Book Title: Anekant 2009 Book 62 Ank 03 to 04
Author(s): Jaikumar Jain
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538062/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Year-62, Volume-3 July-September 2009 anekAnta (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA ) ANEKANTA (A Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) sampAdaka DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara (u.pra.) RNI No. 10591/62 ISSN 0974-8768 Editor Dr. Jaikumar Jain, Muzaffarnagar (U.P.) Mobile : 09760002389 vIra sevA mandira, naI dillI- 110 002 Vir Sewa Mandir, New Delhi-110002 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ANEKANTA (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) (AQuarterly Research Journal for Jalnology & Prakrit Languages) Founder saMsthApaka AcArya jugalakizora mukhatAra 'yugavIra' Acharya Jugalkishor Mukhtar 'Yugveer' Editor Prof. PhoolChand Jain 'Premi', Varanasi, Prof. Kamlesh Kumar Jain, Varanasi, sampAdaka maNDala pro. phUlacanda jaina 'premI', vArANasI pro. kamaleza kumAra jaina, varANasI, pro. udayacanda jaina, udayapura DaoN. hukumacanda jaina, dillI pro, ema.ela. jaina, naI dillI Prof. Udaychand Jain, Udaipur, Dr. Hukumchand Jain, Delhi, Prof. M.L. Jain, New Delhi sadasyatA zulka/ Subsercription eka aMka-rupaye 20/- vArSika - ru. 80/This issue - Rs. 20/- Yearly - Rs. 80/ sabhI patrAcAra patrikA evaM sampAdakIya hetu patA - All correspondance for the journal & editorial on vIra sevA maMdira (jaina darzana zodha saMsthAna) Vir Sewa Mandir (A Research Institute for Jainology) 21, aMsArI ror3a dariyAgaMja, naI dillI-110 002-06 21, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002-06 phona naM. 011-30120522, 23250522, 09311050522 e-mail-virsewa@gmail.com vidvAna lekhakoM ke vicAroM se sampAdaka maMDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM haiN| lekhoM meM diye gaye tathyoM aura sandarbho kI prAmANikatA ke saMbaMdha meM lekhaka svayaM uttaradAyI haiM sabhI prakAra ke vivAdoM kA nipaTArA dillI nyAyAlaya ke adhIna hogaa| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma pada nija hita kAraja karanA nija hita kAraja karanA re bhAI ! nija hita kAraja karanA, janma- maraNa dukha pAvana yAteM so vidhi baMdha ktrnaa| nija.. jJAna darasa ara rAga pharasa rasa nija para cinha bhramaranA, saMdhi bheda budhi chainI se kara, nija gahi para prihrnaa| nija.. parigrahI aparAdhI zaMke, tyAgI abhaya vicaranA, tyauM para cAha baMdhA dukhadAyaka tyAgata saba sukha bhrnaa| nija.. jo bhava bhramana cAhe to aba sugurU sIkha ura dharanA, daulata svarasa sudhArasa cAkhau jyoM vinasai bhava mrnaa| nija.. - daulatarAma jI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSaya lekhaka kA nAma pRSTha saMkhyA adhyAtma pada - daulatarAma jI 3 viSayAnukramaNikA 1. sampAdakIya - jayakumAra jaina 5 2. zAbdabodha kA syAdvAdanaya saMskRta - DaoN. rAjakumArI jaina 11 svarUpa 3. puruSArtha siddhyuipAya meM varNita nizcaya - DaoN. azoka kumAra jaina 21 aura vyavahAra naya 4. bhakti kA utkRSTa saMskRta kAvya - zrI paMkaja kumAra jaina 28 bhaktAmarastotra 5. jaina prAcyakAlIna-sAhitya ke Adya hindI - pro. rAjArAma jaina 40 gadya-TIkAkAraH mahApaNDita ToDaramala 6. siddhakSetra siddhavarakUTa tIrtha kA vaibhava - DaoN. saMgItA mehatA 55 7. AcArya jJAnasAgara ke saMskRta mahAkAvyoM meM anekAntavAda - DA0 candramohana zarmA 60 8. daza dharma - DaoN. basanta lAla jaina 65 9. bundelakhaNDa ke jaina tIrtho meM jaina saMskRti aura kalA kI vyApakatA 74 - paM. vimalakumAra jaina 10. tIrthakara kA zrIvihAra vaicArika dharAtala para - DaoN. dharmendra jaina 11. AcArya jayasena kI dRSTi meM syAdvAda - DaoN. supArzva kumAra jaina 11. riSabhadevA, pustaka samIkSA - pro. ema. ela. jaina 79 89 95 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya vIra sevA maMdira (jaina darzana zodha saMsthAna) naI dillI dvArA prakAzita traimAsika zodha-patrikA ke sampAdana kA uttaradAyitva janavarI 2000 I. meM maine samhAlA thaa| paramAdaraNIya paM. padamacaMda zAstrI kI chatrachAyA usa samaya mere sira para thI tathA unakA parAmarza satata prApta thaa| 01 janavarI 2007 ko acAnaka anabhra vajrapAta huA aura zrutArAdhaka paNDita jI kA cira viyoga ho gyaa| vIra sevA maMdira ke padAdhikArI hataprabha ho gye| maiM 1979 se paNDita jI se paricita huA kintu anekAnta ke sampAdaka ke rupa meM 7 varSa taka unake atyanta nikaTa rahane evaM carcA karane para maiMne pAyA ki paNDita jI jaise nirabhimAnI, ni:spRhI kintu dabaMga svabhAva ke dhanI paNDita samAja meM aMguligaNya hI haiN| Aja jaba adhikAMza vidvAn svArthavaza Agama ke virUddha kathana kara raheM haiM, aise samaya meM paM. padamacaMda zAstrI kI smRti nizcita taura para hameM Agama rakSA ke uttaradAyitva kA bodha karAne meM samartha hogii| isa samaya mujhe smaraNa A rahI hai eka ghaTanA jo maiMne bAra-bAra vIra sevA maMdira ke padAdhikAriyoM se sunI hai ki mandira samiti ne prastAva pAsa kiyA thA ki jo mAnadeya paNDita jI diyA jA rahA hai usako dogunA kara diyA jAya evaM AjIvana yaha rAzi unakoM pradAna kI jAya evaM unake svargArohaNa ke pazcAt vaha rAzi unakI dharmapatnI ko AjIvana dI jaay| jaba isa Azaya kA prastAva paNDita jI ko batAyA gayA to ve bole ki mujhe jo mila rahA hai, usase adhika kI AvazyakatA nahI hai| paNDita jI ke svargArohaNa ke pazcAt yaha rAzi unakI dharmapatnI ko ko dI jA rahI hai| saMsthA kI udAratA bhI paM. jI kI taraha hI sarAhanIya hai| paM. sadAsukha jI ke pazcAt kadAcit maiMne yaha prathama bAra sunA thaa| yaha merA ahobhAgya rahA ki paNDita jI kA sAnnidhya preraNA evaM Aloka mujhe milaa| unake Adeza se hI maine anekAnta ke sampAdana kA gurutara uttaradAyitva svIkAra kiyA thaa| vIra sevA mandira (jaina darzana zodha saMsthAna) aura usakI traimAsika zodha patrikA 'anekAnta' Aja pragati ke patha para niraMtara agrasara hai tathA sudhI pAThakoM evaM vidvAn lekhakoM kA sahayoga use prApta ho rahA hai| saMsthA kI pragAti ko dekhakara maiM abhibhUta hU~ tathA katipaya mahatvapUrNa binduoM para pAThakoM evaM sudhI zrAvakoM kA sammukha prApta karanA apanA kartavya samajhatA huuN| sAhitya pradarzanI saMsthA ne apane bhavana ke mukhya dvAra ke donoM tarapha sAhitya pradarzanI sthala kA nirmANa kara jaina Agama, dharma, darzana, saMskRti evaM kalA ke sAtha-sAtha jaina vidyAoM se sambaddha anya viSayoM kA sAhitya pradarzita karane tathA Avazyaka sAhitya kI bikrI ke lie sthala upalabdha karAyA hai| isase jahA~ jaina samAja ko paryApta lAbha mila rahA hai, vahA~ anusaMdhAna kArya meM saMlagna vidvAnoM evaM zodha-chAtroM kI aneka samasyAyeM bhI hala ho rahI hai| yadi anya saMsthAyeM bhI samAja ke sabhI vargoM ke hita meM aisA kArya kareM to nizcita taura para saMsthAoM ke uddezyoM kI pUrti hogI tathA samAja ke dhana kA sadupayoga hogaa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI-sitambara 2009 kampayUTarIkaraNa yojanA saMsthA ke granthAgAra meM prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, aMgrejI, urdU evaM anya bhAratIya bhASAoM meM likhita jaina evaM jainetara sAhitya ke uccakoTi ke sAta hajAra se bhI adhika prAcIna evaM navIna grantha haiN| inameM jyotiSa, Ayurveda evaM jainetara dharmo ke hastalikhita grantha bhI hai| ina granthoM kI surakSA hetu saMsthA ke apane bhavana meM Adhunika takanIka se paripUrNa eka kampyUTara senTara sthApita kiyA gayA hai| saMsthA kI kAryakAriNI samiti ne sI.Daika upakrama ke sAtha vIra sevA mandira ke granthAgAra meM vidyamAna prAcIna granthoM evaM mahattvapUrNa dastAvejoM ke DijiTAijezana kA kArya prAraMbha ho cukA hai| skainiMga kI isa prakriyA se granthAgAra kI jIrNa-zIrNa pustakoM evaM pANDulipiyoM kA saMrakSaNa ho skegaa| isa kArya meM saMsthA ke utsAhI mantrI zrI yogeza jaina jI ko maiMne satata niSThApUrvaka kArya meM saMlagna dekhA hai| vIra sevA mandira ke vividha gatividhiyoM ke saMcAlita karane ke lie upasamitiyoM kA gaThana kiyA gayA hai| yathA acala sampatti prabaMdhana upasamiti, zodha upasamiti, vidhAna saMzodhana upasamiti, evaM kampyUTarIkaraNa projekTa aadi| ina upasamitiyoM ke saMyojaka manonIta kiye gaye haiM unameM zrI subhASa jaina, mahAmaMtrI, zrI dhanapAla siMha jaina, zrI yogeza jaina, zrI vinoda kumAra jaina, ke sAtha zrI rupacaMda kaTAriyA, zrI sumata prasAda jaina, Adi loga isake pramukha rupa se sadasya haiN| zodha upasamiti jUlAI 1961 meM saMsthA ne apanA granthAgAra anusaMdhAna hetu lokArpita kiyA thaa| taba se aba taka zodhArthI nirantara saMsthA ke granthAgAra ke granthoM se anusaMdhAna kArya meM lAbhAnvita hote rahe hai| isase bar3A aura pramANa kyA ho sakatA hai ki deza videza meM jaina vidyAoM para kiye gaye zodha kArya meM vIra sevA maMdira kA ullekha aura anekAnta kA sandarbha avazya ho dRSTigocara ho jAtA hai| dinaoNka 2 mArca 2008 ko kAryakAriNI samiti ne zodha kAryo meM vizeSa avadAna hetu eka zodha upasamiti kA gaThana kiyA hai| sampUrNa samiti Agama kI surakSA ko dhyAna meM rakhakara zodha kArya ke vikAsa ke lie dartAcatta hokara prayAsazIla hai| zodha upasamiti kI bhAvanA ke anusAra jaina vidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA anekAnta ne apane prAcIna stara ko akSuNNa rakhate hue cintanazIla pAThakoM ko navIna sAmagrI pradAna karane hetu apane rUpa evaM AkAra meM parivartana-parivardhana kiyA hai| vidvAnoM ne anekAnta ke avadAna ko AcAra vicAra ke unnayana, tatvajJAna ke pracAra prasAra aura sAhityika, aitihAsika evaM purAtAtvika kSetra meM mahattvapUrNa mAnakara sammAna pradAna kiyA hai| maiM sampAdaka ke rUpa meM vidvAn manISiyoM se nivedana karanA cAhatA hU~ ki ve apane AlekhoM, TippaNiyoM evaM parAmarzo se anekAnta ke yAtrApatha ko sugama banAyeM tAki yaha patrikA pUrva kI taraha anusaMdhAna ke kSetra meM mAnaka sthAna banAye rakha ske| yU.jI.sI. ne zikSakoM kI niyukti evaM padonnati Adi meM una patrikAoM meM prakAzita zodha patroM ko hI mAnyatA dI hai, jina patrikAoM ko ISSN naMbara prApta hai| saubhAgya kA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 viSaya hai ki perisa se jArI hone vAlA yaha inTaranezanala sTeNDarDa sIriyala nambara 'anekAnta' ko isakA stara dekhakara prApta ho cukA hai| jahA~ katipaya zodha patrikAyeM rAzi lekara Alekha prakAzita kara rahI haiM, vahA~ anekAnta acche AlekhoM ko mAnadeya bhI pradAna kara rahA hai| saMsthA kI yaha udAratA anusaMdhAna premiyoM ko pramoda pradAna kara rahI hai| maiM AhvAna karatA hU~ una anusaMdhitsuoM kA, jo prAcya vidyAoM meM rUci rakhate haiM, ve jaina vidyA evaM prAkRta ke kSetra se bhI jur3eM tathA bhAratIya saMskRti ke sarvAga saMrakSaNa meM apanA mahattvapUrNa avadAna deN| jaina vidyAoM ke kSetra meM na kevala prAcya apitu pAzcAtya vidvAnoM kI gaMbhIra rUci rahI hai| videzI zodhArthI sAdhanoM ke abhAva meM hatotsAhita na hoM, isa bAta kA saMsthA satata dhyAna rakha rahI hai| isa sandarbha meM pro. ema.ela.jaina, sAhU Ara.pI.jaina evaM zrI yogeza jaina tathA saMsthA ke anya padAdhikAriyoM ke sammilita prayAsa saphalIbhUta ho rahe haiM / pichale 5 varSo meM jina videzI vidvAnoM ne hamAre granthAgAra kA avalokana evaM upayoga kiyA hai, unameM pro. krAmavela havAI, pro. anne vailI-kanADA, DaoN sabIne skAlja-jarmanI, pro. naTAliyA-mAsko, DaoN bhuvanendra kumAra-kanADA, DaoN jeneTa guna-kanADA, DaoN arAna grAsa-kailiphorniyA aura DaoN. pI.bI. gADA-TaiksAsa pramukha haiN| yahA~ maiM yaha vizeSa rUpa se ullekha karanA cAhU~gA ki jaina sAhitya evaM itihAsa, prAcya vidyAoM kA antaHzAstrIya adhyayana tathA ahiMsA evaM zAkAhAra meM rUci rakhane vAlA kisI bhI deza kA kisI bhI jAti yA samudAya kA koI bhI vyakti yahA~ apane anusaMdhAna ke lie AvAsa evaM granthAgAra kI suvidhA ni:zulka prApta kara sakatA hai| vAtAnukUlita sabhAgAra saMsthA ke pAsa apane navInIkRta vizAla bhavana meM eka vAtAnukUlita vizAla sabhAgAra hai| isameM vibhinna akAdamika, sAmAjika evaM dhArmika gatividhiyoM kA Ayojana hotA rahatA hai| vaijJAnika evaM takanIkI zabdAvalI Ayoga, uccatara zikSA vibhAga, mAnava saMsAdhana vikAsa maMtrAlaya bhArata sarakAra ne apanI prAcya dharma-darzana paribhASA koza yojanA meM jaina dharma darzana paribhASA koza ke nirmANa meM isa sabhAgAra kA evaM saMsthA ke granthAgAra kA anusaMdhAna hetu aneka bAra upayoga kiyA hai| yaha grantha pUrNatayA kampoja hokara saMzodhita kiyA jA cukA hai tathA zIdhra hI prakAzita hone vAlA hai| isa koza ke nirmANa meM eka mAnada sadasya ke rUpa meM mujhe bhI sahabhagitA kA avasara prApta huA hai isa kArya meM zrI subhASa jaina-zakuna priMTarsa mahAmaMtrI vIra sevA maMdira kA avismaraNIya sahayoga milA hai| vizeSa vyAkhyAnamAlA zratu paMcamI parva ke pAvana prasaMga para saMsthA kI kAryakAriNI samiti ke nirNayAnusAra vAtAnukUlita sabhAgAra meM dinAMka 31 maI 2009 ko eka rASTrIya vyAkhyAna mAlA kA Ayojana kiyA gayA, jisakA viSaya jaina vidyA evaM prAkRta sAhitya samIkSA rahA, isa kAryakrama kI adhyakSatA zrI sI.ke. jaina - pUrva mahAsaciva lokasabhA ne kI / mukhya atithi ke rUpa meM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 pro. rAdhAvallabha tripAThI, kulapati rASTrIya saMskRta saMsthAna dillI rahe tathA mukhya vaktA pro. rAjArAma jaina noeDA, pro. zubhacandra maisUra vizvavidyAlaya maisUra tathA pro. kamaleza kumAra jaina jaina bauddha darzana vibhAgAdhyakSa kA. hi. vi. vi. vArANasI ke viziSTa vyAkhyAna sampanna hue| anekAnta ke gata aMka 62/2 apraila-jUna 2009 meM DaoN rAjArAma jaina kA vyAkhyAna 'AcArya puSpadanta-bhUtabali evaM unakA SaTkhaNDAgama', pro. kamaleza kumAra jaina kA vyAkhyAna 'zrutArAdhanA kA parva zrutapaMcamI', pro. zubhacandra kA vyAkhyAna "Shrutapanchami and Digamber Agam Works", pro. rAdhAballabha tripAThI kA vyAkhyAna "prAkRta sAhitya kA vaiziSTya" tathA zrI sI. ke. jaina kA vyAkhyAna "adhyakSIya vaktavya" ke zIrSaka se prakAzita kiyA gayA hai| yaha ukta mAnanIyoM ke vyAkhyAnoM kA sAra saMkSepa hai, kevala pro. rAjArAma jI kA likhita rUpa unake svayaM dvArA taiyAra kiyA gayA hai / kAryakrama kA saMcAlana DaoN. jaya kumAra jaina ne kiyaa| isI dina isa vyAkhyAna mAlA ke dvitIya satra meM eka vidvata goSThI kA Ayojana kiyA gayA jisameM saMsthA ke padAdhikAriyoM, kAryakAriNI sadasyoM ke sAtha jaina vidyAoM ke niSNAta adhItI manISI pro. rAjArAma jaina noeDA, pro. kamaleza kumAra jaina vArANasI, pro zubhacaMdra maisUra, DaoN. azoka kumAra jaina vArANasI, DaoN. jayakumAra jaina mujaphpharanagara, DaoN. jayakumAra upAdhye naI dillI, DaoN. vijaya kumAra jhA zrI mahAvIra jI rAjasthAna, DaoN. ena. sureza kumAra maisUra, DaoN. ramezacandra jaina bijanaura, DaoN. kapUracaMda jaina khataulI, DaoN. narendra kumAra jaina gAjiyAbAda, zrI Ananda kumAra jaina vArANasI, zrI oma prakAza kAlar3A naI dillI, pro. sudIpa jaina naI dillI, DaoN. vIra sAgara jaina naI dillI, DaoN jagadIza prasAda jaina naI dillI, DaoN. atula kumAra jaina naI dillI, DaoN. arUNA Ananda naI dillI, DaoN. zikharacaMda jaina naI dillI evaM zrI manoja jaina 'nirlipta' alIgar3ha Adi vidvAn sammilita hue isa goSThI meM prAyaH sabhI vidvAnoM ne apane vicAra vyakta kiye tathA saMsthA ke prayAsoM kI sarAhanA kii| goSThI kA saMcAlana DaoN. kapUracanda jaina khataulI ne kiyaa| saMsthA ke padAdhikAriyoM ne prativarSa aisI vyAkhyAnamAlAoM ke Ayojana kI bAta rakhI, jisakA upasthita vidvAnoM evaM samAja ke prabuddha zrAvakoM ne karatala dhvani se samarthana kiyA / isa samAroha kI eka anya viziSTa upalabdhi rahI zrI subhASa jaina zakuna priMTarsa dvArA racita pacaraMgA jaina dhvaja gIta kA prathama bAra gAyana / pratyeka dhArmika kRtya ke pUrva dhvajArohaNa evaM dhvajagIta gAyana kI paramparA prAcIna hai| AcArya zrI vidyAnanda jI kI preraNA evaM anya jaina sampradAyoM ke AcAryo kI sahamati se bhagavAn mahAvIra ke 2500veM nirvANa divasa para pacaraMgA dhvaja svIkAra kiyA gayA thaa| yadyapi zrI mizrIlAla jI jaina gunA (ma.pra.) ne usa samaya eka dhvajagIta kI racanA kI thI, kintu vaha adhika pracalita nahI ho paayaa| vaha paMcaragA dhvajagIta isa prakAra thA Adi puruSa ke putra bharata kA, bhArata deza mahAna / AdinAtha se mahAvIra taNka, kareM sumaMgala gAna // pAMca raMga pA~coM parameSThI, yuga ko deM AzISa / vizva zAnti ke lie jhukAveM, pAvana dhvaja ko zISa // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 zrI subhASa jaina dvArA racita pacaraMgA dhvajagIta yataH vijayI vizva tiraMgA pyArA kI tarja para jaina dhvaja pacaraMgA pyArA, jhaNDA U~cA rahe hamArA' ke rupa meM hai, ata: yaha jaina jana mAnasa meM sarvatra pracalita ho sakegA - aisI merI dhAraNA hai| maiM AzA karatA hU~ ki zrutapaMcamI parva para prathama bAra gAyA gayA nimna likhita pacaraMgA dhvajagIta lokapriyatA ke zikhara kA sparza karegA tathA jaina saMgaThana ko zaktizAlI banAne meM mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kregaa| isa dhvajagIta meM tIna khaNDa haiN| prathama meM paMcaparameSThI ke vandana, ratnatraya ke pAlana, hRdaya meM jinavANI ke dhAraNa aura siddhaprabhu ke guNagAyana kI carcA hai to dvitIya meM satya, ahiMsA ko apanAne kI bAta kahI gaI hai| tRtIya khaNDa meM anekAnta dRSTi apanAkara mukti prApti hetu saMyama dhAraNa karane kI mAnyatA pratipAdita kI gii| phalataH yaha dhvajagIta jainadharma ke hArda ko bhI prakaTa karane meM samartha hai| gIta isa prakAra hai - paMcaraMgA jaina dhvaja gIta : jaina dhvaja pacaraMgA pyaaraa| manavAMchita amRta phala paao|| jhaNDA u~cA rahe hmaaraa|| janma maraNa se ho chuttkaaraa| paMcaparameSThI ke vaMdana se| jhaNDA u~cA rahe hmaaraa|| ratnatraya ke vrata pAlana se // jaina dhvajaH pacaraMgA pyaaraa| jinavANI mana meM dhAraNa se| jhaNDA U~cA rahe hamArA // 2 // siddhaprabhu ke guNa gAyana se| isa jhaNDe kI chAyA sukhkr| kleza kaTe mana ho ujiyaaraa| anekAnta dRSTi apanAkara // jhaNDA U~cA rahe hmaaraa|| mukti hetu saMyama tana dhara kr| jaina dhvaja pacaraMgA pyaaraa| vItarAga ko zIza namanakara / / jhaNDA u~cA rahe hmaaraa||1|| subhASa-zakuna kA ho nistArA / Ao sahadharmI gaNa aao| jhaNDA U~cA rahe hmaaraa|| jaina dharma ke nita guNa gaao|| jaina dhvajaH pacaraMgA pyaaraa| satya ahiMsA ko apnaao| / jhaNDA U~cA rahe hamArA // 3 // sAhitya prakAzana sAhitya prakAzana ke kSetra meM vIra sevA mandira ne lagabhaga pacAsa mahatvapUrNa granthoM ko prakAzita kiyA hai| inameM jaina lakSaNAvalI ke tIna bhAga, purAtana jaina vAkya sUcI, jaina vivilogrAphI (aMgrejI) do bhAga, yugavIra nibandhAvalI, jaina grantha prazasti saMgraha ke do bhAga, jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, jinazAsana ke vicAraNIya prasaMga, jarA socie Adi anusaMdhAna kI dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai| paM. padamacaMda zAstrI kA niSkaMpa dIpazikhA evaM mUla jaina saMskRti aparigraha cintanadhArA meM punaH cintana ko balAt vivaza kara dete hai| mahatvapUrNa granthoM ke prakAzana ke sAtha-sAtha saMsthA ne aMgrejI bhASA meM vairisTara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI sitambara 2009 campatarAya jI dvArA likhita Key of Knowledge, va Rishabh Deva kA aMgrejI bhASA meM punarmudraNa meM evaM Confluence of Opposites kA hindI rupAntaraNa " asahamata saMgama" meM takanIkI sahayoga pradAna kara vidvAnoM ke lie upalabdha karAne meM mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kiyA hai| 10 mai bhAvanA bhAtA hU~ ki zrI jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' dvArA saMsthApita isa saMsthA evaM 62 varSa se satata prakAzita 'anekAnta' ko sabhI guNAnurAgiyoM kA sahayoga milatA rahegA. jisase AgAmI varSoM meM samAja kI aura adhika sevA ho skeNgii| jayakumAra jaina lekhakoM se nivedana 1. lekha svaccha hastalikhita athavA Takita mUla lekha hI bhejeN| 2. lekha ke sAtha lekha ke maulika evaM aprakAzita hone kA pramANa patra avazya saMlagna kareM evaM anekAnta meM prakAzana ke nirNaya hone taka anyatra prakAzanArtha na bhejeN| 3. aprakAzita nivandha ko hI prakAzana meM varIyatA dI jAyegI tathA maulika, - aprakAzita evaM mUla lekha prApta hone para hI mAnadeya diyA jAyegA / lekha para apanA pUrA patA, phona evaM mobAIla naM0, va Imela jarUra likhe / 4. yadi lekha kampyUTara para TaMkita ho to usake Font ke sAtha sI. DI. ke rUpa meM bhI bheja sakate haiM athavA use saMsthA E-mail: virsewa@gmail.com para bhI bheja sakate haiN| 5. pustaka samIkSA hetu pustaka kI do pratiyA~ avazya bhejeM tathA saMbhava ho to do pRSThoM meM usa pustaka kA saMkSipta paricaya bhI bhejeN| starIya tathA mahattvapUrNa prakAzanoM kI hI samIkSAyeM prakAzita kI jaayeNgii| 6. lekha mUla hastAkSarita prati meM hI bheje tathA bhejane se pUrva usakI eka prati apane pAsa surakSita rkheN| aprakAzita nibandha lauTAye nahIM jAyeMge / 7. lekha meM ullikhita mUla zlokoM, gAthAoM, uddharaNoM tathA sabhI sandarbhoM ko mUla grantha se milAkara zuddha karake hI bhejeN| prAya: prUpha rIDiMga meM inakA milAna Apake preSita lekha kI mUla kaoNpI se hI saMbhava hotA hai| 8. vizvavidyAlaya anudAna Ayoga, naI dillI ke dvArA jArI nayI padonnati nIti ke anusAra ve hI zodhapatra padonnati meM mAnya hoge jo ISSN naMbara se yukta zodha patrikA meM prakAzita hoNge| anekAnta patrikA ko perisa se jArI hone vAle inTaranezanala sTaiNDarDa sIriyala naMbara prApta hai| vidvAna apane uccastarIya zodha Alekha prakAzana hetu bheje| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAbda-bodha kA syAdvAdanayasaMskRta svarUpa - DA. rAjakumArI jaina jaina darzana ke anusAra jo bhI sat hai vaha anekAntAtmaka svarUpa meM avasthita hai| anekAnta ko paribhASita karate hue kahA gayA haiM ki eka vastu kI vasturupatA ke niSpAdaka eka-aneka, bheda-abheda, sAmAnya-vizeSa Adi sapratipakSI dharmoM kA yugapat sadbhAva anekAnta hai| yaha 'vastu sarvathA sat svarUpa hI hai athavA asat rUpa hI haiM, 'eka rUpa hI hai', nitya hI hai athavA anitya hI hai, isa prakAra sarvathA ekAnta ke tyAga svarUpa hai aura yaha pratipAdana karatA hai ki jo eka hai vahI aneka bhI hai, jo sat hai vahI asat bhI hai, jo nitya hai vahI anitya bhI hai| isa prakAra eka vastu kI vasturUpatA ko sthApita karane vAle sapratipakSI dharmayugaloM kA yugapat sadbhAva anekAnta kahalAtA hai| ___ jo bhI sat hai vaha anekAntAtmaka -ekAnekAtmaka, bhedAbhedAtmaka, sAmAnyavizeSAtmaka svarUpa meM avasthita hai| dUsare zabdoM meM eka vastu kA svarUpa usakI aneka vizeSatAeM haiN| vastu na to una vizeSatAoM kA samUha mAtra hai, na hI vaha unake bhinna unakA Azraya mAtra hai| isake viparIta vaha unameM vyApta eka akhaNDa sattA hai| eka vastu kI aneka vizeSatAoM meM nAma, lakSaNa, prayojana Adi kI apekSA bheda hote hue bhI sattApekSayA abheda hai| ye vizeSatAoM rUpa se aneka hote hue bhI vasturUpa se eka hai| udAharaNa ke liye eka vastu ke sAmAnya rUpa se sadaiva vidyamAna rahane vAle aneka svabhAvoM ko guNa tathA unakI kAlakrama se hone vAlI aneka viziSTa abhivyaktiyoM ko paryAya kahA jAtA hai| eka dravya nAma, lakSaNa prayojana Adi kI apekSA paraspara bhinna bhinna aneka guNa tAdAtmya (tAdAtmya tat+Atmya) sambandha se yukta hokara eka dUsare kI AtmA yA svabhAva hote hue eka astitvarUpatA yA eka dravyarUpatA ko prApta karate haiN| eka dravya ke aneka guNoM ke isa tAttvika abheda ke kAraNa ne kevala dravya kA svabhAva usake samasta guNa haiM balki eka guNa kA svabhAva bhI usakA AzrayadAtA sampUrNa dravya arthAt dravya ke samasta guNa hai| isa prakAra sattA mAtra dravya rUpa, mAtra guNa rUpa athavA paraspara nirapekSa guNa aura guNI rUpa na hokara guNa-guNyAtmaka svarUpa meM avasthita hai| jisa prakAra nAma, lakSaNadi kI apekSA paraspara bhinna-bhinna aneka guNa tAdAtmya sambandha pUrvaka eka dravyarUpatA ko prApta karate haiM usI prakAra nAma, lakSaNAdi kI apekSA paraspara bhinna-bhinna aneka avayava saMyoga sambandha se sambandhita hokara tathA eka dUsare ke svarUpa aura kAryoM se prabhAvita hote hue eka avayavI-rUpatA ko prApta karate haiN| dUsare zabdoM meM eka avayavI apane aneka avayavoM meM vyApta eka jaTila saMracanA hai| usakA svarUpa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI-sitambara 2009 usake samasta avayava hai| sAtha hI eka avayava bhI jisa viziSTa svarUpa meM avasthita hai usa svarUpa ko vaha avayavI ke Azraya meM rahakara arthAt usake anya aMgoM se sambandhita aura unake kAryoM se prabhAvita hotA huA prApta karatA hai| udAharaNa ke liye eka zarIra apane hAtha, paira, sira, peTa Adi aneka aMgoM ke atirikta kucha nahIM hai| lekina vaha unakA samUha mAtra na hokara unameM vyApta eka jaTila saMracanA hai| zarIra ke bhinna-bhinna aMgoM kA svarUpa bhinna-bhinna hai| ve bhinna-bhinna kAryoM ko sampAdita karate haiM lekina ve zarIra ke eka aMga ke rUpa meM hI, isake anya aMgoM se sambandhita aura unake kAryoM se prabhAvita hokara hI isa svarUpa aura sAmarthya se yukta ho sakate haiM; tathA yadi kisI kAraNavaza ve zarIra se alaga ho jAye to unakA isa viziSTa svarUpa aura zaktiyoM se yukta astitva samApta ho jAtA hai| jaise hAtha zarIra ke aMga ke rUpa meM halana calana Adi kriyAoM se yukta hotA hai, cIjoM ko uThAne, rakhane Adi kAryoM ko sampAdita karatA hai lekina yadi kisI kAraNavaza hAtha zarIra se alaga ho jAya to vaha apanA yaha viziSTa svarUpa aura upayogitA kho detA hai| eka vastu mAtra sAmAnya rUpa yA mAtra vizeSa rUpa na hokara sAmAnyavizeSAtmaka sattA hai| usakA sAmAnya svarUpa sAmAnya rUpa se nirantara vahIM rahate hue vastu kI Antarika bAhya sthitiyoM meM hone vAle parivartana ke anusAra sadaiva kisI na kisI viziSTa svarUpa meM abhivyakta hotA huA hI astitva rakhatA hai| sattA ke isa anekAntAtmaka-ekAnekAtmaka, bhedAbhedAtmaka, sAmAnya vizeSAtmaka svarUpa ke kAraNa na kevala eka dharmI kA jJAna usake dharmoM ke jJAna pUrvaka hotA hai balki eka dharma ke viziSTa svarUpa ko bhI usake AzrayabhUta dharmI ke sarvAMgINa svarUpa ke jJAna pUrvaka hI jAnA jA sakatA hai| jo vyakti samagra vastu svarUpa ko jAnatA hai vahI usake ekAMza ke viziSTa svarUpa ko grahaNa kara sakatA hai tathA vyakti kI samagra vastu ke prati samajha jitanI gaharI hotI jAtI hai usakI ekAMza ke viziSTa svarUpa ko grahaNa karane kI kSamatA utanI hI prakhara hotI jAtI hai| zarIra ke eka vizeSa aMga-sira meM utpanna hue vikAra ke viziSTa svarUpa ko eka kuzala DaoNkTara hI samajha sakatA hai kyoMki vaha sampUrNa zarIra ko arthAta zarIra ke samasta aMgoM, unakI kAryapraNAlI tathA unake kAryoM ke sira para par3ane vAle prabhAvoM ko jAnatA hai| apanI isa samasta jAnakArI ko dRSTi meM rakhate hue, isakA upayoga karate hue vibhinna pramANoM kI sahAyatA se vaha taya karatA hai ki sira ke vikAra kA kAraNa netroM kI kamajorI hai, peTa kI kharAbI hai athavA sira kI saMracanA meM hI koI doSa utpanna ho gayA hai| isa prakAra vibhinna pramANoM dvArA parIkSA pUrvaka kiye gaye cintana ke AdhAra para vaha sira ke vikAra ke viziSTa svarUpa ko jAnakara usake nidAna kA svarUpa taya karatA hai| isa kArya ko eka sAmAnya vyakti nahIM kara sakatA kyoMki vaha sampUrNa zarIra kI kArya praNAlI tathA zarIra ke vibhinna aMgoM para par3ane vAle pArasparika prabhAvoM kA nahIM jaantaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 pramANa aura naya sampUrNa vastu ke jJAna ko pramANa tathA usake eka dharma ke jJAna ko naya kahA jA hai| eka aMza ke apane viziSTa svarUpa meM astitva ke lie aMzI para Azrita hone ke kAraNa usakA jJAna bhI aMzI ke jJAna pUrvaka hI ho sakatA hai| isaliye akalaMkadeva naya ko paribhASita karate hue kahate haiM "pramANa dvArA prakAzita vastu ke ekAMza kA prarUpaka jJAtA kA abhiprAya naya kahalAtA hai| yaha padArtha ke svarUpa ke prati vicAra pUrvaka nirNaya karane kA upAya hai tathA isake dvArA padArtha parIkSA (pari+ikSA vibhinna pramANoM se bhalI prakAra dekhanA) pUrvaka jAnA jAtA hai| nayAtmaka jJAna dvArA manamAne cintana pUrvaka vastu ke kisI dharma ke svarUpa kA nizcaya nahIM kiyA jAtA balki "isake dvArA yukti pUrvaka vastu kA grahaNa kiyA jAtA hai|'' pramANa sakalAdezI jJAna hai| naya ko vikalAdezI kahA jAtA hai| jisa pradArtha ko pahale vibhinna pramANoM dvArA jAna liyA gayA hai isI padArtha ke eka aMza ke prati kisI prakAra kI samasyA yA jijJAsA utpanna hone para usake nirAkaraNArtha parIkSAtmaka naya jJAna kI pravRti hotI hai jisameM yuktiyoM dvArA arthAta vibhinna pramANoM kA avalambana lete hue vastu ke ekAMza ke viziSTa svarUpa kA nizcaya kiyA jAtA hai| anantavIrya kahate haiM "jJAtA dvArA sAkSAtkAra kiye gaye artha meM (abhihita arthAt varNita dvArA jAne gaye aura anumita artha meM bhI) kisI prakAra kA vivAda utpanna hone para vastu ke prati punaH UhApohAtmaka cintana ke abhAva meM bhrama kA nivAraNa nahIM ho paataa| isaliye Antarika bAhya sabhI padArthoM ke prati naya kA anuSThAna kiyA gayA hai| 10 kisI bhI vastu kA eka vizeSa dharma jisa viziSTa svarUpa se yukta hokara astitva rakhatA hai usa rUpa meM usakA astitva sampUrNa vastu para, vastu ke anya samasta dharmoM para Azrita hotA hai| isaliye prayojana ke anusAra vastu ke eka vizeSa dharma ko grahaNa karane vAle nayAtmaka jJAna kI pravRtti pramANa jJAna dvArA vastu ke paraspara sApekSa aneka dharmAtmaka svarUpa ko grahaNa karane ke uparAnta hI ho sakatI hai|| naya zabda pramANa ke vibhinna aMza haiN| vastu ke eka dharma ko jAnane kA sAdhana eka naya hI hai tathA vibhinna nayoM se vastu ke samasta dharmoM ko jAnane ke uparAnta hI sakalAdezI zabda pramANa kI utpatti hotI hai| eka naya vastu ke eka aMza kA pratipAdaka hai| jisa prakAra samudra kA eka deza na to samudra hai na hI asamudra hai balki samudrAMza hai usI prakAra eka naya kA viSaya na to sampUrNa vastu hai, na hI avastu hai balki vastvaMza hai| isaliye eka naya svayaM pramANa yA apramANa na hokara pramANAMza hai| tathA apane Apa meM pUrNa satya na hokara satyAMza hai| naya dvArA pratipAdya dharma kA astitva dharmI ke anya dharmI se nirapekSa rUpa se nahIM hotA balki vaha unase sApekSa rUpa se hI vidyamAna hotA hai| isaliye eka naya nayAntara sApekSa rUpa se hI samyak hotA hai tathA anya nayoM se nirapekSa rUpa se apane viSaya kA pratipAdana karane vAlA naya mithyA hai| isaliye paraspara nirapekSa nayoM se vastu ke samasta dharmoM ko jAna lene para bhI unase eka Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI-sitambara 2009 vastu kA jJAna nahIM hone ke kAraNa vaha jJAna ayathArtha hai tathA paraspara sApekSa aneka nayoM se samasta dharmoM ke jJAna pUrvaka hone vAlA eka vastu kA jJAna hI pramANa jJAna hotA hai| yahA~ vastu ke samasta dharmoM ko jAnane se Azaya usake ananta dharmoM ko unake pUrNarUpeNa viziSTa svarUpa meM jAnanA nahIM hai balki isakA abhiprAya yaha hai ki vastu ko jisa stara para jAnA jA rahA hai usa stara para paraspara pUraka aura aparihArya samasta dharmoM ke jJAna pUrvaka hI vyakti kA jJAna pramANa ho sakatA hai| zAbdabodha kA syAdAdanayasaMskRta svarUpa vastu ke anekAntAtmaka svarUpa ke kAraNa eka sAmAnya vyakti ke samakSa cikitsA, yoga sAdhanA, bhavana nirmANa Adi kisI bhI kSetra meM kisI prakAra kI samasyA utpanna ho jAne para usake liye svayaM pustakeM par3ha kara athavA apane Adhe adhUre jJAna ke AdhAra para usa samasyA kA samAdhAna karane kA niSedha kiyA jAtA hai tathA use vizeSajJa ke parAmarzAnusAra kArya karane kI salAha dI jAtI hai| vizeSajJa dvArA vastu ke jisa aMza yA pakSa ke viziSTa svarUpa kA varNana kiyA jAtA hai va sampUrNa vastu ke viziSTa svarUpa ko dRSTi meM rakhakara kiyA jAtA hai| vizeSajJa ke kathana ko sunate samaya zrotA usa kathana kI sampUrNa pRSTha-bhUmi ko nahIM jAnatA, vaha yaha nahIM jAnatA thA ki padArtha ke prati jo kathana kiyA gayA hai yaha usakI kina anya vizeSatAoM ko dRSTi meM rakhate hue kiyA gayA hai| pariNAma svarUpa vaha usa kathana ko sarvathA athavA apane Apa meM pUrNa satya mAna sakatA hai tathA usake anusAra kArya karate hue kAphI hAni uThA sakatA hai| udAharaNa ke liye yoga sAdha nA sadaiva yoga kriyA ke vizeSajJa guru ke nirdezAnusAra hI karane kI salAha dI jAtI hai isakA kAraNa yaha hai ki guru hI sAdhaka kI zArIrika sthiti, usakI sAdhanA ke stara Adi aneka vizeSatAoM ko dRSTi meM rakhate hue taya kara sakatA hai ki sAdhaka ko kisa yaugika kriyA kA kisa prakAra sampAdana karanA hai| yadi sAdhaka yA koI anya zrotA isa kathana ko sarvathA satya yA apane Apa meM pUrNa satya samajha le tathA sabhI vyaktiyoM ko isa kriyA ke sampAdana hetu prerita karane laga jAya to vaha unakA hita sAdhana na karake unakI aneka prakAra kI parezAniyoM kA kAraNa bana jaayegaa| isaliye vyakti vizeSajJa ke parAmarza ko nirdhAnta rUpa se grahaNa kara sake yaha usake usa parAmarza ko syAdvAdanayasaMskRta rUpa se grahaNa karane para hI sambhava hai| kisI kSetra meM ajJa pAThaka yA zrotA ko dRSTi meM rakhate hue naya kI paribhASA dI gayI hai, syAdvAda se pravibhakta-vizeSita yA anumita anekAntAtmaka vastu ke eka vizeSa aMza kA vyaMjaka jJAna yA kathana naya hai| syAdvAda anekAntAtmaka vastu kI kathana paddhati hai| isake anusAra pratyeka kathana eka naya-vastu ke AMzika svarUpa kA jJApaka hai| isake pUrva syAt pada honA Avazyaka hai| isa pada ke artha ko spaSTa karate hue amRtacandrAcArya kahate haiM, "syAt eka avyaya pada hai jo sarvathAtva kA niSedhaka, anekAnta kA dyotaka tathA kathaMcit artha kA pratipAdaka hai|''15 AcArya samantabhadra kahate haiM "vAkyoM meM syAt anekAnta kA dyotaka aura gamya artha ke prati Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 vizeSaNa hai| yaha sarvathA ekAnta ke tyAga svarUpa hai tathA kathaMcita rUpa se artha kA pratipAdana karatA hai|''17 jaina AcAryoM ke anusAra pratyeka vAkya ke pUrva vidyamAna syAt pada ke do kArya haiM (1) yaha anekAnta ke dyotaka ke rUpa meM uddezya ke anekAntAtmaka-paraspara sApekSa aneka dharmamaya eka dharmIrUpa svarUpa, usake sAmAnyavizeSAtmaka aura parivartanazIla sthAyI svarUpa kI ora saMketa karatA hai tathA (2) gamya artha ke prati vizeSaNa ke rUpa meM yaha vidheya pada ko sImita yA vizeSita karane kA kArya karatA hai| isa kArya ko vaha kathaMcit rUpa se artha kA pratipAdana karate hue karatA hai| kathaMcit zabda kA artha hai 'kisI nizcita apekSA se'| yaha 'apekSA' vyaktigata dRSTikoNa kA sUcaka na hokara isa bAta kA sUcaka hai ki uddezya ke prati kiyA jA rahA vidhAna sarvathA satya na hokara eka vizeSa paristhitiyoM ke sandarbha meM hI satya hai tathA uddezya meM varNita dharma ke atirikta dharmoM kA bhI sadbhAva hai jinase sApekSa rUpa se hI yaha vidhAna satya hai| kathaMcit syAt kA paryAyavAyI hai tathA syAt ke donoM kAryoM-uddezya ke anekAntAtmaka svarUpa kI ora saMketa tathA vidheya dvArA jAne jA rahe uddezya ke eka aMza ke prati vizeSaNa ko sampAdita karatA hai| __ jo vyakti vizeSajJa ke parAmarza syAdvAdanayasaMskRta rUpa se grahaNa karatA hai vaha yaha dhyAna rakhatA hai ki yaha kathana sarvathA satya na hokara eka nizcita apekSA se hI satya hai tathA anya apekSA se asatya bhI hai| isaliye vaha vizeSajJa dvArA kiye jA rahe vidhAna ko nirvizeSa rUpa se satya na mAnakara usake viziSTa svarUpa ko jAnane ke liye pravRtta hotA hai tathA usa kathana ko sarvathA satya mAnakara usake anusAra vibhinna paristhitiyoM meM samAna rUpa se kArya karane kI galatI nahIM krtaa| jaise yadi guru dvArA yoga sAdhaka ko prANAyAma jaisI kisI kriyA ke karane hetu nirdeza dete samaya usa kriyA kA sAmAnya rUpa se hI varNana kara diyA jAya to usa varNana ko syAdvAdanayasaMskRta rUpa se grahaNa karane vAlA sAdhaka sAmAnya rUpa se usa kriyA ke sAmAnyavizeSAtmaka svarUpa se paricita hone ke kAraNa yaha jAnatA hai ki zuddha sAmAnya kI sattA nahIM hotI vaha (sAmAnya) paristhitiyoM kI bhinnatA ke anusAra sadaiva kisI na kisI viziSTa svarUpa meM avasthita hokara astitva rakhatA hai tathA usake bhinna bhinna vizeSa svarUpoM ke bhinna bhinna prabhAva hote haiN| isaliye vaha guru se usa kriyA ke vizeSaNoM, ki use yaha kriyA kaba, kitanI dera taka, kisa prakAra sampAdita karanI cAhiye, ko jAnane ke liye pravRtta hotA hai tathA usa kriyA ko kisI bhI manacAhe DhaMga se sampAdita karane kI galatI nahIM krtaa| zabda pramANa kisI vizeSa samasyA ke samAdhAna hetu vizeSajJa kA parAmarza prApta karane kA hI sAdhana nahIM hai balki yaha kisI kSetra vizeSa meM vizeSajJatA arjita karane kA eka mAtra mAdhyama bhI hai| bhASA dvArA prArambha meM hI eka vastu ke paraspara sApekSa aneka dharmAtmaka svarUpa tathA una dharmoM ke sAmAnya svarUpa ke bhinna-bhinna Antarika bAhya sthitiyoM ke anusAra hone vAle bhinna-bhinna viziSTa svarUpa ko abhivyakta kiyA jA sakanA sambhava nahIM hai| usake isa anekAntAtmaka svarUpa kA jJAna prArambha meM usake eka-eka dharma ko Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 sAmAnya rUpa se tathA pRthak-pRthak jAnane ke uparAnta usake eka eka dharma ke anya dharma sApekSa viziSTa ko jAnane para hI ho sakatA hai| ___ yadi vyakti jJAna ke isa stara kI prApti taka dhairya nahIM banAye rakhe tathA vastu kI kucha hI vizeSatAoM ke varNana ko sunakara utpanna hue apane AMzika jJAna se saMtuSTa ho jAya athavA vastu kI samasta vizeSatAoM ko paraspara nirapekSa rUpa se jAna kara apane jJAna ko paryApta mAna le to usakA yaha jJAna mithyA hai tathA usake anusAra kArya karane para bhI asaphalatA kI hI prApti hogii| jaise yadi eka majadUra ko bhavana nirmANa kI jimmedArI de dI jAye to vaha isa jimmedArI kA saphalatA pUrvaka nirvAha nahIM kara sakatA kyoMki yadyapi yaha bhavana nirmANa ke sabhI caraNoM ko jAnatA hai lekina vaha unheM paraspara nirapekSa svarUpa meM hI jAnatA hai tathA unake paraspara sApekSa viziSTa svarUpa ko jAnane kI kSamatA usameM nahIM hai| isaliye vaha kArya karate hue sahI DhaMga se yaha taya nahIM kara sakatA ki isa jamIna se itanI U~cAI vAle bhavana ke liye kitanI gaharI nIMva honI cAhiye; vaha bhavana kI nIveM nIce vAlI dIvAra kI sthita, dIvAra ke uddezya Adi aneka bAtoM ko dRSTi meM rakhate hue eka vizeSa dIvAra ke viziSTa svarUpa ko taya nahIM kara sktaa| bhavana nirmANa ke kSetra meM eka kuzala kArIgara kA jJAna hI pramANa jJAna hai kyoMki vaha isake sabhI caraNoM ko paraspara sApekSa svarUpa meM jAnatA hai| vyakti bhASA dvArA kisI kSetra meM pramANa jJAna prApta kara sake isa uddezya se naya ko paribhASita karate hue samantabhadrAcArya kahate haiM, "syAdvAda dvArA pravibhakta artha ke eka vizeSa aMza kA vyajaMka naya hai|" isake artha ko spaSTa karate hue TIkAkAra kahate hai syAdvAda sAmAnya rUpa se anekAnta kA vAcaka hai| isake dvArA anumita anekAntAtmaka vastu hI syAdvAda se pravibhakta artha hai| sadvAda dvArA sAmAnya rUpa se vastu ke ekAnekAtmaka, bhedAbhedAtmaka, sAmAnya-vizeSAtmaka svarUpa kA jJAna ho jAne mAtra se yaha jJAna nahIM ho pAtA ki vastu meM kauna-kauna se aneka dharma hai tathA ve kisa prakAra paraspara sambandhita hokara eka vasturUpatA ko prApta kara rahe hai| isaliye syAdvAd sAmAnya rUpa se vastu paraspara sApekSa aneka dharmAtmaka svarUpa kA jJAna karAne ke uparAnta eka eka naya dvArA kramika rUpa se usakI eka eka vizeSatA kA varNana karatA hai| isa 'syAt' vastu ke anekAntAtmaka svarUpa kA jJApaka hone ke kAraNa pramANa arthAta sakalAdezI jJAna svarUpa hai| tathA isa pramANa jJAna pUrvaka vastu ke ekAMza ke prakAzaka naya jJAna kI utpati hotI hai| isaliye isa syAdvAdanayasaMskRta jJAna ko pramANanayasaMskRta kahA jAtA hai yaha yukti aura zAstra se avirodhI hone ke kAraNa pramANa (yathArtha jJAna) hai| ___ jo vyakti syAdvAda ko eka kathana paddhati ke rUpa meM svIkAra karatA hai vaha bhASA dvArA jJAnArjana prArambha karane se pUrva hI vastu anekAntAtmaka svarUpa se paricita hotA hai| vaha sAmAnya rUpa se isa tathya ko jAnatA hai ki eka vastu kA svarUpa usakI aneka vizeSatAeM haiM jo nAma, lakSaNa, prayojana Adi kI apekSA paraspara nirapekSa hote hue bhI sattApekSayA paraspara Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 sApekSa haiM, ina vizeSatAoM kA sAmAnya rUpa se sthAyI svarUpa bhinna-bhinna Antarika bAhya sthitiyoM ke anusAra bhinna-bhinna viziSTa rUpoM meM abhivyakta hotA huA hI astitva rakhatA hai| isa prakAra syAt pada ke prayoga pUrvaka prArambha se hI vastu ke anekAntAtmaka svarUpa ke prati sajaga hone ke kAraNa vyakti vastu kI eka vizeSatA ko jAnate samaya na kevala vastu ke balki usakI jJAta ho rahI vizeSatA ke jJAna kI apUrNatA ko bhI jAnatA hai| tathA kramika rUpa vastu kI sabhI vizeSatAoM ko sAmAnya rUpa se tathA pRthak pRthak jAna lene ke uparAnta unake Antarika sambandhoM ko samajhate hue unake viziSTa svarUpa ko jAnane ke liye pravRtta hotA hai jaise bhASA dvArA jo vyakti bhavana nirmANa kI prakriyA ko syAdvAdanayasaMskRta rUpa se jAnatA hai yaha isa vAkya ko sunate samaya ki " bhavana kA nirmANa karate samaya sarvaprathama nIMva khodI jAtI hai" nIMva khodane kA artha hai yaha jAnatA hai ki isa vAkya dvArA na kevala bhavana nirmANa kI prakriyA kA balki usake eka caraNa 'nIMva kI khudAI' kA bhI Azika jJAna prApta ho rahA hai| vyakti kA nIMva kI khudAI saMbandhI jJAna pUrNa tabhI kahA jA sakatA hai jabaki vaha mAtra yahI nahIM jAnatA ho ki nIMva kaise khodI jAtI hai balki yaha bhI jAnatA ho ki kisa prakAra kI jamIna meM kitane U~ce bhavana ke liye kitanI gaharI aura kitanI caur3I nIMva khodI jAtI hai| yaha jJAna bhavana nirmANa ke sabhI caraNoM ko pRthak-pRthak jAna lene ke uparAnta nIMva se unake antaH sambandhoM ko samajhate hue hI ho sakatA hai| eka naya apane viSaya kA apUrNa jJAna hai tathA apane viSaya ko pUrNa samajhane ke liye vaha anya nayoM kI AkAMkSA karatA hai| isaliye vyakti apane padArtha sambandhI jJAna ko paripUrNa banAne ke liye vibhinna nayA~ dvArA usake sabhI pakSoM ko jAnane hetu pravRtta hotA hai 17 jJAna ke prArambhika stara para vibhinna vizeSatAoM ko paraspara nirapekSa rUpa se jAnate samaya vyakti syAt pada ke prayoga pUrvaka sAmAnya rUpa se hI yaha jAnatA hai ki ye vizeSatAe~ apane astitva ke liye paraspara sApekSa hai lekina isa stara para yaha jJAna nahIM ho pAtA ki inakI pArasparika sApekSatA kA svarUpa kyA hai, ye paraspara kisa prakAra sambandhita haiM, eka dUsare ko kisa prakAra prabhAvita karatI hai| yaha jJAna vastu kI samasta vizeSatAoM ko sAmAnya rUpa se jAna lene ke uparAnta hone vAle nayAtmaka jJAna dvArA hotA hai| yaha uccastarIya nayAtmaka jJAna AptapuruSa ke vacanoM ke niSkriya rUpa se grahaNa karate hue prApta nahIM kiyA jA sktaa| isake viparIta vyakti ko isakI prApti zabda pramANa ke vibhinna aMzoM ko dRSTi meM rakhate hue svayaM ke UhApohAtmaka cintana pUrvaka hI sambhava haiN| isa prakAra vibhinna nayoM dvArA vastu kI vibhinna vizeSatAoM ke antaHsambandhoM ko samajhate hue vyakti ko usa vastu ko pramANa jJAna prApta hotA hai| isa prakAra syAdvAda rUpa pramANa jJAna pUrvaka naya kI aura nayoM ke jJAna pUrvaka pramANa jJAna kI utpatti hotI hai| vyakti naya saMskRta honA Avazyaka hai, kyoMki bhASA dvArA eka samaya meM vastu ke eka hI aMza yA pakSa ko spaSTa kiyA jA sakatA hai, jise vastu ke sarvAMgINa svarUpa ke jJAna pUrvaka hI samajhA jA sakatA hai lekina usake sarvAMgINa svarUpa ko eka sAtha abhivyakta Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 karane kI sAmarthya kisI bhI vAkya meM nahIM hai| Anubhavika kSetroM meM syAdvAda kA mahattva prAyaH sabhI svIkAra karate haiN| isakA yaha kAraNa hai ki loka vyahAra aura vibhinna vijJAna kA viSaya padArtha kA dezakAla meM avasthita vizeSa svarUpa hotA hai tathA isa svarUpa kI utpati nizcita kAraNAtmaka niyamoM ke anusAra hotI hai| isaliye paricita kSetroM meM kisI kathana ko sunate samaya vyakti use sarvathA satya na samajha kara eka nizcita apekSA se satya tathA anya apekSA se asatya hI samajhatA hai| jaise "davA phAyadA karatI hai" isa vAkya ko koI bhI vyakti sabhI vyaktiyoM ke liye sabhI paristhitiyoM meM samAna rUpa se satya nahIM samajhatA balki isakA artha yahI lagAyA jAtA hai ki eka vizeSa roga meM vyakti kI vizeSa paristhitiyoM ke anusAra vizeSa rUpa se kiye jAne para hI davA lAbhadAyaka hai, anyathA yaha hAnikAraka bhI haiN| yadi kabhI ajJAnavaza kisI vizeSatA ko padArtha ke sampUrNa dezika aura kAlika vistAra meM samAna rUpa se vyApta mAna bhI liyA jAtA hai to anubhava meM vRddhi ke sAtha hI sAtha vaha bhrama samApta bhI ho jAtA hai / jaise jahara ke auSadhi ke rUpa meM prayoga ko dekhakara vyakti kA yaha bhrama samApta ho sakatA hai ki jahara mRtyu kA hI kAraNa hai tathA yaha svIkAra kara letA hai ki jahara nAzaka hI nahIM jIvanadAyaka bhI hai usakI ye donoM zaktiyA~ bhinna-bhinna paristhitiyoM meM abhivyakta hotI hai| anubhava aura vijJAnoM kA viSaya padArtha kA AMzika svarUpa hotA hai| isaliye isa kSetra meM syAdvAda ke mahattva ko sabhI svIkAra kara sakate hai| lekina darzana kA viSaya sattA kI mUlabhUta koTi yA ke samasta dikkAlika rUpoM meM anusyUta anivArya svarUpa hai| isaliye isakI bhASA ko syAdvAda kI sImA se pare mAnA jAtA hai| vAstava meM isa kSetra meM syAdvAda ke prayoga pUrvaka hI satA ke svarUpa kI vyAkhyA kI jA sakatI hai tathA isakA (syAdvAda kA) prayoga nahIM kiye jAne para padArtha ke prati bhASA kA prayoga asambhava ho jAtA hai| sAmAnya bhASA vidhi niSedhAtmaka svarUpa liye hue hotI hai| uddezya ke prati kiyA jAne vAlA pratyeka vidhAna pratipakSI dharma kA niSedha kara detA hai| lekina isa pratipakSI dharma ke abhAva meM varNana kiye jA rahe dharma kA sadbhAva bhI nahIM ho sktaa| isaliye sattA ko vacanAtIta svIkAra karanA par3atA hai| nAgArjuna kahate haiM ki padArtha sat nahIM kahA jA sakatA kyoMki usakA abhAvAtmaka pakSa bhI hai, use asat nahIM kahA jA sakatA kyoMki usakA sadbhAva to hai hI, use sat asat ubhaya rUpa nahIM kahA jA sakatA kyoM ye donoM paraspara virodhI hai, use na sat na asat bhI nahIM kahA jA sktaa| isa prakAra sattA ke catuSkoTi vinirmukta hone ke kAraNa vaha anirvacanIya hai| isI prakAra bhASA dvArA eka vastu kA varNana karate samaya vastu aura usakI vizeSatAoM kA pRthak-pRthak ullekha kiyA jAtA hai| uddezya vidheyAtmaka bhASA kA yaha svarUpa yaha prazna utpanna karatA hai ki yadi dharmI aura dharma pRthak-pRthak hai to dharma ke jJAnapUrvakadharmI kisa prakAra jJAta ho sakatA hai, yadi inameM abheda hai to inake liye uddezya aura vidheya rUpa prathak pRthak padoM kA prayoga kisa prakAra kiyA jA sakatA hai? ina samasyAoM ko dekhate hue zaMkarAcArya kahate haiM ki sattA paramArthataH anirvacanIya hai; bhASA dvArA usake svarUpa ko yathArthataH samajha pAnA asambhava hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 bhASA kA uddezya vidheyAtmaka svarUpa na kevala satA ke svarUpa ke pratipAdana ko asambhava siddha karatA hai balki usake prati aneka prakAra ke dArzanika vivAdoM ko bhI utpanna kara detA hai| anubhava dvArA padArtha ke eka-aneka, parivartanazIla-sthAyI, sAmAnya vizeSa rUpa dviAyAmI svarUpa kA jJAna hotA hai| jaba dArzanika isa sAmAnya anubhava kI vyAkhyA karanA cAhate haiM to uddezyavidheyAtmaka bhASA ke vidhiniSedhAtmaka svarupa se bhramita hokara ve anubhava ke eka pakSa ko yathArtha aura dUsare ko bhrAmaka svIkAra kara lete hai| jaise advaita vedAnta ke anusAra satA kA sAmAnya aura sthAyI pakSa vAstavika hai tathA ve usake parivartanazIla vizeSa pakSa ko bhramAtmaka svIkAra karate haiM aura bauddha isakI viparIta sthiti ko svIkAra karate haiN| unake ye ekAMgI siddhAnta kaI prakAra ke antarvirodhoM aura samasyAoM ko utpanna kara dete haiN| jaina darzana ke anusAra bhASA ke svarUpa se utpanna vibhinna dArzanika samasyAoM kA samAdhAna syAdvAda ko eka kathana zailI ke rUpa meM svIkAra karane para svataH hI ho jAtA hai| kahA gayA hai ki sattA pUrNatayA anirvacanIya na hokara vacanIya-anirvacanIya svarUpa hai| usake paraspara sApekSa aneka dharmarUpa jaTila svarUpa ko eka sAtha abhivyakta karane kI sAmarthya bhASA meM nahIM hai isaliye vaha anirvacanIya hai, lekina syAt zabda ke prayoga pUrvaka padArtha ke isa jaTila svarUpa kI ora saMketa karate hue kramika rUpa se usake eka dharma kA varNana kiyA jA sakanA sambhava hone ke kAraNa vaha vacanIya bhI hai| anubhava dvArA jJAta ho rahe vastu ke eka-aneka, nitya-anitya Adi dharma yugala paraspara pUraka haiM tathA inameM eka eka kA niSedha kiye jAne para dUsare kA vidhAna asambhava hai| syAdvAdanayAtmaka dRSTi dvArA padArtha ke isa dviAyAmI svarUpa ko yathArthataH samajhA jA sakatA hai|' syAt padArtha nitya hai' isa vAkya meM syAt pada ke prayoga pUrvaka vyakti yaha jAnatA hai ki vastu sarvathA nitya na hokara eka nizcita apekSA se hI nitya hai tathA usakA yaha nityAtmaka pakSa apane astitva ke liye dUsare pakSa-anityAtmaka pakSa kI apekSA karatA hai| isa prakAra syAdvAda dvArA sAmAnya rUpa se vastu ke nityAnityAtmaka svarUpa ko jAnane ke uparAnta vyakti vibhinna nayoM dvAra kramika rUpa se nitya pakSa ko anitya pakSa sApekSa viziSTa svarUpa meM aura anitya pakSa ko nitya pakSa sApekSa viziSTa svarUpa meM jAnatA hai| vaha syAdvAdanayasaMskRta rUpa se eka -aneka, bheda-abheda, sAmAnya-vizeSa Adi sabhI dharma yugaloM ko paraspara sApekSa viziSTa svarUpa meM samajhatA hai tathA use anubhava ke eka pakSa ko yathArtha aura dUsare ko bhrAmaka mAnane kI koI AvazyakatA nahIM rhtii| uparyukta vivecana se spaSTa hai laukika, vaijJAnika, dArzanika sabhI kSetroM meM syAdvAdanaya saMskRta dRSTi zAbdabodha kI zakyatA aura yathArthatA kI anivArya zarta hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI-sitambara 2009 sandarbha: 1. sdsnnityaanityaadisrvthaikaantprtiksseplkssnnaa'nekaantH| aSTazatI, aSTasahasrI, pRSTha-286 2. yadeva tat tadeva atat, yadevaikaM tadevAnekam, sadeva sat madevAsat, yadeva nityaM tadevAnityaM, ityekavastuvastutvaniSpAdakaparasparaviruddhazaktidvaya prkaashnmnekaantH| samayasAra AtmakhyAti TIkA, syAdvAdaadhikAra 3. guNaguNyAdisaMjJAdibhedAt bhedsvbhaavH| AlApa paddhati sUtra-112 4. svadravyacatuSTayApekSayA guNAH parasparasvabhAvAH bhvnti| vahI, sUtra-119 5. dravyANyapi bhvnti| vahI; sUtra-120 6. 'jaina darzana meM dravya guNa sambandha', parAmarza, janavarI-apraila, sUtra-1999 7. pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako namaH, tattvArtha vArtika, pRSTha-94 8. pramANa prabhavo nyH| vicAro nirNayopAyaH priikssetyvgmytaam| siddhi vinizcaya 10/3 9. nayo jnyaaturbhipraayoyuktito'rthprigrhH| laghIyastraya, kArikA 52 10. tattvArtha vArtika, pRSTha-33 11. siddhivinizcaya TIkA, pRSTha-667 12. tattvArtha vArtika, pRSTha-33 13. tattvArthazlokavArtika;, pRSTha-118 14. nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthkRt-| AptamImAMsA, zloka 108 15. syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyajaMko nyH| AptamImAMsA, zloka-103 16. atra sarvathAtvaniSedhako'nekAntadyotaka kathaMcit arthe syAt zabdo nipaatH| paMcAstikAya saMgraha, pRSTha-32-33 17. vAkyISu anekAntadyotI gamyaM prati vishessnn| syAt nipAto ,pRSTha 103, AptamImAMsA 18. syAdvAdaH sarvadhaikAntavyAgAt kiNvRtcidvidhiaaH| AptImImAMsA zloka 104 pUrvArddha 19. aSTasahasrI;, pRSTha-289 - prAdhyApikA, darzanazAstra rAjakIya mahAvidyAlaya, ajamera (rAja.) pAThakoM se anurodha hai ki Apako anekAnta patrikA meM chape lekha kaise lage apane sujhAva aura TippaNI se avagata karAve tAki hama use pAThakIya pratikriyA ke antargata prakAzita kara ske| vIra sevA maMdira (jaina darzana zodha saMsthAna) ke pustakAlaya kA DijITalAIjezna kA kArya cala rahA hai, jisake antargata Agama, prAcIna hastalikhita zAstroM, jaina zodha patroM, jaina saMskRti ke pracIna citroM ityAdi ko surakSita kiyA jA rahA haiN| sudhI pAThakoM se anurodha hai ki yadi unake pAsa yA nikaTastha mandirajI meM isa prakAra kI koI sAmagrI prApta ho to saMsthA pate va I mela para bhejakara yA sUcanA pradAnakara prAcIna dharoharoM ko surakSita karane meM sahayoga kreN| Scanning ke pazcAt unako vApasa bheja diyA jaaegaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhyupAya meM varNita nizcaya aura vyavahAra naya DaoN. azokumAra jaina jIvAdi tattva anekAntAtmaka haiM isalie jinendradeva ne unakI prarUpaNA nizcaya aura vyavahAranayoM ke Azraya se kI hai| guru bhI ziSyoM ke ajJAna kI nivRtti ke lie nizcaya aura vyavahAranayoM kA avalambana kara vastu svarUpa kA vivecana karate haiM jaisA ki AcArya amRtacandra ne likhA hai| mukhyopaacaavivrnn-nirstdustrvineydurbodhaaH| vyavahAranizcayajJAH pravartayante jagati tiirthm|| arthAt nizcaya aura vyavahAra ke jJAtA guru mukhya vivaraNa (dravyAzrita yA mUlAzrita kathana) tathA upacAra vivaraNa (paryAyAzrita kathana) dvArA ziSyoM ke durnivAra ajJAna ko miTAkara jagat meM dharmatIrtha kA pravartana karate haiN| tattvArthavArtikakAra ne lakSaNa kI paribhASA dete hue likhA hai| 'vyatikIrNa-vastuvyAvRtiheturlakSaNam' arthAt paraspara sammilita vastuoM meM se kisI eka vastu ko alaga karane vAle hetu (ciMtana) ko lakSaNa kahate haiN| naya kI paribhASA isa prakAra hai- 'pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako nayaH' arthAt pramANa prakAzita artha vizeSa prarUpa naya hai| laghIyastraya meM 'nayo jJAturabhiprAya:' arthAt jJAtA kA abhiprAya naya hai| adhyAtmazAstra meM nayoM ke nizcaya aura vyavahAra-ye do bheda prasiddha haiN| AtmakhyAti meM AcArya amRtacandra ne paribhASita karate hue likhA hai| 'AtmAzrito nizcayaH parAzrito vyavahAra nayaH' arthAt AtmAzrita kathana ko nizcaya aura parAzrita kathana ko vyavahAra kahate haiN| AcArya devasena ne 'abhedAnupacAritayA vastu nizcIyata iti nizcayaH' arthAt abheda aura anupacAratA se jo naya vastu kA nizcaya kare vaha nizcayanaya hai| "bhedopacAritayA vastu vyavahriyata iti vyavahAraH" arthAt jo naya bheda ora upacAra se vastu kA vyavahAra karatA hai vaha vyavahAra naya hai|' adhyAtma meM nizcaya aura vyavahAra kI prakriyA kA vizeSa mahatva hai| isakA kAraNa hai ki saMsAra ke sabhI prANI svakIya vAstavika sthiti se anabhijJa ho rahe haiN| jaisAki puruSArtha siddhayupAya grantha meM likhA hai nizcayamiha bhUtArtha vyavahAraM vrnnyntybhuutaarthm| bhUtArthabodhavimukhaH prAyaH sarvo'pi sNsaarH||' Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 loka meM jo bhUtArtha hai vaha nizcaya hai aura jo abhUtArtha hai vaha vyavahAra hai| prAyaH saMsAra ke sabhI prANI bhUtArtha ke jJAna se vimukha ho rahe haiN| samayasAra meM likhA hai vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhnnyo| bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jiivo|| abhUtArtha kA nAma vyavahAra hai aura bhUtArtha kA nAma nizcaya hai| jisa jIva ne bhUtArtha kA Azraya kara liyA vaha samyagdRSTi (jJAnI) kahalAtA hai| isakA spaSTIkaraNa jainAgama meM isa prakAra kiyA gayA hai ki eka to vastu kI akhaNDarUpatA nizcaya hai aura usake jitane khaNDa ho sakate haiM ve saba vyavahAra rUpa haiN| dUsare vastu kI svAzrayatA nizcaya hai aura usakI jitanI bhI parAzritatA hai vaha vyavahAra hai kyoMki akhaNDarUpatA traikAlika yA anAdi nidhana hone ke bhUtArtha kI koTi meM samAviSTa hotI hai tathA khaNDarUpatA asthAyI hone se abhUtArtha kI koTi meM samAviSTa hotI hai| isI prakAra svAzrayatA vastu kA nijarUpa hone se bhUtArtha hai aura parAzrayatA vastu kA nijarUpa na hone va para ke sahayoga se hone se abhUtArtha haiN| isa taraha AtmA ke svarUpa ke viSaya meM jo svabhAva aura vibhAva ke rUpa pratibhAsita hote haiM unameM se svabhAva kA rUpa bhUtArtha hai|' uparyukta gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena ne isa gAthA kA artha do prakAra se kiyA hai eka to yaha hai ki vyavahAra to abhUtArtha hai aura nizcaya naya bhUtArtha hai jo ki AcArya amRtacandra dvArA bhI sammata hai kintu inhI AcArya ke gAthA ke 'du' zabda ko lekara dUsare prakAra se bhI artha kiyA hai ki vyavahAranaya bhUtArtha va abhUtArtha ke bheda se do prakAra kA hai, isI prakAra nizcayanaya bhI zuddha nizcayanaya va azuddhanizcaya ke bheda se do prakAra kA hai| usameM bhUtArtha ko karane vAlA samyagdRSTi hotA hai| yahAM para bhUtArtha kA artha satyArtha va abhUtArtha kA artha asatyArtha kiyA hai kintu yahA~ para asatyArtha kA artha sarvathA vistAra nahIM lenA cAhie kintu "a" kA artha ISat lekara vyavahAranaya abhUtArtha arthAt tAtkAlika prayojanavAna hai aisA lenA caahie| kiMca bhUta zabda kA artha saMskRta bhASA ke vizva locana koSa meM jisa prakAra satya batalAyA hai, usI prakAra usakA artha 'sama' bhI batalAyA hai| ataH bhUtArtha kA artha jabaki sama hotA hai arthAt sAmAnya dharma ko svIkAra karane vAlA hai to abhUtArtha kA artha viSama arthAt vizeSatA ko kahane vAlA apane Apa ho jAtA hai| jisase vyavahAra naya arthAt paramArthika naya aura nizcaya naya arthAt dravyArthika naya sat prakAra kA artha anAyAsa hI nikala jAtA hai, jo ki itara AcAryo ke dvArA bhI sarvasammata hai aura 'nizcaya naya ko svIkAra kara lene para hI samyagdRSTi' hotA hai yaha bAta bhI kundakundAcArya kI sarvathA ThIka baiThatI hai, kyoMki jaba yaha jIva jisa paryAya meM jAtA hai, usa paryAyarUpa hI apane Apako (pazu hone para pazu, manuSya hone hone para manuSya ityAdi) mAnatA rahatA hai kintu jaba apane Apako pazu yA manuSya ityAdi rUpa na mAnakara sadA zAzvata rahane vAlA jJAna kA dhAraka AtmA mAnane lagatA hai taba hI samyagdRSTi hotA hai| samayasAra meM likhA hai Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 vavahAraNayo bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ekko| Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadA vi ekkttttho||0 vyavahAra naya kahatA hai ki jIva aura deha eka hI haiM aura nizcaya naya kahatA hai ki jIva aura deha kadApi eka nahIM ho skte| nizcaya naya tAdAtmya sambandha ko lekara varNana karatA hai| usakI dRSTi meM saMyoga sambandha gauNa hotA hai| jJAnAvaraNAdi karma aura AtmA kA yadi koI sambandha hai to vaha saMyoga sambandha hai, isalie nizcaya naya kI dRSTi meM karma nahIM hai aura unakA kartA nahIM hai apitu isa dRSTi meM to AtmA kA svayaM kA pariNAma hI unakA karma hai aura AtmA unakA kartA hai, kyoMki usakA usI ke sAtha tAdAtmya hai| nizcaya naya se sampUrNa padArtha apane-apane zuddha svarUpa meM sadA rahate haiN| jAnA, AnA, ghaTanA, bar3hanA, ThaharanA, ThaharAnA, Adi kriyAyeM usameM nahIM hotI haiN| vyavahAra naya se hI una padArthoM ke kriyAsahitapana kI prasiddhi ho rahI hai| nizcaya naya to vastu meM zuddha nirvikalpa aMzoM ko grahaNa karatA hai| vyavahAra naya se AdhAra-Adheya vyavasthA ho rahI hai| nizcaya naya ke anusAra kArya-kAraNa bhAva kI ghaTanA nahIM ho sakatI hai, na koI kisI ko banAtA hai aura na koI kisI se banatA hai, koI kisI kA bAdhya yA bAdhaka nahIM hai| pratipAdya-pratipAdana bhAva, guru-ziSya bhAva, janya-janaka bhAva ye saba bhAva vyavahAra naya anusAra hai| jaba taka sAdhya aura sAdhana meM bheda dRSTi hai taba taka vyavahAra naya hai aura jaba AtmA ko AtmA se jAnatA hai, dekhatA hai, AcaratA hai, taba AtmA hI samyakadarzana, samyakajJAna aura samyakacAritra hone se abheda rUpa nizcaya naya hai| paM0 AzAdhara jI ne vyavahAra aura nizcaya kA yahI lakSaNa diyA hai kartAdyA vastuno bhinnA yena nishcysuddhye| sAdhyantavyavahAro'sau nishcystmbheddRk||2 jisake dvArA nizcaya kI siddhi ke lie kartA-karma-karaNa Adi kAraka vastu jIvAdi se bhinna jAne jAte haiM vaha vyavahAra naya hai aura kartA Adi ko jIva se abhinna dekhane vAlA nizcaya naya hai| isase spaSTa hai ki nizcaya kI siddhi hI vyavahAra kA prayojana hai| usake binA vyavahAra bhI vyavahAra kahe jAne kA apAtra hai| aisA vyavahAra hI nizcaya kA sAdhaka hotA hai| nizcaya ko jAne binA kiyA gayA vyavahAra nizcaya kA sAdhaka na hone se vyavahAra bhI nahIM hai| paNDita Azadhara jI ne eka dRSTAnta diyA hai jaise naTa rassI para calane ke lie bAMsa kA sahArA letA hai aura jaba usameM abhyAsarata ho jAtA hai to bAMsa kA sahArA chor3a detA hai usI prakAra nizcaya kI siddhi ke lie vyavahAra kA avalambana lenA hotA hai kintu usakI siddhi hone para vyavahAra svataH chUTa jAtA hai| vyavahAra ke binA nizcaya kI siddhi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI-sitambara 2009 saMbhava nahIM hai kintu vyavahAra kA lakSya nizcaya honA cAhie aura vaha satata dRSTi meM rahanA caahie| nizcaya rUpa dharma dharma kI AtmA hai aura vyavahAra rUpa dharma usakA zarIra hai| jaise AtmA se rahita zarIra murdA-zavamAtra hotA hai, vaise hI nizcaya zUnya vyavahAra bhI jIvana hIna hotA hai, usase dharma sevana kA uddezya saphala nahIM hotaa| dharma yathArtha meM vahI kahalAtA hai jisameM saMvarapUrvaka nirjarA hokara aMta meM samasta karma-bandhana se chuTakArA hotA hai| nizcaya-vyavahAra meM maitrIbhAva nizcaya naya se nirapekSa vyavahAra kA viSaya asat hai ata: nizcaya nirapekSa vyavahAra kA upayoga karane para svArtha kA vinAza hI hotA hai, yaha dRSTAnta dvArA kahate haiM vyavahAramabhUtArtha prAyo bhuutaarthvimukhjnmohaat|| kevalamupayuJjAno vyaJjanavad bhrazyati svaarthaat|| vyaMjana kakAra Adi akSaroM ko bhI kahate haiM aura dAla-zAka vagairaha ko bhI kahate haiN| jaise svara rahita vyaMjana kA uccAraNa karane vAlA apanI bAta dUsare ko nahIM samajhA sakatA, ataH svArtha se bhraSTa hotA hai yA jaise ghI, cAvala Adi ke binA kevala dAla-zAka khAne vAlA svastha nahIM raha sakatA ataH vaha svArtha-puSTi ke bhraSTa hotA hai| vaise hI nizcaya naya se vimukha bahirdRSTi vAle manuSyoM ke samparka se hone vAle ajJAnavaza adhikatara abhUtArtha vyavahAra ko hI bhAvanA karane vAlA apane mokSa sukhadAyI svArtha se bhraSTa hotA hai| kabhI bhI mokSa sukha ko prApta nahIM kara sktaa| jaise nizcaya se zUnya vyavahAra vyartha hai, vaise hI vyavahAra ke binA nizcaya bhI siddha nahIM hotA, yaha vyatireka ke dvArA kahate hai vyavahAraparAcIno nizcayaM yazcikIrSati, bIjAdinA vinA mUDhaH sa sasyAni sisRkssti||14 jo vyavahAra se vimukha hokara nizcaya ko karanA cAhatA hai, vaha mUr3ha bIja, kheta, pAnI Adi ke binA hI vRkSa Adi phaloM ko utpanna karanA cAhatA hai| samayasAra meM likhA hai vyavahArassa darIsaNamuvaeso vaNNido jinnvrehi| jIvA ede savve ajjhavasANAdao bhaavaa|| arthAt ye saba rAgAdi adhyavasAnamayI bhAva jIva hai, aisA jinavara bhagavAn ne jo Adeza diyA hai, vaha vyavahAra naya kA mata hai| isa gAthA kI TIkA meM AcArya jinasena ne likhA hai-yaha vyavahAra naya kA darzana hai, mata hai, svarUpa hai jo ki jinendra bhagavAna ne batalAyA hai ki ve saba adhyavasAyAdi bhAva pariNAma bhI jIva hai| spaSTIkaraNa yaha hai ki yadyapi vyavahAranaya bahirdravya kA Alambana lene se abhUtArtha hai kintu rAgAdi bahirdravya se Alambana se rahita vizuddha jJAna, darzana svabhAva ke Alambana sahita aise paramArtha kA pratipAdaka hone se isakA bhI kathana karanA Avazyaka hai, kyoMki yadi vyavahAranaya ko sarvathA bhulA diyA jAye to phira zuddha nizcaya se to trasa aura sthAvara jIva hai hI nahIM, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 25 ataH phira loga niHzaGka hokara unake mardana meM pravRtti karane lgeNge| aisI dazA meM puNya rUpa karma kA abhAva ho jAyegA, eka dUSaNa to yaha AyegA tathA zuddhanizcayanaya se to jIva rAga, dveSa, moha se rahita pahale se hI hai ata: mukta hI hai, aisA mAnakara phira mokSa ke lie bhI anuSThAna koI kyoM karegA, ata: mokSa kA abhAva ho jAyegA, yaha dUsarA dUSaNa aayegaa| isalie vyavahAranaya kA vyAkhyAna parama Avazyaka hai, nirarthaka nahIM hai| paM. jayacanda jI kA bhAvArtha hai- paramArthanaya to jIva ko zarIra aura rAga, dveSa, moha se bhinna kahatA hai| yadi isI kA ekAnta kiyA jAye, taba zarIra tathA rAga, dveSa, moha pudgalamaya Thahare aura taba pudgala ke ghAta se hiMsA nahIM ho sakatI ora rAga, dveSa, moha se baMdha nahIM ho sktaa| isa prakAra paramArtha se saMsAra aura mokSa donoM kA abhAva ho jaayegaa| aisA ekAntarUpa vastu kA svarUpa nahIM hai| avastu kA jJAna aura AcaraNa mithyA avastu rUpa hI hai isalie vyavahAra kA upadeza nyAya prApta hai| isa prakAra syAdvAda se donoM nayoM kA virodha bhedakara zraddhAna karanA samyaktva hai|" vyavahAra naya paryAyArthika hai, ataeva jIva ke sAtha pudgala kA saMyoga hone se jIva kI aupAdhika avasthA ho rahI hai usakA varNana karatA hai, isalie varNAdika se guNasthAna paryanta bhAvoM ko jIva ke rahatA hai kintu nizcayanaya to mUla dravya ko lakSya meM lekara svabhAva kA hI kathana karane vAlA hai isalie nizcayanaya kI dRSTi meM ye jIva meM nahIM hai, kyoMki siddha avasthA meM ye nahIM hote / yaha saba vivakSA bheda se hai| syAdvAda meM isakA koI virodha nahIM hai|" nizcayanaya abhinna tAdAtmya sambandha yA upAdAna-upeya bhAva ko hI grahaNa karatA hai| usakI dRSTi saMyoga-sambandha para nahIM jAtI jabaki vyavahAra naya saMyoga sambandha aura nimitta-naimittika bhAvoM ko batalAne vAlA hai| isalie AcArya mahArAja kahate haiM ki AtmA nizcayanaya se to apane bhAvoM kA hI kartA-bhoktA hai kintu vyavahAranaya se vaha dravya karmoM kA karane vAlA tathA bhogane vAlA bhI hai| yaha vyavahAra naya samAdhi avasthA se cyuta ajJAna dazA meM svIkAra kiyA jAtA hai kintu samAdhi dazA meM nizcaya naya kA avalaMbana rahatA hai| siddhAnta meM tathA adhyAtma meM praveza ke lie naya jJAna bahuta Avazyaka hai kyoMki donoM naya do A~kheM haiM aura donoM A~khoM se dekhane para hI sarvAvalokana hotA hai| eka A~kha se dekhane para kevala eka aMza kA hI avalokana hotA hai| AcArya kundakunda ne likhA hai doNhavi NayANa bhaNiyaM jANadi NavariM tu samaya pddibddho| ___Na du NayapakkhaM giNhadi kiMcivi nnypkkhprihiinno||18 jo puruSa sahaja paramAnaMda svarUpa samayasAra kA anubhava karane vAlA hai vaha donoM nayoM ke kathana ko jAnatA avazya hai kintu vaha kisI bhI eka naya ke pakSa ko svIkAra nahIM karatA, donoM nayo ke pakSapAta se dUra rahatA hai| baddhAdi vikalparUpa vyavahAranaya kA pakSa hai aura abaddhAdi-vikalpa rUpa nizcaya naya kA pakSa hai, kintu pAriNAmika paramabhAva kA grAhaka zuddhadravyArthika naya ke dvArA dekhane para jIva baddhAbaddhAdirUpa vikalpa se sarvathA dUra hai, aisA kathana karate haiM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 kammaM baddhamabaddhaM jIve eka du jAdA nnapkkhN| pakkhatikkato puNa bhaNadi jo so smysaaro| jIva se karma baddha haiM, lage hue haiM, yaha bhI aura jIva meM karma cipake hue nahIM haiM, aisA bhI eka naya kA pakSa hai kintu samayasAra rUpa jo AtmA hai, vaha ina donoM pakSoM se dUravartI hai| naya jitane bhI hote haiM, ve saba zrutajJAna ke vikalparUpa hote haiM, yaha siddhAnta kI bAta hai aura zrutajJAna kSayopazamika hai, vaha kSayopazama jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se prakaTa hone ke kAraNa yadyapi vyavahAra naya ke dvArA chadmastha jIva kI apekSA se jIva kA svarUpa hotA hai tathApi kevala jJAna kI apekSA se vaha zuddhajIva kA svarUpa nahIM hai taba phira jIvana svarUpa kyA hai? isa prazna ke hone para AcArya uttara dete hue kahate hai-naya ne pakSapAta se rahita- jo svasaMvedana-jJAnI jIva hai usake vicArAnusAra jIva kA svarUpa baddhAbaddha yA mUDhAmUr3ha Adi naya ke vikalpoM rahita cidAnaMda svarUpa hotA hai jaisA ki AtmakhyAtikAra ne likhA hai| ya eva muktvA nayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasanti nityN| vikalpajAlacyutazAntacittAsta eka sAkSAdamRtaM pibnti| ekasya baddho na tathA parasya citidvayoAviti pksspaato| yastattvavedIcyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccidev| jo loga naya ke pakSapAta ko chor3akara sadA apane Apake svarUpa meM tallIna rahate haiM evaM sabhI prakAra ke vikalpa jAla se rahita zAnta-citta vAle hote haiM, ve loga hI sAkSAt amRta kA, samayasAra kA pAna karate haiN| jIva vyavahAranaya kI apekSA se baddha hotA hai aura nizcayanaya kI apekSA se vaha baddha nahI hotA ataH vaha ina donoM nayoM ke vicAra meM apanA-apanA pakSapAta hai| isalie pakSapAta se rahita tattvavivekI puruSa ke jJAna meM to cetana, cetana hI hai| Agama ke vyAkhyAna ke samaya manuSya kI buddhinizcaya aura vyavahAra ina donoM naya ko lekara calatI hai, kintu tattva ko jAna lene ke bAda svastha ho jAne para UhApohAtmaka buddhi dUra ho jAtI hai| nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoM ke dvArA heya aura upAdeya-tattva kA nirNaya kara lene para heya kA tyAga karake upAdeya-tatva meM lage rahanA sAdhu-santoM ko abhISTa hai| AcArya amRcandra ne likhA hai vyavahAranizcayau yaH prabuddhatattvena bhavati mdhysthH| prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM shissyH||2 arthAt vyavahAra aura nizcaya ko samajhakara jo donoM meM madhyastha ho jAtA hai arthAt kisI eka naya kA pakSapAta nahIM karatA, vahI ziSya upadeza kA sampUrNa phala prApta karatA hai| isa prakAra hameM Agama aura adhyAtma viSayaka yathArtha dRSTi se vastu svarUpa ko hRdayaMgama karanA caahie| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI sitambara 2009 sandarbha : 1. ubhayanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartana paMcAstikAya / tatvadIpikA gAthA 159 2. puruSArthasiddhyupAya zloka 4 3 3. tattvArthavartika 1/33 , 4. laghIyastraya kArikA, AlApa paddhati, 204 vahI, 205 puruSArtha siddhyupAya, zloka 5 5. 