 karoDa 50 lAkha pada the| - ina saba ko milAkara kula 83 karoDa 26 lAkha 80 sahasra 5 pada the| aisA TIkA granthoM meM parimANa pAyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ********************** nandI sUtra ******** maSI parimANa - pahale utpAdapUrva ko likhane ke lie 1 hasti parimANa maSI (syAhI), dUsare agrAyaNIya pUrva ke lie 2 hasti parimANa, tIsare vIryapravAda pUrva ke lie 4 hasti parimANa, cauthe astinAstipravAda pUrva ke lie 8 hasti parimANa, pA~caveM jJAnapravAda pUrva ke lie 16 hasti parimANa, chaThe satyapravAda pUrva ke lie 32 hasti parimANa, sAtaveM AtmapravAda pUrva ke lie 64 hasti parimANa, AThaveM karmapravAda pUrva ke lie 128 hasti parimANa, nauveM pratyAkhyAnapravAda pUrva ke lie 256 hasti parimANa, dazaveM vidyAnupravAda pUrva ke lie 512 hasti parimANa, gyArahaveM avandhya pUrva ke lie 1024 hasti parimANa, bArahaveM prANAyu pUrva ke lie 2048 hasti parimANa, terahaveM kriyAvizAla pUrva ke lie 4096 hasti parimANa aura caudahaveM loka-bindusAra pUrva ke lie 8192 hasti parimANa maSI kI AvazyakatA hotI hai| sabhI ke lie kula milAkara 16.sahastra 3 sau.83 hasti parimANa maSI kI AvazyakatA hotI hai aisI eka dhAraNA calI A rahI hai| jitane jala meM ambAr3I sahita eka hAthI DUba jAya, utane jala parimANa maSI ko 'eka hastI parimANa' maSI kahate haiN| eka pUrva bhI kabhI bhI nahIM likhA gayA, na likhA jA sakatA hai aura na likhA jaayegaa| ___ uppAyapuvvassa NaM dasa vatthU, cattAri cUliyAvatthU pnnnnttaa| aggANIyapuvvassa NaM coisa vatthU duvAlasa cUliyAvatthU pnnnnttaa| vIriyapuvvassa NaM aTThavatthU aTTha cUliyAvatthU pnnnnttaa| atthiNatthippavAyapuvvassa NaM aTThArasa vatthU, dasa cUliyAvatthU pnnnnttaa| NANappavAyapuvvassa NaM bArasa vatthU pnnnnttaa| saccappavAyapuvvassa NaM doNNi vatthU pnnnnttaa| AyappavAyapuvvassa NaM solasa vatthU pnnnnttaa| kammappavAyapuvvassa NaM tIsaM vatthU pnnnnttaa| paccakkhANapuvvassa NaM vIsaM vatthU pnnnnttaa| vijjANuppavAyapuvvassa NaM paNNarasa vatthU pnnnnttaa| avaMjhapuvvassa NaM bArasa vatthU pnnnnttaa| pANAupuvvassa NaM terasa vatthU pnnnnttaa| kiriyAvisAlapuvvassa NaM tIsaM vatthU pnnnnttaa| lokabiMdusArapuvvassa NaM paNavIsaM vatthU pnnnnttaa| ___ vastue~ - pahale utpAda pUrva kI 10, dUsare agrAyaNIya pUrva kI 14, tIsare vIryaprAda pUrva kI 8, cauthe astinAstipravAda pUrva kI 18, pA~caveM jJAnapravAda pUrva kI 12, chaThe satyapravAda pUrva kI 2, sAtaveM AtmapravAda pUrva kI 16, AThaveM karmapravAda pUrva kI 30, nauveM pratyAkhyAna pravAda pUrva kI 20, dasaveM vidyAnupravAda pUrva kI 15, gyArahaveM avandhya pUrva kI 12, bArahaveM prANAyu pUrva kI 13, terahaveM kriyAvizAla pUrva kI 30 aura caudahaveM lokabindusAra pUrva kI 25 vastue~ kahI haiN| saba vastue~ 225 kahI haiN| For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ **************************************** zruta jJAna ke bheda-prabheda - dRSTivAda cUlikA vastu - pahale utpAda pUrva kI 4, dUsare agrAyaNIya pUrva kI 12, tIsare vIryapravAda pUrva kI 8 aura cauthe astinAstipravAda pUrva kI 10 cUlikA vastu kahI hai| zeSa dasa pUrvoM kI cUlikA vastue~ nahIM haiM / saba cUlikA vastue~ 34 kahI haiN| historyoge / ******* aba sUtrakAra pUrvoM kI vastuoM kI saMkhyA saralatA se smaraNa meM rakhane ke lie saMgrahaNI gAthA prastuta karate haiN| dasa coddasa aTTha aTThAraseva, bArasa duve ya vatthUNi / solasa tIsA bIsA, paNNarasa aNuppavAyammi // 89 // bArasa ikkArasame, bArasame terasame vatthUNi / tIsA puNa terasame, coisame paNNavIsAo // 90 // caudaha pUrvoM meM kramazaH 10, 14, 8, 18, 12, 2,16,30,20,15, 12, 13, 30 aura 25 vastue~ kahI haiN| 267 ******************** cattAri duvAla aTTha ceva, dasa ceva cullavatthUNi / AillANa cauNhaM, sesANaM cUliyA Natthi // 91 // se ttaM puvvagae / Adi ke cAra pUrvoM meM kramazaH 4, 12, 8 tathA 10 cUlikA vastu kahI haiN| zeSa kI cUlikAe~ nahIM haiN| yaha vaha pUrvagata hai / se kiM aNuoge ? aNuoge duvihe paNNatte, taM jahA mUlapaDhamANuoge, - For Personal & Private Use Only prazna 'vaha ' anuyoga' kyA hai ? uttara - anuyoga ke do bheda haiN| ve isa prakAra haiM 1. mUla prathamAnuyoga aura 2. gaMDikAnuyoga / vivecana - anuyoga kA artha hai mUla viSaya ke sAtha anurUpa yA anukUla sambandha, aise sambandha vAlA viSaya jisa zAstra meM ho, use 'anuyoga' kahate haiM / se kiM taM mUlapaDhamANuoge ? mUlapaDhamANuoge NaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM puvvabhavA, devalogagamaNAI, AuM, cavaNAI, jammaNANi, abhiseyA, rAyavarasirIo, pavvajjAo, tavA ya uggA, kevalaNANuppayAo, titthapavattaNANi ya, sIsA, gaNA, gaNaharA, ajjA pavattiNIo, saMghassa cauvvihassa jaM ca parimANaM, jiNamaNapajjava - ohiNANI, sammattasuyaNANiNo ya vAI, aNuttaragaI ya, uttaraveDavviNo ya muNiNo, jattiyA - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ********* 268 nandI sUtra ************************* siddhA, siddhipaho jaha desio, jacciraM ca kAlaM, pAovagayA je jahiM jattiyAI bhattAI aNasaNAe cheittA aMtagaDe, muNivaruttame, timiraoghavippamukke, mukkhasuhamaNuttaraM ca patte, evamaNNe ya.evamAibhAvA mUlapaDhamANuoge khiyaa| se ttaM muulpddhmaannuoge| prazna - vaha mUla prathama anuyoga kyA hai? uttara - dharma tIrtha kA pravartana karane vAle dharma ke 'mUla' tIrthaMkaroM ne jisa bhava meM samyaktva prApta kiyA, usa prathama bhava se lekara yAvat mokSa prApti paryanta kA, pUrvagata se sambandha rakhane vAle caritra jisameM ho, use 'mUla prathama anuyoga' kahate haiN| mUla prathama anuyoga meM arhanta bhagavantoM ke, unhoMne jisa bhava meM samyaktva prApta kiyA, usa prathama bhava se lekara jisa bhava meM tIrthaMkara gotra bA~dhA, vahA~ taka ke 1. 'pUrvabhava' kahe jAte haiN| 2. 'devagamana' kahe jAte haiM-tIrthaMkara gotra jisa bhava meM bA~dhA vahA~ se kAla karake jisa devaloka meM, jisa vimAna meM, jisa rUpa meM utpanna hue, vaha kahA jAtA hai| yadi zreNika jaise koI jIva, pahale naraka Ayu bandha jAne se naraka meM utpanna hue hoM, to vaha naraka, vahA~ kA narakAvAsa Adi batAyA jAtA hai| 3. 'Ayu' kahI jAtI hai-vahA~ devaloka meM yA naraka meM jitanI Ayu prApta kI, vaha kahI jAtI hai| 4. 'cyavana' kahA jAtA hai-vahA~ devaloka se jaba cyave yA naraka se nikale, vahA~ se jisa nagara Adi meM jisa rAjA kI jisa mahArAnI kI kukSi meM Aye, vaha kahA jAtA hai| 5. 'janma' kahA jAtA hai-janma ke mAsa, pakSa, tithi, nakSatra Adi kahe jAte haiN| 6. 'abhiSeka' kahA jAtA haijanma ke pazcAt 56 dizAkumAriyoM ke dvArA jo azuci nivAraNa hotA hai aura 64 indroM dvArA meru parvata para abhiSeka hotA hai, vaha kahA jAtA hai| 7. rAjyavara zrI kahI jAtI hai-jitane varSa rAjyapada bhogA, vaha batAyA jAtA hai| yadi kisI ne pahale mAMDalika pada pAkara phira cakravartI pada bhI pAyA ho, to vaha bhI batAyA jAtA hai, yadi koI kumArapada meM hI rahe hoM, to vaha batAyA jAtA hai| 8. pravrajyA kahI jAtI hai-jaba, jahA~, jaise utsava ke sAtha dIkSita hue, vaha kahA jAtA hai| 9. ugra tapa kahA jAtA hai-dIkSita hokara jaisA kaThora tapa kiyA, jitane kAla taka kiyA, jo abhigraha pratimAe~ Adi kI, jahA~ anArya deza Adi meM vihAra kiyA, jaise zayyA, Asana Adi kAma meM liye, vaha kahA jAtA hai yA tapa na kiyA aura alpakAla hI chadmastha rahe hoM to vaha batAyA jAtA hai| 10. kevalajJAna utpAda batAyA jAtA hai| jaba, jahA~, jisa avasthA meM, jitane varSa se kevalajJAna huA aura devatAoM ne usa kalyANaka ko jaisA manAyA, vaha batAyA hai| 11. tIrtha pravartana kahA AtA hai| 12. jitane ziSya hue| 13. jitane gaNa-gaccha hue, ve kahe jAte haiN| 14. jitane aura jo gaNadhara hue| 15. For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***********************: zruta jJAna ke bheda-prabheda - dRSTivAda ******** 269 1 jo-jo pravartinI AyAe~ huIM, ve kahI jAtI haiM / 16. - 19. caturvidha saMgha kA parimANa kahA jAtA hai - utkRSTa jitane sAdhu, jitanI sAdhviyA~, jitane zrAvaka aura jitanI zrAvikAyeM eka kAla meM rahIM, unakI saMkhyA aura unameM jo pramukha the, unake nAma diye jAte haiM / 20. jitane kevalajJAnI / 21. jitane manaHparyavajJAnI / 22. jitane avadhijJAnI / 23. jitane samasta AgamoM ke jJAtA-utkRSTa zrutajJAnI hue, unakI saMkhyA dI jAtI hai / 24. jitane vAdI hue (deva, dAnava, manuSyoM se vAda meM parAjita na hone vAle, carcA meM nipuNa hue) 25. jitane anuttara gati hue (anuttara vimAna meM utpanna hue) / 26. jitane uttara vaikriya karane meM samartha munirAja hue aura 27. jitane siddha hue, unakI saMkhyA dI jAtI / 28. bhagavAn ne 'siddhipatha' - mokSamArga jaisA dikhalAyA / 29. aura vaha jitane kAla ThaharA, yA ThaharegA, vaha kahA jAtA hai| 30. jina tIrthaMkaroM ne jahA~ pAdapopagamana kiyA / 31. jitane bhakta kA anazana kara karmoM kA anta kiyA, vaha batAyA jAtA hai aura 32. uttama munivaroM ne ajJAna timira aura moha sAgara se sadA ke lie pUrNa mukta hokara mokSa ke anuttara sukha ko prApta kiyA, vaha kahA jAtA hai| ityAdi aise anya bhI bhAva, mUla prathamAnuyoga meM kahe gaye haiM / yaha mUla prathamAnuyoga hai / se kiM taM gaMDiyANuoge ? gaMDiyANuoge kulagaragaMDiyAo, titthayaragaMDiyAo, cakkavaTTigaMDiyAo, dasAgaMDiyAo, baladevagaMDiyAo, vAsudevagaMDiyAo, gaNadharagaMDiyAo, bhaddabAhugaMDiyAo, tavokammagaMDiyAo, harivaMsagaMDiyAo, ussappiNIgaMDiyAo, osappiNIgaMDiyAo, cittaMtaragaMDiyAo, amaraNaratiriyaNirayagaigamaNavivihapariyadRNesu