6. 7. 8. 9. 10. AcArya kundakunda samayasAra 32 11. samayasAra kI AcArya jJAnasAgara kRta hindI TIkA, pR. 295 12. anagAradharmAmRta, 1/102 13. anagAradharmAmRta, 199 14. vahI, 1/100 samayasAra gAthA 8 paM baMzIdhara vyAkaraNAcArya, 'jaina zAsana meM nizcaya aura vyavahAra' prastAvanA, pR. 33 9 15. gAthA, 46 16. samayasAra - hindI TIkA AcArya jJAnasAgara, pR0 5 17. vahI, pR0 59 18. 19. vahI, gAthA 149 samayasAra, gAthA 150 samayasAra kalaza, 69 vahI, 70 20. 21. 22. puruSArthasiddhyupAya, zloka 8 9 27 rIDara jaina-bauddhadarzana vibhAga saMskRta vidyA dharma vijJAna saMkAya kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI-5 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti kA utkRSTa saMskRta kAvya-bhaktAmara stotra paMkaja kumAra jaina bhaktAmarastotra samasta bhAratIya saMskRta-kAvya sAhitya meM sarvotkRSTa bhakti kAvya hai| AcArya mAnatuMga viracita isa sarvotkRSTa bhakti-kAvya meM bhakti, darzana evaM kAvya kI triveNI eka sAtha pravAhita hotI hai| jaina stotra sAhitya meM jainAcAryoM ne bhagavAn jinendra kI stuti karate hue zatAdhika bhakti-stotroM kI racanA kI hai, lekina bhaktAmara stotra ne jisa pratiSThA, gaurava evaM prasiddhi ko prApta kiyA hai utanI pratiSThA evaM prasiddhi kisI dUsare stotra ko prApta nahIM huI hai| eka ora jahA~ jaina samudAya ke adhikAMza logoM ko bhaktAmara stotra pUrNa rUpeNa kaMThastha hai vahIM dUsare ora anya bhakti kAvyoM ke nAma bhI adhikAMza logoM ko yAda nahIM haiN| bhaktAmara stotra kI sarvotkRSTatA kA isase bar3A pramANa aura kyA ho sakatA hai? saMskRta bhakti kAvyoM ke itihAsa meM aneka bhakti kAvyoM ke nAma prApta hote haiN| inameM se kucha pramukha saMskRta bhakti kAvyoM ke nAma isa prakAra hai| AcArya kAvya samaya (1) A0 samaMtabhadra svAmI devAgama stotra, svayaMbhU stotra 2vIM zatI I. dvArA viracita jina stuti zataka (stuti vidyA) (2) AcArya pUjyapAda svAmI zAntyaSTaka, sarasvatI-stotra 5vIM zatI I. dvArA viracita daza-bhaktiH (3) A. siddhasenakRta kalyANa maMdira stotra 6vIM zatI I. (4) A. pAtrakezarIkRta pAtra kezarI stotra 6vIM zatI I. (5) A. mAnatuMgakRta bhaktAmara stotra 7vIM zatI I. (6) A. akalaMkakRta akalaMkASTaka 7vIM zatI I. (7) kavi dhanaMjayakRta viSApahAra stotra 7vIM zatI I. (8) A. vidyAnaMdakRta zrIpura pArzvanAtha stotra 8vIM zatI I. (9) A. jinasenasvAmIkRta zrI jina sahasranAma stotra 9vIM zatI I. (10) gollAcArya bhUpAlakRta bhUpAla catuvizatikA lagabhaga 975 I. (11) A. vAdirAjakRta ekIbhAva stotra 1025 I. (12) A. iMdranaMdIkRta pArzvanAtha stotra 1050 I. (13) A. vasunaMdIkRta jinazataka stotra 11vIM sadI (14) zve. A. hemacaMdrakRta vItarAga stotra 11vIM sadI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 (15) paM. AzAdhara kRta (16) padmanaMdIbhaTTArakakRta (17) bhAgendujI kRta sahasranAma stotra jIrApallI pArzvanAtha stotra mahAvIrASTaka 12vIM sadI 14vIM sadI 19vIM sadI 29 bhaktAmara stotra kI prAcInatA - bhaktAmara stotra eka atyaMta prAcIna saMskRta bhakti kAvya hai| bhaktAmara stotra ke racanAkAla para vidvAnoM meM matabheda hai| isakA kAraNa yaha hai ki zrI bhaktAmara stotra ke racayitA A. mAnatuMga ke kAla kA nirdhAraNa nahIM ho pAyA hai| vidvAnoM meM AcArya mAnatuMga ke samaya nirdhAraNa ko lekara paraspara virodho vicAradhArAyeM dikhAI detI hai| kucha vidvAnoM ne AcArya mAnatuMga ko samrATa harSa ke samakAlIna mAnA hai, vidvAnoM kA eka samudAya A. mAnatuMga ko mahArAja bhoja ke samakAlIna mAnatA hai| Adhunika vidvAnoM ne gahana zodha ke uparAMta yaha niSkarSa nikAlA hai ki AcArya mAnatuMga samrAT harSa ke samakAlIna the| A. mAnatuMga ko samrAT harSa ke samakAlIna mAnane vAloM meM saMskRta sAhitya ke prasiddha vidvAna DaoN. e.bI. kItha ne likhA hai ki "AcArya mAnatuMga ke stotra se jur3I huI kathA meM jina koThariyoM ke tAle evaM pAzabaddhatA kA varNana kiyA gayA hai ve saMsAra bandha na kA rUpaka hai| isa prakAra kI rUpaka vidhA kA upayoga chaThI evaM sAtavIM zatAbdI ke vidvAnoM ke kAvya saMgrahoM meM dikhAI detA hai|" suprasiddha itihAsakAra paM. gaurIzaMkara hIrAcaMdra ojhA ne apane "sirohI kA itihAsa " nAmaka graMtha meM A. mAnatuMga kA samaya harSa kAlIna mAnA hai| prasiddha vidvAna DaoN. nemicaMdra jI zAstrI evaM DA. jyoti prasAda jI ne bhI vibhinna saMdarbhoM evaM pramANoM se AcArya mAnatuMga kA samaya samrAT harSa ke samakAlIna nirdhArita kiyA hai| samrAT harSa kA rAjyabhiSeka IsvI sana 608 meM huA thA ataH uparyukta vidvAnoM ke niSkarSo se A. mAnatuMga kA samaya sAtavIM zatAbdI mAnA jAnA caahie| aneka vidvAnoM ne bhaktAmara stotra kI kAvya zailI ke adhyayana ke uparAMta unakoM mayUra, bANa, dhanaMjaya Adi suprasiddha kaviyoM ke samakAlIna mAnA hai| itihAsakAroM ne mahAkavi bANa, dhanaMjaya, mayUra ko sAtavIM zatAbdI kA kavi mAnA hai| AcArya mAnatuMga ko cAhe samrAT harSa ke samakAlIna mAnA jAye yA gyArahavI sadI ke rAjA bhoja ke samakAlIna mAnA jAya lekina kisI bhI dhAraNA ke puSTa hone para isa utkRSTa bhakti kAvya kI zreSThatA evaM utkRSTatA kA avamUlyana nahIM hotaa| bhaktAmara stotra kA abhyudaya - yaha to nirvivAda hai ki bhaktAmara stotra kI racanA AcArya mAnatuMga jI ne apanI lekhanI se kI thii| una ghaTanAoM evaM paristhitiyoM ko lekara vidvAnoM meM matabheda hai jina ghaTanAoM evaM paristhitiyoM ne isa kAlajayI kRti ko janma diyA thaa| jana sAmAnya meM bhaktAmara stotra kI racanA ke pIche yaha mAnyatA hai ki kisI rAjA ke dvArA AcArya mAnatuMga ko sAMkaloM se jakar3akara kisI aisI koTharI meM baMda kara diyA gayA jisameM ar3atAlIsa daravAje the aura pratyeka daravAje para tAlA lagA diyA gyaa| AcArya mAnatuMga ne isa viSama paristhiti meM jina dharma ko prabhAvanA hetu bhagavAn jinendra kI bhakti meM tallIna hokara prathama tIrthakara zrI RSabhadeva kI stuti karate hue bhaktAmara stotra kI racanA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 kI thii| isa bhaktimaya saMskRta kAvya ke prabhAva se koThariyoM ke tAle evaM sAkaleM TUTa gyiiN| AcArya mAnatuMga baMdhana mukta ho gye| isa camatkArika ghaTanA se prabhAvita hokara rAjA evaM prajA munirAja ke caraNoM meM namrI bhUta ho gayI evaM jaina dharma kI apUrva prabhAvanA huii| ukta jana sAmAnya kI mAnyatA kA samarthana aneka pUrvavartI lekhakoM ne apanI-2 racanAoM meM kiyA hai| ina lekhakoM meM kucha pramukha lekhakoM ke nAma evaM unakI racanAoM ke nAma isa prakAra hai| (1) zvetAmbarAcArya prabhAcandra sUri ne 1277 I. meM likhe gaye 'prabhAvaka carita' nAmaka graMtha meM isI prakAra kI ghaTanA ullekha kiyA hai| (2) merutuMga ne 1304 I. meM likhe gaye apane graMtha 'prabandha cintAmaNi' meM bhI isI ghaTanA kA ullekha kiyA hai| (3) guNAkara sUri ne 1370 I. meM likhe gaye bhaktAmara stotra vRtti nAmaka zAstra meM bhI isI prakAra kI ghaTanA kA varNana kiyA gayA hai| (4) 1610 I. meM bra rAyamalla varNI dvArA likhe gaye bhaktAmara stotra vRtti meM kathAvatAra ke rUpa meM isI ghaTanA kA varNana hai| (5) 1665 I. meM bhaTTAraka vizva bhUSaNa kRta bhaktAmaracarita meM bhI isI prakAra kI ghaTanA kA varNana kiyA gayA hai| aneka Adhunika kaviyoM evaM vidvAnoM ne bhI bhaktAmara stotra kI racanA ke pIche isI prakAra ghaTanA kA ullekha kiyA hai| ina vidvAnoM meM kavi vinodI lAla, bhaTTAraka surendra bhUSaNa, nathamala bilAlA jayachaMda chAbar3A Adi kaI vidvAnoM ke nAma ullekhanIya hai| uparyukta sabhI pUrvavartI vidvAnoM ne apane-2 graMthoM meM bhaktAmara stotra se jur3I huI jisa kathA kA varNana kiyA hai, usakI viSaya vastu samAna hai para unameM pAtroM ke nAma, ghaTanA kAla evaM ghaTanA sthala meM bhinnatA dikhAI detI hai| isake pIche kyA kAraNa rahA hogA yaha vicAraNIya viSaya hai| bhaktAmara stotra kI racanA ke pIche kI ghaTanA evaM paristhiti para digambarAcArya prabhAcandra ne gyArahavIM zatAbdI meM kriyA kalApa grantha kI TIkA kI utthAnikA meM likhA hai| 'mAnatuMga nAmaka: zvetAmbaro mahAkavi nirgranthAcAryavaryairapanItamahAvyAdhipratipanna nirgrathamArgo bhagavan ki kriyatAmiti bru vANo bhagavataH paramAtmano guNagaNaM stotraM bidhIyatA mityAdiSTaH bhaktAmara ityaadi|" arthAt mAnatuMga nAmaka zvetAmbara mahAkavi ko eka digambarAcArya ne mahAvyAdhi se mukta kara diyA to usane digambara mArga grahaNa kara liyA aura pUchA ki bhagavan! aba maiM kyA karU~? AcArya ne Adeza diyA ki paramAtmA ke guNoM ko gUMtha kara stotra kI racanA kro| jisake phalasvarUpa mAnatuMga muni ne bhaktAmara stotra kI racanA kii| bhaktAmara sambandhI prApta sAhitya-saMskRta bhASA meM racita saMpUrNa bhakti kAvyoM ke itihAsa meM kisI stotra para itanA sAhitya nahIM likhA gayA jitanA sAhitya bhaktAmara stotra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 31 kI racanA ke bAda isa stotra para uttaravartI vidvAnoM evaM kaviyoM ne likhA hai| yaha isakI utkRSTatA kA eka jItA-jAgatA pramANa hai| bhaktAmara stotra viSaya sAhitya meM nimna racanAoM ke nAma ullekhanIya hai| racanAeM samaya (1) kriyA kalApa TIkA lagabhaga 1025 I. (2) prabhAvaka carita 1277 I. (3) prabaMdha ciMttAmaNi 1304 I. (4) prabaMdhakathA koSa 1348 I. (5) guNAkara kRta bhaktAmara vRtti kathA 1370 I. (6) zubhazIlagaNI kRta bhaktAmara stotra mAhAtmya 1452 I. (7) bra rAyamalla kRta bhaktAmara caritra 1610 I. (8) bhaTTAraka vizva bhUSaNa kRta bhaktAmara caritra 1665 I. (9) vinodI lAla jI kRta bhaktAmara caritra kathA 1690 I. (10) bhaTTAraka surendrabhUSaNa kRta bhaktAmara kathA 1740 I. (11) nathamala vilAlA evaM lAlacaMdra kRta bhaktAmara stotra Rddhi maMtra kAvya chanda kathA 1772 I. (12) jayacandra chAbar3A kRta bhaktAmara carita 1813 I. bhaktAmara stotra ke pratyeka padya ke pATha aura uccAraNa ke mahattva ko spaSTa karane vAlI aneka kathAyeM bhI prApta hotI hai| guNAkara ne 26 padyoM ke mahattva ko darzAne vAlI 26 kathAyeM bhI dI hai| usake bAda ke lekhakoM ne ar3atAlIsa padyoM kI pRthak-pRthak kathAyeM likhI hai| ina kathAoM kI prAmANikatA zodha kA viSaya ho sakatI hai| para ye sabhI kathAyeM nirvivAda rUpa se yaha siddha kara detI hai ki samasta jaina samudAya apane asAtA karmoM ke azubha phala se bacane ke lie NamokAra maMtra ke bAda bhaktAmara stotra para hI zraddhA karatA hai| bhaktAmara stotra kA kevala pATha hI nahIM kiyA jAtA hai| balki pUjA-stavana evaM vidhAna ke rUpa meM bhI isa stotra kA eka viziSTa sthAna hai| pratyeka padya ke bhAvArtha para AdhArita Rddhi maMtroM evaM yaMtroM kI racanA bhI kI gayI hai| jinake dvArA bhakta jana atizaya phala prApta karate haiN| bhaktAmara stotra se jur3e hue pUjana evaM vidhAna sAhitya meM bhaTTAraka somasena kA bhaktAmarodyApana (1980 I) bhaTTAraka jJAna bhUSaNa jI kRta bhaktAmarodyApana (1650 I.) zrI bhUSaNa ziSya jJAnasAgara kRta bhaktAmara pUjana (1610 I.) ratnacandra gaNikRta bhaktAmara stava (1617 I.) bhaTTAraka lakSmIcaMdajI ke ziSya brahmajJAna sAgara kRta bhaktAmara stavana pUjana (1625 I.) Adi ke nAma ullekhanIya hai| sampUrNa saMskRta bhakti kAvyoM meM bhaktAmara stotra eka mAtra aisA stotra hai jise sarvAdhi ka bhASAoM meM anuvAdita kiyA gayA hai| isa stotra kA sarvAdhika prAcIna evaM pracArita hindI anuvAda pAMDe hemarAja jI dvArA 1652 I. meM kiyA gayA thaa| isake bAda isa anupama stotra Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 ke aba taka hindI meM vibhinna kaviyoM ke dvArA zatAdhika anuvAda kiye jA cuke haiN| bhaktAmara stotra ko hindI ke sAtha-2 anya bhAratIya bhASAo meM jaise-rAjasthAnI gujarAtI, marAThI, kannar3a, baMgalA Adi meM bhI anuvAdita kiyA jA cukA hai| isa stotra ko jarmana bhASA meM DaoN. jaikovI ne evaM aMgrejI meM zArloTa krAune evaM eca. Ara. kApar3iyA Adi vidvAnoM ne anuvAdita kiyA hai| hindI ke sAtha-2 isa stotra ko jarmana, aMgrejI evaM urdU meM bhI anuvAdita kiyA jA cukA hai| urdU meM isakA anuvAda 1925 I. meM bholAnAtha darakhzAM jI ne rUvAiyAte darakhzAM nAmaka zIrSaka se kiyA thaa| bhaktAmara stotra kA AMtarika mUlyAMkana stotra zabda kI vyAkhyA karate hue halAyudhakoSa meM likhA hai ki stotra zabda saMskRta ke stu dhAtu se niSpanna hotA hai| stu dhAtu kA artha stuti karanA, prazaMsA karanA hotA hai| stotra zabda kI ukta paribhASA ke anurUpa bhaktAmara stotra A. mAnatuMga ke dvArA jinendra bhagavan kI guNa stuti evaM prazaMsA meM likhA gayA hai| bhakti kI kasauTI para bhaktAmara-bhaktAmara jaise mahAna saMskRta bhakti kAvya kA mUlyAMkana karanA samudra ke jala ko aMjuli meM bharane ke asaphala prayAsa jaisA hogaa| bhakti ke lakSaNoM ko samajhane ke lie vibhinna pUrvAcAryo evaM vidvAnoM ke abhimatoM para dRSTi DAlanA Avazyaka hai(1) "ahaMdAcAryabahuzrutavacaneSu bhAvavizuddhiyukto'nurAgaH bhaktiH -sarvArtha siddhi 6/24//339 artha-arahanta, AcArya, upAdhyAya Adi bahuzruta saMtoM meM aura jinavANI meM bhAvoM kI vizuddhi pUrvaka jo prazasta anurAga hotA hai| use bhakti kahate haiN| (2) "arhadAdiguNAnurAgo bhaktiH -bhagavatI ArAdhanA 47/159 artha-arhadAdi guNoM meM prema karanA bhakti hai| (3) bhaktiH punaH samyakatvaM bhavyate vyavahAreNa sarAgasamyagdRSTInAM pNcprmesstthyaaraadhnaaruupaa|, samayasAra tAtparyavRtti TIkA 173/176/243 Agama meM ullikhita paribhASAyeM bhakti ke svarUpa ko bhagavan ke guNoM ke prati anurAga ke rUpa meM paribhASita karatI hai| AcArya mAnatuMga ne bhaktAmara stotra meM bhagavAna jinendra ke prati eka bhakta ke rUpa meM anurAga vyakta karate hue likhA hai ki so'haM tathApi tava bhaktivazAnmunIza! kartuM stavaM vigata zakti rapi pravRttaH! prItyAtmavIrya mavicArya mRgI mRgendrm| nAbhyeti kiM nija zizoH pripaalnaarthm|| bhAvArtha-he nAtha! jaise hiraNI zakti na rahate hue bhI prItivaza apane zizu kI rakSA ke lie siMha kA sAmanA karatI hai| usI taraha maiM bhI zakti na hone para bhI bhaktivaza ApakA stavana karane ke lie udyata huA huuN| ukta padya meM AcArya mAnatuMga ne spaSTa kiyA hai jinendra bhagavan ke prati unake asIma Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 anurAga meM hI unheM isa stotra kI racanA ke lie prerita kiyA hai| bhaktAmara stotra kI viSaya vastu AcArya mAnatuMga ne bhaktAmara stotra meM ar3atAlIsa padmoM ke mAdhyama se eka kramavAra viSaya vastu para bhAvAbhivyakti kI hai ar3atAlIsa padyoM kI viSaya vastu ko gaharAI se samajhane para samasta padyoM meM eka krama pUrvaka viSaya vastu spaSTa hotI hai, jo isa prakAra hai viSaya vastu (1) maMgalAcaraNa ke rUpa meM Adi jinendra prabhu kI vaMdanA stotra racanA kA saMkalpa (2) (3) (4) (5) (6) (7) ( 8 ) (9) (10) jananI prazaMsA laghutAbhivyakti bhakti hetu preraNA jinendra stuti kA phala zreya samarpaNa jinendra bhagavAna kI parama darzanIya bAhya mudrA jinendra bhagavAna kI aMtaraMga guNa vibhUti anupameya jinendra bhagavAna (11) zreyasa patha praNetA ( 12 ) (13) ( 14 ) vibhinna nAmoM se stuti evaM praNAma anaMta guNa nidhAna jinendra kI stuti bAhya vibhUti rUpa samavazaraNa, aSTa pratihAryo evaM bihAra kAla kA varNana (15) bhaya mukti dAtA ke rUpa meM jinendra kI stuti ( 16 ) stuti kA phala padya saMkhyA 1 2 3, 4 5, 6 7, 9, 10 8 11 se 13 14, 15 16 se 21 22 23 2223 24 se 26 27 28 se 37 38 se 47 48 33 bhaktAmara stotra ke maMgalAcaraNa ke prathama meM prayukta "yugAdau" evaM samyak praNamya zabda dhyAna dene yogya hai| "yugAdau " zabda kA prayoga yuga ke Adi meM arthAt karma bhUmi ke prArambha meM utpanna hue bhagavan RSabha deva kI ora saMketa karatA hai yahA~ nizcaya hI AcArya mAnatuMga ne maMgalAcaraNa ke rUpa meM prathama tIrthakara bhagavan RSabha deva kA smaraNa kiyA hai| dvitIya zabda 'samyak praNamya' isa bAta ko spaSTa karatA hai ki bhakti, triyoga (mana, vacana, kAya) pUrvaka kI jAnI caahie| aMtaraMga hRdaya meM vidyamAna chala, kapaTa, ahaMkAra, viSayAbhilASA jaise vikAroM ko tyAgakara pramAda rahita hokara namaskAra karanA caahie| isI bhAvanA kA ullekha paMDita pravara zrI daulatarAma jI ne chahaDhAlA graMtha ke maMgalAcaraNa meM "namaha~ triyoga samhArike" likhakara ke kiyA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 laghutAbhivyakti AcArya mAnutaMga ne bhaktAmara stotra ke tRtIya padya meM "buddhyA vinA'pi " zabdoM kA prayoga karake apane bhItara bhare hue apAra jJAna sindhu se ahaMkAra kA samasta khArApana dUra kara diyA hai| unakI isa abhivyakti ne unake kavi mastiSka se unake bhakta hRdaya ko zreSTha siddha kara diyA hai| unakI isI bhAvanA ne "laghutA se prabhutA mile, prabhutA se prabhu dUra" jaisI paMktiyoM ko janma diyA hai| AcArya mAnatuMga ne bhaktAmara stotra ko likhate samaya hI isa stotra kI saphalatA kA samasta zreya AThave padya meM hI tava prabhAvAt ke mAdhyama se jinendra caraNoM meM samarpita kara diyA thaa| isa padya meM unhoMne likhA ki "kamala" ke patte para par3I eka sAdhAraNa jala kI bU~da jisa taraha motI jaisI camaka ko prApta kara letI hai| usI prakAra mujha manda buddhi ke dvArA racita ApakA yaha stavana sajjanoM ke citta ko harane meM Apake prabhAva ke kAraNa hI samartha hogaa| bhakti preraNA prApta kathAoM se jisa prakAra kA ullekha prApta hotA hai ki AcArya mAnatuMga ne zArIrika bandhana kI avasthA meM isa stotra kI racanA kI evaM isake prabhAva se samasta baMdhanoM se mukta ho gaya stotra racanA se baMdhana mukta hone ke uddezya ke viSaya meM saMpUrNa stotra ke kisI bhI padya se jAnakArI prApta nahIM hotI hai| 46ve padya meM mAnatuMgAcArya jI ne "ApAda -kaNTha muruzRMkhalaveSTitAGgA...vigata baMdha bhayA bhavanti" ina bhAvoM ke mAdhyama se bhagavAna ke nAma - jApya ke mahattva ke prabhAva ko darzAyA hai| isa padya meM pUrva meM bhI unhoMne hastibhaya nivAraNa, siMha bhaya nivAraNa, dAvAgni bhaya nivAraNa, bhujaMga bhaya nivAraNa, saMgrAma bhaya nivAraNa, nirvighna samudra yAtrA Adi kA ullekha jinendra smaraNa ke phala ke rUpa meM kiyA hai| isase yaha spaSTa nahIM hotA ki ve svayaM zArIrika baMdhana yukta the| bhagavan kI stuti meM preraNA ke rUpa meM mAnatuMgAcArya jI ne chaThe padya meM "tvadbhakti reva mukharIkurute balAnmAm" likhakara spaSTa kara diyA ki unheM isa stotra kI racanA ke lie kevala bhagavan kI bhakti ne hI prerita kiyA thA jaise basanta Rtu meM Ama kI maMjarI ko dekhakara barabasa hI koyala madhura zabda bolane lagatI hai| vItarAgI paramAtmA meM kartRtva kA Aropa nirAdhAra kucha loga bhaktAmara stotra ke viSaya meM zaMkA karate hai ki isa stotra meM nikA~kSita aMga ko gauNa kara diyA hai evaM vItarAgI prabhu ko kartA mAnakara stuti kI gayI hai| yaha zaMkA nirAdhAra hai kyoMki sampUrNa stotra ke kisI bhI padma meM Izvara se kisI bhI prakAra svargAdi rUpa laukika bA~chA nahIM kI gayI hai / mAnatuMgAcArya jI ne bhaktAmara stotra ke sAtaveM padya meM bhagavAna jinendra kI stuti ko pApa kSayI batalAte hue likhA hai kitvatsaMstavena bhava santati - sannibaddhaM pApaM kSaNAtkSayamupaiti zarIra bhAjAm / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 AkrAMta loka-malinIla mshessmaaNshu| sUryAMzu bhinna miva zArvaramandhakAram!!7!! he bhagavan ! Apake stavana se prANiyoM ke janma-2 ke saMcita pApa zIghra naSTa ho jAte hai jisa prakAra sUrya kI kiraNoM se rAtri kA samasta aMdhakAra naSTa ho jAtA hai| naveM padya meM mAnatuMgAcArya jI ne likhA hai ki he bhagavan ! ApakI nirdoSa stuti kI bAta to dUra hai ApakA pavitra nAma uccAraNa mAtra se hI jIvoM ke pApa naSTa ho jAte hai| jaise sUrya bhale hI dUra ho para isakI ujjvala kiraNoM se hI sarovara ke kamala khila jAte haiN| AcArya mAnatuMga svAmI ne stotra ke ar3atIsave kAvya se lekara chiyAlIsave kAvya taka jinendra bhakti ko bhayamukti dAyaka batalAyA hai| ye bhaya tiryaMcakRta manuSyakRta evaM prakRti kRta aneka prakAra ke hote haiN| mAnatuMgAcArya jI ne jinakA ullekha eka sAtha saiMtAlIsaveM kAvya meM karate hue likhA hai ki-"madonmatta hAthI, siMha, dAvAnala sarpa, yuddha, samudra, jalodara roga, aura kArAgRha Adi se utpanna huA bhaya bhI jinendra bhakti se bhayabhIta hokara bhAga jAtA hai| ina kathanoM se kahIM bhI mAnatugAcArya jI ne vItarAgI jinendra prabhu meM kartRtva Aropita nahIM kiyA evaM na hI kisI prakAra kI bA~chA kI hai| samasta sAMsArika ApattiyA~-vipattiyA~ roga, upasarga, bhaya, asAtA karmoM ke udaya se saMsArI prANiyoM ke jIvana meM upasthita hote haiN| bhagavan jinendra kI guNAnurAgI bhakti se zubhopayoga dvArA puNyAsrava hotA hai evaM asAtA karma maMda par3a jAte haiM evaM samasta bhaya evaM ApattiyoM kA svataH nivAraNa ho jAtA hai| dhavala gratha meM bhI likhA hai jiNabiMba dasaNeNa nidhatta nikAcidassa micchatAdi kamma kalA vassa khaya dNsnnaado| (SaTakhaMDAgama pu. 6) arthAt jina bimba ke darzana se nidhata aura nikAcita rUpa bhI mithyAtvAdi karma kalApa kA kSaya dekhA jAtA hai| bhAva pAhur3a meM likhA hai te me tihuvaNa mahiyA siddhA suddhA NiraMjaNA nniccaa| diMtu bara bhAva zuddhiM daMsaNa NANe caritte ya 163 // arthAta-jo nitya hai niraMjana hai zuddha hai tathA tIna loka ke dvArA pUjanIya hai, aise siddha bhagavAna jJAna-darzana aura caritra meM zreSTha uttama bhAva kI zuddhatA deN| thossAmi daNDaka meM bhI isI prakAra kI bhAvanA bhAyI gayI hai kittiya vaMdiya mahiyA ede logottamA jiMNA siddhii| AroggaNANalAha ditu samAhiMca meM bohiM // 7 // arthAt-vacanoM se kIrtana kiya gaye, mana se vaMdanA kiye gaye aura kAya se pUje gaye aise ye lokottama kRtakRtya jinendra mujhe paripUrNa jJAna samAdhi aura bodhi pradAna kreN| jinendra deva se prArthanA karate hue AcArya padma naMdI jI ne padmanaMdI paMcavizatikA meM likhA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI-sitambara 2009 tribhuvanaguro jinezvara paramAnandaikakAraNa kurussv| mayi kiMkare'tra karuNAM tathA yathA jAyate muktiH // apahara mama janma dayAM kRtvetyekatra vacasi vktvye| tenAti dagdha iti me deva babhUva praalpitvm||6|| jisakA bhAvArtha hai ki tInoM lokoM ke guruaura utkRSTa sukha ke advitIya kAraNa aise hai jinezvara! isa mujha dAsa ke Upara aisI kRpA kIjie ki jisase mujhe mukti prApta ho jaaye| he deva! kRpA karake Apa mere janma (saMsAra) ko naSTa kara dIjie yahI eka bAta mujhe Apa se kahanI hai| parantu cU~ki maiM saMsAra se ati pIr3ita hU~ isalie maiM bahuta bakavAdI huuN| hamArI nitya-naimitti pUjA - arcanAoM meM bhI paramArthika kAmanAoM ke udAharaNa milate hai| kavi vRMdAvana jI ne "du:khaharaNa vinatI' meM likhA hai ki "yadyapi tuma meM rAgAdi nahIM, yaha satya sarvathA jAnA hai| cinmUrati Apa anaMta guNI, nita zuddha dazA zivathAnA hai| tadyApi bhaktana kI bhIri haro sukhadeva tinheM ju suhAnA hai| yaha zakti aciMta tumhArI kA, kyA pAve pAra sayAnA hai|" hindI bhASA meM likhe gaye jalAbhiSeka pATha meM kavi harajasarAya jI ne likhA hai ki "maiM jAnata tuma aSTa karma hari ziva gye| AvAgamana vimukta rAga-varjita bhye| para tathApi mero manoratha pUrata shii| naya pramAnateM jAni mahA sAtA lhii| ukta aneka zAstra pramANoM se yaha spaSTa hai ki hamAre pUrvAcAryoM, vidvAnoM evaM kaviyoM ne bhagavan jinendra ke vItarAga bhAva se bhalI bhA~ti paricita hote hue bhI eka bhakta ke rUpa meM prazasta rAga ke vazIbhUta sabhI prakAra ke sukhoM kI kAmanA jinendra prabhu se aneka sthAnoM para vyakta kI hai| mahAkavi dhanaMjaya ne viSApahAra stotra meM likhA hai ki "tuMgAtphalaM yttdkiNcnaacc| prApya samRddhAnna dhneshvraadeH| nirambhaso'TayuccatamAdivAde naikApi niryAti dhunI pyodheH||17|| he bhagavan ! yadyapi Apa azeSa aparigrahI hai, Apake pAsa se phira bhI bahutoM ke manoratho kI saMpUrti aisI saralatA se hotI hai| jo bar3e-bar3e dhanezvaroM se bhI nahIM ho paatii| jaise parvata para to jalAbhAva hai phira bhI nadiyA~ vahIM se nikalatI haiM, jala saMgraha karane vAle samudroM se nhiiN| stuti karatA huA bhakta bhakti ke Avega se bharakara samarpita bhAva se bhagavan ko upAlaMbha detA hai sukha kA kartA yA du:kha kA hartA batalA detA hai, apanI dInatA-hInatA prakaTa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 37 karatA hai| yaha tabhI hotA hai jaba bhakta samarpaNa kI parAkASThA para hotA hai| sarvArtha siddhi meM AcArya pUjyapAda ne stuti ke lakSaNa kI vyAkhyA karate hue likhA hai- bhUtA bhUdaguNodbhAvavacanaM saMstava: 7 / 23/364 arthAt-ArAdhya meM jo guNa hai aura jo nahIM bhI hai ina donoM kA sadabhAva batalAte hue kathana karanA saMstava hai| uparokta kathanoM se spaSTa hai ki mAnatuMgAcArya jI ne bhaktAmara stotra meM bhagavan jinendra meM kartRtva Aropita nahIM kiyA hai balki vItarAgatva kI upAsanA karate hue sahRdaya stuti kI hai| antaraMga evaM bAhya stuti kA adbhuta samanvaya bhaktAmara stotra meM AcArya mAnatuMga jI ne gyArahaveM bArahaveM evaM terahaveM padya meM jinendra bhagavAna ke bAhya rUpa evaM mudrA kI prazaMsA karate hue likhA hai ki he bhagavan! Apake isa rUpa ko dekhakara yaha netra kisI aura ko nahIM dekhanA cAhate jisa taraha kSIra sAgara kA jala pIne ke bAda koI manuSya lavaNa samudra kA khArA pAnI nahIM pInA caahtaa| jinendra bhagavan ke paramaudArika tana kI sundaratA kA varNana karate hue likhA ki jina zAMta paramANuoM se ApakI racanA huI hai, aisA lagatA hai ki loka meM ve utane hI paramANu the| isalie Apake samAna sundara anya koI dUsarA rUpa nahIM hai| aThArahaveM padya meM bhagavan ke mukha candra kI zobhA kA varNana karate hue likhA ki ApakA mukha kamala adbhuta candramA ke samAna hai jisake dvArA moharUpa andhakAra kA nAza hotA hai| jise na rAhu nigala sakatA hai aura na hI meghoM dvArA AcchAdita kiyA jA sakatA hai| mAnatuMgAcArya ne arihaMta prabhu kI bAhya vibhUti ke rUpa meM aTThAIsaveM padma se lekara saiMtIsaveM padya taka aSTa pratihAryoM, AkAzagamana, evaM samazaraNa saMpadA Adi kA varNana bhI kiyA hai| lekina kevala bAhya rUpa evaM vaibhava kI ArAdhanA se bhagavan kI stuti pUrNa nahIM ho sktii| AcArya kuMda kuMda jI ne samayasAra graMtha meM likhA hai ki Nayarammi vaNNide jaha Na vi raNNo vaNNaNA kadA hodi / dehaguNe thuvvaMte Na kevaliguNA thudA hoMti // 30 // arthAta-jaise nagara kA varNana karane para rAjA kA varNana nahI hotA hai| isI prakAra zarIra ke guNa kA stavana karane para kevalI ke guNoM kA stavana nahIM hotA hai| AcArya samaMtabhadra svAmI ne bhI devAgama stotra meM likhA hai ki he bhagavan! maiM Apako kevala ApakI bAhya vibhUti jaise devoM kA samavazaraNa meM AnA, AkAza meM bihAra karanA chatra ca~vara Adi ke kAraNa namaskAra nahIM kara rahA huuN| maiM Apako Apake antaraMga guNa vItarAgatA evaM sarvajJatA Adi guNoM ke kAraNa praNAma karatA hU~ / AcArya mAnatuMga svAmI ne bhI bhagavan jinendra ke aMtaraMga guNoM kI stuti karate hue stotra ke caudahave evaM pandrahaveM padya meM likhA hai ki he bhagavan! Apake AzrayabhUta atyaMta nirmala guNa tInoM lokoM meM phaile hue haiN| bhagavan kI nirvikalpa dazA kA varNana karate hue likhA ki jaise pralaya kAlIna pracaNDa vAyu jo parvatoM ko hilA detI hai| vaha meru parvata ko kampita bhI nahIM kara sakate usI prakAra mana meM vikAra paidA karane vAlI devAMganAoM ke hAva bhAva bhI Apake mana meM vikAra paidA nahIM kara skte| mAnatuMgAcArya jI kA yaha kathana bhagavAna jinendra kI nirvikArI dazA ko spaSTa karatA hai| solahave evaM satrahaveM padya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 meM jinendra prabhu kI alaukika dIpaka evaM adabhuta sUrya jaisI upamAoM ke dvArA stuti kI gayI hai| ina donoM hI upamAoM kA prayoga bhagavAna jinendra ke kaivalya jJAna kI stuti karane ke liye kiyA gayA hai| mAnatuMgAcArya jI ne isa stotra meM bhagavAna ke antaraMga evaM bAhya guNoM kI stuti karake bhakti ke zreSTha mArga ko prakAzita kiyA hai| mithyAtva kA parihAra mAnatuMgAcArya jI ne bhaktAmara stotra ke vibhinna padyoM meM jinendra prabhu kI stuti ke mAdhyama se mithyAtva kA parihAra kiyA hai| bhaktAmara stotra ke gyArahave padya meM likhA hai ki "Apake sundara rUpa ko dekhane ke bAda yaha netra phira kisI aura ko dekhakara saMtoSa ko prApta nahIM hote" isa padya meM mAnatuMgAcArya jI ne yaha bhAvAbhivyakti kI hai ki jisa bhakta ne jinendra bhagavAna kI vItarAgatA ke darzana kA AnaMda pA liyA hai vaha phira kahIM bhI rAgI devI-devatAoM meM saMtoSa ko prApta nahIM hotaa| samyaktva kI yaha bhAvanA bIsaveM padya meM aura adhika mukhara ho jAtI hai| isa padya meM mAnatuMgAcArya ne bhagavan ke kaivalyajJAna kI prazaMsA karate hue likhA hai ki "ApakA parama jJAna jisa taraha Apa meM zobhA ko prApta hotA hai| usa taraha hariharAdi meM zobhA ko prApta nahIM hotaa| isa padya meM hariharAdika pada se brahmA, viSNu, maheza Adi devoM kA kathana kiyA gayA hai| inameM vItarAgatA kA abhAva hone se inheM divya kaivalyajJAna kI prApti kaise ho sakatI hai? / isa stotra ke ikkIsaveM padya meM bhI vItarAgI jinendra prabhu ke darzana kI prazaMsA byAjokti alaMkAra dvArA kI gayI ki Apake pahale sabhI hariharAdi devoM ko dekha lene se Apake prati mana meM saMdeha nahIM raha paataa| nizcita hI mAnatuMgAcArya jI ke ina nirmala bhAvoM se samyagdarzana ke niHzaMkita aMga kI puSTi hotI hai| jananI-prazaMsA mAnatuMgAcArya jI ne bhaktAmarastotra ke bAisaveM padya meM usa jananI kI mukta kaMTha se prazaMsA kI hai jisane tIrthakara jaise mahAn suta ko janma diyaa| stotra paramparA meM jananI prazaMsA kA aisA anupama udAharaNa anyatra dRSTigocara nahIM hotaa| tIrthakara bhagavAna mokSa mArga ke praNetA hote hai, una jaisa mahAna suta ko janma dene ke kAraNa se unakI jananI svayameva hI prazaMsA kI pAtra bana jAtI haiN| AcArya mAnatuMga kA sAmAjika dRSTikoNa AcArya mAnatuMga ke pUrvavartI evaM samakAlIna AcAryoM aura kaviyoM ne apane ArAdhya kI stuti meM unheM sUrya, caMdra, parvata, sAgara, nadI, sarovara, kamala Adi upamA pradAna kI hai| jo sabhI upamAyeM prakRti kI paridhi se hI grahaNa kI gayI thii| vahIM AcArya mAnatuMga ne bhaktAmara stotra meM apane ArAdhya kI stuti meM unheM vibhinna prakAra kI upamA dekara prakRti kI paridhi se bAhara nikalane kA sAhasa dikhalAyA hai| AcArya mAnatuMga kI dRSTi prakRti ke manorama dRzyoM ke sAtha-2 tatkAlIna samAja para thii| isakA udAharaNa hameM bhaktAmara stotra ke dasave padya meM prApta hotA hai| dasaveM padya meM mAnatuMga Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 AcArya ne bhagavan kI stuti ke phala kA varNana karate hue likhA hai ki he bhagavan! ApakI stuti karane vAle bhakta jana Apake samAna ho jAte hai| isameM Azcarya kI kyA bAta hai| isa kathana ko puSTa karane ke lie unhoMne udAharaNa diyA ki jo svAmI apane Azrita sevaka ko sampati dekara apane samAna nahIM banAtA usakI sevA se kyA lAbha hai? isa kathana se tatkAlIna samAja kI sthiti spaSTa hotI hai| dUsare arthoM meM yaha udAharaNa Arthika asamAnatA evaM sAmAjika bheda-bhAva para coTa kara ke use dUra karane para bala detA hai| Adhunika samAjavAda kI vicAra dhArA ke vRkSa ke bIja bhaktAmara stotra ke isa eka udAharaNa meM spaSTa jhalakate haiN| adbhuta AlaMkArika chaTA evaM anokhA kAvya pakSa saMtulana AcArya mAnatuMga jI ne bhaktAmara stotra kI racanA ke lie 'vasaMtatilakA chaMda kA prayoga kiyA hai| yaha chanda saMskRta bhASA kA eka ati lalita chaMda hai| isa chaMda kA dUsarA nAma madhumAdhavI bhI hai| kAvya zAstra meM vasaMtatilakA chaMda kA lakSmaNa spaSTa karate likhA hai ki "jJeyaM vasantatilakA tabhajA jagau gH"| isa chanda meM kramazaH tagaNa, bhagaNa, jagaNa tathA do gurU hote hai| isa prakAra caudaha akSaroM se isakA nirmANa hotA hai| bhaktAmarastotra ke pratyeka padya meM cAra-cAra paMktiyA~ haiN| evaM 56-56 akSara haiN| isa prakAra saMpUrNa stotra meM 192 paMktiyA~ evaM 2688 akSara haiN| isa sarvotkRSTa bhakti-kAvya meM aneka alaMkAroM kI chaTA bikharI huI hai| isa stotra meM anuprAsa, utprekSA, upamA, rUpaka, byAjokti Adi vibhinna alaMkAroM kA prayoga kiyA gayA hai| zabda aura artha se samanvita racanA ko kAvya kahate hai| isa stotra ke chandoM meM kevala zAbdika sUcanAyeM nahIM hai unameM artha rUpI citta evaM bhakti rasa rUpI AtmA bhI hai| bhaktAmarastotra ke bhAva-pakSa evaM kalA-pakSa meM anokhA saMtulana najara AtA hai| na isameM ati dArzanikatA kA bojha hai aura na hI isameM abUjha upamAoM kA saMgraha hai|jis kAvya meM atyadhika alaMkAra, atidArzanikatA evaM abUjha upamAyeM pAyI jAtI hai, vaha kAvya jana sAmAnya ke lie agrAvya ho jAtA hai| bhaktAmara stotra meM kAvya ke ina donoM pakSoM kA adbhuta samAyojana hai| isameM jahA~ eka ora manamohaka chaMda evaM alaMkAroM kA prayoga kiyA gayA hai, vahIM dUsarI ora isake pratyeka padya meM jinendra-bhakti ke nirmala bhAvoM kI avirala saritA pravAhita hotI hai| kalA-pakSa kAvya kA zarIra hai evaM bhAva-pakSa usakI AtmA hotI hai| kisI kAvya kI pUrNatA ina donoM ke sadbhAva se hI saMbhava hai| bhaktAmara stotra eka aisA hI saMpUrNa jIvanta kAvya hai| AcArya mAnatuMga ne bhaktAmarastotra ke rUpa meM bhava-sAgara para eka aise setu kA nirmANa kiyA hai, jisake dvArA saMsArI prANI isa duHkhAlaya se nikalakara siddhAlaya taka kI yAtrA pUrNa kara sakate haiN| kaniSTha zodha adhyetA kAzI hindU vizvavidyAlaya vArANAsI (u.pra.) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina prAcyakAlIna-sAhitya ke Adya hindI gadya TIkAkAra : mahApaNDita ToDaramala pro. rAjArAma jaina paNDitapravara ToDaramalajI 18vIM sadI kI eka mahAn vibhUti evaM zaurasenIprAkRta ke kucha pramukha jaina-graMthoM ke rAjasthAnI-hindI ke prathama gadya-TIkAkAra mAne gaye haiN| unhoMne jaina-siddhAntoM evaM jainadarzana ke durUha rahasyoM kA samakAlIna janabhASA meM udghATana kara prAcya- jaina-vidyA kI mahAn sevAeM to kI hI, sAtha hI hindI-gadya ke vikAsa meM bhI mahattvapUrNa yogadAna kiyA hai| zaurasenI-jainAgamoM meM sUtra-zailI meM varNita karaNAnuyoga, dravyAnuyoga evaM caraNAnuyoga ke viSaya atyanta jaTila evaM nIrasa samajhe jAte rahe haiM, ata: samaya-samaya para inake Upara saMskRta-TIkAeM bhI likhI jAtI rhii| tatkAlIna dRSTikoNa se ve bhale hI subodha nahI hoM, kintu paravartI kAloM meM bhASA-parivartana ke anivArya-niyamoM ke kAraNa ve punaH durbodha siddha hone lgii| isa kAraNa AgamoM kA adhyayana evaM svAdhyAya sImita hone lagA thaa| isa paristhiti meM paNDita ToDaramala jI aise prathama vidvAn the, jinhoMne yuga kI AvazyakatA ko samajhA aura apane sabhI prakAra ke aihika sukha-bhogoM ko jinavANI-mAtA kI puNyavedI para samarpita kara ukta Agama Adi graMthoM kI vyAkhyA lokapracalita jana-bhASA-rAjasthAnI-hindI meM prastuta kI aura isa prakAra svAdhyAya kI paraMparA ko lupta hone se bacA liyaa| pArivArika paricaya paNDita jI kA janma jayapura ke eka suzikSita evaM susaMskRta khaNDelavAla jaina godIkA-gotrIya parivAra meM huA thaa| unake pitA kA nAma jogIdAsa evaM mAtA kA nAma rambhA devI thaa| paNDitajI ke haricanda evaM gumAnIrAma nAma ke do putra the aura donoM hI adhyayanazIla evaM kavi the| paNDita jI ko janmajAta daivI-pratibhA kA varadAna milA thaa| unakI pratibhA tathA pratyutpannamatitva se prabhAvita hokara jayapura-rAjya ke tatkAlIna lokapriya dIvAna amaracandra ne kucha samaya taka apane pAsa meM rakhakara unheM vidyAdhyayana karAyA thaa| choTI Ayu meM hI unheM saMskRta, prAkRta evaM kannaDa-bhASAoM kA jJAna hI nahIM ho gayA, balki unhoMne jaina evaM jainetara mUla-graMthoM kA adhyayana bhI kara liyA thaa| smRti-zakti itanI vilakSaNa thI ki unheM saikar3oM sandarbha-vAkya kaNThastha ho gaye the| unheM kula AyuSya lagabhaga 27 varSoM kA hI milA thaa| unakI janma evaM mutyu kI nizcita tithiyoM kA jAnakArI to nahIM milatI kintu unhoMne gommaTasAra kI TIkA vi. saM. 1818 meM (san 1761 I.) kara lI thI tathA puruSArthasiddhyupAya kI apUrNa-TIkA ko paM. daulatarAma ne vi.saM. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 41 1827 meM pUrNa kI thii| ata: bahuta saMbhava hai ki isake 2-3 varSa pUrva unakA svargavAsa ho cukA hogaa| ina pramANoM ke AdhAra para DaoN. nemicandra zAstrI ke anumAna se unakA janma vi. saM. 1797 aura mRtyu vi.saM. 1824(san 1740-1767) mAnA jA sakatA hai| phira bhI, utane se alpakAla meM hI unhoMne jo sArasvata-kArya kiye, ve unakI asAdhAraNa-pratibhA ke abhUtapUrva preraka-udAharaNa bana gye| prakRti kA aisA kucha niyama bhI hai ki jo asAdhAraNa pratibhA saMpanna hote haiM, unakA AyuSya lagabhaga 40 varSa ke Age nahIM bar3ha paataa| kaliMgAdhipati jaina-samrATa khAravela, svAmI zaMkarAcArya, svAmI vivekAnaMda evaM suprasiddha gaNitajJa rAmAnujan Adi isake sAkSAt udAharaNa haiN| janabhASA ke ananya sevaka paM. ToDaramalajI parama niSThAvAn, sAttvika-caritra, nirabhimAnI, lokottara-pratibhA ke dha nI evaM manasvI vyakti the| unakI jihvA para sarasvatI kA sAkSAt nivAsa thaa| rASTrabhASA-hindI ke ve parama bhakta the| prAcIna bhAratIya bhASAe~ unake liye preraNA kI ajana-srota thI avazya, kintu yuga ke sAtha-sAtha calanA ve Atma-hita evaM para-hita kI dRSTi se zreyaskara samajhate the| ataH jana-bhASA ko ve kabhI nahIM bhuule| prAcIna jJAna-vijJAna kI paraMparA ko unhoMne natamastaka hokara avadhAraNa kiyA tathA jana-sAmAnya ko lAbhAnvita karAne hetu unhoMne jana-bhASA athavA deza-bhASA kA sahArA liyaa| jaisA ki unhoMne svayaM bhI kahA hai - yathA- hamArai hUM kiMcit satyArtha padani kA jJAna bhayA hai| bahuri isa nikRSTa samaya vi. hama sArikhe maMda buddhIniteM bhI hIna budvi ke dhanI jana avalokie hai| tinakauM tini padani kA artha-jJAna hone ke arthi dharmAnurAga ke vaza" dezabhASAmaya graMtha taiyAra karane kI hamAre icchA bhaI, tAkari hama yaha graMtha banAveM haiN| so isa vi. bhI artha sahita tinihI padana kA prakAzana ho haiN| itanA to vizeSa hai jaise prAkRta, saMskRta-zAstra viSai prAkRta-saMskRta-pada likhie haiM, taise ihA~ apabhraMza liye vA yathArthapanA ko liye deza bhASArUpa pada likhiye hai, parantu arthavirSe vyabhicAra kichu nAhI' / ToDaramalajI kI bhASA aise yuga meM prAraMbha hotI haiM, jaba prArambhika hindI-gadya kA navonmeSa ho rahA thaa| yadyapi chiTapuTa rUpa meM ToDaramalajI ke kucha hI samaya pUrva ke hindI-gadya ke rUpa mila jAte haiM kintu unase, gadya hI usa samaya ke vicAroM ke vAhana kA mukhya sAdhana thA, yaha nahIM kahA jA sktaa| hindI-sAhitya ke itihAsakAroM ne, gadya kI samasta vidhAoM se yukta prAcIna se prAcIna gadya-grantha 1800 I. ke bAda kA hI ullikhita kiyA hai| isase yaha nizcayapUrvaka mAnA jA sakatA hai ki hindI-gadya ke nirmANa evaM rUpa-sthirIkaraNa meM paM. ToDaramala kA pramukha yogadAna rahA hai| unakI TIkAoM ke pravAhapUrNa gadyoM meM vahI manoramatA, sarasatA evaM svAbhAvikatA hai, jo parvatIya nirmala-srotoM meN| hindI-gadya ke vikAsa ke itihAsa meM unakA sthAna nissandeha hI agragaNya mAnA jaaygaa|' samartha vyAkhyAkAra evaM lekhaka paNDita-pravara ke samaya bhArata meM mudraNAlayoM kA prArambha nahIM huA thaa| usa samaya taka Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 prAcIna ArSa-granthoM kA saMkalana, adhyayana, manana-cintana evaM lekhana sabhI sahaja kArya na the| yAtAyAta ke sAdhana bhI vikasita na the| ina sabhI kaThinAiyoM ke atirikta bhI, aura paNDitajI ne atyanta alpAyu prApta hone para bhI, jo anokhe kArya kiye, unheM dekhakara Azcarya meM DUba jAnA par3atA hai| dravyAnuyoga, karaNAnuyoga evaM caraNAnuyoga ke saMskRta, prAkRta evaM apabhraMza ke kucha pramukha graMthoM kI rAjasthAnI-hindI-TIkAe~ likhakara unhoMne jaina-jagat meM tattvajJAna ke svAdhyAya ke avaruddhaprAya-pravAha ko apanI sarala subodha vacanikAoM se punaH pravAhita kiyaa| karma-sidvAnta kI carcA karanA kevala prAkRta-saMskRta evaM apabhraMza-bhASAoM ke jJAtA-paNDitoM taka hI sImita na rahA, ToDaramalajI kI racanAoM ko par3hakara tathA unakA nitya svAdhyAyakara hindI ke sAdhAraNa jJAtA jijJAsu nara-nAriyA~ bhI jaina-dharma-darzana evaM adhyAtma ke mUla-siddhAMtoM ko AtmasAt kara pAne meM samartha ho ske| ___paM. ToDaramala ke sarvAdhika prasiddha aura lokapriya prAkRta-graMtha haiM:- sidvAntacakravartI AcArya nemicandra (10vIM sadI) kRta karmaphilosophI ke sarvazreSTha graMtha-gommaTasAra-karmakANDa tathA jIvakANDa, jina para unhoMne gommaTasAra-vacanikA, likhI, jisameM labdhisAra aura kSapaNAsAra nAmaka graMtha bhI sammilata hai| dUsarA graMtha hai- jaina-bhUgola evaM jaina-khagola kA varNana karane vAlA prAkRta graMtha- trilokasAra, jisa para unhoMne likhiitriloksaar-bhaassaa-vcnikaa| unakA tIsarA graMtha hai AcArya guNabhadra (10vIM sadI) kRta atyanta hRdayagrAhI aura AdhyAtmika-rasa meM sarAvora kara dene vAlA saMskRta-bhASAtmaka "AtmAnuzAsana" nAmaka graMtha, jisa para unhoMne likhI- aatmaanushaasn-bhaassaa-vcnikaa| anya graMtha hai AcArya amRtacandra kRta saMskRta bhASAtmaka puruSArthasiddhyupAya, jisakI bhASA-vacanikA apUrNa rahane ke kAraNa paM. ToDaramala ke paramabhakta tathA aneka graMthoM kI bhASA-vacanikAoM ke lekhaka paM. daulatarAma jI kAzalIvAla ne use pUrNa karake mahAkavi tribhuvana-svayambhU, AcArya jinasena, AcArya guNabhadra, mahAkavi siMha evaM bhaTTAraka yaza:kIrti ke satkAryoM kA pAvana-smaraNa dilA diyA hai| inake atirikta bhI unake dvArA likhita anya tIna svataMtra racanAe~ bhI haiMrahasyapUrNa-ciTThI, mokSamArga-prakAzaka evaM gommttsaar-puujaa| ___gommaTasAra-jIvakANDa, gommaTasAra-karmakANDa, labdhisAra evaM kSapaNAsAra para likhita TIkAoM ke samagra rUpa kA nAma "samyagjJAna-candrikA" rakhA gayA hai, jo vivecanAtmaka gadya-zailI meM hai| prAraMbha meM 71 pRSThoM kI pIThikA hai, jo eka prakAra se usakI bhUmikA yA prastAvanA kahI jA sakatI hai| isake adhyayana se ukta cAroM graMthoM kA varNya-viSaya spaSTa ho jAtA hai| adhyetAoM ke anusAra ise 65000 zloka pramANa batalAyA gayA hai| gommaTasArAdi kI TIkAoM meM unhoMne jo ghora parizrama kiyA hai, use to vahI samajha sakatA hai, jisane usa prakAra ke kArya kiye hoN| vastutaH svataMtra graMtha likhanA AsAna hai, kintu kisI mUla-graMtha kA anuvAda, bhASya yA TIkAdi likhanA sahaja nhiiN| saccA bhASya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 43 = vahI hai, jisameM mUla graMtha ke antaraMga bhAva kI yathAvat surakSA banI rahe aura yaha tabhI saMbhava hai jaba graMtha evaM usake mUla praNetA kI antarbhAvabhUmi kA marma bhalIbhAMti jAna liyA jaay| isake lie varNya viSaya kA gaMbhIra - jJAna, bhASA kA jJAna, ekAgratA, evaM sUkSmadRSTi kI anivAryatA hotI hai| paNDitajI sAhitya sAdhanA ke mArga ko acchI taraha samajhate the| itihAsa jAnatA hai ki kisa prakAra unhoMne jIvana bhogoM ko tilAMjaliyA~ dI thiiN| unakI sAhitya lekhana kI tanmayatA isI se jAnI jA sakatI hai ki unheM varSoM taka bhojana meM lonI alonI kA bhI bhedabhAva na rahA thaa| ToDaramalajI ke sAdhanApUrNa jIvana ko dekhakara hameM "bhAmatI' ke lekhaka paNDita vAcaspati mizra kI puNya smRti A jAtI hai, jinhoMne apanI sAhitya-sAdhanA ke samaya lagAtAra bAraha varSo taka rAta-dina, jAr3A-garmI barasAta, bhUkha-pyAsa evaM nidrA anidrA kA bhedabhAva bhulA diyA thaa| paNDita ToDaramalajI ne bhI aise hI kaThora sAdhanA-kAla meM bhojana kI rasatA aura virasatA ko bhUlakara gommaTasArAdi kI vizAla TIkAeM likhI haiN| isa prakAra kI ekAnta - sAdhanA kI bhAvabhUmi meM ukta jaTila graMthoM ke rahasyodghATanoM ko karane meM bhalA ve samartha kyoM nahIM hote ? lokottara- pratibhA ke dhanI : nirabhimAnI vyakti paNDitajI kA vidyAdhyayana aDhAI varSa kI Ayu se prAraMbha huaa| usI samaya se apanI vilakSaNa pratibhA evaM smaraNa zakti se unhoMne apane gurujanoM ko acambhe meM DAla diyA thaa| jainendra- mahAvyAkaraNa jaise kaThina vyAkaraNa- graMtha kA adhyayana unhoMne 10-11 varSa kI Ayu meM hI kara liyA aura isI samaya mulatAna (vartamAna pAkistAna) meM jaina samAja ke nAma unhoMne eka "rahasyapUrNaciTThI likhI thI, jo eka gahana cintana pUrNa AdhyAtmika patra hai, jo laghvAkAra hai kintu hai vaha ucca koTi kaa| usameM savikalpaka dvArA nirvikalpaka pariNAma hone kA vidhAna karate hue batalAyA gayA hai ki 11 "vahI samyakatvI kadAcit svarUpa dhyAna ko udyamI hotA hai vahA~ prathama bhedavijJAna sva-para kA kare, nokama, dravyakarma, bhAvakarma rahita kevala caitanya - camatkAra mAtra apanA svarUpa jAne, pazcAt "para" kA bhI vicAra chUTa jAya kevala svAtmavicAra hI rahatA hai| vahAM aneka prakAra nijasvarUpa meM ahaMbuddhi dharatA hai| cidAnaMda hU~ zuddha hai, siddha haiM, ityAdika vicAra hone para sahaja hI Ananda taraMga uThatI hai, romAMca ho AtA hai tatpazcAt aisA vicAra bhI chUTa jAya, kevala cinmAtra svarUpa bhAsane lage, vahA~ sarvapariNAma usa rUpa meM ekAgra hokara pravartate haiM, darzana-jJAnAdika kA va naya pramANAdika kA bhI vicAra vilaya ho jAtA hai| caitanya svarUpa kA jo savikalpa se nizcaya kiyA thA, usa hI meM vyApta vyApaka rUpa hokara isa prakAra pravartatA hai jahA~ dhyAtA - dhyeyapanA dUra ho gayA / so aisI dazA kA nAma nirvikalpa anubhava hai| baDe (bRhat ) nayacaka-graMtha meM aisA hI kahA hai| taccANesaNakAle samayaM bujjhehi juttimaggeNa / No ArAhaNa samae paccakkho aNuhavo jamhA // ( gAthA 266) tAtparya yaha ki zuddha AtmA ko naya-pramANa dvArA avagata kara jo pratyakSa anubhava karatA hai vaha savikalpa se nirvikalpa sthiti ko prApta hotA hai| jisa prakAra ratna ko kharIdane meM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 aneka vikalpa karate haiM kintu jaba use pratyakSa pahanate haiM, taba vikalpa nahIM rahatA / pahinane kA sukha alaga hI hai| isa prakAra savikalpa ke dvArA nirvikalpa kA anubhava hotA hai| ( de. tI.ma.A. paraMparA bhAga - 4 pe 287-88 ) 44 14 varSa kI Ayu meM gommaTasAra jaise Agama graMthoM kI bhASA- vacanikA likhI / Ajakala 14varSa kI umra meM baccoM ke jJAna se tulanA karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki unheM kaisI divya-pratibhA prApta thii| unakA pANDitya kramazaH nikharatA gayA aura yaza bhI gagana cUmane lagA thaa| sonA dekhakara cAhe sunnU ho yA munnU, sabhI ke mukha meM pAnI A jAtA hai, phira, yadi rAja-sammAna bhI milane lage, taba to kahanA kI kyA ? aise loga prAyaH ahaMkArI bana jAte haiM aura candraloka se bAteM karane lagate haiN| lekina, eka sacce tapasvI evaM mUka sAdhaka kI sthiti ThIka isake viparIta hotI hai| ToDaramalajI vinayaguNa, zIlarUpa, bhadra pariNAma evaM AtmAnuzAsana se hI jJAna kI sArthakatA mAnate the| unhoMne apane pANDitya evaM yazovRddhi ke kAraNa kabhI bhI abhimAna nahIM kiyaa| trilokasAra jaise karaNAnuyoga ke kaThina graMtha kI sundara evaM subodha TIkA likhakara bhI unhoMne apane ko mandamati hI mAnA hai| yathA - " isa zAstra kI saMskRta TIkA jadapi pUrve bhaI hai tadapi tahAM saMskRta gaNitAdika kA jJAna binA praveza hoI sakatA nAhIM tAta stoka jJAna vAloM ke triloka ke svarUpa kA jJAna hone ke arthi tisa hI artha kA~ bhASAkari likhie hai yA vi merA karttavya itanA hI hai, jo kSayopazama ke anusAri tisa zAstra kA aratha koM jAni dharamAnurAga taiM aurani ke jAnane ke arthi jaise koI mukharte acchara uccAri kari dezabhASA rUpa vyAkhyAna karai taiseM mai accharani kI sthApanA kari likhoMgA bahuri chaMdani kA jor3anA, navIna yukti, alaMkArAdi kA prakaTa karanA ityAdi navIna graMthakArani ke kArya haiM, tetI moteM bane hI nAhIM tAtai graMtha kA kartApanA mere haiM naahiiN|" sAhityika maryAdAoM ke pratipAlaka sAhitya ke kSetra meM jisa naitika maryAdA evaM sAhityika ImAnadArI kI AvazyakatA hotI hai, zraddhAlu mana se ve usake pratipAlaka the| jo viSaya unheM adhika spaSTa nahIM hotA thA, athavA jisa viSaya para ve adhika prakAza nahIM DAla pAte the, usa viSaya meM ve apanI kamajorI vyakta kara kSamA-yAcanA kara lete the| unhoMne trilokasAra kI bhUmikA (pR.3) meM likhA hai- "isa zrImat trilokasAra nAma zAstra ke sUtra nemicandra nAmA siddhAnta cakravartI kari viracita haiM, tinakI saMskRta TIkA kA anusAra lei isa bhASA TIkA viSai aratha likhoNgaa| kahIM koI aratha na bhAsaigA tAko na likhoMgA kahIM samajhAne ke arthi badhAya kari likhoNgaa| aisaiM yahu TIkA banegI tA viSai jahA~ cUka jAnoM tahAM budhajana saMvAri zuddha kariyoM chadmastha ke jJAna sAvarNa ho haiM tAta cUka bhI parai jaise jAkoM dhorA sUjhe ara vaha kahIM sima mAraga viSai skhalita hoI tau bahuta sUjhane vAlA vAkI hAsya na karai..... aise hI vicArateM isa TIkA karane viSai mere utsAha varte hai / nissandeha hI mahAkavi banArasIdAsa jI, jinhoMne ki apane hindI ke sarva prathama likhita Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 45 jIvana-carita 'ardhakathAnaka" meM apanI acchI-burI sabhI bAteM vistAra-pUrvaka likhakara jisa prakAra apanI sAhityika-ImAnadArI kA paricaya diyA thA aura sAhitya-jagat kA dhyAna apanI ora AkarSita kiyA thA, usI prakAra paM. ToDaramala jI bhI usI zreNI ke vizvasanIya evaM maryAdApratipAlaka pratibhA-putra haiN| isa dizA meM ve navIna pIr3hiyoM ke liye Adarza haiM, isameM saMdeha nhiiN| yathogAthA diga-diganta meM samA gaI sArA samAja paM. ToDaramala ko apanA ziromaNi mAnatA thA aura unake upadezAmRta kA pAna karate hue lAlAyita rahatA thA, unakI daivI-pratibhA, evaM agAdha vidvattA ke prati ananya zraddhAniSTha samAnadharmI paM. rAyamalla ne jayapura meM Ayojita indradhvaja-pUjA-vidhAna ke samaya sarvatra preSita nimaMtraNa-patra meM unake viSaya meM jo likhA thA, vaha usakA eka preraka udAharaNa hai| vaha aMza nimna prakAra hai - "yahA~ ghaNAM bhAyAM aura ghaNI vAyAM vyAkaraNa va gommaTasArajI kI carcA kA jJAna pAiye haiN| sArA hI visaiM bhAIjI ToDaramalajI ke jJAna kA kSayopazama alaukika hai jo gommaTasArAdi graMthoM kI saMpUrNa lAkha zloka TIkA viNAI aura pA~ca-sAta graMthoM kA TIkA vaNAyave kA upAya hai| nyAya, vyAkaraNa, gaNita, chaMda, alaMkAra Adi kA jJAna pAiye he| aise puruSa mahanta buddhi kA dhAraka IkAla virSe honA duralabha hai| tA" yAsU mileM sarva saMdeha dUri hoya hai| ghaNI likhavA kari kahA ApaNAM heta kA vAMchIka puruSa zIghra Apa yAMsU milApa kro|" multAna kI jijJAsu jaina samAja ke liye likhita unakI "rahasyapUrNa ciTThI" kI lokapriyatA se vidita hotA hai ki unake yaza kI surabhi atizIghra hI jayapura kI paridhi laoNghakara paMcanada (akhaNDa-paMjAba) ke aMcala meM mulatAna (vartamAna meM pAkistAna) taka tathA vahA~ se mAnoM mausamI mAnasUnoM ke sAtha hI pUrva, uttara evaM dakSiNa-bhArata taka pahuMca gii| vaha surabhi Aja bhI diga-diganta meM vyApta hai| ToDaramalakAlIna jayapura jaina siddhAnta bhavana ArA (bihAra) ke prAcya zAstra-bhaNDAra meM surakSita zAntinAtha-purANa kI eka pANDulipi-prazasti meM paM. ToDaramala ke kRtitva evaM vyaktitva ko prakAzita karane vAlA tathA unake samakAlIna rAjasthAna ke anya kucha manISiyoM ke ullekha isa prakAra milate hai| - vAsI siri jayapura tanauM ToDaramala kripaal| tA prasaMga ko pAya ke gahayau supaMtha vishaal| gomaTasArAdika tanaiM siddhAMtani meM saar| pravara bodha jinake urdai mahAkavi nirdhaar| phuni tAke taTa dUsaro rAjamalla budhraaj| jugala malla jaba ye jure aura malla kiha kAja? deza DhUMDhAhau Adi dai saMbodhe bhudesh| raci raci giraMtha kaThina kiye ToDaramalla mhes| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 paM. rAyamalla kA aitihAsika patra - jayapura kI zAnadAra paramparA ke saMvAhaka - 18vIM sadI me jisa samaya paM. ToDaramalajI jayapura meM apane pravacanoM se jainadharma kI amRtavarSA kara rahe the, usa samaya ke dhArmika aura AdhyAtmika vAtAvaraNa kA varNana unake eka bhakta rAyamalla ne apane eka mitra ko patra meM likhA thA, jo isa prakAra hai - ___"yahA~ dasa-bArA lekhaka sadaiva sAstara meM jinavANI likhe haiM aUra sodhe haiM aUra eka birAhamana (brAhyaNa) mahiMdara ko cAkara rAkhyA hai so bIsa lar3akoM khoM nyAya, vyAkaraNa, gaNita-zAstra paDhAvai hai| aUra pacAsa bhAI vA bAiyA~ (mahilAeM) dharama-caracA kare aUra vyAkaraNa adhyayana karaiM haiN| nitya sau pacAsa jAyagA jiNa pUjaNa hoI hai ityaadi| ihA~ jinadharma kI visesa mahimA jaannii| aUra I nagra virSe sAta vyasanana kA abhAva hai| I nagra viSai kalAla, kasAI va vesyA na pAiye haiN| aUra jIvana hiMsA kI manAhI hai| rAjA kA nAma mAdhavasIMga hai| aUra darabAra ke mutasaddI saba jainI haiM jadapi aUra loga bhI haiM para gauNatA rUpa se hai| mukhyatA kara nAhIM hai| dasa hajAra jainI basai haiN| aisA jainI logoM kA samUha dUsare nagra viSai naahiiN| aisA nagra vA desa bahuta hI niramala aUra pavittara hai| tAteM yaha puruSana ke basane kA uttama sthAna hai| avara to e sAkSAta dharamapurI hI hai|" paM. devIdAsa godhA ke vicAra paM. ToDaramala kI prabhAvaka-vidvattA evaM zAstra pravacana-zakti ke viSaya meM rAjasthAna ke eka paNDita devIdAsa godhA ne likhA thA - "so dillI paDhikara basuvA Aya pAchai jayapura meM thor3A dina ToDaramalajI mahAbuddhimAna ke pAsi zAstra sunane ko milyA...... so ToDaramalajI ke zrotA vizeSa budvimAn dIvAna ratnacandajI, ajavarAyajI, tilokacanda pATaNI, mahArAmajI, vizeSa caracAvAn osavAla, kriyAvAna udAsIna tathA tilokacanda sogANI, nayanacandajI pATanI ityAdi ToDaramalajI ke zrotA vizeSa buddhimAna tinake Age sAstara kA to vyAkhyAna kiyaa| (de, paM. devIdAsa godhA dvArA likhita siddhAMtasAgara saMgraha vacanikA kI bhUmikA) __ vastutaH nirvyasanI sAttvika jIvana evaM ahiMsaka-vRtti yugoM-yugoM se bhAratIya saMskRti kI apanI vizeSa pahicAna rahI hai isIliye bhArata jagadgurU ke rUpa meM vikhyAta rahA hai aura videzI paryaTakoM- AIka, megAsthanIja, phAhiyAna, hyUnatsAMga, alaverUnI, jAna phrAyara, sara viliyama jonsa, jemsa TaoNDa, harmana yAkovI prabhRti ne usakI prazaMsA meM jo likhA hai, use dekhakara gaurava kA anubhava hotA hai| suprasiddha cInI-paryaTaka phAhiyAna ne san 396 se 414 taka bhArata meM bhramaNa kiyA thaa| usane apanI DAyarI meM likhA thA- bhArata meM cANDAloM ke atirikta anya koI bhI jIvita prANI kA vadha nahIM karatA, na mAdaka peya pItA hai, na jIvita pazuoM kA vyApAra karatA hai| kasAIkhAne tathA madirA kI dukAneM bhArata meM nahIM haiN|" isI prakAra yorUpI paryaTaka jAna-phrAyara ne bhI san 1678 se 1681 taka bhArata-bhramaNa kiyA thA, unhoMne likhA thA- "bhAratavAsI hindU loga kandamUla, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 47 sAga- pattI, caoNvala tathA sabhI prakAra ke phaloM para nirvAha karate haiN| ve kisI jIva ko mArakara nahIM khAte aura na aNDe jaisI koI cIja hI khAte hai| sirpha musalamAnoM meM kurbAnI ke nAma para hiMsA hotI hai| (sanmati saMdeza 2/8/pR.30) gommaTasAra pUjA kA rahasya gommaTasAra nAmaka graMtha kI pUjA paNDitajI ne jisa tanmayatA ke sAtha likhI, vaha bhI eka rahasya hai| ukta pUjA ke mAdhyama se AcArya - pravara ne gautama gaNadhara evaM unakI paravartI AcArya - paraMparA, samasta dvAdazAMga vANI Adi kA bhAva-vibhora hokara itihAsa - samanvita stavana kiyA hai| jisa prakAra om - "OM" ke uccAraNa se paMca parameSThI evaM sAre jJAna-vijJAna kA eka sAtha smaraNa ho jAtA hai, paNDita jI kI gommaTasAra ke prati bhI vahI virATa kalpanA thii| gaurava grantha- mokSamArga prakAzaka "mokSamArga-prakAzaka" paNDitajI kA svataMtra graMtha hote huye bhI usameM jaina vAGmaya kA sAra-tattva nihita hai| isa sabake atirikta bhI AcAra-vicAra meM vyApta zithilatA, DhoMga, pAkhaNDa Adi kI tIvra AlocanA evaM jaina siddhAntoM tathA darzana para vyartha ke lagAye gaye - lAMchanoM kA samucita uttara usameM diyA gayA hai| yaha graMtha likhate samaya unase prazna kiyA gayA thA ki pUrvAcAryoM ke bar3e-bar3e graMtha upalabdha haiM hI, phira isa graMtha ke likhane kI Apako kyA AvazyakatA Ana par3I ? taba isake uttara meM paNDitajI ne kahA thA ki 'pUrvAcAryoM ke graMthoM ko samajhane ke liye prakhara buddhi evaM bhASA, vyAkaraNa, nyAya, chaMda, alaMkAra Adi kA jJAna Avazyaka hai jo aise haiM, ve to unheM par3a sakate haiM, kintu jo alpabuddhi haiM, unakA praveza una graMthoM meM sahaja saMbhava nhiiN| ataH unhIM mandagati sAmAnyajanoM ke hitArtha yaha graMtha likhA jA rahA hai|" sIdhI-sAdI, sarasa, vivecanAtmaka gadya zailI meM likhita evaM atyanta lokapriya ukta mokSamArga prakAzaka meM nimnalikhita nau adhikAra hai| yathA prathama adhikAra meM Atma-sukha-saMtoSa-prApti ke hetu tathA zramaNa saMskRti, mUla ArAdhya-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sarvasAdhu rUpa paMca parameSThI ke svarUpa kA vizad vivecana kiyA gayA hai| dUsare adhikAra meM saMsAra kI sthiti kA citraNa, AtmA evaM karma - sidvAnta kA vivecana, aSTakarmoM ke phaladAna meM nimittanaimittika saMbandha Adi kA vivecn| tIsare adhikAra meM saMsAra duHkha tathA mokSa sukha kA kA vizada vivecana aura usase nivRtti ke upAyoM para prakAza / cauthe adhikAra meM midhyAtva kA vizada vivecana aura usase nivRtti ke upAyoM para prakAza pAMcaveM adhikAra ke varNya viSaya kA adhyayana karane se paM. ToDaramalajI ke jJAna-vijJAna ke gambhIra adhyayana manana evaM cintana tathA sArthaka tarkaNA - zakti kA patA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 calatA hai| usameM vividha dArzanika evaM dhArmika mAnyatAoM kI samIkSA prastuta kara paNDitajI ne apanI anekAnta-dRSTi kA paricaya diyA hai| chaThaveM adhikAra meM batalAyA gayA hai ki mokSAbhilASiyoM ke liye mukti-virodhI-tattvoM se niraMtara dUra rahanA cAhiye kyoMki unake sevana se satya ke darzana nahIM ho skte| sAtaveM adhikAra meM jainAbhAsa, vyavahArAbhAsa ke vivecana ke bAda tattva evaM jJAna ke svarUpa kA kathana kiyA gayA hai| rAgAdibhAvoM kA ghaTanA nirjarA kA kAraNa tathA rAgAdi bhAvoM kA honA hI baMdha hai| isa viSaya kA sundara vivecana kiyA gayA hai| AThaveM adhikAra meM caturvidha anuyoga-prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga evaM dravyAnuyoga ke svarUpa evaM unake varNya-viSaya kA vivecn| nauveM adhikAra meM samyaktva ke aSTAMgoM kA mArmika vivecana evaM mokSa-mArga kA svarUpa saMkSepa meM kahA jAya to mokSamArga-prakAzaka saMvedanazIla jijJAsujanoM ke liye eka aisA AkarSaka prabhAvaka guladastA hai, jisameM sRSTi-vidyA ke prAyaH sabhI mUla siddhAMtoM evaM darzana, adhyAtma, AcAra, bhUgola evaM khagola saMbaMdhI mAnyatAoM ko sIdhI sAdI sarala bhASA meM pravAhapUrNa gadya-zailI meM prastuta kiyA gayA hai| kahIM-kahIM prAsaMgika praznottaroM ke mAdhyama se varNya-viSaya kA sundara pratipAdana kiyA gayA hai| isakI lokapriyatA kA isI se AbhAsa milatA hai ki usake darjanoM saMskaraNa nikala cuke haiN| aura yaha kahAvata prasiddha hai ki koI bhI paNDita jaba taka mokSamArga-prakAzaka kA gahana adhyayana nahIM kara letA, taba taka usakA pANDitya adhUrA hI raha jAtA hai| isa graMtha ke likhane meM unheM zve. evaM digambara jainAgamoM, anuAgama-sAhitya tathA vaidika, bauddha, islAma prabhRti saMpradAyoM ke graMthoM kA gahana adhyayana karanA par3A thaa| prApta saMdarbho ke anusAra una prayukta graMthoM kI vargIkRta sUcI nimna prakAra hai - vaidika-dharma-graMtha - 1. Rgveda (mokSamArga prakAzaka kI pR. 208) 9. brahmapurANa - 163 2. yajurveda - 208, 209 10. gaNezapurANa - 205 3. chAndogyopaniSad 11. prabhAsapurANa - 206 4. muNDakopaniSad 139 12. nAradapurANa (bhavAvatAra-rahasya) 5. kaThopaniSad 139 13. kAzI khaNDa - 206 6. viSNupurANa - 148,163 14. manusmRti - 208 7. vAyupurANa 148 15. mahAbhArata - 210 8. matsyapurANa - 149 16. hanumannATaka -204 17. dazAvatAra-caritra - 206 24. vairAgyazataka - 201 18. vyAsasUtra 1 - 205 25. nItizataka - 282 19. bhAgavata purANa - 163,164 26. dakSiNAmUrtisahasranAma - 139 ___ -207 - 203 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 27. vaizampAyanasahasranAma 28. mahimnastotra(durvAsAkRta) - 204 29. rudrayAmalatantra - 205 34. mImAMsA-darzana 35. jaiminIya-zAstra 36. cArvAka-darzana - 192 - 193 - 196 39. vi. vi. - 193,194 20. gItA - 150,181,369 21. avatAravAda - 162 22. yogazAstra - 167 23. yogavAziSTha bhAratIya darzana zAstra - 30. vedAnta parIkSA - 181 31. sAMkhya-kArikA - 182 32. nyAyadarzana - 185 33. vaizeSika-darzana - 188 islAma 37. kurAnazarIpha - 196 bauddha-graMtha - 38. abhidharmakoSa - 193, 194 zvetAmbara-jaina-graMtha 40. AcArAMga-sUtra - 212 41. bhagavatI-sUtra - 237 42. uttarAdhyayana-sUtra - 223 43. jIvAjIvAbhigama - 288 digambara jaina graMtha - 48. SaTpAhuDa - 262,266-68 49. paMcAstikAya - 326 50. pravacanasAra - 33, 272,344 51. rayaNasAra - 277 52. dhavala-graMtha - 387 53. jayadhavala-graMtha - 488 54. paramAtma-prakAza - 269 55. zrAvakAcAra yogIndradevakRta- 350 56. gomaTasAra - 319, 387 57. labdhisAra - 385 58. kSapaNAsAra - 385 59. ratnakaraNDa zrAvakAcAra - 394 44. vRhatkalpasUtra - 223 45. upadeza siddhAMta ratnamAlA-260,264 46. saMghapaTTa - 265 47. DhUMDhArI paMtha -232 60. bRhatsavayambhU stotra 61. jJAnArNava - 439 62. dharma- parIkSA __- 399 63. sUkti - muktAvalI - 413 64. AtmAnuzAsana - 24,81,269 65. tattvArthasUtra - 310,329,338 66. samayasAra-kalaza - 286, 287 67. nATaka-samayasAra - 305 68. padmAna paccIsI - 295 69. puruSArthasiddhyupAya - 372 70. Ayurveda ke graMtha- 412,413, 439, 443 71. pAhuDadohA - 24,25 mokSamArga prakAzaka vastutaH eka vizAla amRta-kalaza hai| usakA eka-eka viSaya sarasa evaM madhura hai| jisa prakAra "rAmacaritamAnasa" meM sukhI-dukhI, garIba-dhanavAna, bhAI-bahana, pati-patnI, mAtA-pitA, zatru-mitra, riztedAra Adi sabhI prANI apanI-apanI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 icchita vastu prApta kara prasannatA se jhUma uThate haiM, "mokSamArga prakAzaka" bhI sAmAnya mumukSujanoM ke liye usI aupanyAsika-zailI meM likhA gayA eka anUThA graMtha hai| vyartha kA vistAra usameM nahIM kiyA gayA kintu saMkSepIkaraNa meM koI viSaya aspaSTa bhI nahIM rhaa| yadyapi paM. ToDaramala svayaM hI graMtha kI viSaya-gaMbhIratA evaM loka-priyatA se paricita the phira bhI, unhoMne isakA nAma "mokSamArga-prakAza' na rakhakara "mokSamArga prakAzaka" rkhaa| vyAkaraNa ke laghvarthe kaH ke niyamAnusAra unhoMne use "prakAzaka" kahakara siddha kiyA hai ki dvAdazAMga-vANI ke sammukha merI yaha racanA nagaNya hai| isa kathana se unakI nirabhimAnatA sUcita hotI hai| mokSamArga-prakAzaka ke AdyopAnta adhyayana karane se nimnalikhita tathya sammukha Ate haiM - 1. mudraNAlayoM ke pracalana ke abhAva meM bhI bar3e hI kaSTa pUrvaka prAcIna hastalikhita nAgarI evaM kannar3a lipiyoM kI pANDulipiyoM ko upalabdha kara unakA gahana adhyayana, manana evaM cintana karanA sAmAnya pratibhA vAle vyakti ke lie saMbhava na thaa| asAmAnya pratibhAvAle paM. ToDaramalajI ke liye hI vaha saMbhava thA, jo alpAyuSya meM bhI aisA mahAn kArya kara ske| 2. mokSamArga-prakAzaka meM upalabdha mUla uddharaNoM kA milAna Adhunika mudrita graMthoM ke sAtha pAThAlocana kI dRSTi se karane se upayogI siddha hogaa| ataH mudrita evaM amudrita donoM ke tulanAtmaka adhyayana karane se una graMthoM ke punaH navIna prAmANika saMskaraNa taiyAra kie jA sakate hai| 3. jaina-dharma kI prAcInatA siddha karane hetu paNDitajI ne mokSamArga-prakAzaka meM vaidika-zAstroM se jo uddharaNa prastuta kiye haiM, navIna mudrita graMthoM meM unakA prAyaH abhAva yA ve kucha parivartita rUpa meM milate haiN| ToDaramalajI dvArA prastuta sabhI graMtha jayapura ke zAstra-bhaNDAroM meM avazya hoNge| hasta-likhita prAcIna graMtha hone ke kAraNa unakI prAmANikatA meM saMdeha bhI nahIM hai| ataH unakA punaH tulanAtmaka adhyayana honA cAhiye tathA prApta tathyoM kA prakAzana honA caahiye| 4. paNDitajI dvArA prayukta jaina graMthoM meM se jinakA prakAzana abhI taka na huA ho, unheM atyanta mahattvapUrNa samajhakara unakA sAnuvAda, sabhASya prakAzana tatkAla honA caahiye| dArzanika cintana-nizcaya evaM vyavahAra zaurasenI-jainAgamoM me nizcaya-naya evaM vyavahAra-naya kI carcAeM pramukha rUpa se milatI haiN| ina viSayoM ko lekara vidvAnoM meM Ajakala bar3A zAstrArtha cala rahA hai| koI nizcaya-naya ko hI yathArtha mAnatA hai aura koI nizcaya evaM vyavahAra donoM nayoM ko hI upAdeya mAnatA hai kintu paM. ToDaramala ke anusAra nizcaya evaM vyavahAra donoM hI nayoM ko upAdeya mAnanA bhrama hai, kyoMki donoM nayoM kA svarUpa paraspara viruddha hai| vyavahAra-naya- satya-svarUpa kA nirUpaNa nahIM karatA kintu kisI apekSA se use upacAra se vaha anyathA hI nirUpaNa karatA hai| mokSamArga-prakAzaka meM unhoMne likhA hai- "nizcaya naya kari jo nirUpaNa kiyA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 51 hoya tAkau toM, satyArtha mAni tAkA zraddhAna aMgIkAra karanA, ara vyavahAra naya kara jo nirUpaNa kiyA hoya tAkau asatyArtha mAni tAkA zraddhAna chodd'naa"| Age unhoMne samayasAra-kalaza evaM SaTpAhuDa ke uddharaNoM se apane pakSa kA samarthana bhI kiyA hai aura upasaMhAra vacanoM meM punaH likhA hai - tAtai vyavahAra naya kA zraddhAna chor3i nizcaya naya kA zraddhAna karanA yogya hai| vyavahAra naya sva dravya aura para dravya kauM vA tinake bhAvanikauM vA kAraNa-kAryadika kauM kAhU kauM kAhU virSe milAya nirUpaNa karai hai| so aise hI zraddhAna" mithyAtva hai| tAtaiM yAkA tyAga krnaa| bahuri nizcaya naya tinahI ko yathAvat nirUpai hai, kAhU viSai na milAvai hai| aise hI zraddhAna teM samyaktva ho hai| tAtaiM yAkA zraddhAna krnaa| ratnatraya ratnatraya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyagcAritra kI vyAkhyA kitane sarasa, sarala aura rocaka zailI meM prastuta kI gaI hai- "tAtai bahuta kahA kahie jaise rAgAdi miTAvane kA zraddhAna hoya so hI zraddhAna samyagdarzana hai| bahuri jaise rAgAdi miTAvane kA jJAna hoya so hI zraddhAna samyagjJAna hai| bahuri jaise rAgAdi miTai so hI AcaraNa samyagcAritra hai| aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai| mUrtipUjA paNDitajI mUrtipUjA ko jainAcAra kA eka Avazyaka aMga mAnate the| unake anusAra jinamUrti sajIva athavA zuddhAtmA kI praticchAyA hai| ataH unhoMne isakA samarthana kiyA tathA "bhagavatI-sUtra kA adhyayana kara usameM prApta "caitya" zabda ke artho meM asaMgati dekhakara likhA hai' - "bhagavatI-sUtra viSai........"jAya tattha caityanikauM vaMdai" aisA pATha hai| yAkA artha yahu-tahA~ caityanikauM baMda hai| so caitya nAma pratimA kA prasiddha hai| bahuri vai haThakari kahai hai-caitya zabda ke jJAnAdika aneka artha nipajaiM, so anya artha hai| pratimA kA artha naahiiN| yAkau pUchiye hai- merUgiri nandIzvara dvIpa viSai jAya tahA caityabaMdanA karI, so uhAM jJAnAdika kI vaMdanA to sarvatra sNbhvai| jo vaMdane yogya caitya uhIM hI saMbhavai, ara sarvatra na saMbhavai, tAkau tahAM vaMdanA, karane kA vizeSa saMbhava, so aisA sambhavatA artha pratimA hI hai| ara caitya zabda kA mukhya artha pratimA hI hai, so prasiddha hai| isa hI arthakari caityAlaya nAma saMbhava hai| yAkauM haTha kari kAhe koM lopie"| zithilAcAra evaM gurUDama kA virodha paNDita ToDaramalajI pAkhaNDa, DhoMga, ADambara evaM gurUDama ke ghora virodhI the| zithilAcArI bhaTTArakoM ne apane gurUpada ko surakSita rakhane ke liye manamAnI karanA prAraMbha kara diyA thA aura siddhAMtAgama graMthoM ko par3hanA banda kara diyA thaa| jaina maMdiroM meM svAdhyAya karAne hetu pezevara paNDitoM kI niyuktiyA~ karA dI tathA maMdiroM meM siMhAsana para AsIna hone lge| tAtparya yaha ki jaba bhaTTAraka svaM maThAdhIza bana gaye tathA paNDitajI yaha dekha nA sake Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 to inakA virodha karane ke liye unhoMne kamara kasa lii| yadyapi unake pUrva mahAkavi banArasIdAsa, santa kabIra kI taraha hI zithilAcAriyoM ko DaoNTa-phaTakAra lagAkara unheM jhAr3a cuke the| kintu usakA asara kama hone lagA thaa| ata: paM. ToDaramalajI ne dugunI zakti se unakA virodha kiyaa| unakA yaha virodha jainAcAra ke kSetra meM jabardasta krAnti thii| yadi usa samaya paNDitajI krAnti kA svara na phUMkate, to Aja sacce sAdhuoM ke sthAna para zithilAcArI evaM sarAgI tathAkathita sAdhuoM kI hI pUjA hotii| mokSamArga-prakAzaka meM unhoMne svayaM likhA hai -jahA~ muni kai dhAtrIdUta chayAlIsa doSa AhArAdi viSai kahe haiM, tahAM gRhasthini ke bAlakanikauM prasanna karanA, samAcAra kahanA, maMtra, auSadhi, jyotiSAdi kArya batAvanA ityaadi| bahuri kiyA karAyA anumodhA bhojana laiMNA ityAdi kiriyA kA niSedha kiyA hai| so aba kAladoSainahIM doSanikauM lagAya AhArAdi grahaiM haiM........nAnA parigraha rAkhai haiN| bahuri gRhastha dharmavi bhI ucita nAhIM vA anyAya lokanidha pAparUpa kArya tinikauM karate pratyakSa dekhiye hai| bahuri jinabimba zAstrAdika sarvotkRSTa pUjya tinakA sauM avinaya karaiM haiN| bahuri Apa jinauM bhI mahaMtatA rAkhi U~cA baiThanA Adi pravRtti kauM dhAreM hai| ityAdi aneka viparItitA pratyakSa bhAsai ara ApakauM muni mAneM, mUlaguNAdika ke dhAraka khaavai| aise hI apanI mahimA kraavai| bahuri gRhastha bhole, unakari prazaMsAdik kari Thige huye dha ma kA vicAra karai naahiiN| unakI bhakti virSe tatpara ho haiN| so bar3e pApakauM bar3A dha rma mAnanA, isa mithyAtva kA phala kaiMsU ananta saMsAra na hoy| eka jinavacanakauM anyathA mAne mahApApI honA zAstravirSe kahA hai| yahAM to jinavacana kI kichU bAta rAkhI hI naahiiN| isa samAna aura pApa kauna hai? Adi Adi / " jaina-gaNita ke vyAkhyAtA prAcyakAlIna gaNitajJoM ke anusAra jaina-gaNita svayaM meM paripUrNa eka vaijJAnika aMkavidyA hai| karaNAnuyoga meM bhUgola-khagola ke sAtha-sAtha aMkavidyA bhI pramukha rUpa se varNita hai| jainAcAryoM ne isa kSetra meM adbhuta kArya kiye haiN| unakA antaH parIkSaNa kara deza-videza ke kaI vidvAnoM ne ise grIka-pUrva-prAcIna gaNita siddha kiyA hai| paM. ToDaramalajI usa alaukika jaina evaM laukika gaNita ke dhurandhara vidvAn the| unhoMne jana-sAmAnya ke hitArtha kucha mahatvapUrNa samasyAoM para gura Formulae likhe the| unheM dekhakara spaSTa ho jAtA hai ki hara viSaya meM unakI kitanI gaharI paiTha thI tathA dUsaroM ko samajhAne kI kaisI adbhuta kSamatA thii| trilokasAra' kI bhUmikA meM unhoMne likhA hai- sarva zAstranikA jJAna hone ko kAraNabhUta do vidyA hai| eka accharavidyA eka aNkvidyaa| so vyAkaraNAdi kari acchara jJAna bhae ara gaNita-zAstrani kari aMkajJAna bhaai zAstrani kA abhyAsa sugama hohai|" jaina-gaNita kA vargIkaraNa jaina-gaNita kA vargIkaraNa karate huye paNDitajI ne likhA hai- "bahuri parikarmASTaka ko Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 sIkhanA so saMkalana, vyavakalana, guNAkAra, bhAgahAra, varga, vargamUla, dhana, dhanamUla inako parikarmASTaka kahie hai|" ___ lambI saMkhyA kA bhAga karanA prAyaH kaThina hotA hai lekina paNDitajI ne use hala karane ke lie eka nayA gura (siddhAMta) hI banA diyA aura sodAharaNa usakA vizleSaNa bhI kara diyaa| yathA- "bhAjya rAzi ke aMtAdika jete aMkani kari bhAja rAzi" pramANa vadhatA hoi titane aMkarUpa rAzi kauM bhAjaka kA bhAga diijiye| bahuri jisa aMkakari bhAjaka kauM guNeM jAkauM bhAga dIyA thA tAmaiM ghaTAi avazeSa tahAM likha dIjiye aravaha pAyA aMka judA likha diijiye| bahuri jaiThe bhAjya ke aMka rahe tinake aMtAdi aMkanikauM taiseM hI bhAga dei jo aMka Avai tAkauM tisa pAyA aMka ke AgeM likhiye| aisaiM hI yAvatsarva bhAjya ke aMka nizeSa hoI tAvata vidhAna kareM tahAM pAe aMkanikari jo pramANa Avai so tahAM bhAga dIe jo rAzi bhayA tAkA labdharAzi hai tAkara pramANa jaannaa|" ukta siddhAnta ke spaSTIkaraNa ke liye unhoMne eka udAharaNa diyA hai, jaise-8192 meM 64 kA bhAga denA hai| Adhunika rIti se to 8192 : 64 karane meM jaTilatA adhika hai| kintu paNDitajI ke siddhAnta ke anusAra bhAjya 8192 meM se usakI Adi kI do saMkhyA-81 meM se bhAjaka 64 ghaTA diyA taba zeSa rahA 1792 isa saMkhyA kA Adi aMka 1 alaga likha diijie| phira 1792 kI prathama tIna saMkhyAoM (arthAt 179) meM bhAjaka 64 kA bhAga kara bhajanaphala 2 ko ukta 1 ke sAtha (arthAt 12) likha diijiye| zeSa 51 bcaa| use phala(2) ke sAtha likhakara (512) punaH bhAjaka kA bhAga diyA aura pUrvokta 12 ke sAtha isa bhajanaphala (8) ko milA dene se 129 saMpUrNa bhajanaphala ho gyaa| yathApaNDitajI kI paddhati navIna pracalita paddhati 8192 64 8192 128 64 ------- 1 179 64 ---- 12 128 179 5 Pror 64 ----128 uttara labdhAMka - 128 uttara- labdhAMka-128 rAjasthAnI-hindI gadya ke vikAsa meM yogadAna paM. ToDaramalajI eka ora jaina AdhyAtmavAda ke vizleSaka the, to dUsarI ora sAhityika gadya-zailI ke nirmAtA bhii| zAstrIya graMthoM ke TIkAkAra hote hue bhI unhoMne hindI gadya-zailI ke vikAsa meM adbhuta yogadAna kiyA hai| samakAlIna paristhatiyoM meM gadya ko AdhyAtmika cintana kA mAdhyama banAnA, sAhityika kauzala evaM atyanta zramasAdhya kArya thaa| unakI gadya-zailI laukika dRSTAntoM se yukta praznottarI zailI vAlI pravAhapUrNa aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 rocaka hai| vaha na to ekadama zAstrIya hai aura na AdhyAtmika siddhiyoM aura camatkAroM se bojhila, jisakA pratyakSa darzana unake mokSamArga-prakAzaka meM hotA hai| saMkSipta vAkya-racanA aura tArkika pratipAdana-zailI unakI apanI vizeSatA hai| DaoN. premaprakAza gautama ke anusAra "unakI gadya-zailI meM unake cintaka kA caritra aura tarka kA svabhAva spaSTa jhalakatA hai| eka AdhyAtmika lekhaka hote hue bhI unakI gadya-zailI meM vyaktitva kA prakSepa unakI apanI maulika vizeSatA hai| (rAja. kA jaina-sAhitya pR.252) apane kAryo ke mAdhyama se ve ajara-amara raheMge "sAhitya-sevA to ghara phUMka tamAzA hai" yaha eka loka-pracalita kahAvata prasiddha hai| pUrvAcAryo para yaha ukti lAgU hotI hai athavA nahIM yaha kahanA to kaThina hai kintu bhAratIya sAhitya ke hindIkAla meM aisA dekhA jAtA rahA hai| ToDaramala ke Upara to vaha kahAvata zatazaH lAgU hotI hai| unheM sAhitya-sevA kA jo phala milA, use itihAsa jAnatA hai| unakI mRtyu saMbandhI durghaTanA ke smaraNa-mAtra se hI roMgaTe khar3e ho jAte hai tathA saoNsa sa~dhane lagatI hai| mAnavatA ke durbhAgya se unheM vahI puraskAra milA jo sahasroM varSa pUrva mAnava-saMskRti ke mahAvizlezaka paramaRSi sukarAta, IsA evaM navayuga-nirmAtA tathA upekSitoM, pIr3itoM dalitoM aura amerikA ko gaNataMtra kA rUpa dene meM prANapaNa se prayatnazIla abrAhama liMkana aura rASTrapitA mahAtmA gA~dhI evaM mArTina lUthara kiMga ko milaa| vastutaH unake jIvana kI vahI kharI parIkSA bhI thI aura usameM unhoMne sarvopari uttIrNatA prApta kii| Aja graha-nakSatroM ke sAtha unakI divyAtmA daidIpyamAna hai aura sRSTi ke anta taka niSpakSa evaM nirbhIka vivekIjana unheM bhulA na skeNge| eka rASTrakavi ke anusAra - He belongs to the ages arthAt "yAvaccandradivAkarau" unakA smaraNa kiyA jAtA rhegaa| sandarbha : 1. mokSamArga prakAzaka (dillI, 1950) pR. 17 2. hajArI prasAda dvivedI kRta hindI sAhitya, (dillI, 1952) pR. 364-65 3. hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR. 180 4. mokSamArga prakAzaka (dillI, 1950) pR. 368 5. mokSamArga prakAzaka (dillI, 1950) pR. 368 6. mokSamArga prakAzaka (dillI, 1950) pR. 368 7. mokSamArga prakAzaka (dillI, 1950) pR. 369 8. mokSamArga prakAzaka (dillI, 1950) pR. 369 9. mokSamArga prakAzaka (dillI, 1950) pR. 270-271 - bI-5/40 sI saikTara-34 dhavalagiri, po. noeDA (u.pra.) 201301 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhakSetra siddhavarakUTa tIrtha kA vaibhava DaoN. saMgItA mehatA saMsArAbdherapArasya taraNe tiirthmissyte|' AcArya jinasena ne AdipurANa meM kahA hai ki jo isa apAra saMsAra samudra se pAra kare use tIrtha kahate haiN| aisA tIrtha jinendra bhagavAna kA caritra hI ho sakatA hai| ata: jinendra bhagavAna kA caritra tIrtha hai| _ 'pAvanAni hi jAyante sthAnAnyapi sdaashryaat'| vAdIbhasiMha sUri ne kSatracUr3AmaNi me likhA hai ki satpuruSoM ke sparza se sthAna pavitra ho jAte haiM jaise- pArasa ke sparza se lohA svarNa bana jAtA hai| tIrtha dharma kI sthApanA karane vAle tIrthakara aura jitendriya maharSiyoM ne darzana, jJAna aura cAritra kI ArAdhanA kara jisa puNyabhUmi se siddhatva prApta kiyA aise pAvana sthala sAkSAt tIrtha bana jAte haiN| pavitratA ke mUrtimaMta paryAya tIrthakara aura tIrtha hamArI AsthA aura niSThA ke kendra hai| ye puNya saMcaya ke akSaya srota haiN| vidvAn manISiyoM kI prabudva medhA ne tIrtha kI pavitratA aura tIrthaMkaroM kI amRtavANI ko janakalyANa ke lie lipibaddha kiyA to dUsarI ora kuzala zilpiyoM ne apanI adbhuta kalpanA aura sRjanazIlatA se use pASANa meM utkIrNa kara mUrtimaMta aura jIvanta kara diyaa| adhyAtma aura kalA kA samanvita rUpa ye tIrtha na kevala zramaNa saMskRti kI apitu bhAratIya saMskRti kI anamola dharohara haiN| siddhakSetra siddhavarakUTa tIrtha aisI hI anamola dharohara hai| yaha bhArata kI hRdayasthalI madhyapradeza ke pUrvI nimAr3a (khaNDavA) jile meM paMthiyA grAma ke nikaTa suramya zaila zikhara para mAndhAtA dIpa ke IzAnya meM revA (narmadA) aura kAverI ke saMgama para sthita hai| yaha oMkArezvara relave sTezana se 11 ki.mI. dUra hai| khaNDavA se yaha 77 ki.mI. dUra hai| ___ tIrtha siddhakSetra siddhavarakUTa kI bhaugolika sthiti, siddhatva aura mahattva abhivyakti nirvANa kANDa (prAkRta) kI isa gAthA meM dRSTavya hai - revA Naie tIre pacchima-bhAyammi siddhavara kUDe do cakkI daha kappe AhaDhya koDi Nivvude vnde|| gAthA kra.11 arthAt revA nadI siddhavarakUTa pazcima dizA deha jaha~ chuutt| dvaya cakrI dasa kAmakumAra, UTha koDi vando bhava paar|| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 revA nadI ke pazcima meM sthita siddhavara kUTa se do cakravartI dasa kAmadeva tathA sAr3he tIna karor3a muni tathA rAvaNa ke putra mokSagAmI hue| ata: yaha nirvANasthalI vandanIya hai| ___ bodhaprAbhRta kI gAthA 27 kI vyAkhyA meM bhaTTAraka zrutasAgara ne kSetra kA nAma siddhakUTa batAyA hai| bhaTTAraka guNakIrti, vizvabhUSaNa Adi lekhakoM ne bhI siddhakUTa ke rUpa meM hI isakA ullekha kiyA hai| sAr3he tIna karor3a muniyoM kA siddhisthAna hone ke kAraNa isa parvata-zikhara aura kSetra kA nAma hI siddhavarakUTa ho gyaa| do cakravartI zrI maghavA cakravartI va zrI sanatakumAra cakravartI haiN| dasa kAmakumAra ke nAma isa prakAra haiM:- zrI sanatakumAra, zrI vatsarAja, zrI kanakaprabha, zrI meghaprabha, zrI vijayarAja, zrI zrIcandra, zrI nalarAja, zrI balirAja, zrI vAsudeva tathA zrI jIvandhara kumAra kAmadevA' siddhavarakUTa se prApta sabase prAcIna mUrtiyoM para terahavIM se pandrahavIM zatAbdI taka kI tithiyA~ aMkita haiN| tIrthakara candaprabha kI mUrti kI AdhArazilA para I.sa.1222 kA lekha hai|' aitihAsika dRSTi se kAla ke viSaya meM adyApi gahana zodha apekSita hai| bhaTTAraka mahendrakIrtijI ne saMvat 1935 meM svapna dekhakara khoja kI to saMvat 1545 kI tIrthaMkara candraprabha bhagavAna kI mUrti tathA AdinAtha bhagavAna kI vikrama saMvat 11 kI mUrti prApta huI evaM vizAla khaNDita maMdira parisara dikhAI diyaa| jIrNoddhAra ke pazcAta saMvat 1951 meM pratiSThA dvArA yaha kSetra prakAza meM aayaa| bhaTTArakajI ke athaka prayatna, saMtoM kI vANI, dharmAnurAgiyoM aura zreSThiyoM kI AsthA aura satata prayAsoM se kSetra kA jIrNoddhAra tathA niraMtara vikAsa hotA rahA hai| vartamAna meM yahA~ 13 mandira, 1 kuNDa, prAcIna pANDuka zilA tathA mahAvIra vATikA hai| vartamAna meM prastAvita yojanAoM meM AcArya zrI vidyAsAgara haoNla tathA teraha dvIpa evaM 458 caityAlaya nirmANa kriyAzIla hai| darzanakrama ke anusAra maMdiroM kA paricaya isa prakAra hai maMdira naM.1:- maMdira meM sapheda saMgamaramara se nirmita tIrthakara neminAtha kI 1phuTa 7 iMca unnata padyamAsan pratimA hai| isakI pratiSThA saMvat 1951 meM huii| yahA~ aSTadhAtu se nirmita 1phuTa 3iMca kI Adi tIrthaMkara RSabhadeva tathA tIrthakara zrI candraprabha kI manojJa pratimAe~ virAjamAna hai| maMdira meM zrI gajakumAra, sukumAla muni tathA bhagavAna neminAtha ke vairAgya ke samaya ke AkarSaka citra bhI bane hue haiN| maMdira naM.2:- meM tIna vediyA~ hai| mUla vedI meM zrI zAMtinAtha kI padmAsanastha zveta pASANamayI 3phuTa 2iMca kI pratimA hai tathA pAsa meM kRSNavarNI zrI pArzvanAtha tathA zvetavarNI zrI AdinAtha kI manohara pratimA hai| dUsarI vedI meM bhagavAna mahAvIra tathA tIsarI vedI meM bhagavAna bAhubali va munisuvratanAthajI tathA candraprabha bhagavAna kI AkarSaka pratimAe~ haiN| isa maMdira meM zAstra bhaMDAra hai jisameM AcArya kuMda-kuMda kA zAstra likhate hue kA sundara citra bhI hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 57 maMdira naM.3:- meM saMgamaramara se nirmita sundara chatrI hai| jisameM do cakrI tathA dazakAmakumAra ke caraNa cihna haiN| ___ maMdira naM.4:- meM zvetavarNI saMgamaramara se nirmita bhagavAna bAhubalI kI savA sAta phuTa uttuMga pratimA virAjamAna hai| maMdira naM.5:- meM sapheda saMgamaramara se nirmita mAnastaMbha ke Upara caumukhI maMdira meM tIrthakara mahAvIra kI manojJa pratimAeM sthApita haiN| isa staMbha kI dIvAra para nIce pASANa meM AkarSaka citra bhI utkIrNa hai| maMdira naM.6:- meM solahaveM tIrthaMkara zrI zAMtinAthajI kI aSTadhAtu nirmita padmAsana pratimA hai| isake AsapAsa siddhavarakUTa ke mokSagAmI do cakrI aura dasa kAmakumAra muniyoM kI tapasyArata aSTadhAtu se nirmita manohArI mUrtiyA~ sthApita hai| isa maMdira kI vedI aura zikhara para atyanta manohArI svarNamayI citrakArI kI gaI hai| maMdira naM.7:- meM zyAmavarNI pASANa se nirmita tIrthakara pArzvanAtha kI 2phuTa 11iMca unnata padmAsana pratimA atizayakArI aura manamohaka hai jo saMvat 1951 meM bhaTTAraka mahendrakIrtijI dvArA pratiSThita hai| yahA~ akhaMDa jyoti va zrI kSetrapAlajI bhI sthApita hai| ___ maMdira naM. :- isI parisara meM eka choTA sA maMdira hai| isameM dezI pASANa kI 1phuTa 2iMca khaDgAsana mudrA meM zrI AdinAthajI kI pratimA hai tathA do cakrI dasa kAmakumAra muniyoM ke prAcIna caraNacihna virAjamAna hai| saMvat 1951 meM bhaTTAraka zrI mahendrakIrtijI ke samaya pratiSThita ati prAcIna tIrthakara mahavIra kI khaDgAsana pratimA hai| pArzva meM zrI bhagavAna padmaprabhujI tathA zrI mallinAthajI padmAsana pratimAeM virAjita haiN| ___maMdira naM.9:- meM bhagavan mahAvIra kI 4phuTa unnata mUgiyA varNa kI khaDgAsana pratimA hai| yaha bhI saMvat 1951 meM hI pratiSThita hai| isI vedI para bhUre evaM zvetavarNI pASANa kI zrI padmaprabha evaM zrI mallinAtha kI pratimAeM virAjamAna hai| maMdira naM.10:- meM mUlanAyaka bhagavAna mahAvIra svAmI kI kRSNavarNI pASANa se nirmita padmAsana atiprAcIna pratimA hai| isake pAdapITha para koI lekha aMkita nahIM hai| saMbhavata: yaha khoja ke samaya bhaTTArakajI ko prApta tathA saMvata 1951 meM pratiSThita huI hai isake pArzva meM tIrthakara AdinAtha tathA zrI candraprabhajI kRSNavarNI padmAsana mUrtiyA~ haiN| maMdira naM.11:- meM mUla nAyaka zrI ajitanAthajI kI 1phuTa 6iMca zvetavarNI padmAsanastha pratimA hai pAsa meM zrI candraprabhajI kI 9iMca unnata pratimAe~ virAjamAna hai| maMdira naM.12:- meM bar3e maMdira ke Upara ke chata para eka vedI meM jisameM AdinAthajI kI saMvat 11 kI kRSNavarNI padmAsanastha atiprAcIna pratimA hai| isakI caraNacaukI para nAgarI lipi meM lekha bhI utkIrNa hai| vedI meM zvetavarNI padmAsana meM tIrthakara pArzvanAtha zrI candraprabhu, zrI AdinAtha aura zrI pArzvanAtha kI (phanarahita) pratimAe~ haiN| ina mUrtiyoM kI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 sthApanA 12 navambara 1962 saMvat 2019 meM kI gii| maMdira naM.13:- yaha bar3e maMdira ke nAma se vikhyAta hai| yahA~ kSetra ke mUla nAyaka zrI saMbhavanAthajI kI 3phuTa 1iMca zvetAzma padmAsana mudrA meM dhyAnAvasthita atiprAcIna bhavya pratimA vi.saM. 1951 meM pratiSThita hai| pArzva meM bhagavan saMbhavanAtha tathA candraprabhu kI zvetavarNI pratimA sahita aSTadhAtu kI 37 pratimAe~ pratiSThApita hai| yahA~ pAMca vediyA hai| yahA~ bhaTTAraka zrI mahendrakIrtijI kI gAdI bhI vidyamAna hai tathA gaNinI, AryikA, jJAnamati kI preraNA se nirmita hastinApura ke jambudIpa racanA kI pratikRti sthApita hai| kaSTa nivAraka kuMDa tathA prAcIna pANDakuzilA:- siddhavarakUTa kSetra ke samIpa sarvarogamukti tathA kaSTa nivAraka kuNDa sthita hai| kuNDa ke samIpa hI ati prAcIna pANDukazilA hai jo purAtattva kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| mahAvIra vATikA:- siddhavarakUTa kSetra ke mukhya dvAra ke sAmane mahAvIra vATikA hai| isa manohara vATikA meM muni zrI 108 bAhubalI sAgara mahArAja kI samAdhi para sundara caraNa aura chatrI banI huI hai| yaha munizrI 108 AnandasAgara jI mahArAja kA bhI samAdhisthala hai| sthApatya aura mUrtikalA kI dRSTi se siddhavarakUTa anupama hai| pratimAoM ke bhavya rUpa meM bhAvAbhivyaMjanA kA bhI sajIvAMkana hai| maMdira ke unnata zikhara atyanta manojJa hai| maMdira meM citroM kA aMkana aura varNasaMyojana nayanAbhirAma hai| maMdira kI vediyAM, dvAra, yakSa-yakSI, zAsanadevI, caMvaradhArI, lAMkSana, cihna Adi kA zilpAMkana cittAkarSaka hai| sAMskRtika dRSTi se bhI yaha kSetra atyaMta mahattvapUrNa hai| yahA~ prativarSa phAlguna caturdazI se prAraMbha hokara tridivasIya melA lagatA hai| isameM dhvajArohaNa, pUjana, vidhAna, pravacana tathA sAMskRtika kAryakrama bhI hote haiN| asaMkhya yAtrI darzanalAbha lete haiN| AbAlavRddha naukAvihAra kA Ananda lete haiN| oMkArezvara bA~dha banane se yaha sundara prAkRtika paryaTana sthala bana gayA hai| yahA~ banA huA jhUlA pula tathA bA~dha para banA huA pula darzanIya hai| yahA~ vizAla jalAzaya bhI bana rahA hai| panabijalI yojanA kA kArya kriyAzIla hai| tyAgI vratiyoM evaM muniyoM hetu samucita vyavasthA hai| yAtriyoM ke AvAsa kI bhI sarvasuvidhAyukta saMpUrNa vyavasthA hai| narmadA ke eka taTa para siddhavarakUTa hai to dUsare taTa para oNkaareshvr| jaina siddhakSetra siddhavarakUTa kA vaidika paraMparA ke tIrtha evaM dvAdaza jyotirliMgoM meM se eka oMkArezvara se gaharA aitihAsika saMbaMdha hai| saMpUrNa kSetra pUrva meM mAMdhAtA ke nAma se prakhyAta thA, ikSvAkuvaMzI rAjA mAndhAtA tathA cakravartI maghavA saMbhavataH eka hI ho sakate haiN| oMkArezvara kI pahAr3I para prAcIna maMdiroM ke bhagnAvazeSa hai jo purAtattva vibhAga ke antargata hai / jahA~ khudAI se jaina kalAvazeSoM ke pracura pramANa milanA saMbhAvita hai| purAtAtvika, aitihAsika aura sAhityika sAkSya ekatra kara siddhavarakUTa ke samagra vaibhava ko jJAta karanA gahana zodha kA viSaya hai| siddhavarakUTa siddhatva aura sAdhanA ke sarvocca zikhara para AsIna hai| mUrti evaM maMdira Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 59 zilpa kA to yaha manohara udAharaNa hai hI AtmArAdhanA kA zreSTha kendra bhI hai| yahA~ parvata kI U~cAIyA~, nadiyoM kI pravAhazIlatA, vAyu kI zItalatA, bAhya prakRti kA arntajagat ke sAtha ekatra sthApita karatI hai| siddhavarakUTa ke paudgalika paryAvaraNa kA kaNa kaNa adhyAtma kI surabhi se suvAsita hai| yaha siddhoM kI tapobhUmi rahI hai| yahA~ kevala revA aura kAverI kA saMgama hI nahIM apitu siddhatva aura pAvanatva kA saMgama hai| adhyAtma aura dharma kA saMgama hai| ghaNTAnAda evaM pUjana kI svaralahariyoM kA saMgama hai| purAtatva aura kalA kA saMgama hai| vaidika evaM zramaNa saMskRti kA saMgama hai| prAkRtika oMkAramaya yaha sthalI siddhatva kI paryAya hai| satyam zivam aura sundaram kI manorama abhivyakti hai| sandarbhaH 1. A. jinasena AdipurANa 4/8 2. vAdIbhasiMha sUri -kSatracUr3AmaNi 6/4 3. suhAvanA siddhavarakUTa-rAjendra jaina 'mahAvIra' pR.12, 4. madhyapradeza kA jaina zilpa, nareza kumAra pAThaka pR.36 5. bhArata ke digambara jaina tIrtha bhAga-3 -balabhadra jaina, pR.319-20 6. suhAvanA siddhavarakUTa -rAjendra jaina mahAvIra pR.10 se 14 a) "saMvata....11 aikana aikanapai vaisASa mAse zukla pakSe tithau 9 gurUvAsare mUlasaMghe gaNe balAtkAra zrI kundakundacAracArIya AmanAya tat upadesAt zrI hemacandra asArIya nagra sIdapura. hUbar3a gyAti lagUsA sASA bhaveraja gotra sAhAji dayacandajI bhArIyA surIbAI bIjA dIca vaSapa niittaakmiinii|" bhArata ke di. jaina, paM balabhadra jaina pR.322 A) bhAratIya digambara jaina abhilekha aura tIrtha pazcima madhyapradeza: 13 vI zatI taka DaoN. kastUracandra jaina sumana pR-47 prakAzaka - digambara jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti dillI 8. siddhavarakUTa katipaya tathya, zrI sUrajamala bobarA, kA lekha arhatvacana, pR. 33-36, varSa 19, aka 3 ju. si. 2007 9. bhArata ke digambara jaina tIrtha bhAga-3 -balabhadra jaina pR. 321 - 'mayaMka', I.eca.37 skIma naM.54, indaura, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jJAnasAgara ke saMskRta mahAkAvyoM meM anekAntavAda DA0 candramohana zarmA anekAntavAda siddhAnta jainadarzana kI AdhAra zilA hai| isa siddhAnta ke binA jainadarzana ko samajha pAnA kaThina hai| yaha siddhAnta sakala vizva ke mata-bhedoM, saMpradAyoM, vargo, jAtiyoM ke madhya bheda kI saMkIrNa dIvAroM ko tor3akara unameM sAmaMjasya sthApita karane meM sakSama hai| anekAnta zabda 'aneka aura anta' ina do zabdoM ke sammelana se banA hai| aneka kA artha hotA hai eka se adhika, nAnA tathA anta kA artha hotA hai dhrm| yadyapi anta kA artha vinAza, chora Adi bhI hotA hai kintu vaha yahA~ abhipreta nahIM hai| jainadarzana ke anusAra vastu paraspara virodhI aneka guNa-dharmoM kA piNDa hai| vaha sat bhI hai asat bhI, eka bhI hai aneka bhI, nitya bhI hai anitya bhii| isa prakAra paraspara virodhI dharma yugala vastu meM antargarbhita hai| usakA parijJAna hameM ekAnta dRSTi se nahIM ho sakatA, usake lie anekAntAtmaka dRSTi caahie| bIsavIM zatAbdI meM zuSka hotI huI saMskRta kAvyadhArA ko punajIvita karane vAle mahAkavi jJAnasAgara jI ke jayodaya, sudarzanodaya, vIrodaya ye tIna mahAkAvya triratna ke rUpa meM suzobhita haiM unake kAvyoM meM jainadarzana ke aneka siddhAMtoM ke sAtha hI anekAntavAda kA vistAra se varNana huA hai| AcArya jJAnasAgara jI ke anusAra vastu meM rahane vAlA vizeSa dharma bhI do prakAra kA hai-vyatireka rUpa aura paryAya ruup| eka padArtha meM jo asamAnatA yA vilakSaNatA pAyI jAtI hai use vyatireka kahate haiM aura pratyeka dravya prati samaya jo navIna rUpa ko dhAraNa karatA hai use paryAya kahate haiN| jaina dharma vastu ko nityAnitya mAnatA hai| isakA varNana karate hue AcArya jJAnasAgara jI ne kahA hai ki dravya kI apekSA vastu nitya hai aura paryAya kI apekSA vaha anitya hai yadi vastu ko sarvathA nitya kUTastha mAnA jAye to usameM artha kriyA nahIM banatI hai aura yadi sarvathA kathaJcit nitya kathaJcit anitya mAnanA par3atA hai anyathA loka vyavahAra kaise saMbhava hogA isalie lokavyavahAra ke saMcAlanArtha hama pavitra anekAntavAda kA hI Azraya lete haiN| isI bAta ko jayodaya meM dRSTAMta dvArA spaSTa karate hue kahA gayA hai -he AtmabhUpa ! nityaikatA kA parihAra karane vAlA megha hai aura megha se utpanna huA zabda kSaNasthiti-anityaikatA kA pratibodha karane vAlA hai| pratyabhijJAna se nitya aura anitya kI siddhi hotI hai arthAt jisake viSaya meM yaha jJAna ho Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 ki yaha vahI hai jise pahale dekhA gayA thA, vaha nitya hai aura jisake viSaya meM yaha vaha nahI hai' isa prakAra kA bodha ho vaha anitya hai| megha akasmAt utpanna hotA hai aura akasmAt vilIna ho jAtA hai isase padArtha kI anityatA kA bodha hotA hai aura megha se utpanna huA zabda aneka kSaNa taka vidyamAna rahatA hai, isase padArtha sarvathA anitya nahIM hai yaha siddha hotA hai| tAtparya yaha hai ki padArtha nityAnityAtmaka hai, dravya dRSTi se nitya, paryAya dRSTi se anitya hai| vastu kI ekAnekAtmakatA kA varNana karate hue AcArya jJAnasAgara ne kahA hai-sat sarvathA eka nahIM hai kyoMki vaha aneka guNoM kA saMgraha rUpa hai| ghRta, zakkara aura ATA Adi milAkara laDDU banAyA jAtA hai ata: vaha dekhane meM eka pratIta hotA hai, parantu jina padArtho ke saMgraha se banA hai, unakI ora dRSTi dene se vaha aneka rUpa ho jAtA hai parantu jIvAdi dravya rUpa sat aneka guNoM ke saMgraha rUpa hone se laDDU kI taraha anekarUpatA ko prApta nahIM hotA kyoMki ghRta, zarkarA Adi padArtha apanA pRthak-pRthak astitva lie laDDU meM saMgrahIta hokara eka rUpa dikhate haiN| isa prakAra jIvAdi dravyoM meM rahane vAle jJAna, darzana, sukha, vIrya AdiguNa apanI pRthak sattA nahIM rakhate aura na kabhI jIvAdi dravyoM se pRthak the| isalie sat meM jo anekatva hai vaha usameM aneka guNoM ke sAtha tAdAtmya hone se haiM, saMgraharUpa hone se nhiiN| aneka guNoM kI ora dRSTi dene se jIvAdi sat aneka rUpa jAna par3ate haiM parantu una sabameM pradeza bheda na hone se paramArtha se ekarUpatA hai| isI ko aura spaSTa karate hue AcArya jJAnasAgara jI kahate haiM ki jise 'senA' isa eka nAma se kahate haiM usameM aneka hAthI, ghor3e aura payAde hote haiN| jise 'vana' isa eka nAma se kahate haiM usameM nAnA jAti ke vRkSa pAye jAte haiM, eka strI vAcI dAra zabda ko eka strI ke rahane para bhI 'dArAH' isa bahuvacana se jala ko 'ApaH' isa bahuvacana meM kahate haiM usI prakAra sat bhI eka hokara bhI aneka rUpatA ko prApta hotA hai| vaiyAkaraNoM ne jisa prakAra "rAmazca rAmazca rAmazceti rAmAH" isa ekazeSa dvandva samAsa meM aneka rAma zabdoM ko eka rAma zabda meM samAviSTa kara aneka meM ekatva ko prakaTa kiyA hai usI prakAra paryAyagata aneka rUpatA ko gauNa kara dravyoM meM bhI AcAryoM ne ekarUpatA svIkRta kI hai| tAtparya yaha hai ki sat eka bhI hai aura aneka bhii| arthAt eka hI vastu meM ekatva va anekatva kI pratIti hotI hai| isalie ukta vyavahAra ko dekhate hue anekAnta tattva ko svIkAra karanA hI caahie| vastu kI bhedAbhedAtmakatA kA varNana karate hue mahAkavi jJAnasAgara jI ne likhA hai ki he arhan ! Apake dvArA kathita padArtha ko jaba maiM pUrNa rUpa se grahaNa karanA cAhatA hU~ taba patnI ko putra ke samAna kaha nahIM sakatA huuN| tAtparya yaha hai ki puruSa kI patnI ko usakA putra mAtA kahatA hai aura pati patnI kahatA hai, use sarvathA na mAtA rUpa kahA jA sakatA hai aura na patnI rUpa, kyoMki usameM mAtA aura patnI kA vyavahAra putra aura pati kI apekSA se hai isI taraha kisI vastu ko bheda aura abheda donoM rUpa kahA jAtA hai| pradezabheda na hone ke kAraNa vastu apane guNa se abhedarUpa hai aura saMjJA lakSaNa Adi kI apekSA bheda rUpa hai| do rUpa vastu ko ekAntarUpa se ekarUpa kahanA talavAra se AkAza ko khaNDita karane ke Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 samAna azakya hai| isI ko aura spaSTa karate hue mahAkavi jJAnasAgara jI kahate haiM kihe prabho ! avayava aura avayavI meM aikya abheda nahIM hai pRthaktA hI hai, aisA kahanA ThIka nahIM jAna par3atA parantu ApakA abheda kathana zatapatra ke samAna satya hai jaise ki sau patroM (kalikAoM) kA samUha zatapatra arthAt kamala kahalAtA hai| yahA~ sau patroM va kamala meM bheda nahI hai- abheda hai kyoMki eka-eka patra ke pRthak karane para zatapatra kamala hI naSTa ho jAtA hai yahI bAta guNa aura guNI meM bhI hai| pradeza bheda na hone se guNa-guNI ke sAtha samavAya saMbandha ko prApta hotA hai unake mata meM samavAya ke eka hone ke kAraNa saMkara, anavasthiti tathA pratijJAhAni rUpa doSa Ate haiN|' bauddha kevala abhAva ko tattva mAnate haiM ve abhAvavAdI hai lekina jaina darzana vastu ke bhAva-abhAva donoM rUpoM ko mAnatA hai| vastu ke bhAvAbhAvAtmakatA kA varNana karate hue AcArya jJAnasAgara jI likhate haiM ki yadi anyonyAbhAva ke mAdhyama se ghaTa meM paTa kA abhAva na mAnA jAye to paTa ke icchuka manuSya kI ghaTa meM pravRtti honI cAhie, para nahIM hotI, isase jAna par3atA hai ki ghaTa meM paTa nahIM hai aura paTa meM ghaTa nahIM hai| eka paryAya kA dUsare paryAya meM honA anyonyAbhAva kahalAtA hai| eka dravya kA dUsarA dravya rUpa na honA atyantAbhAva kahalAtA hai| kAryo tpatti ke pUrva paryAya meM kArya kA abhAva honA, prAgabhAva kahalAtA hai aura vartamAna paryAya ke naSTa hone ko pradhvaMsAbhAva kahate haiN| uparyukta cAroM abhAvoM ko jinAgama meM svIkRta kiyA gayA hai isIlie padArtha bhAva-abhAva donoM rUpa hai| jaina darzana vastu ko utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta mAnatA hai vastu kI utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmakatA kA varNana karate hue AcArya jJAnasAgara jI ne kahA hai- ki pratyeka vastu pratisamaya apane pUrva rUpa (avasthA) ko chor3akara apUrva (navIna) rUpa ko dhAraNa karatI hai phira bhI vaha apane mUla rUpa ko nahIM chor3atI, aisA jJAnI janoM ne kahA hai, so he sajjanoM ! Apa loga bhI vastu kI yaha utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA trirUpatA eka-eka kAla meM hI anubhava kara rahe haiN| jo vastu svarUpa se anabhijJa hai, aise bAla (mUrkha) jana hI isake viparIta svarUpa vAlI vastu ko kahate haiM arthAt jo kevala utpAda yA vyaya yA dhrauvya rUpa hI vastu ko mAnate haiM ve ajJAnI haiN| ise vibhinna udAharaNa dekara spaSTa karate hue mahAkavi kahate haiM ki dUdha ke sevana se Amazakti bar3hatI hai, usI dUdha se bane dahI kA prayoga Amazakti ko naSTa karatA hai kintu usa dUdha va dahI donoM meM gorasapanA pAyA jAtA hai| ata: samasta vastujAti utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa hai| jIrNajvara vAle puruSa hI dUdha meM, atisAra vAle purUSa kI dahI meM aura roga-rahita bhUkhe manuSya kI donoM meM ruci kA honA ucita hI hai kintu upavAsa karane vAle puruSa kI una donoM meM kisI para bhI ruci ucita nahIM mAnI jA sktii| eka anya udAharaNa se isa spaSTa karate hue AcArya jJAnasAgara jI likhate haiM kASThaM yadAdAya sadA kSiNoti halaM taTastho rathakRta kroti| kRSTA sukhI sArathireva rauti naikastridhA tttvmuriikroti||2 arthAt koI bar3haI lakar3I lekara sadA chIlatA hai, chIlatA huA yadi vaha svecchA se Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 63 hala banA detA hai to kisAna sukhI ho jAtA hai aura ratha kA icchuka sArathi du:khI ho jAtA hai aura bar3haI taTastha rahatA hai arthAt harSa-viSAda kucha bhI nahIM karatA kyoMki vaha AjIvikA kI dRSTi se kASTha ko chIla hI rahA thaa| yaha dekhakara aisA kauna buddhimAn hai jo vastu ko utpAda-vyaya aura dhrauvya rUpa svIkRta na kre| ina udAharaNoM se siddha hotA hai ki vastu trayAtmaka- utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| ___ advaitavAdI mAnyatA kA virodha karate hue AcArya jJAnasAgara jI likhate haiM ki yadi eka advaitavAda ko hI svIkRta kiyA jAye to vaha pariNAma-parivartana se rahita hogaa| pariNAma kA kAraNa svIkRta kiye binA svayaM pariNAma ho nahIM sakatA aura pariNAma kA kAraNa svIkRta kiyA jAve to advaitavAda samApta ho jAtA hai| isI prakAra yadi yaha mAnA jAye ki saMsAra meM saba padArtha pahale se hI vidyamAna hai, adRSTavastu kucha bhI nahIM, to yaha mAnyatA bhI pratyakSa dikhane vAlI vicitratA kA virodha karane vAlI hai nitya nayI-nayI vastueM utpanna hotI hai, isakA virodha hogaa| pariNAma navIna vicitra vastuoM kI utpatti kA kAraNa mAnA jAya to advaitavAdI mAnyatA meM viruddhatA rUpa nadI ke pravAha meM pula kyA hogA? viruddhatA kA parihAra kauna karegA? vastutaH anekAnta pUrNadarzI hai aura ekAnta apUrNadarzI, jo ekAntavAda meM vizvAsa karane vAle haiM tathA dUsaroM ke satyAMza svIkAra nahI karate ve tatvarUpI navanIta ko prApta nahIM kara skte| hama ekAnta dRSTi se vastu ke eka aMza ko hI jAna sakate haiN| satyAMza kabhI bhI pUrNa satya nahIM ho sakatA vastu ke vibhinna dRSTikoNoM para vicAra karane para hI acche DhaMga se samajhAne ke lie jaina graMthoM meM eka hAthI vAlA dRSTAMta pracalita hai jo isa prakAra hai - kisI gA~va meM pahalI bAra eka hAthI aayaa| gA~va ke logoM ne usase pUrva hAthI nahIM dekhA thaa| usa gA~va meM pA~ca andhe vyakti rahate the| hAthI ke Ane kA samAcAra sunakara ve bhI usake pAsa phuNce| andhe hone ke kAraNa ve hAthI ko dekha nahIM sakate the| ataH hAthI ko chU-chUkara dekhaa| hAthI ko chUne para sabhI ko alaga-alaga anubhava huaa| unameM se eka ne pUMcha ko chUA to kahane lagA ki 'hAthI rassI jaisA hai', dUsare ne sUNDa ko chuA aura kahA- 'yaha to koI jhUlane vAlI vastu kI AkRti kA prANI hai', tIsare ne paira ko chuA aura kahA "hAthI to khambhe jaisI AkRti kA prANI hai-, cauthe ne hAthI ke peTa ko chuA aura kahA 'hAthI to dIvAra kI taraha hai', pA~cave ne usake kAna ko chuA to kahA 'hAthI to sUpa (chAja) kI AkRti vAlA prANI hai'| isa prakAra una pA~coM ne alaga- alaga anubhavoM ke AdhAra para usa hAthI ke saMdarbha meM alaga- alaga niSkarSa nikaalaa| pA~coM ne hAthI ko aMzoM meM jAnA thaa| pariNAmataH pA~coM hAthI ke svarUpa ko lekara paraspara jhagar3ane lge| saba apanI apanI bAta para ar3e the| isI bIca eka A~khoM vAlA samajhadAra vyakti vahA~ AyA vaha unake vivAda kA kAraNa samajhakara bolA- bhAIyoM ! jhagar3ate kyoM ho? tuma saba ajJAnI ho, tumameM se kisI ne hAthI ko pUrNa nahIM jaanaa| hAthI ke kevala eka aMza ko jAnakara usI ko pUrNa hAthI samajha baiThe ho, jo tumhAre vivAda kA kAraNa hai| maiM tumheM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 hAthI kA pUrNa svarUpa batAtA hU~ dhyAna se suno-kAna, suNDa, paira, peTa aura pU~cha Adi sabhI avayavoM ko milAne para hAthI pUrNa rUpa hotA hai| kAna pakar3ane vAle ne samajha liyA ki hAthI itanA hI aura aisA hI hai sUNDa, paira, peTa Adi pakar3ane vAloM ne bhI aisA hI samajhA hai| lekina tuma saba kUpamaNDUka ke samAna ho| kue~ kA meMDhaka bhI saMsAra ko ku~e ke samAna samajhatA hai| hAthI kA svarUpa bhI kevala kAna, paira Adi hI nahIM hai kintu kAna, paira sUDa Adi avayavoM ko milA dene para hI hAthI pUrNa rUpa banatA hai / andha acchI taraha samajha meM A gayI aura apanI ekAnta dRSTi para pazcAtApa huA aura hAthI ke svarUpa kA pUrNa jJAna prApta kara saMtoSa ko prApta hue| Aja pArivArika, sAmAjika, rAjanaitika tathA mAnava jIvana ke pratyeka kSetra meM ekAnta va saMkIrNa dRSTi ke kAraNa vAda-vivAda, kleza Adi kI vRddhi ho rahI hai kyoMki ekAntavAdI vyakti kevala apanI hI bAta para Agraha karatA hai jabaki anekAntavAdI apanI bAta ke sAtha dUsaroM kI bAta bhI sahI hai, isa nIti ko apanAtA hai| yadi saMsAra isa anekAntavAdI nIti ko apanA le to sAre jhagar3e hI samApta ho jAyeM / sandarbha 1. jainadharma aura darzana, muni pramANasAgara, pR. 307 2. vIrodaya, 19/20-21 3. jayodaya, 26/79 4. jayodaya, 26/84 5. vIrodaya, 19/23, jayodaya, 26/85 6. jayodaya, 26/78 7. jayodaya, 26/81-82 8. vahI, 26/87 9. vIrodaya, 19/2 10. vIrodaya, 19/3 11. sudarzanodaya, sarga 6/ daizika saurASTrayorAga:, tIsarA gIta, pR. 91 12. jayodaya, 26/90 13. vahI, 26/86 je. ela. ena. iNTara kaoNleja rakhApurI, saTher3I, mujaphpharanagara = Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'daza dharma' -DaoN. basanta lAla jaina AcArya umAsvAmI ne uttama kSamAdi daza dharma ko saMvara kA hetu mAnate hue likhA hai ki - ___ 'uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dhrm:|' arthAt uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttamazauca, uttamasatya, uttamasaMyama, uttamatapa, uttamatyAga, uttamaAkiMcanya aura uttamabrahmacarya- ye dazadharma saMvara ke hetu haiN| daza dharmoM ko saMvara ke hetu kA kathana samitiyoM meM pravRtti karane vAle ke pramAda kA parihAra karane ke lie kiyA gayA hai| ___ saMvara pUrvaka hone vAlI nirjarA hI mokSa kA kAraNa hai| sabhI jIvoM ko saMvara eka samAna nahIM hotA hai| jo AtmA jitanA vizuddha hotA hai, vaha utanA adhika saMvara kA adhikArI hotA hai| isalie hameM apanI AtmA ko vizuddha karane ke lie uttama kSamAdi bhAva ko dhAraNa karanA caahie| ye uttama bhAvoM ko darzAne vAle kSamAdi daza dharma AtmA ke bhAvanAtmaka parivartana se utpanna vizuddha pariNAma haiM, jo AtmA ko azubha karmo ke baMdha se rokane ke kAraNa saMvara hetu haiN| 1. uttama kSamA dharma - uttama kSamA AtmA kA nijI guNa hai| jisa prakAra agni meM uSNatva, jala meM zItalatva guNa hai, vaise hI AtmA meM kSamA guNa hai| ise AtmA kA svabhAva bhI kahate haiN| guNa aura guNI meM jo saMbandha hai vahI saMbandha kSamA aura AtmA kA hai| guNa ko chor3akara guNI tathA guNI ko chor3akara guNa kabhI akele nahIM rhte| ina donoM kA paraspara meM tAdAtya saMbandha hai| para karmo ke nimitta se AtmA meM vibhAva rUpa pariNati hotI hai| jisase krodha bhAva utpanna hotA hai| jisake kAraNa karmo kA baMdha hotA hai| krodhotpatti ke sAkSAt bAhya kAraNa milane para bhI alpa mAtra bhI krodha na karanA, na vaise pariNAma lAnA uttamakSamA hai| kSamA-titikSA, sahiSNutA aura krodha nigraha - ye zabda eka hI artha ke vAcaka haiN| kSamAbhAva dhAraNa kI vidhi yaha hai ki- krodha utpanna hone ke jo kAraNa haiM, unake sadbhAva aura abhAva - donoM kA apane meM cintana karanA caahie| kyoMki una kAraNoM ke astitva yA nAstitva kA bodha ho jAne se isa dharma kSamA bhAva kI siddhi ho sakatI hai| AcArya pUjyapAda svAmI kSamA bhAva kA svarUpa nirUpaNa karate hue likhate haiM ki "zarIra sthiti hetu mArgaNArtha parakulAnyupagacchato bhikSorduSTajanA krozaprahasanAvajJA tADanazarIravyApAdanAdInAM sannidhAne kAluSyAnutpattiH kSamA arthAt zarIra kI sthiti hetu AhAra ke lie nikale hue sAdhu paragharoM meM jA rahe haiM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anekAnta 62/3, julAI sitambara 2009 usa samaya nagna dekhakara duSTa jana unheM gAlI dete haiM, upahAsa karate haiM, tiraskAra karate haiM, mArate-pITate haiM, aura zarIra ko pIr3ita karate hai to bhI usa kisI prasaMga meM apane pariNAmoM me kaluSatA kI utpatti na honA kSamA hai| samyakadRSTi ke dvArA kI gaI kSamA hI vAstava meM uttamakSamA hai| vaha bhaya, AzA, sneha va lobha ke kAraNa kSamAvAn nahIM hai vaha to vastu tattva kA yathArtha vettA hai| yadyapi udaya kI tIvratA ke kAraNa krodha kA bhAva AtA hai kintu samyagjJAna ke bala se vaha usakA jJAtA hI rahatA hai, karttA nhiiN| isa kSamA guNa ke binA pUjA, vrata, tapa Adi dAna sabhI vyartha rUpa se phalita hote haiN| tathA krodha ke kAraNa sabhI guNa miTTI meM mila jAte haiN| jaise dvIpAyana muni ke krodha ke nimitta se hI dvArikA nagarI muni sahita bhasma ho gayI thii| jJAnI puruSoM kA AbhUSaNa kSamAbhAva hai, isalie kahA bhI gayA hai. "narasyAbharaNaM rUpaM, rUpasyAbharaNaM guNAH / guNasyAbharaNaM jJAnaM jJAnasyAbharaNaM kssmaa|" arthAt manuSya kA AbharaNa rUpa hai, rUpa kA AbharaNa guNa hai, guNa kA AbharaNa jJAna hai aura jJAna kA AbharaNa kSamA hai| ataH kSamA sarvazreSTha guNa / dharma hai| muni saMgha apane pratikramaNa evaM sAmAyika pATha meM nigodiyA jIva se lekara paMcendriya jIva taka sabhI se kSamA bhAva mA~gate hue kahate haiM ki "khammAmi savvajIvAnaM savve jIvA khamaMtu me| mittI meM savvabhUeSu, vairaM majjhaM Na keNa vi // " arthAt sabhI jIva mere ko kSamA kareM, aura maiM bhI sabhI jIvoM ko kSamA karatA hU~, merA sabhI jIvoM ke prati maitrIbhAva hai, kisI jIva se merA vaira bhAva nahIM hai| uttamakSamA se yukta manuSya, deva aura vidyAdharoM se namaskRta aisA agaNita uttama RSiyoM ne avinazvara kevalajJAna ko prApta kara bhava duHkha bhaMjana karake siddha - nirajaMnapada ko prApta kara liyA hai| 2. uttama mArdava dharma - yaha guNa / dharma kaSAya ke abhAva meM prakaTa hotA hai| 'mRdorbhAvaH mArdavam' arthAt mRduyA namra bhAvoM kA honA mArdava dharma hai athavA atyanta komala pariNAma ko mArdava kahA jAtA hai| " mRdorbhAvo mArdavaM jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAvaH / arthAt jAti, kula, rUpa, jJAna, tapa, vaibhava, prabhutva, aizvarya saMbandhI abhimAna yA mada kA abhAva tathA mRdubhAvoM kA sadbhAva hI mArdava guNa hai| mAna kaSAya ko jItanA uttama mArdava kahalAtA hai| uttama jJAna aura tapazcaraNa meM pradhAna tathA samartha hone para bhI apanI AtmA ko mAna kaSAya se malina na hone denA uttama mArdava kahalAtA hai| 7 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 67 yaha mArdava guNa jAti, kula, balAdi ATha prakAra ke mada se rahita hai aura cAra prakAra kI vinaya se saMyukta hai| yaha vinaya jJAna, darzana, cAritra aura upacAra kI apekSA cAra prakAra kA hai| jJAna vinaya ke zabdazuddhi arthazuddhi, ubhaya zuddhi, kAla zuddhi, vinaya upadhAna, bahumAna aura aninhava- ye ATha bheda haiN| inakA pAlana karanA aura jJAnI puruSa kI vinaya karanA jJAnavinaya guNa kahalAtA hai| darzana ke niHzaMkita Adi ATha aMgoM kA pAlana karanA aura darzanadhArI kI vinaya karanA darzana vinaya guNa hai cAritra ke aticAroM ko dUra kara cAritradhArI kI vinaya karanA tathA guru kI pratyakSa - parokSa meM mana-vacana-kAya se vinaya karanA cAritra vinaya guNa hai| guruoM kI vaiyAvRtti karanA, unake anukUla pravRtti karanA upacAra vinaya guNa hai| yaha vinaya kAyika, vAcika aura hRdaya se kI jAtI hai / " 'mArdava' zabda ke sAtha uttama lagA huA hai jo samyaktva kA dyotaka hai| arthAt samyaktva sa komala pariNAmoM kA honA uttama mArdava hai| yaha dharma mAna kA mardana karane vAlA vimala dharma hai, jo sabhI jIvoM kA hitakAraka hai| mArdava guNa ke dhAraNa karane se Atma- pariNAma nirmala hotA hai| 3. uttama Arjava dharma mana, vacana aura kAya se kapaTapUrNa bhAvoM kA sarvathA abhAva tathA sarala bhAvoM kA sadbhAva Arjava dharma kahalAtA hai| yathA - 'RjorbhAvaH ArjavaM manovAkkAyAnAmavakratA / " arthAt kuTila evaM mAyAcArI yukta yoga pariNAmoM se rahita hokara zuddha hRdaya se cAritra kA pAlana karanA Arjava dharma hai|" bhAva yA pariNAmoM kI vizudvi tathA visaMvAda rahita pravRtti ko bhI Arjava dharma kahA jAtA hai| - bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam' mana, vacana aura kAya kI kriyA meM ekarUpatA lAnA Arjava hai| jo bhAva yA vicAra hradaya se pariNati karatA hai, arthAt kAya se bhI tadanusAra hI kArya kiyA jAtA hai, to yaha Arjava dharma kahalAtA hai| isake viparIta dUsare ko dhokhA denA, adharma hai, jisake kAraNa manuSya narakagati kA baMdha karatA hai| 2 uttama Arjava dharma meM uttama vizeSaNa hai arthAt jina bhAvoM meM kicitamAtra bhI chala kapaTa, mAyAcArI Adi vibhAva na ho vahI bhAva Arjava bhAva-guNa hotA hai| yaha bhAva AtmA kA guNa hai| Arjava dharma mana ko sthira karane vAlA dharma hai, pApa ko naSTa karake sukha kA utpAdaka hai| isalie isa bhava meM isa Arjava dharma ko AcaraNa meM lAnA cAhie- usI kA pAlana karanA cAhie usI kA zravaNa karanA cAhie kyoMki yaha dharma bhava kA kSaya karane vAlA hai| 4. uttama zauca dharma- 'zucerbhAva: zaucam' arthAta bhAvoM kA zuddha honA hI zauca dharma hai| "laghorbhAvo lAghavaM anaticAratvaM zaucaM prakarSaprAptalobhanivRttiH " arthAt Atma pariNAmoM kI malinatA dUrakara aticAra rahita avasthA kA nAma lAghava - zauca dharma hai| lobha kI pUrNata: Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 nivRtti tathA saMtoSa ke bhAva ko zauca kahate haiN| 'prakarSaprAptalobhAnnivRttiH zaucam" arthAt prakarSatA ko prApta aise lobha kA abhAva karanA zauca dharma hai| citta jo parastrI aura paradha na kI abhilASA na karatA huA SaTkAya jIvoM kI hiMsA se rahita ho jAtA hai, use hI durbhedya abhyantara kaluSatA ko dUra karane vAlA uttama zauca dharma kahA jAtA hai|' uttama zauca dharma meM uttama vizeSaNa hai jo kiMcit mAtra bhI jisake andara malinatA nahIM hai, aise sAdhu hI ise pUrNa rUpa se pAlana karate haiN| yaha dharma AtmA kA svabhAva hai| lobhAdi kA abhAva honA hI zauca hai| bhAvoM kI zuddhatA ke binA vrata, japa, tapa Adi sabhI nirarthaka mAne jAte haiN| jo samabhAva aura saMtoSa rUpI jala se tRSNA aura lobharUpI mala ke samUha ko dhotA hai tathA bhojana meM gRddhatA nahIM rakhatA usake nirmala zauca hotA hai| zuddhi mukhya rUpa se do prakAra kI hotI hai- bAhya aura aabhyNtr| jala Adi se bAhya zarIra Adi ke mala kA nAza hotA hai aura lobha kaSAya Adi ke tyAga se antaraMga-pavitratA hotI hai| iSTa vastuoM meM rAga kA na honA aura aniSTa vastuoM meM dveSa kA na honA zaucadharma hai| isa saMsAra meM prANI isa lobha kaSAya ke kANa hI duHkha uThAte haiN| jisane isa lobha kaSAya ko jIta liyA hai vahI uttama zauca dharma kA dhArI hai| 5. uttama satya dharma - vastu kA yathArtha jJAna honA aura usako apane AtmA meM avadhAraNa karanA uttama satya dharma hai| satya dharma AtmA kA svAbhAvika guNa hai| dUsaroM ke mana meM saMtApa utpanna karane vAle niSThura karkaza kaThora vacanoM kA tyAga karake sabake hitakArI priya vacana bolanA, satya dharma hai| para saMtApakArI vacana na bolanA, nindA kalaha Adi se pUrNa bhASaNa se nivRtta honA satya dharma hai| AgamoM ke kahe hue AcAra ko pAlana karane meM asamartha hote hue bhI jo jina vacana kA hI kathana karatA hai, usake viparIta kathana nahIM karatA tathA jo vyavahAra meM jhUTha nahIM bolatA hai, vaha satyavAdI hai| AcArya pUjyapAda svAmI ne kahA hai ki- 'satsu prazasteSu janeSu sAdhuvacanaM sat mityucyte||' arthAt sat-prazastajanoM meM acche vacana bolanA satya hai| sat arthAt samIcIna aura prazasta vacana satya kahalAte haiN| sat svabhAvI AtmA meM jo zAMti-svarUpa vItarAga pariNati utpanna hotI hai use hI uttama satya kI saMjJA dI jAtI hai| isI satya dharma kA pratipAdaka vacana satya vacana hai jaba taka yaha AtmA apane nija svarUpa kA saccA svarUpa nahIM samajhegA aura use yathAvat avadhAraNa nahIM karegA taba taka satya dharma prakaTa nahIM hogaa| padArtha kI sattA ko svIkAra karanA hI saccA jJAna hai aura usako yathArtha jAnakara usako apane anubhava meM lAnA saccA cAritra hai| isa saccaritra kA rAga dveSa rahita zuddha anubhava vItarAgatA hai aura yahI uttama satya dharma hai| dUsare zabdoM meM AtmA kA sat svarUpa kA pahacAnanA samyagjJAna hai usako vaisA hI mAnanA saccI zraddhA hai isI kA yathArtha kathana karanA satya vacana hai| isa prakAra ke zraddhAvAn jJAna ke dvArA vItarAga bhAvoM ko prakaTa honA satya-dharma hai| yathArtha jAnanA, yathArtha mAnanA aura usI meM rama jAnA uttama satya dharma hai| isakA kathana karanA satya vacana hai| ye hI jina-vacana hai| inakA kahanA hI satya vacana hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 isa satya dharma se manuSya zobhita hotA hai, satya se hI puNyakarma baMdhatA hai, satya se saMpUrNa guNoM kA samUha mahAnatA ko prApta ho jAtA hai aura satya se hI devagaNa sevA karate haiN| 6. uttama saMyama dharma - saMyama kA artha hai- jIvoM kI rakSA krnaa| 'samitiSu vartamAnasya praanniiNdriyprihaarssNymH| 20 arthAt samiti meM pravRtta hue muni jo prANI hiMsA aura indriya viSayoM kA parihAra karate haiM so saMyama hai| dharmavRddhi ke lie samiti-pAlana meM tatpara zramaNa dvArA prANI rakSA, indriya aura kaSAyoM kA nigraha karanA saMyama hai|| paMca mahAvratoM kA pAlana, pA~ca samitiyoM kA pAlana, kaSAya-nigraha, mana-vacana-kAya ina tIna daNDoM kA tyAga aura paMcendriya viSayoM para vijaya kA nAma saMyama hai| jo muni jIvoM kI rakSA karane meM tatpara hai, gamanAgamana karate meM tRNa mAtra kA bhI cheda nahIM karanA cAhate haiM, usa sAdhu ko saMyama dharma hotA hai| samyaktva se yukta bhAva liMgI muni ko hI yaha uttama saMyama hotA hai| saMyama dhAraNa karane ke kAraNa hI muni ko saMyamI kahA jAtA hai| saMyata muniyoM meM prANI saMyama aura indriya saMyama kI apekSA do bheda haiN| pA~ca sthAvara aura trasa aise SaTkAya jIvoM kI rakSA karanA prANI saMyama hai aura pA~ca indriya tathA mana kA jaya karanA indriya saMyama hai| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa aura mana ko vaza meM karanA tathA pRthvI kAyika, jalakAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ora trasakAyika jIvoM kI rakSA saMyama hai| jo IryA, bhASA, eSaNA AdAna-nikSepaNa ora pratiSThApanA- ina pA~coM samitiyoM ko pAlatA hai vaha saMyamI hai| ___yadyapi muni kA vyAvahArika jIvana to pUrNatayA saMyamamaya hI hotA hai kintu yadi antaraMga meM vItarAgatA kA bhAva nahIM hai aura kaSAyoM kA nigraha nahIM huA to bAhya saMyama uttama saMyama nahIM khlaavegaa| uttama saMyama ke lie to sAdhu ko apane jIvana meM kaSAyoM kA nigraha karanA tathA vItarAga dharma ko apane jIvana meM utAranA hogaa| vyavahAra saMyama kA pAlana to kevala saMyama hI kahalAvegA, uttama saMyama nhiiN| samyaktva sahita pA~coM samitiyoM kA pAlana, AThoM zuddhiyoM kA saMrakSaNa, rAga-dveSa ghaTAkara vItarAgatA kI abhivRddhi hI uttama saMyama hai| saMyama kA prakaraNa kevala muniyoM ke lie hI nahIM samajhanA cAhie balki saMyama kI sAdhanA vyakti kA punIta kartavya hai| 7. uttama tapa dharma - 'karmakSayArtha tapyate iti tapa: arthAt karmakSaya ke lie jo tapA jAtA hai, vaha tapa hai| karmakSaya ke lie zarIra aura indriyoM ko tapta karanA tapa hai| rAgAdi samasta parabhAva tathA icchAoM ke tyAga se sva-svarUpa meM pratapana-vijayana karanA tapa hai| vastutaH tapa karanA manuSya gati meM hI saMbhava hai, kyoMki naraka, va devaloka meM audArika zarIra kA udaya tathA pA~ca mahAvrata nahIM hote| triryacoM meM bhI mahAvrata Adi kA pAlana saMbhava nahIM hai| ata: vItarAgatA kI siddhi ke lie dhIra-vIra sAdhuoM ko tapa kA nitya saMcaya karanA caahie| yaha tapa anazana, unoda Adi ke bheda se bAraha prakAra kA hai| cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA anazana tapa hai| bhUkha se kama khAnA unodaratapa hai| bhikSA ke icchuka muni kA eka ghara yA do ghara Adi kA saMkalpa karanA vRtti-parisaMkhyAna tapa hai| AzA kI nivRtti Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 isakA phala hai| indriyoM ke darpa kA nigraha karane ke lie nidrA para vijaya pAne ke lie tathA sukhapUrvaka svAdhyAya karane ke lie gariSTha rasoM kA tyAga- rasaparityAga nAma kA cauthA tapa hai| ekAnta meM jantuoM kI pIr3A se rahita, zUnya sthAna meM tathA nirbAdha brahmacarya pAlana ke lie zayanAsana karanA- viviktazayanAsana tapa hai| AtApana yoga, pratimAsthAna, vRkSamUla meM nivAsa ityAdi kAya- kleza karanA chaThA kAyakleza tapa hai| pramAda janya doSoM ke parihAra ke lie prAyazcita karanA, prAyAzcita tapa hai| pUjya guruoM ke Adara-satkAra ko vinaya tapa kahA jAtA hai| zarIra kI thakAna yA zArIrika pIr3A ke nivAraNa ke lie vaiyAvRtti karanA vaiyAvRtya tapa hai| Alasya ko chor3akara jJAnArjana karanA svAdhyAya tapa hai| ahaMkAra aura mamakAra kA tyAgakara zarIra se mamatva chur3Ane ko vyutsarga tapa kahate haiN| cittavRtti kA ekAgra honA aura usake vikSepa kA tyAga karanA dhyAna tapa hai| - isa prakAra ye bAraha tapa sAdhu ke lie upAdeya hai| yadi ye tapa samyagdarzana ke sAtha kiye jAte haiM to uttama tapa zreNI meM A jAte haiN| 8. uttama tyAga dharma - AcArya pUjyapAda svAmI jI likhate haiM ki:- "saMyatasya yogya jJAnAdidAnaM tyaagH|" arthAt saMyata ke yogya jJAna Adi kA dAna karanA tyAga hai| nigraMtha muni ke lie jJAnopakaraNa zAstrAdi, saMyamopakaraNa- picchI aura zaucopakaraNa -kamaNDalu Adi kA dAna karanA tyAga hai| jo zramaNa miSTa bhojana rAga dveSa utpanna karane vAle upakaraNa tathA mamatvotpAdaka vasatikA ko chor3a detA hai use tyAga dharma hotA hai| zramaNa yogya jJAnAdi kA dAna karanA tyAga dharma hai| sadAcArI puruSa dvArA muni ko prItipUrvaka Agama kA vyAkhyAna karanA, zAstra denA, saMyama pAlana meM sAdhanabhUta picchI-kamaNDalu Adi denA bhI tyAga dharma hai| ratnatraya kA dAna denA prAsuka tyAga kahalAtA hai| AcAryoM ne jJAna dAna ko tyAga dharma mAnA hai| yadyapi jJAna dAna kI vastu nahIM hai phira bhI isako dAna karane ke lie kahA hai kyoMki jJAna-dAna karane se svayaM kA jJAna rUpI mada kA tyAga ho jAtA hai aura ziSya ko Atma bodha bhI ho jAtA hai| yadi jJAna kA dAna na diyA jAya to guru kI mAnakaSAya bar3ha jAyegI aura ziSya Atma jJAna se vaMcita raha jaayegaa| vAstava meM tyAga aura dAna meM antara hai, kyoMki dAna para-vastuoM kA hotA hai kintu tyAga svayaM kI vastu kA hotA hai| moha rAga, dveSa jo anAdi kAla se bharA huA hai, usakA tyAga karanA vAstava meM tyAga hai, jo vastu parAI hai, usakA tyAga kyA hogA? vaha to pahale se hI tyakta hai| auSadhi, zAstra, abhaya aura AhAra dAna karane ke lie dhana kI AvazyakatA hotI hai binA dhana ke cAroM dAna saMbhava nahIM hai| arthAt jitane bhI dAna dene yogya kArya hai|, ve saba dhana se hI saMbandha rakhate haiM, phira bhI ina cAroM dAna ko tyAga kyoM kahA jAtA hai ? jaba dhana paravastu hai taba usakA tyAga kaise saMbhava hai ? para-vastu meM tyAga aura grahaNa kaise saMbhava hai ? isakA uttara yaha hai ki dhana-para vastu ke prati Asakti bhAva kA tyAga karake dAna kiyA jAtA hai taba vaha tyAga kahalAtA hai| jaba dhana meM rAga-bhAva nahIM hogA to dhana ke mAdhyama se kiyA gayA dAna tyAga kahalAtA hai| vAstava meM vastu ke prati rAga-bhAva kA tyAga hI saccA tyAga hai| yadi AhArAdi dene se mAna, mAya, lobha-kaSAya kA tyAga hotA hai tabhI vaha dAna sArthaka hotA hai| jaba hama Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 71 krodhAdi vikArI bhAvoM kA tyAga tathA viparIta mAnyatA svarUpa mithyAtva kA tyAga karate haiM tabhI vaha tyAga, tyAga dharma mAnA jaayegaa| yadi yahI tyAga samyaktva se jur3a jAtA hai to vaha uttama tyAga kahalAtA hai| 9. uttama AkiMcanya dharma - AkiMcanya dharma kI bhAvanA yaha hai ki yaha AtmA zarIra se bhinna hai, jJAnamayI hai, upamA rahita hai, varNa rahita hai, sukha saMpanna hai, parama utkRSTa hai, atIndriya hai, bhaya rahita hai, ityAdi prakAra se AtmA kA dhyAna karanA AkiMcanya hai| "upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArApohAya mamedamityabhisaMdhi nivRttiraakiNcnym|" arthAt, jo zarIra Adi apane dvArA grahaNa kiye hue haiM unameM saMskAra ko dUra karane ke lie 'yaha merA hai' isa prakAra ke abhiprAya kA tyAga karanA AkiMcanya hai| 'nAsya kiMcanyasyAstyakiMcanaH, tasyabhAvaHkarmavA aakiNcnym|" isakA kucha nahIM hai vaha akiMcana hai aura akiMcana kA bhAva yA karma AkiMcanya hai| mamatva ke parityAga ko AkiMcanya kahate haiN| ghara, dvAra, dhana-daulata, bandhu-bAndhava Adi yahAM taka ki zarIra bhI merA nahIM hai, isa prakAra kA anAsakti bhAva utpanna honA AkiMcanya hai| saba kucha tyAga karane ke bAda bhI usa tyAga ke prati hone vAle mamatva kA bhI tyAga karanA AkiMcanya dharma hai| jo muni loka-vyavahAra se virakta cetana-acetana parigraha ko apane mana,vacana,kAya se sarvathA chor3a detA hai usI ko nigraMthapanA tathA AkiMcanya dharma hotA hai| kicit mAtra bhI para-padArtha merA nahI hai aura maiM bhI kisI para padArtha kA nahIM hU~, apitu akiMcana hU~- aisA ciMtana karanA AkiMcanya kahalAtA hai| yaha dharma sAmAnya rUpa se gRhastha ke aura vizeSa rUpa se muni ke hI hotA hai| mahAmuni digambara hone ke pUrva pUjA-dAna, sammAna, pratiSThA, vivAha Adi laukika kArya se virakta ho jAte haiM aura jamIna, jAyadAda, saMpatti, strI, putra, dAsa-dAsI, svarNa-rajata, dhana-dhAnya ityAdi cetana aura acetana sabhI prakAra ke parigraha se bhI virakta ho jAte haiN| phira bhI zramaNa saMgha se tathA saMghastha vyaktiyoM se rAga pIcchI, kamaNDalu zAstra Adi se lagAva-prema ho sakatA hai, mahAmuni ina sabhI se virakta hokara AkiMcanya dharma kA pAlana karate haiN| vastuta: AkiMcanya dharma ke mAdhyama se jIvana meM bAhya vastuoM ke prati anAsakti bhAva utpanna karanA hotA hai| "zarIra dharmopakaraNAdiSu nirmmtvmaakiNcnym| arthAt zarIra tathA dharmopakaraNoM Adi meM bhI mamatva bhAva kA sarvathA abhAva AkiMcanya dharma kahalAtA hai| saMkSepa meM kaha sakate ki- sarvaparigraha se nivRtta honA AkiMcanya hai| zubha dhyAna karane kI zakti kA honA AkiMcanya hai| mamatva rahita honA AkiMcanya hai, aura ratnatraya meM pravRtti honA AkiMcanya hai| 10. uttama brahmacarya dharma - brahma kA artha hai - nirmala-jJAna-svarUpa AtmA aura usameM lIna honA brahmacarya hai| arthAt nirmala jJAna svarUpI AtmA meM vAsa karanA brahmacarya hai| dUsare zabdoM meM- AtmA hI brahma hai usa brahma svarUpa AtmA meM caryA karanA brahmacarya hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 rAgotpAdaka sAdhanoM ke hone para bhI una sabase virakta hokara AtmonmukhI bane rahanA uttama brahmacarya hai| vyAvahArika rUpa se strIsaMgati nahIM karanA, unake rUpa Adi ko dekhane meM koI ruci nahIM rakhanA tathA kAma Adi kathAeM nahIM karanA, sunanA, unako navadhA brahmacarya hotA hai| anubhUta strI kA smaraNa, unakI kathAoM kA zravaNa aura unase saMsaktazayana, Adi kA tyAga karanA brahmacarya hai| athavA svataMtra vRtti kA tyAga karane ke lie guruoM ke pAsa rahanA brahmacarya hai| AcArya zubhacandra jI ke anusAra- jo apane zuddha-buddha svarUpa meM sthita hotA hai, paramAnandamaya amRtarasa kA AsvAdana karatA hai, paramAnanda meM vicaraNa karatA hai, usameM ThaharatA hai, usakA anubhava karatA hai tathA usake amRtarasa kA pAna karatA hai usakA AsvAdana karatA hai, usakA upabhoga karatA hai, vaha brahmacarya kA dhAraka kahalAtA hai| jisake paripAlana se ahiMsAdi guNoM kI abhivRddhi hotI hai vaha brahmacarya kahalAtA hai| brahmacarya kI AdhArazilA para hI dayA, jJAna, tapa, satya, acaurya, samyak darzana Adi zreSTha guNa vikasita hote haiN| vrata, japa-tapa, sAdhanA Adi zreSTha guNoM kA prANa (AdhAra) brahmacarya hI hai| isa prakAra uttama kSamAdi dazadharma saMvara ke hetu rUpa meM kathana kiyA gayA hai| dharma zabda vastu kA svabhAvavAcI hai| ataH AtmA kA dharma samatArUpI hI hai| kSamAdi dazadharma to isake cinha haiN| jo dharma laukika prayojana kI siddhi ke lie kiye jAte haiM, ve uttama dharma nahIM kahe jA sakate aura aise dharma kabhI bhI saMvara ke kAraNa nahIM ho skte| ataH AdhyAtmika prayojana mokSa kI siddhi ke lie viziSTa rUpa se uttama kSamAdi guNoM ko jIvana meM dhAraNa karanA caahie| saMdarbha : 1. AcArya umAsvAmI, tattvArthasUtra, adhyAya 9, sUtra 6 2. AryikA abhayamatI, dazadharma vivecana, pR. 17 3. svAmI kArtikeya - kArtikeyAnuprekSA gAthA, 394 4. tattvArthabhASya 9/6, pR. 384 5. AcArya pUjyapAdasvAmI, savArthasiddhi, adhyAya 9 sUtra 6 6. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana (mUlAcAravRtti 11/5) 7. svAmI kArtikeya jI - kArtikeyAnuprekSA 395 8. gaNinI AryikA jJAnamatI - dazadharma pRSTha 33 9. malAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana (mUlAcAra vRtti 11/5) 10. AcArya kunda kunda - vArasANuvekkhA 63 11. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana ( tattvArthAdhigamabhASya 9/6/3) 12. AcArya padmanandi -padamanandipaMcaviMzatikA - 89 13. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana (malAcAra vRtti 11/5) 14. AcArya pUjyapAda svAmI - sarvArthasiddhi 9/6 15. AO padmanandi - padamanandi paMcaviMzatikA - 94 16, svAmI kArtikeya - kArtikeyAnuprekSA 397 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 17. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana (mUlAcAra vRtti 11/5) 18. svAmI kArtikeya - svAmI kArtikeyAnuprekSyA 389 19. A. pUjyapAda - sarvArthasiddhi 9/6/412/ 20. A. pUjyapAda - sarvArthasiddhi 9/6/ 21. AcArya vIrasena - dhavalA 2, 1, 3, 22. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana (paMca saMgraha prAqata 12) 23. svAmi kArtikeya - svAmIkArtikeyAnuprekSA 399 24. A. pUjyapAda - sarvArthasiddhi 9/6 25. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana (mUlAcAra vRtti 11/5) 26, mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana(pravacanasAra tAtparyavRtti 79/100/12) 27. A0 pUjyapAda - sarvArthasiddhi 7,9,7. 28. kArtikeya svAmI - svAmikArtikeyAnuprekSyA 401. 29. AcArya padmanandi jI, paMcaviMzatikA 1/101/40 30. muni pramANa sAgara, jaina tattvavidyA, pR. 188 31. kArtikeya svAmI, svAmikArtiyAnuprekSA, 402 32. tattvArthadhigama bhASya 9/6/10 33. kArtikeya svAmI, svAmikArtikeyAnuprekSA, gAthA 403 34. AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi 9/6 - kohaeNDAra, ilAhAbAda dinAMka 27 disambara 2009 ravivAra ko prAcya vidyA mahArNava paM. jugalakizora 'mukhtAra' ke janma jayantI ke pAvana prasaMga para saMsthA sabhAgAra meM paM. jugalakizora mukhtAra smRti vyAkhyAnamAlA kA Ayojana kiyA jA rahA hai| sudhI pAThako se anurodha Apa isa vyAkhyAnamAlA meM sammilita hoveN| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bundelakhaNDa ke jaina tIrtho meM jaina saMskRti aura kalA kI vyApakatA pratiSThAcArya paM. vimalakumAra jaina sorayA bundelakhaNDa apane sAMskRtika gaurava ke lie sadaiva kIrtimAna rahA hai| bundelakhaNDa zilpakalA, saMskRti, zikSA, sAhasa zaurya evaM adhyAtma kA dhanI, prAkRtika saundarya aura khanija padArthoM kA kendra rahA hai| yahAM ke janamAnasa meM sadaiva sadAcaraNa kI gaMgA pravAhita hotI rahI hai| kalA aura saMskRti ke advitIya gar3ha yahAM kI gaurava garimA ke pratIka bane haiN| yahAM kA kaMkara kaMkara zaMkara kI pAvana bhAvanA se dhanya hai| jahAM vizva meM bhArata apanI AdhyAtmika garimA aura saMskRti-sabhyatA meM sadaiva agraNI rahA hai vahAM bundelakhaNDa bhArata ke lie apanI AdhyAtmika paraMparA aura saMskRti meM itihAsa kI mahattvapUrNa bhUmikA karane meM agraNI rahA hai| adhyAtma kI pradhAnatA hamAre deza kI paraMparAgata nidhi rahI hai tathA bhAratIya saMskRti meM adhyAtma kI maMgala jyoti sadaiva prakAzavAna rahI hai| bhArata kA darzana sAhitya, bhASA, mUrtiyAM, vAstukalAeM aura sAmAjika paraMparAeM sabhI meM adhyAtma kI AtmA pravAhita hai| dhArmika bhAvanAoM ko zAzvata banAye rakhane ke lie mUrtiyoM aura maMdiroM kA nirmANa kiyA gyaa| maMdiroM kI racanA aura unameM citrita kalAeM usa yuga kI sAmAjika aura dhArmika paraMparAoM kI thAtI haiN| hameM itihAsa kI sAkSI ora saMskRti kA svarUpa inhIM vAstukalA ke pratimAnoM se upalabdha huA hai| bhArata ke prAcIna dharmAyatana, tIrthasthala, maMdira aura vAstukalA kI kalAkRtiyAM Aja isa tathya ke sAkSI haiM ki jaina dharma prAcInakAla se bhArata meM vyApaka rUpa se sarvatra pracalita rahA hai| bundelakhaNDa jisakA bhUbhAga vartamAna meM madhyapradeza aura uttarapradeza ke bhAgoM meM AvaMTita kara diyA gayA hai| sadaiva se jaina saMskRti kA jItA jAgatA prANavAna gar3ha rahA hai| bundelakhaNDa bhArata kI prAcIna saMskRti aura vAstukalA ko Aja bhI apane ApameM saMjoe bhAratIya saMskRti aura adhyAtma ko prANavAna banAe hai| zilpa kI dRSTi se bundelakhaNDa kI jaina kalA apanA viziSTa mahattva rakhatI hai| yahA~ kI kalA aura sthApatya meM yuga kA sAmAjika aura sAMskRtika tathA AdhyAtmika jIvana sadaiva itihAsa kI ujjvala AbhA lie hue vikasita rahA hai| kalA, sAhitya, lipi, vezabhUSA, bhASA, zikSA Adi kI paryApta jAnakArI ke lie bundelakhaNDa kA apanA mahattva rahA hai| yadi hameM bhAratIya saMskRti kI yathArtha aitihAsika sAmagrI upalabdha karanA hai to bundelakhaNDa kI vAstukalA ke pratimAnoM kA bArIkI se adhyayana karanA hogaa| bundelakhaNDa meM sthApatyoM, zilpiyoM, kalAkAroM evaM kalAprerakoM ne adhyayana pradhAna Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 75 kRtiyAM nirmita kI, unakA jhukAva prAyaH kalA kI apekSA pariNAmoM kI ora vizeSa rahA hai| ataH kalAgata vilakSaNatA ine-gine sthAnoM meM hI dekhane ko milatI hai| AdimayugIna evaM prAgaitihAsika kAla kI saMskRti kA jItA jAgatA citraNa yadi bhArata meM Aja bhI jIvanta hai- to vaha bundelakhaNDa hI meM hai| usa yuga ke citra eMva kalAeM Aja bhI guphAoM meM vidyamAna haiN| yahAM ke maTha maMdira mUrti aura guphAeM tathA bIjaka zilAlekha Adi isa bAta ke sAkSI haiM ki bhAratIya paraMparAoM meM janajIvana sAmAjika vyavasthA aura dhArmika paraMparA kahAM kaba aura kitanI pallavita aura phalIbhUta huii| bundelakhaNDa kI jaina saMskRti aura usase saMbandhita AdhyAtmika, sAmAjika naitika evaM prAkRtika vaibhava ke pariprekSya meM vipula aitihAsika tathyoM kA adhyayana kiyA jA sakatA hai| ___aitihAsika dRSTi se hama AdimayugIna samaya se lekara vartamAna kAla taka jaina saMskRti kA paryavekSaNa itihAsa krama ke AdhAra para chaha vibhAgoM meM vibhakta kara sakate haiN| (1) prAgaitihAsika kAla - jo IsvI pUrva 6 sau varSa se bhI pahale mAnA gayA hai meM bhI maMdiroM ke nirmANa hone ke pramANa sAhitya meM ullikhita haiN| (2) maurya aura zaka kAla - isa kAla meM maMdiroM kA pracura mAtrA meM nirmANa kArya huA isa yuga kI mudrAoM para aMkita maMdiroM ke cinha isa tathya ke sAkSI haiN| vidizA jo bundelakhaNDa kA eka aitihAsika nagara hai kI khudAI ke samaya prApta avazeSa IsvI pUrva 200 varSa ke haiN| maurya kAlIna-brAhmI kA bhI prayoga yahAM ke tIrtho va zilA phalakoM meM dekhane ko milatA hai| (3) zaka sAtavAhana kAla - IsA pUrva 200 varSa taka isa kAla kI parigaNana kI gaI hai| isa yuga meM jaina maMdiroM kA vipula mAtrA meM nirmANa honA pAyA jAtA hai| isa yuga meM bane maMdiroM ke avazeSa aneka prAcIna tIrtho para Aja bhI pAe jAte haiN| (4) kuSANa kAla - IsA kI tIsarI zatAbdI taka kA kAla hai| isa kAla meM maMdiroM ke sAtha-sAtha rAjAoM kI pratimAoM kA bhI nirmANa huA jinheM devakula kI saMjJA se abhihita kiyA jAtA thaa| isa kAla ke maMdira mathurA, ahikSetra, kampila, hastinApura ke sAtha bundelakhaNDa ke kucha sthaloM meM dekhe gae haiN| isa yuga kI pratimAeM to bundelakhaNDa meM Aja bhI aneka jagaha pAI jAtI haiN| (5) guptakAla - IsA kI cauthI zadI se chaThavIM zatAbdI taka kA samaya isa kAla meM AtA hai| guptakAla meM maMdiroM kI kalAkRti sundaratA ke rUpa meM pratiSThita huii| bundelakhaNDa ke tIrtho meM devagaDha, canderI, madanapura, khajurAho, zivapurI Adi sthAnoM meM isa yuga ke maMdira pAe gae haiN| dvAra stambhoM kI sajAvaTa toraNa dvAra para deva mUrtiyAM laghu zikhara evaM sAmAnya garbhagRha yukta maMdira isa yuga kI zailI ke pratimAna rahe haiN| viziSTa prakAra kI mUrtiyoM kA nirmANa isa yuga kI vizeSatA hai| jo prAyaH bundelakhaNDa ke adhikAMza prAcIna tIrtha sthaloM meM milatI haiN| (6) guptottara kAla - IsA kI 7vIM zatAbdI se 18vIM zatAbdI taka ke samaya ko isa zreNI meM abhivyakta kara sakate haiN| varddhanakAla gurjara pratihAra kAla-candelI zAsanakAla yugala marAThA kAla evaM aMgrejI zAsanakAla taka kA samaya guptottara kAla antargata parigaNita Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI-sitambara 2009 kiyA gayA hai| isa yuga ke pratyeka kAla meM eka zailI vizeSa kA abhyudaya huA tadanusAra maMdiroM Adi kA nirmANa kiyA gyaa| isa yuga ke maMdiroM kI sAja-sajjA para vizeSa mahattva diyA gayA hai| isa kAla meM cAra prakAra kI zailI mukhya rUpa se pracalita hii| igurjara pratihAra zailI - isa zailI ke antargata nirmita maMdiroM ke bhItara garbhagRha aura sAmane maNDapa banAyA jAtA thA bundelakhaNDa meM isa zailI ke maMdira bahumAtrA meM prAcIna nagaroM tIrtho meM paryApta mAtrA meM avasthita haiN| kalA aura sthApatya kI paryApta saMvRddhi isa samaya huii| ___ii kalacurI zailI - isa zailI ke maMdiroM ke bAharI bhAgoM kI sAja-sajjA vizeSa rUpa se pAI jAtI hai| tathA maMdiroM ke zikhara kI U~cAI bhI bahuta hotI hai| bundelakhaNDa meM isa zailI ke maMdiroM kA nirmANa bahuta sthAnoM para huA hai| isa yuga ke maMdiroM kI bAhya bhitti kalA apane Apa meM advitIya hai| iii candela zailI- isameM maMdira kI zikhara zailI utkRSTa rUpa ko prApta huI rati citroM kA vikAsa bhI isa zailI ke bane maMdiroM meM huaa| jo maMdira kI bAhya dIvAloM para gar3heM ge| isa zailI ke maMdira khajurAho, devagar3ha, canderI Adi sthAnoM meM paryApta mAtrA meM sthita haiN| ___iv kacchapaghAta zailI- isa zailI ke maMdira kalA ke advitIya namUne rahe haiN| isa zailI ke bane maMdiroM meM aisA koI bhI bhAga zeSa nahIM rahatA thA jo kalA se veSTita na hoN|| kAla vibhAjana ke isa krama meM jaina saMskRti aura kalA kA niraMtara vikAsa huaa| bundelakhaNDa kI jaina vAstukalA kA adhyayana kI dRSTi se koI Thosa prayatna nahIM huA anyathA bundelakhaNDa se Aja bhI prAcIna itihAsa ke sAtha jaina saMskRti aura vAstukalA para advitIya jAnakArI prApta hotii| yahAM kI kalA meM jaina saMskRti kI avicchinna dhArA pravAhita hotI rahI hai| vAstukalA kA to yaha mahattvapUrNa gar3ha rahA hai| bhArata meM mUrtikalA kI garimA bundalekhaNDa meM dekhane ko milatI hai| mUrtikalA ke sarvotkRSTa gar3ha aura mUrti nirmANa ke kendra sthala bundelakhaNDa meM hI vidyamAna hai| yahAM kI mUrtikalA eka sI nahI hai| bhinna-bhinna sthAnoM para bhinna-2 prakAra kI mUrtikalA ke utkRSTa namUne haiN| aneka prakAra kI AsanoM sahita svataMtra tathA vizAla zilA paTTI para ukerita vizAlakAya mUrtiyAM bahudhA isa kSetra meM upalabdha haiN| kucha mUrtiyAM AdhyAtmika dRSTi se aura kucha laukika dRSTi se nirmita huI haiN| laukika dRSTi se banI mUrtiyAM kalA ke bejor3a namUne haiN| unameM sAmAjika rahana-sahana AcAra-vicAra tathA pravRttiyAM evaM bhAvanAoM kA talasparzI parijJAna prApta hotA hai| mUrtikalA kI vizeSatAoM ko dhyAna meM rakhate hue yaha anubhava hotA hai ki bundelakhaNDa meM bAharI kalAkAroM ne Akara bhI mUrti nirmANa kA kArya saMpanna kiyA aura apanI anUThI kalA kA paricaya diyA hai| vAstukalA ke ina pratimAnoM ko hama mukhyataH nimnAMkita rUpoM meM vargIkRta kara sakate haiN| jo kalA saMskRti adhyAtma evaM sAmAjika vyavasthA ke adhyayana kI dRSTi meM mahatvapUrNa haiN| (a) tIrthakara kI mUrtiyAM- bundalekhaNDa ke purAtana tIrthoM maMdiroM gaharoM meM caubIsa tIrthakaroM meM prAyaH AdinAtha, abhinandananAtha, candraprabha, zItalanAtha, dharmanAtha, zAMtinAtha, kunthunAtha, aranAtha, naminAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra tIrthakaroM kI mUrtiyAM vyApaka rUpa meM vidyamAna haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 bhArata kI mUrtikalA meM buMdelakhaNDa kA yogadAna sarvotkRSTa hai| vibhinna devI devatAoM kI tulanA meM jaina tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM bahuta bar3I saMkhyA meM upalabdha haiN| aneka jagaha vizAlakAya zilApaTToM para utkIrNa dvi mUrtikAaiM ( bharata - bAhubali ) trimUrtikAaiM (zAnti kundhu ara) aura sarvatobhadrakAeM maujUda haiN| trimUrtikAaiM bhagavAna zAnti kundhu-Ara jina kI haiN| kyoMki yaha tInoM cakravartI aura kAmadeva ke sAtha sAtha tIrthaMkara jaise mahApada ke dhArI hue tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM prAyaH padmAsana evaM kAyotsarga avasthA meM hI upalabdha hai| kucha aisI mUrtiyAM haiM jinakI jaTAeM laTakI huI haiN| aneka mUrtiyAM bha. pArzvanAtha kI sahasra phaNavAlI phaNAvalI evaM sarpa kuNDalIyukta haiM jo vizeSa ullekhanIya hai caturviMzatipaTTa, mUrti oNkita staMbha evaM sahasrakUTa zilApaTTa prAyaH isa kSetra meM aneka jagaha avasthita haiN| (ba) devadeviyoM kI mUrti jaina paraMparA meM pratyeka tIrthaMkara kI yakSayakSiNI kI jAnakArI milatI hai jo zAsana devatA ke rUpa meM mAne jAte haiN| yakSoM meM dharaNanendra aura yakSiNiyoM meM padmAvatI, cakrezvarI ambikA kI mUrtiyAM vizeSa rUpa se pAI jAtI hai| vidyA deviyoM meM mahAkAlI, mahAmAnasI, gaurI, sarasvatI, lakSmI, navagraha, gaMgA-yamunA, indra-indrANI, kIcaka dvArapAla, kSetrapAla Adi kI mUrtiyAM paryApta mAtrA meM aneka jagaha vidyamAna haiN| i saMbandha maMdira sthApatya se hI rahA hai tathA unake pada ke anusAra maMdira ke vibhinna bhAgoM meM inheM sthAna diyA gayA hai| 77 (sa) vidyAdhara kI mUrtiyAM jo apanI vizeSa sAdhanA evaM tapasyA ke phalasvarUpa vidyAeM siddha kara dete haiN| aise vyakti vidyAdhara kI koTi meM gine gae hai| prAyaH inheM AkAza gAmanI vidyAeM siddha hotI haiN| aura AkAza mArga se yaha apanI preyasI ke sAtha Amoda-pramoda pUrvaka ghUmA karate haiN| isa prakAra ke sthApattIya bhitti citra aneka jagaha pAe jAte haiN| (da) sAdhU sAdhviyAM aneka jagaha AcAryoM ko upadezarata dikhAyA gayA hai| unakI samIpa sAdhuvarga evaM hAtha meM graMtha lie upAdhyAya tathA bhaktiyuktanata zrAvakagaNa aise saMghoM kI vaMdanA meM rata dikhAe gae haiN| bundelakhaNDa ke bahutIrthoM meM toraNadvAroM, zilAphalakoM, guphAoM tathA bhitti para utkIrNa aisI mUrtiyAM aneka rUpoM meM pAI jAtI haiN| mUrtiyoM meM bhAvAtmaka pradhAnatA vizeSa rUpa se lakSita hotI haiN| (ya) zrAvaka-zrAvikA zrAvikAoM meM AryikA yA tIrthaMkara kI mAtA hI vizeSa rUpa se pAI jAtI haiM jo indrANiyoM dvArA bahu prakAra se sevita hai| isake alAvA sAdhu saMtoM meM upadezAmRta sunate hue athavA stuti karate huai aneka jagaha zrAvaka zrAvikAgaNa darzAe gae haiN| / ina mUrtiyoM se unake vastrAbhUSaNa, alaMkAra, kesa, sajjA, bhAvabhaMgimA evaM bhakti vaMdanA kI paraMparAoM kA parijJAna hotA hai| (ra) yugma sthApatya meM yugmoM aura maMDaliyoM kA nirmANa sAmAjika dhArmika evaM sAMskRtika paraMparA ko prastuta karane ke uddezyoM kI pUrti ke lie huA hai| inameM alaMkaraNa kA bAhulya hai| kAma zAstra ko sAkAra mUrtirUpa meM prayukta kara bhogavilAsa rAgaraMga kA citraNa maMdira kI bAhya bhittiyoM para darzAe maMdira ke aMdara zAMta aura pAvana vAtAvaraNa meM praveza karAne kI pravRtti kA anukaraNa bundelakhaNDa ke aneka tIrthoM meM dekhane ko milA hai| khajurAho isakA jItA jAgatA gar3ha hai rati citroM ke yaha yugma premAsakta aura saMbhoga rata Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anekAnta 62/3, julAI sitambara 2009 ke rUpa meM pAe jAte haiN| zArIrika rUpa lAvaNya sAjasajjA ke alAvA manobhAvoM kI abhivyakti ina mUrtiyoM se aise pragaTa hotI hai jaise yaha jIvita rUpa meM apanI abhivyakti pragaTa kara rahe hoN| kalAkAra ke kalA kI advitIyatA ina yugmoM meM dekhane ko milatI hai| rAga raMga ke pratIka aneka nRtya, vAdya saMgIta maMDaliyoM kA mUrtigata banAne kI anUThI kalA bhI inameM dekhane ko milatI hai| isa advitIya kalA ko dekhakara patthara ko bhI moma banAne vAlI yahAM kalA hai kI ukti caritArtha hotI hai| " (la) pratIka mAnavIya saMskRti kI samunnati meM pratIka kA abhyudaya AraMbha se hI nAnA rUpoM meM Age aayaa| AraMbha meM sakArAtmaka punaH atadAkAra aura bAda meM tadAkAra ke rUpa meM yaha apane vikAsakrama meM AI, jaina paraMparA meM pratIka kA astitva AraMbha se hI rhaa| dha rmacakra, dhvajA, caitya, vRkSa, puSpa, pAtra, svasthi, stUpa, mAnastaMbha, aSTa maMgala, aSTa prAtihArya, solaha svapna Adi aneka prakAra ke pratIka zubha mAne gae haiN| yaha pratIka dharma saMskRti aura Adheya AdhAroM kI eka aitihAsika pRSTha bhUmi apane Apa meM samAhAra kie hue haiN| (va) pazu-pakSI inako mUrtigata banAne kA kAraNa mAtra alaMkaraNa hI thA tIrthakaroM ke cinhoM ke rUpa meM yA devI-devatAoM ke Asana ke rUpa meM inakA nirmANa kiyA gyaa| hAthI, siMha, vRSabha, azva, baMdara, kuttA, sarpa, matsya, kacchapa Adi mUrtirUpa aneka jagaha dekhane ko milate haiM jo bhittiyoM dvArA athavA mUrti ke AsanoM meM gar3he gae haiN| Asana aura mudrAaiM tathA prakRti citraNa tIrthaMkara kI mUrtiyA~ to mAtra kAyotsargAsana athavA padmAsana ke rUpa meM hI prApta hotI haiM parantu devI devatAoM ke Asana aneka prakAra ke pAe gae haiN| kamala, azokavRkSa, kalpavRkSa, latAe~ Adi ke aMkana meM kalAkAroM ne AdvitIya saphalatA prApta kI hai| ina AyAmoM se hama kalA ke vibhinna vikAsakramoM kA adhyayana prApta kara sakate haiN| - sAmAjika aura dhArmika cetanA ke ina purAtana gar3hoM meM jaina dharma ke vikAsa aura usakI saMskRti kI samunnati meM bahuta bar3I bhUmikA nibhAI hai| bundelakhaNDa Aja bhI bhArata ke hIlie nahIM apitu vizva ke lie apanI anUThI kalA aura saMskRti kI garimA kA pAna karA rahe haiN| bundelakhaNDa meM aise zatAdhika purAtana kSetra haiM jahAM vAstukalA ke varNita AyAmoM kA svarUpa darzana hameM dekhane ko milatA hai| mukhya rUpa se bundelakhaNDa ke una aitihAsika purAtana sthaloM ko hama smaraNa kareMge jinase jaina saMskRti aura kalA kA atula bhaMDAra bharA hai| aise sthaloM meM mukhya rUpa se khajurAho, bUr3hI canderI, madanapura, devagar3ha, bAlAvehaTa, thUvauna, redIgiri (nainAgiri) bajaraMgar3ha, pavA, viThalA, rakhetarA, AmanacAra, guTIlIkAgiri, svarNagiri (sonAgiri), nAriyala kuMDa vidizA, barUAsAgara maThakherA kannauja, nohaTA, vinaikA, pAlI, tripurI, amarakaMTaka, bAnapura, sohAgapura, pacarAI, kuMDalapura, ahAra, papaurA, jhAMsI saMgrahAlaya, droNagiri, nisaI, udamaU, konIjI, navAgar3ha, pATanagaMja, karaguMvA, gyArasapura, golAkoTa, jahAjapura ivaI, cAMdapura, sIrona, serona, kArItalAI vitaharI paThArI vidizA, bar3AgAMva, bher3AghATa, lalitapura, jatArA, baMdhA Adi pramukha haiN| " pradhAna saMpAdaka- vItarAgavANI (mAsika), TIkamagar3ha (ma.pra.) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara kA zrIvihAra vaicArika dharAtala para -DaoN. dharmendra jaina saMsAra sAgara ko svayaM pAra karane tathA dUsaroM ko pAra karAne vAle mahApuruSa tIrthakara kahalAte haiN| darzanavizuddhi Adi AtmA kI pavitra solaha bhAvanAoM dvArA hI yaha utkRSTa tIrthakara pada prApta hotA hai| jaina darzana meM ise "SoDazakAraNa bhAvanA bhAne se tIrthakara prakRti kA baMdha hotA hai" ke rUpa meM jAnA jAtA hai| tIrthakara jainadharma kA vizeSa zabda hai| "tIrtha karotIti tiirthkrH"| jo dharmatIrtha kA pravartana karate haiM ve tIrthakara haiN| zrI aparAjitasUri bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM tIrthakara kA lakSaNa batAte hue kahate haiM- "taranti saMsAraM yena bhavyAstattIrtham kaizcana (kaMcana) taranti zrutena gaNadharairvAlambanabhUtairiti zrutaM gaNadharA vA tiirthm| tadubhayAttIrthakaraH athavA tisu tiThaditti titthaM iti vyutpattai tIrthazabdena mArgotrayAtmaka: ucyate tatkaraNAttIrthakaro bhvti| jisake Azraya se bhavya jIva saMsAra se pAra utarate haiM- mukta hote haiM- vaha tIrtha kahalAtA hai| kitane bhI bhavya zruta athavA gaNadharoM ke Azraya se tarate haiM ataH zruta aura gaNadhara bhI tIrtha kahalAte haiN| isalie zruta va gaNadhara rUpa tIrtha ko jo karate haiM ve tIrthakara kahalAte haiN| isa viSaya meM anyatra bhI kahA hai- "titthayare bhagavaMte aNuttaraparakkame amiyanANI tiNNe sugaigaigae siddhiyahapadesae vaMde" / jo anupama parAkrama ke dhAraka-krodhAdi kaSAyoM ke ucchedaka, aparimitajJAnI-kevalajJAnI, tIrtha- saMsAra samudra ke pAraMgata, sugatigatigata-uttama paMcama gati ko prApta aura siddhapatha ke upadezaka haiM, ve tIrthakara kahalAte haiN| isa prakAra jaina darzana ke mahApuruSoM meM tIrthaMkara bhagavAn ko sarvotkRSTa mahApuruSa mAnA gayA hai| pUjya munizrI pramANasAgara jI zAstrasArasamuccaya kI vyAkhyA jainatatvavidyA meM tIrthaMkara ke bAre meM likhate haiM- tIrtha zabda kA eka artha ghATa bhI hotA hai| tIrthakara sabhI janoM ke lie saMsAra samudra se pAra utArane hetu dharma rUpI ghATa kA nirmANa karate haiN| tIrtha kA artha mUla yA setu bhI hotA hai, kitanI hI bar3I nadI kyoM na ho, setu dvArA nirbala se nirbala vyakti bhI use sugamatA se pAra kara sakatA hai| tIrthakara saMsAra rUpI saritA ko pAra karane ke lie dharmazAsanarUpI setu kA nirmANa karate haiN| isa dharmazAsana ke anuSThAna dvArA AdhyAtmika sAdhanA kara jIvana ko parama pavitra aura mukta banAyA jA sakatA hai| tIrthakara mAnava jagat ko zivapatha dikhAkara usa para calane kI preraNA aura bala pradAna karate haiN|' jaina darzana meM mAnya evaM atyanta pUjanIya sarvotkRSTa mahAmanA tIrthaMkara kA dharmopadeza tathA vizvakalyANa kA saMdeza tIrthakara ke zrI vihAra binA saMbhava nahIM hai| pUrNajJAna ke binA tIrthakara bhagavAn apane Apako vizvakalyANa tathA dharmopadeza meM asamartha mAnate haiM, saMbhavataH isI kAraNa tIrthakara dIkSA lekara kevalajJAna prApta hone taka mauna dhAraNa karate haiN| tIrthakara Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 ko kevalajJAna hone para vizvakalyANa kA dharmopadeza samasta saMsArI jIvoM ko samaya-samaya para milatA rahatA hai| tIrthakara kA dharmopadeza pradhAna yogya zrotA ke binA prAraMbha hI nahIM hotA hai| isa pramukha yogya zrotA ko gaNadhara kahate haiN| pratyeka tIrthakara ke gaNadhara hote haiN| bhagavAn mahAvIra ko kevalajJAna hone ke bAda 66 dina taka pramukha yogya zrotA/gaNadhara na milane se dharmopadeza prAraMbha hI nahIM huA thaa| vizvakalyANa kA yaha dharmopadeza eka dharma sabhA meM prApta hotA hai, jise jaina AgamoM evaM purANoM meM samavazaraNa kahA gayA hai| jinasabhA, jinapura, jinAvAsa Adi tIrthaMkaroM kI dharmasabhA ke nAmAntara bhI prApta hote haiN| ye sabhI paryAyavAcI hai| jahA~ para tIrthakara sAkSAt virAjamAna hokara saMsArI jIvoM ko kalyANa kA mArga batAte haiN| usakA nAma samavazaraNa hai| samavazaraNa meM pratyeka prANI ko samAnatA pUrvaka dharmopadeza sunane kI zaraNa milatI hai, isalie samavazaraNa yaha sArthaka nAma hai| samavazaraNa meM koI bheda bhAva nahIM hotA hai| pratyeka jIva ko baiThane ke lie samAna sthAna milatA hai| tIrthakara paramAtmA kI yaha dharmasabhA ativiziSTa dharmasabhA bahuta hI vistRta kSetra meM hotI hai| tIrthakara AdinAtha kA samavazaraNa yojana vistAra vAlA thaa| zeSa tIrthakaroM kA 2-2 kosa kama hotA gyaa| bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa 1/4 yojana vistAra vAlA thaa| isa samavasaraNa kA svarUpa varNana karate samaya AcArya yativRSabha prAraMbha meM kahate haiM - uvamAtidaM tANaM ko sakkai vaNNiduM sylruuvN| eNhiM lavamettaM sAhemi jhaannupuvviie|| artha - una samavasaraNoM ke saMpUrNa anupama svarUpa kA varNana karane meM kauna samartha hai| aba maiM yativRSabhAcArya AnupUrvI krama se unake svarUpa kA alpamAtra kathana karatA huuN| aisI anupama dharmasabhA rUpa samavasaraNa kA jaina AgamoM evaM purANoM meM saMkSipta varNana prApta hotA hai| mukhyatA se samavasaraNa kA varNana tiloyapaNNati, AdipurANa, harivaMzapurANa meM upalabdha hai| samavasaraNa kA atyaMta sundara varNana ina tIna graMthoM meM hI vistAra se varNita hai| AcArya jinasena samavasaraNa kA varNana prAraMbha karane se pUrva hI bhavya jIvoM ko isa varNana sunane se kyA lAbha hogaa| isako manohArI zabda chaTA dvArA kahate haiM- "zrutena yena saMprIti bhajed bhavyAtmanAM manaH"| jisa samavasaraNa kA varNana sunane mAtra se bhavyajIvoM kA mana prasannatA ko prApta hotA hai| yaha samavasaraNa pRthvI tala se pA~ca hajAra dhanuSa Upara AkAza meM nirmita hotA hai| isakA nirmANa saudharma indra kI AjJA se kubera vikriyA dvArA adbhuta rUpa meM karatA hai| tAhe sakkANAe jiNANa sayalANa smvsrnnaanniN| vikkiriyayA dhaNado viraedi vicittruuvehi||' isa dharma sabhA kI racanA golAkRti meM hotI hai| usakI cAroM dizAoM meM AkAza meM bIsa bIsa hajAra sIr3hiyAM banI huI hotI haiN| ina sIr3hiyoM para sabhI loga sahaja rUpa meM car3ha jAte haiM, yaha samavasaraNa kI vizeSatA hotI hai| pratyeka dizA meM sIr3hiyoM se lagI eka eka caur3Apatha banA hotA hai jo samavasaraNa ke kendra meM sthita gandhakuTI ke prathama pITha taka jAtA hai|" samavasaraNa meM krama se 1. caitya prAsAda bhUmi 2. khAtikAbhUmi 3. latAvana bhUmi 4. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 81 upavanabhUmi 5.dhvajabhUmi 6.kalpavRkSabhUmi 7.bhavanabhUmi 8.zrImaNDapa bhUmi hotI hai| usake bAda prathamapITha, dvitIya pITha, tRtIya pITha banI hotI hai| samavasaraNa ke bAharI bhAga meM sabase pahale dhUlisAla koTa hotA hai| yaha samavasaraNa kI sImA dIvAra kahI jA sakatI hai| yaha dhUlisAlakoTa pA~ca varNavAlA, vizAla, samAnagola mAnuSottara parvata ke AkAra sadRza hai| isameM jagaha-2 patAkAeM haiN| isakI sundaratA tInoM lokoM ko Azcarya cakita karatI hai| AcArya yativRSabha ne to isake lie 'tihuvaNa vimhayajaNaNI" zabda kA prayoga kiyA hai| AcArya jinasena to ise mAno indradhanuSa hI dhUlisAla ke rUpa meM samavasaraNa kI sevA kara rahA ho" ke rUpa meM varNita kiyA hai| Adi purANa meM ise kaI varNavAlA kahA hai| jaisedhUlisAla kahIM para to suvarNa ke samAna pIlA hai, kahIM mUMgA ke samAna lAla hai aadi-aadi| dhUlisAla koTa kI cAroM dizAoM meM vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita ye cAra dvAra hai| ye toraNa dvAra atyanta sundara haiN| ina dvAroM ke bAhara maMgala dravya, navanidhidhUpaghaTa Adi yukta putaliyA~ sthita haiN| pratyeka dvAra ke madhya donoM bAjuoM meM eka eka nATyazAlA hotI hai| isa nATyazAlA meM devAMganAeM nRtya karatI rahatI haiN| dhUlisAla ke cAroM gopuroM meM se pratyeka ke hAtha meM uttama ratnadaNDa ko lie hue jyotiSka deva dvAra rakSaka hote haiN| ina dvAroM ke andara praveza karane para kucha Age jAne para cAroM dizAoM meM cAra mAna stambha hote haiN| pratyeka mAnastambha cAroM ora se daravAje sahita tIna parakoToM se pariveSTita hotA hai| ye mAnastaMbha tIna pIThikA sahita vedI para avasthita hote haiN| ina mAnastambhoM para ghaNTA, dhvaja, cAmara Adi kalAtmaka vastueM utkIrNa hotI haiN| mAnastaMbhoM ke mUla aura UparI bhAga meM cAroM dizAoM meM aSTa pratihArya sahita arihanta bhagavAna kI pratimAeM virAjamAna hotI haiN| mAnastaMbhoM ke cAroM ora cAra-cAra vApikAeM hotI haiN| eka eka vApikA ke prati do-do kuNDa hote haiM, ina kuNDoM meM deva, manuSya tiryaMca paira dhokara hI Age praveza karate haiN| ye mAnastaMbha apane apane tIrthaMkara ke samaya unakI U~cAI se bAraha guNA adhika U~cAI vAle hote haiN| mAnastaMbha nAma kI sArthakatA siddha karate hue AcArya yativRSabha kahate haiM- mAnastaMbha ko dUra se hI dekhane para abhimAnI mithyAdRSTiyoM kA ahaMkAra dUra ho jAtA hai isalie ise mAnastaMbha kahate haiN| usake bAda caitya prAsAda bhUmi hai| vahA~ eka caitya prAsAda hai jo vApikA, kUpa, sarovara, vana, khaNDoM se maNDita pAMca-pAMca prAsAdoM se sahita hai| caitya prAsAda bhUmi ke Age rajatamaya vedI banI rahatI hai| vaha dhUlisAla koTa kI taraha Age gopura dvAroM se maNDita hai| jyotiSI deva dvAroM para dvArapAla kA kAma karate haiN| usa vedI ke bhItara kI ora kucha Age jAne para kamaloM se vyApta atyaMta gaharI parikhA hotI hai jo ki vIthiyoM sar3akoM ko choDakara samavasaraNa ko cAroM ora se ghere hue hotI hai| parikhA ke donoM taToM para latAmaNDapa bane hote haiN| latAmaNDapoM ke madhya candrakAntamaNi maya zilAe~ hotI haiN| jina para devagaNa vizrAma karate haiN| ise khAtikA bhUmi kahA gayA hai| yaha khAtikA bhUmi phUle hue kumuda, kuvalaya, kamala vanoM tathA haMsAdi pakSiyoM sahita hotI hai| khatikA bhUmi ke Age rajatamaya eka vedI hotI hai| yaha vedI pUrvavat gopura dvAroM Adi se sahita hotI hai| isa dvitIya vedI se kucha Age jAne para latAbhUmi hotI hai| isameM punnAga, tilaka, bakula, mAdhavI, ityAdi nAnA prakAra kI latAaiM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI sitambara 2009 suzobhita hotI hai| latA bhUmi meM latAmaNDapa bane hue hote hai| latAbhUmi ke kucha Age jAne para eka svarNamaya koTa hotA hai| yaha koTa bhI dhUlisAla kI taraha gopura, dvAroM, maMgaladravyoM, navanidhiyoM aura dhUpa ghaMToM Adi se suzobhita rahatA hai usake Age pUrvAdika cAroM dizAoM meM kramaza: azoka, saptaparNa, campaka aura Amra nAmaka cAra udyAna hote haiN| ina udyAnoM meM inhIM nAma vAlA eka caityavRkSa bhI hotA hai| yaha vRkSa tIna kaTanI vAlI vedI para hotA hai| usake pAsa meM maMgaladravya sthApita hote haiM, dhvajAe~ phaharAtI rahatI haiM tathA vRkSa ke zIrSa para motiyoM kI mAlA se yukta tIna chatra hote haiN| isa vRkSa ke mUla bhAga meM aSTaprAtihAryaM yukta arhaMta bhagavAna kI cAra pratimAe~ virAjamAna hotI haiN| isI kA nAma upavana bhUmi hai| isa bhUmi para sthita vApikAoM meM snAna karane mAtra se jIvoM ko eka bhava dikhAI detA hai tathA vApikAoM ke jala meM dekhane se sAta bhava dikhAI dete haiN| usake Age punaH vedI hotI hai| isa vedI ke Age dhvajabhUmi hotI hai| dhvajabhUmi meM mAlA vastra, mayUra, kamala, haMsa, garur3a, siMha, baila, hAthI aura cakra se cinhita daza prakAra kI svarNa dhvajadaNDa sahita nirmala dhvajAe~ hotI haiN| dhvajabhUmi ke bAda meM eka svarNamaya koTa hai / isa koTa meM bhI pUrva ke samAna cAra daravAje hote haiN| yaha koTa nATyazAlAaiM tathA sugandhita dhu~A nikalatA huA dhUpa ghaToM se vyApta hai| yahA~ nAgendra dvArapAla ke rUpa meM khar3e rahate haiN| 82 usake Age kalpabhUmi hotI hai| kalpabhUmi meM kalpavRkSoM kA vana hotA hai| ina vanoM meM kalpanAtIta saundarya sahita daza prakAra ke kalpa vRkSa hote haiN| ye kalpavRkSa nAnA prakAra kI balliyoM tathA vApikAoM se vyApta haiN| yahA~ deva, manuSya tathA vidyAdhara krIr3A karate rahate haiN| kalpabhUmi meM pUrvAdi cAroM dizAoM meM kramaza: namerU, mandAra, santAnaka aura pArijAta nAmaka cAra siddhArtha vRkSa hote haiN| siddhArtha vRkSoM kI sundaratA caityavRkSoM ke samAna hai parantu inameM ahaMta kI jagaha siddha kI pratimAe~ virAjamAna haiN| kalpabhUmi ke Age punaH eka svarNamaya vedI banI huI hotI hai| isa vedI ke dvAra para bhavanavAsI deva dvArapAla ke rUpa meM khar3e rahate haiN| isa vedI ke Age jAne para bhavanabhUmi hai| bhavana bhUmi meM eka se eka sundara kalAtmaka aura AkarSaka bahumaMjile bhavanoM kI paMkti rahatI hai| devoM dvArA nirmita ina bhavanoM meM deva gIta, saMgIta, nRtya, jinAbhiSeka, jinastavana Adi karate hue sukhapUrvaka rahate haiN| bhavanoM kI paMktiyoM ke bIca meM vIthiyoM gAliyA~ banI hotI haiN| vIthiyoM ke donoM pArzva meM nava-nava stUpa bane hote haiN| padmarAgamaNimaya ina stUpoM meM arhata aura siddhoM kI pratimAe~ virAjamAna rahatI haiN| ina stUpoM para bandanamAlAe~ laTakI huI hotI haiM makarAkAra toraNadvAra hote haiN| chatra lage hue hote haiN| maMgala dravya rakhe hote haiM aura dhvajAaiM phaharAtI rahatI haiN| yahA~ virAjamAna jina pratimAoM kI devagaNa pUjana aura abhiSeka karate haiM / bhavanabhUmi ke Age sphaTika maNimaya caturtha koTa AtA hai| isa koTa ke gopura dvAroM para kalpavAsI deva khar3e rahate haiN| isake pazcAt anupama, manohara, uttamaratnoM ke staMbhoM para sthita aura muktAjAlAdi se zobhAyamAna AThavIM zrI maNDapa bhUmi hotI haiN| isa bhUmi meM nirmala sphaTika se nirmita solaha dIvAloM ke madhya vAraha koThe (koTThA) hote haiN| ina koThoM ke bhItara pUrvAdikapradakSiNa krama se pRthak bAraha gaNa baiThate haiN| ina bAraha koThoM meM se prathama koThe meM gaNadharAdi Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 muni jana virAjate hai| dUsare koThe meM kalpavAsinI deviyAM, tIsare koThe meM AryikA evaM zrAvikAeM, cauthe koThe meM jyAtiSI deviyA~, aura pAMcaveM koThe meM vyantara deviyA~, chaThe koThe meM bhavanavAsinI deviyAM, sAtaveM koThe meM bhavanavAsIdeva, AThaveM koThe meM vyantaradeva, naveM koThe meM jyotiSIdeva dasaveM koThe meM kalpavAlI deva, gyArahaveM koThe meM cakravartI Adi manuSya, bArahaveM koThe meM siMha, hAthI, vyAghra Adi tiryanca jIva baiThate haiN| yahAM para baiThe tiryaMca jIva pUrva vaira ko chor3akara zatru bhI uttama mitra bhAva se saMyukta hote haiN| ina bAraha koThoM meM mithyAdRSTi, abhavya, asaMjJI jIva kadApi nahIM hote haiM tathA anadhyavasAya se yukta, sandeha se saMyukta aura vividha prakAra kI viparItatAoM vAle jIva bhI nahIM hote haiN| isake Age pAMcavI vedI hotI hai| isa vedI ke Age eka ke Upara eka kramazaH tIna pITha hote haiN| prathama pITha ke Upara uparyukta bAraha koThoM meM se pratyeka koThe ke praveza dvAra meM evaM samasta cAroM vIthiyoM ke sammukha solaha-solaha sopAna hote haiN| isa pITha para cUr3I sadRza gola tathA nAnA prakAra ke pUjA dravya evaM maMgala dravyoM sahita cAroM dizAoM meM dharma cakra ko sira para rakhe hue yakSendra sthita rahate haiM ve gaNadhara devAdika bAraha gaNa meM se pratyeka gaNa kA pramukha - pramukha isa pITha para car3hakara tIrthakara bhagavAn kI pradakSiNA dekara bAra-bAra pUjA karate haiN| tathA saikar3oM stutiyoM dvArA kIrtana kara karmo kI asaMkhyAta guNazreNI nirjarA karake prasannacitta hote hue apane apane koThoM meM praveza karate haiM arthAt apane apane niyata sthAna para jAkara baiTha jAte haiN| prathama pITha ke Upara dUsarI pITha hotI hai| dvitIya pITha para car3hane ke lie pratyeka dizA meM pA~ca varNa vAlI ratnanirmita ATha-ATha sIr3hiyA~ hotI haiN| isa pITha ke Upara maNimaya stambhoM para laTakatI huI siMha, baila, kamala, cakra, vastra, garur3a aura hAthI ina cihnoM se yukta dhvajAaiM zobhAyamAna hotI hai|| dvitIya pITha para dhUpaghaTa, navanidhiyA~, pUjAdravya aura maMgala dravya sthita rahate haiN| dvitIya pITha ke Upara tRtIya pITha hotI hai| isameM bhI cAroM ora ATha ATha sIr3hiyA~ hotI haiN| tIsarI pITha ke Upara eka gaMdhakuTI hotI hai| yaha gaMdhakuTI, cAmara, kiMkiNI, vandanamAlA evaM hArAdika se ramaNIya gozIra, malayacandana aura kAlAgaru ityAdika dhUpoM kI sugaMdha se vyApta, prajvalita ratnadIpakoM se sahita tathA nAcatI huI vicitra dhvajAoM kI paMktiyoM se saMyukta hotI haiN| sugaMdha se vyApta hone ke kAraNa isakA nAma gaMdhakuTI hai| gaMdhakuTI ke madhya pAdapITha sahita sphaTika maNiyoM se nirmita evaM ghaNTAoM ke samUhAdika se ramaNIya siMhAsana hotA hai| loka aloka ko prakAzita karane ke lie sUrya sadRza bhagavAn tIrthaMkara arahaMtadeva siMhAsana ke Upara AkAza meM cAra aMgula ke antarAla se virAjamAna hote haiN| ___ tIrthakara ko kevalajJAna hone ke bAda kucha vizeSatAeM svataH prakaTa hotI haiM tathA kucha vizeSatAeM devoM dvArA niyata hotI haiN| tadanantara ye vizeSatAeM tIrthaMkara ke zrIvihAra sahita sadAkAla rahatI haiN| purANa aura AgamoM meM inheM kevalajJAna ke atizaya tathA devakRta atizaya kahA gayA hai| ina vizeSatAoM ko saMkSepa meM isa prakAra samajha sakate haiM (1) jahA~ jahA~ tIrthakara kA zrIvihAra hotA hai vahA~ - vahAM tIrthakara ke virAjita sthAna ke cAroM dizAoM meM sau-sau yojana taka sukAla hotA hai| (2) kevalajJAna ke bAda tIrthaMkara kA zrIvihAra sadaiva Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 AkAza meM hI hotA hai| (3) tIrthakara ke zrIvihAra ke cAroM ora hiMsA kA abhAva (4) kevalajJAna ke bAda tIrthakara kA kavalAhAra nahIM hotA hai| (5) upasarga kA abhAva (6) mukha eka hone para cAroM ora mukha dikhAI denaa| (7) svayaM kI chAyA na par3anA (8) nirnimeSa dRSTi (9) vidyAoM kI IzatA (10) zarIra meM nakhoM evaM bAloM kA na bddh'naa| (11) aTThAraha mahAbhASA, sAta sau laghu bhASAoM meM bhI jo saMjJI jIvoM kI samasta akSara-anakSarAtmaka bhASAeM haiM unameM tAlu, dA~ta, oSTha aura kaNTha ke vyApAra se rahita hokara eka hI sama eka sAtha bhavyajanoM ko upadeza denaa| tiloyapaNNati meM kevalajJAna ke ye gyAraha atizaya kahe haiN| antima atizaya vizeSa hai| udhara devakRtaatizaya punaH 13 hI haiN| donoM atizayoM meM saMkhyA kA nyUnAdhika honA ti. pa. ke varNana kI vizeSatA hai| bhagavAn jinendra kI svabhAvataH askhalita tathA anupama divyadhvani tInoM sandhyAkAloM meM navamuhUrto taka khiratI hai aura eka yojana paryanta jAtI hai| ti. pa. meM isa prakAra tIna bAra hI divya dhvani khirane kA ullekha hai| jabaki gommaTasAra jIvakANDa kI saMskRta TIkA meM - tIrthakara kI dhvani pUrvAhna, madhyAnha, aparAnha aura ardharAtrikAla meM chaha chaha ghar3I paryanta bAraha sabhA ke madhya meM sahaja hI khiratI hai| ata: donoM prakAra ke kathana milate haiN| isake atirikta gaNadharadeva, indra evaM cakravartI ke praznAnurUpa artha ke nirUpaNArtha yaha divya dhvani zeSa samayoM meM bhI khiratI hai| yaha divya dhvani bhavyajIvoM ko chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya aura sAta tattvoM kA nirUpaNa nAnA prakAra ke hetuoM dvArA karatI hai| tIrthakaroM ke zrIvihAra kA yaha bhAvAtmaka tathya hai ki (1) saMkhyAta yojanoM taka vana pradeza asamaya meM hI patroM, phUloM evaM phaloM se paripUrNa samRddha ho jAtA hai| (2) kA~ToM aura retI Adi ko dUra karatI huI sukhadAyaka vAyu pravAhita hotI hai| (3) jIva pUrva vaira ko chor3akara maitrI bhAva se rahane lagate haiN| (4) tIrthakara ke zrIvihAra jitanI bhUmi darpaNa tala sadRza svaccha evaM ratnamaya ho jAtI hai| (5) saudharma indra kI AjJA se meghakumAradeva sugandhi ta jala kI varSA karatA hai| (6) deva vikriyA se phaloM ke bhAra se namrIbhUta zAli aura jau Adi sasya kI racanA karate haiN| (7) saba jIvoM ko nitya AnaMda hotA hai| (8) vAyukumAra deva vikriyA se zItala pavana calatA hai| (9) kUpa aura tAlAba Adi nirmala jala se paripUrNa ho jAte haiN| (10) AkAza dhuA~ evaM ulkApAtAdi se rahita hokara nirmala ho jAtA hai| (11) saMpUrNa jIva roga bAdhAoM se rahita ho jAte haiN| (12) yakSendroM ke mastakoM para sthita aura kiraNoM kI bhAMti ujjvala aise cAra divya dharma cakroM ko dekhakara manuSyoM ko Azcarya hotA hai| (13) tIrthakara ke zrIvihAra ke samaya unake caraNoM ke nIce cAra dizAoM aura cAra vidizAoM meM 7-7 kI paMkti ke hisAba se 56 kamaloM kI racanA hotI hai| kintu kriyAkalApa ke anusAra 225 kamaloM kI racanA hotI hai| vaibhava ke pratIka 1. dhvaja 2. bhRgAra, 3.kalaza 4. darpaNa 5.paMkhA 6.camara 7.chatra 8.supratiSTha ye aSTha maMgala dravya tIrthakara ke zrIvihAra ke samaya Age calate haiN| tIrthakara ko jaba kevalajJAna hotA hai, taba se cAroM prakAra ke deva unakI sevA meM zrIvihAra Adi meM sadaiva Ate rahate haiN| dezanA ke aSTa mahApratihArya hote haiM jo kevalajJAna Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 ke bAda se sadA sAtha meM rahate haiN| prAtihArya tIrthakara bhagavAn ke pahicAna ke vizeSa lakSaNa haiN| ye prAtihArya tIrthakara ke sivAya anya kisI bhI mahApuruSa ke nahIM pAye jAte haiN| ina prAtihAryo ko dhAraNa karane kI yogyatA jinameM hotI hai ve arihaMta kahalAte haiN| ye prAtihArya tIrthakara paramAtmA ke mahimA bodhaka cihna ke rUpa meM mAne jAte haiN| prAtihArya ke zabdArtha se bhI spaSTa hote haiM ki "pratihArA iva pratihArA surapatiniyuktAH devAsteSAM karmANi kRtyANi prAtihAryANi" prAtihArya kI isa yutpatti ke anusAra devendroM dvArA niyukta pratihAra-sevaka kA kArya karane vAle devatA ko tIrthakara arihanta ke pratihAra kahate haiM aura unake dvArA bhakti hetu racita 1.azokavRkSa 2.siMhAsana 3.bhAmaNDala 4.tInachatra 5.camara 6.surapuSpavRSTi 7. devadundubhi 8. devoM dvArA bhakti sahita jaya-jaya dhvani ko prAtihArya kahate haiN| (1) jisa vRkSa ke nIce tIrthakara ko kevalajJAna hotA hai vahI azoka vRkSa hai, aisA ti.pa. meM ullekha hai| kintu anya graMthakAroM ke anusAra samavasaraNa meM virAjamAna tIrthakara ke siMhAsana para azokavRkSa hotA hai vaha pRthvIkAyika hai tathA devaracita hai| zoka rahita tIrthakara ke mastaka para hone ke kAraNa isakA nAma azoka vRkSa hai| tIrthaMkaroM kA sAnnidhya prApta karane vAle jIva zoka rahita ho jAte haiM yahI azoka vRkSa kA bhAvAtmaka tathya hai| tIrthakara bhagavAn jina vRkSoM ke nIce dIkSA dhAraNa karate haiM vahI unakA azokavRkSa hai aisA varNana bhI AdipurANa meM hai| tIrthakara yadyapi adhara meM virAjate haiM tathApi vaibhava kA pratIka (2) unase cAra aMgula nIce siMhAsana rahatA hai| (3) tIrthakara paramAtmA ke mastaka ke cAroM ora prabhAmaNDala hotA hai| prabhAmaNDala ke viSaya meM pUjya muni zrI pramANasAgara jI kA bhAvAtmaka ciMtana atyanta rocaka hai| zAstrasArasamuccaya kI jainatatvavidyA vyAkhyA meM munizrI likhate haiM - Occult Science ke anusAra bhAmaMDala (Halo) mahAn vyaktiyoM ke sira ke pIche golAkara meM pIle raMga ke cakra jaisA hotA hai| tIrthaMkaroM kA prabhAvalaya unakI parama audArika, anupama deha se nikalatI huI kaivalya razmiyoM kA vartula maNDala hai| unakI divya prabhA ke Age koTi koTi sUryoM kA prabhAva bhI hataprabha ho jAtA hai| sAmAnya vyaktiyoM ke pIche pAyI jAne vAlI bhAvadhArA ko AbhAmaNDala kahate haiN| yaha sabala aura nirbala do prakAra kA hotA hai| jinakA caritra acchA ho, Atmabala adhika ho, unakA AbhAmaNDala sabala aura jinakI naitika bhAvadhArA hIna ho unakA AbhAmaNDala nirbala hotA hai| yaha vyakti kI bhAvadhArA kA pratIka hai| sAmAnya vyaktiyoM kA AbhAmaNDala parivartanazIla hotA hai| bAdhya tattvoM ke prabhAva se unakI bhAvadhArA sadaiva badalatI rahatI hai| jaba ki asAmAnya aura nirmala bhAvadhArA vAle vyaktiyoM para azuddha vAyu maNDala kA prabhAva nahIM pdd'taa| yaha apane Apa meM itanA sazakta hotA hai ki anya bhAvadhArA se prabhAvita nahIM hotA, balki yaha adhika balavAn hokara anyoM ko apane se prabhAvita bhI karatA hai| yahI kAraNa hai ki mahApuruSoM kA sAnnidhya hameM apanI taraMgoM se prabhAvita kara prasannatA pradAna karatA hai| isase nikalane vAle taijasa razmiyA~ alaukika aura zAMta hotI haiN| tIrthakaroM ke bhAmaNDala kI praticchAyA meM bhavyAtmA apane atIta ke tInabhava, eka vartamAna aura AgAmI tIna bhava isa prakAra sAta bhavoM ko dekha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 sakatA hai| (4) tIrthaMkara ke mastaka para tIna chatra tIna lokoM ke sAmrAjya ke sUcaka hote haiN| (5) tIrthakara bhagavAna ke donoM ora devoM dvArA causaTha camara Dhore jAte haiN| camara sadaiva nIce se Upara kI ora Dhore jAte haiN| ye tIrthakara ke vaibhava ke pratIka hai| nIce se Upara kI ora Dhorane se yaha bhAvapakSa ujAgara hotA hai ki jo prabhu ko namaskAra karatA hai vaha uccagati ko prApta hotA hai| AcArya mAnatuMga jI bhaktAmara stotra meM manohArI zabda citra meM kahate haiM ki - kundAvadAta - calacAmara - cAruzobhaM, vibhrAjate tava vapuH kldhautkaantm| udyacchAzAMkazucinirjharavAridhAra, muccaistaTaM suragirediva shaatkaumbhm||" he paramAtmA ! ApakA svarNima deha Dhurate hue camaroM se usI bhAMti zobhA de rahA hai jaise svarNamaya sumeruparvata para do nirmala jala ke jharane jhara rahe haiN| (6) puSpavRSTi bhagavAn ke caraNa kamaloM ke mUla meM giratI hai| bhaktAmarastotrakAra ne ise cittAkarSaka zabdoM meM kahA hai ki - mandAra-sundara-nameru-supArijAta-, santAnakAdikusumotkara- vRssttiruddhaa| gandhodabindu zubhamandamarutprapAtA divyA divaH patati te vacasAM ttirvaa|| ye puSpoM kI paMkti aisI pratIta hotI hai mAno Apake vacanoM kI paMktiyA~ phaila rahI ho| (7) tIrthakara ke sAnnidhya meM Upara AkAza meM bhuvana vyApI dundubhi dhvani hotI hai| dundubhinAda sunate hI AbAlavRddhajanoM ko apAra AnaMda kA anubhava hotA hai aura devAdhideva arihanta prabhu ke zrIvihAra kI sUcanA bhI sarvajanoM ko eka sAtha milatI hai| jagat ke sarvaprANiyoM ko uttamapadArtha pradAna karane meM yaha dundubhi samartha hai| yaha saddharmarAja arthAt parama uddhAraka tIrthakara bhagavAn kI samasta saMsAra meM jayaghoSa kara suyaza prakaTa karatI hai| yaha bhAvacitra bhaktAmara raciyatA kA hai| gaMbhIratAra-khapUrita - digvibhAgas, trailokylokshubhsNgmbhuutidkssH| saddharmarAja- jayaghoSaNa-ghoSakaH san, khe dundubhirdhvanati te yazasaH prvaadii|| (8) gAr3ha bhakti meM Asakta hAtha jor3e.. hue evaM vikasita mukha kamala se saMyukta saMpUrNa gaNa (dvAdaza) pratyeka tIrthakara ko ghera kara sthita rahate haiN| purANoM meM isa prAtihArya kA dUsarA rUpa hai divydhvni| kintu ti. pa. meM uparyukta rUpa meM hI prAtihArya varNita hai| ye prAtihArya devoM dvArA kie jAne se inameM divyadhvani ke bajAya bhakti sahita gaNoM kA khar3e rahanA yA jaya-jaya dhvani honA rUpa prAtihArya upayukta hai| tIrthaMkara kI parama pavitra bhAvanA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 kA pariNAma hai ki samavasaraNa ke koThoM ke kSetra meM yadyapi jIvoM kA kSetraphala asaMkhyAtaguNa hai tathApi ve saba jIva eka dUsare se aspRSTa rahate haiN| unakI bhAvAtmaka caramotkRSTatA se bAlaka prabhRti sabhI jIva samavasaraNa meM praveza karane athavA nikalane meM antarmuhUrtakAla ke bhItara saMkhyAta yojana cale jAte haiN| vahAM kabhI bhI bhagadar3a nahIM hotI hai| samavasaraNa meM sadaiva AtaMka, roga, maraNa, vaira, kAmabAdhA, pipAsA tathA kSudhA kI pIr3A nahIM hotI hai|" 87 tIrthaMkara bhagavAna kA zrI bihAra kevalajJAna ke bAda nirvANa prApta hone taka arthAt Ayu pUrNa hone taka sarvatra hotA rahatA hai jaise mahAvIra bhagavAn ne 30 varSa taka zrI vihAra kiyA / purANoM meM anyatra bhI isa prakAra kA ullekha milatA hai| munisuvrata bhagavAn ne sAr3he sAta hajAra varSa taka zrI vihAra kiyaa| 2 ghAtiyA karmoM kA kSaya hote hI tIrthaMkara bhagavAn meM para pavitratA prakaTa ho jAtI hai| unake Atmateja kA prasAra sAre loka meM hone lagatA hai| unakA prabhAva asAdhAraNa ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki tIrthaMkara kA jahAM bhI zrI vihAra hotA hai vahA~ sabhI saMtuSTa, sukhI, svastha tathA saMpanna ho jAte haiN| tIrthaMkara ke AtmaprabhAva se prakRti bhI praphullita ho jAtI hai| pRthvI dhanadhAnya se paripUrNa ho jAtI hai zreSTha ahiMsAmayI eka AtmA kA yaha prabhAva hai| Aja ke vaijJAnika yuga meM yaha bAta siddha ho cukI hai ki manuSya ke bhAvoM kA prabhAva vAtAvaraNa para par3atA hai| pavitra AtmAoM ke zarIra se nikalane vAlI taraMge vAtAvaraNa ko vizuddha banAtI hai jabaki apavitra AtmAeM vAtAvaraNa ko viSAkta banAtI hai| tIrthaMkara prabhu to parama pavitra hote haiN| tIrthaMkara bhagavAn ahiMsA ke devatA haiN| unake samakSa hiMsA ke pariNAma dUra ho jAte haiN| jahA~ jahA~ para bhI unakA zrI vihAra hotA hai vahA~ vahAM sabhI ko abhaya prApta ho jAtA hai| krUra se krUra prANI bhI tIrthaMkara ke prabhAva se karuNAmUrti bana jAtA hai| unake samIpa meM janmajAta paira rakhane vAle prANI zera-gAya Adi bhI eka ghATa para pAnI pIte haiN| ananta catuSTaya to unake antaraMga guNa haiN| ve to zAzvata unake sAtha hI rheNge| tIrthaMkara kA zrI vihAra terahaveM guNasthAna ke antargata mAnA gayA hai| cauthe se caudahaveM taka uttarottara vizuddhi ke guNasthAna hai| terahavAM / caudahavAM guNa sthAna parama vizuddhi kA phala hai / ataH tIrthaMkara ke bhAvoM kI paramapavitratA ke kAraNa hI ti.pa. ke anusAra kevalajJAna ke 11 evaM devakRta 13, aSTaprAtihAryAdi 34 atizaya vizeSa mahimA maNDita guNa hote haiN| tIrthaMkara kA zrI vihAra unakI icchApUrvaka nahIM hotA hai svataH hotA hai isI bAta ko AcArya zrI kundakunda kahate haiM - ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso yaNiyadayo tesiM arahaMtANaM kAle mAyAcAro va itthii|" striyoM ke mAyAcAra kI taraha karmodaya ke udayakAla meM arahaMtoM kA sthAna ( rukanA), Asana, vihAra evaM dharmopadeza niyata hotA hai| tIrthaMkara kA anaicchika zrIvihAra hone para bhI sarvajIvoM kA sadaiva parama kalyANa karatA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 sandarbha : 1. bhagavatI ArAdhanA - vijayodayA TIkA - 302 2. Avazyaka niyukti -80 3. jaina tattvavidyA - pR. 16 4. jaina tattvavidyA - pR. 39 5. ti.pa., bhAga-2, gA. 724-725 6. ti.pa., bhAga-2, gA. 719 7. AdipurANa bhAga-1, pUrva-22 zloka-80 8. ti.pa. bhAga-2, gA. 713 9. ti.paM. bhAga-2, gA. 718 10. ti.pa. bhAga-2, gA. 728 11. ti.pa. bhAga-2, gA. 732 12 ti.pa. bhAga-2, gA. 720-723 13. ti.pa. bhAga-2, gA. 741-742 14. AdipurANa bhAga-1, zloka-81-85 15. ti.pa. bhAga-2, gA. 741-752 16. ti.pa. bhAga-2, gA. 769-799 17. ti.pa. bhAga-2, gA, 790 18. ti.pa. bhAga-2, gA. 759-763, 800-872 taka 19. ti.pa. bhAga-1,2, gA. 941 20. ti.pa. bhAga-2 gA. 877-904 taka 21. ti.pa. bhAga-2, gA.908-912 22. gommaTasAra jIvakANDa TIkA -356/761/0 23. ti.pa. bhAga-2, gA.913-915 24. ti.pa. bhAga-2, gA. 916-923 25. ti.pa. bhAga-2, gA. 924-936 26. jainatattvavidyA - pR. 45-46 27. bhaktAmara stotra - zloka- 30 28. ti.pa. bhAga-2, gA. 934 29. bhaktAmara stotra- zloka - 33 30. bhaktAmara stotra- zloka- 32 31. ti.pa. bhAga-2, gA. 939-942 32. harivaMzapurANa sarga-64, zloka. 