evamAiyAo gaMDiyAo AghavijjaMti, paNNavijjati / se ttaM gaMDiyANuoge / se ttaM aNuoge / prazna - vaha gaNDikAnuyoga kyA hai ? ( Ikha Adi ke zikhara bhAga aura mUlabhAga ko tor3a kara UparI chilakoM ko chIlakara, madhya kI gA~ThoM ko haTAkara, jo choTe-choTe samAna khaNDa banAye jAte haiM, unheM 'gaNDikA' (gaNDerI) kahate haiM / usa gaNDikA ke samAna jisa zAstra meM agale pichale viSama adhikAra se rahita, madhya ke samAna adhikAra vAle viSaya hoM, use 'gaNDikA anuyoga' kahate haiM / ) uttara - gaNDikA anuyoga meM - 1. kulakara gaNDikAe~ kahI jAtI haiM / utsarpiNI ke dUsare Are ke prArambha meM aura avasarpiNI ke tIsare Are ke anta meM jagat kI maryAdA kA nirmANa aura rakSaNa karane vAle 'kulakara' kahalAte haiN| aise sumati kulakara Adi ke caritra kahe jAte haiM / 2. tIrthaMkara gaNDikAe~ 3. cakravartI gaNDikAe~ 4. dazArha gaNDikAe~ kahI jAtI haiM (baladeva, vAsudeva ke pUjya puruSoM ko 'dazArha' kahate haiM) 5. baladeva gaNDikAe~ 6. vAsudeva gaNDikAe~ 7. gaNadhara gaNDikAeM For Personal & Private Use Only ****************** www.jalnelibrary.org Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nandI sUtra * * * * * -*-*-*-* ** * * * * * * * * * * * * * * * * * ******************* 8. bhadrabAhu gaNDikAe~ 9. tapaHkarma gaNDikAe~ 10. harivaMza gaNDikAe~ 11. utsarpiNI gaNDikAe~ 12. avasarpiNI gaNDikAe~ 13. citrAntara gaNDikAe~ 14. amaragati (devagati) 15. manuSyagati 16. tiryaMcagati aura 17. narakagati meM jAnA, vividha prakAra se paryaTana honA ityAdi gaNDikAe~ kahI jAtI haiN| prajJapta kI jAtI haiN| yaha gaNDikA anuyoga hai| yaha anuyoga hai| se kiM taM cUliyAo? cUliyAo AillANaM cauNhaM puvvANaM cUliyA, sesAI puvvAiM acuuliyaaii| se ttaM cuuliyaao| prazna - vaha cUlikA kyA hai? (graMtha ke mUla pratipAdya viSaya kI samApti ke pazcAt graMtha ke anta meM jo graMthita kiyA jAtA haiM, use 'cUlikA' kahate haiN| isameM yA to graMtha meM kahI huI bAteM hI vizeSa vidhi se doharAyI jAtI ha yA mUla pratipAdya viSaya ke sambandha meM jo kathana zeSa raha gayA ho, vaha kahA jAtA hai|) uttara - Adi ke cAra pUrvo kI 34 cUlikAe~ haiN| zeSa dasa dasa pUrvo kI cUlikAe~ nahIM haiN| yaha cUlikA hai| diTThivAyassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo paDivattIo, saMkhijjAo NijjuttIo, saMkhejjAo sNghnniio| ___artha - dRSTivAda meM paritta vAcanAeM, saMkhyeya anuyogadvAra, saMkhyeya veSTa, saMkhyeya zloka saMkhyeya ' pratipattiyA~, saMkhyeya niyuktiyA~ aura saMkhyeya saMgrahaNiyA~ haiN| se NaM aMgaTThayAe bArasame aMge, ege suyakkhaMdhe coisa puvvAiM, saMkhejjA vatthU, saMkhejjA cUlavatthU, saMkhejjA pAhuDA, saMkhejjA pAhuDapAhuDA, saMkhejjAo pAhuDiyAo, saMkhejjAo paahuddpaahuddiyaao| ___artha - yaha aMgoM meM bArahavA~ aMga hai| isakA eka zrutaskaMdha hai| caudaha pUrva haiN| saMkhyeya vastue~-pUrva ke vibhAga haiM (225 vastue~ haiN)| saMkhyeya cUlikA vastue~ haiM (34 cUlikA vastue~ haiN)| saMkhyeya prAbhRta-vastuoM ke vibhAga haiN| saMkhyeya prAbhRtaprAbhRta-prAbhRta ke vibhAga haiN| saMkhyeya prAbhRtikAe~prAbhRta-prAbhRta ke vibhAga haiN| saMkhyeya prAbhRtaprAbhRtikAe~-prAbhRtikAoM ke vibhAga haiN| saMkhejjAiM payasahassAI payaggeNaM, saMkhejjA, akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thaavraa| artha - saMkhyeya sahasrapada haiN| (83 karoDa 26 lAkha 80 sahasra 5 pada haiN|) saMkhyeya akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryava haiM, paritta trasa haiM aura ananta sthAvara haiN| For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta jJAna ke bheda-prabheda - upasaMhAra ..... 271 sAsayakaDaNibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti, paNNavijjaMti, parUvijaMti, daMsijaMti, NidaMsijjaMti, uvdNsijjNti| artha - zAzvata aura kRta padArthoM ke viSaya nibaddha aura nikAcita jina prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJapta kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA aaghvijNti| se ttaM ditttthivaae||56|| artha - dRSTivAda ko par3hane vAlA isa prakAra jJAtA aura isI prakAra vijJAtA hotA hai| dRSTivAda meM caraNa karaNa kI prarUpaNA hai| yaha vaha dRSTivAda hai| upasaMhAra aba sUtrakAra saMkSepa meM bAraha aMga vAle gaNipiTaka kA viSaya batalAte haiN| icceiyaMmi duvAlasaMge gaNipiDage aNaMtA bhAvA, aNaMtA abhAvA, aNaMtA heU, aNaMtA aheU, aNaMtA kAraNA, aNaMtA akAraNA, aNaMtA jIvA, aNaMtA ajIvA, aNaMtA bhavasiddhiyA, aNaMtA abhavasiddhiyA, aNaMtA siddhA, aNaMtA asiddhA pnnnnttaa| bhAvArtha - aise isa bAraha aMgoM vAle gaNipiTaka meM- 1. ananta bhAva kahe haiM-jIvAdi ananta sadbhUta padArthoM kI asti kahI hai aura unakA ananta svabhAva kahA hai| 2. 'ananta abhAva' kahe haiMgadhe ke sIMga Adi ananta asadbhUta padArtha kI nAsti kahI hai tathA sadbhUta padArthoM ke ananta vibhAva yA parasvabhAva kahe haiN| 3. 'ananta hetu' kahe haiM-vastu ke ananta dharmoM evaM svabhAvoM ko batalAne (siddha karane vAle ananta hetu kahe haiM tathA mithyAvAda ko khaNDita karane vAle ananta tarka kahe haiN| 4. ananta ahetu kahe haiM-vastu ke svabhAva ko batalAne meM asamartha ananta ahetu kahe haiM tathA satyavAda ko khaNDita karane vAle ananta kutarka kahe haiN| 5. ananta kAraNa kahe haiM-dravyoM ke guNa tathA paryAyoM ke parivartana meM kAraNabhUta ananta svakAraNa aura ananta sahakArI kAraNa kahe haiN| 6. ananta akAraNa kahe haiM-padArthoM kI paryAyoM ke parivartana meM akAraNabhUta ananta svakAraNa aura ananta sahakArI kAraNa kahe haiN| 7. ananta jIva kahe haiM-sthAvara aura siddha ke Azrita ananta jIva kahe haiN| 8. ananta ajIva kahe haiM-pudgala aura kAla Azrita ananta ajIva kahe haiN| 9. ananta bhavasiddhika kahe haiM-ananta mokSagAmI jIva kahe haiN| 10. ananta abhavasiddhika kahe haiM-ananta For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ********* nandI sUtra zAzvata saMsArI kahe haiN| 11. ananta siddha kahe haiM-ananta jIva mokSa meM pahuMce hue kahe haiN| 12. ananta asiddha kahe haiM-ananta jIva saMsAra meM paribhramaNa karate hue kahe haiN| aba sUtrakAra ina bAraha boloM ko saralatA se smaraNa meM rakhane ke lie saMgrahaNI gAthA kahate haiN| bhAvamabhAvA heUmaheU, kAraNamakAraNe cev| jIvAjIvA bhaviyamabhaviyA, siddhA asiddhA y|| 92 // artha - dvAdazAMga meM 1. bhAva 2. abhAva 3. hetu 4. ahetu 5. kAraNa 6. akAraNa 7. jIva 8. ajIva 9. bhavya 10. abhavya 11. siddha aura 12. asiddha kA kathana kiyA hai| virAdhanA kA kuphala aba sUtrakAra dvAdazAMga gaNipiTaka kA phala batAte haiN| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM annupriyttttisu| artha - isa dvAdazAMga gaNipiTaka mahArAjAdhirAja kI AjJA kI virAdhanA karake atIta-bhUtakAla meM ananta jIvoM ne 'cAturanta saMsAra kAntAra meM'-cAra gati vAlI saMsAra aTavI meM, anantakAla anuparyaTana kiyaa| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppaNNakAle parittA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM annupriyttRti| ___artha - isa dvAdazAMga gaNipiTaka mahArAjAdhirAja kI AjJA kI virAdhanA karake pratyutpannavartamAna kAla meM paritta jIva, cAturanta saMsAra kAntAra meM anuparyaTana kara rahe haiN| . icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM annupriyttttissNti| artha - isa dvAdazAMga gaNipiTaka mahArAjAdhirAja kI AjJA kI virAdhanA karake anAgatabhaviSyakAla meM ananta jIva, cAturanta saMsAra kAntAra meM anuparyaTana kreNge| - ArAdhanA kA suphala icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM viiiiviNs| For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAMgI kI nityatA 273 ************ artha- isandAdazAMga gaNipiTaka mahArAjAdhirAja kI AjJA kI ArAdhanA karake atIta-bhatakAla meM ananta jIva, cAturanta saMsAra kAntAra ko sadA ke lie pAra kara gye| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppaNNakAle parittA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM viiiivyNti| ___ artha - isa dvAdazAMga gaNipiTaka mahArAjAdhirAja kI AjJA kI ArAdhanA karake pratyutpannavartamAna kAla meM paritta jIva, cAturanta saMsAra kAntAra ko sadA ke lie pAra kara rahe haiN| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM viiiivissNti| artha - isa dvAdazAMga gaNipiTaka mahArAjAdhirAja kI AjJA kI ArAdhanA karake anAgatabhaviSya kAla meM ananta jIva, cAturanta saMsAra kAntAra ko sadA ke lie pAra kreNge| isa gaNipiTaka kI AjJA kI virAdhanA, ArAdhanA karane vAloM ko niyama se tIna kAla meM saMsAra, mokSa rUpaM phala bhoganA hI par3A hai, isameM koI apavAda nahIM haiN| ataeva virAdhanA ko chor3a kara ArAdhanA kI jaave| __ dvAdazAMga gaNipiTaka kA abhI kahA huA traikAlika phala tabhI satya ho sakatA hai jaba ki . dvAdazAMga gaNipiTaka svayaM nitya ho| ataeva sUtrakAra aba dvAdazAMgI kI nityatA batAte haiN| ... .. dvAdazAMgI kI nityatA . icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM Na kayAi NAsI, Na kayAi Na bhavai, Na kayAi 'Na bhavissai, bhuviM ca, bhavai ya, bhavissai ya, Niyae, sAsae, akkhae, avvae, avaTThie, nnicce| ... artha - aisA yaha dvAdazAMga gaNipiTaka, aisA nahIM ki jo pahale kabhI nahIM rahA ho, aisA bhI nahIM ki yaha kabhI nahIM rahatA ho aura aisA bhI nahIM ki kabhI nahIM rhegaa| yaha pahale bhI rahA hai, vartamAna meM bhI rahatA hai aura Age bhI rhegaa| kyoMki yaha 1. dhruva hai 