12, sarga-16, zloka-74 33. pravacanasAra, prathama adhikAra, gA. 44 - 59, zrIpArzvanAtha di0 jaina udAsIna Azrama ___ mahAvIra mArga, azokanagara, udayapura - 313001 (rAjasthAna) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI jayasena kI dRSTi meM syAdvAda (samayasAra ke saMdarbha meM) - DA. supArzva kumAra jaina anekAntamayI vastu kA kathana karane kI paddhati syAdvAda hai| "syAtkathaMcit vivakSita prakAreNa anekAntarupeNa vaMdanaM vAdo jalpaH kathanaM pratipAdanamiti syAdvAda:"- arthAt syAt yA kathaMcit vivakSita prakAra se arthAt apanI vivakSA ke lie hue anekAnta rUpa se bolanA, kathana karanA syAdvAda kahalAtA hai| isa kathana se yaha spaSTa siddha hotA hai ki sabhI vastueM anekAntamaya hai| bhagavajjinendradeva kA yaha zAsana saMpUrNa vastuoM ko anekAntAtmaka hI kahatA hai| pratyeka vastu padArtha meM ananta dharma hote haiM, isa prakAra ananta dharmI vastu meM ve dharma pRthak-pRthak va eka-eka hI haiN| jaba padArthoM meM aneka dharmoM kA astitva vidyamAna hai to usakA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? anekAnta darzana isI sadbhUta mAnyatA para AdhArita hai| usa anekAnta ko vyakta karane kA nAma syAdvAda hai, ata: use anekAntavAda bhI kahA jA sakatA hai| saptabhaMgI isI ko vyakta karane kI zailI hai, ataH anekAntavAda, saptabhaMgI isI syAdvAda ke rupAMtara hI haiN| anekAnta kA artha spaSTa karate hue AcAryazrI kahate haiM- "eka vastunivastutatvaniSpAdaka astitvanAstitvadvayAdisvarUpaparasparavirUddhasApekSazaktidvayaM yattasya pratipAdanaM syAdanekAnto bhaNyate- "- eka hI vastu meM vastutva ko niSpanna karane vAlI astitva-nAstitva sarIkhI do paraspara virUddha sApekSa zaktiyoM kA jo pratipAdana kiyA jAtA hai, usakA nAma anekAnta hai| isa prakAra vastu meM eka samaya aneko kramavartI va akramavartI virodhI dharmoM, guNoM, svabhAvoM va paryAyoM ke rUpa meM bhalI prakAra pratIti ke viSaya haiN| jo vastu kisI apekSA nitya pratIta hotI hai to vahI vastu kisI anyApekSA anitya bhI pratIta hotI hai| svayaM AcArya zrI jinasena kahate haiM- ki "AtmA jJAnarUpa se tadrUpa hai to jJeyarUpa se vahI atadrUpa hai, dravyArthikanaya se eka hai to paryAyArthikanaya se vahI aneka hai| sva-dravya-kSetra-kAla-bhAva rUpa catuSTaya ke dvArA jo sadrUpa hai, vahI para-dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa catuSTaya ke dvArA asadrUpa hai, dravyArthikanaya se nitya hai to paryAyArthikanaya se anitya hai| paryAyArthikanaya ke dvArA bhedAtmaka hai to dravyArthikanaya ke dvArA vahI abhedAtmaka hai ityAdi aneka dharmavAlA AtmA hai| isa prakAra paraspara virodhI dharmoM ko ekAnta dRSTi se mAneM taba to ye pArasparika virUddha ho jAte haiM kintu AcArya samantabhadra svAmI ke anusAra yadi syAt arthAt kathaMcit rUpa se inheM svIkAra kareM to ye pArasparika poSaka bane rahate haiN| isa taraha 'syAt' zabda kisI apekSA se (kathaMcit) kA vAcaka hai| pramANa kI dRSTi se vastu to anekAnta rUpa hai kintu naya kI dRSTi meM vastu paraspara virodhI svabhAva vAlI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 dikhatI hai phira bhI vastu kA yathArtha bodha ho jAtA hai kyoMki vivakSita naya meM vastu vaisI hI hai| jaise putra kI dRSTi meM vaha pitA hI hai kintu pitA meM jo putravat, patitva Adi ke dharma vidyamAna haiM, ve putra kI dRSTi meM gauNa hote haiN| jo putra hai vaha pitA bhI hai, pati bhI hai-isa prakAra naya vivakSA meM aisA mAnane para kucha bhI virodha nahIM AtA hai| vastutaH zabda meM sImita zakti hai| jitanA jAnA jA sakatA hai, utanA kahA nahIM jA sktaa| isakA kAraNa yaha hai ki jitane jJAna ke aMza haiM, una jJAnAMzoM ke vAcaka na to utane zabda haiM aura na unako kaha DAlane kI zakti jihavA meM hai| ata: jisake bAre meM Apa kahate haiM to eka samaya meM usakI eka bAta kaha sakate haiM, usa samaya anya aneka bAteM kahane se chUTa jAtI haiN| isakA tAtparya yaha nahIM ki ve bAteM (guNa) unameM nahIM haiM haiM to avazya kintu gauNa rupa se vidyamAna haiN| jaise eka strI meM mAM, beTI, patnI, bahina Adi aneka guNa vidyamAna haiM parantu vaha apanI beTI kI apekSA mA~ hI hai, anya nahIM jo ki yathArtha hai| yadi usameM putrI, patnI, bahina Adi kA paricaya (guNa) sarvathA chor3a diyA jAye to usakA paricaya adhUrA rhegaa| isa kamI yA adhUrepana ko miTAne ke lie hI AcAryoM ne 'syAt' zabda kA prayoga kiyA hai| 'syAt' zabda sahita kathana karanA syAdvAda hai aisA siddha hotA hai| jo bAta kahI jA rahI hai vaha kisI eka apekSA se hai, anya apekSA yA abhiprAya se use anya prakAra bhI kahA jA sakatA hai| isa prakAra 'syAdvAda' hara taraha ke visaMvAda samApta kara vastu tathya ko prakaTa karatA hai| AcArya jayasena svAmI bArahavIM zatAbdI ke vidvAna haiN| samayasAra ke atirikta pravacanasAra evaM paMcAstikAya para Apane tAtparyavRtti TIkA likhI hai| inakI yaha TIkA sarala evaM hRdayagrAhI to hai hI, adhyAtma zAstroM ke rahasya kholane meM bhI samartha hai kyoMki inhoMne apekSAoM kI apekSA rakhakara spaSTa kiyA hai| pIThikA adhikAra meM syAdvAda prAraMbha meM hI samudAya pAtanikA ke antargata AcAryazrI ne bhedanaya va abhedanaya kI apekSA ratnatraya kA, nizcaya va vyavahAra kI apekSA zrutakevalI kA tathA 'vavahAroabhUdattho' gAthA meM nizcaya va vyavahAranaya kA varNana kiyA hai| nayApekSA padArtha vaisA hI hai, anyarupa nahIM hai| yathA zuddha nizcayanaya meM jIva jJAyakamAtra hai, zuddha caitanya svabhAva hI hai kintu vyavahAra nayApekSA bhedarUpa hai| nizcaya va vavahAra zrutakevalI kA kathana karate hue kahA ki 'jo bhAvazruta rUpa svasaMvedana jJAna ke dvArA kevala apanI zuddhAtmA ko jAnatA hai vaha nizcaya zrutakevalI hai aura jo kevala bahirviSayaka dravyazruta ke viSayabhUta padArthoM ko jAnatA hai vaha vyavahAra zrutakevalI hotA hai| samyaktva kA spaSTIkaraNa karate hue AcArya kahate haiM ki 'jIvAdi navapadArtha jaba bhUtArthanaya se jAne jAte haiM taba ye hI abhedopacAranaya se samyakattva ke viSaya hone ke kAraNa vyavahAra-samyakatva ke nimitta hote haiN| nizcayanaya se apane zuddhAtmA kA pariNAma hI samyakatva hai| unhoMne spaSTa kiyA ki tIrtha kI pravRtti ke lie prAraMbhika ziSya kI apekSA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 se navapadArtha bhUtArtha kahe jAte haiM kintu nirvikalpa samAdhikAla meM ve hI abhUtArtha / asatyArtha Thaharate haiM arthAt ve zuddhAtmA ke svarUpa nahIM hote| isa samAdhikAla meM una nava padArthoM meM zuddha nizcayanaya se eka zuddhAtmA kI jhalakatA hai, vahI nizcaya samyaktva hai| 91 'astyeva' yaha kathana ekAMtavAcI hai to 'syAdvastyeva' yaha kathana anekAMtavAcI hai| syAdvAda ko samajhe binA koI adhyavasAna ko koI karma ko, koI karma ke phala ko koI nokarma ko, koI anubhAga ko aura koI karmoM ke paraspara saMyoga se utpanna jIva ko mAnate haiM, vastutaH vyavahAranaya se rAgAdi aura varNAdi aise donoM bhAva jIva ke haiM kintu nizcayanaya se jIva ke nahIM hai| gAthA 62 kI TIkA meM yaha zaMkA uThAI hai ki varNAdi jo bAhara dikhate haiM unakA to jIva se kSIra ke samAna saMyoga saMbandha hai unako vyavahAra se jIva kA kahanA ThIka hai kintu abhyantara meM hone vAle rAgAdi bhAvoM kA aisA saMyoga sambandha nahIM ho sakatA / inakA sambandha jIva ke sAtha azuddha nizcayanaya se kahanA yogya hai? isakA AcArya jayasena svAmI uttara dete hue kahate haiM ki rAgAdi kA sambandha jIva ke sAtha azuddha nizcayanaya se hai aisA jo kahA gayA hai vaha to AtmA ke sAtha dravyakarma kA sambandha batalAne vAle asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA tAratamya bheda dikhAne ke lie kahA gayA hai| vAstava meM azuddha nizcayanaya bhI zuddha nizcaya kI apekSA vyavahAra hI hai, aisA samajhanA caahie| kartRkarma mahAdhikAra meM gAthA 79 kI TIkA meM eka prazna ke uttara meM AcAryazrI batalAte haiM ki jIva aura ajIva donoM hI kathacata pariNamanazIla hai| vaha kahate haiM ki yaha jIva zuddha nizcayanaya se apane svarUpa ko nahIM chor3atA tathApi vyavahAra se karmoM ke udaya ke vaza lekara rAga dveSAdika-aupacArika vikArI pariNAmoM ko grahaNa karatA hai| yadyapi sphaTika ke samAna yaha jIva rAgAdi vikArI pariNAmoM ko aMgIkAra karatA hai phira bhI apane svarUpa ko nahIM chor3atA hai jabaki isameM kathacata pariNAmIpanA siddha hai| Age gAthA 81 kI TIkA meM spaSTa kahA hai ki yaha AtmA puNya-pApAdi karmajanita vikArI bhAvoM kA nizcayanaya se akarttA tathA vyavahAranaya se karttA hai| gAthA 109 kI TIkA meM AyA hai ki ajJAnI jIva azuddha upAdAna rUpa azuddha nizcayanaya se mithyAttva, rAgAdi bhAvoM kA hI karttA hotA hai, jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM kA nhiiN| AtmA ko dravyakarma kA karttA asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA se kahA gayA hai| isa kAraNa azuddha nizcayanaya ko nizcaya kI saMjJA dI gaI hai| to bhI zuddha nizcayanaya kI apekSA vaha vyavahAra hI hai| AcArya zrI ne isa prakAra sApekSatA ko dhyAna meM rakhakara upAdAna ke do bheda kara die azuddha-upAdAna, agni ke dvArA garma kie hue lohe ke piNDa ke samAna AtmA ke aupapAdhika bhAva, tathA zuddha upAdAna yathA svarNa kA apanA pItattva guNa, kA siddha jIva apane anaMtajJAnAdi guNoM kA hai| jIva ke rAgAdibhAva kA karttA kauna hai? koI dravyakarma ko isakA karttA kahate haiM to koI jIva ko / syAdvAda kI dRSTi meM to kathaMcit jIva inakA karttA hai, kathaMcit dravyakarma inakA karttA hai| syAdvAda zailI meM isakA samAdhAna AcArya zrI jayasena svamI ne nimna prakAra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anekAnta 62/3, julAI sitambara 2009 kiyA hai (gAthA 116-119 ) - jaise strI-purUSa donoM ke sahayoga se utpanna putra ko vivakSAvaza mAtA kI apekSA devadatta kA putra hai aisA koI kahate haiM, pitA kI apekSA devadatta kA yaha putra hai aisA koI kahate haiM, parantu isa kathana meM koI doSa nahIM hai kyoMki vivakSAbheda se donoM hI ThIka haiN| vaise hI jIva aura pudgala ina donoM ke saMyoga se utpanna hone vAle mithyAtva rAgAdi rUpa bhAva pratyaya azuddha upAdAna rUpa azuddha-nizcaya - naya se cetana hai kyoMki jIva se saMbaddha haiM kintu zuddha upAdAnarUpa zuddha nizcayanaya se ye sabhI acetana haiN| kyoMki paudgalika karma ke udaya se hue haiN| ekAMta se na ye jIvarUpa hI haiM aura na pudgalarUpa hI haiM kintu cUnA aura haldI ke saMyoga se utpanna kuMkuma kI bhAMti ye saMyogaja bhAva haiN| vAstava meM to sUkSmarUpa zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM inakA astitva hI nahIM hai| kyoMki ye ajJAna dvArA utpanna haiM ataH kalpita haiN| gAthA 152 meM puNya-pApAdhikAra meM AcArya zrI ne kahA ki jaba karma ke hetu, svabhAva, anubhava aura baMdharUpa Azraya kI apekSA vicAra kiyA jAye to puNya va pApa meM koI bheda nahIM hai| yadyapi vyavahAra kI apekSA bheda hai tathApi nizcaya naya se zubha va azubha karmarUpa koI bheda nahIM hai isalie vyavahArI logoM kA pakSa bAdhita hotA hai / gAthA 173 meM samyagdRSTi abaMdhaka hotA hai| isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki samyagdRSTi sarAga aura vItarAga bheda se do prakAra ke haiM- vItarAga samyagdRSTi to navIna karmabaMdha ko sarvathA nahIM karatA aura sarAga samyagdRSTi apane apane guNasthAna krama se baMdha-vyucchiti kara agale- agale guNasthAna meM utane karmoM kA avandhaka hotA hai arthAt nicale guNasthAnApekSA abandhaka aura Upara ke guNasthAnApekSA bandhaka hotA hai| unhoMne 'abandhaka' kA tAtparya sarvathA abandhaka nahIM apitu ISat - bandhaka batAyA hai| gAthA 180-183 kI TIkA meM kahA hai ki yaha jIva rAgAdi bhAvoM ke anusAra nUtana karmoM ko bA~dhatA hai kintu astitva mAtra se purAtana karma naye karma ke baMdhaka nahIM hote arthAt binA rAgAdika bhAva ke dravyakarma vidyamAna hote hue bhI karmabandha ke kAraNa nahIM hote isalie samyagdRSTi jIva abandhaka kahA gayA hai| AcArya jinasena svAmI ne TIkA meM sApekSita dRSTi se spaSTa karate hue kahA hai ki avirata samyagdRSTi 43 prakRtiyoM kI abandhaka evaM 77 prakRtiyoM kA svalpa sthiti anubhAga kA bandhaka hote hue bhI saMsAra vAsa kA cheda karatA hai| yaha AtmA zrutajJAna (mAnasika jJAna) meM pratyakSa hai| ise spaSTa karate hue AcArya jayasena svAmI gAthA 198 kI TIkA meM kahate haiM ki zuddha nizcayanaya se rAgAdi vikalpa rahita svasaMvedanarUpa bhAvazrutajJAna kevalajJAna kI apekSA se parokSa hI hai tathApi sarvasAdhAraNa ko hone vAlA indriya manojanita savikalpajJAna kI apekSA pratyakSa hai| isa kAraNa AtmA svasaMvedanajJAna kI apekSA pratyakSa hai parantu kevalajJAnApekSA vaha parokSa bhI hai| sarvathA parokSa hI hai aisA nahIM kahA jA sktaa| gAthA 202 kI TIkA meM samyagdRSTi kA bhogopabhoga nirjarA ke nimitta hotA hai| yahAM bhI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 93 sApekSavAda kA Azraya lekara kahA hai ki isa graMtha meM vItarAga samyagdRSTi kA grahaNa hai kintu caturtha guNasthAnavartI avirata samyagdRSTi kA kathana yahAM gauNa hai| yadi ise bhI yahAM liyA jAye to mithyAdRSTi prathama guNasthAnavI jIva kI apekSA se avirata samyagdRSTi jIva ke mithyAtva va anaMtAnubaMdhI krodhAdijanita rAgAdika nahIM hai ataH mithyAdRSTi kI apekSA samyagdRSTi abaMdhaka hai| AdhyAtmika graMtha hone ke kAraNa AcArya zrI jinasena svAmI ne apanI vyAkhyA meM pradhAnatA se vItarAga samyagdRSTi kA grahaNa kiyA hai tathA jaghanya sarAga samyagdRSTi ko gauNa rakhA hai| gAthA 211-212 meM bhI 'rAgI samyagdRSTi nahIM ho sakatA' kA tAtparya karma prakRti kI sApekSA se spaSTa kiyA hai| rAgAdi bhAva kA nimitta bAhya vastueM haiM phira bhI baMdha kA kAraNa vaha bAhRya vastu na hokara jIva kA rAgAdi rUpa adhyavasAna bhAva hai| to phira bAhya vastu kA sadbhAva bandha kA kAraNa nahIM hai isalie usake tyAga kI AvazyakatA bhI nahIM hai- isa zaMkA kA samAdhAna gAthA 277 meM diyA gayA hai ki rAgAdika bhAva nahIM hone dene ke lie bAhRya vastu ke tyAga kI AvazyakatA hai| bAhRya vastu sAkSAt to nahIM balki paraMparA se baMdha kA kAraNa hai| sAkSAt baMdha kA kAraNa to adhyavasAna bhAva hI haiN| gAthA 351-354 kI TIkA meM AcAryazrI ne apane syAdvAda pakSa kI siddhi karate hue anekAnta vyavasthA se batAyA ki dravyArthikanaya se jo kArya karatA hai, vahI usa phala ko bhogatA hai kintu paryAyArthikanaya se anya hI kartA hai anya hI bhogatA hai kyoMki jIva kA svarUpa nityAnityAtmaka svabhAva vAlA hai| unhIM ke zabdoM meM - "jisane manuSya janma meM jo zubhAzubha karma kiyA, vahI jIva dravyArthikanaya kI apekSA devaloka yA naraka meM jAkara usake phala ko bhogatA hai aura paryAyArthikanaya se usI bhava kI apekSA bAlakAla meM kie gae karma ko yauvanakAla meM bhogatA hai yA ati saMkSepa se antarmahUrta ke bAda bhogatA hai, bhavAntara kI apekSA manuSya paryAya meM kie karma ko devaparyAya meM jAkara bhogatA hai| isa prakAra anekAnta kI vyavasthArUpa se svapakSa kI siddhi kii|" gAthA 360-372 kI TIkAoM meM jIva ke rAgAdika bhAvoM ke kartAkarttApana kI syAdvAda se siddhi kI hai| sArAMza meM paM. jayacanda jI kahate haiM- jaba taka sva-para kA bheda vijJAna na ho taba taka to rAgAdika apane cetana rUpa bhAvakarmoM kA kArya maano| bheda vijJAna hue pazcAt (samAdhikAla meM) zuddha vijJAna dhana samasta karttApana kA abhAva kara rahita eka jJAtA hI maano| isa prakAra eka hI AtmA me kartA aura akartA donoM bhAva vivakSA ke vaza se siddha hote haiN| yaha syAdvAda jainiyoM kA hai tathA vastu svabhAva bhI aisA hI hai, kalpanA nahIM hai| gAthA 438 meM TIkA meM kahA gayA hai ki vyavahAranaya dravyaliMga kI mokSamArga meM upayogI aura nizcayanaya isa vikalpa ko nahIM caahtaa| yahAM AcAryazrI jayasena jI kahate haiM ki yahAM jo dravyaliMga ko niSiddha kiyA gayA hai use sarvathA niSiddha mata mAna lenA balki yahAM to nizcaya ratnatrayAtmaka nirvikalpa rUpa jo bhAvaliMga hai usase rahita hone vAle yatiyoM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anekAnta 62/3, julAI - sitambara 2009 ko saMbodhita kiyA hai ki dravyaliMga mAtra se hI saMtoSa mata karanA kintu dravyaliMga ke AdhAra se nizcaya ratnatrayAtmaka nirvikalpa samAdhi rUpa bhAvanA ko prApta karane kI ceSTA krnaa| yahAM dravyaliMga kA niSedha nahIM kiyA kintu bhAvaliMga rahita dravyaliMga kA niSedha kiyA hai| isa prakAra bhAvaliMga se rahita mAtra dravyaliMga se mokSa nahIM hotA kintu jo bhAvaliMga sahita haiM unakA vahAM dravyaliMga sahakArI kAraNa hai| TIkA meM eka prazna uThAyA hai ki kevalajJAna to zuddha hotA hai aura chadmasthoM kA jJAna azuddha, vaha azuddha rUpa jJAna zuddharUpa kevalajJAna kA kAraNa nahIM ho sktaa| syAdvAda dRSTi se samAdhAna dete hue A0 zrI jayasena jI kahate haiM ki 'aisA nahIM hai, chadmastha kA jJAna kathaMcit, zuddha, kathaMcita azuddha hotA hai| yadyapi kevalajJAna kI apekSA zuddha nahIM hotA tathApi mithyAtva aura rAgAdirahita hone se vItarAga samyakatva cAritra sahita hone se vaha zuddha hotA hai| abhedanaya se vaha chadmastha sambandhI bhedajJAna AtmasvarUpa hI hotA hai isalie eka deza vyaktirUpa usa jJAna ke dvArA sakaladeza vyaktirUpa kevalajJAna utpanna ho jAtA hai, isameM koI doSa nahIM hai| uparyukta uddharaNoM se spaSTa hotA hai ki samayasAra kI TIkA meM A. jayasena jI kI sarvatra syAdvAda dRSTi hai aura yahI kAraNa hai ki unakI yaha vyAkhyA sarva sAmAnya jJAniyoM ke lie bhI rahasya se avagata hone ke lie utkRSTa va sahaja jJAnagamya bana gaI hai| naya pramANa Adi AgamajJAna se yukta abhyAsI ke lie samayasAra jI kI yaha TIkA sahaja hI hRdayaMgama ho jAtI hai kyoMki anekAntavAdI ko anekAnta bhASA zIghratA se pakar3a meM A jAtI hai, ekAntavAdI kI aikAntika bhASA usakI samajha se pare hai| sandarbha : 1. samayasAra / tA. vR. / syAdvAdAdhikAra 2. vahI. 3. vahI. 4. vahI, uddhRta 'sarvathetipraduSyAnti puSyanti svaaditiihte'| 5. samayasAra gAthA 7 / tA. vR. 6. vahI /gAthA 10/ tA. vR. 7. vahI, navapadArthadhikAra kI pAtanikA 8. vahI /gAthA 15/ tA. vR. 180/12, paTelanagara, naI maNDI , caur3I galI, mujaphpharanagara (u.pra.) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Book Review RISABHA DEVA - THE FOUNDER OF JAINISM By Barrister C. R. Jain Price:P.B. Rs. 200/-, H.B.Rs. 325/- PP 156 Frist Edition 1929 Pubished by : Bhagwan Rishabhdev Granthmala, Second Edition 2008 Sanganer, Jaipur Also Available at: Vir Sewa Mandir, 21, Daryaganj. New Delhi 110002 Risabha Deva was first written by C.R. Jain in 1929 and has been out-of-print for more than 75 years. This book remains till date one of the most elaborate and authoritative analysis on Risabha Deva. In the original book, photographs and illustrations were in black and white and these have been replaced by 16 coloured photographs in the present edition. Risabha Deva, the first Tirthamkara of Jains was the founder of Jainism, Jain chronology places him in almost immeasurable antiquity in the past, Risabha was born at the end of the third period in the current regressive half cycle of time (AVASARPANI) when life was no longer ideyllic. In the Hindu Bhagavat-Purana, Risabha is mentioned as an incarnation of God Vishnu. There is sufficient evidence that Risabha Deva was worshipped in the Indus Valley civilisations. Numerous seals of image of bulls (bulls the symbol of Risabha) have been found and also a nude image of male standing in erect posture (Kayotsarga) have been found in Mohenjodaro excavations. The Vedas have mentioned him in Vedic hymns as a long haired sage often associated with Shiva. Some images of Risabha have been found with locks of hair hanging on the shoulders. C.R.jain has discussed the previous incarnations of Risabha in Jaina canonical literature. The conditions of existence of early life have been explained in this book. His father was Nabhi, one of the patriarchs (Kulkaras) of that era and his mother was Maru-Devi. His father Nabhi appointed him the king who belonged to Kshtriya Varna or ruling class of society. Risabha Deva Organised the society and taught Asi (swordsmanship). Krishi (agriculture), Masi (writing). Vanijaya (commerce), Silpa (crafts) and Vidya (knowledge) to people. He developed alphabets and taught them first to Brahmi and mathematics to his daughter Sundari. These professions changed the earth from the place of enjoyments (Bhogabhumi) to place of action (Karmabhumi). Thus, Jinasen in Adipurana virtually called him Jain Brahma. The importance of Risabha Deva therefore lies in the fact that he created the organisation of human society and was called Prajapati (lord of Creatures), AdiDeva (First Lord) and the World Teacher. He was also the first lawgiver to the society and set up spiritual and secular laws for society and mankind. He also devised the new marriage system. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 311762/3, as - HER 2009 At the time of renouncing his household life, he appointed Bharat, his eldest son as a king to succeed him. He also gave portions of his territory to his other sons, including Bahubali. One of the grandsons of Risabha was MARICHI, who after many many births became the 24th and the last Tirthamkara Mahavira.Risabha practised nudity for most of the mendicant life. He meditated in Padmasana and (Standing Still) Kayotsarga posture. Risabha attained liberation or Moksha on Mount Kailasa. The research scholars will find detailed references on Risabha in the Bhagavata Purana, Adipurana, Kalpasutra and the Mahapurana. Pt. Jugal Kishore Mukhtar also wrote a path breaking article in Hindi in 1907republished in "Jain Tirthamkron Ka Shaasan-Bhed". pp. 67 to 79, in Jain Sahitya ka Itihas (Vir Sewa Mandir, Delhi). Quoting Digamber and Shvetamber sources, Pt. Jugal Kishore Mukhtiar has argued that Risabhadeva and Mahavir taught Pancha Mahavratas (Chedosthapana). Neminath Bhagvan, 22nd Tirthamkara, taught mainly Samayika (Equanimity). Lord Parsvanath taught Chaturyam-Dhrma. Thus depending on times and conditons of existence at different times, different Tirthamkaras have not all taught the same Jain doctrines in the same manner. the different works of C.R. Jain and Pt. Jugal Kishor Mukhtar emphasize the need for further research by scholars in this field and also emphasize that Samayika (Equanimity) and Daya (Compassion along with PANCHAMAHAVRATAS remain the most powerful intergrating teachings of TIRTHAMKARAs of Jains. The pesent book Risabha Deva by C.R. Jain has summarised the life and teachings of Risabha Deva in Digamber tradition. Since then important works on Risabha Deva have been: (1) Devendra Muni- Risabha Deva: ek parishilan (Hindi) from Agra, Summarises Shevetamber tradition, (2) P.S. Jaini- Jina-Risabha as an Avatar of Vishnu- Collected Papers on Jain Studies, (3) Bharat and Bharat -by Dr. Prem Sagar Jain. (4) Acharya Vidyanand Muni's Jain Dharma, Ahimsa evam Mahtma Gandhi (Kund-Kunda Bharati, Delhi), These books emphasize that Jainism can be studied only by analysing the contributions of Jinas and TIRTHAMKARAS. The present book remains till today an essential and authentic reading for serious scholars not only on history and antiuity of Jainism, but also on the contribution and philosophy of the Jains. Prof. M.L. Jain (Advisor-Academics) prof.m.l.jain@gmail.com Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Year-62, Volume-4 October-December 2009 RNI No. 10591/62 ISSN 0974-8768 anekAnta (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) ANEKANTA (A Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) sampAdaka DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara (u.pra.) Editor Dr. Jaikumar Jain, Muzaffarnagar (U.P.) Mobile: 09760002389 vIra sevA mandira, naI dillI-110 002 Vir Sewa Mandir, New Delhi-110 002 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ANEKANTA (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) (AQuarterly Research Journal for Jalnology & Prakrit Languages) Founder saMsthApaka AcArya jugalakizora mukhatAra 'yugavIra' Acharya Jugalkishor Mukhtar 'Yugveer' Editor Prof. PhoolChand Jain 'Premi', Varanasi, Prof. Kamlesh Kumar Jain, Varanasi, sampAdaka maNDala pro. phUlacanda jaina 'premI', vArANasI pro. kamaleza kumAra jaina, varANasI, pro. udayacanda jaina, udayapura DaoN. hukumacanda jaina, dillI pro, ema.ela. jaina, naI dillI Prof. Udaychand Jain, Udaipur, Dr. Hukumchand Jain, Delhi, Prof. M.L. Jain, New Delhi sadasyatA zulka/ Subsercription eka aMka-rupaye 20/- vArSika - ru. 80/ This issue - Rs. 20/- Yearly - Rs. 80/ sabhI patrAcAra patrikA evaM sampAdakIya hetu patA - All correspondance for the journal & editorial on vIra sevA maMdira (jaina darzana zodha saMsthAna) Vir Sewa Mandir (A Research Institute for Jainology) 21, aMsArI ror3a dariyAgaMja, naI dillI-110 002-06 21, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002-06 phona naM. 011-30120522, 23250522, 09311050522 e-mail-virsewa@gmail.com vidvAna lekhakoM ke vicAroM se sampAdaka maMDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM haiN| lekhoM meM diye gaye tathyoM aura sandarbho kI prAmANikatA ke saMbaMdha meM lekhaka svayaM uttaradAyI haiN| sabhI prakAra ke vivAdoM kA nipaTArA dillI nyAyAlaya ke adhIna hogaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma pada jIva taiM merI sAra na jAnI jIva taiM merI sAra na jAnI, hama tuma bahuta bAra mila vichure, Adi kinhIM na pichaanii| jIva rauN....|| pApa, puNya ke ratha car3hi daure, nara, sura, pazu gati chAnI, nija svarUpa nija paMtha na pAyo, bhrama bhUle ajnyaanii| jIva teN...|| rasi, A~kha, mukha, kAna, hAtha, paga saba tujha AjJA mAnI, tuma apanoM hita kyoM nahiM kInhoM, kaba hamane haTha tthaanii| jIva rauN...|| cAkara rAkhe, kAma karAve, deva anna aura pAnI, saba kyoM moha nIda meM soye ? aba roye ajnyaanii| jIva rauN...|| moha pAya viSiyana meM rAcyo, bhayo nahIM tapa dhyAnI, moha kRtaghna batAve cetana, apanI bhUla na maanii|| jIva taiN....|| mAnava tana ko surapati taraseM, pAvata dIkSA ThAnI, mo pAye bina kabhI milainA zivapura kI rjdhaanii|| jIva te....|| 'dyAnata' manuSa deha dhari dhAreM, paMca mahAvrata jJAnI, tehI pAra hoya bhava dadhirauM mile mokSa rjdhaanii| jIva te...|| - dyAnatarAya Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA viSaya lekhaka kA nAma pRSTha saMkhyA adhyAtma pada anukramaNikA sampAdakIya - DaoN. jayakumAra jaina 1. jainadharma cintana aura sAmAjika vijJAna -pro. dayAnanda bhArgava 2. vaidika saMskRti evaM zramaNa saMskRti -pro. phUlacanda jaina premI 3. samayasAra kI "jJAna jyoti" TIkA kA vaiziSTaya -DaoN. zreyAMsa kumAra jaina 4. RjusUtranaya aura bauddha darzanaH jaina dRSTi se samIkSA -DaoN. anekAnta jaina 30 5. maNDala vidhAna pUjana-jaina Agama ke Aloka meM 35 -DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' 6. jainadharma aura rAjanIti - DaoN. ramezacandra jaina 7. jaina dharma meM svAtantrya cetanA -DaoN0 mohana canda 8. ratnatraya baMdhaka yA abaMdhaka - zrI pulaka goyala 9. tIrthakara divyadhvani kA vaiziSTya -DaoN. azoka kumAra jaina 10. pUjA ke pariprekSya meM jainAcAryoM kI vicAradhArA -DaoN. kuladIpa kumAra 71 11. jaina darzana meM kAla kI avadhAraNA - DaoN. sudarzana mizra 79 12. ahiMsA ke siddhAMtoM dvArA sAmAjika evaM anya samasyAoM kA nidAna -DaoN. zrImatI kRSNA jaina 13. Jaina Studies in Russia - Natalia Zheleznova samAcAra vividhA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 5 sampAdakIya 'bhinnarucirhi loka:' isa bahupracalita kathana ke anusAra logoM kI ruci bhinna- bhinna hotI hai saba viSaya sabhI ko rucikara lageM, yaha saMbhava nahIM hai| phira bhI ' anekAnta' ke prakAzana meM hama isa bAta kA dhyAna rakhane kA prayAsa kara rahe haiM ki Agama ke Aloka meM anusaMdhitsuoM, tattvajijJAsuoM evaM AcAramArgArohioM ko unakI ruci ke anukUla sAmagrI upalabdha kraayeN| anAdikAla se bhAratavarSa meM do vicAradhArAyeM satata pravAhamAna rahI haiM- zramaNa aura braahmnn| ina donoM vicAradhArAoM meM cintana kI dRSTi se matabheda to rahe haiM, parantu ina matabhedoM ne sAmAjika saumanasya ko kabhI bhI viparIta dizA meM nahIM jAne diyA hai| 'vAde vAde jAyate tattvabodhaH ' bhAratIya dArzanikoM kI vicAraNA rahI hai| isIlie vibhinna dArzanikoM ne paraspara khaNDana- maNDana karate hue bhI prAyaH asahiSNutA kA bhAva pradarzita nahIM kiyA hai hA~ kabhI aisA bhI samaya thA jaba 'hastinA tADyamAno'pi na gacchejjaina mandiram' jaisI asahiSNu uktiyA~ bhI pracalita huI, kintu unheM janamAnasa ne nakAra diyaa| Aja antaHzAstrIya adhyayana, cintana evaM anusaMdhAna kA samaya hai ataH aise tathyoM ko samudghATita karane kI AvazyakatA hai, jinase sAmAjika sadbhAva sthApita ho aura vizva meM zAnti kA vAtAvaraNa bne| isa dRSTi se isa aMka meM pro. dayAnanda bhArgava kA Alekha 'jainadharma cintana aura sAmAjika vijJAna' dizAnirdeza kara sakatA hai| isa aMka meM prakAzita anya antaHzAstrIya anusaMdhAnAtmaka AlekhoM ko tattvabodha kI dRSTi se dekhA jAnA caahie| hameM yaha samajhane kI atyanta AvazyakatA hai ki abhadra bhASA kA prayoga na kevala nindanIya hai, apitu ghinaunA pApa hai paramata kA khaNDana yA svamata kA maNDana to kisI para kIcar3a uchAle binA bhI kiyA jA sakatA hai Ajakala 'digvijaya' ke abhilASI kucha vidvanmAnI jisa DhaMga se apane hI sAdharmiyoM para kuvacanAghAta kara rahe haiM, hama cAhate haiM ki unakA aisA puNyodaya ho ki ve suvacanoM kA Azraya lekara apanI bAta kaheM anya pakSa ke mAnI vidvAnoM se bhI anurodha hai ki ve paravAdavivarjita svamata pratipAdana ko adhika mahattva deM aura samAja meM sauhArda sthApita karanA bhI dharma smjheN| kimadhikaM suvijJeSu jayakumAra jaina Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 jainadharma cintana aura sAmAjika vijJAna -pro. dayAnanda bhArgava saiddhAntika pRSThabhUmi ___1.1 hamArI kisI bhI kriyA athavA vicAra se hama svayaM bhI prabhAvita hote haiM aura saMparka meM Ane vAle dUsare prANI bhI prabhAvita hote haiN| jaba hama krodha karate haiM to usa krodha se svayaM hamAre andara bhI kucha parivartana Ate haiM aura jisa para hama krodha karate haiM usameM bhI hamAre krodha kI kucha pratikriyA hotI hai| ___1.2 hamArI kriyA athavA vicAra kA hama para kyA prabhAva par3A- isakA vivecana dharma karatA hai| hamArI kriyA athavA vicAra kA dUsaroM para kyA prabhAva par3A- isakA vivecana sAmAjika vijJAna karatA hai| isa prakAra dharma ciMtana aura sAmAjika vijJAna kA paraspara ghaniSTha saMbandha hotA hai| 1.3 jaina paramparA do nayoM kI carcA karatI hai- nizcayanaya aura vyvhaarny| AcArya amRtacandra ke anusAra nizcaya svAzrita athavA AtmAzrita hai aura vyavahAra parAzrita haiAtmAzrito nizcayaH, parAzrito vyvhaarH| __1.4 dharma kyoMki AtmAzrita dRSTi se dekhatA hai ataH usake liye nizcaya paramArtha hai aura vyavahAra abhUtArtha hai| lekina yaha satya kA eka AyAma hai| satya kA dUsarA AyAma yaha hai ki dharma kA pratipAdana prANI ke liya hai aura prANI na kevala AtmA hai, na kevala shriir| AtmA kI sthiti svAzrita hai, kintu zarIra parAzrita hai| hamArA zarIra vAyu ke binA nahIM Tika sktaa| usake lie jala aura bhojana bhI Avazyaka hai| ataH hamAre zarIra kI sthiti parAzrita hI hai| ataH prANI ke liye jisa dharma kA pratipAdana kiyA jAye usa dharma meM kevala AtmA kI cintA hI nahIM rahegI apitu para kI cintA bhI rhegii| jainadharma kA ciMtana bhI isakA apavAda nahIM hai anyathA umAsvAti jIvoM ke paraspara upagraha kI bAta na karate- parasparopagraho jiivaanaam| ___1.5 aura prANiyoM ko chor3akara abhI hama manuSya para apanA dhyAna kendrita kreN| manuSya do dharAtaloM para jItA hai- AtmA ke dharAtala para aura zarIra ke stara pr| AtmA ke dharAtala para vaha yaha anubhava karatA hai ki vaha akelA hai; usake sukha du:kha kA dAyitva svayaM usa para hai- appA kattA vikattA ya suhANa ya duhANa yA zarIra ke stara para vaha anubhava karatA hai ki use niraMtara dUsaroM kA sahayoga caahie| eka anubhava se usameM svAvalambana kA bhAva jAgatA hai, dUsare anubhava se usameM saMvibhAga kA bhAva jAgatA hai| 1.6 'mujhe kisI kA sahArA nahIM cAhiye'-yaha anubhUti isa anubhUti se mela nahIM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 khAtI ki 'mujhe dUsaroM kA sahArA caahiye|' isase ApAtataH yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki Atmadharma kA samAjavijJAna se virodha hai| kintu jainadarzana do virodhI dharmoM ke virodha kA parihAra anekAnta ke dvArA karatA hai| ata: jainadharma ciMtana meM sAmAjika vijJAna kA samAveza honA cAhiye, na ki bhisskaar| 7 2.1 AtmA kA svarUpa nahIM badalatA, ataH Atmadharma sthira hai, zAzvata hai| paristhiti ke sAtha samAja kA svarUpa badalatA hai ataH samAja vijJAna eka vikAsazIla zAstra hai| jainadharma dhruvatA kA pariNAmitA ke sAtha samanvaya kA pakSadhara hai| isa dRSTi se bhI Atmadharma aura samAjadharma kramazaH nitya tathA pariNAmI hone ke nAte, eka dUsare ke pUraka hI siddha hote haiM, na ki virodhI apitu yaha kahanA cAhiye ki Atmadharma aura samAjadharma milakara eka jAtyantara ko janma dene vAle banane cAhie na ki eka dUsare se alaga rahakara kevala UparI taura para eka dUsare se jur3ane caahiye| vijJAna kI bhASA meM kaheM to unakA saMbandha bhautika (Physical) na hokara rAsAyanika (Chemical) honA caahiye| 2.2 isIliye AcArya kundakunda ne nizcaya ke binA vyavahAra ko vyavahArAbhAsa aura vyavahAra ke binA nizcaya ko nizcayAbhAsa mAnA hai| Aja kI bhASA meM kaheM to kahanA hogA ki samAjavijJAna ke binA Atmadharma AtmadharmAbhAsa hai aura Atmadharma ke binA samAja vijJAna samAjavijJAnAbhAsa hai| vyavahArika pRSThabhUmi 3.1 Upara hamane saiddhAntika dRSTi se carcA kI hai| jaina paraMparA meM vyavahAra meM kyA huA yaha bhI vicAraNIya hai| jaina paraMparA meM catubiMdha saMgha kI vyavasthA hai| saMgha samAja kA hI sthAnApanna hai| saMgha eka dhArmika saMsthAna hai aura samAja eka laukika saMsthAna hai- yaha bheda hone para bhI saMgha aura samAja donoM sAmudAyika vyavasthAaiM haiM- yaha samAnatA bhI donoM meM hai| 3.2 saMgha caturvidha hai| usameM sAdhu- saMgha dhArmika hai kintu zrAvaka saMgha dhArmika hone ke sAtha laukika bhI hai| sAdhusaMgha aura zrAvaka saMgha kA pArasparika saMbandha anyonyAzraya rUpa hai| zrAvaka ko Agama sAdhu ke mukha se hI sunanA hai / isa dRSTi se zrAvaka sAdhu kA mukhApekSI hai| vaha sAdhu se sunakara dharma ko jAnatA hai, isIliye vaha 'zrAvaka' kahalAtA hai| dUsarI ora sAdhu apanI AhAracaryA ke liye zrAvaka kA mukhApekSI hai vaha akiJcana hai| use apanI sabhI bhautika AvazyakatAoM ke liye zrAvaka ke sammukha hAtha pasAranA par3atA hai| isa prakAra zrAvaka aura sAdhu meM parasparopagraha kA bhAva hai| 3. 3 tIrthaMkara kI avadhAraNA vicAraNIya hai| tIrthaMkara svayaM kevala jJAna prApta karake kRtakRtya ho cuke hote haiM phira bhI samavazaraNa meM dezanA dekara dUsaroM ke kalyANa kA anu kArya karate rahate haiN| yadyapi siddha apane karmoM kA kSaya kara cuke hote haiM aura arihaMtoM ke abhI cAra aghAtI karma zeSa raha jAte haiM tathApi namaskAra mahAmaMtra arihaMtoM ko siddhoM se bhI pahale namaskAra karatA hai kyoMki paropakAra karane ke kAraNa arihaMtoM kA siddhoM kI bhI apekSA pUjyatara sthAna bana jAtA hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 3.4 yaha spaSTa hai ki jahA~ saiddhAntika AdhAra para jainadharma kA ciMtana sAmAjika vijJAna ko sAtha lekara calane vAlA siddha hotA hai vahA~ vyavahAra meM bhI jaina paraMparA Atmadharma ke sAtha sAtha sAmAjika dRSTi ko mahattva dekara hI calatI rahI hai| aitihAsika pRSThabhUmi 4.1 prathama tIrthaMkara RSabhadeva ne Atmadharma kA pratipAdana karane ke pahale asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa kA pratipAdana apanI gRhastha avasthA meM kiyaa| jaba taka samAja vyavasthita na ho, taba taka kyA sAdhu-dharma kA pAlana bhI samIcIna rUpa se ho sakatA hai? sAdhu bhI apanI caryA kA pAlana taba hI to kara pAtA hai jaba gRhastha apane atithi-saMvibhAga vrata kA pAlana karane ke prati sajaga ho aura gRhastha bhI apane atithi saMvibhAga-vrata kA pAlana taba hI to kara pAyegA jaba kisAna kRSi dvArA bhUmi ko sasya-zyAmalA banAye rkhe| jaina paraMparA ke itihAsa meM akAla ke samaya dharmapAlana kI duSkaratA kA vistRta varNana hai| ___4.2 Adi tIrthaMkara RSabhadeva ne kRSi kI hI nahIM, asi kI bhI zikSA dii| bahuta bAda meM cANakya ne kahA thA ki 'zastreNa rakSite rASTra zAstracarcA prvrtte'| cIna ne jaba bala prayoga dvArA tibbata meM dhArmika svataMtratA kA apaharaNa kiyA to dalAI lAmA ko vahA~ se palAyana karane ke atirikta koI aura vikalpa nahIM milaa| aparAdhI manovRtti vAle vyaktiyoM ko kevala upadeza dvArA prazAsita nahIM kiyA jA sktaa| vahA~ daNDanIti bhI baratanA Avazyaka ho jAtA hai| sikkha guru bhaktivAdI the| unakA kArya AtmaciMtana hI thA kintu auraMgajeba ke sammukha unheM talavAra bhI uThAnI pdd'ii| jahA~ samAja hai vahA~ zastra anyAyI ke hAtha meM par3akara aniSTa kara sakatA hai kintu nyAya-vyavasthA kI surakSA ke lie dhAraNa kiye jAne vAlA zastra samAja kI aparihAryatA hai| 'hA' 'mA' aura 'dhik' jaise zabdoM ke prayoga-mAtra se pApa-nivRtti vAle samAja kI avadhAraNA jaina-paraMparA ne hameM dI, kintu vaha vartamAna samAja ke liye paryApta nahIM mAnI gayI hai| 4.3 asi aura kRSi hamAre astitva ke liye Avazyaka ho sakate haiM, kintu itanA hI paryApta nahIM hai| masi, vidyA, vANijya aura zilpa sabhyatA ke vikAsa ke upakaraNa haiN| vikasita sabhyatA ke vRkSa para hI adhyAtma ke phala-phUla khilate haiN| itihAsa meM asabhya jAtiyoM ke bIca adhyAtma-sAdhanA kahIM bhI phalatI phUlatI najara nahIM aatii| Adi tIrthaMkara ne adhyAtma kA pratipAdana karane ke pUrva sabhyatA ke vikAsa ke sabhI sUtra de diye| tadanatara unhoMne adhyAtma sAdhanA kA bhI mArga prazasta kiyaa| isa ubhayavidha yogadAna ke liye Rgveda se lekara zrImadbhAgavata taka ke jainetara-paraMparA ke graMthoM ne bhI unakA nAma atyaMta zraddhApUrvaka smaraNa kiyA hai| 5.1 paNDita sukhalAla saMghavI ne apane graMtha 'cAra tIrthakara' meM kahA- kisI samaya meM jainadharma ke mUla udgama meM nivRtti-pradhAna svarUpa ko sthAna nahIM milA thA balki usameM pravRtti-pradhAna svarUpa kA hI sthAna thaa| yaha TippaNI cauMkAne vAlI hai kyoMki jaina-ajaina prAyaH sabhI ciMtaka jainadharma ko Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 9 nivRtti pradhAna mAnate rahe haiN| prazna hai ki RSabhadeva ne jo yogadAna SaTkarmoM ke pratipAdana dvArA apanI gRhastha avasthA meM diyA, vaha jaina paramparA kA aMga hai athavA nahIM ? yadi hama use jaina paramparA kA aMga mAneM to jaina dharma ciMtana kA sAmAjika vijJAna ke sAtha saMbandha svataH hI sthApita ho jAtA hai aura paNDita sukhalAla jI saMghavI kI ukta TippaNI kI vyAkhyA karanA bhI AsAna ho jAtA hai| 5.2 isa saMbandha meM AcArya hemacandra kA vaktavya mahattvapUrNa hai ki svAmI (RSabhadeva) ne apanA kartavya samajhakara lokAnukampA kI dRSTi se yaha saba kucha sAvadha hone para bhI pratipAdita kiyaa| etacca sarvasAvadyamapi lokAnukampayA svAmI pravartayAmAsa jAnan karttavyamAtmanaH (triSaSTizalAkApuruSacarita 1.2 ) AcArya hemacandra kI duvidhA yahA~ spaSTa ho rahI hai| ve RSabhadeva ke isa yogadAna ko 'sAvadya' bhI batA rahe haiM aura 'lokAnukampA' bhI kaha rahe haiM tathA ise unako 'kartavya' bhI batA rahe haiN| 5.3 kyA koI cIja lokAnukampA' aura 'kartavya' hone para bhI 'sAvadya' ho sakatI hai ? yahI vaha bindu hai jahA~ jainadharma ke ciMtana ke sAmAjika vijJAna ke sAtha saMbandha para vicAra-vimarza kI zuruAta hotI hai| AcArya kundakunda ne zubha-azubha donoM ko hI 'azuddha' kahA hai| paramatattva pApa-puNyAtIta hai-yaha mImAMsA darzana ke apavAda ko chor3akara sabhI jaina- jainettara bhAratIya darzanoM ko mAnya hai| AcArya bhikSu ke sAmane jaba yaha prazna AyA aura unhoMne sabhI laukika kartavyoM ko sAvadha batAyA to unhoMne koI nayI bAta nahIM kahI balki AcArya hemacandra kI hI bAta doharAyI thii| DaoN. nathamala TATiyA sUtrakRtAMga kI sAkSI ke AdhAra para kahA karate the ki yadi koI vyakti kisI ko kucha dAna de rahA ho to sAdhu na to usakA niSedha kareM na usakA anumodana kare yadi sAdhu niSedha karatA hai to pratigRhItA kA vRtti-viccheda hotA hai aura yadi anumodana karatA hai to rAga kA poSaNa hotA hai| 5.4 AcArya mahAprajJa ne isa samasyA kA yaha samAdhAna prastuta kiyA ki thor3I-bahuta parigraha - bhAvanA ke binA samAja cala hI nahIM sakatA / parigraha ko prazasta to koI jaina ciMtaka mAnegA nahIM kintu samAja saMcAlana ke liye parigraha kI aparihAryatA se bhI iMkAra nahIM kiyA jA sktaa| 5.5 AcArya somadeva sUri ne sAre vivAda kA samAhAra isa prakAra kiyA ki jaina ke liye ve sabhI laukika vidhi svIkArya hai jinameM vrata dUSita na hotA ho aura samyaktva para AMca na Ayesarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAninaM yatra na vratadUSaNam // 5.6 AcArya somadeva sUri ke uparyukta vaktavya meM tIna zabda vicAraNIya haiN| (i) samyaktvahAni (ii) aura vratadUSaNa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 laukika vidhi (a) jaina ko laukika vidhi kA pAlana karanA hai arthAt use kAnUna kA pAlana (Law abinding) karanA caahie| yaha niyama sAdhu-zrAvaka saba para lAgU hotA hai| (ba) isa laukika vidhi ke pAlana meM samyaktva dUSita nahIM honA caahie| yaha niyama kabhI-kabhI sAmpradAyika kaTTaratA ke rUpa meM pariNata ho sakatA hai| udAharaNataH jainoM ke cAra upasaMpradAya mukhya haiN| kabhI kabhI eka upasaMpradAya kA vyakti dUsare upasaMpradAya ke sAdhu ko namaskAra karane meM samyaktva kA dUSita honA mAna lete haiN| vastutaH samyaktva eka Antarika mana:sthiti hai aura usakI rakSA ke liye sAmAnya ziSTAcAra kA pAlana na karanA sAmAjika dRSTi se abhISTa nahIM hai| hama apanI zraddhA ko surakSita rakhate hue bhI sAmAnya ziSTAcAra kA pAlana kareM to koI hAni nahIM hai| (sa) vratadUSaNa' se abhiprAya aNuvrata hI lenA caahiye| mahAvrata kI dRSTi se kisI bhI laukika vidhi kA pAlana azakya hI hai| ataH gRhastha ko apane aNuvratoM kI rakSA karate hue sAmAjika kArya karane caahiye| mahAvratI to laukika kArya karatA hI nahIM hai| niSkarSa yaha hai jaina gRhastha eka sAmAjika prANI hai, asAmAjikatA se use hara hAlata meM bacanA hai| 5.7 kaThinAI yaha hai ki somadeva sUri ne laukika vidhi kI carcA to kara dI kintu jaina paraMparA koI laukika vidhi idamitthamtayA nirdiSTa nahIM kara paayii| phalasvarUpa jaina paraMparA ne prAyaH bhArata ke bahusaMkhyaka hindusamAja kI hI samAja vyavasthA ko aMgIkAra kara liyaa| 6.1 pramANasvarupa AcArya hemacandra kI arhannIti ko liyA jA sakatA hai| yaha graMtha vizuddha rAjanIti kA hai| isake prAraMbha meM hI bhagavAn RSabha dvArA varNAzramavibhAga kI bAta kI gayI hai varNAzramavibhAgaM vai tatsaMskAra vidhiM punH| prAyazcakAra bhagavAn lokAnAM hitkaamyyaa|| itanA hI nahIM unhoMne cAra Arya veda bhI banAyeAryavedacatuSkaM hi jagatsthityai cakAra sH| puruSArthArjane dakSA: yataH syurnikhilAH prjaaH|| 6.2 jaina paraMparA ne koI apanI svataMtra rAjanItizAstra nahIM diyA- isake do pakSa hai| prathama to ise jaina paraMparA kI nyUnatA ke rUpa meM dekhA jA sakatA hai| dUsarI dRSTi se ise jaina paraMparA kA guNa mAnanA cAhiye ki unhoMne kisI majahabI rAjya kI kalpanA nahIM kii| rAjya meM jaina ajaina rahate haiN| ataH prajA para kisI jaina saMpradAya ke niyama kA sAkSAt athavA parokSa rUpa meM thopA jAnA pakSapAta pUrNa hI mAnA jaayegaa| vAstava meM bhArata ke kisI bhI dharma ne sAMpradAyika athavA majahabI rAjya sthApita karane kA prayatna nahIM kiyaa| samrATa azoka bauddha dharma kA anuyAyI tathA prazaMsaka thA kintu usane bauddhetara saMpradAyoM ko apanI mAnyatAnusAra jIvana jIne kI pUrNa svataMtratA dii| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 11 6.3 jahA~ kumArapAla jaise jaina rAjA hue, unake mArgadarzana hetu hemacandra jaise AcAryoM ne rAjanIti ke graMtha bhI likhe kintu unako kisI prakAra ke jaina saMpradAya kA raMga dene kA prayatna kadApi nahIM huaa| isa prakAra jaina paraMparA ne sampradAyanirapekSa rAjya kI hI kalpanA kii| 6.4 arhannIti jaise graMthoM kA varNya viSaya do bhAgoM meM vibhakta ho sakatA hai- rAjadharma aura raajniiti| rAjadharma rAjA meM apekSita naitika guNoM kA varNana karatA hai| ye guNa sArvabhauma haiM aura kisI bhI rAjA se unakI apekSA kI jA sakatI hai bhale hI vaha rAjA jaina ho yA na ho| rAjA ke aise 36 guNoM kA varNana arhannIti meM hai kintu unameM se eka bhI guNa aisA nahIM jisake apekSA ajaina rAjA se na kI jA ske| yahA~ taka mAMsa madirA Adi ke tyAga athavA rAtri bhojana ke tyAga jaisA bhI koI carcA isa sUcI meM nahIM hai| isakA yaha abhiprAya to nahIM mAnA jA sakatA hemacandra jaina rAjA se ina niyamoM ke pAlana kI AzA na rakhate rahe hoNge| kintu ye niyama rAjA ke vyaktigata jIvana ke liye hai ataH inheM nRpa ke guNoM meM parigaNita kiyA jAnA ucita nahIM samajhA gyaa| ____ 6.5 jahA~ taka rAjanIti kA saMbandha hai, jaina AcAryoM ne usameM sAma, dAma, daNDa, bheda nAmaka cAra nItiyoM kA usI prakara kA varNana kiyA hai jisa prakAra kA manusmRti Adi graMthoM meM hai| yuddha inameM se antima upAya hai| sAmnA dAmnA ca bhedena jetuM zakyA ydaaryH| tadA yuddhaM na karttavyaM bhUpAlena kdaacn|| kintu aisA ullekha nahIM milatA ki AtmarakSA ke liye hI yuddha karanA caahiye| AkramaNakArI bana kara nhiiN| yadyapi aisA anumAna kiyA jA sakatA hai ki rAjA ko dUsare kA rAjya har3apane ke liye yuddha karanA cAhiye yadi kenApyupAyena parastyajati no rnnm| tathA vIkSyamithaH sAmyaM yuddhAyaivodyato bhvet|| niraparAdha para prahAra na karane kI bAta jaina AcAryoM ne kI kintu yaha koI unakI hI vizeSatA nahIM thii| 6.6 isI prakAra daNDanIti ke saMdarbha meM jaina paraMparA madhyakAlika vyavasthA kA anukaraNa karatI rahI hai jisameM najarabandI, aura kArAvAsa ke sAtha sAtha aMgabhaMga kA tathA phA~sI kA bhI vidhAna hai| yaha vidhAna sthAnAMga sUtra ke anukaraNa para kiyA gayA hai jahA~ kahA gayA hai kisattavihA daMDanII paNattA taM jahA (1) hakkAre (2)makkAre (3) dhikkAre (4) paribhAse (5) maMDalI bandhe (6) kArAgAre (7) chvichedey| atra chavicheda iti vdhaadyuplkssnnm| 6.7 daNDanIti meM liMga tathA varNa ke AdhAra para strI, vipra tathA tapasviyoM ko aMgacheda tathA vadha se mukta rakhA gayA hai jAte mahAparAdhe'pi striiviprtpsvinaam| nAMgachedo vadhonaiva kuryAtteSAM prvaasnm|| abhiprAya yaha hai ki rAjanIti tathA daNDanIti meM koI vizeSatA jaina paraMparA ne pradarzita Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 nahIM kI, mukhyadhArA kA hI nyUnAdhika mAtrA meM anukaraNa kiyaa| Adhunika pariprekSya 7.1 Aja ke samaya meM samAja vijJAna ke prazna para jaina cintakoM ne kAphI vistAra se carcA kii| AcArya mahAprajJa jaise AcArya tathA DaoN. sAgaramala jaina jaise gRhasthoM ne isa viSaya para paryApta vicAra kiyaa| isa vicAra-vimarza ke do pakSa haiM (i) jaina dharma kA ciMtana samAja ke liye zodhana kA kArya karatA hai| aNuvratoM ke aticAra isa bAta ke sUcaka haiM ki jaina gRhastha ko koI bhI asAmAjika kArya nahIM karanA hai| AcArya tulasI ne ina aNuvratoM ko hI Adhunika rUpa dekara aura vyApaka bnaayaa| unhoMne ina aNuvratoM ko kevala jainoM ke liye na mAnakara sarvagrAhya maanaa| yaha aNuvratoM kA samAja ke sAtha saMbandha jor3ane kA hI eka upakrama thaa| (ii) DaoN. sAgaramala jaina athavA DaoN. kamalacanda sogAnI jaise vicArakoM ne ThANaM meM ullikhita rASTradharma, nagara dharma, grAma dharma jaise laukika pakSoM para to bala diyA hI; vAtsalya jaise samyagdarzana ke aMga ko bhI sAdharmI vAtsalya taka sImita na rakhakara sabake prati vAtsalya meM pariNata karane para bala diyaa| isake atirikta svayaM maine bhI zrama, svAvalambana, vaiyAvRtya, sthirIkaraNa aura vAtsalya ko samAjadarzana kA AdhAra banAne para bala diyaa| 7.2 yaha saba prayatna kiye jAne para bhI abhI yaha prazna anuttarita hI hai ki kyA jaina paraMparA koI aisI sarvAMgINa laukika vyavasthA detI hai jisake antargata Aja kI samasyAoM kA hala DhU~DhA jA ske| isa prazna kA uttara khojane se pahale hameM yaha dekhanA hogA ki kyA sAmAjika vyavasthAyeM sArvakAlika hotI haiM ? 7.3 rAjya vyavasthA ko leM bhagavAn RSabhadeva ne rAjataMtra diyA, svayaM bhagavAna mahAvIra eka gaNataMtra ke rAjavaMza se sambaddha the, guptakAla meM samrAT hue Aja saMsadIya prajAtaMtra hai| kala amarIkI zailI kI rASTrapati zAsana praNAlI A sakatI hai| Arthika dRSTi se pahale anusUcita jAti ke loga kucha vyavasAya nahIM kara sakate the| Aja unake liye naukariyoM meM ArakSaNa hai| abhiprAya yaha hai ki sAmAjika vyavasthAyeM badalatI haiN| kala taka bahupatnI prathA thI aura muslima samudAya meM Aja bhI hai| kintu hindu samudAya ke liye vaha gairakAnUnI ghoSita ho cukI hai| 7.4 aisI paristhiti meM kisI eka vyavasthA ko nirdhArita karanA jaina-ajaina kisI ke liye bhI saMbhava nahIM hai| parantu hamAre anubhava ke AdhAra para kucha vyApaka niyama avazya banAye jA sakate haiM / aise kucha niyamo kI ora saMketa karanA anucita na hogaa| bhaviSya ke lie katipaya vicAraNIya bindu / 8.1 Aja samAnatA para bala hai| aise meM sevya-sevaka bhAva nahIM cala sktaa| zikSA ke vistAra ke sAtha sevaka gharelU naukara dina para dina kama hote jaayeNge| aise meM koI bhI vyavasthA adhikAdhika svAlambana para TikI huI honI caahie| sAmantavAdI yuga kI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 parAzritatA chor3anI hogii| yaha jaina dharma cintana ke 'purisa tumameva tuma mittaM' ke siddhAntAnusAra samIcIna hI hogaa| 8.2 sAmyavAdI vyavasthA ne pUMjIvAdI vyavasthA para praznacihna lgaayaa| svayaM sAmyavAdI vyavasthA bhI kAragara siddha nahIM huii| udhara nirakuMza bhoga kI pravRtti paryAvaraNa ke liye bhI khatarA bana gyii| aise meM aparigrahavAdI vratI samAja ko mahattva denA hogaa| vratI samAja kA artha hai apane bhoga kI vRtti para svecchA se aMkuza lgaanaa| sAmyavAdI vyavasthA bhoga athavA saMgraha para balapUrvaka aMkuza lagAtI hai kintu usase vyakti kI svataMtratA kA apaharaNa hotA hai| aparigraha athavA anya vrata vyakti kI mUrchA ko tor3ate aura use vAstavika artha meM svataMtra banAte haiN| 8.3 ANavika zastroM ke yuga meM yuddha kA vikalpa chor3anA hogA kyoMki Aja yuddha kA artha sarvanAza hai, zatru kA nAza nhiiN| mahAtmA gA~dhI ne videzI zakti kA ahiMsaka DhaMga se mukAbalA karanA sikhaayaa| hameM aisA upAya DhU~DhanA hogA ki rAjya, samUha vizeSa, vyavasthA vizeSa athavA vyakti vizeSa dvArA kiye gaye anyAya tathA zoSaNa kA pratikAra ahiMsaka DhaMga se ho ske| ____8.4 Arthika vyavasthA meM jahA~ eka ora samRddhavarga ko svecchA se parigraha kA niyaMtraNa karanA hogA vahA~ rAjya ko aisI vyavasthA karanI hogI ki mUlabhUta AvazyakatAeM sabakI hI pUrI hoN| abhAva meM bhraSTAcAra hI nahIM, AtaMkavAda bhI bar3hatA hai| dUsarI ora atibhoga svacchaMdatA kA paryAyavAcI hai| 8.5 zikSA meM adhikAroM para bala dene ke sAtha-sAtha yaha bhI sikhAnA hogA ki karttavya pAlana meM tatparatA barate binA kisI ko apane adhikAra nahIM mila sakate / ____8.6 spardhA ne hameM tanAva diyaa| isase kucha bhautika samRddhi to bar3hI, para sukha nahIM bddh'aa| sabhI dharma saMtoSa para bala dete haiN| eka samaya manuSya ko parivAra tathA samAja para bharosA thA ki musIbata meM ve sahArA deNge| Aja manuSya akelA par3a gayA hai| ataH vaha saMkaTa ke liye niraMtara saMgraha karatA rahatA hai| spardhA ke sthAna para sahayoga kI bhAvanA ko pratiSThita karanA hogaa| 8.7 jaina paraMparA kI eka AcAra mImAMsA hai jo mokSonmukhI hai| usa AcAra-mImAMsA kA sAmAjika mahattva bhI hai| vaha AcAra-mImAMsA sArvabhauma hai| usakA dhArmika mUlyAMkana to huA kintu aba usakA sAmAjika mUlyAMkana bhI honA caahiye| ahiMsA vyakti ko rAga-dveSa se bacAkara usakI AtmA ko nirmala banAtI hai kintu sAtha hI surakSA pradAna kara samAja ko nizcintatA bhI detI hai| satya para AdhRta vyavahAra abhaya kA kAraNa hai| jahA~ prAmANikatA hai vahA~ vyakti meM AtmavizvAsa jAgatA hai aura nyAya kI sthApanA hotI hai| brahmacarya se samAja meM strI/puruSa kA sammAna bar3hatA hai kyoMki vaha bhoga kI vastu nahIM rahakara apanA svataMtra astitva sthApita karatI hai| aparigraha viSamatA miTAtA hai| isa prakAra sabhI AdhyAtmika mUlyoM kA eka sAmAjika pakSa bhI hai| - jI-1, pairADAiTa apArTameMTa DI-148, durgA mArga, banI pArka, jayapura Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 vaidika saMskRti evaM zramaNa saMskRti ___-pro. phUlacanda jaina 'premI' hamArI gauravamayI bhAratIya saMskRti aneka saMskRtiyoM ke sammizraNa kA sarvottama udAharaNa hai| isameM mukhyataH zramaNa evaM vaidika-ina do prAcIna saMskRtiyoM kA vyApaka prabhAva spaSTa hai| yadyapi vaidika saMskRti ko isa deza kI sarva prAcIna saMskRti mAnA gayA hai, kintu vaidika tathA anya sAhityika, purAtAttvika Adi sAkSyoM ke AdhAra para kucha itihAsakAroM ke mata se yaha siddha hai ki zramaNa saMskRti bhI kAphI prAcIna hai, kama se kama utanI to avazya, jitanI kI vaidika sNskRti| vaidika vAD.maya meM zramaNa saMskRti se saMbandhita saMdarbho kA ullekha kAphI mAtrA meM surakSita hai| vastutaH sAmAnyatayA vedoM se adhika prAcIna sAhityika pramANa apane deza meM nahIM hai| isa dRSTi se ina saMdarbho kA zramaNa saMskRti kI prAcInatA siddha karane lie, kAphI mahattva hai| ataH ina prAcIna saMdarbho aura pramANoM ko surakSita banAye rakhane ke lie zramaNa paraMparA vaidika sAhitya kI sadA kRtajJa aura AbhArI rhegii| yaha svAbhAvika hai ki jaba do saMskRtiyA~ lambe kAla se eka sAtha rahatI AI haiM to vaicArika tathA paraMparAgata Adi rUpoM meM eka dUsare se prabhAvita hue binA nahIM raha sktiiN| yahI bAta pUrvokta donoM saMskRtiyoM ke viSaya meM bhI kahA jA sakatA hai| ataH donoM meM AcAra-vicAra gata mUlyoM kA AdAna-pradAna kAphI mAtrA meM huA hai| isIlie Aja jo bhAratIya saMskRti kA svarUpa dekhane ko milatA hai, usameM vaidika evaM zramaNa- ye donoM saMskRtiyA~ rassI kI taraha eka meM guMthIM (milIM) huI apane priya bhAratavarSa ko sudRr3ha evaM akhaNDa AdhAra pradAna kiye hue haiN| yadyapi zramaNa saMskRti meM jaina evaM bauddha- ye donoM sammilita haiM, kintu zramaNa jaina saMskRti bauddha se kAphI prAcIna haiM, kyoMki jaina saMskRti tIrthakara RSabhadeva se mahAvIra paryanta caubIsa tIrthakaroM meM se prathama Adya tIrthakara bhagavAn RSabhadeva AdinAtha dvArA pravartita hai, jabaki bauddha dharma ke praNetA bhagavAna buddha haiM, joki jaina dharma ke antima evaM caubIsa tIrthakara bhagavAn mahAvIra ke samakAlIna (IsApUrva chaThI sadI ke) haiN| isa prakAra vaidika evaM zramaNa- ina donoM saMskRtiyoM kA tulanAtmaka adhyayana-anusaMdhAna bahuta Avazyaka to haiM hI, mahattvapUrNa bhI haiN| vaidika sAhitya meM ullikhita arhat, ziznadeva, vrAtya, yati, hiraNyagarbha, vAtarasanA muni, kezI, nigraMtha, paNi Adi zabda tathA tIrthaMkaroM ke nAmollekha zramaNa saMskRti ke utkarSa kA dyotana karate haiN| ataH inakA adhyayana- Adi aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 jainadharma ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva dvArA pravartita zramaNa saMskRti ko apane isa pyAre deza kA 'bhAratavarSa' yaha nAmakaraNa RSabhadeva ke hI jyeSThaputra bharata cakravartI ke nAma se karane kA saubhAgya prApta huaa| itanA hI nahIM apitu isa deza kA prAcIna "ajanAbhavarSa" - yaha nAmakaraNa bhI RSabhadeva ke pitA nAbhirAja ke nAma para pracalita rhaa| "bhAratavarSa nAmakaraNa ke ye ullekha aneka vaidika purANoM meM upalabdha haiN| yathA-zrImad bhAgavata purANa (skandha purANa 5, adhyAya 4) meM kahA hai ki bhagavAn RSabhadeva ko apanI karmabhUmi "ajanAbhavarSa" meM sau putra prApta hue, jinameM se jyeSTha putra mahAyogI "bharata" ko unhoMne apanA rAjya diyA aura unhIM ke nAma se isa deza kA nAma "bhAratavarSa" kahane lge| -yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSThaH zreSThaguNa AsId yenedaM varSa bhAratamiti vypdishnti| isI prakAra liMgapurANa (47/21-24) meM bhI kahA hai-himAdrerdakSiNaM varSa bharatasya nyvedyt| tasmAttu bhArataM varSa tasya nAmnA vidurbudhaaH|| viSNu purANa (aMza 2, adhyAya 1, zloka 28-32) vAyupurANa tathA brahmANDa purANa meM bhI yahI bAta kahI gayI hai| isa prakAra RSabhadeva dvArA pravartita yaha zramaNa saMskRti bhArata kI prAcInatama saMskRtiyoM meM se anyatama hai| pro. vimaladAsa kaundeya ke jJAnodaya patrikA (sitaM.1949) meM prakAzita 'zramaNa saMskRti' zIrSaka lekha meM kahA hai- vaidika AryoM kA dharma prakRti ke tattvoM kI pUjA karanA thaa| ve acche dhanurdhArI the| ve mahattvAkAMkSI bhI the, unhoMne vijitoM ko dAsa banAyA aura unake mukhiyA kA nAma "sudAsa" rakhA, jisakA varNana Rgveda meM hai| inakA prathama upaniveza Aja kA pazcimI pAkistAna thaa| vahA~ ve bar3e-bar3e yajJa karate, soma pIte gIta gAte tathA Ananda se jIvana vyatIta karate the| unakI saMskRti ucca varga ke lie pRthak thI aura dAsoM ke lie pRthak thii| saMbhavataH jAti (varNa) vyavasthA kA janma yahIM se prAraMbha huA thA aura puruSasUkta meM kAlapuruSa kI avadhAraNA kara brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra kI kramazaH usake sira, chAtI, urU aura pairoM meM sthApanA kara jAti ko aparivartanIya banA diyA hai| __isake viparIta hastinApura, ayodhyA, kAzI aura magadha Adi rAjyoM ke AsapAsa ke rahane vAle kisI anya (jo ki zramaNa saMskRti rahI hogI, ve usa) saMskRti ke dhAraka pratIta hote haiN| ina prAMtoM ke rahane vAle manuSyoM kI saMskRti kA mUla tatva thA "aatmaa"| ve AtmA ke vikAsa meM vizvAsa karate the| jabaki vaidika AryoM meM varNa vyavasthA, yajJa, karmakANDa, devatA Adi para jora diyA jAtA thA isake viparIta mUla bhAratIya saMskRti meM mAnavIya samAnatA, AtmavikAsa, guNapUjA aura paraloka, karmaphala Adi para adhika jora diyA jAtA thA, jo sarvathA svAbhAvika thaa| zramaNa saMskRti ke bIsaveM tIrthakara munisuvrata ke kAla meM bhI isa saMskRti ke mAnane vAloM ko "vrAtya' kahA gayA, pazcAt unako 'vraSaNa' kahA gyaa| unheM ayajvana, kravyAda Adi bhI Arya logoM dvArA kahA jAtA thA, kintu jaba ve unakI tapasyA, AcAra-vicAra, ahiMsA, satya Adi se adhika prabhAvita hue, taba unhoMne unakA nAma "zramaNa" rkhaa| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 vaidika paraMparA meM " zramaNa " zabda kA sarvaprathama ullekha hameM "mANDUkyopaniSat" meM milatA hai| ina tathyoM se spaSTa hotA hai ki usa samaya aura usake pahale aneka Aryetara jAtiyA~ thIM, jinakI samRddha aura susaMskRta paraMparAyeM thIM ve vAtarasanA (vAyurUpa vasvadhArI arthAt nagna digambara, ziznadeva (nagna devoM), vrAtya, nirgratha, arhat, Adi ko apanA pUjya (iSTadeva) mAnate the, jinake viSaya meM vizeSa jAnakArI hameM vedoM se prApta hotI hai phira bhI bhArata kI ina mUla prAcIna paraMparAoM kI upekSA bhI kucha vidvAnoM aura itihAsakAroM ne kama nahIM kii| isIlie pro. hAyakinsa ne apanI pustaka "rilIjana oNpha iNDiyA ( pRSTha 4-5 ) meM ThIka hI likhA hai ki "bhArata kI dhArmika krAnti ke adhyayana meM jo vidvAn apanA sArA dhyAna AryajAti kI ora hI lagA dete haiM aura bhArata ke samasta itihAsa meM draviDoM ne jo bar3A bhAga liyA hai, usakI upekSA kara dete haiM, ve mahattva ke tathyoM taka pahu~cane se raha jAte haiN| isalie Aja bahuta Avazyaka hai ki vidvAn aura itihAsakAra upalabdha sAhityika purAtAttvika evaM bhASA vaijJAnika Adi vipula sAkSyoM kI anadekhI na karate hue zramaNa saMskRti kI eka vizAla mUladhArA kI mahattA kI upekSA na kara, use bhI sAtha lekara caleM, tAki paraspara ke AdAna-pradAna unakI bhAvanAtmaka ekatA Adi sUtroM Adi ke AdhAra para saMpUrNa bhAratIya saMskRti ke yathArtha svarUpa aura gaurava ko samajhA jA ske| 44 Rgveda meM bhagavAn RSabha tathA vAtarazana muniyoM kA spaSTa ullekha hai kakardave vRSabho yukta AsIda (10/102/6) " munayo vAtarazanA: ( 10/136/ 2-3 ) zrImad bhAgavata purANa (5/3 vAkya 20 pR. 207-208) meM bhI kahA hai " barhiSi tasminneva viSNudatta bhagavAn paramarSibhiH prasAdito nAbheH priyacikIrSamayayA tadavarodhAyane marudevyAM dharmAn darzayitukAmo vAtarazanAnAM zramaNAnAmRSINA mUrdhvamanthinAM zuklayA tanvAvatatAra " - arthAt bhagavAn viSNu ne rAjA nAbhi (tIrthaMkara RSabhadeva ke pitA) kA priya karane ke lie mahArAnI marUdevI ke garbha meM RSabhadeva ke rUpa meM avatAra liyA thA, jisakA uddezya thA vAtarazanA ( zramaNa RSiyoM ) ke dharma ko prakaTa krnaa| bhagavAna RSabhadeva caudaha manuoM kI pIr3hI meM pA~cavIM pIr3hI ke manu the prathama svAyambhuva manu ke bAda dUsare priyavrata, tIsare AgnIghra, cauthe nAbhi aura pA~caveM manu RSabha hue| (bhAgavata purANa) vedoM tathA anyAnya vaidika sAhitya meM vizeSakara atharvaveda ke pandrahaveM "vrAtyakANDa" meM varNita "vrAtyoM" kA svarUpa vivecana zramaNa saMskRti ke adhyayana ke pariprekSya meM vizeSa mahattva rakhatA hai| ye vrAtya zramaNa saMskRti ke Adarza pratIta hote haiN| DaoN. jagadIzadatta dIkSita (naI dillI) ne apanI pustaka "brAhmaNa tathA zramaNa saMskRtiyoM kA dArzanika vivecana" (bhA. vidyA bhavana prakAzana) meM (pR. 75) para vrAtyoM kI svarUpa vivecanA meM likhA hai ki vrAtya kisI jAti vizeSa kA nAma nahIM hai, apitu jo nijI jIvanacaryA meM vratoM kA kaThoratA ke sAtha pAlana karate the, unheM vrAtya kahA jAtA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 17 thaa| vastutaH vrAtya yajJa virodhI the| vratoM tathA Atma-sAdhanA meM unakA dRr3ha vizvAsa thaa| unakI dinacaryA kaThina thii| ina vrAtyoM kI bastiyA~ AryoM se cAroM ora se ghirI huI thiiN| jaba Arya loga ina vrAtyoM ke saMparka meM Ae to unhoMne inake AdhyAtmika jJAna, sAdhanA tathA ucca mAnyatAoM ko dekhA, samajhA to inakI prazaMsA kI aura inase prabhAvita bhI hue| atharvaveda ke vrAtya kANDa meM vrAtya ke viSaya meM kahA gayA hai ki jo dehadhArI AtmAyeM haiM, jinhoMne AtmA ko deha se DhakA hai- isa prakAra ke jIva samasta prANadhArI caitanya sRSTi ke svAmI hai, ve vrAtya kahalAte haiN| vrAtyoM ne tapa ke dvArA Atma sAkSAtkAra kiyaa| dArzanikoM kI yaha dhAraNA ki sAMkhya ke Adi mUla srota vrAtyoM kI upAsanA meM nihita the| atharvaveda meM vrAtya kI mahattA isa prakAra se varNita hai ki yadi yajJa karate samaya vrAtya A jAya to yAjJika ko cAhie ki vrAtya kI icchAnusAra yajJa kre| vidvAn brAhmaNa vrAtya se itanA hI kahe ki jaisA Apako priya hai, vaisA hI kiyA jaayegaa| AtmasAkSAt draSTA mahAvrAtya ko namaskAra hai| (atharvaveda 1/33/5, 1/10/1/1. 