2. niyata hai 3. zAzvata hai 4. akSaya hai 5. avyaya hai 6. avasthita hai 7. nitya hai| se jahANAmae paMcatthikAe Na kayAi NAsI, Na kayAi Natthi, Na kayAi Na bhavissai, bhuviM ca bhavai ya bhavissai ya, dhuve, Niyae, sAsae, akkhae, avvae, avaTThie, nnicce| For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 - nandI sUtra artha - jaise pAMca astikAya (1. dharma 2. adharma 3. AkAza 4. jIva aura 5. pudgala) ye pahale kabhI nahIM rahe hoM-aisI bAta nahIM haiM aura kabhI nahIM rahate haiM-aisA bhI nahIM hai tathA Age kabhI nahIM raheMge-aisA bhI nahIM hai| ye rahe haiM, rahate haiM aura rheNge| kyoMki ye dhruva haiM, niyata haiM, zAzvata haiM, akSaya haiM, avyaya haiM, avasthita haiM, nitya haiN| evAmeva duvAlasaMgaM gaNipiDagaM Na kayAi NAsI, Na kayAi Natthi, Na kayAi Na bhavissai, bhuviM ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuve, Niyae, sAsae, akkhae, avvae, avaTThie, nnicce| artha - isI prakAra yaha dvAdazAMgI gaNipiTaka bhI kabhI nahIM rahA-aisA nahIM, kabhI nahIM rahatA hai-aisA bhI nahIM hai aura kabhI nahIM rahegA-aisA bhI nahIM hai, parantu yaha rahA bhI hai, rahatA bhI hai aura Age bhI rahegA hii| kyoMki yaha (1) dhruva hai - jaise meru parvata nizcala hai, vaise dvAdazAMgI gaNipiTaka meM jIvAdi padArthoM kA nizcala pratipAdana hotA hai| yaha (2) niyata hai - jaise pA~ca astikAya ke lie 'loka' yaha vacana niyata hai, vaise hI dvAdazAMga gaNipiTaka ke vacana pakke haiM, badalate nahIM haiN| (3) zAzvata hai - jaise mahAvideha kSetra meM cauthA duHSamasuSamA kAla niraMtara vidyamAna rahatA hai, vaise hI vahA~ yaha dvAdazAMgI sadA kAla vidyamAna rahatI hai| (4) akSaya hai - jaise pauNDarIka draha se gaMgA nadI kA pravAha niraMtara bahatA hai para kabhI pauNDarIka draha khAlI nahIM hotA vaise hI dvAdazAMga gaNipiTaka kI niraMtara vAcanA Adi dene para bhI kabhI isakA kSaya nahIM hotaa| (5) avyaya hai - jaise manuSya kSetra ke bAhara ke samudra sadA pUre bhare rahate haiM, unakA kucha bhAga bhI vyaya nahIM hotA, vaise hI dvAdazAMga gaNipiTaka sadA pUrA bharA rahatA hai, usameM se kucha bhAga bhI vyaya nahIM hotaa| (6) avasthita hai - jaise jambUdvIpa kA pramANa sadA eka hI rahatA hai, vaise hI dvAdazAMgI kA pramANa sadA eka hI rahatA hai, usake kisI aMga meM nyUnatA athavA adhikatA nahIM hotii| (7) nitya hai - jaise AkAza trikAla nitya hai, vaise hI dvAdazAMga gaNipiTaka trikAla nitya hai| aba sUtrakAra zrutajJAna se kitane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA jJAna hotA hai, yaha batalAne vAlA tIsarA viSaya dvAra kahate haiN| zrutajJAna kA viSaya se samAsao caubihe paNNatte, taM jahA - davvao, khittao, kAlao, bhaavo| artha - zrutajJAna kA viSaya saMkSepa se cAra prakAra kA hai| yathA - 1. dravya se, 2. kSetra se, 3. kAla se aura 4. bhAva se| For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ****************** ****** zrutajJAna kA upasaMhAra ********************* 275 tattha davvao NaM suyaNANI uvautte savvadavvAiM jANai pAsai / khittao NaM suyaNANI uvaut savvaM khettaM jANai pAsa / kAlao NaM suyaNANI uvaut savvaM kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM suyaNANI uvautte savve bhAve jANai pAsai // 57 // artha - (1) dravya se (utkRSTa ) zrutajJAnI ( zrutajJAna meM) upayoga lagAne para sabhI (rUpIarUpI chahoM) dravyoM ko jAnate haiM, (tathA mAnoM pratyakSa dekha rahe hoM, isa prakAra spaSTa) dekhate haiM / (2) kSetra se - (utkRSTa ) zrutajJAnI ( zrutajJAna meM) upayoga lagAne para sabhI (lokAkAza va alokAkAza rUpa) kSetra ko jAnate haiM tathA mAnoM pratyakSa dekha rahe hoM, isa prakAra spaSTa dekhate haiN| (3) kAla se(utkRSTa ) zrutajJAnI ( zrutajJAna meM) upayoga lagAne para sabhI (pUrNa bhUta, bhaviSya, vartamAna) kAla ko jAnate haiM (tathA mAnoM pratyakSa dekha rahe hoM isa prakAra spaSTa) dekhate haiM / (4) bhAva se (utkRSTa ) zrutajJAnI ( zrutajJAna meM) upayoga lagAne para sabhI (rUpI arUpI chahoM dravyoM kI saba ) paryAyoM ko jAnate haiM (tathA mAnoM pratyakSa dekha rahe hoM isa prakAra spaSTa ) dekhate haiM / utkRSTa zrutajJAnI, sarvadravyaM, sarvakSetra, sarvakAla aura sarvabhAvoM ko jAtirUpa sAmAnya prakAra se jAnate haiM, kucha vizeSa prakAra se bhI jAnate haiM, para sarva vizeSa prakAroM se nahIM jAnate, kyoMki kevalajJAna kI paryAya se zrutajJAna kI paryAya anantaguNa hIna hai| ( bhagavatI sUtra za. 8 u. 2) jo utkRSTa zrutajJAnI nahIM hai, unameM se koI sarva dravya, kSetra, kAla, bhAva jAnate haiM, koI nahIM jAnate / ******************* zrutajJAna kA upasaMhAra aba sUtrakAra zrutajJAna kA cauthA cUlikA dvAra kahate haiM / usameM sabase pahale zrutajJAna ke caudaha bhedoM ko saralatA se smaraNa meM rakhane ke lie unakA saMgraha karane vAlI saMgrahaNI gAthA kahate haiM / akkhara saNNI sammaM, sAiyaM khalu sapajjavasiyaM ca / gamiyaM aMgapaviTTha, sattavi ee sapaDivakkhA // 93 // artha - zrutajJAna ke 1. akSara ( zruta) 2. saMjJI ( zruta) 3. samyak ( zruta) 4. sAdi (zruta) 5. saparyavasita (zruta) 6. gamika (zruta) tathA 7. aMga praviSTa (zruta) ye sAta bheda haiM tathA sAta hI inake pratipakSa bheda haiN| (1. anakSara zruta 2. asaMjJIzruta 3. mithyA zruta 4. anAdi zruta 5. aparyavasita zruta 6. agamika zruta tathA 7. anaMga praviSTa zruta) isa prakAra 702 - 14 bheda hue / aba sUtrakAra 'zrutajJAna ke lAbhoM meM kauna-sA zrutajJAna kA lAbha vAstavika hai' yaha batAte haiM / For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 .** nandI sUtra ************ AgamasatthaggahaNaM, jaM buddhiguNehiM aTThahiM dittuN| biMti suyaNANalaMbhaM, taM puvvavisArayA dhiiraa|| 94 // artha - samyakzruta ko bhI buddhi ke ATha guNoM ke sAtha grahaNa kiyA gayA ho, tabhI vAstavika zrutajJAna kA lAbha hai (anyathA nhiiN)| vivecana - 'pUrva vizArada' - dRSTivAda ke pAThI, dhIra - upasarga Adi ke samaya bhI vrata pratyAkhyAnoM ko dRr3hatApUrvaka pAlane vAle, saMta bhagavaMta kahate haiM ki - . jo Agama zAstroM kA (jinase jIvAdi tattvoM kA samyak yathArtha bodha ho, aise samyakzruta kA) grahaNa hai, vahI vAstavika zrutajJAna kA lAbha hai| mithyAzruta grahaNa, vAstavika zrutajJAna kA lAbha nhiiN| ___jisase jIvAdi tattvoM kA yathArtha samyak bodha hotA hai, aise samyakzruta rUpa AcArAMga Adi tathA inase viparIta mithyAzruta rUpa mahAbhArata Adi kA paricaya pahale. de diyA hai| aba sUtrakAra, buddhi ke ATha guNoM ko batalAte haiN| buddhi ke ATha guNa 1 sussUsai 2 paDipucchai 3 suNei 4 giNhai ya 5 Ihae yaavi| 6 tatto apohae vA 7 dhArei 8 karei vA sammaM // 95 // bhAvArtha - 1. jo 'zuzruSA karatA hai' - gurudeva jo kahate haiM use vinayayukta sunane kI icchA rakhatA hai, ekAgra hokara sunatA hai| 2. 'pratipRcchA karatA hai' - sunate hue zruta meM jahA~ zaMkA ho jAya, vahA~ ati namra vacanoM se gurudeva ke hRdaya ko AhlAdita karatA huA, 'pUchatA' hai| 3. 'sunatA hai' - pUchane para gurudeva jo kahate haiM, una zabdoM ko citta ko DolAyamAna na karate hue sAvadhAna citta ho sunatA hai| 4. 'grahaNaM karatA hai' - una zabdoM ko suna kara unake arthoM ko samajhatA hai| 5. 'IhA karatA hai' - gurudeva ke pUrva kathana aura pazcAt kathana meM virodha na Ave, isa prakAra samyak paryAlocanA karatA hai| 6. 'apoha karatA hai' - vicAraNA ke anta meM gurudeva jaisA kahate haiM, tattva vaisA hI hai, anyathA nahIM - isa prakAra svamati meM samyak nirNaya karatA hai| 7. 'dhAraNa karatA hai' - vaha nirNaya kAlAMtara taka smaraNa meM rahe, isa prakAra usakI dhAraNA (avicyuti) karatA hai| 8. 'karatA hai' - zrutajJAna meM jise tyAga karanA kahA hai, usakA tyAga karatA hai, jisakI upekSA karanA kahA hai, usakI upekSA karatA hai tathA jisakA dhAraNa karanA kahA hai, use dhAraNa karatA hai| aba sUtrakAra sunane kI vidhi batAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutajJAna dene kI vidhi sunane kI vidhi mUaM huMkAraM vA, vADhakkAraM paDipuccha vImaMsA / tattopasaMgapArAyaNaM ca, pariNiTTha sattamae // 96 // ************** - bhAvArtha - sarvaprathama 1. 'mUka rahe' - gUMge kI bhAMti cupacApa hokara gurudeva ke vacana sune / 2. 'hu~kAra kareM' - sunane ke pazcAt gurudeva ko vinaya yukta tIna bAra vandanA kre| 3. 'bAr3hakAra kare' - vandanA ke pazcAt 'gurudeva ! Apane yathArtha pratipAdana kiyA'- yoM kahe / 4. 'pratipRcchA kare' yaha 'tattva yoM kaise ?' - yoM sAmAnya prazna kare / 5. 'vimarza kareM' - prazna kA sAmAnya uttara milane ke pazcAt vizeSa jJAna ke lie pramANa Adi pUche / 6. 'prasaMga pArAyaNa kare' pramANa Adi prApta karake usa tattvaprasaMga kA AdyopAnta sUkSma buddhi se pArAyaNa kare / 7. 'pariniSTha hoveN'| aisA karane para sAtavIM dazA meM zrutArthI ziSya, gurudeva ke samAna hI tattva pratipAdana meM samartha bana jAtA hai / aba sUtrakAra, ziSya ko zrutajJAna dene kI vidhi batAte haiM / zrutajJAna dene kI vidhi suttattho khalu paDhamo, bIo NijjuttimIsio bhaNio / taio ya Niravaseso, esa vihI hoi aNuoge // 97 // ************************* 277 For Personal & Private Use Only - prathama sUtra par3hAveM aura sAmAnya artha batAveM, phira niyukti mizrita sUtrArtha par3hAveM aura anta meM naya, nikSepa pramANAdi sahita 'niravazeSa' sUtrArtha par3hAveM / yaha zrutadAna kI vidhi hai / settaM aMgapaviTTaM / settaM suyaNANaM / se ttaM parokkhaNANaM / ( se ttaM NANaM) se ttaM naMdI | naMdI samattA // yaha aMgapraviSTa hai / yaha zrutajJAna hai / yaha parokSa jJAna hai| (yaha jJAna hai) yaha naMdI hai| // naMdI sUtra samApta // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa anujJA naMdI se kiM taM aNuNNA? aNuNNA chavvihA paNNattA, taM jahA - 1 NAmANuNNA 2 ThavaNANuNNA 3 davvANuNNA 4 khettANuNNA 5 kAlANuNNA 6 bhaavaannunnnnaa| prazna - vaha anujJA kyA hai? (ziSya, apanI icchApUrvaka gurudeva se prArthanA karane para gurudeva ziSya ko usakI icchAnukUla jo anumati pradAna karate haiM, vaha anujJA hai| ziSya kI icchA ho na ho phira bhI gurudeva use Adeza karate haiM, vaha AjJA hai| cAlU bhASA meM anujJA ke lie bhI 'AjJA' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai|) uttara - anujJA ke chaha bheda haiN| yathA - 1. nAma anujJA 2. sthApanA anujJA 3. dravya anujJA 4. kSetra anujJA 5. kAla anujJA aura 6. bhAva anujnyaa| se kiM taM 1 NAmANuNNA? jassaNaM jIvassa vA, ajIvassa vA, jIvANaM vA, ajIvANaM vA, tadubhayassa vA, tadubhayANaM vA, aNuNNatti NAmaM kiiri| se taM nnaamaannunnnnaa| prazna - vaha nAma-anujJA kyA hai? uttara - (saMjJA anujJA ko 'nAma anujJA' kahate haiM) jaise - 'jisa 1. eka jIva kA, yA 2. eka ajIva kA yA 3. aneka jIvoM kA yA 4. aneka ajIvoM kA yA 5. eka jIva aura eka ajIva kA yA 6. aneka jIvoM aura unake ajIvoM kA nAma- anujJA' rakhA jAtA hai, vaha rakhA jAtA huA 'nAma' athavA jisa para vaha nAma rakhA jAtA hai, vaha dravya-'nAma anujJA' hai| yaha nAma anujJA hai| se kiM taM ThavaNANuNNA? jaNNaM kaTThakamme vA potthakamme vA, leppakamme vA, cittakamme vA, gaMthime vA, veDhime vA, pUrime vA, saMghAime vA, akkhe vA, varADae vA, ego vA, aNego vA, sabbhAvaTThavaNAe bA, asabbhAvaTThavaNAe vA, 'aNuNNatti' ThavaNA, tthvijji| se ttaM tthvnnaannunnnnaa| prazna - vaha sthApanA anujJA kyA hai? (AkAra anujJA ko 'sthApanA anujJA' kahate haiN|) For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ************ anujJA naMdI uttara - sthApanA anujJA ke do bheda haiM 1. sadbhAva sthApanA aura 2. asadbhAva sthApanA / anujJA zabda kI yathAvat AkRti yA anujJA naMdI pustaka kI yathAvat AkRti yA anujJA naMdI kI yathAvat pratilipi yA anujJA dete-lete hue jIvoM kI yathAvat AkRti, - 'sadbhAva anujJA sthApanA' hai aura anujJA zabda kI ayathAvat AkRti yA anujJA naMdI kI pustaka kI ayathAvat AkRti yA anujJA naMdI kI ayathAvat pratilipi yA anujJA dete lete hue jIvoM kI ayathAvat AkRti 'asadbhAva sthApanA' hai| udAharaNa - jaise 1. kASTha meM, 2. pustaka meM, 3. lepa meM, 4. citra meM, anujJA kI yathAvat AkRti banAte haiM vaha anujJA kI 'sadbhAva sthApanA' hai aura ayathAvat AkRti banAte haiM, vaha 'asadbhAva sthApanA' hai| isI prakAra 5. phUla Adi ko gUMtha kara, 6. vastra Adi ko veSTita kara, 7. pItala Adi ko galA-DhalA kara yA vastra - khaNDa Adi ko jor3a kara, anujJA kI yathAvat AkRti banAte haiM, vaha anujJA kI sadbhAva sthApanA hai aura ayathAvat AkRti banAte haiM, vaha anujJA kI asadbhAva sthApanA hai evaM zaMkha, kaur3I Adi meM anujJA kI eka kI yA aneka kI sthApanA karate haiM arthAt 'yaha anujJA' hai, isa prakAra ThAte haiM, vaha anujJA kI asadbhAva sthApanA hai| yaha sthApanA anujJA hai / NAma gaNANaM ko pai-viseso ? NAma AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA, AvakahiyA vA / zaMkA- zaMkha, kaur3I Adi jinameM anujJA kI AkRti bhI nahIM hai, unameM 'anujJA'- yaha nAma rakhate haiM aura anujJA kI 'sthApanA' karate haiM, ina donoM meM kyA antara huA ? - 279 samAdhAna - antara yaha hai ki yadi nAma rakhA jAtA hai, to vaha prAyaH yAvatkathita hotA hai arthAt jisa vastu para 'anujJA' yaha nAma rakhA jAtA hai, vaha vastu jaba taka rahatI hai, taba taka usakA nAma 'anujJA' rahatA hai / parantu anujJA kI sthApanA itvarika - alpakAlika bhI ho sakatI hai arthAt jisa vastu para anujJA kI sthApanA kI jAtI hai, vaha vastu adhika kAla taka vidyamAna rahe aura usa para kI gaI anujJA kI sthApanA kucha samaya meM hI samApta kara dI jAya, yaha saMbhava hai aura anujJA kI sthApanA yAvatkathika bhI ho sakatI hai arthAt jisa vastu para anujJA kI sthApanA kI jAtI hai, vaha jaba taka rahe, taba taka use anujJA kI sthApanA ke rUpa meM mAnA jAya, yaha bhI saMbhava hai / isa prakAra nAma anujJA prAyaH yAvatkathika hI hone se aura sthApanA anujJA itvarika aura yAvatkathika donoM prakAra kI sambhava hone se, nAma anujJA aura sthApanA anujJA meM aMtara hai| nAma meM mAtra nAma rakhA jAtA hai, usameM sthApanA kI buddhi nahIM hotI, parantu sthApanA meM sthApanA kI buddhi hotI hai, yaha aMtara hai / For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nandI sUtra *** se kiM taM davvANuNNA? davvANuNNA duvihA paNNattA, taM jahA - 1 Agamao ya, 2 No Agamao y| prazna - vaha dravya anujJA kyA hai ? / (upayoga rahita anujJA pada ke jJAtA ko yA anujJA nandI Agama ke jJAtA ko 'dravya anujJA' kahate haiM athavA bhAva anujJA ke kAraNa ko dravya anujJA kahate haiM athavA dravya viSayaka anujJA ko dravya anujJA kahate haiN|) ___uttara - dravya anujJA ke do bheda haiM - 1. Agama se dravya anujJA aura 2. no Agama se dravya anujnyaa| se kiM taM Agamao davvANuNNA? Agamao davvANuNNA, jassaNaM aNuNNApayaM sikkhiyaM, ThiyaM, jiyaM, miyaM, parijiyaM, NAmasamaM, ghosasamaM, ahINakkharaM, aNaccakkharaM, avvAiddhakkharaM, akkhaliyaM, amiliyaM, avaccAmeliyaM, paDipuNNaM, paDipuNNaghosaM, kaMThoDavippamukkaM guruvAyaNovagayaM se NaM tattha vAyaNAe, pucchaNAe, pariyaTTaNAe, dhammakahAe, No annuppehaae| prazna - vaha Agama se dravya anujJA kyA hai? __ (upayoga rahita anujJApada ke jJAtA ko yA anujJA naMdI Agama ke jJAtA ko 'Agama se dravya anujJA' kahate haiN|) uttara - jaise - kisI jIva ne anujJApada yA 'anujJA nandI' nAmaka Agama ko (1) sIkhA - Adi se anta taka par3hA, (2) sthita kiyA - kaMThastha kiyA, (3) jItA - zIghra punarAvRtti kara sake, aisA smaraNa kiyA, (4) mita kiyA - anujJAnandI Agama kitane zloka parimANa haiM, usameM kitane pada haiM, kitane svara haiM, kitane vyaMjana haiM, kitanI mAtrAe~ haiM ityAdi parimANa ko bhI batA sake, aisA dhyAna pUrvaka kaMThastha kiyA, (5) parijita kiyA - Adi se, madhya se, anta se, krama se, utkrama se, kahIM se bhI, kisI bhI prakAra se pUche, to bhI batA sake, aisA paricita kiyA, (6) nAmasama kiyA - jaise prANI apanA nAma jAnatA hai, usameM prAyaH kabhI usakA vismaraNa nahIM hotA, isI prakAra anujJA nandI Agama ko atyaMta sthira kiyA, (7) ghosamaya hai- par3hate samaya jaise guru ne uccAraNa karAyA, vaisA hI uccAraNa karatA hai, (8) ahIna akSara paDhatA hai - eka akSara bhI kahIM na chUTe-aisA par3hatA hai, (9) anati akSara par3hatA hai - eka akSara bhI kahIM adhika na ho-aisA par3hatA hai, (10) avyAviddha akSara par3hatA hai - jaise TUTI huI mAlA meM maNiyA~ bikhara jAtI haiM, usI prakAra jo bikhare hue asta-vyasta akSara nahIM par3hatA, parantu jaise saMdhI huI mAlA meM maNiyA~ For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anujJA naMdI 281 * * * * * ****************** ******** kramabaddha hotI haiM, isa prakAra akSaroM ko kramabaddha par3hatA hai, (11) askhalita par3hatA hai - jaise jahA~ pattharoM ke bahuta khaNDa biche par3e hoM, usa viSama bhUmi meM bandara giratA par3atA huA jAtA hai, usa prakAra jo aTakatA huA nahIM par3hatA, parantu jaise samabhUmi bhAga meM baMdara askhalita gati se jAtA hai, usa prakAra askhalita uccAraNa karatA hai, (12) amilita uccAraNa karatA hai - jahA~ jina pada Adi ko pRthak-pRthak par3hanA cAhie, vahA~ unheM pRthak pRthak par3hatA hai, milAkara nahIM par3hatA, (13) avyatyaya AmeDita par3hatA hai - jahA~ pada Adi ko jahA~ Age pIche par3hanA cAhie, vahA~ unheM vaise par3hatA hai athavA jahA~ alpa virAma Adi sahita par3hanA cAhie, vahA~ usa prakAra ke virAma sahita par3hatA hai, (14) pratipUrNa hai - usa anujJA naMdI Agama kA sUtra, artha, bhAvArtha Adi saba jAnatA hai, (15) pratipUrNa ghoSa hai - punarAvRtti ke samaya bhI pUrNa zuddha uccAraNa karatA hai, (16) kaMTha oSTha vipramukta hai - bAlaka yA gUMge kI bhA~ti guna-guna nahIM par3hatA, parantu spaSTa par3hatA hai, (17) guru vAcanA upagata hai - apanI mati kalpanA mAtra se nahIM par3hA hai, parantu guru kI sevA meM zuddha mati se par3hA hai, (18) vAcanA.bhI karatA hai - par3hatA-par3hAtA bhI hai, (19) pRcchanA bhI karatA hai - praznottara bhI karatA hai, (20) parivartanA bhI karatA hai - yathA samaya duharAtA-sunatA bhI hai, (21) dharmakathA bhI karatA hai, parantu anuprekSA nahIM karatA - anujJA pada yA anujJA nandI ke bhAvoM para upayoga nahIM lagAtA, to vaha upayoga rahita jJAtA-Agama se dravya anujJA hai| kamhA? aNuvaogo davvamiti ktttt| zaMkA - anujJA pada yA anujJA nandI Agama kA itanA acchA jAnakAra bhI Agama se dravya anujJA kaise huA? (anujJA kA gauNa jAnakAra kaise?) samAdhAna - isalie ki jJAna do prakAra kA haiM - (1) labdhi rUpa jJAna aura (2) upayoga rUpa jnyaan| jisameM labdhi rUpa jJAna ke sAtha vartamAna meM upayoga rUpa jJAna bhI ho, vahI mukhya hone se bhAvarUpa jJAna mAnA gayA hai| parantu jisameM labdhirUpa jJAna ke sAtha vartamAna meM upayoga rUpa jJAna nahIM hai, vaha gauNa hone se dravyarUpa jJAna mAnA gayA hai| uparyukta puruSa, anujJApada yA anujJA naMdI kA mAtra labdhirUpa jJAna yukta hI hai, parantu anuprekSAtmaka upayoga rUpa jJAna yukta nahIM hai| ataeva