1/130/8, 7/104/2, 303,917) vaidika sAhitya ke adhyayana kA itanA vikAsa ho cukA hai ki usameM pratipAdya viSaya aba kisI ke lie anabhijJa nahIM rhe| para yaha avazya anusaMdhAna kA viSaya hai ki vedoM meM pratipAdita devoM, prakRti tattvoM kI stutiyoM aura yajJa-yAgAdi kI hI pradhAnatA ke bAda upaniSad sAhitya kA nirmANa Adhyatmika dharAtala para kina kAraNoM aura paristhatiyoM meM kaise saMbhava ho gayA ? aneka adhyayanoM se ye tathya spaSTa rUpa se sAmane Aye haiM ki yaha saba bhArata kI adhyAtmavAdI evaM nivRtti pradhAna zramaNa saMskRti ke hI prabhAva se saMbhava huaa| vastutaH vaidika sAhitya kA mukhya bhAga "yajJa" thaa| usakA vikAsa uttarottara hotA rhaa| samUcA yajurveda usI se anuprANita hai| brAhmaNa graMthoM meM yajJa kI paraMparA aura Age bar3ha gayI thii| aupaniSadikadhArA, jise zramaNoM kI dhArA kahA jA sakatA hai, yajJoM kA virodha karatI thii| usakA pravAha adhyAtma-vidyA kI ora thaa| hama kauna haiM ? kahA~ se Ae haiM ? kyoM Ae haiM ? kahA~ jAyeMge ? Adi Adi praznoM para vicAra kiyA jAtA thaa| (kenopaniSada-1) adhyAtmavidyA zramaNa sAhitya kI kasauTI thii| vastutaH jaba brahma evaM AtmA-viSayaka cintana meM gati Age bar3hI to sahaja hI thA ki veda varNita yajJa-yAga evaM kriyAkANDa ke prati zraddhA kI maMdatA ho| kyoMki yajJa-yAgoM ke nAma para hiMsA kAphI bar3ha cukI thI, vaidikI hiMsA- hiMsA na bhavati jaise garhita sUtra taka gar3ha liye gaye the| "svargakAmo yajet" ke rUpa meM svarga kA pralobhana taka khar3A kara diyA gyaa| yajJa ke nAma para pazu to pazu, vAjasaneyI saMhitA (30) ke anusAra to puruSa yajJa meM puruSoM taka vadha kiyA jAne lagA thaa| aise samaya meM yajJa yAgAdi se Ubakara AtmavidyA, jise upaniSadoM meM parA-vidyA kahA hai, tattvaciMtana kI prAcIna paraMparA ke punarujjIvana se logoM meM jIvana kA saMcAra huaa| isIlie Aja jise hama vaidika-sAhitya mAnate haiM, vaha sArA vaidika nahIM hai, apitu Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 aneka dhArAoM kA saMgama hai| isIlie usameM aneka virodhI dhArAyeM paridRSTa ho rahI haiN| inhIM ke saMgama se prAcIna upaniSadoM kI racanA huii| ata: upaniSad pUrNata: vaidika nahIM hai kyoMki vaidika kriyAkANDa ke viruddha haiN| muNDakopaniSada meM to vedoM ko aparAvidyA kahA hai, jise zaMkarAcArya ne "avidyA" mAnA hai, jabaki brahmavidyA yA AtmavidyA, jisakI mUla-bhitti para zramaNa saMskRti AdhArita hai, usa 'parA' vidyA ko utkRSTa vidyA kahA hai| isIlie upaniSad kAla meM adhyAtma vidyA ke prati logoM kI ruci bar3hI, tathA pracAra-prasAra bddh'aa| "saMnyAsa" kI mUla avadhAraNA aura paraMparA ko zramaNa saMskRti kI dena kahA jAtA hai| kyoMki AtmajijJAsA ke binA saMnyAsa kA prazna hI upasthita nahIM hotaa| upaniSadoM se prAraMbha AtmajijJAsA para AdhArita saMnyAsa zramaNoM kI dIrghakAlIna paraMparA kA mahattvapUrNa tattva rahA hai aura yaha AtmavidyA bhI zramaNa paramparA kI mUla dharohara hai| kyoMki vaidika kAla meM to brahmacarya aura gRhastha- ye do kA hI vyavasthA-krama milatA hai| jabaki saMnyAsa-vyavasthA bhI upaniSad kAla se hI mAnya dikhalAI detI hai| zramaNa jaina dharma meM AraMbha se hI saMnyAsa nitAMta AtmavAda para AdhArita hai| isIlie AcArAMga (1.1.1.5) meM kahA gayA hai ki AcAra kI ArAdhanA vahI kara pAtA hai, jo AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI hotA hai| ___ muNDakoniSad (1/2/7-11) ke adhyayana se yaha spaSTa hai ki brahma aura AtmA viSayaka cintana ke prati AkarSaNa se yaha svAbhAvika thA ki yajJa-yAga aura kriyA kANDa ke prati zraddhA meM kamI aaye| kyoMki ciMtakoM ne use "aparA vidyA" yA "avidyA" taka kaha diyA thA aura "parA vidyA" ko jJAna-vidyA, Atma-vidyA, brahma vidyA, yoga vidyA kahakara use yajJa-yAgadi se bhI zreSTha kaha diyA gayA thaa| kaThopaniSad (1/2/2-3) meM yahI bAta "nAyamAtmA pravacanena labhyo, na medhyA na bahunA zrutena"- isa rUpa meM kahI gayI hai| jaba isa taraha kI vicAra-dhArAyeM Age bar3hI to vedoM ke apauruSeyatva, anAditva Adi ke viSaya meM virodhI svara uThane lge| ye svataMtra vicAraka atIndriya viSayoM para ekAnta-zAnta-kAnta-kAnana meM vicAra karate aura adhikAMza samaya maunapUrvaka ciMtana meM lIna rahate the| isIlie aise sAdhanArata svataMtra ciMtaka "muni" kahalAne lge| vedoM meM bhI aise vAtarasanA cintakoM ko "muni" kahA gayA hai, jo ki zramaNa saMskRti ke hI pratinidhayoM ke rUpa meM pratiSThita the| vana meM rahane vAle aise muniyoM kA jIvana sAdhanA, tapazcaraNa, ahiMsA, Arjava, satya, dAnAdi, siddhAntoM se otaprota thaa| hama vaidika sAhitya kA adhyayana kareM to usI se siddha hotA hai ki yajJa-saMsthA kA pratirodha prAraMbha se hI hotA rhaa| unheM deva-virodhI aura yajJa-virodhI bhI kahA gayA hai| yativarga yajJa-virodhI the| indra ne use sAlAvRkoM ko samarpita kiyA thaa| (tANDyamahAbrAhmaNa(13/4) isa prakAra ke aura bhI aneka varga the, jinhoMne vaidikadhArA ko prabhAvita kiyA thaa| zramaNa-(jaina-bauddha) sAhitya meM yajJa ke prati jo anAdara kA bhAva milatA hai, vaha unakI cirakAlIna yajJavirodhI dhAraNA kA pariNAma hai| zramaNa paraMparA ke uttarAdhyayana sUtra meM isa prakAra ke aneka prasaMga dRSTavya haiN| usa samaya zramaNa yajJa ke Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 19 bAr3oM meM bhikSArtha jAte the aura yajJa kI vyarthatA tathA Atmika yajJa kI saphalatA kA pratipAdana bhI karate the| yajJa kA pratirodha zramaNa hI nahIM, apitu inase prabhAvita AraNyaka aura aupaniSadika RSi bhI karane lage the| pratirodha kI thor3I rekhAyeM brAhmaNakAla meM bhI khica cukI thiiN| aitareya AraNyaka (3/2/6) meM RSi kAvaSeya kahate haiM ki "hama vedoM kA adhyayana kisalie kareM? aura yajJa kisalie kare? kyoMki vANI kA uparama hone para prANavRtti kA vilaya hotA hai aura prANa kA upara hone para vANI kA udbhava hotA hai| prANa kI pravRtti hone para vANI vilIna ho jAtI hai / " isI taraha upaniSadoM meM punarjanma aura karmasiddhAMta ina siddhAMtoM ke praveza ke pazcAt vaidika dharma kI rUparekhA meM bahuta parivartana huA / vaidika yajJa aura devatAoM kA prabhutva jAtA rhaa| upaniSat kAla meM hI yaha mata amala meM Ane lagA ki mokSa pAne ke lie jJAna ke pazcAt vairAgya se karma saMnyAsa karanA caahie| siddhAMtAcArya paM. kailAzacandra zAstrI ne (jaina sAhitya kA itihAsa pUrvapIThikA meM) likhA hai ki- AtmA, punarjanma, araNya, sanyAsa, tapa aura mukti (mokSa) - ye sAre tattva paraspara meM sambaddha haiN| AtmavidyA kA eka chora punarjanma hai to dUsarA chora mukti hai aura saMnyAsa se lekara araNya meM tapa karanA, punarjanma se mukti kA upAya hai ye saba tatva vaidiketara saMskRti se vaidika saMskRti meM praviSTa hue haiN| zramaNa jaina dharma ke anusAra AtmavidyA ke pravartaka prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva haiN| AtmavidyA yogavidyA Adi vidyAoM ke Adya pravartaka hone ke kAraNa inheM brahmA, ziva, AdinAtha prathama jina, hiraNyagarbha, vAtarasanA, vrAtya, yogAtmA, mahAyogI Adi vizeSaNoM se bhI jAnA jAtA hai| inhIM RSabhadeva kI paraMparA ke sabhI tIrthakaroM ne AtmavidyA kA vyApaka pracAra-prasAra kiyaa| yadyapi jainadharma meM nivRtti pradhAna hone se AdhyAtmika mUlyoM para vizeSa jora diyA gayA hai kintu yahA~ apane iSTa sacce deva (arhatAdi), sacce zAstra (jinAgama) tathA sacce guru (nigraMtha) kI pUjA bhakti kA vidhAna bhI vizeSa mahattvapUrNa hai| prAcIna kAla meM yadyapi pUjA kA svarUpa Aja jaisA nahIM rahA, apitu prAcInakAla meM iSTadeva kA guNastavana, bhakti, dhyAna Adi rUpa thA, kintu kAlakrama se anyAnya saMskRtiyoM ke prabhAva se yahA~ bhI pUjA paddhati meM bAhya kriyAkANDa aura ADambara jur3atA gyaa| Izvara akartRtvavAdI hone ke bAda bhI zramaNa paraMparA meM anya prabhAvoM se pUjA bhakti meM bhI sAMsArika kAmanAoM kI pUrti kI bhAvanA ne praveza pA liyaa| yadyapi saiddhAntika dRSTi se Izvara evaM sRSTi-kartRtva, varNa evaM jAti vyavasthA kA purajora khaNDana hI mukhya rahA, kintu vyAvahArika dharAtala para bhI pUrvokta pravRttiyoM kA bhI jora rahA hai aura hai bhI yadyapi yaha eka aitihAsika tathya hai ki vaidika Arya mUlataH agni ke upAsaka the ataH isa saMskRti meM yajJoM Adi kA pradhAna rUpa meM mahatva prAraMbha se hI rahA hai| yahA~ kA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 karmakANDa mUlaka brAhmaNa sAhitya mUlataH yajJa vidhiyoM Adi ke jJAnArtha likhA- gayA, isIlie vaidika paraMparA meM "ijyA" zabda yajJArtha bodhaka hai, jabaki jaina paraMparA meM "ijyA" zabda "pUjA" ke artha meM prayukta huA hai| AdipurANa (parva 38 padya 26) meM AcArya jinasena ne "pUjA pUjArhatAmijyA" kahakara pUjA ke artha meM "ijyA" zabda kA prayoga kiyA gayA hai mahApurANakAra (38/34) ne bhI kahA hai ki - evaMvidhavidhAnena yA mahejyA jineshinaam| vidhijJAstAmuzantIjyAM vRttiM praathmklpikiim|| arthAt vidhi- vidhAna se jinendradeva kI jo mahApUjA kI jAtI hai, use vidhivettA AcArya, zrAvaka ke SaTkarmoM meM sarvaprathama kI jAne vAlI "ijjA" vRtti kahate haiN| DaoN. nemicandra zAstrI ne apanI pustaka "bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jaina vAGmaya kA avadAna" meM likhA hai ki "pUjA paddhati aura saMnyAsa zramaNa-paraMparA kI dena hai, kyoMki dakSiNa bhArata, jo ki zramaNa saMskRti kA kendra rahA hai, meM bhakti kI utpatti huI hai| jaba Arya zramaNoM ke sAtha mizrita ho gaye to saMnyAsa aura pUjA-vidhi donoM hI dhArmika anuSThAna Arya-saMskRti meM bhI pratiSThita ho gaye, kyoMki jaba AryoM kI yajJa-vidhiyA~ AtmatuSTi kA sAdhana na raha sakIM, to vaidika AryoM ne zramaNoM se bhakti yA pUjA vidhi grahaNa kii| isakA eka sabala pramANa "zrImadabhAgavata" jaise prAcIna graMtha kA vaha prasaMga hai, jisameM bhakti nArada se kahatI hai utpannA drAviDe sAhaM vRddhi karNATake gtaa| kvacitkvacinmahArASTra gurjare jIrNatAM gtaa| arthAt merA janma draviDa deza meM huA, karNATaka meM maiM bar3I huI, mahArASTra deza meM kucha kAla taka vAsa kiyA aura gujarAta meM Akara maiM jIrNa (bUr3hI) ho gaI huuN| __DaoN. zAstrI ne Age likhA hai ki vaidika Arya yajJa saMpAdana karate the aura zramaNa loga pUjA karate the| ardhamAgadhI prAkRta Agama ke mUlasUtra "uttarAdhyayana sUtra" (12/42) meM yajJa vidhiyoM kA ahiMsAparaka artha kiyA hai aura AdhyAtmika saMketa prastuta kiye haiN| unase aisA pratIta hotA hai ki zramaNa AdhyAtmikatA dvArA vaidika AryoM se samanvaya karane kA prayAsa kara rahe the| uttarAdhyayana meM zramaNa aura vaidika AryoM ke saMgharSa aura samanvaya ke aneka pramANa upalabdha hote haiN| ina tathyoM se bhI yaha niSkarSa nikalatA hai ki zramaNa pUjA vidhi ke AraMbha se hI samarthaka the| mUrtipUjA bhI zramaNa paramparA kI dena hai svAmI dayAnanda sarasvatI ne apane pramukha graMtha "satyArtha prakAza' meM isa tathya ko svIkRta aura pratipAdita bhI kiyA hai| vaidika paraMparA ke padmapurANa (bhUmikhaNDa zloka 17-21) meM vaidika dharma ke lakSaNoM ke abhAva ko hI jainadharma kA lakSaNa batalAyA gayA hai| usameM eka nirgrantha digambara jaina muni ke veSadhArI muni se rAjA vena ke pUche jAne para unheM jainadharma ke lakSaNa batalAte hue Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 isa prakAra varNita kayA gayA hai arhanto devatA yatra nigraMthoM dRzyate guruH|| dayA caiva paro dharmastatra mokSaH prdRshyte|| darzanesminna sandeha aacaaraanprvdaamyhm| yajanaM yAjanaM nAsti vedAdhyayanameva c| nAsti sandhyAtapo dAnaM svdhaasvaahaavivrjitm| dravyakavyAdikaM nAsti naiva yajJAdikA kriyaa| pitRNAM tarpaNaM nAsti naatithirvaishydevkm| kSapaNasya varA pUjA arhato dhyaanmuttmm|| ayaM dharma samAcAro jainamArge prdRshyte| etatte sarvamAkhyAtaM jinadharmasya lkssnnm|| arthAt jahA~ arhanta ko devatA aura nigraMtha muni ko guru mAnate haiM, ahiMsA paramadharma hai aura mokSa kI prApti parama lakSya hai| jisa dharma meM yajana-yAjana nahIM hotA, na hI vedoM kA adhyayana, na sandhyA karate haiM, na (brAhmaNa jaisA) tapa aura daan| ve devatAoM ko svAhApUrvaka havi pradAna bhI nahIM karate aura svAdhyAya pUrvaka pitaroM kA tarpaNa nahIM krte| vaizvadeva atithi nahIM hote| jisa dharma meM kSapaNaka (nigraMtha jaina muni) kI pUjA aura arhanta kA dhyAna hI zreSTha mAnA jAtA hai| ye hI usa jaina dharma ke apane lakSaNa haiN| isa prakAra vaidika evaM zramaNa saMskRti- ina donoM kA tulanAtmaka adhyayana- bhAratIya saMskRti kI prAcInatA, samanvayazIlatA, evaM mahattA samajhane kI dRSTi se kAphI mahatvapUrNa hai| isa hetu vistRta adhyayana-anusaMdhAna apekSita hai| kintu maiMne yahA~ mAtra kucha hI binduoM para vicAra prastuta kiye haiN| - anekAMta vidyA bhavanam bI-23/45-pI.6, zAradAnagara kAlonI, khojavA~, vArANasI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 samayasAra kI "jJAna jyoti" TIkA kA vaiziSTaya -DaoN. zreyAMsa kumAra jaina adhyAtma kI ajasra srotasvinI pravAhita karane vAlA zrImatkundakundAcArya viracita samayasAra Atmatattva nirUpaNa karane vAle graMthoM meM sarvazreSTha hai| isa graMtharAja para asAdhAraNa pratibhAzAlI AcArya zrI amRtacandra sUri ne daNDAnvaya prakriyA kA Azraya lekara "AtmakhyAti" nAmaka TIkA likhI, jisakI bhASA samAsa bahula hai aura dArzanika prakaraNoM kI adhikatA ke karaNa sAmAnyajanoM ko durUha hai| isameM samayasAra ko nATaka kA rUpa diyA gayA hai| nATakIya nirdezoM ko pUrA pUrA sthAna diyA hai| yathA pIThikA pariccheda ko pUrvaraMga kahA gayA hai| graMtha ko nATaka ke samAna 9 aMkoM meM vibhakta kiyA gayA hai| (1) jIvAjIva (2) kartAkarma (3) puNya-pApa (4) Asrava (5) saMvara (6) nirjarA (7) bandha (8) mokSa (9) srvvishuddhjnyaan| navama aMka ke anta meM samApti sUcaka paMktiyA~ isa prakAra hai "iti zrI amRtacandrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAmAmakhyAtau sarvavizuddhajJAnaprarUpako navamoMkaH" navama aMka ke bAda nayoM kA sAmaJjasya upasthita karane ke lie syAdvAdAdhikAra tathA upAyopeya bhAvAdhikAra nAmaka do svataMtra pariziSTa jor3a die haiN| yaha AtmakhyAti TIkA cAra sau pandraha gAthAoM para likhI gayI hai usI ke madhya 278 kalaza kAvyoM ke mAdhyama se sArabhUta viSayoM ko prastuta kiyA hai| kalazakAvya bhAvapUrNa evaM rocaka haiN| AcArya amRtacandrasUri kA anugamana karate hue vilakSaNa pratibhAvAn AcAryavarya zrI jayasena svAmI ne samayasAra ke Upara atyanta sarala aura subodha saMskRta meM tAtparyavRtti TIkA likhii| isameM guNasthAna vivakSA se kathana kiyA gayA hai ki kisa guNasthAnavartI kI kyA pAtratA hotI hai| isase AcArya jayasena svAmI ko vizeSa prasiddhi milii| inhoMne padakhaNDanA vidhi ko apanAyA hai| TIkA likhane kI inakI vizeSa vidhi hai| mUla kI surakSA kI hai| isIlie yaha vidhi zreSTha hai| kundakundAcArya ke mUla zabdoM kI saMrakSA meM prAkRta zabdAnusArI isa TIkA kA mahattvapUrNa sthAna hai| yaha 439 gAthAoM para likhI huI tAtparyavRtti samayasAra ko dasa adhikAroM meM vibhakta karatI hai| AcArya amRtacanda sUri ne jIvAjIvAdhikAra kI TIkA eka sAtha kara eka aMka mAnA hai kintu jayasena svAmI ne usako do adhikAroM meM vibhakta kara TIkA kI hai| anta meM syAdvAda adhikAra rUpa se graMtha samApti ke bAda jor3A hai| AcArya jayasena kI vizeSatA hai ki pratyeka adhikAra yA upapariccheda ke prAraMbha meM inhoMne isa adhikAra kA vizleSaNa viSaya vastuoM ke anusAra utthAnikA ke rUpa meM gAthAoM kI saMkhyA ko bhI upasthita kara diyaa| isa TIkA ne adhyAtma aura siddhAMta meM ruci rakhane vAloM ko prabhAvita kiyA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 23 samayasAra kI AtmakhyAti aura tAtparyavRtti doneM TIkAoM kA samyak svAdhyAya kara saMskRti saMvAhikA adhyAtmavidyA pravINA AryikAratna zrI jJAnamatI mAtA jI ne donoM TIkAoM ko eka sAtha vividha rahasyodghATana ke sAtha prastuta karane kA vicAra bnaayaa| donoM saMskRta TIkAoM kA akSarazaH anuvAda karate hue vizeSArtha bhAvArtha sahita "jJAnajyoti " nAmaka TIkA likhii| jJAna jyoti ratha kA saMpUrNa deza meM pravartana cala rahA thA aura gaNinI pramukha AryikA zrI kA samayasAra TIkA likhate hue Atmaratha pravartita thA ataH TIkA ka nAma " jJAna jyoti" rakhA gyaa| samayasAra para hindI bhASA meM aneka TIkAe~ likhI jA cukIM thIM unameM vizeSArtha Adi dvArA viSayoM ko bhI spaSTa kiyA gayA thA phira bhI AryikAratna ko vyAkhyA likhane kI AvazyakatA mahasUsa huI kyoMki koI bhI TIkA AtmakhyAti aura tAtparyavRtti tathA adhyAtmaamRta kalaza ke hindI bhASA sahita eka sAtha nahIM thI / svAdhyAyiyoM ko adhyAtma aura siddhAMta ke viSaya spaSTa nahIM ho pAte the| jo viSaya AtmakhyAti se spaSTa nahIM hotA vaha tAtpayavRtti spaSTa karatI hai| donoM TIkAoM kA eka sAtha artha dekhane para viSaya kI spaSTatA ho jAtI hai isIliye mAtA jI ne donoM TIkAoM ko sArtha eka sAtha taiyAra kiyaa| AtmakhyAti TIkA ke bAda vizeSArtha aura tAtparyavRtti ke pazcAt bhAvArtha likhakara nizcayavyavahAra paraka artha ko suspaSTa kara vartamAna meM vyavahAra ko asatyArtha aura heya kahane vAle logoM ke bhrama kA nivAraNa karane aura samyak bodha karAne kA prayatna kiyA hai| yathA gAthA saMkhyA ATha' kI AtmakhyAti TIkA meM zrI amRtacandrasUri ne kahA hai ki " iti vacanAt vyavahAranayo nAnusartavya:" isa kathana se vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahIM kintu vahI Age 11vIM gAthA kI TIkA ke anta me kahate haiM " atha ca keSAJcitkadAcit so'pi prayojanavAn'' arthAt kinhIM logoM ko vyavahAra prayojanIbhUta hai punaH 12vIM gAthA kI TIkA meM svayaM zrI amRtacandra sUri kaha rahe haiM ki jo solaha tAva se tape zuddha svarNa ke samAna paramabhAva kA anubhava karate haiM, unake lie nizcayanaya prayojanavAna hai, usake pahale eka do Adi se lekara pandraha tAva taka zuddha hote hue suvarNa ke samAna aparamabhAva meM sthitajanoM ko vyavahAranaya prayojanIbhUta hai isakA artha spaSTa hai ki pUrNa zuddha hue bArahaveM guNasthAnavartI ke lie athavA jinake buddhipUrvaka rAga kA abhAva hai aise zuddhopayogI nirvikalpa dhyAnI muni ke lie nizcaya prayojanIbhUta hai| zeSa caturtha, paMcama, SaSTha, saptama guNasthAnavartI janoM ko vyavahAra pUrNataH kAryakArI haiN| kyoMki itanI spaSTatA anya TIkAoM meM dekhane ko nahIM milatI hai| samyaktva ke svarUpa kA pratipAdana karate hue AcArya zrI kundakunda ne kahA hai bhUyattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM ca / AsavasaMvaraNijjara baMdho mokkho ya sammattaM // 13 // (a.) bhUtArtha se jAne hue jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara nirjarA, bandha aura mokSa ye nava padArtha hI samyakatva hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 isa gAthA se eka prazna khar3A ho gayA hai ki bhUtArtha kI vivakSA se ye nava padArtha kaise hoMge kyoMki bhUtArtha to zuddhanaya hai| zuddhanaya se jIva ke sAtha karma kA saMbandha ho nahIM sakatA hai| taba bhUtArtha se kyA artha liyA jAya? isakA samAdhAna TIkA kartrI ne bahuta sundara kiyA hai ki yahA~ para 'bhUtArtha' zabda se azuddha nizcayanavarUpa bhUtArtha ko lenA cAhie isI gAthA kI tAtparyavRtti meM vyavahAra ke bhUtArthaM aura abhUtArthaM aura nizcaya ke bhUtArtha- abhUtArtha kiye gaye haiN| bhUtArthaM ke zuddha nizcaya aura azuddha nizcaya do bheda karanA caahie| zuddha nizcaya se nava padArtha kI vyavasthA nahIM bana sakatI hai kintu azuddha nizcaya se avazya bnegii| 24 isa TIkA kI yaha bhI vizeSatA hai ki jo viSaya sAmAnyataH spaSTa na ho rahA ho use mAtA jI ne praznottara zailI meM samajhAkara spaSTa kara diyA jaise ki- navapadArtha samyaktva kaise hoMgeM? kyoki AtmA kA zraddhAna rUpa bhAva samyagdarzana hotA hai ? isakA samAdhAna karate hue batAyA hai ki yahA~ kAraNa meM kArya kA upacAra karake abhedopacAra se ina navatatvoM ko hI samyagdarzana kaha diyA hai| cUMki ye navatattva jo zraddhAna rUpa samyaktva haiM usake lie kAraNa haiM athavA usake viSaya haiN| isa dRSTi se bhI viSaya, navatattva aura viSayI samyaktva inameM abheda karake abhedopacAra se inheM hI samyaktva kaha diyA hai| isa prakAra spaSTIkaraNa karanA TIkA kI apanI vizeSatA hai| isakI vizeSatAoM ko ginAyA nahIM jA sakatA hai yaha TIkA hara dRSTi se mahattvapUrNa hai| isameM samagratA ke darzana hote haiN| AtmakhyAti ke aMgabhUta kalazakAvya sAtha meM die gaye haiM unakA kAvyArtha rUpa meM artha upasthita kiyA gayA hai| vizeSArtha ko anya graMthoM ke pramANa dekara likhane se prAmANika banAyA gayA hai| samyaktva ke prakaraNa meM kalaza kAvya kA muktaka rUpa meM chAyAnuvAda dRSTavya Jian jisa taraha varNamAla kalApa meM svarNa nimagna rahA jaano| yaha Atmajyoti vaise hI nava tatvoM ke madhya chipI mAno // saba dravyoM se jo bhinna sadA hai eka rUpa ghetana dekhaa| hara paryAyoM meM 'Atmajyoti' ciccamatkAra bhAsita lekho // 44 isake dvArA 'Atma jyoti" ke svarUpa ko janasAdhAraNa ko samajhAne meM rocakatA utpanna kI gaI hai| isI prakAra AtmakhyAti ke anuvAda ke sAtha kalazoM kA kAvyArtha aura unakA bhI bhAvArtha dekara TIkA ko adhyAtmarasika vidvAnoM ke lie spRhaNIya banA diyA gayA hai| AcArya jayasena svAmI samyaktva kI pratipAdikA ukta gAthA se hI jIvAdhikAra kA prAraMbha karate hai| jayasenAcArya ke kathya ko bahuta sarala meM AryikA zrI ne prastuta kiyA hai| ki ye nava padArtha abheda ratnatraya lakSaNa nirvikalpadhyAna meM abhUtArtha hai isake pahale taka bhUtArtha haiN| isase bhUtArtha kA prayojanIbhUta yaha artha sughaTita ho jAtA hai aura isase yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki zuddhopayoga ke pahale pahale yaha nizcaya samyaktva bhI spaSTa ho Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 25 jAtI hai| yahA~ para bhI jo bhUtArtha ko nizcaya naya kahA hai usase azuddha nizcayanaya hI ThIka lagatA hai kyoMki zuddha nizcayanaya se to jIva trikAla zuddha siddha hI hai| aise hI pramANa naya Adi bhI chaThe guNasthAna taka prayojanIbhUta hI haiN|' isa prakAra se bhAvArtha aura vizeSArtha likhakara mAtA jI ne isa TIkA ko sarvajana bodhya banA diyA isIlie jabase yaha TIkA prakAza meM AyI svAdhyAyiyoM ne ise svAdhyAya kA viSaya banAyA hai| isameM gAthAoM kA padyAnuvAda bhI apanA mahatva rakhatA hai| lekhikA ne kAvya racanA ke mAdhyama se pUjA sAhitya kI jo abhivRddhi kI hai, vaisI adyAvadhi anya kisI kavi yA kaviyitrI ke dvArA nahIM huI hai| adhyAtma graMthoM kA padyAnuvAda bhI anUThA hai, jo gAthAoM ke pUrNa artha ko pragaTa karatA hai| TIkA meM anya matoM kA pakSa rakhate hue unakA khaNDana bhI bar3I kuzalatA se kiyA hai| yadyapi zrImatkundakundAcArya ajIvAdhikAra ke prAraMbha meM pAMca gAthAoM meM anya matAvalambiyoM kI AtmAviSayaka mAnyatAoM ko darzAte haiM AtmakhyAti aura tAtparyavRtti bhI unheM spaSTa karatI haiM kintu pAMcoM gAthAoM kA sAra saMkSepa meM AryikAzrI ne vizeSArtha dvArA darzAkara AtmAviSayaka mAnyatAoM ko sahaja meM batA diyaa| jaise gAthA meM AcArya deva ne pUrva pakSa kI tarapha se ATha mAnyatAe~ rakhI haiM 1. rAgadveSa Adi vibhAva pariNAma hI jIva hai| 2. karma hI jIva hai, 3. tIvra-manda anubhAga se sahita pariNAmoM kI paraMparA hI jIva hai, 4. zarIra rupa no karma hI jIva hai, 5 puNya- pApakarmoM kA samUha hI jIva hai, 6. sAtA asAtArUpa se sukha-dukha kA anubhava hI jIva hai, 7. AtmA aura karma ye donoM milakara hI jIva haiM, 8. AThoM karmoM kA saMyoga hI jIva hai|' isa prakAra se anya mAnyatAoM ko batAkara AcAryadeva kI kathanI ko sarala zabdoM meM batA diyA hai ki jIva aura pudgala anAdikAla se eka kSetrAvagAhI hokara saMsArI bane hue haiM vikAsa sahita aneka avasthAoM meM pariNamana karate haiN| ityAdi rUpa se jIva-ajIva adhikAra saMbandhI sabhI gAthAoM ko spaSTa kara bheda vijJAna ko samajhA diyA hai| vyavahAra-nizcaya kI paraspara maitrI rUpa mImAMsA adbhuta hai| nizcayAbhAsI ekAntavAdiyoM ke lie AMkheM kholane vAlI hai unake mithyAtva ko galAkara samyaktva kI jyoti pradAna karane vAlI hai| isa "jJAnajyoti" TIkA meM zuddhopayoga kI svAmitva vivakSA para vizeSa ciMtana hai| isameM aneka gAthAoM ke vizeSArthoM meM isa viSaya ko vistAra se kholA gayA hai| zuddhAtma svabhAva meM tallIna rahane vAlA hI zuddhopayogI hotA hai| zuddhopayoga ke bala se hI AsravabhavoM ko naSTa karatA hai| samayasAra kI kartRkarmAdhikAra kI 78vIM gAthA meM spaSTa kiyA gayA hai ki zuddhopayoga ke dvArA hI jIva vicAratA hai ki maiM nizcaya se eka hU~, zuddha hU~? mamatA rahita hU~ aura jJAnadarzana se paripUrNa huuN| ataH isI svabhAva meM sthita hotA huA evaM caitanya ke anubhava meM lIna hotA huA maiM ina krodhAdi samasta Asrava bhAvoM kA kSaya karatA huuN| AcArya jayasena ne bhUtAviSTa aura dhyAnAviSTa dRSTAntoM dvArA samajhAyA hai ki jaise kisI puruSa ke bhUta Adi graha laga gayA ho to vaha bhUta meM aura apane Apa meM bheda ko nahIM jAnatA huA manuSya se na karane yogya bar3I Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 bhArI zilA uThAnA Adi rUpa Azcaryajanaka vyApAra ko karatA huA dIkha par3atA hai, usI prakAra yaha jIva bhI vItarAgamaya parama sAmAyika bhAva meM pariNata hone vAlA zuddhopayoga hai lakSaNa jisakA aise bhedajJAna ke na hone se kAmakrodhAdibhAvoM meM pravRtti karane vAlA hotA hai| aura bhedajJAna hone para zuddhAtmA ke sukhAnubhavarupa svasaMvedana jJAna vAlA hotA hai|' vartamAna meM kucha loga avirata samyaktva ke kAla meM zuddhAtmA ke sukhAnubhava rUpa svasaMvedana kA samarthana karate haiM unheM samajhAte hue kahA hai ki svasaMvedana bhI sarAga aura vItarAga ke bheda se do prakAra kA hai arthAt- viSaya sukhAnubhava ke AnandarUpa svasaMvedana jJAna sarvajana prasiddha sarAga hai kintu jo zuddhAtmA ke sukhAnubhavarUpa svasaMvedana jJAna hotA hai, vaha vItarAga svasaMvedana hai ataeva yaha sarvatra mAnA cAhie ki vItarAga svasaMvedana zuddhopayoga ke binA saMbhava nahIM hai aura zuddhopayoga aprayatna nirvikalpa samAdhi ke binA saMbhava nahIM hai| zuddhAtmA kI bhAvanA aura zuddhopayoga ko eka mAnakara vartamAna meM aneka loga bhramita ho rahe haiM unake bhrama kA nivAraNa karate hue kahA hai ki zuddhAtmA kI bhAvanA va zuddhopayogI meM itanA hI aMtara hai jitanA kI vidyArthI aura adhyApaka meM hai| zuddhAtmA kI bhAvanA alabdhopalipsA nahIM prApta huI vastu ke prApta karane kI utsukatA rUpa hone se avirata samyagdRSTi Adi ke bhI hotI hai kintu zuddhopayoga to zuddhAtmA se tanmayatA rUpa hotA hai jaisA ki kundakunda svAmI ne kahA hai "jisane nija zuddhAtmA Adi padArtha aura sUtra ko bhalIbhA~ti jAna liyA hai| jo saMyama aura tapa se yukta hai| rAga rahita hai jisako sukha-duHkha samAna haiM, vaha zuddhopayogI zramaNa kahA gayA hai|' isase spaSTa hai ki kAma krodhAdi vikArI bhAvoM kA mUloccheda karane vAlA hI zuddhopayogI hai| gRhastha ko vikAroM kA mUloccheda kadApi saMbhava nahIM hai, kyoMki vaha kauTumbika kAryoM meM phaMsA hokara nirdvandatA prApta karane meM kaise samartha ho sakatA hai? ataeva avirata samyagdRSTi ko zuddhopayogI kahanA Agama ora adhyAtma kA apalApa hai| ___ AryikAzrI ne jJAnI ke svarUpa ko pratipAdita karane vAlI gAthA ko bhAvArtha ke dvArA sahaja bodhagamya banA diyA arthAt-jaba kartA-karma kA saMbandha chUTa jAtA hai, taba vaha AtmA jJAnI ho jAtA hai| yaha pUrNa jJAna to kevalajJAnI ke hotA hai usase pUrva zreNI meM mahAmuni nirvikalpa dhyAna meM anubhava karate haiN| ve mAtra jJAtA dRSTA hI rahate haiM zira para aMgIThI jalA dene para bhI unheM bhAna nahIM hotA hai, ve hI jJAnI kahalAte haiN| isase pahile zraddhAna mAtra se apane Apako jJAtA draSTA samajhate haiM, vizvAsa karate haiM kintu rAga-dveSa Adi rUpa se tadrUpa pariNata ho jAne se jJAnI nahIM ho pAte haiN| kalazakAvya ke dvArA bhI yahI batAyA gayA hai| isa prakAra udAharaNa Adi ke mAdhyama se samayasAra meM varNita viSayoM ko mAtA jI ne anUThe DhaMga se spaSTa kiyA hai| adhyAtma pradhAna samayasAra kI yaha hindI TIkA mAtA jI kI gaharI adhyAtmika abhiruci kI digdarzikA hai| isameM mAtA jI ne apanI buddhibala ke AdhAra para sUkSma se sUkSma AdhyAtmika viSayoM ko janasAmAnya ke lie grAhya banA diyA hai| AcArya zrI kundakundadeva, AcArya zrI amRtacandrasUri, AcArya zrI jayasena svAmI dvArA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 27 pratipAdita sUkSma aura gaMbhIra siddhAMtoM ko apanI sarala bhASA meM praznottara zailI aura udAharaNoM ke mAdhyama se samajhAkara jinavANI ArAdhakoM kA mahAn upakAra kiyA hai| samayasAra ko pUrvArddha aura uttarArddha do bhAgoM meM TIkA ke sAtha prakAzita karAyA gayA hai| pUrvArddha meM jIvAjIvAdhikAra, katRkarmAdhikAra, puNya-pApAdhikAra, AsravAdhikAra, saMvarAdhikAra kA vivecana hai aura uttarArddha meM nirjarAdhikAra, bandhAdhikAra, mokSAdhikAra, sarvavizuddhAnAdhikAra ke bAda syAdvAdAdhikAra kA varNana hai pariziSTa meM dasoM adhikAroM kI gAthAoM ko prastuta kiyA gayA hai| pUrvArddha meM prakAzita adhikAroM kA anvayArtha bhI uttarArddha meM prakAzita kiyA gayA hai jisase svAdhyAya karane vAle saMpUrNa graMtha ko uttarArddha eka bhAga dvArA par3ha sakate haiN| isa TIkA meM mAtA jI kI bejor3a bhASA zailI unake adhyayana, ciMtana evaM sAhitya sRjana bhASAnuvAda kI vilakSaNa pratibhA pada para dRSTigata hotI hai| samayasAra "uttarArddha" meM "pUrvArddha kI taraha hI zailI ko apanAyA gayA hai| nirjarAdhikAra meM samyagdRSTi kA varNana karate hue nimna gAthA hai evaM sammaddiTI appANaM guNAdi jANaya shaavN| udayaM kammavivAgaM ya mu adi taccaM viyaannNto|| arthAt - isa prakAra samyagdRSTi AtmA ko jJAyaka svabhAva jAnatA hai aura vAstavika tattva ko jAnate hue udaya svarupa karma ke phala ko chor3a detA hai| __ AcArya amRtacandra svAmI samyagdRSTi ko nija svarUpa ko jAnane vAlA aura karmoM ke udaya ke phalasvarupa se utpanna hue samasta parabhAvoM ko chor3ane vAlA batAkara use jJAna vairAgya saMpanna kahate haiN| kalaza ke mAdhyama kahate haiM ki "maiM samyagdRSTi hU~ mujhe kabhI bhI baMdha nahIM hotA hai aisA mAnakara jinakA mukha garva se U~cA aura pulakita ho rahA hai aise rAgI jIva bhale hI mahAvratAdi kA AcaraNa kareM tathA samitiyoM kA bhI utkRSTa rIti se avalambana leveM to bhI ve abhI bhI pApI haiM kyoMki ve AtmA aura anAtmA ke jJAna se rahita hone se samyagdarzana se hI rikta haiN| isa kalaza kAvya ke AdhAra para jo loga muniyoM ko pApI Adi zabdoM kA vyavahAra kara dete haiM una duSTa logoM ke lie TIkAkI ne vizeSArtha meM samajhAyA hai ki yaha graMtha mahAvrata-samitiyoM meM tatpara muniyoM ke lie hI hai ve hI sacce bhedajJAnI hokara samyagdRSTi banate haiM ve hI vItarAgI hokara karmabandha se chUTa sakate haiN| mahAvrata aura samiti Adi cAritra meM tatpara haiM phira bhI "maiM samyagdRSTi hU~, mujhe kadAcit bhI karmabandha nahIM hotA aisA ahaMkAra karake U~cA mukha karate hue ahaMkAra se cUra ho rahe haiM unako hI yahA~ pApI kahA hai| aryikAzrI ne spaSTa kiyA hai ki sarAgasaMyamI muniyoM ke dasaveM guNasthAna taka apane apane guNasthAnoM ke anusAra karmoM kA baMdha ho rahA hai| jAnakAra apane ko abandhaka nahIM khegaa| jo ahaMkAra kahe ki mere karmoM kA bandha nahIM ho rahA hai, vaha ajJAnI hai| ahaMkAra karane vAle bhI muni ko AcArya amRtacandrasUri jaise unake guru unheM pApI kaha sakate haiM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 na ki gRhastha vyakti jo niraMtara sAMsArika bhogoM meM lipta hai| jo virata haiM, ve kahate haiM ki samiti aura vrata pAlaka muni to pApI haiM aura hama samyagdRSTi haiM, aise loga saMyama dveSI haiM, muni drohI haiN| saMyama dveSI samyagdRSTi kadApi nahIM ho sktaa| rAgI jIva samyagdRSTi kyoM nahIM hotA? isa prazna ke uttara meM AcArya zrI kundakunda ne kahA hai ki jisake rAgAdi bhAvoM kA aNumAtra bhI vidyamAna hai, vaha bhale hI saMpUrNa zAstroM kA jJAtA ho, phira bhI AtmA ko nahIM jAnatA hai aura vaha AtmA kA na jAnatA huA anAtmA ko bhI nahIM jAnatA hai, vaha jIva-ajIva ko nahIM jAnatA huA samyagdRSTi kaise ho sakatA hai ?" gAthA saMkhyA 201 meM "savvAgamadharo vi' pada hai jisakA artha amRtacandrasUri 'zrutakavelI sadRza' karate haiN| zrutakevalI bhavaliMgI muni hI hote haiM, ve to samyagdRSTi niyama se hoMge, unameM samyaktvapane kA sandeha asaMgata hai ata: mAtA jI ne isa viSaya ko bahuta sundara spaSTIkaraNa diyA hai ki digambara mudrAdhArI koI koI gyAraha aMga caudaha pUrva ke jJAtA zrutakevalI hote haiM ve bhAvaliMgI muni hI hote haiM ataH sarvAgama se gyAraha aMga 10 pUrva taka kA hI jJAna lenA cAhie tathA ca. jo rAga kA aNumAtra bhI na hone se samyagdRSTi kahA hai ve samyagdRSTi gyArahaveM-bArahaveM guNasthAna meM vItarAgI hI hoNge| dasaveM guNasthAna taka ke sarAgI muni kathamapi nahIM hoNge| isa prakAra se "jJAna jyoti" nAmaka isa TIkA meM anya bhI aneka saiddhAMtika viSayoM ko spaSTa kiyA gayA hai| pUrA kA pUrA TIkA graMtha apane Apa meM adbhuta hai| samayasAra ke hArda ko prasphaTita karane meM pUrNarUpeNa samartha hai| mAtA jI ne isameM kisI bhI rUpa meM kamI nahI rahane dI hai| jahA~ mAtA jI kA pUjA sAhitya samRddha hai, vahA~ unakA TIkA sAhitya bhI apUrva hai| saMskRta kAvya jagat meM TIkAkAra ke rUpa meM jo khyAti mallinAtha ko milI sAhityazAstra ke TIkAkAra ke rUpa meM abhinava gupta ko milI unase bhI adhika saMskRta aura hindI TIkA karane meM AryikAratna zrI jJAnamatI mAtA jI kI kIrti hai| yadyapi mAtA jI kI dArzanika graMthoM kI TIkAoM ne vidvAnoM ko unakA caraNa caJcarIka banA diyA aura adhyAtmika graMthoM meM niyamasAra kI syAdvAda candrikA aura hindI TIkA mahatvapUrNa hai| samayasAra kI jJAnajyoti TIkA kI praMzasA ke lie zabda nahIM haiM nizcita rupa se sudhIjana isakA Adara ke sAtha paThana-pAThana karake AdhyAtmika rahasyoM ko AtmasAt kreNge| adhyAtma viSayoM kI pratipAdikA yaha TIkA mukti pathikoM ke lie atyadhika upayogI hai| saMdarbha (1) ja Navi sakkamaNajjo aNajjabhAsaM viNA u gaahelN| taha vyavahAreNa viNA paramatthuvaesaNamasakkaM ||8||smysaar (A. tA.) (2) vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhnno| bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jIvo / / 11 / / samayasAra (A.) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 (3) suddho suddhAdeso NAyavvo prmbhaavdrsiihiN| vavahAradesidA puNa je du aparameTThiA bhaave||12|| samayasAra (A.) 4. samayasAra, (pUrvAddha) pR. 79 5. dharmAdi chaho dravya mere kucha bhI nahIM haiM upayogayI AtmA nizcaya se kahI hai| unako hI dharma nirmamatva jJAni jana kaheM, muni zuddhajJAnI hI ise prApta kara sakeM- samayasAra 37 6. samayasAra, pUrvAddha pR. 179 7. kartRkarmAdhikAra (sa.sA.) gAA. 96 kI TIkA 8. vahI 9. suvididapayatthasuto saMyama tava saMjudo vigdraago| samaNosamasuhadukkho bhaNido suddhova ogotti / / 14 / / pravacanasAra 10. kammassa ya pariNAma Nokammasya ya taheva prinnaam| Na karei eyamAdA jo jANadi so havadi NANI / / 75 / / (A.) 11. samayasAra, pUrvArddha pR. 287 12. vyApyavyApaka bhAvarUpa ika meM anya svarUpa nhiiN| dravya auguNa bhAva- bhAvaka binA kartA na karma sthitI / / aisA zreSTha viveka bhedakara, jo mithyAndhakAra nshe| so jJAnI yaha dhanya zobhita aho kartRtva zUnya kahe / / 49 / / kartRkarmAdhikAra pR.286 13. samyagdRSTiH svayamayamahaM jAtu bandho na ye syA dityuttAnotpulakavadanA raaginnopyaacrntu| AlambatAM samitiparatAM te yato'dyApi pApA AtmAnAtmAvagamavira hAtsanti samyaktvariktAH / / 371| adhyAtmakalaza 14. paramANumittayaM pi tu rAyAdINaM tu vijjade jss| Navi so jANadi appANayaM tu savvAgamadharovi / / 201|| A. tA. 211 15. sa zrutakevalikalyo'pi tathApi jJAnamayabhAvanAmabhAvena na jAnAtyAtmAnaM yastu atmAnaM na jAnAti so'nAtmAnamapi na jAnAti ||ttii. Atma gA. 201 - maNDI AnandagaMja bar3auta u. pra. 27 disambara 2009, ravivAra, dopahara 1 baje vIra sevA mandira, sabhAgAra meM prAcyavidyA mahArNava AcArya jugalakizora 'mukhtAra' ke janma-jayantI ke pAvana prasaMga para AcArya jugalakizora mukhtAra smRti vyAkhyAnamAlA kA Ayojana kiyA jA rahA hai| sudhI pAThakoM se anurodha Apa isa vyAkhyAnamAlA meM sammilita hokara kAryakrama kA gaurava bddh'aaveN| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 RjusUtranaya aura bauddha darzana : jaina dRSTi se samIkSA -DaoN. anekAnta kumAra jaina vastu kI ananta dharmAtmakatA ko sApekSa dRSTi se abhivyakta karane ke abhiprAya se jainadarzana meM 'nayavAda' kA janma huaa| nayavAda vaha avadhAraNA hai jo vastu kI paraspara virodhI pratIta hone vAlI zaktiyoM ko unakI apekSAnusAra unheM eka nAma tathA sthAna detA hai| jainadarzana meM isIlie pramANa ke sAtha sAtha naya ko bhI pUrA mahattva diyA gayA hai tathA usakI svIkRti pramANAMza ke rUpa meM hai| adhigama ke bhI do hI upAya mAne gaye haiM- pramANa aura ny| vaktA tathA jJAtA ke abhiprAya ko bhI naya kI saMjJA dI gayI hai| isI AdhAra para yaha bhI kahA gayA hai ki vacana ke jitane bhI prakAra ho sakate haiM utane hI naya bhI ho sakate haiN| isake bAda bhI una sabhI nayoM ko mukhya rUpa se do rUpoM meM to dekhA hI jA sakatA hai- (1) dravyArthika naya (2) paryAyArthika ny| dravyArthika naya dravya ko lakSya karake carcA karatA hai tathA paryAya ko gauNa rakhatA hai| paryAyArthika naya dravya kI paryAya ko hI lakSya karatA hai tathA dravya dRSTi ko gauNa rakhatA hai| isI AdhAra para AdhyAtmika dRSTi se AtmAzrita kathana ko nizcaya naya tathA AtmA se pRthak parAzrita kathana ko vyavahAra naya kahate haiN|' jainadarzana meM sAta prakAra kI dRSTi ko lekara pramukhatA ke kAraNa sAta prakAra ke nayoM kA vizeSa rUpa se vivecana hai| ye sAta naya haiM- naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirur3ha tathA evaMbhUta' / yahA~ naigamanaya sAmAnya tathA vizeSa donoM ko grahaNa karatA hai tathA saMkalpapUrvaka apanA kathana karatA hai| saMgrahanaya sAmAnya ko apanA viSaya banAtA hai tathA bheda-prabheda ko gauNa rakhatA hai| vyavahAra kI dRSTi bheda-prabheda karake dekhane kI hai, usa samaya vaha sattA sAmAnya kI carcA bhI nahIM karatA, use gauNa rakhatA hai| ina tInoM se bhI jyAdA sUkSma RjusUtranaya hai jo kSaNamAtra kI paryAya ko hI apanA viSaya banAtA hai| zeSa tInoM nayoM kA saMbandha zabdoM ke prayoga, artha tathA vyApAra se hai ata: ve bhI apanA nirdhArita viSaya hI vyakta karate haiM tathA anya dRSTiyoM ko gauNa rUpa se svIkArate haiN| ina sAtoM nayoM meM samyak aura mithyApanA bhI hai| pratyeka naya jaba taka apanI dRSTi ko mukhya rakhakara, anya dRSTiyoM yA dharmoM ke prati gauNatA kI dRSTi rakhatA hai taba taka vaha 'samyak naya' kahalAtA hai| anya dRSTiyoM ko gauNa na karake yadi vaha unakA niSedha karane lagatA hai taba vaha 'mithyAnaya' kahalAtA hai ise durnaya athavA nayAbhAsa bhI kahA gayA hai| sAta prakAra ke nayoM meM caturtha naya 'RjusUtranaya' hai| RjusUtra naya kI dRSTi se yaha AtmA anitya hai tathA saba-kucha kSaNika hai| jainadarzana meM paryAyadRSTi kA siddhAMta RjusUtra naya ke rUpa meM eka aisA siddhAMta hai jisakI tulanA jainAcAryoM ne bauddhadarzana ke kSaNikavAda Adi pramukha siddhAMtoM se kI hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 RjusUtranaya kA lakSaNa anuyoga sUtra meM RjusUtranaya kA lakSaNa karate huye kahA gayA hai ki 'RjusUtranaya' vidhi- pratyutpannagrAhI arthAt vartamAna paryAya ko grahaNa karane vAlA hai|' vizeSAvazyaka bhASya bhI isa bAta kA samarthana karatA hai| darzana yuga ke lagabhaga sabhI jainAcAryoM ne isI lakSaNa ko saMkSipta tathA vistAra pUrvaka samajhAyA hai| unameM vAcaka umAsvAmI", AcArya siddhasena", pUjyapAda, akalaMka devA, vIrasena, vidyAnaMda, devasenA, siddharSi", mAilladhavalA, vAdirAjasUri, prabhAcandra, vAdidevasUri', malliSeNa tathA upAdhyAya yazovijaya pramukha haiN| laghu anantavIrya ke anusAra 'pratipakSa kI apekSA rahita zuddha paryAya ko grahaNa karane vAlA RjusUtra naya hai| isa prakAra kA lakSaNa mAtra inhoMne hI kiyaa| vaise yahA~ zuddhaparyAya se tAtparya vartamAnakSaNavartI arthaparyAya se hI hai jisakA grahaNa vartamAna ke kSaNa mAtra meM hI hotA hai| ata: laghuanantavIrya kA abhiprAya bhI lagabhaga vahI hai jo anya jainAcAryoM kA hai| RjusUtra naya ke bheda AcArya siddhasena ne RjusUtranaya ko paryAyAstika naya kA mUla AdhAra kahA hai aura usake bAda pravRtta hone vAle zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUtanaya ko isI RjusUtra naya ke bheda ke rUpa meM mAnyatA dI hai| dhavalAkAra vIrasenAcArya ne sarvaprathama RjusUtranaya ke do bheda kiye haiM- (1) zuddha RjusUtranaya (2) azuddha Rjusuutrny| yahA~ jo sUkSma sat kI svataMtra sattA ko viSaya karatA hai use sUkSma RjusUtranaya kahate haiM tathA jo vizeSoM kI ekatA ko grahaNa karake usakI svataMtra sattA ko viSaya karatA hai use sthUla RjusUtranaya karate haiN| arthAt zuddha RjusUtranaya arthaparyAya ko grahaNa karatA hai aura azuddha RjusUtranaya vyaJjana paryAya ko grahaNa karatA hai| Age ke AcAryoM meM devasena tathA mAilladhavala isI prakAra ke bheda karate haiN| isa prakAra hama pAte haiM ki paryAya ke jitane bhI prakAra ho sakate haiM unako nayavAda apanI eka abhivyakti detA hai| RjusUtra naya paryAya ko hI viSaya karatA hai usakI dRSTi samyak ekAMta isalie hai kyoMki vaha dravya kA niSedha nahIM karatA balki use gauNa kara detA hai| RjusUtranayAbhAsa aura bauddha darzana sanmati prakaraNa meM AcArya siddhasena RjusUtranaya (parizuddhaparyAyanaya) ke lie kahate haiM ki zuddhodana ke putra arthAt buddha kA darzana isa naya kA vikalpa hai| akalaMkadeva ke anusAra RjusUtranaya padArtha kI eka kSaNa rupa zuddha vartamAnakAlavartI arthaparyAya ko viSaya karane vAlA hai| isakI dRSTi se abheda koI vAstavika nahIM hai citrajJAna bhI eka na hokara aneka jJAnoM kA samudAya mAtra hai| isa taraha samasta jagata eka dUsare se bhinna hai| eka paryAya dUsarI paryAya se bhinna hai| yaha bheda itanA sUkSma hai ki sthUla dRSTi vAlo logoM ko mAlUma nahIM hotaa| jaise paraspara meM vibhinna vRkSa bhI dUra se saghana tathA ekAkAra rUpa se pratibhAsita hote haiM, ThIka isI taraha abheda eka pratibhAsika vastu hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 isa naya kI dRSTi meM eka yA nitya koI vastu hI nahIM hai, kyoMki bheda aura abheda kA paraspara meM virodha hai| isa taraha yaha RjusUtranaya yadyapi bheda ko mukhya rUpa se viSaya karatA hai para vaha abheda kA pratikSepa nahIM krtaa| yadi abheda kA pratikSepa kara de to bauddhAbhimata kSaNikatva kI taraha RjusUtrAbhAsa ho jaayegaa| sApekSa hI naya hotA hai, nirapekSa durnaya kahalAtA hai| jisa prakAra bheda kA pratibhAsa hone se vastu meM bheda kI vyavasthA hai usI prakAra jaba abheda kA pratibhAsa hotA hai to usakI bhI vyavasthA honI caahie| bheda aura abheda donoM hI sApekSa haiN| eka kA lopa hone se dUsare kA lopa ho jAnA avazyaMbhAvI hai| AcArya vidyAnaMda ke anusAra jo naya bAhya aura antaraMga dravyoM kA sarvathA nirAkaraNa karatA hai, use RjusUtrAbhAsa mAnanA cAhie, kyoMki vaha pratIti kA apalApa karatA hai| yahI bAta AcArya prabhAcandra bhI kaha rahe haiN| vAdidevasUri ke anusAraRjusUtranaya dravya ko gauNa karake paryAya ko mukhya karatA hai, kintu RjusUtrAbhAsa dravya kA sarvathA apalApa kara detA hai| vaha paryAyoM ko hI vAstavika mAnatA hai aura paryAyoM meM anugata rUpa se rahane vAle dravya kA niSedha karatA hai| bauddhoM kA mata kSaNikavAda yA paryAyavAda RjusUtrAbhAsa hai| malliSeNa bhI kahate haiM ki bauddha loga kevala RjusUtranaya mAnate haiN| upAdhyAya yazovijaya bhI yahI mAnate haiM ki kevala vartamAna paryAya ko svIkAra karane vAlA aura trikAlavartI dravya kA sarvathA niSedha karane vAlA RjusUtranayAbhAsa hai, jaise-bauddhmt| bauddhadarzana kI RjusUtranaya ke saMdarbha meM jainadRSTi se samIkSA RjusUtra naya kI bauddha darzana se tulanA AcArya vidyAnaMda ne sarvAdhika vistAra se kI hai| unhoMne bauddha darzana kI samIkSA karake usakA samAveza RjusUtranayAbhAsa meM kiyA hai| tattvArthazlokavArtika meM AcArya vidyAnaMda kahate haiM ki anvayI dravya kA sarvathA niSedha karane para kAryakAraNapanA, grAhyagrAhakapanA aura vAcya-vAcakapanA nahIM bntaa| taba aisI dazA meM apane iSTa tattva kA sAdhana aura para pakSa kA dUSaNa kaise bana sakegA? tathA lokavyavahAra satya aura paramArtha satya kaise ho sakeMge? jisakA avalambana lekara buddhoM kA dharmopadeza hotA hai| sAmAnAdhikaraNya, vizeSaNavizeSyabhAva, sAdhyasAdhanabhAva, AdhArAdheyabhAva ye saba kahA~ se bana sakeMge? saMyoga, viyoga, kriyA, kAraka kI sthiti, sAdRzya, visadRzatA, svasaMtAna aura parasaMtAna kI sthiti, samudAya, maraNapanA vagairaha aura bandha mokSa kI vyavasthA kaise bana sakegI? kSaNikavAdI bauddha kA mata hai ki sabhI padArtha eka kSaNavartI haiM, dUsare kSaNa meM unakA sarvathA vinAza ho jAtA hai| yadi padArthoM ko eka kSaNa se adhika do kSaNavartI mAna liyA jAyegA to unakA kabhI bhI nAza na ho sakane se kUTasthatA kA prasaMga A jAyegA, aura taba kUTastha padArtha meM krama yA akrama se arthakriyA na hone se avastupanA prApta hogaa| isa prakAra bauddha sthAyI dravya ko nahIM mAnate haiN| unakI aisI mAnyatA RjusUtranayAbhAsa hai kyoMki ukta mAnyatA pratIti viruddha hai| pratyabhijJAna pramANa se pratyeka bAhya aura antaraMga dravya pUrva paryAya aura uttara paryAya meM anusyUta Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 33 hI siddha hotA hai| jaise miTTI ke piNDa se ghar3A bana jAne para bhI miTTIpane kA nAza nahIM hotaa| phira bhI dravya kI paryAya pratikSaNa utpanna aura naSTa hotI rahatI hai| ata: vastu ko dravya rUpa se nitya aura paryAya rUpa se anitya mAnane para kUTasthatA kA prasaMga nahIM AtA aura aisA hone para usameM sarvathA arthakriyA kA bhI virodha nahIM hotA jisameM use avastupanA prApta ho| isa taraha dravya kA niSedha na karate hue bhI kSaNika paryAyoM ko viSaya karane vAlA RjusUtranaya hai aura sarvathA niranvaya kSaNika paryAyoM ko jAnane vAlA bauddha RjusUtranayAbhAsI hai| bauddha paraMparA ke aMtargata hI yogAcAra kI bhI eka viziSTa dArzanika paraMparA hai| vaha vijJAnAdvaitavAdI hai, bAhya padArthoM ko nahIM maantaa| usakA kahanA hai ki vAstavika dRSTi se vicAra karane para na koI kisI kA kAraNa hai aura na koI kisI kA kArya aura kArya-kAraNa bhAva kA abhAva hone se na koI kisI kA grAhaka hai na koI kisI se grAhya hai, na koI kisI kA vAcaka hai, na koI kisI kA vAcya hai, aura jaba kAryakAraNa bhAva kI taraha grAhyagrAhakabhAva, vAcya-vAcakabhAva bhI nahIM hai, to bAhya padArtha kaise siddha ho sakatA hai? ataH yogAcAra kI yaha mAnyatA bhI RjusUtranayAbhAsa hai| kyoMki kAryakAraNabhAva Adi ko vAstavika mAne binA yogAcAra apane mata kA samarthana aura dUsare ke pakSa kA khaNDana kaise kara sakegA? apane pakSa ke samarthana meM vaha jo kucha bolegA, vaha vAcaka kahA jAyegA aura usakA jo abhiprAya hogA vaha vAcya kahA jAyegA, tabhI vaha svapakSa kA samarthana kara sakatA hai aura aisA hone para vAvya-vAcaka bhAva kI siddha hotI hai| isa bAta para yogAcAra kA kahanA hai ki vAstava meM vAcya-vAcaka bhAva Adi nahIM haiM, kintu loka vyavahAra meM unheM mAnA jAtA hai| ataH kalpita lokavyavahAra se hama svapakSa kA sAdhana aura virodhI pakSa kA dUSaNa kreNge| ___ isa viSaya meM jainadarzana kA yaha pakSa hai ki eka lokavyavahAra satya aura eka paramArtha satya- ye do prakAra ke satya bhI pramANa se siddha nahIM hote| taba buddha kA upadeza bhI vAcya-vAcaka ke abhAva meM kaise bana sakatA hai? dharma kA upedaza tabhI siddha ho sakatA hai, jaba adharma ke upadeza meM dUSaNa uThAye jA skeN| ye saba vAcya-vAcaka bhAva mAnane para aura loka vyavahAra ko satya mAnane para hI sadha sakatA hai anyathA nahIM aura aisA mAnane para yogAcAra ko dvaitapane kA prasaMga prApta hogaa| isa prakAra bauddhoM kA citrAdvaita athavA saMvedanAdvaita ko kSaNika mAnanA bhI RjusUtrAbhAsa hai| AdhArabhUta dravya ko na mAnane se samAnAdhikaraNyabhAva kA bhI abhAva ho jaayegaa| do padArthoM kA samAna-adhikaraNa meM arthAt eka vastu meM Thaharane para hI samAna adhikaraNapanA banatA hai, kSaNikavAda meM aisA honA saMbhava nahIM hai, aura sAmAnAdhikaraNya ke abhAva meM yaha vizeSaNa-vizeSya bhAva kaise bana sakatA hai aura vizeSaNa vizeSya ke abhAva meM sAdhya sAdhana bhAva bhI nahI bana sakatA tathA dravya ke abhAva meM saMyoga ora vibhAga bhI nahIM bana sakatA, na kriyA hI bana sakatI hai| kriyA ke abhAva meM kArakoM kI vyavasthA nahIM bana sakatI aura taba koI bhI vastu vAstava meM arthakriyAkArI nahIM ho sktii| sadRza aura vidRza pariNAma bhI nahIM bana sakate, kyoMki pariNAmI dravya bauddhoM ko svIkRta nhiiN| pariNAmI ke abhAva meM pariNAma kaise ho sakatA hai? aura sadRza tathA visadRza sakatA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 pariNAma ke abhAva meM sva-saMtAna aura para-saMtAna kI sthiti nahIM bntii| kyoMki samAnatA aura asamAnatA ke AdhAra para hI svasaMtAna aura parasaMtAna siddha hotI hai| samudAya bhI nahIM banatA, kyoMki samudAyI aneka dravyoM ke asamudAya rUpa avasthA ko tyAgakara samudAya rUpa avasthA ko svIkAra karane para hI samudAya bana sakatA hai| yaha bauddha ko svIkAra nhiiN| isI se jIvana-maraNa, zubha-azubha karmoM kA anuSThAna, unakA phala, puNya-pApa kA bandha Adi bhI nahIM banatA? ata: bauddhoM kA kSaNikavAda ucita nahIM hai, vaha jainadarzana ke RjusUtranaya kI dRSTi jaisA pratIta to hotA hai kintu anya dRSTi kA niSedhaka hone se vaha RjusUtranayAbhAsa mAnA jA sakatA hai| saMdarbha : (1) vatthupamANavisayaM NayavisayaM havai vatthu eksN| Nayacakko gA. 171 (2) prmaannnyairaadhigmH|- tattvArthasUtra 1/6 (3) (i) pratipatturabhiprAyavizeSo nyH| vAdidevasUri kRta pramANanayatattvAloka 7/1 (ii)yojnyaanurbhipraayH| - akalaMka kRta laghIyastraya, 2/30 (4) jAvadiyA vayaNa vahA tAvadiyA ceva hoMti NayavAdA / -sanmatiprakaraNa-3/47 (5) sarvArthasiddhi- AcArya pUjyapAda, 1/33/241 (6) AtmAzrito nizcayanaya:parAzrito vyvhaarnyH| -AcArya amRcandra, samayasAra TIkA, gA. 272 (7) tattvArthasUtra 1/33 (8) nirapekSa nayA mithyaa.....| samaMtabhadrakRta AptamImAMsA, kA. 108 (9) paccuppannaggAhI ujjusuo NayavihI munneyvvo| - anuyogadvAra, nayanirupaNa, gA.139 tathA vizeSAvazyaka bhASya, bhAga-2, gA. 2184 (10) tattvArthadhigamabhASya 1/35 (11) sanmati prakaraNa 1/5 (12) sarvArthasiddhi pra.a. /33/pra.245 (13) rAjavArtika 1/33 pR.96-98 (14) jayadhavalA gA.13-14, pra. 185 (15) zlokavArtika 1/33/zlo.61 (16) AlApa paddhati-sU. 199 (17)nyAyAvatAra- kA. 29 para vRtti (18) nayacakra-gA. 210 (19)nyAyavinizcayavivaraNa 3/91 (20) pramayekamalamArtaNDa tRtIya bhAga naya vivecanam pR.662 (21) pramANanayatatvAloka 7/28-29 (22) prameyaratnamAlA 6/ pRSTha 347 (23) sanmati prakaraNa, 1/5 (24) dhavalA pR. 9,4/1/49 kadi annuyogdvaare| (25) suddhoaNataNaassa u parisudo pjjvviappo| - sa. pra. 3/48 (26) ghIyastraya 2/5/43kA. tathA 2/6/71 vivRtti shit|| (27) zlokavArtika 1/33/62 kA. (28) prameyakamalalamArtaNDa tRtIya nayavivecana, pR.662 (29) pramANanayatattvAloka 7/30-31 (30) syAdvAdamaJjarI, zloka 28 kI TIkA, pR. 248 (31) zlokavArtika, zloka 63 se 67, pR. 248-249 (32) vahI, vRtti shit| pR. 251 (33) vahI caturthakhaNDa, sUtra 1/33 pR.252 tathA tulanIya- paM. mANikacandra kauMdeya kI vyaakhyaa| (34) vahI, pR. 252 tathA paM. kauMdeya kI hindI vyaakhyaa| (35) etena citrAdvaitaM, saMvedanAdvaitaM, kSaNikamityapi mananamRjusUtrAbhAsatAmAyAtItyuktaM veditvyN| - vahI, pR. 253 (36) vahI, vRtti, pR. 253 (37) vahI, pR. 254 para vRtti tathA tulanIya paM. kauMdeya kI vyaakhyaa| - variSTha vyAkhyAtA, jainadarzana vibhAga lAlabahAdura zAstrI rASTriya saMskRta vidyApITha, naIdillI -16 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 maNDala vidhAna pUjana-jaina Agama ke Aloka meM DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' kisI bhI dharma ke paripAlana hetu devatA evaM devAlaya kI aparihArya AvazyakatA hotI hai| jaina dharma meM mUrti pUjA ko sarvaprathama saMsAra meM sthAna diyA aura yaha saba jAnate haiM ki kAlAntara meM anya paraMparAoM meM bhI isa vyavasthA kA anukaraNa kiyA gyaa| vartamAna meM prApta itihAsa kA avalokana kareM to yaha bAta pUrI taraha se siddha ho jAtI hai ki mUrti pUjA kA zreya jaina dharmAnuyAyiyoM ko hI jAtA hai| jahA~ jina mUrti virAjamAna hotI hai usa bhavana ko jinAlaya kahA jAtA hai| bharata cakravartI dvArA kailAza parvata para 72 jinAlayoM ke nirmANa kI bAta zAstra meM milatI hai| vartamAna meM bhI anekAneka utkRSTa jinAlaya haiM aura unake nirmANa kA krama anavarata jArI hai| jinAlayoM ke nirmANa meM saMskAroM kI mahatI bhUmikA hotI hai| yadi vAstu vyavasthA evaM dhArmika saMskAroM ke nirvahana pUrvaka jinAlayoM kA nirmANa kiyA jAtA hai to vaha jIvana evaM jIvoM ke lie yatheSTa phaladAyI hotA hai| cUMki jinAlayoM kI ginatI nau devatAoM meM hotI hai ataH unakA pUrI vidhi ke sAtha nirmANa evaM pratiSThA honA Avazyaka hai| kahate haiM ki khAna se nikalA huA patthara bhI ucita saMskAroM ko prApta kara devatA kI saMjJA ko prApta kara letA hai ata: yaha jarUrI hai ki saMskAroM ke AropaNa meM kisI prakAra kI kamI na rhe| jinAlaya nirmANa ke viSaya meM AcArya kahate haiM ki yadyapyArambhato hiMsA hiMsAyAH paapsmbhvH| tathApyatra kRtArambho mahatpuNyaM smshnute|| nirAlambanadharmasya sthitiryasmAttataH staam| muktiprAsAdasopAnamAptarukto jinaalyH|| arthAt jinAlaya ke nirmANa ke AraMbha meM hiMsA hotI hai, hiMsA se pApa lagatA hai to bhI jina maMdira bAMdhane (nirmANa) meM kiye jAne vAle AraMbha se mahA puNya prApta hotA hai| jina maMdira ke binA jina dharma kI sthiti nahIM rahatI tathA jina maMdira mukti rUpI mahala meM praveza karane ke lie sIr3hI ke samAna sahAyaka hotA hai| isa vyavasthA ke anusAra jina maMdira kA nirmANa Avazyaka hai| yaha sabhI ko vidita hai ki binA jinAlaya ke jina bimba sthApanA kI vyavasthA kaise saMbhava ho sakatI hai ? ___ hamAre zAstroM meM jina bimba darzana evaM jinAlaya darzana kI mahimA vizeSa batAyI gaI hai| AcArya raviSeNa ne padmapurANa (32/178-183) meM batAyA hai ki -"jo manuSya jina pratimA ke darzana kA cintavana karatA hai vaha belA kA, udyama kA abhilASI hotA hai, vaha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 telA kA, jo jAnA prAraMbha karatA hai vaha caulA kA, jo jAne lagatA hai vaha pA~ca upavAsa kA, jo kucha dUra calA jAtA hai vaha bAraha upavAsa kA, jo bIca meM pahuMca jAtA hai vaha pandraha upavAsa kA, jo maMdira ke darzana karatA hai vaha mAsopavAsa kA, jo maMdira ke A~gana meM praveza karatA hai vaha chahamAsopavAsa kA, jo dvAra meM praveza karatA hai vaha varSopavAsa kA jo pradakSiNA detA hai vaha zatavarSopavAsa kA, jo jinendra deva ke mukha kA darzana karatA hai vaha sahasra varSopavAsa kA aura svabhAva se stuti karatA hai vaha ananta upavAsa kA phala prApta karatA hai| vAstava meM jinendra bhakti se bar3hakara uttama puNya nahIM hai| jinabhakti se karmakSaya ko prApta ho jAte haiM aura jisake karma kSINa ho jAte hai, vaha anupama sukha se saMpanna paramapada ko prApta hotA hai|" isI taraha AcArya sakalakIrti ne pArzvanAtha carita (7/57-68) meM batAyA hai ki"jinendra bhagavAn ke uttama bimba Adi kA darzana karane vAle dharmAbhilASI bhavya jIvoM ke pariNAma tatkAla zubha va zreSTha ho jAte haiM, jinendra bhagavAn kA sAdRSya rakhane vAlI mahApratimAoM ke darzana se sAkSAt jinendra bhagavAna kA smaraNa hotA hai, niraMtara unakA sAkSAt dhyAna hotA hai aura usake phalasvarUpa pApoM kA nirodha hotA hai| jinabimba meM sAmyatA Adi guNa va kIrti, kAnti va zAnti tathA mukti kA sAdhanabhUta sthita vajrAsana aura nAsAgra dRSTi dekhI jAtI hai, isI prakAra dharma ke pravartaka jinendra bhagavAna meM ye saba guNa vidyamAna haiN| tIrthakara pratimAoM ke lakSaNa dekhane se unakI bhakti karane vAle puruSoM ko tIrthakara bhagavAn kA parama nizcaya hotA hai| isaliye una jaise pariNAma hone se, unakA dhyAna va smaraNa Ane se tathA unakA nizcaya hone se dharmAtmA janoM ko mahAna puNya hotA hai| jisa prakAra acetana maNi, maMtra, auSadhi Adi viSa tathA rogAdika ko naSTa karate haiM, usI prakAra acetana pratimAyeM bhI pUjA-bhakti karane vAle puruSoM ke viSa tathA rogAdika (janma-maraNa ke roga) ko naSTa karatI haiN|" mahAkavi raidhU ne bhI pAsaNAhacariu (6/18) meM kahA hai ki-'yadyapi jina pratimA acetana hai phira bhI use vedana zUnya nahIM mAnanA caahie| saMsAra meM nizcita rupa se pariNAma yA bhAva hI puNya aura pApa kA kAraNa hotA hai| jisa prakAra vajrabhitti para kanduka paTakane para usake sammukha vaha phaTa jAtI hai usI prakAra sukha-du:khakAraka niMdA evaM stutiparaka vacanoM ke prahAra se yadyapi pratimA bhaMga nahIM hotI tathApi usase zubhAzubha karma turanta laga jAte haiN| unameM se dhArmika karmoM ko svarga aura paraMparA se mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| yaha jAnakara zuddha bhAvanApUrvaka jina bhagavAn kA ciMtana karo aura unakI pratimA kA aharniza dhyAna kro|" isa taraha jina bimba darzana aura jinAlaya darzana ke pIche nihita bhAvoM kA patA calatA hai| jaina samAja meM paMcakalyANaka pratiSThA mahotsavoM ke mAdhyama se jina bimba saMskAra tathA maMdira evaM vedI pratiSThA, kalazArohaNa, dhvaja sthApanA Adi ke saMskAra karane kI anivArya paraMparA hai aura jaba maMdira nirmANa evaM mUrti pratiSThA vidhi-vidhAnAnusAra saMpanna ho jAtI he Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 37 taba maMdira evaM mUrti donoM pUjyatA ko prApta ho jAte haiN| isa vidhi-vidhAna ke karane ke lie yogya pratiSThAcArya honA Avazyaka hai| vasunandi zrAvakAcAra (388-389 ) meM pratiSThAcArya kA lakSaNa isa prakAra batAyA hai| desa-kula- jAi suddho Niruvama aMgo vizuddhasammatto paDhamANioyakusalo paiTThAlakkhaNavihividaNNU // sAvayaguNovavedI uvAsayanjhayaNattvathirabuddhi / evaM guNo par3aTThAirio jiNasAsaNe bhaNio / / arthAt jo deza, kula aura jAti se zuddha ho, nirupama aMga kA dhAraka ho, vizuddha samyagdRSTi ho, prathamAnuyoga meM kuzala ho, pratiSThA kI lakSaNa vidhi kA jAnakAra ho, zrAvaka guNoM se yukta ho, upAsakAdhyayana (zrAvakAcAra ) zAstra meM sthira buddhi ho, isa prakAra ke guNavAlA jina zAsana meM pratiSThAcArya kahA gayA hai| - eka anya sthAna para pratiSThAcArya ke lakSaNa isa prakAra batAye gaye haiN| syAdvAdadhuryo'kSaratA nirAlaso rogavihInadehaH, prAya: prakartA damadAnazIlo jitendriyo devagurupramANaH / zAstrArthasampatti - vidIrNavAdo dharmApadeza-praNayaH kSamAvAn / rAjAdimAnyo nayayogabhAjI tapovratAnuSThita-pUtadehaH / pUrvaM nimittAdyanumApako'rthasaMdehahArI vajanaikacittaH, sabrAhmaNo brahmavidAM pratiSTho jinaikadharmA gurudattamaMtraH / bhuktvA haviSyAnnamarAtribhojI nidrAM vijetuM vihitodyamazca, gataspRho bhaktiparAtmaduHkha- prANaye siddhimanurvidhijJaH / kulakramApAta suvidyayA vaH prAptosarga parihartumIzaH, soyaM pratiSThAvidhiSu prayoktA zlAghyA'nyathA doSavatI pratiSThA / arthAt pratiSThAcArya ko syAdvAda vidyA meM nipuNa, akSara ( bIja evaM maMtra) vettA, AlasyahIna, roga vihIna zarIra vAlA, kriyAoM meM kuzala, saMyamI (kaSAyoM kA damana karane vAlA-damI), dAnazIla, indriyoM ko jItane vAlA, deva, zAstra, guru ko pramANa mAnane vAlA, zAstrArtha rUpI saMpatti se yukta, vAda meM kuzala, dharmopadeza meM pAraMgata, kSamAvAn rAjA Adi ke dvArA mAnyatA prApta, nayoM kA jJAtA, yoga kA pAtra, tapa- vrata- anuSThAna Adi se pavitra deha vAlA, nimitta Adi ke anumAna karane meM artha jAnane meM kuzala, saMdeha kA hAraka, yajJa Adi meM dattacitta vAlA, sad-brAhmaNa (sadgRhastha), AtmA ko jAnane vAlA, pratiSThita, eka jina dharma se yukta guru se diyA gayA hai maMtra jisako eka bAra bhojana karane vAlA, rAtri " 2 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 bhojana kA tyAga karane vAlA, nidrA ko jItane vAlA aura puruSArtha meM kuzala honA caahie| icchA se rahita, bhakti parAyaNa, du:khoM ko dUra karane meM siddhi prApta, manuSyoM ke vidhAna ko jAnane vAlA, kulakramAgata suvidyA se yukta, jo prApta hue daivIya upasargoM kA dUra karane meM kuzala haiN| aisA vyakti pratiSThA vidhi ko prayoga meM lAne meM kuzala evaM prazaMsanIya kahA gayA hai| isase viparIta hone para pratiSThA doSa se yukta hogii| ukta kasauTI para hameM vartamAna pratiSThAcAryoM ko kasanA hogA aura jo binA yogyatA lie isa kSetra meM praveza kara gaye haiM unheM maNDala vidhAna, pratiSThAdi kAryoM se dUra karanA hogaa| jaina paraMparA meM jina sthAnoM para hama darzana, vaMdana, pUjana hetu nahIM jA pAte haiM yA jina Atmika guNoM ko hama pratyakSa nahIM dekha pAte haiM una sthAnoM aura bhAvoM athavA guNoM kI pUjA apane hI nikaTavartI sthAna para tadanurUpa maNDala kI racanA karake yogya pratiSThAcArya/ gRhasthAcArya ke nirdezana meM karate haiN| aSTAhrikA, solaha kAraNa, dasa lakSaNa Adi ke avasaroM para aise maNDala vidhAnoM kI vizeSa AyojanA kI jAtI hai tathA inase apekSita phala kI prApti bhI hote hue dekhI jAtI hai| kalpadruma vidhAna, siddhacakra vidhAna, tIna loka maNDala vidhAna, caturvizati tIrthakara vidhAna, sammedazikhara vidhAna, zAnti vidhAna, karmadahana vidhAna, navadevatA vidhAna, paMcaparameSThI vidhAna, ratnatraya vidhAna, solaha kAraNa vidhAna, dasa lakSaNa vidhAna Adi vidhAnoM kI lambI paraMparA hai| ataH maNDala-vidhAna Adi ko karane se pahale hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki isakA lakSya kyA hai kyoMki binA prayojana kArya kI siddhi nahIM hotI aura kArya kI siddhi ke lie paMcaparameSThiyoM ke prati bhakti aura usa bhakti kA phala apekSita hotA hai| Apta parIkSA meM AyA hai ki zreyomArgasya saMsiddhiH prsaadaatprmesstthinH| arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhu, ye paMca parameSThI kahe gaye haiM, inakI bhakti karanA caahie| inakI bhakti karane se asAtA karmo kA nAza hotA hai| kahA bhI hai maMgalamUrati paramapada-paMca dharo nita dhyaan| haro amaMgala vizva kA, maMgalamaya bhgvaan| maMgala jinavara pada namo, maMgala arhata dev| maMgalakArI siddhapada, so bandauM svymev|| maMgala AcAraja-muni, maMgala guru uvjhaay| sarvasAdhu maMgala karo, vandoM mnvckaay|| maMgalasarasvatimAta kA, maMgala jinavara dhrm| maMgalamaya maMgala karo, haro asAtA krm| jaina paraMparA meM ratnatraya deva, zAstra, guru ke bhakti ke lie kahA jAtA hai| yaha bhakti nAstikatA ke parihAra, ziSTAcAra ke pAlana aura nirvighna puNya prApti; ina tIna bAtoM ke lie honA cAhie Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 nAstikatvaparIhAraH shissttaacaar-prpaalnm| puNyAvAptizca nirvighnaM, shaastraadaavaaptsNstvaat| bhakti ke viSaya meM kahA jAtA hai ki- pUjyeSu guNeSu vA anurAgo bhktiH| arthAt pUjya puruSoM meM athavA unake guNoM meM anurAga karanA bhakti hai| eka anya lakSaNa ke anusAra mokSa prApti meM kAraNabhUta bhakti hI mahAn hotI hai| apane svarupa kI khoja ke lie (prApti ke lie) bhakti kahI gayI hai mokSakAraNasAmagrayAM bhaktireva griiysii| svasvaspAnusandhAnaM bhktirtybhidhiiyte| 1. tIrthakara bhakti, 2. siddha bhakti, 3. zruta bhakti, 4. cAritra bhakti, 5. yogi bhakti, 6. AcArya bhakti, 7. nirvANa bhakti, 8. paMcaguru bhakti, 9. naMdIzvara bhakti, 10. zAntibhakti, 11. samAdhi bhakti, 12. caityabhakti; ye bAraha bhaktiyAM prAkRta jaina sAhitya meM milatI haiN| bhakti kA lakSya isa prakAra batAyA hai ki dukkhakhao, kammakhao, bohilAho, sugaigamaNaM, samAhimaraNaM, jiNaguNasaMpatti hou mjjhN| arthAt mere du:khoM kA nAza ho, karmoM kA nAza ho| bodhi kI prApti ho| sugati meM gamana ho| samAdhi maraNa ho| mujhe jina guNa rupI saMpatti ho| hamAre yahAM maNDala vidhAna, pUjana Adi meM zuddhatA para vizeSa dhyAna rakhane kI paraMparA hai| dravya zuddhi, kSetra zuddhi, kAla zuddhi, bhava zuddhi aura bhAva zuddhi Avazyaka hai| jo inameM se eka ko bhI dUSita karatA hai vaha apekSita phala ko prApta nahIM krtaa| mAtra kAyika zuddhatA vizeSa mAyane nahI rkhtii| pUjA pIThikA meM kahA gayA hai ki - dravyasya zuddhimadhigamya yathAnurUpaM, bhAvasya shuddhimdhikaamdhigntukaamH| AlambanAni vividhAnyavalambya valgan, bhUtArtha-yajJa-puruSasya karomi yjnym|| arthAt apane bhAvoM meM parama zuddhatA ko pAne kA abhilASI maiM deza aura kAla ke anurUpa jala, candanAdi dravyoM kI zuddhatA ko pAkara jina stavana, jinabimbadarzana Adi aneka avalambanoM kA Azraya lekara bhUtArtha pUjya arihaMtAdi kA pUjana karatA huuN| vartamAna meM ina zuddhiyoM para vizeSa dhyAna nahIM diyA jaataa| kahIM-kahIM to vastra evaM pUjana dravya taka dhule hue nahIM hote| aise meM hama apekSita phala kI prApti kaise kara sakate haiM ? __ maNDala vidhAna Adi karate hue pUjaka kI bhAvanA hotI hai ki vaha apane jIvana meM aura sAtha meM dUsaroM ke jIvana meM maMgala hotA dekhe| isa bhAvanA se vaha bhAvanA karatA hai ki Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAlaH, kAle kAle ca samyagvitaratu maghavA vyAdhayo yAntu naashm| durbhikSaM cauramArI kSaNamapi jagatAM mA sma bhUjjIvaloke, jainendraM dharmacakra prasaratu satataM srvsaukhy-prdaayi|| isakA padyAnuvAda isa prakAra hai - hovai sArI prajA ko sukha balayuta ho dharma-dhArI nreshaa| hovai varSA samai pe tilabhara na rahe vyAdhiyoM kA andeshaa| hovai corI na mArI susamaya varate ho na duSkAla bhaarii| sAre hI deza dhArai jinavara vRSa ko jo sadAsa saukhykaarii|| arthAt samasta prajA ko sukha ho, rAjA balavAna aura dharmAtmA ho, samaya-samaya para varSA ho, kSaNabhara bhI roga-vyAdhiyAM na rheN| prANiyoM ko saMsAra meM corI aura mArI kA du:kha na ho| niraMtara acchA samaya rahe, burA kAla na aave| saMpUrNa deza jaina dharma ko dhAraNa kareM, jo sadA sukha karane vAlA hai| __vartamAna meM bhI hameM isI maMgala bhAvanA ke sAtha maNDala vidhAna pUjana Adi karanA caahie| ina AyojanoM meM jo mAtra boliyoM Adi ke mAdhyama se dhana saMgraha para hI vizeSa bala dete haiM unheM cAhie ki ve dhanadAna ke lie ina avasaroM kA sadupayoga kareM aura jo dAna ke sAta pramukha kSetra batAye gaye haiM unameM apane dhana kA yathAzakti, yathAbhakti upayoga kreN| yadi aisA kiyA to Aja bhI Apake sadbhAvoM ko saphala mila sakatA hai| hama maNDala racanA to kareM kintu ahaMkAra aura azuddhatA se baceM tAki vItarAgatA ke poSaNa kA yaha mArga niraMtara calatA rhe| jainam jayatu shaasnm| -pradhAna saMpAdaka- pArzva jyoti (mAsika) maMtrI- a. bhA. di. jaina vidvatpariSad ela-65, nyU iMdirAnagara, burahAnapura (ma.pra.) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 jainadharma aura rAjanIti - DaoN. ramezacandra jaina jaina rAjanIti kI yaha vizeSatA hai ki vaha dharma se anuprANita hai| dharma kI paribhASA dete hue AcArya samantabhadra ne kahA hai ki dezayAmi samIcInaM dharma krmnivrhnnm| saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe|| ratnakaraNDazrAvakAcAra-2 arthAt maiM samIcIna dharma kA upadeza kruuNgaa| yaha karmoM kA nirmUlana karane vAlA hai aura prANiyoM ko saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara uttama sukha meM rakha detA hai| AcArya zrI ne jainAn nahIM kahA 'sattvAn' khaa| ataH siddha hai ki dharma kisI saMpradAya vizeSa se saMbandhita nahIM hai| dharma nirbandha hai, nissIma hai, sUrya ke prakAza kI trh| sUrya ke prakAza ko hama bandhanayukta kara lete haiM, dIvAreM khIMcakara, daravAje banAkara, khir3akiyA~ lgaakr| Aja kI rAjanIti meM bhI dIvAreM, daravAje, ora khir3akiyA~ laga gaI haiM, jisake kAraNa jAtivAda, saMpradAyavAda, pU~jIvAda, samAjavAda, prAMtavAda, kSetrIyavAda Adi vibhinna vAda ubhara kara saMkIrNa svArthoM kI pUrti meM apane ko lIna kara rahe haiN| ___gaMgAnadI himAlaya se prAraMbha hokara nirbAdha gati se samudra kI ora pravAhita hotI hai| usake jala meM agaNita prANI kiloMle karate haiM, usake jala se Acamana karate haiM, usameM snAna karate haiM, usakA jala pIkara jIvana rakSA karate haiM, apane per3a-paudhe ko pAnI dete haiM, khetoM ko hariyAlI se sajA lete haiN| isa prakAra gaMgAnadI kisI eka prANI, jAti athavA saMpadrAya kI nahIM hai, vaha sabhI kI hai| kintu usako yadi koI apanA batAye to gaMgA kA kyA doSa hai ? isI prakAra bhagavAna vRSabhanAtha va bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita dharma para kisI jAti vizeSa kA Adhipatya saMbhava nahIM hai| dharma aura dharma ko pratipAdita karane vAle mahApuruSa saMpUrNa loka kI akSaya nidhi haiN| mahAvIra kI sabhA meM kyA kevala jaina hI baiThate the ? nhiiN| usa sabhA meM deva, devI, manuSya, striyA~, pazu-pakSI sabhI ko sthAna milA huA thaa| ataH dharma kisI paridhi meM ba~dhA nahIM hai, usakA kSetra prANimAtra taka vistRta hai|' prAcIna rAjAoM kI rAjanIti sabhI ke yoga aura kSema taka vistRta thii| AcArya vAdIbhasiMha ne rAjya ko yoga aura kSema kI apekSA vistAra se tapa ke samAna kahA hai; kyoMki tapa tathA rAjya se saMbandha rakhane vAle yoga aura kSema ke viSaya meM pramAda hone para adha:patana hotA hai aura pramAda na hone para bhArI utkarSa hotA hai| AcArya guNabhadra ke anusAra rAjya meM rAjya vahI hai, jo prajA ko sukha dene vAlA ho| candaprabhacarita ke anusAra uttama dezoM ke jo lakSaNa prApta hote haiM unameM upajAU aura ramaNIya bhUmi, svaccha sarovara, dIrghikAyeM, nadiyA~, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 khanija kA kSetra, utkRSTa dhAnya saMpadA, vRkSAdi vanaspati, ItiyoM kI bAdhA na honA, pramudita, sucaritra, nirvyasanI prajA, prajApAlaka rAjA uttama jalavAyu, uttama patha tathA abhilaSita vastuoM kI prApti honA pramukha hai| ye vizeSatAe~ uttama prAkRtika evaM mAnasika paryAvaraNa ko sUcita karatI hai| AcArya raviSeNa kRta padmacarita ke adhyayana se rAjya kI utpatti ke jisa siddhAMta ko sarvAdhika bala milatA hai, vaha hai sAmAjika samajhautA siddhaant| Adhunika yuga meM isa siddhAMta ko adhika bala dene vAle hAbsa, rUso aura laoNka haiN| inameM bhI padmacarita kA rAjya kI utpatti saMbandhI saMketa Adhunika yuga ke rUso aura laoNka ke siddhAMta se bahuta kucha milatA julatA hai| isa siddhAMta ke anusAra rAjya daivIya na hokara eka mAnavIya saMsthA hai, jisakA nirmANa prAkRtika avasthA meM rahane vAle vyaktiyoM dvArA pArasparika samajhaute ke AdhAra para kiyA gayA hai| isa siddhAMta ke sabhI pratipAdaka atyanta prAcIna kAla meM eka aisI prAkRtika avasthA ke astitva ko svIkAra karate hai, jisake antargata jIvana ko vyavasthita rakhane ke lie rAjya jaisI koI vyavasthA nahIM thii| isa prAkRtika avasthA ke viSaya meM matabheda hai| kucha ise pUrva sAmAjika tathA kucha ise pUrva rAjanaitika avasthA mAnate haiN| isa prAkRtika avasthA ke antargata vyakti apanI icchAnusAra prAkRtika niyamoM ko AdhAra mAnakara apanA jIvana vyatIta karate the| kucha ne prAkRtika avasthA ko atyanta kaSTaprada tathA asahanIya mAnA hai to kucha ne isa bAta kA pratipAdana kiyA hai ki prAkRtika avasthA meM mAnavajIvana AnaMdapUrNa thaa| padmacarita meM isI dUsarI avasthA ko svIkAra kiyA gayA hai| isa avasthA ko tyAgane kA kAraNa sAdhanoM kI kamI tathA prakRti meM parivartana hone se utpanna huA bhaya thaa| ina saMkaToM ko dUra karane ke lie samaya samaya para vizeSa vyaktiyoM kA janma huaa| ina vyaktiyoM ko kulakara kahA gayA rAjya kI utpatti kA mUla ina kulakaroM aura inake kAryoM ko hI kahA jA sakatA hai| ___ AdipurANa ke anusAra pahale bhogabhUmi thii| duSTa puruSoM kA nigraha karanA aura unheM daNDa denA tathA sajjanoM kA pAlana karanA, yaha krama bhogabhUmi meM nahIM thA, kyoMki usa samaya puruSa niraparAdha hote the| bhogabhUmi ke bAda karmabhUmi kA prAraMbha huaa| isa samaya yaha AzaMkA huI ki daNDa dene vAle rAjya kA abhAva hone para prajA asatyanyAya kA Azraya karane lgegii| arthAt balavAn nirbala ko nigala jaaegaa| ye loga daNDa ke bhaya se kumArga kI ora nahIM daur3eMge, isalie daNDa dene vAle rAjA kA honA ucita hai aura aisA rAjA hI pRthvI jIta sakatA hai| jisa prakAra dUdha dene vAlI gAya se use kisI prakAra kI pIr3A pahu~cAe binA usakA dUdha duhA jAtA hai aura aisA karane se gAya sukhI rahatI hai, tathA duhane vAle kI bhI AjIvikA calatI rahatI hai, usI prakAra rAjA ko bhI prajA se Teksa Adi ke rUpa meM ucita dhana vasUla karane kA vidhAna hai| vaha dhana pIr3A na dene vAle karoM se vasUla kiyA jA sakatA hai| aisA karane se prajA bhI du:khI nahIM hotI aura rAjya vyavasthA ke lie yogya dhana bhI saralatA se milA jAtA hai, aisA socakara bhagavAn vRSabhedava ne kucha logoM ko daNDadhara rAjA banAyA; kyoMki prajAoM ke yoga aura kSema kA vicAra karanA rAjAoM ke hI AdhIna hotA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 43 hai| acche rAjA ke hone para anyAya zabda hI pRthcI para naSTa ho jAtA hai tathA prajA ko bhaya aura kSobha nahIM hote haiN| rAjya kA phala dharma (jina kartavyoM ke karane se svarga aura mokSa kI prApti hai|'') artha (jisase manuSya ke sabhI prayojanoM kI siddhi hoM'' aura kAma (jisase samasta indriyoMsparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra meM bAdhArahita prIti ho) kI prApti he| ukta phala pradAtA hone ke kAraNa AcArya somadeva ne use namaskAra kiyA hai| nIti dharma kI prAraMbhika bhUmikA hai| nItivettA rAjA pRthvI ko strI ke samAna vaza meM kara letA hai| nyAyamArga kA vettA hone ke kAraNa kisI viSaya meM visaMvAda hone para loga usake pAsa nyAya ke lie Ate haiM / uttama rAjA na to atyanta kaThora hotA hai ora na atyanta komala, apitu madhyama vRtti kA Azraya kara jagata ko vazIbhUta karatA hai| isake atirikta rAjA ke aneka karttavya batalAe gae haiM, jinameM se pramukha nimnalikhita haiM- 1. kulapAlana 2. matyanupAlana 3. AtmAnupAlana 4. prajApAlana 5. mukhya varga kI rakSA 6. ghAyala aura mRta sainikoM kI rakSA 7. sevakoM kI daridratA kA nivAraNa tathA sammAna 8. yogya sthAna para niyukti 9. kaNTaka zodhana 10. kRSi kArya meM yoga denA 11. akSaramlecchoM ko vaza meM karanA 12. samaJjasatva dharma kA pAlana 13. durAcAra kA niSedha tathA 14. lokApavAda se bhayabhIta honaa| 1. kulapAlana- kulAmnAya kI rakSA karanA aura kula ke yogya AcaraNa kI rakSA ___ krnaa| 2. matyanupAlana- rAjAoM ko vRddha manuSyoM kI saMgati rUpI saMpadA se indriyoM para vijaya prAptakara dharmazAstra aura arthazAstra se apanI buddhi ko susaMskRta karanI caahie| 3. AtmAnupAlana- isa loka tathA paraloka saMbandhI apAyoM, vighnoM se AtmA kI rakSA krnaa| 4. prajApAlana- prajA ke kArya ko dekhanA tathA prajA kI rakSA krnaa| 5. mukhyavarga kI rakSA- jo rAjA apane mukhya bala se puSTa hotA hai, vaha samudrAnta pRthvI ko binA kisI yatna ke jIta letA hai| 6. ghAyala aura mRta sainikoM kI rakSA- saMgrAma meM kisI bhRtya ke mara jAne para usake pada para usake putra athavA bhAI ko niyukta krnaa| 7. sevakoM kI daridratA kA nivAraNa tathA sammAna- rAjA ko cAhie ki apanI senA meM kisI yoddhA ko uttama jAnakara use acchI AjIvikA dekara sammAnita kre| jo rAjA apanA parAkrama prakaTa karane vAle vIra puruSa ko usake yogya satkAroM se saMtuSTa rakhatA hai| usake bhRtya sadA usa para anurakta rahate haiM aura kabhI bhI usakA sAtha nahIM chor3ate hai| 8. yogya sthAna para niyukti- jisa prakAra gvAlA apane pazuoM ko kA~ToM aura pattharoM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 se rahita tathA zIta aura garmI Adi kI bAdhA se zUnya vana meM carAtA huA bar3e prayatna se usakA poSaNa karatA hai, usI prakAra rAjA ko bhI apane sainika ko kisI upadravahIna sthAna para rakhakara unakI rakSA karanA caahie| yadi vaha aisA nahIM karegA to rAjya kA parivartana hone para cora, DAkU tathA anya rAjA loga usake ina sevakoM ko pIr3A dene lgeNge| 9. kaNTakazodhana- cora, caraTa (deza se bAhara nikAle gae aparAdhI), annapa (khetoM yA makAnoM kI mApa karane vAle), dhamana (vyApAriyoM kI vastuoM kA mUlya nizcita karane vAle), rAjA ke premapAtra, ATavika (vana meM rahane vAle bhIla yA adhikArI) talAra (choTe choTe sthAnoM meM niyukta kie hue adhikArI), bhIla, juArI, maMtrI aura amAtya Adi adhakArIgaNa) AkSazAlika (juArI), niyogi (adhikArI varga), grAmakUTa (paTavArI) aura vArddhaSika (anna kA saMgraha karane vAle vyApArI) ye rASTra ke kaNTaka haiN| ukta rASTra ke kaNTakoM meM se anna kA saMgraha karake durbhikSa paidA karane vAle vyApArI loga deza meM anyAya kI vRddhi karate haiM tathA taMtra (vyavahAra) evaM deza kA nAza kara dete haiN| vArddhaSikoM (lAbhavaza rASTra kA anna saMgraha kara durbhikSa paidA karane vAle vyApAriyoM) kI karttavya, akarttavya meM lajjA nahIM hotI athavA unameM saralatA nahIM hotI- kuTila svabhAva vAle hote haiN| jisa deza meM rAjA pratApI tathA kaThora zAsana karane vAlA hotA hai, usake rAjya meM rASTra kaNTaka nahIM hote haiN| 10. kRSi kArya meM yoga denA- rAjA ko Alasya rahita hokara apane adhIna grAmoM meM bIja denA Adi sAdhanoM dvArA kisAnoM se khetI karAnA caahie| vaha apane deza meM kisAnoM dvArA bhalIbhA~ti khetI karAkara dhAnya saMgraha karane ke lie unase nyAyapUrNa ucita aMza le| aisA hone se usake bhaNDAra Adi meM bahuta sI saMpadA ikaTThI ho jaayegii| usase usakA bala bar3hegA tathA saMtuSTa karane vAle dhAnyoM se usakA deza bhI puSTa athavA samRddhizAlI ho jaaegaa| 11. akSaramleckSoM ko vaza meM karanA- apane Azrita sthAnoM para prajA ko du:kha dene vAle jo akSaramleccha haiM, unheM kula zuddhi pradAna karanA Adi upAyoM se apane adhIna karanA caahie| apane rAjA se satkAra pAkara ve phira upadrava nahIM kreNge| yadi rAjAoM se unheM sammAna prApta nahIM hogA to ve pratidina kucha na kucha upadrava karate rheNge| jo akSaramleccha apane hI deza meM saMcAra karate hoM, unase rAjA ko kRSakoM kI taraha kara avazya lenA caahie| jo ajJAna ke bala se akSaroM dvArA utpanna ahaMkAra ko dhAraNa karate haiM, pApasUtroM se AjIvikA karane vAle ve akSaramleccha kahalAte haiN| hiMsA karanA, mAMsa khAne se prema rakhanA, balapUrvaka dUsaroM kA dhana apaharaNa karanA aura dhUrtatA karanA, yahI mlecchoM kA AcAra hai|" ___ 12. samaJjasatva dharma pAlana- prajA ko viSama dRSTi se na dekhanA, saba para samAna dRSTi rakhanA, samaJjasatva dharma hai| isa guNa ke dvArA ziSTa guNoM kA pAlana aura duSTa puruSoM kA nigraha karanA caahie| jo puruSa, hiMsA Adi doSoM meM tatpara rahakara pApa karate haiM, ve duSTa kahalAte haiN| jo kSamA, saMtoSa Adi ke dvArA dharmadhAraNa karane meM tatpara haiM, ve ziSTa kahalAte haiN| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 varAMgacarita meM pratipAdita rAjA ke guNa- varAMgacarita meM dharmasena aura varAMga Adi rAjAoM kA varNana kiyA gayA hai| ina guNoM ko dekhane se aisA lagatA hai ki jaTAsiMhanandi uparyukta rAjAoM ke bahAne zreSTha rAjA ke guNoM kA hI varNana kara rahe haiN| isa dRSTi se acche rAjA ke nimnalikhita guNa prApta hote haiM rAjA ko AkhyAyikA, gaNita tathA kAvya ke rasa ko jAnane vAlA, gurujanoM kI sevA kA vyasanI, dRr3ha maitrI rakhane vAlA, pramAda, ahaMkAra, moha aura IrSyA se rahita, sajjanoM aura bhalI vastuoM kA saMgraha karane vAlA, sthira mitroM vAlA, madhurabhAvI, nirlobhI, nipuNa aura bandhu bAndhavoM kA hitaiSI honA caahie| usakA Antarika aura bAhya vyaktitva isa prakAra ho ki vaha saundarya dvArA kAmadeva ko, nyAyanipuNatA se zukrAcArya ko, zArIrika kAnti se candramA ko, prasiddha yaza ke dvArA indra ko, dIpti ke dvArA sUrya ko, gaMbhIratA tathA sahanazIlatA se samudra ko aura daNDa ke dvArA yamarAja ko bhI tiraskRta kara de| apanI svAbhAvika vinaya se utpanna udAra AcaraNoM evaM mahAna guNoM dvArA vaha una logoM ke bhI mana ko mugdha kara le, jinhoMne usake viruddha vaira kI dRDha gA~Tha bA~dha lI ho| vaha kula, zIla, parAkrama, jJAna, dharma tathA rAjanIti meM bar3ha-car3hakara ho / rAjA ko cAhie ki usake anugAmI sevaka usase santuSTa raheM tathA pratyeka kArya ko tatparatA se kareM, usake mitra samIpa meM ho aura vaha hara samaya saMbandhiyoM para Azrita na rhe| prabuddha aura sthira honA rAjA kA bahuta bar3A guNa hai| jo vyakti svayaM jAgatA hai, vahI dUsaroM ko jagA sakatA hai| jo svayaM sthira hai, vaha dUsaroM kI Dagamaga avasthA kA anta kara sakatA hai jo svayaM nahIM jAgatA hai aura jisakI sthiti atyanta DA~vADola hai, vaha dUsaroM ko na to prabuddha kara sakatA hai aura na sthira kara sakatA hai| rAjA kI kIrti saba jagaha phailI honI cAhie ki vaha nyAyanIti meM pAraMgata, duSToM ko daNDa dene vAlA, prajA kA hitaiSI aura dayAvAn hai| rAjA rAjasabhA meM pahile jo ghoSaNA karatA hai, usake viparIta AcaraNa karanA anupayukta tathA dharma ke atyanta viruddha hai| isa prakAra ke kArya kA sajjana puruSa parihAsa karate haiN| rAjA dharma, artha aura kAma puruSArthoM kA isa DhaMga se sevana kare ki usameM se kisI eka kA anya se virodha na ho| isa vyavasthita krama ko apanAne vAlA rAjA apanI vijaya patAkA phaharA detaa"| rAjA kI dinacaryA aisI honI cAhie ki vaha prAtaH se saMdhyA samaya taka puNyamaya utsavoM meM vyasta rhe| apane snehI bandhu, bAndhava, mitra tathA arthijanoM ko bheMTa Adi detA rhe| aise rAjA kI pratyeka ceSTA prajA kI dRSTi meM prAmANika hotI hai| ataH vaha usa para aDiga vizvAsa rakhatI hai| rAjA kA viveka ApattiyoM meM bhI kama nahIM honA caahie| saMkaTa ke samaya va kisI prakAra kI asamarthatA kA anubhava na kare tathA use apane kAryoM kA itanA adhika jJAna ho ki karttavya, akarttavya, zatrupakSa, AtmapakSa tathA mitra aura zatru ke svabhAva ko jAnane meM dera na lge| jisa rAjA kA abhyudaya bar3hatA hai, usake pAsa acche mitra, bAndhava, uttama ratna, zreSTha hAthI, sulakSaNa azva, dRr3ha ratha Adi harSa tathA ullAsa ke utpAdaka nUtana sAdhana anAyAsa hI Ate rahate haiN| rAjA kA yaha karttavya hai ki rAjya meM par3e hue nirAzrita bacce, buDDhoM tathA striyoM, atyAdhika kAma lie jAne ke kAraNa svAsthya naSTa ho jAne para kisI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 bhI kArya ke ayogya zramikoM, anAthoM, andhoM, dInoM tathA bhayaMkara rogoM meM phaMse hue logoM kI sAmarthya, asAmarthya tathA unakI zArIrika, mAnasika durbalatA Adi kA patA lagAkara unake bharaNa poSaNa kA prabandha kre| jina logoM kA eka mAtra kArya dharmasAdhanA ho, use guru ke samAna mAnakara pUjA kare tathA jina logoM ne pahile kie gae vaira ko kSamA yAcanA kara zAnta karA diyA ho, unakA apane putroM ke samAna bharaNa poSaNa kre| kintu jo avivekI hoM tathA ghamaNDa meM cUra hokara bahuta baDha car3hakara caleM athavA dUsaroM ko kucha na samajheM, una logoM ko apane deza se nikAla deN| jo adhikArI athavA prajAjana svabhAva se komala hoM, niyamoM kA pAlana karate hue jIvana vyatIta kareM, apane kartavyoM Adi ko upayukta samaya ke bhItara kara deM, una logoM ko samajhane tathA puraskAra Adi dene meM vaha atyanta tIvra hoN| rAjA ko prajA kA atyadhika pyArA honA caahie| vaha saba paristhitiyoM meM zAnta rahe aura zatruoM kA unmUlana karatA huA apanI truTiyoM kA bar3hAtA rhe|'' rAjA ke uparyukta sabhI guNoM ko dekhane se jJAta hotA hai ki jainAcAryoM ne jainadharma ke prAyaH sabhI viziSTa siddhAMtoM ko, jo ki zrAvaka pAlana kara sakatA hai, rAjAoM ke jIvana meM utArane kA prayatna kiyA hai| ina sabhI siddhAMtoM meM prema, maitrI, kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, indriyanigraha, ahiMsA, mRdubhASaNa, zIla, prabuddhatA, trivarga kA avirodha rupa se sevana, puNyArjana, dAna-AhAradAna, auSadhidAna, abhayadAna, jJAnadAna, AzrayadAna, bar3oM ke prati sammAna, puraskAra denA, kula kI rakSA, AtmAnupAlana, daridratA nivAraNa, kRSi ko samunnata karanA, zramikoM kI rakSA karanA Adi pramukha hai| inakA pAlana karane se rAjA aura prajA kA vyaktitva pariSkRta hotA hai ora jIvana meM sukha-zAMti hotI hai| saba prakAra ke upadrava dUra hote haiM aura samRddhi vRddhiMgata hotI hai| saMdarbhaH 1. AcArya vidyAsAgara pravacanAmRta pR.9, prakAzaka- zrI candraprabha di0 jaina maMdira (atizaya kSetra) phirojAbAda (u.pra.) prathamAvRtti 2. kSatracUr3AmaNi 11/ 8 3 . uttara purANa 52/40 4. DaoN. vijayalakSmI jaina: jaina rAjanaitika ciMtanadhArA pR. 31 prakAzaka- AcArya jJAnasAgara vAgarthavimarza kendra, seTha jI kI nasiyA~, byAvara (rAja.) prathama sNskrnn| 5. pukharAja jaina rAjanItivijJAna ke siddhAMta pR. 20 6. padmacarita 3/49-63 prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, lodI roDa, naI dillI 7. vahI 33/74 8. vahI 3/85 9. vahI 3/88 10. AcArya jinasenaH AdipurANa 16/251 11. AdipurANa 16/252-255 12. vahI 4/169 13. nItivAkyAmRta 1/1 14. vahI 2/1 15. vahI 3/1 16. vahI 1. maMgalAcaraNa 17. AcArya jinasena : harivaMzapurANa 17/54 18. vahI 17/94 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 19. AdipurANa 4/163 20. vahI 42/5 21. vahI 38/272 22. vahI 42/113 23. vahI 17/32 24. vahI 42/139 25. vahI 42/143 26. vahI 42/146-152 27. vahI 42/153-152 28. vahI 42/161-163 29. AcArya somadevaH nItivAkyAmRta 8/21-2430. AdipurANa 42/174-178 31. vahI 42/179-184 32. vahI 42/199-203 33. AcArya jaTAsiMhanandiH varAMgacarita 1/48-4934. vahI 1/50 35. vahI 1/54 36. vahI 2/10 37. vahI 2/30 38. vahI 13/34 39. vahI 15/50 40. vahI 19/9 41. vahI 24/1, 22/18 42. vahI 28/1 43. vahI 28/68 44. vahI 22/4 45. vahI 22/76 46. vahI 22/5 47. vahI 22/6 48. vahI 22/8 49. vahI 22/21 - jaina maMdira ke pAsa, bijanaura (u.pra.) pAThakoM se anurodha hai ki Apako anekAnta patrikA meM chape lekha kaise lage ? apane sujhAva aura TippaNI se avagata karAve tAki hama use pAThakIya pratikriyA ke antargata prakAzita kara ske| vIra sevA maMdira (jaina darzana zodha saMsthAna) ke pustakAlaya kA DijITalAIjezna kA kArya cala rahA hai, jisake antargata Agama, prAcIna hastalikhita zAstroM, jaina zodha patroM, jaina saMskRti ke prAcIna citroM ityAdi ko surakSita kiyA jA rahA haiN| sudhI pAThakoM se anurodha hai ki yadi unake pAsa yA nikaTastha mandirajI meM isa prakAra kI koI sAmagrI prApta ho to saMsthA ke pate yA I-mela para bhejakara yA sUcanA pradAnakara prAcIna dharoharoM ko surakSita karane meM sahayoga kreN| ke pazcAt unako vApasa bheja diyA jaaegaa| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 jaina dharma meM svAtantrya cetanA DaoN0 mohana canda vyakti svAtaMtrya kA vicAra Adhunika yuga kA atyanta krAMtikArI aura lokapriya vicAra mAnA jAtA hai| bhArata sahita vizva ke aneka dezoM meM vyakti svAtantrya kA adhikAra (rAiTa TU phrIDama) ko saMvidhAna kI pustakoM meM vyakti ke maulika adhikAroM kI zreNI meM rakhA gayA hai jisakA tAtparya hai ki dharma aura samAja kI paramparAgata mAnyatAeM bhI kAnUnI dRSTi se saMvidhAna pradatta manuSya ke isa vyakti svAtaMtrya sambandhI maulika adhikAra para kisI prakAra kA hastakSepa nahIM kara sakatI haiN| kitanI viDambanA hai ki vyakti svAtaMtrya kA vicAra chaThI zatAbdI I0 pUrva meM sarvaprathama bhagavAn mahAvIra ne diyA thA kintu Aja pazcima ke astitvavAdI tathA sAmyavAdI darzana ise apanA batAkara bhautikavAda kA pracAra va prasAra kara rahe haiN| Aja vijJAna dvArA AviSkRta navIna avadhAraNAoM aura pazcimI saMskRti ke pariveza meM pAlI-posI gaI dehavAdI dArzanika mAnyatAoM ke pariNAma svarUpa IzvaravAda aura adhyAtmacetanA ke sthAna para aba kramazaH vyaktivAda aura bhautikavAdI cetanA ko pratiSThita karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| jagad guru ke nAma se vikhyAta yaha bhArata jaise adhyAtmavAdI deza ke lie cintA kA viSaya honA cAhie ki dharma kI prabhAvanA se samUcI mAnava sabhyatA ko susaMskRta aura saMskAravAna banAne kA jo sAmAjika dAyitva hajAroM varSoM se hamAre deza ke RSi-muniyoM tathA vItarAgI tapasviyoM ke dvArA nirvAhita kiyA jAtA rahA hai, tuccha upabhoktAvAda kI jamIna para upajane vAle ye bhautikavAdI darzana bhAratIya dharma-cintana para aneka prakAra ke prazna cihna lagA rahe haiN| Aja upabhoktAvAdI jIvana darzana ne hama sabako itanA saMmohita kara liyA hai ki saiksa aura hiMsA ko azlIla evaM bIbhatsa rUpa se parosane vAle TI0vI0 cainaloM kI TI0Ara0pI0 dinoM dina bar3hatI jA rahI hai tathA dharma aura saMskRti se jur3e cainaloM kA grApha nIce giratA jA rahA hai| vyakti svAtaMtrya ke sandarbha meM isa prazna para bhI gaharAI se vicAra kiyA jAnA cAhie ki bhAratavarSa ke tamAma dharma aura darzana satya, ahiMsA aparigraha Adi sabhyatA ke mUlyoM ko Aja sAmAjika dharAtala para pratiSThita karane meM aprAsaMgika kyoM siddha ho rahe haiM? dharma ke prati janasAmAnya kI aruci yA udAsInatA ke bAre meM jainAcArya samantabhadra ne tIna kAraNoM kI ora saMketa kiyA hai jinheM jAnanA Adhunika yuga sandarbho meM dharma saMsthA ke hrAsa ko samajhane ke lie bahuta jarUrI hai| inameM se pahalA kAraNa hai kalikAla kA duSprabhAva jisake kAraNa loka kalyANakArI satya dharma kA prasAra kaThina hotA jA rahA hai| dUsarA kAraNa hai rAgadveSa se kaluSita manovRtti vAle logoM meM AtmakalyANa ke prati jijJAsA kA abhAva, jisake phalasvarUpa dharmopadezoM ke prati logoM kI ruci aura AsthA kama hotI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 jA rahI hai| tIsarA mahattvapUrNa kAraNa yaha batAyA gayA hai ki dharma ke loka kalyANakArI svarUpa ko yuga paristhitiyoM ke sandarbha meM udghATita karane kI vaktRtva kSamatA dharmapravaktAoM meM zithila hotI jA rahI hai| AcArya samantabhadra ke anusAra ye hI tIna mukhya kAraNa haiN| jinakI vajaha se vyakti svAtaMtrya ko sarvAdhika mahattva dene vAlA jaina dharma jaisA sarvodayI samAja vyavasthA se jur3A dharma bhI vizvavyApI nahIM bana pAyA hai| kAlaH kaliyAM kaluSAzayo vA zrotuH pravakturvacanAn yo vA / tvacchAsanaikAdhipatitvalakSmI prabhutvazakterapavAdahetuH / / ' bIsavIM zatAbdI ke yugadraSTA, rASTra santa AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne Adhunika sandarbha meM jaina dharma kI dazA aura dizA kA Akalana karate hue apane 'upadeza sAra saMgraha' nAmaka grantha meM yaha udgAra vyakta kiyA hai ki 'jagata kA sabase adhika lAbha karane vAlA, prANimAtra kA uddhAra karane vAlA, sAdhAraNa AtmA ko mahAtmA aura paramAtmA banA dene kI kSamatA rakhane vAlA, sadAcAra ko Arambha se lekara sarvocca sImA taka grahaNa, dhAraNa, pAlana, rakSaNa karane kI prakriyA spaSTa rUpa se banAne vAlA dharma 'jaina dharma' hai| jisako ki hamAre pUjya tIrthaGkaroM ne apane sAMsArika sukhamaya rAjya, bhoga, parivAra kA parityAga karake zArIrika moha se virakta hokara vana, parvata, guphA Adi ekAnta prAnta meM kaThora tapasyA aura mahAn pariSaha saMgraha karane ke pazcAt AtmA kI pUrNa zuddhi ke anantara sva-anubhava se prApta kiyA thA aura usa vizva hitakArI dharma ko janatA ke samakSa bar3I udAratA ke sAtha janasAdhAraNa kI vANI meM rakhakara usa jaina dharma kA pracAra kiyA thaa|' para AcArya zrI ne cintA yaha vyakta kI hai ki 'vizva uddhAraka usa jaina dharma kA pracAra jisa taraha bhagavAn AdinAtha se lekara bhagavAn mahAvIra taka hamAre parama pUjya 24 tIrthaGkaroM ne tathA unake uttaravartI unakI ziSya paramparA ne kiyA aura use vizva vyApaka banAyA, vaha vyApaka pracAra Aja nahIM pAyA jAtA hai| vibhinna dharmAnuyAyI apane gur3a ko bhI mizrI ke rUpa meM saMsAra ke sAmane apane apane dharma kA pracAra kara rahe haiM taba jaina samAja apane mizrI ke samAna andara-bAhara se pUrNa miSTa jaina dharma ko bhI saMsAra ke samakSa yatheSTa rUpa se rakhane meM saMkoca kyoM kara rahA hai?" 49 AcArya zrI dezabhUSaNa jI ne zrI samantabhadrAcArya dvArA nirdiSTa uparyukta dharma ke hAsa se sambandhita tIna kAraNoM kI jAMca par3atAla karate hue kahA ki pahale do kAraNoM kA sudhAra karanA hamAre hAtha meM nahIM kyoMki kalikAla ko hama kisI taraha cauthA kAla nahIM banA sakate parantu itanA avazya hai ki isa kalikAla meM bhI satyakhojI aura bhadrapariNAmI sajjanoM kI kamI nahIM hai jo apane bahu AyAmI dharma-darzana, bahubhASA jJAna tathA prabhAvazAlI vaktRtva zakti ke dvArA jaina dharma ko lokapriya banA sakate haiN| yadi koI pracAraka janatA ke samakSa jaina dharma ke satya siddhAntoM kA acche DhaMga se pracAra kare to isa kalikAla meM bhI bhadra janatA jaina dharma ko hRdaya se svIkAra kara sakatI hai aura usa para AcaraNa bhI kara sakatI hai| daraasala, AcArya zrI dezabhUSaNa jI Adhunika yugamUlyoM ke sandarbha meM jaina dharma ke Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 jisa pracAra va prasAra kI bAta kara rahe haiM samAjazAstrIya dRSTi se vaha dharma ke parivartanazIla mUlyoM kI yugAnusArI vyAkhyA hai| siddhAntataH pratyeka dharma meM do prakAra ke mUlya hote haiM - kUTastha mUlya aura parivartanazIla muuly| vAstavikatA yaha hai ki vizva ke tamAma lokapriya dharmoM ne yuga paristhitiyoM ke sandarbha meM dharma ke kUTastha mUlyoM kI rakSA karate hue hI dharma ke parivartanazIla mUlyoM ko yuga paristhitiyoM ke sandarbha meM DhAlane kA prayAsa kiyA hai| prArambhikAvasthA meM jaina dharma ne varNavyavasthA kA siddhAntataH virodha kiyA hai kintu varNavyavasthA kI sAmAjika lokapriyatA ko dekhate hue sAtavIM zatAbdI meM raviSeNAcArya ne aura nauvIM zatAbdI meM jinasenAcArya ne varNavyasthA ko zAstrIya mAnyatA pradAna kara dii|' siddhAnta rUpa se jaina dharma mAnavavAdI aura samatvavAdI dharma hai| isa kUTastha satya ko svIkAra karate hue bhI AcArya jinasena ne apane AdipurANa meM jIvikopArjana jaise Arthika kAraNoM kA havAlA dete hue jAtivyavasthA aura varNavyavasthA kA anumodana kiyA hai - manuSyajAtirekaiva jaatinaamodyodbhvaa| vRttibhedAhitAd bhedaaccaaturvidhymihaashnute|| brAhmaNAH vratasaMskArAt kSatriyAH shstrdhaarnnaat| vaNijo'rthArjanAnyApyAt zUdrA nygvRttisNshryaat|| prArambha meM jaina dharma ke pracAra va prasAra kI bhASA prAkRta bhASA thI kintu jaina dharma ko vizvavyApI tathA lokapriya banAne ke lie raviSeNAcArya ne saMskRta bhASA meM jaina rAmAyaNa 'padmacarita' kI racanA kI jo eka prakAra se prAkRta bhASA meM racita 'paumacariu' kA hI saMskRta rUpAntaraNa thaa| AcArya raviSeNa tathA AcArya jinasena se preraNA lete hue somadevAcArya ne kUTastha aura parivartana zIla dharma kA do prakAra se spaSTa vibhAjana hI kara diyA - 1. pAralaukika dharma aura 2. laukika dhrm| pAralaukika dharma AgamAzrita hotA hai aura laukika lokaashrit| isa dvividha vibhAjana ke sandarbha meM AcArya somadeva ne laukika dharma ke antargata zruti aura smRti ko pramANa mAna lene para bhI jaina dharma ke samyaktva kI koI hAni nahIM mAnI hai - sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnirna yatra na vratadUSaNam // isa prakAra raviSeNAcArya se lekara jinasenAcArya aura somadevAcArya ke kAla taka tathA Adhunika kAla meM AcArya dezabhUSaNa jaise yugadraSTA AcArya jaina dharma ko lokapriya banAne ke uddezya se atyanta udAratApUrvaka dharmaprabhAvanA ko dizA dete Ae haiN| para dekhane kI bAta yaha hai ki ina AcAryoM ne dharma ke zAzvata tathA kUTastha mUlyoM - satya, ahiMsA, aparigraha, brahmacarya Adi siddhAntoM ke sAtha kisI prakAra kA samajhautA nahIM kiyA hai| jaina dharma apane udbhava kAla se hI vyakti aura samAja donoM kA hitaiSI dharma rahA hai| jaina dharma ko vyakti sApekSa aura samAja nirapekSa dharma kahanA ayuktisaMgata hogaa| jaina dharma ke 24 tIrthaGkaroM kA itihAsa sAkSI hai ki eka sarvodayI samAja vyavasthA kI apekSA se prathama tIrthaGkara RSabhadeva ne sarvaprathama asi, masi, kRSi Adi kA upadeza dekara mAnava Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 51 samAja ko sabhyatA kA pahalA pATha pddh'aayaa| ye Adi tIrthaGkara hI the jinhoMne lipikalA, zilpakalA Adi vividha kalAoM kI zikSA dekara samAja ko sAMskRtika mUlyoM ke dvArA saMskAravAna bnaayaa| dhIre dhIre sabhya samAja meM bhI eka dUsare kA dhana har3apane tathA sAmAjika zoSaNa aura utpIDana kI gatividhiyAM bar3hIM to jaina dharma ke 23veM tIrthakara bhagavAn pArzvanAtha kA nayA samAjadarzana sAmane AyA jinhoMne satya, ahiMsA, asteya aura aparigraha nAmaka cAturyAma dharma kI sthApanA karake samAja meM bar3hatI hiMsA, chala-kapaTa, dhanalolupatA aura Arthika aparAdhoM ko niyantraNa meM lAne ke lie dhArmika upAya kie| jaina dharma ke 24veM tIrthakara bhagavAn mahAvIra ne pUrvokta cAra mahAvratoM meM brahmacarya' mahAvrata ko sammilita karake jo nayA samAjadarzana AviSkRta kiyA jaina dharma ke itihAsa meM use eka krAMtikArI aura sarvodayI samAja vyavasthA ke nAma se jAnA jAtA hai| dhIre dhIre yaha sarvodayI samAja cintana jana-jana meM itanA lokapriya huA ki bhagavAn mahAvIra eka dharma vizeSa ke tIrthaGkara na rahakara bhAratIya samAja ke eka krAMtikArI samAja sudhAraka kahalAe jAne lge| prasiddha itihAsakAra eca0jI0 velsa ke matAnusAra IsvI pUrva kI jisa chaThI zatAbdI meM vardhamAna mahAvIra kA janma huA vaha dhArmika aura sAmAjika AndolanoM ko prerita karane vAlI mahattvapUrNa zatAbdI thii| isI samaya jahAM eka ora cIna meM lAotse aura kaMfyUziyasa tathA yUnAna meM sukarAta aura pleTo ne apane deza kI rUr3hivAdI paramparAoM ke viruddha vaicArika AndolanoM kA sUtrapAta kiyA, vahIM bhArata meM bhagavAn mahAvIra aura gautama buddha ne kramazaH jaina tathA bauddha dharma ko jana-Andolana kA rUpa dekara dhArmika saMsthA ke itihAsa meM abhUtapUrva krAnti kA mArga prazasta kiyaa| bhArata meM kisI bhI sAmAjika krAnti kI zuruAta dhArmika AndolanoM se huI hai| chaThI zatAbdI I0pUrva meM bhI vaidika dharma kI andharUr3hiyoM ke viruddha AvAja uThAne vAle do kSatriya rAjakumAra the| inameM se eka zAkyavaMzIya rAjakumAra gautama buddha the jinhoMne anAtmavAda kA pracAra kara aSTAMga mArga kA upadeza diyA to dUsare vaizAlI ke rAjakumAra vardhamAna mahAvIra the, jinhoMne paMca mahAvratoM ke upadeza se manuSya mAtra ko AtmakalyANa kA mArga btaayaa| jaina dharma ke sandarbha meM vyakti svAtantrya kI avadhAraNA ko samajhane se pahale yaha jAna lenA bhI bahuta jarUrI hai ki Adhunika vyakti svAtantrya kA vicAra vizuddha rUpa se eka pazcimI vicAra hai| astitvavAda tathA sAmyavAda ke pazcimI vicArakoM kI yaha dena hai jisakI pRSThabhUmi meM upabhoktAvAdI tathA bhautikavAdI camaka damaka ke kAraNa Aja adhyAtmavAda se aghAe bhAratavAsiyoM ko bahuta tejI se vyakti-svAtantrya kA vicAra saMmohita kara rahA hai| kintu vAstavikatA yaha hai ki yaha vicAra dharma tathA AdhyAtmika hastakSepa kA ghora virodhI hai| Adhunika vyakti svAtantrya ke vicAra kA itihAsa madhyayugIna yuropa kI dharmacetanA kI pratikriyA kA pariNAma hai jo dharma aura Izvara ke nAma para taraha-taraha ke andhavizvAsa aura durAcAra phailAtI AI hai| Izvara aura manuSya ke madhya dharma saMsthAoM se jur3e bicaulie bholI bhAlI janatA ko svarga yA naraka kA lAlaca yA bhaya dikhAkara dharma saMsthA kI chavi bigAr3ate Ae haiN| yahI kAraNa hai ki sAmyavAdI vicAraka kArla mArksa ne madhyayugIna dhArmika ADambaroM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 tathA pAkhaNDI caritra ko lakSya karake 'dharma' kI kaTu AlocanA kI hai| dharma kI inhIM vikRtiyoM kI pratikriyA svarUpa Adhunika vijJAna ne vizva aura usakI samasyAoM ko samajhane ke lie tarka aura parIkSaNa kA nayA rAstA dikhaayaa| vijJAna ne yaha spaSTa kiyA ki yaha vizva kisI IzvarIya zakti kI icchA kA pariNAma nahIM hai| vijJAna ne batAyA ki vizva ke sabhI padArtha kArya-kAraNa bhAva se sambaddha haiN| vijJAna kI dRSTi se jagat meM kisI padArtha kA nAza nahIM hotA kevala usakA rUpAntaraNa hotA hai| isalie jIva yA jagat ko utpanna karane vAlI kisI Izvara jaisI zakti kA koI aucitya nahIM najara aataa|" sAmAnya rUpa se vyakti svAtaMtrya kI avadhAraNA kA vicAra dene vAle astitvavAdI darzanoM, vijJAna kI mAnyatAoM aura jaina darzana kI tattvamImAMsA meM kucha tathyoM ke bAre meM Ama sahamati bhI hai| jaise ye tInoM kI prakRti IzvaravAdI nahIM hai| astitvavAdI darzanoM aura vijJAna kI mAnyatAoM ke samAna jaina darzana kI tattvamImAMsA ke kendra meM 'Izvara' ko nahIM balki 'manuSya' yA jIva ko pratiSThita kiyA gayA hai| jaina darzana se inakI asahamati isa dRSTi se hai ki vijJAna sahita Adhunika pazcimI darzana na to karma siddhAnta meM vizvAsa karate haiM aura na hI mAnava kalyANa kA ekamAtra lakSya 'mokSa' hI inheM svIkArya hai| saMkSepa meM Adha nika vyakti svAtantrya kA vicAra indriya sukha aura bhoga-vilAsa rUpI belagAma ghor3e kI aisI savArI hai jo avasara Ane para manuSya ko patana ke garta meM DAla sakatI hai| yahIM se prArambha hotA hai jaina darzana ke vyakti svAtantrya kA itihaas| jaina darzana ke anusAra isa saMsAra meM do padArtha haiM jIva aura ajiiv| jIva cetana hai aura ajIva acetn| donoM ko jor3ane vAlI kar3I hai krm| jIva yA manuSya mUla rUpa se zuddha caitanya tathA svatantra hai| kintu karmoM kI ber3I se baMdhA hone ke kAraNa vaha paratantra kahalAtA hai| paratantratA bhI itanI gaharI hai ki uThanA-baiThanA, calanA-phiranA, sonA-jAganA, sukha-du:kha kI anubhUti usakI svatantra anubhUti nahIM balki ajIva tattva bhautika pudgala padArthoM para Azrita hai| janma-janmAntaroM se paudgalika padArthoM kI parAdhInatA ke abhyasta jIva yA manuSya kI sthiti una pAlatU totoM aura kabUtaroM kI bhAMti hai jinheM unakA svAmI yadi khule AkAza meM mukta bhI kara detA hai to bhI apanI parAdhInatA se gaharA rAga aura lagAva hone ke kAraNa ve bAra-bAra unhIM pijaroM yA dar3aboM meM kaida hone ke lie khuzI khuzI vApasa A jAte haiN| bhArata kI parAdhInatA kA itihAsa sAkSI hai ki deza ke kucha svArthI rAjAoM ne apane kSudra svArtha ke lie videzI zAsakoM ke samakSa Atma-samarpaNa kiyA thaa| bAda meM usakI bhArI kImata svataMtratA senAniyoM ko cukAnI par3I thii| AcArya zrI dezabhUSaNa jI videzI zAsakoM ke samakSa Atma samarpaNa kI ina ghaTanAoM ko pratyakSa rUpa se dekha rahe the aura unake sAmane ajIva paudgalika sukhoM ke samakSa manuSya kI parAdhIna mAnasikatA kI tarja para banA jaina tattva mImAMsA kA itihAsa bhI spaSTa thA / inhIM yuga mUlyoM se parisaMvAda karatI AcArya zrI kI 'o bandI dekha' nAmaka kAvya kSaNikA vizoSa rUpa se ullekhanIya hai| isa kAvya kSaNikA meM mAnava mana dvArA indriyoM kI dAsatA grahaNa karane kI durbalatAoM ko rekhAMkita Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 kiyA gayA hai| indriyoM dvArA bAhya viSaya bhogoM se parAbhUta hone kI mAnavIya durbalatA ko videzI zAsana kI gulAmI ke rUpaka meM bAMdhA gayA hai| videzI sattA kA tana aura mana donoM para adhikAra ho gayA hai| isa paratantratA kI jaMjIroM meM jakar3A huA, mAnava bhoga vilAsa ke puSpa saundarya se mohita hai aura kaida kara liyA gayA hai| rUpa, rasa, gandha ke kaMTIle tAroM se usakI svatantratA avaruddha ho gaI hai| svataMtratA, mukti, Aloka, aura samatA se vaMcita mAnava mana apane viSaya bhogoM kI lolupatA ke kAraNa dAsatA kI jaMjIroM meM jakar3atA hI jA rahA hai| isI pariprekSya meM AcArya dezabhUSaNa jI ke 'upadeza sAra saMgraha' kI ye kAvya paMktiyAM darzanIya haiM - o bandI ! tU pUchatA hai - parAjaya kyA hai ? parAjaya hai videzI sattA ke sAmane AtmasamarpaNa ! videzI tere deza ke hara kone meM ghusatA jA rahA hai au sokha rahA hai terI deha se anavarata rkt| yahI rakta sIMca rahA hai videzI zAsana ke tarumUla ko tAki usameM khila sakeM taraha taraha ke raMga biraMge phuul| dekha! yahI terI paratantratA hai| videzI kisma ke phala-phUloM ne tujhe itanA lubhAyA hai dekha! yahI hai terI paratantratA kA hetu| videzI senA tujhe eka aise durga meM bandI banA cukI hai jisake pAMcoM dvAroM meM lage haiM kaMTIle tAroM ke ghane jaal| o bandI ! mAnA zAsaka udAra dila kA hai to bahuta kucha suvidhAeM bhI mila sakatI haiN| phira bhI dekha banda hI par3e haiM svatantratA ke dvaar| phUloM kI jisa seja meM tU soyA hai inake kezara meM ulajha gae haiM tere pair| jarA dekha banda hI par3e haiM, mukti ke dvaar| ___ 'jaina jIvana darzana kI pRSThabhUmi' meM DaoN0 dayAnanda bhArgava kA mantavya hai ki 'jaina dha ma kA vAstavika sandeza vyakti kI svatantratA hai| samaya kA prabhAva, prakRti, paristhiti, pUrvakarma, janma ye saba gauNa haiM, vyakti pradhAna hai| jo vyakti apanI Antarika zakti para vizvAsa kho detA hai use ye bAhya paristhitiyAM daboca letI haiN| jisa prakAra makar3I apane dvArA paidA kie hue jAle meM svayaM phaMsa jAtI hai, usI prakAra vyakti apanI hI paidA kI huI paristhitiyoM meM svayaM phaMsa jAtA hai aura jisa prakAra vaha makar3I apane phailAe hue jAla ko svayaM hI sameTa sakatI hai, usI prakAra vyakti bhI apanI phailAyI huI paristhitiyoM kA svayaM hI anta kara sakatA hai| 14 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 vastutaH svatantratA kA artha hai apanI icchA ke anusAra kisI kArya ko karanA yA na krnaa| jaina darzana kI dRSTi se yahI karma hai, zeSa saba pratikarma yA pratikriyA kahalAtI haiN| karmoM ke kAraNa hI manuSya paristhitiyoM ke hAtha kI kaThaputalI banatA hai| eka paristhiti utpanna hotI hai vaha eka prakAra kA karma kara detA hai aura dUsarI paristhitiyAM utpanna hotI haiM to usakI pratikriyA meM vaha dUsarA karma kara detA hai| isa dazA meM manuSya ko svatantra kaise kahA jA sakatA hai| vaha paristhiti nirapekSa hokara koI karma karatA hI nahIM kevala paristhitiyoM kA dAsa banakara hI sAre karma karatA hai| taba kyA yaha mAnA jAe ki manuSya svatantra hokara koI kArya kara hI nahIM sakatA ? aisA nahIM hai, samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra ke jJAna-cakSu se paryavekSita karma manuSya ko paristhitiyoM kA dAsa nahIM banAte kintu ajIva ke saMsarga se prerita karma hI manuSya ko parAdhIna banAte haiM aura use bandhana kI ber3iyoM se jakar3a dete haiN| AcArya zrI dezabhUSaNa jI ne vyakti kI svatantratA aura usakI parAdhInatA ko zarbata tathA zarAba ke dRSTAnta dvArA bahuta acchI taraha se samajhAyA hai - 'manuSya ke sAmane zarAba aura zarbata donoM padArtha rakhe hue haiN| manuSya apanI icchAnusAra donoM meM se kisI ko bhI pI sakatA hai| pIne se pahale usako svatantratA hai kintu pI lene ke bAda usakI icchA kucha parivartana nahIM kara sktii| ataH zarAba yadi pI lI hai to manuSya ko na cAhate hue bhI nazA avazya aaegaa| zarAba kA asara use bhugatanA hogaa|15 jaina darzana ke anusAra karma bAMdhane se pahale jIva svatantra rahatA hai ki AgAmI karmabandha kaisA bhI kre| zubhakarmoM aura bure vicAroM se usakA saubhAgya banatA hai kintu azubha karmoM aura bure vicAra use durbhAgya kI ora dhakelate haiN| isa taraha manuSya kA saubhAgya aura durbhAgya pahale yA pichale samaya meM boyA huA acchA yA burA bIja hI hai| yaha karma kA siddhAnta kAryakAraNavAda ke siddhAnta para AdhArita hai| jisakA tAtparya hai jaisA booge vaisA kaattoge| yAnI Aja hama jo kATa rahe haiM hamane avazya kabhI boyA thA aura Aja jo bo rahe haiM use kATanA bhI avazya hogaa| bhArata ke aneka dArzanika cintaka isa mata se pUrNataH sahamata nahIM haiM ki vyakti svatantra hai| kucha vyakti ko paristhiti kA dAsa mAnate haiM to kucha ke anusAra Izvara jaisI atimAnavIya sattA vyakti ke sukha-du:kha kA nirNaya karatI hai| kucha vicAraka svayaM vyakti ko hI apane sukha-du:kha ke lie uttaradAyI mAnate haiN|" zvetAzvataropaniSad meM ina tInoM vAdoM kA vivecana kramazaH paristhitivAda, IzvaravAda aura AtmavAda ke rUpa meM AyA hai| paristhitivAda ke antargata bhI aneka mata-matAntara pracalita haiM jinameM se kucha kAla ko, kucha svabhAva ko, kucha niyati ko, kucha yadRcchA ko aura kucha bhUta ko sukha-duHkha kA kAraNa mAnate hai| kintu jaina darzana ina sabhI vAdoM ke samanvaya para bala detA hai| isa sambandha meM 'gommaTasAra' kA kathana hai ki jainetara dRSTiyAM isalie mithyA haiM ki ve kevala apane dRSTikoNa ko hI satya mAnatI haiN| kintu ye dRSTikoNa yadi anya dRSTikoNoM ke satya para bhI dhyAna deM to satya bana jAte haiM - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 parasamayANaM vayaNaM micchaM khalu hoi sabvahA vynnaa| jaiNANAM puNaM vayaNaM sammaM khu kahaMci vayaNAdo // 20 daraasala, jaina dRSTi se svatantratA mukti kI ora le jAne vAlI eka dArzanika avadhAraNA hai| svataMtratA kA artha hai ki koI dUsarA mere mArga meM bAdhA na bane aura maiM bhI kisI ke mArga meM bAdhA na bnuuN| maiM dUsare ke mArga meM dveSa karake hI bAdhA nahIM banatA balki rAga karake bhI bAdhA pahuMcAtA huuN| isI prakAra dUsare bhI rAga yA dveSa se merI svatantratA meM bAdhaka bana jAte haiN| maiM kisI se na rAga kI apekSA karUM aura na dveSa kI kintu yaha tabhI sambhava hai jaba mujhe apanI svayaM kI zakti para vizvAsa ho| isI svAvalambana ko jaina darzana meM svAtantrya cetanA ke nAma se jAnA jAtA hai| manuSya parAvalambI isalie hotA hai kyoMki vaha apane Antarika abhAvoM ko bAhya padArthoM ke saMgraha dvArA chipAnA cAhatA hai| manuSya meM jaba prema kA abhAva hotA hai to vaha strI, putra aura sambandhiyoM se prema sambandha sthApita karake premAbhAva kI pUrti karane kA prayAsa karatA hai| manuSya meM jaba jJAna kA abhAva hotA hai to usakI pUrti ke lie use zAstroM, guruoM tathA jJAna ke anya saMsAdhanoM kI zaraNa meM jAnA par3atA hai| para ye sabhI bAhya padArtha aura saMsAdhana manuSya ko parAvalambI aura paratantra banAte haiN| AcArya zrI dezabhUSaNa jI kI nimnalikhita kAvya paMktiyoM meM mAnava kI isI vivazatA athavA paravazatA kA varNana hai jahAM manuSya svatantra yA mukta hone kI lAlasA to rakhatA hai| kintu kajarAre AkhoM kI ghanaghaTA aura gaganacumbI aTTAlikAoM ne usake jJAna aura pAradarzI samyak dRSTi ko kaida kara liyA hai tathA sunahare sapanoM kI mAdakatA se usake paira lar3akhar3A rahe haiM - o sarvajJa! maiM terA mArga kaise jAnU~ ? dekho na ! ye kajarAre bAdala maMDarA rahe haiM ! DhAMka diyA hai inhoMne merI AMkhoM ke prakAza ko ! o sarvadarzin ! maiM tujhe aba kaise dekhU ? dekho na ina gaganacumbI aTTAlikAoM ko kaida kara lI hai inhoMne merI pAradarzI dRSTi ko o nirvina ! maiM tere pAsa kaise AU~? tere siMhadvAra para baiThe haiM bhayaMkara praharI ! bichA die haiM jinhoMne kAMToM ke kaMTIle jAla o vItarAgI ! maiM tere patha para kaise calU~ ? unmatta ho cukA hU~ sunahare sapanoM kI mAdakatA se maiM AnA cAhatA hUM, magara paira lar3akhar3A rahe haiN| AcArya zrI dezabhUSaNa jI ne apane 'upadeza sAra saMgraha' meM machiyAre kI lar3akI aura Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 mAlI kI lar3akI kA eka dRSTAnta dete hue kahA hai ki eka dina machiyAre kI lar3akI apanI sahelI mAlI kI lar3akI ke ghara mehamAna bana kara AI to machiyAre kI lar3akI ko usa ghara meM vyApta phUloM kI sugandha se rAta ko nIMda nahIM aaii| bAda meM jaba usane apanI machalI kI TokarI ko sirahAne meM rakhA to usakI durgandha se use turanta nIMda A gii| isI taraha burI Adata saMsArI jIvoM ko par3I huI hai jisase AtmakalyANa kI sugandha unheM nahIM suhaatii| AcArya zrI ne 'saMghe zaktiH kalau yuge' nAmaka kAvya kSaNikA meM sAMsArika bhoga vilAsa meM DUbe hue logoM kI bher3acAla kI manovRtti kA khulAsA kiyA hai jaba bhautikavAdI sukhavAda ke zoragula meM AtmakalyANa aura adhyAtma cetanA ke bola sunAI nahIM dete aura manuSya jAnatA huA bhI sAMsArika sukhoM meM hI AtmakalyANa mAnane lagatA hai| 'saMghe zaktiH kalau yuge' kI bher3acAla use isa parAdhInatA kI ora jabaradastI dhakela rahI hai - udhara merI sAthI bhI to khar3e haiN| pukAra pukAra kara kaha rahe haiN| are ! paraloka kisane dekhA hai, vijaya kA Ananda kisane lUTA hai! ye paudgalika sukha hameM pratyakSa haiM, ye bhoga hamAre niHsarga haiN| inheM parAjaya kauna kahatA hai ? vartamAna ko chor3a rahA hai| bhaviSya ke lie daur3a rahA hai, are nipaTa mUrkha hai ! zabda-rUpa-rasa-gandha-sparza, sukha-duHkha ke hamAre sAthI haiN| 22 apana bhI sabake sAtha caleMge, jo sabake sAtha hogA, vahI apana kA bhI shii| Aja bhautikavAdiyoM aura bhogavAdiyoM ke saMghavyUha meM vyakti svAtantrya athavA Atma svAtantrya, kA bodha abhimanyu kI taraha ghiratA jA rahA hai| usake pAsa zAstra, guru, dharma, darzana ke astra-zastra to haiM kintu duryodhanI SaDyantra se bAhara nikalane kA mArga usake pAsa nhiiN| aise saMkaTakAla kI paristhitiyoM meM bhagavAn mahAvIra dvArA batAyA gayA mAnava kalyANa kA krAMtikArI vicAra hI usakI rakSA kara sakatA hai| vaha vicAra hai 'Atma svAtantrya' kA vicaar| bhagavAn mahAvIra kahate haiM 'purisA tumameva mittam' arthAta manuSya tU apanA mitra svayaM hai| manuSya apane jJAna, darzana aura cAritra dvArA uccatama vikAsa arthAt mukti ke sopAna taka pahuMca sakatA hai| Atma svAtantrya kA yahI vicAra 'vyakti svAtantrya' kI avadhAraNA ke nAma se prasiddha hai| mahAvIra svAmI kI dRSTi meM dUsare dvArA anubhUta satya cAhe vaha zAstrasammata hI kyoM na ho udhAra liyA huA satya hai| vaha apanA satya jaba taka nahIM bana jAtA taba taka Atma svAtantrya aura mukti asambhava hai| bhagavAn mahAvIra ne manuSya ko svAvalambI banAne ke uddezya se kahA hai ki vyakti apanI sAdhanA ke bala se itanA U~cA uTha sakatA hai ki devatA bhI usako namaskAra karate haiN| mahAvIra kA cintana vyakti svAtantrya kA cintana hone ke sAtha sAtha sarvodayI samAja vyavasthA kA bhI cintana hai| bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa satya, ahiMsA, aparigraha Adi paMca mahAvratoM ke AcaraNa se vyakti svAvalambI banatA hai tathA samAja kA cAritrika aura AdhyAtmika vikAsa hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA hai ki pratyeka prANI eka svatantra AtmA hai| jIva akelA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 maratA hai aura akelA janma letA hai| kintu pratyeka AtmA itanA zaktizAlI hai ki vaha apane guNoM kA vikAsa karake svayaM paramAtmA bana sakatA hai| bhagavAn mahAvIra ne yaha bhI kahA hai ki yadi Atma kalyANa cAhate ho to AtmA ke sAtha yuddha karo, bAharI yuddha karane se kyA lAbha ??7 mahAvIra ke ina upadezoM se manuSya meM jahAM eka ora Atma vizvAsa aura Atma svAbhimAna kI bhAvanA protsAhita hotI hai vahAM dUsarI ora use Izvara jaisI kisI bAharI sattA kI parAdhInatA se bhI mukti milatI hai| jaina dharma meM paJca parameSThI kI avadhAraNA Izvara niSThA kI avadhAraNA nahIM balki AtmaniSThA kI avadhAraNA hai| vaidika paramparA meM bhI parameSThI kI avadhAraNA isI rUpa meM jAnI jAtI hai| 'atharvaveda' ke anusAra jo vyakti puruSa meM brahma ko jAnatA hai vahI parameSThI ko jAnatA hai - 'ye puruSe brahma viduste viduH prmesstthinm| 29 'paJcAstikAya' meM bhI kahA gayA hai ki jisane Atma sAkSAtkAra nahIM kiyA cAhe vaha padArthoM kA tattvajJa bhI ho, tIrthaMkaroM kA bhakta bhI ho, zAstroM kA jJAtA ho aura saMyama tathA tapa kA pAlana bhI karane vAlA kyoM na ho kintu nirvANa abhI usase bahuta dUra hai| jaina dharma meM vyakti ke sthAna para AdhyAtmika vikAsa ke Aloka stambha ke rUpa meM paJca parameSThI ko upAsya mAnA gayA hai| ye paJca parameSThI haiM - 1. arhanta, 2. siddha, 3. AcArya, 4. upAdhyAya aura 5. saadhu| dhyAna dene yogya tathya yaha hai ki ye pAcoM pada vyaktivAcaka na hokara guNavAcaka haiN| ina paJca parameSThiyoM kI vandanA karane vAlA jaina dharma kA yaha NamokAra mantra bhI isIlie parama kalyANakArI mantra mAnA jAtA hai - Namo arhNtaannN| Namo siddhaannN| Namo aayriyaannN| Namo uvjjhaayaannN| Namo loe savva saahuunnN| ina pAMca parameSThiyoM meM arhanta bhagavAn jIvana mukta paramAtmA haiM, siddha bhagavAn pUrNayukta paramAtmA haiN| arhanta tathA siddha bhagavAn ke padacinhoM para calane vAle saMsAra se virakta, mahAvratadhArI AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye tInoM parameSThI bhI guru tulya pUjya mAne jAte haiN| isa saMsAra meM AdhyAtmika guNoM ke vikAsa ke kAraNa ye pAMca parameSThI samasta saMsArI jIvoM meM zreSTha hote haiN| AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ke anusAra Atmazuddhi athavA vyakti svAtantrya kA icchuka pratyeka vyakti inhIM paJca parameSThiyoM kA Adarza rakhakara AdhyAtmika vikAsa kI sAdhanA kara sakatA hai| / sandarbhaH 1. AcAryazrI dezabhUSaNa jI mahArAja, 'upadeza sAra saMgraha', bhAga-1, jayapura, vi0saM 2039, pR0 61 2. vahI, pR0 61 3. vahI, pR0 62 4. DaoN0 mohana canda, 'jaina saMskRta mahAkAvyoM meM bhAratIya samAja,' dillI, 1989, pR0 320 5. AdipurANa, 38.45-46 6. DaoN0 gokula canda jaina, 'yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana,' amRtasara, 1967, pR0 59 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 7. zrutirvedamiha prAhurdharmazAstraM smRtirmtaa|' - yazastilaka, pR0 278 8. yazastilaka, pR0 373 9. DaoN0 mohana canda, 'jaina tattva cintana: Adhunika sandarbha', sampAdakIya lekha, 'AsthA aura cintana', AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha, dillI, 1987, pR0 2 10. DaoN. mohana canda, 'sarvodayI samAja vyavasthA kA cintana,' mahAvIra jayaMtI para vizeSa lekha, rASTrIya sahArA, 30 mArca, 2007. 11. DaoN0 mahAvIra sarana jaina, 'vizva dharma ke rUpa meM jaina dharma kI prAsaMgikatA', 'jaina tattva cintana: Adhunika sandarbha' khaNDa, 'AsthA aura cintana,' pR0 59-60 12. DaoN0 dAmodara zAstrI, 'jaina dharma evaM AcAra,' sampAdakIya lekha, 'AsthA aura cintana, pR0 1 13. DaoN0 mohana canda, 'AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI kI kAvya kSaNikAeM,' 'sRjana saMkalpa' khaNDa, 'AsthA aura cintana, pR0 83 14. DaoN0 dayAnanda bhArgava, 'jaina jIvana darzana kI pRSThabhUmi', jammU, 1975, pR0 75 15. upadeza sAra saMgraha' - bhAga-1, pUrvokta, pR077 16. vahI, pR0 78 17. DaoN. dayAnanda bhArgava, 'jaina jIvana darzana kI pRSThabhUmi,' pR0 57 18. zvetAzvataropaniSad, adhyAya 6 19. kAlaH svabhAvo niyatiryadRcchA bhUtAni yo niH puruSa iti cintym| saMyoga eSAM na svAtmabhAvAdAtmApyanIzaH sukhduHkhhetoH|| - zvetA0, 1.2 20. gommaTasAra, karmakANDa, 835, lakhanaU, 1937 21. 'AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI kI kAvya kSaNikAeM', 'AsthA aura cintana', pUrvokta, pR0 83 22. 'upadeza sAra saMgraha,' bhAga-1 pR0 332 23. 'AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI kI kAvya kSaNikAeM', 'AsthA aura cintana', pUrvokta, pR0 83 24. AcArAMgasUtra, 1.3.3 25, 'ego ya maradi jIvo ego ya jIvadi sy|' - niyamasAra, 101 26. 'jo paramappA so ji hauM jo hauM so prmppu|' - yogasAra, 22 27. 'appANameva jujjhahi kiM te jujheNa bjho|' - uttarAdhyayanasUtra, 9.35 28. DaoN0 dayAnanda bhArgava, 'jaina jIvana darzana kI pRSThabhUmi', pR0 24 29. atharvaveda, 10.7.17 30. 'sapayatthaM titthayaraM abhigadabuddhidhassa suttoissa dUrataraM NivvANaM sNjmtvsNpottss|' - paMcAstikAya, 170 31. 'upadeza sAra saMgraha,' bhAga-2, pR0 274 -esosieTa prophesara, saMskRta vibhAga rAmajasa kAleja, dillI vizvavidyAlaya, dillI-7 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 ratnatraya baMdhaka yA abaMdhaka (puruSArtha dezanA ke pariprekSya meM) - zrI pulaka goyala AcArya kundakundasvAmI ke graMthoM ke TIkAkAroM meM agragaNya AcArya amRtacandra jI kI kRtiyAM prAya: AdhyAtmika zailI meM jainadarzana kA hRdaya prakaTa karatI haiN| AcArya amRtacandra kI caraNAnuyoga viSayaka kRti puruSArtha-siddhayupAya AdhyAtmika zailI meM racA gayA anupama maulika grantha hai| ___'puruSArtha-dezanA' meM AcAryazrI vizuddha sAgara jI mahArAja kI mukhara ciMtanadhArA pravAhita hai, jisake pramukha aMgoM meM anekAMta aura syAdvAda ke sAtha madhura AdhyAtmika phaTakAra bhI hai, nizcayAbhAsI ekAMtavAdiyoM ke prati tADanA bhI hai to nizcaya ratnatraya ke prati prAmANika udbodhana bhI hai| vastutaH AdhyAtmika satpuruSa kI caryA viSayaka kRti para AdhyAtmika prakAza kA nAma hai 'puruSArtha deshnaa'| viSaya praveza : samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko jainAcAryoM ne AdhyAtmika unnati ke lie aparihArya samajhakara 'ratnatraya' kI upamA se alaMkRta kiyA hai| yaha nirvivAda satya hai ki samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI ekatA hI mokSa kA sAkSAt mArga hai|' yaha ratnatraya muni avasthA meM hI pUrNatA ko prApta hotA hai| guNasthAnoM kI dRSTi se ratnatraya kA astitva 6-14 guNasthAna taka hai| samyagdarzana aura samyakajJAna kA prAraMbha caturtha guNasthAna se ho jAtA hai, paMcama guNasthAna meM ekadeza cAritra hai| dravya aura bhAva ke bheda se do bhedoM meM vibhakta bandha ke jo kartA hai unheM bandhaka kahA jAtA hai| jo bandha kA sadbhAva 1-13 guNasthAna taka pAyA jAtA hai| kaSAya sahita jIvoM ke sAmparAyika Asrava pUrvaka adhika sthiti va anubhAgavAlA baMdha hotA hai, kaSAya rahita jIvoM ke IryApatha Asrava pUrvaka eka samaya sthiti vAlA baMdha hotA hai| kaSAya rahita avasthA meM yoga ke kAraNa 11-13 guNasthAna meM baMdha hotA hai| kyA ratnatraya baMdhaka hai ? jainAcAryoM ne apane graMthoM ke kucha sthaloM meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko Asrava va baMdha kA kAraNa kahA hai| jinase yaha pratidhvanita hotA hai ki ratnatraya baMdhaka hai| kucha aMza saMkalita hai - 1. samayasAra jI meM AcArya kundakunda svAmI ne kahA hai ki Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 jamhA du jahaNNAdo NANaguNAdo puNo vi prinnmdi| aNNataM NANaguNo teNa su do baMdhago bhaNido 178 // artha- kyoMki jJAnaguNa jaghanya jJAnaguNa ke kAraNa phira se bhI anya rUpa se pariNamana karatA hai, isalie vaha karmo kA baMdhaka kahA gayA hai| isI prakAra kra. 177,179,10 Adi meM bhI uparyukta bhAva hai| 2. tattvArtha sUtra meM umAsvAmI ne kahA hai ki samyaktvaM ca / / 6/21 / / artha- samyagdarzana bhI devAyu ke Asrava kA kAraNa hai| isI prakAra sUtra kra. 06/20 evaM 6/24 meM sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, bAlatapa Adi ko devAyu evaM darzanavizuddhi Adi ko tIrthakara nAmakarma ke Asrava kA kAraNa mAnA hai| 3. AhAraka zarIra ke baMdha meM 6-7 guNasthAna kA saMyama hI kAraNa hai| uparyukta evaM anya kucha prakaraNoM ke kAraNa zramaNa virodhI vidvAna ratnatraya ko bhI baMdhaka ghoSita kara mAtra zuddhAtmAnubhUti ko hI abaMdhaka svIkAra karate haiN| kyA ratnatraya abaMdhaka hai ? tIrthakara bhagavantoM kI divyadhvani ke zraddhAnI pUjya jaina AcArya paraMparA kRta graMthoM meM ratnatraya ko abaMdhaka mAnate hue aneka ullekha prApta hote haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra, saMyama, saMyamAsaMyama Adi ko bhI abaMdhaka hI kahA hai, mokSa kA sAdhaka batAyA hai| yahA~ kucha zAstrIya pramANa saMkalita haiM - 1. AcArya kundakundasvAmI ne samayasAra jI likhA hai ki Natthi du AsavabaMdho sammaddiTThissa aasvnnirohaa| saMte puvvaNibaddhe jANadi so te abaMdhaMto 173 // artha- samyagdRSTi jIva ke Asrava mUlaka navIna karmoM kA baMdha nahIM hotA kintu usake Asrava kA nirodha hI hotA hai aura pUrva meM bAMdhe hue sattA meM vidyamAna karmo ko jAnatA hI hai parantu navIna karmabaMdha nahIM karatA hai| 2. AcArya amRtacandra jI puruSArtha-siddhyupAya meM likhA hai kidarzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhH| sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bNdhH||216|| artha- apane AtmA kA vinizcaya samyagdarzana, AtmA kA vizeSa jJAna samyagjJAna aura AtmA meM sthiratA samyakcAritra kahA gayA hai, to phira ina tInoM se baMdha kaise hotA hai? arthAt nahIM hotaa| 3. sarvatra saMyama, saMyamAsaMyama Adi ko asaMkhyAta guNa zreNI nirjarA karane vAlA kahA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 AcAryazrI kA mata isa viSaya para 'puruSArtha-siddhyupAya' ke chanda kra. 211 se 223 taka para pravacana karate hue AcAryazrI ne 13 bAra spaSTa rUpa se ratnatraya ko abaMdhaka ghoSita kiyA hai| 61 ratnatraya se baMdha nahIM hotA hai, ratnatraya abaMdhaka hai| AcAryazrI ne pR.475 meM madhura svara meM kaThora tADanA dete hue kahA hai- "aho mumukSu tuma ise kaise baMdha mAnate ho ? jo darzana - jJAna - cAritra se baMdha mAnatA hai, usase abhAgA isa vizva meM dUsarA koI nahIM hai| jina mudrA ko jo baMdha kA hetu kaheM, use niyama se naraka kA baMdha ho cukA hai| " AcAryazrI mAnate haiM ki baMdha ratnatraya se nahIM hotA hai| baMdha rAga se hotA hai| jitane aMza meM rAga hai, utane aMza meM baMdha hotA hai| jitane aMza meM vItarAgatA rUpa ratnatraya hai, utane aMza meM saMvara aura nirjarA hai| baMdha cAra prakAra kA hai, inameM sthiti aura anubhAga baMdha kaSAya se hotA hai, prakRti aura pradeza baMdha yoga se hotA hai| ratnatraya na to kaSAya hai aura na hi yoga hai, ataH ratnatraya se baMdha saMbhava nahIM hai| ratnatraya ke sadbhAva meM prazasta rAga ke kAraNa baMdha hotA hai| ratnatrayadhArI ke baMdha saMbhava hai, parantu vaha baMdha ratnatraya kI apUrNatA kA dyotaka hai| tAttvika vimarza yahAeN bhinna-bhinna dRSTiyoM se Agama pramANa ko dRSTipatha para rakhate hue vimarza kiyA jAtA hai| prathama dRSTi AcArya kundakundasvAmI rAga ko baMdha kA kAraNa aura virAga se saMpanna muni ko karmoM kA mocana karane vAlA kahate haiN| 1. ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo virAga saMpaNNo / eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja || 157 // samayasAra artha- rAgI jIva karmoM kA baMdha karatA hai, virAga se saMpanna jIva karmoM se hai| yaha jinendra bhagavAna kA upadeza hai| isalie karmoM meM rAga mata kro| 2. bhAvo rAgAdijudo jIveNa kado du baMdhago hodi / rAgAdivippakko abaMdhago jAgo Navari // 174 / samayasAra mukta hotA artha- jIva ke dvArA kiyA huA rAga Adi se yukta bhAva baMdhaka hotA hai| rAga Adi se mukta jJAyaka jIva abaMdhaka hai| 3. udayagadA kammaMsA jiNavaravasahehiM NiyadiNA bhaNiyA / tesu vimUDho ratto duTTho vA baMdhamaNubhavadi // 43 // pravacanasAra artha- jinavaroM meM zreSTha vItarAga bhagavAn ne udaya avasthA ko prApta hue karmoM ke aMza nizcaya se kahe haiN| una udayAgata karmoM meM mohI, rAgI athavA dveSI baMdha kA anubhava karatA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 ratnatraya rAga kA mArga nahIM hai, vItarAgatA kA mArga hai| ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM AcArya samantabhadra likhate haiM, "sAdhu rAga aura dveSa kI nivRtti ke lie cAritra ko prApta hotA hai| AcArya kundakundasvAmI kahate haiM- "moha aura kSobha se rahita Atma pariNAma rUpa samatva hI cAritra rUpa dharma hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra rAga kA pratipakSabhUta hai| baMdha rAga ke kAraNa hotA hai| ataH siddha hotA hai ki ratnatraya baMdhaka nahIM hai| dvitIya dRSTi AcArya upAsvAmI ne tattvArtha sUtra meM baMdha ke cAra prakAra kahe haiN| 1. prakRti baMdha, 2.sthiti baMdha, 3.anubhAga baMdha, 4.pradeza bNdh|' baMdha kI paribhASA isa prakAra batAyI hai sakaSAyatvAt jIvaH karmaNo yogyAn pudagalAnAdatte sa bNdhH||8/2|| artha- kaSAya sahita hone se jIva karmo ke yAgya pudgaloM kA (kArmaNa vargaNAoM kA) jo grahaNa karatA hai, vaha baMdha hai| AcArya nemicandra siddhAntadeva dravyasaMgraha meM likhate haiMprakRtibaMdha aura pradezabaMdha yoga se hotA hai tathA sthitibaMdha aura anubhAbaMdha kaSAya se hAtA hai| AcArya amRtacandrasvAmI kahate haiM- darzana-jJAna-cAritra na yoga rUpa hai aura na kaSAya rUpa hI hai|' cAra prakAra ke baMdha meM se prakRti aura pradeza baMdha yoga ke kAraNa hote haiM tathA sthiti aura anubhAga baMdha kaSAya ke kAraNa hote haiN| samyagdarzana-jJAna-cAritra na yoga rUpa haiM aura na kaSAya rUpa hI haiN| ataH siddha hotA hai ki ratnatraya se baMdha nahIM hotA hai| tRtIya dRSTi AcArya umAsvAmI ne jIva ke pA~ca asAdhAraNa bhAva batAye haiN| 1.aupazamika bhAva 2. kSAyika bhAva 3.kSAyopazamika bhAva 4.audayika bhAva 5.pariNAmika bhaav| ina pA~coM bhAvoM meM se audayika bhAva ko baMdhakara kahA gayA hai| pramANa isa prakAra hai 1. odaiyA baMdhayarA uvasamakhayamissayA ya mokkhyraa| bhAvo du pAriNAmio karaNobhayavajjiyo hoNti|| dhavala pustaka 7 pR. 9; jayadhavala pustaka 1 pR. 5 2. mokSaM kurvanti mishraupshmikkssaayikaabhidhaaH| bandhamaudayiko bhAvo niSkriyaH paarinnaamikH|| paMcAstikAya, tAtparyavRti pR. 107; samayasAra, tAtparyavRti pR. 347 bhAvArtha-audayika bhAva baMdhakara hai, aupazamika bhAva, kSAyika bhAva aura kSAyopazamika bhAva mokSakara haiM tathA pAriNAmika bhAva niSkriya (donoM kAraNoM se varjita) hai| sabhI audayika bhAva bhI baMdha meM kAraNa nahIM hote haiN| kahA haiaudayikA bhAvA baMdhakAraNaM bhavanti, paraM kintu mohodyshitaaH| pravacanasAra tAtparyavRtti / pR.52-53 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 artha- audayika bhAva baMdha ke kAraNa hote haiM, parantu moha ke udaya se shit| arthAt mohanIya karma ke udaya ke abhAva meM zeSa audayika bhAva navIna baMdha meM samartha nahIM haiN| samyakdarzana tIna prakAra kA hotA hai| 1.aupazamika, 2.kSAyika, 3.kssaayopshmik|| samyagjJAna pAMca prakAra kA hotA hai| inameM se kevalajJAna kSAyika bhAva hai, zeSa cAra matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna kSAyopazamika bhAva haiN| samyakcAritra bhI tIna prakAra kA hai| 1.aupazamika, 2.kSAyika, 3. kssaayopshmik| samyagdarzana-jJAna-cAritra ko kisI bhI AcArya ne audayika bhAva nahIM kahA hai| audayika bhAva hI baMdhakara hai| ataH siddha hotA hai ki ratnatraya baMdhakara nahIM hai| pUrvapakSa parihAra jijJAsA- samyagdarzana, jaghanyatA ko prApta jJAna-guNa, sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, samyakcAritra Adi ko ArSagraMthoM meM baMdhaka/ devAyu kA baMdhaka/tIrthakara prakRti evaM AhAraka prakRti kA baMdhaka kyoM kahA hai ? parihAra-samayasAra kI tAtparyavRti TIkA pR.171-172 para likhA hai ki "yadi yahA~ koI zaMkA kare ki jJAna guNa aura darzana guNa to AtmA ke guNa haiM ata: ve baMdha ke kAraNa kaise ho sakate haiM ? usakA samAdhAna karate haiM ki udaya meM Aye hue mithyAtvAdi dravya pratyaya AtmA ke jJAna aura darzana guNa ko rAgAdimaya ajJAna bhAva ke rUpa meM pariNAma dete haiN| usa samaya vaha ajJAna bhAva meM pariNata huA jJAna aura darzana baMdha kA kAraNa hotA hai|" / isasa dhvanita hotA hai ki samyagdarzana Adi se baMdha nahIM hotA hai, parantu avaziSTa rAgAMza se baMdha hotA hai| AcArya amRtacandra kA ullekha atyaMta spaSTa hai yenAMzena sadRSTistenAMzenAsya bandhanaM naasti| yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhvti||212|| yenAMzena jJAnaM tenAMzenanAsya bandhanaM naasti| yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhvti||213|| yenAMzena caritraM tenAMzenAsya bandhanaM naasti| yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhvti||214|| puruSArtha-siddhyupAya bhAvArtha- jitane aMza se samyagdarzana, jJAna aura cAritra hai, utane aMza se baMdha nahIM hai| jitane aMza se rAga hai, utane aMza se bandha hai| Age kahate haiM- "tIrthakara prakRti evaM AhAraka prakRti kA jo bandha samyaktva aura cAritra se Agama meM kahA hai, vaha bhI nayavettAoM ko doSa ke lie nahIM hai| tIrthakara prakRti aura AhAraka prakRti ke baMdhaka yoga aura kaSAya hai, samyaktva aura cAritra ke hone para yaha bandha hotA hai aura nahIM hone para nahIM hotA hai| ataH isa bandha meM samyaktva aura cAritra udAsIna hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 niSkarSa - 1. samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya mokSa kA mArga hai, vItarAgatA kA mArga hai| ataH ratnatraya se saMvara, nirjarA aura mokSa prApta hotA hai| 2. karmo kA Asrava va baMdha ratnatraya ke pratipakSabhUta rAga, dveSAdi kASAyika bhAvoM se hotA hai| 3. puNya prakRtiyoM kA baMdha bhI ratnatraya ke kAraNa nahIM hotA hai, apitu avaziSTa rAgAMza ke kAraNa hotA hai| 4. ratnatraya kA pAlana rAga-dveSAdi ko naSTa karane ke lie kiyA jAtA hai| isase baMdha nahIM hotA, apitu baMdha kA abhAva hotA hai| ataH siddha hai ki ratnatraya baMdhaka nahIM, abaMdha ka hai| saMdarbhaH 1. tattvArtha sUtra 1/1 2. bandhassa davvabhAvabhedabhiNNassa je kattArA te baMdhayA nnaam| dhavala pustaka 14 pR. 2 3. jainendra siddhAnta koza bhA. 3 pR.175 4. purUSArtha-dezanA pR.470, 472, 473, 475, 476, 477, 478, 482, 484, 485 evaM 488 5. mohatimirApaharaNe darzana- lAbhadavApta sNjnyaan:| rAgadveSanivRtyai caraNaM pratipadyate saadhu:147|| ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 6. cArittaM khalu dhammo jo so samo tti nnihittttho| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo||7||prvcnsaar 7. prkRti-sthitynubhaag-prdeshaastdvidhy:|18/3|| tattvArtha sUtra 8. payaDiTThidi aNubhAgappadesabhedado du caduvidho bNdho| jogA payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoti||33| dravyasaMgraha 9. yogAtpradeza baMdhaH sthitibandho bhavati tu kssaayaat|| darzanabocaritraM na yogarUpaM kaSAya rUpaM c||215|| purUSArtha-sidvayupAya 10. aupazamika-kSAyako bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau c| 2/1 / tattvArtha sUtra 11. savArthasiddhi 1/7 pR. 21 12. tattvArtha sUtra 2/4-5 13. rAjavArtika 1/7 pR. 41 14. samyaktva-cAritrAbhyAM tIrthakarAhAra-karmaNo bndhH| yoapyupadiSTaH samaye na nayavidAM sopi dossaay||217|| purUSArtha-siddhayupAya 15. sati samyaktva cAritre tIrthaMkarAhArabandhakau bhvtH| yogakaSAyau nAsati ttpunrsminnudaasiinm||218|| purUSArtha-siddhayupAya - jaina hosTala, vIrodaya nagara sAMgAnera, jayapura-302029 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 tIrthakara divyadhvani kA vaiziSTya -DaoN. azoka kumAra jaina mahApurANa meM garbhAnvaya kriyA ke varNana meM tIrthakara bhAvanA kA varNana hai "maiM eka sAtha tInoM lokoM kA upakAra karane meM samartha banUM" isa prakAra kI parama karuNA se anuraMjita antazcaitanya pariNAma pratisamaya vardhamAna hone se paropakAra kA jaba Adhikya hotA hai usase darzana vizuddhi Adi 16 bhAvanAyeM hotI haiM jo parama puNya tIrthakara nAmakarma ke bandha meM kAraNa hotI haiN| ye bhAvanAyeM sabhI ke nahIM hotIM, inakA honA durlabha hai| tIrthakara prakRti kA bandha karane ke pazcAt kevalajJAna kI prApti hone para binA icchA ke bhagavAna arhanta kI vANI khiratI hai| cUMki ve vItarAga hote haiM ata: vahAM vivakSA-bolane kI icchA nahIM hotii| kahA bhI hai yatsarvAttmahitaM na varNasahitaM na spanditauSThadvayaM, no vAJchAkalitaM na doSamalinaM na shvaasruddhkrmm| zAntAmarSaviSaiH samaM pazugaNairAkIrNitaM karNibhiH, tannaH sarvavidaH praNaSTavipadaH pAyAdapUrva vcH|| samavazaraNa stotra-30 jo samasta prANiyoM ke lie hitakara hai, varNasahita nahIM hai, jisake bolate samaya donoM oSTha nahIM calate, jo icchA pUrvaka nahIM hai, na doSoM se malina hai, jinakA krama zvAsa se ruddha nahIM hotA, jina vacanoM ko pArasparika vairabhava tyAga kara prazAnta pazu gaNoM ke sAtha sabhI zrotA sunate haiM, samasta vipattiyoM ko naSTa kara dene vAle sarvajJa deva ke apUrva vacana hamArI rakSA kreN| AcArya jinasena svAmI ne mahApurANa meM likhA haidivyamahAdhvanirasya mukhaabjaanmdhrvaanukRtirnirgccht| bhavyamanogatamohatamohana nnAtadeSa yathaiva tmo'riH| ekatayo'pi ca sarvanRbhASAH so'ntaraneSTa bahuzca kubhaassaaH| apratipattimAsya ca tattvaM bodhayati sma jinasya mhimnaa| ekatayo'pi tathaiva jalaughazcitrarasau bhavati drumbhedaat| pAtra vizeSavazAcca tathA mayaM sarvavido dhvanirAya bhutvm|| ekatayo'pi yathA sphaTikAzmA yadayadupAhitamasya vibhaasm| svacchatayA svayamapyanudhatte vizvabudho'pi tathA dhvniruuccaiH|| devakRto dhvaniri tyasadetad devaguNasya tathA vihatiH syaat|| sAkSara eva ca varNasamUhAnnaiva vinArthagatirjagati syaat|| -mahApurANa 23/69-73 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 __bhagavAna ke mukharUpI kamala se bAdaloM kI garjanA kA anukaraNa karane vAlI divyadhvani nikala rahI thii| yadyapi vaha eka prakAra kI thI tathApi sarvabhASArUpa pariNamana karatI thI aura logoM kA ajJAna dUra kara unheM tattvoM kA bodha karA rahI thI Age AcArya ne likhA hai ki koI loga aisA kahate haiM ki divyadhvani devoM ke dvArA kI jAtI hai parantu aisA kahanA mithyA hai kyoMki aisA kahane meM bhagavAn ke guNa kA ghAta hotA hai| isake sivAya divyadhvani sAkSara hotI hai kyoMki loka meM akSaroM ke samUha ke binA artha kA jJAna nahIM hotaa| candraprabhakAvya meM divyadhvani ke viSaya meM likhA hai sarvabhASAsvabhAvena dhvaninAtha jgdguruH| jagAda gaNinaH praznAditi tattvaM jineshvrH| 614 // jagata ke guru candraprabha jinendra ne gaNadhara ke prazna para sarvabhASA svabhAva vAlI divyadhvani ke dvArA tattvoM kA upedaza diyaa| harivaMzapurANa meM bhagavAna kI divyadhvani ko hRdaya aura karNa ke lie rasAyana likhA hai- 'cetaH karNa rsaaynN'| unhoMne yaha bhI likhA hai jinabhASA'dharaspaMdamaMtareNa vibhitaa| tiryagdevamanuSyANAM dRssttimohmniinsht||615|| oSThakaMpana ke binA utpanna huI jinendra kI bhASA ne tiryaJca, deva tathA manuSyoM kI dRSTi saMbandhI moha ko dUra kiyA thaa| divyadhvani ke saMbandha meM jayadhavalA (pu.1pR.126) meM likhA hai- vaha sarvabhASAmayI hai, akSara-anakSarAtmaka hai, jisameM ananta padArtha samAviSTa haiM (ananta padArthoM kA varNana hai), jisakA zarIra bIjapadoM se ghar3A gayA hai, jo prAta: madhyAhna aura sAMyakAla ina tIna saMdhyAoM meM chaha-chaha ghar3I taka niraMtara khiratI rahatI hai aura ukta samaya ko chor3akara itara samaya meM gaNadharadeva saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya ko prApta hone unake pravRtti karane (unake saMzayAdi ko dUra karane) kA jisakA svabhAva hai, saMkaTa aura vyaktikara doSoM se rahita hone ke kAraNa jisakA svarUpa vizada hai aura unnIsa (adhyayanoM ke dvArA) dharmakathAoM kA pratipAdana karanA jisakA svabhAva hai, isa prakAra svAvalambI divyadhvani hai| tiloyapaNNatti meM isa divyadhvani ke saMbandha meM varNana hai ki yaha 18 mahAbhASA 700 laghubhASA tathA aura bhI saMjJI jIva jIvoM kI bhASA rUpa pariNata hotI hai| yaha tAlu, danta, oSTha aura kaNTha kI kriyA se rahita hokara eka hI samaya meM bhavya jIvoM ko upadeza detI hai| bhagavAna kI divyadhvani prAraMbha meM anakSarAtmaka hotI hai, isalie usa samaya kevalI bhagavAna ke anubhaya vacana yoga mAnA gayA hai| pazcAt zrotAoM ke karNa pradeza ko prApta kara samyagjJAna ko utpanna karane se kevalI bhagavAna ke satya vacana yoga kA sadbhAva bhI Agama meM mAnA hai| prazna- sayoga kevalI kI divyadhvani ko kisa prakAra satya anubhaya vacana yoga kahA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 67 uttara- kevalI kI divyadhvani utpanna hote hI anakSarAtmaka rahatI hai, isalie zrotAoM ne karNa pradeza se saMbandha hone ke samaya taka anubhaya vacana yoga siddha hotA hai| isake pazcAt zrotAoM ke iSTa arthoM ke viSaya meM saMzaya Adi ko nirAkaraNa karane se tathA samyagjJAna ko utpanna hone se satya vacana yoga kA sadbhAva siddha hotA hai| isa prakAra kevalI meM satya aura anubhayavacana yoga siddha hote haiN| ___ isa kathana se jJAta hotA hai ki zrotAoM ne samIpa pahu~cane ke pUrva vANI anakSarAtmaka rahatI hai, pazcAt bhinna-bhinna zrotAoM kA Azraya pAkara vaha divyadhvani akSararUpatA ko dhAraNa karatI hai| svAmI samantabhadra ne jinendradeva kI vANI ko sarvabhASA svabhAva vAlI kahA hai yathA tava vAgamRtaM shriimtsrvbhaassaasvbhaavkm| prINayatyamRtaM yadvatprANino vyApi sNsdi|| svayaMbhUstotra 97 zrI sahita tathA sarvabhASA svabhAva vAlI ApakI amRta vANI samavazaraNa meM vyApta hokara amRta kI taraha prANiyoM ko Anandita karatI hai| cauMsaTha RddhiyoM meM bIjabuddhi nAma kI Rddhi kA bhI kathana AtA hai| usakA svarUpa rAjavArtika meM isa prakAra kahA hai- jaise hala ke dvArA samyak prakAra se taiyAra kI gaI upajAU bhUmi meM yogyakAla meM boyA gayA eka bhI bIja bahuta bIjoM ko utpanna karatA hai, usI prakAra no indriyAvaraNa zrutajJAnAvaraNa tathA vIryAntarAya karma ke kSayopazama ke prakarSa se eka bIja pada ke jJAna dvArA aneka padArthoM ko jAnane kI buddhi ko bIjabuddhi kahate haiM 'sukRSTasamuthite kSetre sAravati kAlAdisahAyApekSaM bIjamekamuptaM yathAnekabIjakoTipradaM bhavati tathA noindriyAvaraNa-zrutAvaraNa-vIryAntarAyakSayomazamaprakarSe sati eka bIjapada grhnnaadnekpdaarthprtiytti/jbuddhiH| (rAjavArtika adhyAya 3 sUtra 66 pR.143) isa saMbandha meM yaha kahA jAtA hai ki jinendra deva kI bIjapadayukta vANI ko gaNadharadeva bIjabuddhi RddhidhArI hone se avadhAraNa karake dvAdazAMgarUpa racanA karate haiN| isa prasaMga meM yaha bAta vicAra karane yogya hai ki prAraMbha meM bhagavAna kI vANI ko jhelakara gaNadharadeva dvAdazAMga kI racanA karate haiM, ata: usa vANI meM bIjapadoM kA samAveza Avazyaka hai, jinake Azraya se cAra jJAnadhArI maharSi gaNadharadeva aMgapUrvo kI racanA karane meM samartha hote haiN| vIra bhagavAn kI divyadhvani ko gautamagaNadharadeva sunakara 'bArahaMgANaM caudasa puvvANaM ca gaMthANamekkeNa ceva muhutteNa kameNarayaNA kadA' (dhavala TIkA bhAga 1pR.65) dvAdazAMga tathA caudahapUrva rUpa graMthoM kI eka muhUrta meM krama se racanA kii| isake pazcAt bhI to bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani khiratI rahI hai| zrotRmaNDalI ko gaNadharadeva dvArA divyadhvani ke samaya ke pazcAt upadeza prApta hotA hai| jaba divyadhvani khiratI hai, taba manuSyoM ke sivAya saMjJI paMcendriya tiryaJca, devAdi bhI apanI-apanI bhASAoM meM artha ko samajhate haiN| isase vIrasena svAmI ne isa divya vANI ko 'savvabhAsAsarUvA' sarvabhASA svarUpA, bhI kahA hai| usa divyavANI kI yaha alaukikatA hai ki usase gaNadhara sadRza mahAnubhAva jJAna ke sindhu bhI apane liye amUlyajJAna nidhi prApta karate haiM tathA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 mahAna maMdamati prANI, sarpa, gAya, vyAghra, kapota, haMsAdi pazu-pakSI bhI apane-apane yogya jJAna kI sAmagrI prApta karate haiN| isa prakAra spaSTa hai ki jinendradeva kI divyadhvani alaukika vastu hai, anupama hai aura AzcaryakAraka hai| usa vANI ke samAna vizva meM anya koI vANI nahIM hai| vANI kI lokottaratA meM kAraNa tIrthakara bhagavAna kA tribhuvana vandita ananta sAmarthya samalaMkRta vyaktitva hai| sAmarthyasaMpanna gaNadharadeva mahAna mahimAzAlI surendra Adi bhI prabhu kI apUrva zakti se prabhAvita hote haiN| yoga ke dvArA jo camatkArayukta vaibhava dikhAI par3atA hai, vaha sthUla dRSTi vAle ko samajha meM nahIM AtA hai, ataeva ve vismaya ke sAgara meM DUbe hI rahate haiN| divyadhvani tIrthakara prakRti ke vipAka-udaya kI sabase mahattvapUrNa vastu hai, kyoMki tIrthakara prakRti karma kA bandha karate samaya kevalI, zrutakevalI meM pAdamUla meM isa bhAvanA kA bIja boyA gayA thA ki isa bIja se aisA vRkSa bane, jo samasta prANiyoM ko saccI zAMti tathA mukti kA maMgala saMdeza pradAna kara ske| manuSya paryAya rUpI bhUmi meM boyA gayA yaha tIrthakara prakRti rUpa bIja anya sAdhana sAmagrI pAkara kevalI kI avasthA meM apanA vaibhava tathA paripUrNa vikAsa dikhAtA huA trailokya ke samasta jIvoM ko vismaya meM DAlatA hai| Aja bhagavAna ne icchAoM kA abhAva kara diyA hai, phira bhI unake upadeza Adi kArya aise lagate haiM mAnoM ve icchAoM ke dvArA prerita ho| isakA yathArtha meM samAdhAna yaha hai ki pUrva kI icchAoM ke prayAsa se bhI kArya hotA hai| jaise ghar3I meM cAbI bharane ke pazcAt yaha ghar3I apane Apa calatI hai, usI prakAra tIrthakara prakRti kA bandha karate samaya jina kalyANakArI bhAvoM kA saMgraha kiyA gayA thA ve hI bIja anantaguNita hokara vikAsa ko prApta hue haiN| ataH kevalI kI avasthA pUrNa saJcita pavitra bhAvanA ke anusAra saba jIvoM ko kalyANakArI sAmagrI prApta hotI hai| ___ divyadhvani ke viSaya meM kundakundAcArya ke sUtrAtmaka ye zabda mahattvapUrNa hai-'tihuvaNa hidamadhuravisadavakkANaM' arthAt divyadhvani ke dvArA tribhuvana ke samasta bhavya jIvoM ko hitakArI, priya tathA spaSTa upadeza prApta hotA hai| jaba chadmastha tathA bAla avasthA vAle mahAvIra prabhu ke upadeza ke binA hI do cAraNa RddhidhArI mahAmuniyoM kI sUkSma zaMkA dUra huI thI taba kevalajJAna, kevaladarzanAdi sAmagrI saMyukta tIrthakara prakRti ke pUrNa vipAka-udaya hone para usa divyadhvani ke dvArA samasta jIvoM ko unakI bhASAoM meM tattva bodha ho jAtA hai isameM koI sandeha nahIM hai| dharmazarmAbhyudaya meM divyadhvani kA varNana karate hue likhA haisarvAdbhutayamayIsRSTiH sudhAvRSTizca krnnyoH| prAvartata tato vANI srvvidyeshvraadvibho||620|| sarva vidyAoM ke Izvara jinendra bhagavAna ke sarva prakAra ke AzcaryoM kI jananI tathA karNoM ke lie sudhA kI vRSTi ke samAna divya dhvani utpanna huii| gommaTasAra jIvakANDa kI saMskRta TIkA meM likhA hai ki tIrthakara kI divyadhvani prabhAta, madhyAhna, sAyaMkAla tathA madhyarAtri ke samaya chaha-chaha ghaTikA kAla paryanta arthAt do ghaNTA caubIsa minaTa taka Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 pratidina niyama se khiratI haiN| isake sivAya, gaNadhara, cakravartI, indra sadRza vizeSa puNyazAlI vyaktiyoM ke Agamana hone para unake praznoM ke uttara ke lie bhI divyadhvani khiratI hai| isakA kAraNa yaha hai ki una viziSTa puNyAtmAoM ko sandeha dUra hone para dharma bhAvanA bar3hegI aura usase mokSamArga kI dezanA kA pracAra hogA jo dharma tIrthaMkara kI tattva pratipAdana dI pUrti svarUpa hogii| jayadhavalA TIkA meM likhA hai ki yaha divyadhvani prAtaH, madhyAhna, tathA sAMyakAla ina tIna saMdhyAoM meM chaha-chaha ghar3I paryanta khiratI haiM- tisaMjjha visayachacaDiyAsu NiraMtaraM payaTTamANiyA (bhAga 1pR.126)| tiloyapaNNattI meM tIna saMdhyAoM meM navamuhUrta paryanta divyadhvani khirane kA ullekha haipagadIe akkhalio saMjhattidayammi nnvmuhuttaanni|| Nissaradi NiruvamANo divvajjhuNI jAva joynny||62|| isI graMtha meM yaha bhI kahA hai ki gaNadhara, indra tathA cakravartI ke praznAnurUpa artha ke nirUpaNArtha yaha divyadhvani samayoM meM bhI nikalatI hai, yaha bhavya jIvoM ko chahadravya, nau padArtha, pAMca astikAya aura sAta tatvoM kA nAnA prakAra ke hetuoM dvArA nirUpaNa karatI hai| tIrthaMkaroM ke vacana viSayaka guNoM kI carcA stotroM meM aneka sthaloM para kI gaI hai| yathAna zItalAzcandanacandrarazmayo na gAGgamambho na ca haaryssttyH| yathA muneste'naghavAkyarazmayaH zamAmbugarbhAH zizirA vipshcitaam|| svayambhUstotra 10/1 arthAt bhagavAna ke vacana rUpI kiraNoM se jo zItalatA prApta hotI hai, vaisI zItalatA candana se, candramA kI kiraNoM se, gaMgA ke jala se aura motiyoM kI mAlAoM se prApta nahIM ho sakatI hai| parama AnandakArI, sukhakArI amRtavat prabhu kI vANI ajara-amara pada kI dAtrI hai| yathAsthAne gambhIrahRdayodadhi sambhavAyAH, pIyUSatAM tava giraH smudiirynti| pItvA yataH paramasammadasaGgabhAjo, bhavyA vrajanti trsaapyjraamrtvm|| kalyANamandirastotra - 21 'viSApahAra stotra' meM bhagavAn ke vAgAtizaya ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki unakA vacana nAnArthaka bhI hai evaM ekArthaka bhI hai, vaha nAnA logoM ke lie eka hI artha ko sampreSita karatA hai| vaha hitakArI bhI hai jise sunakara vyakti nirdoSatA ko prApta hotA hai nAnArthamekArthamadastaduktaM, hitaM vacaste nizamayya vktuH| nirdoSatAM ke na vibhAvayanti, jvareNa, muktaH, sugamaH svrenn|| viSApahAra stotra-29 tIrthakaroM ke vacanoM kI mahimA apAra hai| ina vacanoM ko zravaNa kara, unakA rahasya samajhakara svarga evaM mokSa kI prApti kI jA sakatI hai| yahI bAta vyakta karate hue likhA hai Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 zivasukhamajarazrIsaMgamaM cAbhilaSya, svamabhiniyamayanti klezapAzena kecit| vayamiha tu vacaste bhUpatebhaviyanta stadubhayamapi zazvallIlayA nirvishaamH|| jinacaturvizatikA 21 arthAt he prabho ! jo manuSya Apake siddhAMtoM se paricita nahIM hai ve svarga aura mokSa kI prApti ke lie taraha-taraha ke niyama karate haiM- kaThina tapasyAoM se kleza uThAte haiM, phira bhI unheM prApta nahIM kara pAte, para hama loga Apake upadeza kA rahasya samajhakara anAyAsa hI una donoM ko prApta kara lete haiN| mukti ke durgama mArga ko vItarAga kI vANI rUpI dIpaka kI sahAyatA se pAra kiyA jA sakatA hai, arthAt mokSa kI prApti prabhu ke upadeza se hI saMbhava hai pracchannaH khalvayamaghamayairandhakAraiH samantAt panthA mukteH sthapuTitapadaH kleshgtairgaadhaiH| tatkastena vrajati sukhato deve ! tattvAvabhAsA, yadyagre'gre na bhavati bhvdbhaartiirtndiipH|| ekIbhAvastotra-14 arthAt nizcaya se yaha mukti kA mArga saba ora se pApa rUpI aMdhakAra ke dvArA DhakA huA aura gahare du:kharUpI gaDDhoM se U~ce-nIce sthAna vAlA hai| he deva! jIva, ajIva Adi tattvoM ko prakAzita karane vAlI ApakI vANI rUpI ratnoM kA dIpaka yadi Age-Age nahIM ho to usa mArga se kauna puruSa sukha se gamana kara sakatA hai| arthAt koI nhiiN| rayaNasAra meM likhA haiajjhayaNameva jhANaM, paMceMdiya-NiggahaM kasAyaM pi| tatto paMcamayAle, pavayaNasArabbhasi kujjaaho||10|| tIrthakara mahAvIra kI divyadhvani se prasUta Agama sAhitya kA adhyayana (manana-ciMtana, svAdhyAya) hI dhyAna hai| usI se paMcendriyoM kA sahaja hI nigraha hotA hai tathA kaSAyoM kA kSaya bhii| ataeva (ekAdaza mahAprayojana kI siddhi ke lie) isa paMcamakAla meM pravacanasAra (jinavANI rUpasAra-Agama subhASita) kA abhyAsa karate rahanA hI zreyaskara hai| - jaina bauddha darzana vibhAga kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI-5 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 pUjA ke pariprekSya meM jainAcAryoM kI vicAradhArA -DaoN. kuladIpa kumAra pUjA zabda 'puja + a +TAp' pratyaya se niSpanna huA hai, jisakA artha hai- pUjA, sammAna, ArAdhanA, Adara, zraddhAJjali, zraddheya, AdaraNIya, pUjya, zraddhAspada ityaadi|' 'rAga pracura hone ke kAraNa gRhasthoM ke lie 'jina' pUjA pradhAna dharma haiM, yadyapi isameM paJca parameSThI kI pratimAoM kA Azraya hotA hai, para vahA~ apane bhAva hI pradhAna haiM, jinake kAraNa pUjaka ko asaMkhyAta guNI karma kI nirjarA hotI rahatI hai| nitya naimittika ke bheda se vaha aneka prakAra kI hai aura jala candanAdi aSTa dravyoM se pUjA kI jAtI hai| abhiSeka va gAna nRtya Adi ke sAtha kI gayI pUjA pracura phaladAyI hotI hai| sacita va acita dravya se pUjA, paMcAmRta va sAdhAraNa jala se abhiSeka, cAvaloM kI sthApanA karane va na karane Adi saMbandhI anekoM matabheda isa viSaya meM dRSTigata haiM, jinakA samanvaya karanA hI yogya hai| pUjA ke paryAyavAcI nAma yAgo yajJaH kratuH pUjA saparyejyAdhvaroH mkhH| maha ityapi pryaayvcnaanyrcnaavidheH||' arthAt- yAga, yajJa, kratu, pUjA, saparyA, ijyA, adhvara, makha aura maha ye saba pUjA vidhi ke paryAyavAcI zabda haiN| pUjA ke bheda- ijyA Adi kI apekSA proktA pUjArhatAmijyA sA caturdhA sdaarcnm| caturmukhamahaH kalpadrumAzcASTAhniko'pi c||' arthAt- pUjA cAra prakAra kI hai sadArcana (nityamaha), caturmukha (sarvatobhadra), kalpadruma ora assttaahnikaa| nikSepoM kI apekSA NAmaTThAvaNA davvekhitte kAle viyANAbhAve yA chavvihapUyA bhaNiyA samAsao jinnvriNdehi| arthAt- nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA saMkSepa se chaha prakAra kI pUjA jinendra deva ne kahI hai| dravya va bhAva kI apekSA 'pUjA dviprakArA dravyapUjA bhAvapUjA ceti' arthAt pUjA do prakAra kI- dravyapUjA aura bhAva puujaa| zrAvakAcAra saMbandhI graMthoM kI pUjA paddhati aura dainika SaTkarmoM kA vistAra se varNana Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 milatA hai| jaina vADamaya meM deva, zAstra aura guru kI upAsanA bhakti ko atyadhika mahattva diyA gayA hai aura inheM zrAvaka kI dainika SaT kriyAoM ke antargata pratipAdita kiyA gayA hai| AcArya kundakunda ke cAritra prAbhRta meM tathA varAMgacarita aura harivaMzapurANa meM dAna, pUjA, tapa aura zIla ko zrAvakoM kA kartavya batalAyA hai| AdipurANa meM AcArya jinasena ne likhA hai ki mahArAja bharata ne pUjA, vArttA, dAna, svAdhyAya, saMyama aura tapa ko vratI logoM kA kuladharma batalAyA / yathA ijyAM vArtAM ca datti va svAdhyAyaH saMyamastapaH / zrutopAsakasUtratvAt se tebhyaH samupAdizat // kuladharmoM ymityessaamrhtpuujaadivrnnnm| tadA rAjarSiranvevocadanukramAt // AcArya padmanandi ne paJcaviMzatikA meM zrAvaka ke dainika SaTkarmoM kA varNana isa pakAra kiyA hai devapUjA gurUpAstiH svAdhyAya: saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine / arthAt jina pUjA, guru kI sevA, svAdhyAya, saMyama aura tapa se chaha karma gRhasthoM ke lie pratipAdita karane ke yogya haiM arthAt ve unake Avazyaka kArya hai| AcArya somadeva ne upAsakAdhyayana meM isI prakAra zrAvaka ke SaTkarmoM kA ullekha kiyA hai| 10 jaina vAGamaya meM zrAvaka ke lie eka prAcIna zabda 'upAsaka' kA bhI prayoga kiyA gayA hai tathA isI AdhAra para prAkRta bhASA meM 'uvAsajjhayaNaM' aura saMskRta bhASA meM 'upAsakAdhyayana' nAma se zrAvakAcAra viSayaka graMthoM kI racanA kI gayI hai| dvAdazAMgazruta meM 'upAsagadasAMga" kI svataMtra rUpa se gaNanA kI gayI hai| arddhamAgadhI Agama uvAsagadasAo tIrthaMkara mahAvIra ke dasa upAsakoM kA varNana kiyA gayA hai, upAsakoM ke mAdhyama se hI upAsaka dharma kA pratipAdana kiyA gayA hai| jaina gRhastha yA upAsaka kI upAsanA paddhati kyA hai, isa viSaya meM upAsakAcAra yA zrAvakAcAra viSayaka sabhI graMthoM meM saMkSipta rUpa se yA vistRta rUpa se vivecana kiyA gayA hai| ke prakAra pUjA AcArya somadeva ne pUjA ke do prakAroM kA ullekha karate hue kahA ki - ' devapUjA ke do rUpa haiM- eka puSpAdi meM jina bhagavAna kI sthApanA karake pUjA kI jAtI hai aura dUsare jina bimboM meM jina bhagavAna kI sthApanA karake pUjA kI jAtI hai kintu jisa prakAra puSpa phala yA pASANa meM sthApanA kI jAtI hai usa taraha anya deva hari-harAdika kI pratimA meM jina bhagavAna kI sthApanA nahIM karanI cAhie, kyoMki jaise zuddha kanyA meM hI patnI kA saMkalpa kiyA jAtA hai dUsare se vivAhita meM nahIM, vaise hI zuddha vastu meM hI jina deva kI sthApanA karanA ucita hai, jo anyarUpa ho cukI hai usameM sthApanA karanA ucita nahIM hai / " Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 AcArya amitagati ne pUjA ke dravya aura bhAva pUjA ye do bheda kie haiM aura kahA hai ki vacana aura zarIra ko jina bhakti meM lagAnA dravyapUjA hai aura mana ko lagAnA bhAvapUjA hai| athavA gaMdha, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, akSata Adi se jina pUjana karanA dravya pUjA hai aura mana ko usameM lagAnA bhAvapUjA hai| pUjA ke uparilikhita prakAra AcArya amitagati ke pUrva kisI zrAvakAcAra meM prApta nahIM hote| __AcArya padmanandi ne likhA hai ki- 'jo jinadeva kA darzana karate haiM, bhakti se pUjA, stuti karate haiM, ve tInoM lokoM meM darzanIya, pUjya aura stutya ho jAte haiN| jo jina darzana nahIM karate haiM, unakA jIvana niSphala hai| unake gRhasthAzrama ko dhikkAra hai| dharma aura zruti ke upAsakoM ko prAtaH uThakara devatA aura guru kA darzana karanA caahie| bhakti se unakI vandanA karanI caahie| usake pazcAt anya karttavya kAryoM ko karanA caahie| kyoMki vidvAnoM ne dharma, artha, kAma aura mokSa meM sarvaprathama dharma kA ullekha kiyA hai| AcArya somadeva se pUrva saMbhavataH kisI AcArya ne apane graMtha meM pUjA tathA pUjA vidhi kA itanA vistRta aura spaSTa varNana nahIM kiyA hai| __AcArya kundakunda ne paMcAstikAya meM arihaMta, siddha, caitya aura pravacana bhakti kA nirdeza kiyA hai tathA pravacanasAra meM devatA, yati aura guru kI pUjA kA nirdeza kiyA hai| AcArya raviSeNa ne likhA hai ki jo jina bhagavAna kI AkRti ke anurupa jina bimba banavAtA hai tathA jina bhagavAna kI pUjA aura stuti karatA hai, usake lie kucha bhI durlabha nahIM hai| AcArya yogIndra ne likhA hai ki tUne na to munivaroM ko dAna hI diyA, na jina bhagavAna kI pUjA hI kI ora na paMcaparameSThI ko namaskAra kiyA taba tUjhe mokSa kA lAbha kaise hogaa| ___ isI prakAra kAlakramAnusAra sabhI zrAvakAcAra racayitA AcAryoM ne yathAzakti pUjA, pUjanavidhi evaM pUjA ke phalAdi kA vistRta varNana kiyaa| AcArya vasunandi vasunandizrAvakAcAra graMtha meM pUjana vidhAna kA varNana karate hue likhate hai| ki jiNasiddhasUripAThayasAhUNaM jaM suyassa vihvenn| kIrai vivihA pUjA viyANa taM puujnnvihaannN|| NAmaTThavaNAdavve khitte kAle viyANa bhAve y| chavvihapUyA bhaNiyA samAsao jinnvriNdehiN|| arthAt arhanta jinendra, siddha bhagavAna, AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM kI tathA zAstra kI jo vaibhava se nAnA prakAra kI pUjA kI jAtI hai, use pUjana vidhAna jAnanA caahie| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA saMkSepa se chaha prakAra kI pUjA jinendradeva ne kahI hai| yathA uccAriUNa NAmaM aruhAINaM visuddhdesmmi| puSpANi jaM khivijjati vaNiyA NAmapUyA saa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 arthAt arahanta Adi kA nAma uccAraNa karake vizuddha pradeza meM jo puSpa kSepaNa kie jAte haiM, use nAma pUjA jAnanA caahie| sthApanA pUjA sabbhAvAsabbhAvA duvihA ThavaNA jiNehi pnnnnttaa| sAyAravaMtavatthummi jaMguNArovaNaM pddhmaa|| akkhaya-varADao vA amugo eso tti nniyybuddhiie| saMkappirUNa vayaNaM esA viiyA asbbhaavaa|| jina bhagavAna ne sadbhAva aura asadbhAva sthApanA aisI do prakAra kI sthApanA pUjA kahI hai| AkAravAn vastu meM jo arahaMta Adi ke guNoM kA AropaNa kiyA jAtA hai, pahalI sadbhAva sthApanA pUjA hai aura akSata, varATaka Adi meM apanI buddhi se yaha amuka devatA hai aisA saMkalpa karake uccAraNa karanA, use dUsarI arthAt asadbhAva sthApanA jAnanA cAhie tathA isa paMcama kAla meM dUsarI asadbhAvasthApanA kA niSedha batalAte hue likhA ki isase kuliMga matiyoM se mohita isa loka meM saMdeha ho sakatA hai| tatpazcAt AcArya ne sadbhAvasthApanA pUjA meM kArAparaka (pratimA) kA lakSaNa', indra kA lakSaNa, pratimA vidhAna , pratiSThA vidhAna, kA vistRta vivecana kiyA hai| dravya pUjA davveNa ya davvassa ya jA pUjA jANa davva pUjA saa| davveNa gaMdhasalilAipuvvabhaNieNa kaayvvaa| arthAt jalAdi dravya se pratimAdi dravya kI jo pUjA kI jAtI hai, use dravya pUjA jAnanA caahie| vaha jala gandha Adi padArtha samUha se (pUjana sAmagrI) karanI caahie| tathA vaha dravya pUjA sacita, acita aura mizra ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai| pratyakSa upasthita jinendra bhagavAna aura guru Adi kA yathAyogya pUjana karanA sacita pUjA hai, jina tIrthakara Adi ke zarIra kI aura dravya zruta arthAt kAgaja Adi para likhakara jo zAstra kI pUjA kI jAtI hai, vaha acita pUjA hai aura jo donoM kA pUjana kiyA jAtA hai, use mizra pUjA jAnanA caahie| tathA 'Agamadravya, no Agamadravya Adi ke bheda se aneka prakAra ke dravyanikSepa ko jAnakara zAstra pratipAdita mArga se dravyapUjA karanA caahie|" kSetra pUjA jiNajammaNaNikkhamaNe NANuppattIe titthcinnhesu| NisihIsu khettapUyA pUvvavihANeNa kaayvvaa|| arthAt jina bhagavAna kI janma kalyANakabhUmi, niSkramaNakalyANakabhUmi, kevalajJAnotpattisthAna, tIrthacihna, sthAna aura niSIdhikA arthAt nirvANa bhUmiyoM meM vidhAnapUrvaka kSetrapUjA karanI cAhie arthAt vaha kSetrapUjA kahalAtI hai| kAla pUjA 'kAlapUjA kA varNana karate hue AcArya likhate haiM ki -jisa dina tIrthaMkaroM ke Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 garbhAvatAra janmAbhiSeka, niSkramaNakalyANaka, jJAnakalyANa aura nirvANa kalyANaka hue haiM usa dina ikSurasa, ghRta, dadhi, kSIra gandha aura jala se paripUrNa vividha arthAt aneka prakAra ke kalazoM se, jina bhagavAna kA abhiSeka kareM tathA saMgIta, nATaka Adi ke dvArA jina guNagAna karate hue rAtri-jAgaraNa karanA caahie| isI prakAra nandIzvara parva ke ATha dinoM meM tathA anya bhI ucita parvo meM jo jina mahimA kI jAtI hai, use kAlapUjA jAnanA caahie| bhAva pUjA bhAva pUjA kA varNana karate hue AcArya likhate haiM ki- paramabhaktipUrvaka jinendra bhagavAna ke anantacatuSTaya Adi guNoM kA kIrtana karake jo tInoM kAloM meM vandanA kI jAtI hai, use nizcaya se bhAvapUjA jAnanA caahie| athavA paJca NamokAra padoM ke dvArA apanI zakti ke anusAra jApa kreN| athavA jinendra ke stotra arthAt guNagAna karane ko bhAvapUjana jAnanA caahie| athavA piNDastha, padastha, rupastha aura rUpAtIta rUpa jo cAra prakAra kA dhyAna kiyA jAtA hai, use bhI bhAvapUjA kahA gayA hai| tatpazcAt AcArya ne kramazaH piNDastha dhyAna kA varNana", padastha dhyAna kA varNana", rUpastha dhyAna kA varNana aura rUpAtIta dhyAna kA varNana" kiyaa| aura anta meM likhA ki yaha chaha prakAra kI pUjA dharmAnurAgarakta sarvadezavratI zrAvakoM ko yathAyogya nitya hI karanI caahie| pUjA ke phala pUjA ke phala kA ullekha karate hue meM AcArya likhate haiM ki- 'gyAraha aMga kA dhAraka, devoM meM sarvazreSTha indra bhI sahastra jihvAoM se pUjA ke samasta phala kA varNana karane ke lie samartha nahIM hai, taba maiM apanI zakti ke anusAra thor3e se vacana dvArA kahU~gA, jisase ki sabhI bhavya jana dharmAnurAga meM anurakta ho jaaveN| tatpazcAt AcArya pUjA ke phala kA vistRta varNana karate hue kahate haiM ki kutthaMbharidalabhette jiNabhavaNe jo Thavei jinnpddimN| sarisavamettaM pi lahei so Naro titthyrpunnnnN|| jo puNa jiNiMdabhavaNaM samuNNayaM prihitornnsmggN| NimmAvai tassa phalaM ko sakkaI vaNNiuM sylN|" arthAt jo manuSya kuMthumbharI (dhaniyA) ke patra barAbara jinabhavana banavAkara usameM sarasoM ke dAne ke barArabara bhI jina pratimA kA sthApana karatA hai, vaha tIrthakara pada pada pAne ke yogya puNya ko prApta karatA hai, taba jo koI ati unnata aura paridhi, toraNa Adi se saMyukta jinendra bhavana banavAtA hai, usake samasta phala kA varNana karane ke lie kauna samartha ho sakatA hai| ___'pUjana ke samaya niyama se jina bhagavAna ke samakSa jaladhArA ko chor3ane se pApa rUpI maila kA saMzodhana hotA hai tathA candana rasa ke lepa se manuSya saubhAgya se saMpanna hotA hai| akSatoM se pUjA karane vAlA manuSya akSaya nau nidhi aura caudaha ratnoM kA svAmI cakravartI hotA hai, sadA akSobha arthAt roga-zoka rahita nirbhaya rahatA hai, akSINa labdhi se saMpanna hotA hai aura anta meM akSaya mokSa sakha ko prApta hotA hai|' Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 'puSpoM se pUjA karane vAlA manuSya kamala ke samAna sundara mukhavAlA, taruNIjanoM ke nayanoM se aura puSpoM kI uttama mAlAoM ke samUha se samarcita deha vAlA kAmadeva hotA hai| ___'naivedya se pUjA karane vAlA manuSya, sadbhAvoM ke yoga se utpanna hue kevala jJAnarUpI pradIpa ke teja se samasta jIvadravyAdi tattvoM ke rahasya ko prakAzita karane vAlA arthAt kevala jJAnI hotA hai|'43 _ 'dIpoM se pUjA karane vAlA manuSya, sadbhAvoM se utpanna hue kevala jJAnarUpI pradIpa ke teja se samasta jIvadravyAdi tattvoM ke rahasya ko prakAzita karane vAlA arthAt kevala jJAnI hotA hai| ___ 'dhUpa se pUjA karane vAlA manuSya candramA ke samAna dhavala kIrti se jagatya ko dhavala karane vAlA arthAt trailokyavyApI yazavAlA hotA hai| phaloM se pUjA karane vAlA manuSya parama nirvANa ke sukha rUpa phala pAne vAlA hotA hai|'45 ___'jina maMdira meM ghaNTA samarpaNa karane vAlA manuSya ghaNTAoM ke zabdoM se vyApta, zreSTha vimAnoM meM sura-samUha se sevita hokara pravara apsarAoM ke madhya meM krIr3A karatA hai|'46 'jina maMdira meM chatra pradAna karane se manuSya zatrurahita hokara pRthivI ko eka chatra bhogatA hai tathA camaroM ke dAna se camaroM ke samUhoM dvArA parivIjita kiyA jAtA hai, arthAt usake Upara camara Dhore jAte haiN| 47 _ 'jina bhagavAna ke abhiSeka karane ke phala se manuSya sudarzana meru ke Upara kSIrasAgara ke jala se surendra pramukha devoM ke dvArA bhakti ke sAtha abhiSikta kiyA jAtA hai| 48 _ 'jina maMdira meM vijaya patAkAoM ke dene se manuSya saMgrAma ke madhya vijayI hotA hai| tathA SaTakhaNDararUpa niSpratipakSa svAmI aura yazasvI hotA hai| 49 aura anta meM AcArya likhate haiM ki 'adhika kahane se kyA lAbha hai, tInoM hI lokoM meM jo kucha bhI sukha hai, vaha saba pUjA ke phala se prApata hotA hai, isameM koI saMdeha nahI hai|'50 pUjA-vidhi upalabdha digambara jaina sAhitya me pUjana vidhi kA anumAnataH vistRta vivecana karane vAle AcArya somadeva pratIta hote haiN| AcArya somadeva ne 'upAsakAdhyayana' meM pUjA kI vidhi kA vistAra pUrvaka vivecana kiyA hai| AcArya somadeva ke pazcAt hone vAle graMthakAroM meM AcArya vasunandi ne apane zrAvakAcAra meM pratiSThA vidhi kA vivecana kiyA hai, kintu utanA nahIM jitanA kI AcArya somadeva ne kiyA hai| paM. AzAdhara ne saMkSepa meM pUjA ke krama ko batalAyA hai| paM. medhAvI ne AcArya vasunandi kA anusaraNa kiyA hai| AcArya somadeva ne pUjakoM ke do prakAra kie hai| yathA dvayedavesevAdhikRtA: saMkalpitAptapUjyaparigrahAH kRtapratimAparigrahAzcA' arthAt (1) puSpAdi meM pUjya kA saMkalpa karake pUjana karane vAlA aura (2) pratimA kA avalambana lekara pUjA karane vaalaa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 ___ AcArya somadeva ke dvArA pUjaka ko phala, patra aura pASANa Adi kI taraha anya dharma kI mUrti meM sakalpa karane kA niSedha kiyA gayA hai tathA likhA hai ki jaise zudva kanyA meM hI patnI Adi kA saMkalpa kiyA jAtA hai, dUsare se vivAhita meM nahIM, usI prakAra zuddha dravya meM hI pUjya kA saMkalpa karanA cAhie, AkArAntara ko prApta vastu meM nhiiN| yathA saMkalpo'pi dalaphalopalAdiSviva na samayAntarapratimAsu vidheyH| yataH zuddhe vastuni saMkalpaH kanyAjana ivocitH| nAkArAntarasaMkrAnte yathA prprigrhe| AcArya somadeva ne ukta donoM prakAra ke pUjakoM ke lie pRthak-2 pUjA vidhi kA varNana kiyA hai| AcArya vasunandi ne AcArya somadeva dvArA nirdiSTa ukta donoM prakAroM ko sadbhAva sthApanA tathA una sadbhAvasthApanA nAma diye haiM tathA sAkAra vastu (pratimA) meM arhanta Adi ke guNoM kA AropaNa karane kA sadbhAva sthApanA aura akSa varATaka Adi meM apanI buddhi se 'yaha amuka devatA hai' aisA saMkalpa karane ko asadbhAva sthApanA batalAyA __ AcArya vasunandi ne vartamAna kAla meM asadbhAva sthApanA kA niSedha kiyA hai| tathA likhA hai ki- huNDAvasarpiNI kAla meM dUsarI asadbhAva sthApanA nahIM karanI cAhie, kyoMki kuliMga mati se mohitoM ko isameM sandeha ho sakatA hai| yathA huMDAvasappiNIe viiyA ThavaNA Na hodi kaayvvaa| loe kuliMgamaimohie jayo hoi sNdeho| saMdarbha : 1. vAmana zivarAma ApTe, saMskRta hindI koza, pR.628 2. jainendra siddhAMta koza, bhAga-3, pR.73 3. mahApurANa sarga saM. 67, zlo. saM. 193 4. mahApurANa, sarga saM. 38, zlo. saM. 26 5. vasunandikRta uvAsayajjhayANaM, gAthA 381 6. bhagavatI ArAdhanA 47/157/20 7. cAritra prAbhRta, gAthA-6 8. Adi purANa, zlo., 24-25 9. padmanandi paMcaviMzati, adhikAra saM. 6, zlo. saM. 7 10, upAsakAdhyayana kalpa- 46, zlo. 911 11. upAsakAdhyayanakalpa-35, zlo. 481 12. amitagati zrAvakAcAra, bArahavA~ pariccheda, zlo.12 13. padamanandi paMcaviMzati, adhikAra saM. 6, zlo.14-15 14. padamanandi paMcaviMzati, adhikAra saM.6, zlo. 16-17 15. paMcAstikAya, gAthA-166 16. pravacanasAra, gAthA-1/69 17. padmacarita- 14/213 18. paramAtmaprakAza, gAthA-168 19. vasunandikRta uvAsayajjhayama gAthA 280-38120. vasunandikRta uvAsayajjhayaNaM, gAthA-382 21. vasunandikRta uvAsayajjhayaNaM, gAthA-383-384, 22. 385, 23. 387, 24. 388-389, 25.390-392 26393-447 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 27.448 28. 449-450 29. 451 30. 452 31. 453-455 32. 456-463 33. 459-463 34. 464-471 35.472-475 36. 476 37.478 38. 479-480 39.481-482 40. 483 41. 484 42. 485 43. 486 44. 487 45. 488 46.489 47. 490 48. 491 49. 492 50.493 51. upAsakAdhyayana, kalpa-35, pR. 217 52. upAsakAdhyayana, kalpa-35, zlo. 481 53. vasunandikRta uvAsayajjhayaNaM, gAthA 383-384 54. vasunandikRta uvAsayajjhayaNaM, gAthA ___vyAkhyAtA -jainadarzanavibhAga -zrI lAla bahAdura zAstrI rASTriya saMskRta vidyApITha, kaTavAriyA sarAya, naI dillI -16 vIra sevA maMdira kI Ama sabhA evaM naI kAryakAriNI sadasyoM evaM padAdhikArIyoM kA manonayana dinAMka 12 julAI 2009 ko Ama sabhA meM cunAva adhikArI zrI sumata prasAda jaina ne nirvirodha manonIta kAryakAriNI samiti ke 21 sadasyoM kI ghoSaNA kii| sabhA meM upasthita sabhI sadasyoM ne karatala dhvani se svAgata kiyaa| manonIta sadasyoM kI prathama baiThaka dinAMka 25 akTUbara 2009 meM padAdhikArIyoM kA sarvasammati se manonayana kiyA gayAadhyakSa- zrI subhASa caMda jaina, upAdhyakSa- zrI bhArata bhUSaNa jaina va zrI surendra pAla jaina, mahAmaMtrI- zrI vinoda kumAra jaina, maMtrI - zrI yogeza jaina va zrI dineza jaina evaM koSAdhyakSa - zrI vIrendra kumAra jaina tathA kAryakAriNI samiti sadasya ke rUpa meM zrI rupacaMda kaTAriyA, zrI dhanapAla siMha jaina, zrI madana lAla jaina, zrI jagadIza prasAda jaina, zrI zrIkizora jaina, zrI anila kumAra jaina, zrI cakreza jaina, zrI vijayendra jaina, zrI pratApa jaina, zrI pavana kumAra jaina, zrI pravINa kumAra jaina, zrI dharmabhUSaNa jaina, zrI sunIla kumAra jaina, zrI rAja jain| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 jaina darzana meM kAla kI avadhAraNA 79 - DaoN. sudarzana mizra " 'kAla' zabda kA prAcInatama ullekha hameM Rgveda meM upalabdha hotA hai, jisakA artha vaidika vidvAna adhamarSaNa ne saMvatsara kiyA hai| atharvaveda meM kAla ko nitya padArtha svIkAra kiyA gayA hai aura usase pratyeka vastu kI utpatti mAnI gayI hai| upaniSadoM meM bhI 'kAla' zabda vividha arthoM meM prayukta huA hai| mahAbhArata meM 'kAla' zabda ko diSTa, deva, haTha, bhavya, bhavitavya, vihita mAgadheya Adi aneka arthoM meM prayukta kiyA gayA hai| yoga sAMkhya Adi darzana kAla ko svataMtra dravya nahIM mAnate pAtaMjala yogasUtra meM bhI kAla kI vAstavika sattA nahIM mAnI gaI hai| kAla vastugata satya nahIM hai| buddhinirmita tathA zabdajJAnAnupAtI hai| vyutthitadRSTivAle vyaktiyoM ko vastu svarUpa kI taraha avabhAsita hotA hai| zaMkara, rAmAnuja, nimbArka, mAdhva aura ballabha saMpradAya ne bhI kAla ko vAstavika padArtha nahIM mAnA hai| bauddha darzana ke anusAra 'kAla' vyavahAra ke lie kalpita saMjJA hai / " Adhunika vijJAna bhI kAla ko svataMtra dravya nahIM mAna rahA hai usake anusAra kAla subjective hai Stephen Howking ke zabdoM meM Adhunika vijJAna sammata kAla kI avadhAraNA ko hama samajha sakate haiM- "Our views of nature of time have changed over the years. Up to the begining of this century people belived in a absolute time. That is each event could he labeled by a number called "time" in a unique way, and all good clocks would agree on the time interval between time events. However, the discovery that the speed of light appeared the same to every observer, no matter how he was moving, led to the theory of relativity- and in that one had to abandon the idea that there was a unique absloute time. Instead, each observer would have his own measure of time as recorded by a clock that he carried. Clocks carried by different observers would ot necessarily agree. Thus time become a more personal concept relative to the oberver who measured it."7 naiyAyika aura vaizeSika kAla ko sarvavyApI svataMtra aura akhaNDa dravya mAnate haiN| kucha pAzcAtya vidvAna bhI kAla ke saMbandha meM donoM siddhAMtoM ko mAnate haiN| " jaina paraMparA meM kAla ke saMdarbha meM do avadhAraNAe~ prApta haiM- prathama avadhAraNA ke anusAra kAla svataMtra dravya nahIM hai, vaha jIva aura ajIva kI paryAya mAtra hai| isa mAnyatA ke anusAra jIva evaM ajIva dravya ke pariNama ko hI upacAra se kAla mAnA jAtA hai| vastuta: jIva aura ajIva hI kAla dravya haiN| kAla kI svataMtra sattA nahIM hai| dUsarI avadhAraNA ke anusAra kAla svataMtra dravya hai| addhAsamaya ke rUpa meM usakA pRthak ullekha hai / " yadyapi Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 kAla ko svataMtra dravya mAnane vAloM ne bhI usako astikAya nahIM mAnA hai| sarvatra dharma-adharma Adi pA~ca astikAyoM kA hI ullekha prApta hotA hai / " , zvetAmbara paraMparA meM kAla kI donoM prakAra kI avadhAraNAoM kA ullekha hai, kintu digambara paraMparA meM kAla ko svataMtra dravya mAnane vAlI avadhAraNA kA hI ullekha hai / yadyapi zvetAmbara aura digambara donoM paraMparAoM meM kAla ko svataMtra dravya mAnA gayA hai| kintu kAla ke svarUpa ke saMbandha meM unameM paraspara bhinnatA hai| zvetAmbara paraMparA kAla ko aNu nahIM mAnatI tathA vyAvahArika kAla ko samaya kSetravartI tathA naizcayika kAla ko loka- aloka pramANa mAnatI hai| digambara paraMparA ke anusAra 'kAla' loka vyApI aura aNu rUpa hai| kAlANu asaMkhya hai, lokAkAza ke pratyaka pradeza para eka- eka kAlANu sthita hai|" AcArya mahAprajJa ina donoM avadhAraNAoM kI saMgati anekAnta ke AdhAra para baiThAte hue likhate haiM- "kAla chaha dravyoM meM eka dravya bhI hai aura jIva-ajIva kI paryAya bhI hai| ye donoM kathana sApekSa haiM, virodhI nhiiN| nizcaya dRSTi meM kAla jIva- ajIva kI paryAya hai aura vyavahAra dRSTi meM vaha dravya hai| use dravya mAnane kA kAraNa usakI upayogitA hai| vaha pariNamana kA hetu hai, yahI usakA upakAra hai, isI kAraNa vaha dravya mAnA jAtA hai| " kAla dravya digambara aura zvetAmbara donoM paraMparAoM ke anusAra astikAya nahI hai / zvetAmbara paraMparA kI dRSTi se aupacArika aura digambara paraMparA kI dRSTi se vAstavika kAla ke upakAra yA liMga pA~ca haiM- 'vartamAnapariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya 5 arthAt vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva- ye kAla dravya ke kArya he / / vartanA zabda ke do artha haiM- vartana karanA tathA vartana kraanaa| prathama artha kAla ke saMbandha meM tathA dvitIya artha bAkI dravyoM ke saMbandha meM ghaTita hotA hai| tAtparya yaha hai ki kAla svayaM parivartana karatA hai tathA anya dravyoM ke parivartana meM bhI sahakArI hotA hai| jaise kumhAra kA cAka svayaM parivartanazIla hotA hai tathA anya miTTI Adi ko bhI parivartana karAtA hai, usI prakAra ka bhI hai| saMsAra kI pratyeka vastu utpAda vyaya dhrovyAtmaka hone se parivartanazIla hai, kAla usa parivartana meM nimitta hai| kAla pariNAma bhI karAtA hai| eka deza ke dUsare deza meM prApti hetu halana-calana rUpa vyApAra kriyA hai| paratva kA artha umra meM bar3A aura aparatva kA artha umra meM choTA hai- ye sabhI kArya bhI kAla dravya ke haiN| nayApana purAnApana Adi bhI kAlakRta hI haiN| " parivartana kA jo kAraNa hai, use hI kAla kahate haiN| kAla kI vyAkhyA do dRSTiyoM se kI jA sakatI hai| dravya kA svajAti ke parityAga ke binA vainAsika aura prAyogika vikAra rUpa pariNAma vyavahAra dRSTi se kAla ko siddha karatA hai| pratyeka dravya parivartita hotA rahatA hai| parivartanoM ke hote hue bhI usakI jAti kA kabhI vinAza nahIM hotaa| isa prakAra ke parivartana pariNAma kahe jAte haiN| ina pariNAmoM kA jo kAraNa hai, vaha kAla hai| yaha vyavahAra dRSTi se kAla kI vyAkhyA haiN| pratyeka dravya aura paryAya kI pratikSaNabhAvI svasattAnubhUti vartanA hai|" isa vartanA kA kAraNa kAla hai| yaha kAla kI pArimArthika vyAkhyA hai| pratye Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 81 dravya utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka vRttivAlA hai| yaha vRtti pratikSaNa rahatI hai| koI bhI kSaNa isa vRtti ke binA nahIM raha sktaa| yahI pAramArthika kAla kA kArya hai| kAla kA artha hai privrtn| parivartana ko samajhane ke lie anvaya kA jJAnA honA Avazyaka hai| aneka parivartanoM meM eka prakAra kA anvaya rahatA hai| isI anvaya ke AdhAra para yaha jAnA jA sakatA hai ki usa vastu meM parivartana huaa| yadi anvaya na ho to kyA parivartana huA, kisameM parivartana huA- isakA jarA bhI jJAna nahIM ho sktaa| svajAti kA tyAga kiye binA vividha prakAra ke parivartana honA kAla kA kArya hai| isI kAla ke AdhAra para hama ghaMTA, minaTa, sekeNDa Adi vibhAga karate haiN| yaha vyavahArika kAla hai| pAramArthika yA nizcaya dRSTi se pratyaka padArtha kA kSaNikatva kAla kA dyotaka haiN| yaha vyavahArika kAla hai| pAramArthika yA nizcaya dRSTi se pratyeka padArtha kA kSaNikatva kAla kA dyotaka hai| kSaNa-kSaNa meM padArtha meM parivartana hotA rahatA hai| yaha parivartana bauddha parivartana kI taraha aikAntika na hokara dhrauvyayukta kAla arUpI aura ajIva dravya hai| kAla ananta hai| dina, rAta, mAsa, Rtu, varSa Adi usake bheda haiN| ye samasta bheda kAla ke kAraNa hI hote haiN| kAla na hotA to ye bheda bhI nahIM hote| jIva aura pudgala meM samaya-samaya para jIrNatA utpanna hotI hai, vaha kAla dravya kI sahAyatA ke binA nahIM ho sktii| utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa svabhAva se yukta jIva aura 'pudgala kA jo pariNamana dikhAI detA hai, usase kAla dravya siddha hotA hai| kAla dravya pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparzoM se rahita hai| hAni- vRddhirUpa hai, agurulaghu guNoM se yukta hai, amUrta hai, aura vartanA lakSaNa sahita hai| digambara paramparAnusAra kAla nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kA hai| zvetAmbara paraMparAnusAra kAla cAra prakAra hai- pramANakAla, yathAyurnivRtti kAla, maraNakAla aura addhaakaal| kAla ke dvArA padArtha mApe jAte haiM isalie use pramANakAla kahA jAtA hai| jIvana aura mRtyu bhI kAla sApekSa hai isalie jIvana ke avasthAna ko yathAyurnivRttikAla aura usake anta ko maraNakAla kahA jAtA hai| sUrya, candra Adi kI gati se saMbandha rakhane vAlA addhAkAla kahalAtA hai| vaha manuSya loka meM hI hotA hai| isIlie manuSya loka ko samaya kSetra kahA jAtA hai| nizcaya kAla jIva-ajIva kA paryAya hai| vaha loka-aloka vyApI hai usake vibhAga nahIM hoto| samaya se lekara pudgala parAvarta taka ke jitane vibhAga haiM ve saba addhAkAla ke haiN| isakA sarvasUkSma bhAga samaya kahalAtA hai| jo avibhAjya hotA hai| isakI prarupaNA kamalapatra- bheda aura vastra vidAraNa ke dvArA kI jAtI hai| mandagati se eka pudgala paramANu ko lokAkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza para jAne meM jitanA samaya lagatA hai use eka 'samaya' kahate haiN| isa dRSTi se jainadharma kI samaya kI avadhAraNA Adhunika vijJAna ke bahuta samIpa hai| 1968 kI paribhASA ke anusAra sIjiyama dhAtu naM. 133 ke paramANuoM ke 9192631776 kampana kI nizcita avadhi kucha vizeSa paristhitiyoM meM eka sekaNDa ke barAbara hotI hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4 akTUbara-disambara 2009 antataH niSkarSa svarUpa zramaNI maMgalaprajJA ke zabdoM meM kaha sakate haiM ki kAla ke svarUpa ke saMbandha meM vibhinna matabheda ho sakate haiM kiMtu vyAvahArika jagat meM usakI upayogitA nirvivAda hai| isI upayogitA ke kAraNa kAla ko dravya kI koTi meM parigaNita kiyA gayA hai| 'upakArakaM dravyam' jo upakAra karatA hai vaha dravya hai| kAla kA upakAra bhI pratyakSa siddha hai ataH kAla kI svIkRti Avazyaka hai| kAlavAdI dArzanika to mAtra kAla ko hI vizva kA niyAmaka tattva svIkAra karate haiN| 25 itanA na bhI mAne to bhI vizva - vyavasthA kA eka anivArya ghaTaka tattva to kAla ko mAnanA hI hogaa| saMdarbha: 82 Rgveda- 10.190. vRhadAraNyaka 4.4.16, maitrAyaNa 6.15 jaina darzana ke nava tatva 5. pAtaMjalayogadarzanam 3/52 6. jaina darzana ke nava tatva, pR. 81 1. 3. 4. 2. atharvaveda 18 /53,54 DaoN. dharmazIlA, pR. 81 jaina Agama meM darzana samaNI maMgalaprajJA, pR. 135 para uddhRta 7. Howking, stephen- A Brief History of Time p.14 8. jaina darzana ke nava tatva- DaoN. dharmazIlA, pR. 81-82 9. samayAti vA, avaliyAti vA, jIvAti vA, a jIvAti vA 2 - 10. aMgasuttANi 2 (bhagavaI) 13/61-71 12. 11. vahI, 2/124 vahI, 5/248 13. logAgAsapade se ekkekka jeThiyA hu aikkekkA / rayaNANaM iva, te kAlANu asaMkhadavvANi / / dravya saMgraha 22 14. uttarajjhayaNANi- 28/10 kA TippaNa, pR. 148 15. tattvArthasUtra 5/22 16. jaina darzana meM dravya- DaoN. kapUra canda jaina, pR. 30-31 17. tattvArtharAjavArtika 5.22.10 18. tattvArtharAjavArtika- 5.22.4 19. jaina dharma darzana DaoN. mohana lAla mehatA, pR. 219-20 20. kundakundAcArya - paMcAstikAya gAthA, 23, pR. 48 21. kundakundAcArya - paMcAstikAya gAthA 24 pR. 50 22. jaina darzana manana aura mImAMsA, pR. 196 kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMrahati prajAH / kAlaH supteSu jAgarti kAla himA ThANaM 2/387 23. draSTavya, navanIta, bhAratIya vidyAbhavana, bambaI, jUna 1980 pR.106 24. jaina Agama meM darzana, pR. 140 25. SaDdarzanasamuccaya pR.16 -pradhAnAcArya bI.esa.esa. kaoNleja, bacarI pIro bhojapura (bihAra) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 "ahiMsA ke siddhAMtoM dvArA sAmAjika evaM anya samasyAoM kA nidAna" -DaoN. zrImatI kRSNA jaina ahiMsA mAnasika pavitratA kA nAma hai| usake vyApaka kSetra meM satya, acaurya, bahmacarya aura aparigraha Adi sabhI sadguNa samA jAte haiN| isIlie ahiMsA ko "parama-dharma" kahA gayA hai| saMsAra meM jala-thala aura AkAza sarvatra sUkSma-jIva bhare hue haiM, isalie bAhya AcaraNa meM pUrNa ahiMsaka hokara saMbhava nahIM hai| parantu yadi antaraMga meM samatA ho aura bAhara kI pravRttiyA~ pramAda-rahita, yatnAcAra pUrvaka niyaMtrita kara lI jAyeM, to bAhya meM sUkSma jIvoM kA ghAta hote hue bhI sAdhaka apanI Antarika pavitratA ke bala para ahiMsaka banA raha sakatA hai| saMkalpAta kRtakAritamananAdyogatrayasya crstvaan| na hinasti yattadAhuH sthUlavadhAdviramaNaM nipunnH|| arthAt mana, vacana, kAya ke saMkalpa se aura kRta, kArita, anumodanA se trasa jIvoM kI jo nahIM hanatA, usa kriyA ko gaNadharAdika nipuNa puruSa sthUla hiMsA se virakta honA arthAt ahiMsANuvrata kahate haiN| ahiMsA kA kSetra itanA saMkucita nahIM hai jitanA loka meM samajhA jAtA hai| ahiMsA kA AcaraNa bhItara aura bAhara donoM ora hotA hai| antaraMga meM citta kA sthita rahanA ahiMsA hai| jIva kA apane sAmya bhAva meM saMlagna rahanA ahiMsA hai| krodha-mAna-mAyA-lobha se rahita pavitra vicAra aura saMkalpa hI ahiMsA hai| aMtaraMga meM aisI AMzika sAmyatA lAye binA ahiMsA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| / ahiMsA kevala eka vrata nahIM hai| ahiMsA eka vicAra, eka samagra-ciMtana hai| ahiMsA kisI maMdira meM, yA kisI tIrtha para jAkara subaha-zAma saMpanna kiyA jAne vAlA koI anuSThAna nahIM hai| vaha AThoM-yAma caritArtha kiyA jAne vAlA eka saMpUrNa jIvana-darzana hai| vaha saMsAra ke sabhI dharmoM kA mUla hai| jainAcAryoM ne ahiMsA ko parama-dharma aura hiMsA ko sabase bar3A pApa mAnA hai| unhoMne sthApita kiyA hai ki jhUTha-corI-kuzIla aura parigraha Adi bar3e pApa hiMsA rUpa haiN| isIlie unhoMne ahiMsA ko sAdhya tathA satya-acaurya-brahmacarya aura aparigraha Adi zeSa vratoM ko usakA sAdhaka mAnA hai| unhoMne Antarika ahiMsA ko "nizcaya-ahiMsA" aura bAhya AcaraNa meM palane vAlI ahiMsA ko "vyavahAra-ahiMsA" kahA hai| tatra ahiMsA vratamAdau kriyteprdhaantvaat| satyAdIni hi tatpAripAlanArthadIni sasyasya vRttiprikssepvt| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 arthAt ina pA~ca vratoM meM ahiMsA vrata ko (sUtrakAra ne) prAraMbha meM rakhA hai, kyoMki vaha saba meM mukhya hai| dhAnya ke kheta ke lie jaise usake cAroM ora kA~ToM kA gherA hotA hai usI prakAra satyAdika sabhI vrata usakI rakSA ke lie haiN| ahiMsA ananta kAla taka mAnava mana ko prakAzita karatI rhegii| vaha udhAra ke tala se jalAyA gayA dIpaka nahIM hai, jo ghar3I bhara meM bujha jaaye| ahiMsA to eka AMtarika prakAza hai| use kabhI bujhAyA nahIM jA skegaa| bhAvanAoM ko bhar3akA kara insAna ko kucha samaya ke lie zaitAna banAyA jA sakatA hai, para use hamezA zaitAna rakhA nahIM jA sktaa| hiMsA para ahiMsA kI vijaya kA yahI sabase bar3A pramANa hai| ahisAM jaina dharma kA prANa hai isaliye jaina Agama meM ahiMsA kI preraNA ke liye aura hiMsA ke niSedha ke lie, bahuta likhA gayA hai| lagabhaga eka hajAra varSa pUrva amRtacandra svAmI prasiddha digambara AcArya hue haiN| unhoMne aneka zAstroM kI racanA kii| hiMsA aura ahiMsA kI paribhASA kelie unhoMne eka svataMtra-graMtha kA nAma rakhA "purussaarth-siddhi-upaay"| amRtacandra svAmI ne isa graMtha meM hiMsA aura ahiMsA kA itanA sUkSma vizleSaNa kiyA hai ki bAda ke AcAryoM ne unake viSaya meM yaha svIkAra kiyA ki- "hiMsA-ahiMsA ke viSaya meM Agama meM jahA~ bhI, jo kucha bhI upalabdha hai, vaha bIja rUpa se "puruSArtha-siddhi-upAya" meM avazya hai| jo isa graMtha meM nahIM hai vaha anyatra kahIM nahIM hai| AtmapariNAmahiMsanaM hetutvAtsarvameva hiNsaitt| anRtavacanAdi kevalamudAhRtaM shissybodhaay||' arthAt Atma pariNAmoM kA hanana karane se asatyAdi saba hiMsA hI haiN| asatya vacana Adi grahaNa to kevala ziSya janoM ko usa hiMsA kA bodha karAne mAtra ke lie hai| jaina mata meM hiMsA para do pakSoM se vicAra kiyA gayA hai| eka bAhya pakSa hai| jaina darzana kI dArzanika zabdAvalI meM ise dravya hiMsA kahA gayA hai| yaha pUrNa rUpa meM bAhya ghaTanA hai, jisako prANi-pAta, prANi vadha, prANa hanana Adi nAma se bhI jAnA jAtA hai| jaina mata meM AtmA ko sApekSa rUpa meM nitya mAnA hai| ata: unake anusAra hiMsA se prANoM kA hanana hotA hai, AtmA kA nhiiN| jaina mata ke anusAra prANa dasa mAne gae haiM- pAMca indriyoM kI zakti, mana, vANI va zarIra kA trividha bala, zvasanakriyA evaM aayussy| ina prANa zaktiyoM kA viyojana hI dravya-dRSTi se hiMsA hai| isa prakAra prANa-zaktiyoM kA hanana karanA yA unameM alagAva utpanna karanA hI dravya hiMsA hai| dUsarI Antarika hiMsA hai, jise jaina zabdAvalI meM bhAva-hiMsA kahA gayA hai| yaha manuSya kI mAnasika sthiti se utpanna hiMsA hai| AcArya amRtacandra hiMsA ke bhAvAtmaka pakSa para bala dete hue hiMsA yA ahiMsA kI paribhASA karate hue kahate haiM ki rAgAdi kaSAyoM kA abhAva ahiMsA hai aura unakA utpanna honA hI hiMsA hai| yahI jaina AgamoM kA sAra hai, hiMsA kI pUrNa paribhASA sUtra meM milatI hai| tattvArthasUtra ke anusAra rAga, dveSa Adi pramAdoM se yukta hokara kiyA jAne vAlA prANa vadha hiMsA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 __AcAraMga meM ahiMsA ko manovaijJAnika AdhAra dete hue zAzvata dharma ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| ahiMsA ko zAzvata batAte hue sUtra kahatA hai- "sabhI prANiyoM, meM jijIviSA pradhAna hai| punaH sabhI ko sukha anukUla aura duHkha pratikUla hai|" manuSya kI isa sukha kI cAha ko hI jaina dharma meM ahiMsA kA AdhAra batAyA gA hai| jaina dharma meM manovaijJAnika satya ke sAtha-sAtha ahiMsA kA AdhAra bauddhika tulyatAbodha ko bhI mAnA hai| isako mAnate hue kahA gayA hai ki jo apanI pIr3A ko jAna pAtA hai, vahI tulyatAbodha ke AdhAra para dUsaroM kI pIr3A ko bhI samajha sakatA hai| citta meM krodha-mAna-mAyA-lobha Adi kaSAyoM kI utpatti hI hiMsA hai| citta kI niSkaSAya, nirmala pariNati hI ahiMsA hai| jIva jaba rAga-dveSa-moha rUpa pariNAmoM se prerita nahIM hai taba prANoM kA vyaparopaNa ho jAne para bhI vaha ahiMsaka hai aura jaba rAga Adi kaSAyoM se yukta hai taba kisI ke prANoM kI vighAta hone para bhI vaha hiMsaka hai| "hamAre pAsa kucha karane ke liye mana, vANI aura zarIra, ye tIna sAdhana haiN| dharma to vahI ho sakatA hai jo ina tInoM meM basa jAye, ina tInoM ko pavitra kre| vAstava meM paramadharma to eka hI hai, aura vaha hai "ahiNsaa"| apane Apa meM eka paripUrNa jIvana-darzana hai| mana kA sArA soca vicAra, aura mana ke sAre saMkalpa, ahiMsA para AdhArita hone cAhie aura ahiMsA maya hone caahie| ataH cintana ke stara para ahiMsA parama dharma hai| hamAre kRtya bhara nahIM, hamAre bhAva bhI ahiMsAmaya ho, yaha ahiMsA kI anivArya zarta hai|" jainAcAryoM ne mana ke mAdhyama se hone vAle pApoM ko rokane para apekSAkRta adhika jora diyA hai unakI mAnyatA hai ki mana ke pApa roke binA vacana aura tana ke pApa nahIM roke jA sakate haiM unhoMne yaha bhI mAnA hai ki jIva ko apanI karanI se jo karma bandha hotA hai usameM phala dene vAlI zaktiyAM usake mAnasika vyApAra ke AdhAra para hI utpanna hotI haiN| avidhAyApi hi hiMsA hiMsAphalabhAjanaM bhvtyekH| kRtvApyaparo hiMsAM hiMsaphalabhAjanaM na syaat|| arthAt nizcaya para koI jIva hiMsA ko na karake bhI hiMsA phala ke bhoga karane kA pAtra nahIM hotA hai arthAt phala prApti pariNAmoM ke adhIna hai, bAhya hiMsA ke adhIna nhiiN| isI lie kahA gayA hai ahiMsAlakSaNo dharmaH, so'pi jIvazuddhabhAvaM binA na sNbhvti|' arthAt dharma ahiMsA lakSaNa vAlA hai, aura vaha ahiMsA jIva ke zuddha bhAvoM ke binA saMbhava nahIM hai| isa ciMtana ke AdhAra para jaina saMtoM ne hiMsA ko "bhAva-hiMsA" aura "dravya-hiMsA" ke rUpa meM do prakAra se kahA hai| prANiyoM ko pIr3A pahuMcAne kA, yA unake ghAta kA vicAra karanA "bhAva-hiMsA" hai| prANiyoM kA pIr3A pahuMcAne vAlI aura unakA ghAta karane vAlI kriyA "dravya-hiMsA" hai| chahaDhAlA meM kahA gayA hai Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anekAnta 62/4, akTUbarara-disambara 2009 SaTakAya jIva na hanana taiM saba vidha daraba-hiMsA TarI, rAgAdi bhAva nivArataiM hiMsA na bhAvita avatarI ' isase eka tathya yaha bhI pragaTa hotA hai ki apane mana kI malinatA ke kAraNa hama aise anaginata pApoM kA phala bhogate haiM, jo hamane kabhI kiye hI nahIM hote| kevala citta kI caMcalatA ke kAraNa, aura rAga-dveSa kI tIvratA ke kAraNa, taraha-taraha ke kutsita vicAra hamAre mana meM uThate rahate haiN| unake dukhada pariNAma bhogane ke liye hama majabUrara haiN| hiMsAyAmaviramaNaM hiMsApariNamanamapi bhavati hiMsA / tasmAtpramattayoge prANavyaparopaNaM nitym|' arthAt hiMsA meM virakta na honA hiMsA hai aura hiMsA rUpa pariNamanA bhI hiMsA hotI hai| isalie pramAda ke yoga meM niraMtara prANa ghAta kA sadbhAva hai| - jaina dArzanikoM ne alpatama hiMsA vAlI jIvana paddhati kA AviSkAra kiyA hai unhoMne vyAvahArika DhaMga se vargIkaraNa karake hiMsA ke cAra bheda kiye hai: 1. saMkalpI - hiMsA 3. udyogI-hiMsA 2 ArambhI-hiMsA 4. virodhI hiMsA ahiMsA se vyakti kA jIvana niSpApa banatA hai, aura prANi - mAtra ko abhaya kA AzvAsana milatA hai| isa avasthA se prakRti ke saMtulana ko banAye rakhane se bhI sahAyatA milatI hai paryAvaraNa ko saMrakSaNa milatA hai, isaliye to saMtoM ne manuSya ke saMyata AcaraNa ko jIva mAtra ke liye kalyANakArI kahA hai| ahiMsA kA artha kAyaratA nahIM hai jIvana se palAyana bhara ahiMsA kA uddezya nahIM hai ahiMsA jIvana ko vyAvahArika aura saMtulita banAte hue sva aura para ke ghAta se bacane kA upAya hai| mAnava meM mAnavatA kI pratiSThA kA upAya ahiMsA hai| ahiMsA meM vizvAsa rakhane vAloM ko aura pApa se bacane kI abhilASA rakhane vAloM kA pazu-vadha ora mAMsa bhakSaNa se bacanA caahie| mAMsa-machalI, aNDA aura madirA, tAmasika AhAra kahe gaye haiN| inake sevana se AcaraNa meM tAmasika vRttiyoM kA hI prAdurbhAva hotA rahatA hai| Aja ke paramANavika yuga meM ahiMsA ke binA mAnava jAti kA astitva hI saMbhava nahIM jAna pdd'taa| svAmI ghanAnaMda dvArA likhita pustaka " zrI rAmakRSNa aura unake anokhe saMdeza " ke prAkkathana meM arnAlDa TaoNyanabI ne likhA hai- mAnava itihAsa meM Aja ke bhayAvaha kSaNoM meM mAnava ke astitva kI bacAe rakhane kA eka mAtra upAya "ahiMsA" kA siddhAMta hI jAna par3atA hai| azoka, rAmakRSNa ora gAMdhI ke bahumUlya sujhAvoM kA anupAlana karake hI saMsAra ko vinAza se bacA sakate haiN| prasiddha bhautikazAstrI alabarTa AInsaTIna ne apane vicAra vyakta karate hue kahA thA- gAMdhI ne bhArata ko jisa ahiMsA ke dvArA AjAda karAyA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 thA, usase hI duniyA meM vyApta asaMtoSa aura saMgharSa ko samApta kiyA jA sakatA hai| ___mahAtmA gAMdhI ne ahiMsA ke sakArAtmaka prayoga karake, rakta-vihIna krAMti ke sahAre, apane deza kA svAdhIna karAne kA anokhA kAma, abhI hamAre sAmane hI saMpanna kiyA hai isI prakAra aneka mahApuruSoM ne hiMsA-rahita jIvana jI kara yaha bhI caritArtha kara diyA hai ki ahiMsA avyavahArika nahIM hai| vaha pUrNataH vyAvahArika jIvana paddhati hai| vaha eka niSpApa, nirAkula, saMtuSTa aura akhaNDa jIvana jIne kI kalA hai| ahiMsA meM itanI sAmarthya hai ki vaha vikAsa se dahakate hue vitta meM samatA aura zAnti ke phUla khilA sakatI hai| Aja vizva anyamanaskatA se hI sahI, paraMtu nirAzA evaM ghora ghuTana kI ora bar3hatA jA rahA hai| aise meM AvazyakatA hai-eka "khule vizva" kI, jisameM vijJAna kI pragati aura ahiMsA kA puTa ho| mAnava jAti kA astitva vijJAna aura ahiMsA ke ApasI anupUraka siddhAMta para TikA hI hai| bar3I se bar3I vaijJAnika gatividhiyA~ bhI manuSya ko manuSya mAne bagaira saMbhava nahIM hotI aura yahI mAnyatA naitika mUlyoM ko janma detI hai inhIM naitika mUlyoM kI saMrakSA evaM surakSA hetu hameM ahiMsA kI AvazyakatA hai| jaba taka manuSya ahiMsA ko eka buniyAdI mAnava mUlya ke rUpa meM svIkAra nahIM kara letA taba taka vinAzakArI saMgharSa aura zoSaNa-damana se koI bacAva nahIM hai| bhAratIya paraMparA isa bAta ko pahacAnatI hai ki sRSTi kI ekatA kI anubhUti kA pratiphalana sRSTi mAtra ke prati ahiMsA ke vyavahAra meM hI ho sakatA hai kyoMki svArthoM kI TakarAhaTa bhI taba ghRNA aura pratizodha ko nahIM vikasita hone degI jo hiMsA ke preraka kAraNa hai| bhAratIya paraMparA isa bAta ko pahacAnatI hai ki ahiMsA hI sarvocca dharma, sarvocca tapa ora sarvocca satya hai aura isI se bAkI saba guNoM kA janma hotA hai| sAmAjika vyavasthA ke kendrIya AdhAra ke rUpa meM ahiMsA ko svIkAra karane kA artha hai eka zoSaNa vihIna samatA mUlaka samAja kI sthApanA, jisameM na kevala raMga, jAti, liMga, bhASA, saMpradAya aura rAjanItika-Arthika tAkata ke AdhAra para anya ke sAtha anyAyapUrNa vyavahAra na kiyA jA sake, balki pratyeka manuSya kI aMtarnihita sarjanAtmakatA ko abhivyakti ke tamAma avasara mila ske| ___ ahiMsA bhAratIya saMskRti kI buniyAda hai jisakI anupasthiti meM na to usakI pahacAna banatI hai aura na hI asmitaa| jaina dRSTi meM ahiMsA sarvopari hai; vaha parama dharma hai arthAt dharmoM kA dharma hai isa saMdarbha meM hameM yaha bhI jAnanA cAhie ki ahiMsA kA artha hiMsA kI sarvathA saMpUrNa anupasthiti nahIM hai, balki usake dabAva ko vyakti aura samAja ke jIvana meM se kramazaH ghaTAte jAnA hai| hisA Aja atyanta vyavasthita, saMgaThita, samanvita aura vANijyika mudrA meM hamAre sAmane hai tathA usameM na kevala yuddhoM me apitu hamAre khAnapAna, rahana-sahana meM bhI khataranAka ghusapeTha kara lI hai, isalie hamArA kartavya banatA hai ki hama ahiMsA kI zakti ko rojamarrA ke jIvana meM prakaTa kareM aura hara bindu para krUratA, barbaratA ke daitya ko parAjita kreN| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 mAMsAhAra hiMsA kI eka ghinaunI zakla hai jisane hamAre upagraha ko eka "vadhazAlA upagraha" meM tabdIla kara diyA hai| hama katlakhAnoM meM nirIha pazuoM kI ora yuddhAnmAdoM meM nirdoSa manuSyoM kI dina dahAr3e hatyA kara rahe haiN| yaha duzcintA kA viSaya hai- atyanta durbhAgyapUrNa hai| hameM khule zabdoM meM hiMsA ke duSpariNAmoM kI jAnakArI logoM ko denI cAhie aura unheM batAnA cAhie ki ahiMsA ke jisa svarUpa kI carcA Aja se lagabhaga DhAI hajAra varSa pUrva bhagavAna mahAvIra ne kI thI usake nihitArtha kyA the ? batAnA cAhie ki hama kisa taraha prANimAtra ko sukhI aura nirvighna banAkara apane paryAvaraNa ko surakSita rakha sakate haiN| sAmAjika kSetra meM ahiMsA kA artha thA manuSyoM tathA manuSyopayogI pazu-pakSiyoM ko na mAranA arthAt AMzika ahiMsA thI aura na mArane kA lakSya thA-sAmAjika suvyavasthA kA nirmANa tathA sthaayitv| AtmA kI svataMtratA ko svIkAra kara lene se ahiMsA ko vyApakatA milatI hai| ahiMsA kI bhAvanA ko samajhane aura balavAna banAne ke lie AtmA kI samAnatA kA siddhAMta atyaMta upayogI hai bhagavAna mahAvIra ne kahA-prANI mAtra ko Atma tulya smjho|" he puruSa ! jise mArane kI icchA karatA hai, jisa para zAsana karane kI icchA karatA hai, jise apane vaza me karane kA vicAra karatA hai- vaha tere jaisA hI prANI hai|" sApekSatA hai to zoSaNa nahIM hogA, aparAdha nahIM hogA, yuddha aura hiMsA nahIM hogii| sApekSa ciMtana sAmAjika