use 'Agama se dravya anujJA' mAnA gayA hai| - Negamassa NaM, ego aNuvautto Agamao egA davvANuNNA, doNNi aNuvauttA Agamao doNNi davvANuNNAo, tiNNi aNuvauttA, Agamao tiNNi davvANuNNAo evaM jAvaiA aNuvauttA tAvaiyAo dvvaannunnnnaao| naya vicAra - sAta nayoM meM - 1 pahalA naigama naya arthAt aneka vicAra vAlA, upayoga rahita For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nandI sUtra eka jIva ko Agama se eka dravya anujJA mAnatA hai, upayoga rahita do jIvoM ko, Agama se aneka dravya anujJA mAnatA hai, upayoga rahita tIna jIvoM ko Agama se tIna dravya anujJA mAnatA hai| isa prakAra jitane upayoga rahita jIva haiM, Agama se utane hI dravya anujJA mAnatA hai (kyoMki vizeSa dRSTi se sabhI meM anujJA pada yA anujJA naMdI kA anupayoga pRthak-pRthak hai)| evAmeva vavahArassa vi| sAta nayoM meM tIsarA vyavahAra naya arthAt aneka vastuoM meM rahI anekatA ko dekhane vAlA bhI, Agama se dravya anujJA isI prakAra (naigama naya ke samAna eka aneka) mAnatA hai| .. saMgahassa ego vA, aNego vA, aNuvautto vA, aNuvauttA vA, Agamao davvANuNNA vA, davvANuNNAo vA, sa egA dvvaannunnnnaa| sAta nayoM meM dUsarA saMgraha naya (arthAt aneka vastuoM meM rahI ekatA ko dekhane vAlA) cAhe upayoga rahita eka jIva ho yA upayoga rahita aneka jIva hoM, eka hI dravya anujJA mAnatA hai (kyoMki sabhI meM sAmAnya dRSTi se anujJApada yA anujJAnaMdI-Agama meM anupayoga samAna hI hai)| ujjusuyassa ego aNuvautto, Agamao egA davvANuNNA, puhuttaM nnecchi| sAta nayoM meM cauthA RjusUtra naya arthAt vartamAna kAla kI aura apanI hI vastu ko dekhane vAlA, yadi svayaM vartamAna meM anujJA pada yA anujJA naMdI meM upayoga rahita hai, to svayaM ko Agama se eka dravya anujJA mAnatA hai| apanI agalI-pichalI upayoga rahita avasthA ko yA anya upayoga rahita jIvoM ko Agama se dravya anujJA nahIM mAnatA (kyoMki apanI vartamAna dazA hI svayaM ke lie vartamAna meM sArthaka hai, zeSa saba svayaM ke lie vartamAna meM nirarthaka hai|)| tiNhaMsaddaNayANaM jANae aNuvautte avtthu| sAta nayoM meM pichale tIna-zabda naya, samabhirUr3ha naya aura evaMbhUta ny| jo zabda naya hai (arthAt zabda kA vicAra karane vAle haiM) ve Agama se dravya anujJA ko arthAt jo anujJA ko jAnatA hai, parantu upayoga rahita hai, use yathArtha vastu hI nahIM maante| kamhA? jai jANae, aNuvautte Na bhavai, jai aNuvautte jANae Na bhavai, tamhA Natthi Agamao dvvaannunnnnaa| se ttaM Agamao dvvaannunnnnaa| zaMkA - aisA kyoM? samAdhAna - isalie ki ye zabda naya kahate haiM ki - yadi zabda ke artha para vicAra kiyA jAya, to 'jAnatA hai aura upayoga rahita hai' yaha paraspara virodhI kathana haiN| yadi 'jAnatA hai, to vaha upayoga rahita nahIM ho sakatA aura yadi 'upayoga rahita' hai, to vaha jAnatA hI nahIM hai| kyoMki For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ********* * * * * ****** *********** anujJA naMdI 283 ********************* 'jAnanA' yaha kriyA hai aura jahA~ jAnane kI kriyA hai, vaha jJAna kA upayoga rUpa vyApAra avazya hogA hii| isalie 'Agama se dravya anujJA' arthAt 'anujJA ko jAnatA bhI hai aura upayoga rahita bhI hai'-yaha vastu hI ayathArtha hai| yaha Agama se dravya anujJA hai| se kiM taM No Agamao davvANuNNA? No Agamao davvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahA - 1. jANagasarIradavvANuNNA, 2. bhaviyasarIradavvANuNNA, 3. jANagasarIrabhaviyasarIravairittA dvvaannunnnnaa| prazna - vaha no Agama se dravya anujJA kyA hai ? (bhAva anujJA ke bhUta yA bhAvI kAraNa ko 'no Agama se dravya anujJA' kahate haiM athavA dravya viSayaka anujJA ko 'no Agama se dravya anujJA' kahate haiN|) uttara - no Agama se dravya anujJA ke tIna bheda haiM - 1. jJAyaka zarIra dravya anujJA, 2. bhavya zarIra dravya anujJA aura 3. jJAyaka zarIra bhavya zarIra vyatirikta dravya anujJA / se kiM taM jANagasarIradavvANuNNA? jANagasarIradavvANuNNA, 'aNuNNatti' payatthAhigAra-jANagassa, jaM sarIraM, vavagaya-cuya-cAviya-cattadehaM, jIvavippajaDhaM, sijjAgayaM vA saMthAragayaM vA NisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittANaM koi bhaNejjA-'aho NaM ime NaM sarIra samussaNaM jiNadiTeNaM bhAveNaM 'aNuNNatti' payaM AghaviyaM, paNNaviyaM, parUviyaM, daMsiyaM, NidaMsiyaM, uvdNsiyN| prazna - jJAyaka-zarIra dravya-anujJA kyA hai? .. (anujJA nandI ko jAnane vAle jIva kA vaha mRta zarIra, jo bhUtakAla meM usa jIva ko anujJApada yA anujJA nandI jAnane meM kAraNabhUta rahA thA, vaha - 'jJAyakazarIra dravya anujJA' hai|) uttara - jaise anujJApada yA anujJAnandI ko jAnane vAle jIva ke zarIra ko-jo vyapagata acetana bana cukA hai, cyuta-prANarahita bana cukA hai, cyApita AyuSya rahita bana cukA hai, tyaktadeha AhAra se hone vAlI vRddhi se rahita bana cukA hai, jise usa jIva ne tyAga diyA hai, vaha zayyA para par3A hai yA upAzraya meM zarIra pramANa pATa Adi para par3A hai, saMthAre para par3A hai-tRNa ke bichaune para yA r3hAI hAtha pramANa pATa Adi para par3A hai, naiSedhikA para par3A hai-svAdhyAyabhUmi meM yA eka hasta pramANa Asana para par3A hai yA siddhi-zilA tala (zava paristhApana bhUmi) para par3A hai athavA zAsana sevaka devatA se adhiSThita zilA-jahA~ para saMthArA nirvighna samApta hotA hai vahA~ par3A hai, vaha 'jJAyaka zarIra dravya anujJA' hai| loga use dekhakara paraspara AmantraNa karate hue zoka yA vismayapUrvaka yaha kahate bhI haiM ki - "aho! amuka jIva ne isa zarIra se anujJA pada ko yA anujJA naMdI ko jinezvara For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nandI sUtra *********HARIHARIHARANA darzita bhAva ke anusAra kahA thA, prajJapta kiyA thA, prarUpita kiyA thA, darzita kiyA thA, nidarzita kiyA thA, upadarzita kiyA thaa|" ___ jahA ko diTuMto? ayaM ghaya-kuMbhe AsI, ayaM mahu-kuMbhe aasii| se ttaM bhaviya sarIra dvvaannunnnnaa| prazna - jo zarIra anujJApada yA anujJAnaMdI ke jAnane vAle jIva se rahita hai, use anujJA kaise kaha sakate haiM ? dRSTAMta dekara btaaie| uttara - jaise koI ghar3A hai, usameM pahale ghI rakhA jAtA thA, parantu abhI ghI nahIM hai (khAlI hai) to bhI loga use bhUtakAla kI apekSA kahate haiM ki - 'yaha ghI kA ghar3A hai' athavA koI ghar3A hai, usameM pahale madhu rakhA jAtA thA, para abhI madhu nahIM hai, to bhI loga use bhUtakAla kI apekSA kahate haiM ki - 'yaha madhu kuMbha hai|' isI prakAra jo zarIra, anujJA pada yA anujJA naMdI ke jJAna se rahita hai, use bhI bhUta kI apekSA 'anujJA' kaha sakate haiN| yaha jJAyaka zarIra dravya anujJA hai| ... se kiM taM bhaviyasarIra-davvANuNNA? bhaviya-sarIra-davvANuNNA - je jIve joNi-jammaNa-NikkhaMte, imeNaM ceva sarIrasamussaeNaM AttaeNaM jiNadiTeNaM bhAveNaM, aNuNNatti payaM seyakAle sikkhissai, Na tAva sikkhi| prazna - vaha bhavya-zarIra dravya-anujJA kyA hai? uttara - jo zarIra, apane svAmI jIva ko, isI bhava meM, bhaviSya meM anujJA pada yA anujJA naMdI jAnane meM kAraNabhUta banegA, vaha 'bhavya zarIra anujJA naMdI' hai| udAharaNa - jaise jo jIva, mAtA kI yoni se janma pAkara garbha se bAhara nikala AyA aura apane isI prApta zarIra se jina bhagavAn ke kahe hue bhAvoM ke anusAra 'anujJA pada yA anujJA naMdI' ko bhaviSyakAla meM sIkhegA, para aba taka sIkha nahIM rahA hai, use 'bhavya zarIra dravya-anujJA' kahate haiN| jahA ko diTuMto? aya ghayakuMbhe bhavissai, ayaM mahukuMbhe bhvissi| se taM bhaviyasarIradavvANuNNA? prazna - jo jaba taka anujJA pada yA anujJA naMdI ko sIkhA hI nahIM, use anujJA kaise kaha sakate haiM ? dRSTAMta dekara smjhaaie| ___ uttara - jaise koI ghar3A hai, usameM aba taka ghI rakhA nahIM gayA hai, para bhaviSya meM rakhA jAyegA, to bhI loga use bhaviSya kI apekSA kahate haiM ki - 'yaha ghI kA kuMbha hai' athavA jaise koI ghar3A hai, usameM aba taka madhu rakhA nahIM gayA hai, para bhaviSya meM rakhA jAyagA, to bhI loga use bhaviSya kI apekSA kahate haiM ki - 'yaha madhu kA kuMbha hai'| usI prakAra jo jIva anujJA pada yA For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anujJA naMdI 285 ** * * * ** * *** * ** * ************************************************* anujJA nandI ko sIkhegA, use bhaviSya kI apekSA 'anujJA' kaha sakate haiN| yaha bhavya zarIra dravya anujJA hai| - se kiM taM jANagasarIra-bhaviyasarIra-vairittA davvANuNNA? jANagasarIrabhaviyasarIra-vairittA davvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahA-1 loiyA 2 kupyAvayaNiyA 3. louttriyaa| prazna - vaha jJAyaka-zarIra bhavya-zarIra vyatirikta dravya anujJA kyA hai? (dravya viSayaka anujJA ko, jJAyaka-zarIra bhavya-zarIra vyatirikta dravya anujJA kahate haiN|) uttara - jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya anujJA ke tIna bheda haiN| yathA - 1. laukika, 2. kuprAvacanika aura 3. lokottrik| se kiM taM loiyA davvANuNNA? loiyA davvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahA1. sacittA 2. acittA 3. miisiyaa| prazna - vaha laukika dravya anujJA kyA hai ? (laukika garujana. dravya viSayaka anajJA dete haiM, vaha 'laukika dravya anujJA' hai|) uttara - laukika dravya anujJA ke tIna bheda haiM - 1. sacitta 2. acitta aura 3. mishr| se kiM taM sacittA loiyA davvANuNNA? sacittA loiyA davvANuNNA - se jahANAmae rAyA i vA, juvarAyA i vA, Isare i vA, talavare i vA, mADaMbie i vA, koDubie i vA, ibbhe i vA, seTThI i vA, seNAvaI i vA, satthavAhe i vA, kassai kammi kAraNe tuDhe samANe AsaM vA, hatthiM vA, ur3e vA, goNaM vA, kharaM vA, ghoDayaM vA, ayaM vA, elayaM vA, dAsaM vA, dAsiM vA, annujaannijjaa| settaM 'sacittA loiyA dvvaannunnnnaa|' prazna - vaha laukika sacitta dravya anujJA kyA hai ? . uttara - jaise - mAna lo koI (1) rAjA hai yA (2) yuvarAja hai, (3) Izvara hai-bar3A adhikArI hai, (4) talavara hai-koTapAla hai, (5) mADambika hai-jisakI cAroM dizA meM DhAI yojana taka gA~va nahIM hai, aise gA~va kA svAmI hai, (6) kauTumbika hai-bahuta vistRta kuTumba kA svAmI hai, (7) ibhya hai (usa pAra rahA huA aMbAr3I sahita hAthI, isa pAra rahe. hue manuSya ko, madhya meM jitanI bar3I dhanarAzi banAne para dikhAI denA banda ho jAya, aisI bar3I rajatarAzi, suvarNarAzi yA ratnarAzi kA svAmI hai), (8) seTha hai (lakSmI devI se anugrahIta dhanapati hai), (9) senApati hai, For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtra 286 ****************************************************** ****************************** (10) sArthavAha-dezAntara meM mAla le jAkara becane vAlA vyApArI hai, vaha kisI sevaka Adi para kisI sevA Adi kArya ko le kara santuSTa hone para azva (uttama ghor3A), hAthI, U~Ta, baila, gadhA, ghor3A (sAmAnya ghor3A), bakarA, meMDhA, dAsa athavA dAsI kI anujJA detA hai usakI sevA ke anurUpa ina vastuoM meM se koI vastu use pAritoSika rUpa meM denA yogya jAnakara detA hai athavA isa sambandha / meM sevaka Adi ne jo pahale yAcanA kI thI, use svIkRti dekara pUrNa karatA hai, vaha 'sacitta laukika dravya anujJA' hai| se kiM ttaM acittA loiyA davvANuNNA? acittA loiyA davvANuNNA-se jahANAmae rAyA i vA, juvarAyA i vA, Isare i vA, talavare i vA, mADaMbie i vA, koDumbie i vA, ibbhe i vA, seTThI i vA, seNAvaI i vA, satthavAhe ivA, kassai kammi kAraNe tuDhe samANe asaNaM vA, sayaNaM vA, chattaM vA, cAmaraM vA, paDaM vA, mauDaM vA, hiraNNaM vA, suvaNNaM vA, kaMsaM vA, dUsaM vA, maNimottiya-saMkhasilappavAlarattarayaNamAIyaM saMtasAra-sAvaejjaM annujaannijjaa| se ttaM acittA loiyA dvvaannunnnnaa| prazna - vaha acitta laukika dravya anujJA kyA hai ? uttara - jaise mAna lo koI rAjA, yuvarAja, Izvara, talavara, mADambika, kauTumbika, ibhya, seTha, senApati yA sArthavAha haiM, ve kisI ko kisI kAraNa se santuSTa hokara Asana (baiThane yogya siMhAsana Adi), zayana (sone yogya pAlakI Adi), chatra, cAmara, paTa (sAmAnya vastra), mukuTa, cA~dI, sonA, kAMsA, duSya (uttama-vastra), maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna (lAla) Adi dhana kI sArabhUta vastuoM kI anujJA dete haiM arthAt pAritoSika ke rUpa meM dete haiM yA pUrva kI yAcanA pUrNa karate haiM, vaha-'acitta laukika dravya anujJA' hai| prazna - maNi Adi sacitta haiM, acitta anujJA meM unakA kathana kaise? - uttara - yahA~ maNi Adi acitta lenA cAhie athavA loka meM inheM acitta mAnate haiN| ataeva maNi Adi ko sacitta hote hue bhI lokanaya se acitta kahA samajhanA caahie| se kiM taM mIsiyA loiyA davvANuNNA? mIsiyA loiyA davvANuNNA-se jahANAmae, rAyA i vA, juvarAyA i vA, Isare i vA, talavare i vA, mADaMbie i vA, koDubie i vA, ibbhe i vA, seTThI ivA, seNAvaI ivA, satthavAhe ivA, kassai kammi kAraNe tuDhe samANe hatthiM vA, mudu-bhaMDagamaMDiyaM, AsaM vA, (vesaraM vA vasahaM vA) ghAsaga-cAmara-maMDiyaM, sakaDayaM dAsaM dAsiM vA, savvAlaMkAra-vibhUsiyaM annujaannijjaa| se ttaM mIsiyA loiyA dvvaannunnnnaa| se ttaM loiyA dvvaannunnnnaa| For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ********************************** anujJA naMdI prazna vaha mizra laukika dravya anujJA kyA hai ? uttara - jaise mAna lo koI rAjA, yuvarAja, Izvara, mADambika, kauTumbika, ibhya, seTha, senApati, sArthavAha Adi haiN| ve kisI ko kisI kAraNa se santuSTa hokara mukhAdi ke sarva AbharaNoM se maNDita hAthI yA Asana cAmara Adi sarva AbharaNoM se maNDita ghor3A Adi athavA kaTaka Adi sarva alaMkAra se vibhUSita dAsa-dAsI Adi kI anujJA dete haiM arthAt pAritoSika ke rUpa meM dete haiM yA yAcanA pUrI karate haiM, vaha mizra (acitta sahita sacitta) laukika dravya anujJA hai / yaha laukika anujJA hai| se kiM taM kuppAvayaNiyA davvANuNNA ? kuppAvayaNiyA davvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahA 1. sacittA 2. acittA 3. mIsiyA / - - ********* prazna vaha kuprAvacanika dravya anujJA kyA hai ? (jo kuprAvacanika-anyamata ke deva guru, dravya viSayaka anujJA dete haiM, vaha 'kuprAvacanika dravya anujJA' hai / ) 287 - uttara - kuprAvacanika dravya anujJA ke tIna bheda haiM / yathA 1. sacitta, 2. acitta aura 3. mizra / se kiM taM sacittA kuppAvayaNiyA davvANuNNA ? sacittA kuppAvayaNiyA davvANuNNA, se jahANAmae Ayarie i vA uvajjhAe i vA kassai kammi kAraNammi tuTThe samANe AsaM vA, hatthiM vA, uTTaM vA, goNaM vA, kharaM vA, ghoDaM vA, ayaM vA, elayaM vA, dAsaM vA, dAsiM vA annujaannijjaa| se ttaM sacittA kuppAvayaNiyA davvANuNNA / ****************** prazna vaha sacitta kuprAvacanika dravya anujJA kyA hai ? uttara - jaise mAna lo koI AcArya (anyamata ke maThAdhIza AcArya Adi) upAdhyAya (anyamata ke vidvAna ojhA Adi) kisI ko, kisI sevA Adi kAraNa se santuSTa hokara azva, hAthI, U~Ta, gadhA, ghor3A, bakarA, meMr3hA, dAsa, dAsI Adi kI anujJA dete haiM arthAt pAritoSika ke rUpa meM dete haiM yA pUrva kI yAcanA pUrI karate haiM, to vaha sacitta kuprAvacanika dravya anujJA hai / se kiM taM acittA kuppAvayaNiyA davvANuNNA ? acittA kuppAvayaNiyA davvANuNNA se jahANAmae Ayarie i vA, uvajjhAe i vA, kassai kammi kAraNammi tuTThe samANe AsaNaM vA, sayaNaM vA, chattaM vA, cAmaraM vA, paTTaM vA, mauDaM vA, hiraNNaM vA, suvaNNaM vA, kaMsaM vA, dUsaM vA, maNi- mottiya saMkha-silappavAla- rattarayaNamAiyaM saMtasAra- sAvaejjaM annujaannijjaa| se ttaM acittAkuppAvayaNiyA davvANuNNA / For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nandI sUtra prazna - vaha acitta kuprAvacanika dravya anujJA kyA hai? uttara - jaise mAna lo koI kuprAvacanika AcArya, upAdhyAya, kisI ko, kisI kAraNa se santuSTa hokara Asana, zayana, chatra, cAmara, paTa, mukuTa, hiraNya, suvarNa, kAMsya, dUSya, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna Adi dhana kI sArabhUta vastuoM kI anujJA dete haiM arthAt pAritoSika ke rUpa meM dete haiM yA pUrva kI yAcanA pUrNa karate haiM, to vaha acitta kuprAvacanika dravya anujJA haiN| se kiM taM mIsiyA kuppAvayaNiyA davvANuNNA? mIsiyA kuppAvayaNiyA davvANuNNA-se jahANAmae Ayarie i vA, uvajjhAe i vA, kassai kammi kAraNammi tuDhe samANe hatthiM vA muha-bhaMDaga-maMDiyaM, AsaM vA ghAsagacAmara maMDiyaM, sakaDayaM dAsaM dAsiM vA savvAlaMkAra vibhUsiyaM annujaannijjaa| se ttaM mIsiyA kuppAvaraNiyA dvvaannunnnnaa| se ttaM kuppAvayaNiyA dvvaannunnnnaa| prazna - vaha mizra kuprAvacanika dravya anujJA kyA hai ? uttara - jaise mAna lo koI anyamata ke AcArya, upAdhyAya, kisI ko kisI kAraNa se santuSTa hokara mukha Adi ke sarva AbharaNoM se maNDita hAthI yA cAmara Adi sarva AbharaNoM se maNDita azva yA sarva alaMkAroM se vibhUSita dAsa yA dAsI kI anujJA dete haiM, vaha mizra kuprAvacanika dravya anujJA hai| yaha kuprAvacanika dravya anujJA hai| se kiM taM loguttariyA davvANuNNA? loguttariyA davvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahA - 1 sacittA 2 acittA 3 miisiyaa| - prazna - vaha lokottara dravya anujJA kyA hai ? .. uttara - jo lokottara (jainamata ke) deva guru, dravya viSayaka anujJA dete haiM, vaha 'lokottara dravya anujJA' hai| lokottara dravya anujJA ke tIna bheda haiM - 1. sacitta 2. acitta aura 3. mishr| se kiM taM sacittA loguttariyA davvANuNNA? sacittA loguttariyA davvANuNNAse jahANAmae Ayarie i vA, uvajjhAe i vA, pavattae i vA, there i vA, gaNI i vA, gaNahare i vA, gaNAvaccheyae i vA, sIsassa vA, sissaNIe i vA, kammi kAraNammi tuDhe samANe sIsaM vA sissaNiyaM vA, annujaannijjaa| se ttaM sacittA loguttariyA dvvaannunnnnaa| - prazna - vaha sacitta lokottara dravya anujJA kyA hai ? For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anujJA nadI..................................... (jo lokottara (jaina mata ke) deva guru, sacitta dravya viSayaka anujJA dete haiM, 'vaha sacitta lokottara dravya anujJA' hai) uttara - jaise mAna lo koI 1. AcArya haiM-vyAkhyAkAH munirAja haiM athavA saMgha meM jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya rUpa pA~ca AcAra palavAne ke lie niyukta munirAja haiM athavA 2. upAdhyAya haiMsUtrArtha pradAtA hai yA saMgha meM jJAnAcAra, darzanAcAra ye do palavAne ke lie niyukta munirAja haiM athavA 3. pravartaka haiM-saMgha nAyaka kI AjJA kA saMgha yA saMghATaka meM pravartana karAne vAle munirAja haiM athavA 4. sthavira haiM-saMgha ke calacitta bane hue sAdhu Adi ko sthiracitta banAne vAle munirAja haiM athavA jJAna saMyama yA vaya meM vRddha haiM yA 5. gaNI haiM-gaNa ke AcArya haiM athavA saMgha nAyaka AcArya ko par3hAne vAle munirAja haiM athavA 6. gaNadhara haiM-gaNa ke dhAraNa karane vAle munirAja haiM athavA sAdhvI saMgha kI vyavasthA kA cintana karane vAle munirAja haiM athavA 7. gaNAvacchedaka haiM-gaccha kI upakaraNa, sevA Adi kI vyavasthA kA dhyAna rakhane vAle munirAja haiM, ve kisI ziSya yA ziSyA para, sevA Adi kisI kAraNa se santuSTa hokara ziSya ziSyA kI anujJA dete haiM arthAt kisI ziSya ziSyA ko unakI nizrA meM-netRtva meM, ziSya ziSyA ke rUpa meM pradAna karate haiM athavA sevA vicaraNa Adi ke lie pahale kI gaI sAdhu-sAdhvI sambandhI yAcanA ko pUrI karate haiM, to vaha sacitta lokottara dravya anujJA hai| se kiM taM acittA loguttariyA davvANuNNA? acittA loguttariyA davvANuNNAse jahANAmae Ayarie i vA, uvajjhAe i vA, pavattae i vA, there i vA, gaNI i .vA, gaNahare i vA, gaNAvaccheyae i vA, sIsassa vA, sissaNIe i vA, kammi kAraNammi tuDhe samANe vatthaM vA, pAyaM vA, paDiggahaM vA, kaMbalaM vA, pAyapucchaNaM vA, annujaannijjaa| se ttaM acittA loguttariyA dvvaannunnnnaa| prazna - vaha acitta lokottara dravya anujJA kyA hai? ... uttara - jaise koI 1. AcArya 2. upAdhyAya 3. pravartaka 4. sthavira 5. gaNI 6. gaNadhara yA 7. gaNAvacchedaka haiM, ve kisI ziSya-ziSyA ko kisI kAraNa se santuSTa hokara 1. vastra 2. pAtra (AhAra ke pAtra) 3. patadgraha (zauca kA pAtra) 4. kaMbala yA 5. pAdapoMcchana yA anya acitta upakaraNa kI anujJA dete haiM, to vaha acitta lokottara dravya anujJA hai| se kiM taM mIsiyA loguttariyA davvANuNNA? mIsiyA loguttariyA davvANuNNAse jahANAmae Ayarie ivA, uvajjhAe ivA, pavattae ivA, there ivA, gaNI i . 'vA, gaNahare i vA, gaNAvaccheyae i vA, sIsassa vA, sissaNIe i vA, kammi For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***************************** 290 nandI sUtra ********* ** kAraNammi tuDhe samANe, sIsaM vA, sissaNiyaM vA, sabhaMDaMmattovagaraNaM annujaannijjaa| se ttaM mIsiyA loguttariyA dvvaannunnnnaa| se taM loguttariyA dvvaannunnnnaa| se taM jaanngsriirbhviysriir-dvvaannunnnnaa| se taM No Agamao dvvaannunnnnaa| settaM dvvaannunnnnaa| prazna - vaha mizra lokottara dravya anujJA kyA hai ? uttara - jaise - mAna lo koI AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNI, gaNadhara, gaNAvacchedaka haiM, ve kisI ziSya yA ziSyA ko kisI kAraNa se santuSTa hokara bhANDa (miTTI ke pAtra), mAtra / (lakar3I ke pAtra), upakaraNa (rajoharaNa Adi) sahita ziSya yA ziSyA kI anujJA dete haiM arthAt acitta upakaraNa sahita kisI ziSya-ziSyA ko unakI nizrAya meM, ziSya-ziSyA ke rUpa meM 'pradAna karate haiM athavA sevA vicaraNa Adi ke lie pahale kI gaI sAdhu-sAdhvI sambandhI yAcanA ko pUrI karate haiN| vaha mizra lokottara dravya anujJA hai| ___yaha lokottara dravya anujJA hai| yaha jJAyaka zarIra bhavya-zarIra vyatirikta dravya anujJA hai| yaha no-Agama se dravya anujJA hai| yaha dravya anujJA hai| .. se kiM taM khettANuNNA? khettANuNNA-jaNNaM jassa khettaM aNujANai, jattiyaM vA khettaM annujaanni| jammi vA khettaM annujaanni| se ttaM khettaannunnnnaa| prazna - vaha kSetra anujJA kyA hai? uttara - jisa kSetra viSayaka anujJA dI jAtI hai, vaha kSetra anujJA hai athavA jitane kSetra viSayaka anujJA dI jAtI hai, jitanA bhUmi-bhAga pradAna kiyA jAtA hai, vaha kSetra anujJA hai, athavA jisa kSetra meM raha kara anujJA dI jAtI hai, vaha kSetra anujJA hai| yaha kSetra viSayaka anujJA hai| se kiM taM kAlANuNNA? kAlANuNNA, jaNNaM jassa kAlaM aNujANai, jattiyaM vA kAlaM aNujANai, jammi vA kAlaM aNujANai, taM jahA - tIyaM vA, paDuppaNNaM vA, aNAgayaM vA, vasaMtaM vA, hemaMtaM vA, pAusaM vA, avasthANa heddN| settaM kaalaannunnnnaa| prazna - vaha kAla anujJA kyA hai? uttara - jisa kAla kI yA jitane kAla kI yA jisa kAla meM anujJA dI jAve, vaha kAla anujJA hai| jaise rahane-Thaharane Adi ke lie-1. atItakAla viSayaka anujJA 2. vartamAna kAla viSayaka anujJA aura 3. anAgata kAla viSayaka anujJA athavA 1. jaise rahane-Thaharane Adi ke lie 1. vasanta Rtu viSayaka anujJA yA 2. hemanta Rtu viSayaka anujJA aura 3. varSAkAla viSayaka anujnyaa| yaha kAla anujJA hai| For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anujJA naMdI ........................***** 291 se kiM taM bhAvANuNNA? bhAvANuNNA tivihA paNNattA, taM jahA - 1 loiyA 2 kuppAvayaNiyA 3 loguttriyaa| prazna - vaha bhAva anujJA kyA hai? uttara - (upayoga sahita anujJA pada ke jJAtA ko athavA anujJA naMdI Agama ke jJAtA ko'bhAva anujJA' kahate haiN| athavA bhAva viSayaka anujJA ko bhAva anujJA kahate haiN|) bhAva anujJA ke tIna bheda haiM - 1. laukika 2. kuprAvacanika aura 3. lokottrik| se kiM taM loiyA bhAvANuNNA? loiyA bhAvANuNNA-se jahANAmae rAyA i vA, juvarAyA i vA jAva ruTe samANe, kassai kohAibhAvaM annujaannijjaa| se ttaM loiyA bhaavaannunnnnaa| prazna - vaha laukika bhAva anujJA kyA hai? uttara - (jo laukika gurujana, bhAva viSayaka anujJA dete haiM, vaha laukika bhAva anujJA hai) jaise-koI rAjA, yuvarAja yAvat sArthavAha hai| ve kisI para kisI avinaya Adi kAraNa se ruSTa hokara, krodha Adi bhAva se anujJA dete haiM arthAt una para krodha Adi karate haiM, kaTutama zabda kahate haiM, mRtyu daNDa Adi dete haiM, vaha laukika bhAva anujJA hai| ... se kiM taM kupyAvayaNiyA bhAvANuNNA? kuppAvayaNiyA bhAvANuNNA, se jahANAmae kei Ayarie i vA, uvajjhAe i vA, jAva kassa vi kohAibhAvaM annujaannijjaa| settaM kuppAvayaNiyA bhaavaannunnnnaa| prazna - vaha kuprAvacanika bhAva anujJA kyA hai? uttara - jaise - koI kuprAvanika AcArya, upAdhyAya Adi haiM, ve kisI para kisI avinaya Adi kAraNoM se ruSTa hokara krodha Adi bhAva se anujJA dete haiM arthAt krodha Adi karate haiM, kaTutama zabda kahate haiM, mRtyu daNDa Adi dete haiM, vaha kuprAvacanika bhAva anujJA hai| se kiM taM loguttariyA bhAvANuNNA? loguttariyA bhAvANuNNA-se jahANAmae Ayarie i vA, kammi kAraNe tuDe samANe kAlociyaNANAi-guNa-jogiNo, viNIyassa khamAippahANassa susIlassa sIsassa tiviheNaM tikaraNasuddheNaM bhAveNaM AyAraM vA, suyagaDaM vA, ThANaM vA, samavAyaM vA, vivAhapaNNatti vA, NAyAdhammakahA vA, uvAsagadasAo vA, aMtagaDadasAo vA, aNuttarovavAiyadasAo vA, paNhAvAgaraNaM vA, vivAgasuyaM vA, diTThivAyaM vA, savva-davva-guNa-pajjavehiM savvANuogaM vA, annujaannijjaa| se taM loguttariyA bhaavaannunnnnaa| se taM bhaavaannunnnnaa| For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ***** nandI sUtra prazna vaha lokottara bhAva anujJA kyA hai ? uttara jaise - koI AcArya, upAdhyAya yAvat gaNAvacchedaka haiM, ve kisI ziSya yA ziSyA para kisI vinaya Adi kAraNa se santuSTa hone para kAlocit jJAnAdiguNa ke yogya, vinIta, kSamAdi dasa bheda vAle sAdhu dharma meM pradhAna, suzIla ziSya ko vizuddha tIna karaNa aura tIna yoga se bhAva pUrvaka 1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAMga 4. samavAyAMga 5. vyAkhyAprajJapti aMga 6. jJAtAdharmakathAMga 7. upAsakadasAMga 8. aMtakRtadasAMga 9. anuttaraupapAtika aMga 10. praznavyAkaraNa aMga 11. vipAkazruta aMga 12. dRSTivAda aMga kI yA sarva dravya, sarva guNa, sarva paryava yukta sarva anuyoga- vyAkhyAna kI anujJA dete haiM arthAt AcArAMga Adi sambandhI sUtra, artha dhAraNA Adi ko dhAraNA karane kI aura dUsaroM ko dene kI anumati dete haiM yA isa viSayaka pUrva meM jo sUtra, artha dhAraNA Adi dene kI, ziSya - ziSyA ne yAcanA kI thI, vaha pUrI karate haiM, vaha lokottara bhAva anujJA hai| yaha bhAva anujJA hai| - kimaNNA kassa'NuNNA, kevaiyakAlaM pavattiyANuNNA ? Aigare purimatAle, pavattiyA usaMhaseNassa // 1 // prazna 1. anujJA kyA hai? 2. anujJA kise dI gaI aura 3. anujJA kaba se pravartita huI ? uttara - sabase pahale Adikara zrI RSabhadeva bhagavAn ne purimatAla nagara meM, zrI RSabhasena ( apara nAma puMDarIka) nAmaka prathama gaNadhara ko anujJA dI arthAt sUtra Adi ko dhAraNa karane kI aura dUsaroM ko sikhalAne kI AjJA dii| 1 aNuNNA 2 uNNamaNI 3 NamaNI, 4 NAmaNi 5 ThavaNA 6 bhAve 7 pabhAvaNaM 8 payAro / 9 tadubhayahiyaM 10 majjAyA; 11 NAo 12 kappo ya 13 maggo ya // 2 // 14 saMgraha 15 saMvara 16 Nijjara, 17 TThiikaraNaM ceva 18 jIvavuDDipayaM / 19 paya 20 pavaraM ceva tahA, vIramaNNA NAmAI // 3 // taM aNNA naMdI | aNuNNA naMdI samattA / artha - anujJA ke ye ekArthaka, nAnA ghoSa aura nAnA vyaJjana vAle 20 nAma haiM - ***** For Personal & Private Use Only 1. anujJA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anujJA naMdI 2. unnamanI 3. namanI 4. nAmanI 5. sthApanA 6. bhAva 7 prabhAvanA 8. pracAra 9 tadubhaya hita 10. maryAdA 11. nyAya 12. mArga 13. kalpa 14. saMgraha 15. saMvara 16. nirjarA 17. sthitikaraNa 18. jIvavRddhi pada 19. pada aura 20. pravara / vivecana 1. anujJA - vinaya, kSamA, suzIlatA Adi sUtrArtha ko dhAraNa karane aura sikhAne ke anukUla guNa prApta hone para gurudeva ziSya ko anujJA ke yogya jAna kara anujJA dete haiM, ataH ise 'anujJA' kahate haiM / 2. unnamanI 'unnamanI' kahate haiM / - - - 3. namanI - anujJA AtmA ko 'namra' vinIta banAtI hai, ataeva anujJA ko 'namanI' kahate haiN| 4. nAmanI - anujJA, gurudeva ke hRdaya ko bhI namra karatI hai (sUtrArtha dharAne kI bhAvanA na ho, to bhI bhAva utpanna kara detI hai), ataeva anujJA ko 'nAmanI' kahate haiM / 5. sthApanA - anujJApUrvaka zrutajJAna dhAraNa karane se zruta ke zabda hRdaya meM sthApita ho jAte haiM- sthira ho jAte haiM, ataeva anujJA ko sthApanA' kahate haiM / 6. bhAva anujJApUrvaka zrutajJAna ko dhAraNa karane se zruta ke bhAva hRdayaMgama ho jAte haiM, ataeva anujJA ko 'bhAva' kahate haiM / 293 **** anujJA jIvana ko unnata banAtI hai ( pAtra banAtI hai), ataeva anujJA ko 7. prabhAvanA - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se zrutajJAna, AtmA ko prabhAvita karatA hai tathA darzakoM ko bhI prabhAvita karatA hai, ataeva anujJA ko 'prabhAvanA' kahate haiM / 8. pracAra - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se jagat meM zrutajJAna kA mahattva bar3ha kara zrutajJAna kA pracAra hotA hai, ataeva anujJA ko 'pracAra' kahate haiN| 9. tadubhaya hita anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se sIkhane vAle sikhAne vAle kA aura anya kA bhI hita hotA hai, ataeva anujJA ko 'tadubhaya hita' kahate haiM / 10. maryAdA - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se ziSya samyak zruta kI maryAdA meM rahatA hai (sUtra viruddha zraddhA prarUpaNA aura sparzanA vAlA nahIM banatA) aura anujJApUrvaka jJAna grahaNa yaha maryAdA hai, ataeva anujJA ko 'maryAdA' kahate haiN| 11. nyAya - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se zrutajJAna kA niyamita lAbha hotA hai aura zrutajJAna pAnA ho to anujJApUrvaka lenA nyAya hai, ataeva anujJA ko 'nyAya' kahate haiM / 12. kalpa yadi koI zrutajJAna Adi meM bar3A bhI ho aura use kisI choTe se koI abhinava jJAna lenA ho, to usakA bhI kalpa yaha hai ki 'anujJApUrvaka zrutajJAna grahaNa kare', ataeva anujJA ko 'kalpa' kahate haiN| - For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 **************************************************** nandI sUtra * * * 13. mArga - anujJA, zrutajJAna ko prApta karane kA mArga hai aura anujJApUrvaka kA zrutajJAna mArga rUpa banatA hai, ataeva anujJA ko 'mArga' kahate haiN| 14. saMgraha - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se zruta kA adhika saMgraha hotA hai, ataeva anujJA . ko 'saMgraha' kahate haiN| 15. saMvara - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se anaMtara jJAnAvaraNIya karma kA nUtana baMdha rukatA hai, aura paraMpara sarva karma kA baMdha rukatA hai, ataevaM anujJA ko 'saMvara' kahate haiN| 16. nirjarA - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se mukhyatayA purAne jJAnAvaraNIya karmoM kI aura sAtha meM anya sAta karmoM kI bhI nirjarA hotI hai, ataeva anujJA ko 'nirjarA' kahate haiN| 17. sthitikaraNa - anujJApUrvaka sIkhA huA zrutajJAna, AtmA ko ArAdhaka banAkara AtmA kI mokSamArga meM sthiti ko sudRr3ha banAtA hai| ataeva anujJA ko 'sthitikaraNa' kahate haiN| 18. jIvavRddhi pada - anujJApUrvaka sIkhA huA zrutajJAna, jIva meM uttarottara anyAnya guNoM kI vRddhi karatA hai, ataeva anujJA ko 'jIvavRddhi pada' kahate haiN| 19. pada - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane vAlA, zrutajJAna aura zrutArthiyoM ke lie AdhArabhUta bana jAtA hai, pada ke yogya banatA hai, ataeva anujJA ko 'pada' kahate haiN| 20. pravara - anujJApUrvaka zrutajJAna sIkhane se, zrutajJAna adhikAdhika nirmala aura tejasvI hotA hai, ataeva anujJA ko 'pravara' kahate haiN| ____ isa prakAra nandI kA pariziSTa anujJA nandI samApta huii| For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghu nandI (yoga kriyA rUpa bRhad nandI) NANaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA - 1. AbhiNibohiyaNANaM, 2. suyaNANaM, 3. ohiNANaM, 4. maNapajjavaNANaM, 5. kevlnnaannN| tattha cattAri NANAiM, ThappAiM, ThavaNijjAiMNo uddisijjaMti No samuddisijjaMti No annunnnnvijNti|suynnaannss puNa 1. uddeso, 2. samuddeso, 3. aNuNNA , 4. aNuogo ya pvtti| ___ jai suyaNANassa.uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogoyapavattai, kiM aMgapaviTThassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai? kiM aMga bAhirassa uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogoyapavattai?aMgapaviTThassavi uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai, aMga bAhirassa vi uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| - z2ai aMgabAhirassa uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai, kiM Avassagassa uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai? Avassaga vairittassa vi uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai? Avassagassa vi uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti|aavssgviritt uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| jai Avassagassa uddeso, samuddeso, aNueNA, aNuogo ya pavattai, kiM sAmAiyassa, cauvvIsatthassa, vaMdaNassa, paDikkamaNassa, kAussagassa paccakkhANassa-savvesi pi eesiM uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| jai Avassaga vairittassa uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai, kiM kAliyasuyassa uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai? kiM ukkAliyasuyassa uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai? kAliyasuyassa vi uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai, ukkAliyasuyassavi uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| 0 inameM se (zrutajJAna ko chor3akara) cAra jJAna sthApya haiN| ye jisameM haiM, usI meM rahate haiM, dene-lene ke vyavahAra meM nahIM aate| inakA uddeza samaddeza Adi nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nandI sUtra ******************************* ************************ ******************* ****************** jai ukkAliyassa uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai, kiM dasavekAliyassa, kappiyAkappiyassa, culakappasuyassa, mahAkappasuyassa, uvavAiyasuyassa, rAyapaseNiyasuyassa, jIvAbhigamassa, paNNavaNAe, mahApaNNavaNAe, pamAyappamAyassa, NedIe, aNuogadArANaM, deviMdatthavassa, taMdulaveyAliyassa, caMdAvijjhayassa, sUrapaNNattIe, porasimaMDalassa, maMDalapavesassa, vijjAcaraNaviNicchayassa, gaNivijAe, jhANavibhattIe, maraNavibhattIe, oyavisohIe, vIyarAgasuyassa, saMlehaNAsuyassa, vihArakappassa, caraNavihIe, AurapaccakkhANassa, mahApaccakkhANassa, savvesiM pi eesiM uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| jai kAliyassa uddeso jAva aNuogo ya pavattai kiM uttarajjhayaNANaM, dasANaM, kappassa, vavahArassa, NisIhassa, mahANisIhassa, isibhAsiyANaM, jaMbUdIvaipaNNattIe, caMdapaNNattIe, dIvasAgarapaNNattIe, khuDDiyAvimANapavibhattIe, mahalliyAvimANapavibhattIe, aMgacUliyAe, vaggacUliyAe, vivAhacUliyAe, aruNovavAyassa, varuNovavAyassa, garulovavAyassa, dharaNovavAyassa vesamaNoSavAyassa, velaMdharovavAyassa, deviMdovavAyassa, uTThANasuyassa, samuTThANasuyassa, NAgapariyAvaliyANaM, NirayAvaliyANaM, kappiyANaM, kappavaDiMsiyANaM, puphiyANaM, puSphacUliyANaM, vaNhidasANaM, AsIvisabhAvaNANaM diTThivisabhAvaNANaM, (cAraNabhAvaNANaM) sumiNabhAvaNANaM, mahAsumiNaM bhAvaNANaM, teyaggiNisaggANaM, savvesiM pi eesiM uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| ___ jai aMgapaviTThassa uddeso, samuheso, aNuNNA, aNuogo ya pavattai, kiM AyArassa, suyagaDassa, ThANassa, samavAyassa, vivAhapaNNattIe, NAyAdhammakahANaM, uvAsagadasANaM, aMtagaDadasANaM, aNuttarovavAiyadasANaM, paNhAvAgaraNANaM, vivAgasuyassa, diTThIvAyassa, savvesiM pi eesiM uddeso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| imaM puNa paTThavaNaM paDucca imassa sAhussa, imAe sAhuNIe, uheso, samuddeso, aNuNNA, aNuogo ya pvtti| khamAsamaNANaM hatyeNaM, sutteNaM, atyeNaM, tadubhaeNaM uddesomi, samuddesomi, annujaannaami| |lghu nandI smaapt| For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvayaNa jiggathaM pA sacca jo yaraM vaMde pAmajjai saMghaguNA sayayaM taMsa zrI a.bhA.sudhama ma jaina saMskRti ki saMgha jodhapura akhila siMca akhilabha kasaMgha akhila radAkasaMgha akhilabhA kasaMgha akhila bhAra skRti rakSaka saMgha akhilabhA kasaMgha akhila bhAratIyasudha saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA ka saMgha akhila bhAratIya sudharmajana sarakAra mAratIya suvarmajana saMskRti rakSaka saMgha khilA kasaMgha akhilabhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajena saMskRti rakSaka saMgha akhilamA kasaMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA kasaMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti-rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA taka saMgha akhila bhAratIya sudhAMjaina saMskRti rakSaka saMgha khilabhAratIya sudharmajana-saMskRti rakSaka saMgha, akhilabhA naka saMca akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA uka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya su jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA haka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIyasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA ka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSakaMsaMca akhila raka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhAratIya sadharma jana saMstuti rakSaka saMgha akhilabha ka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA ka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina, saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA kasaMca akhila bhAratIya sutharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIyasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA ka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhAratIya sudharma jaina saMskRti rathAka saMgha akhilabha saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabha sada akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSakaMsaM akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabhA kasAlikAmAnanIya sudharma jaina saMskRti tyAlA vATalIya sudhajana saMskRti rakSakAjAkhilabha saMgha akhilabhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka satra bhAratIya sudharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhilabha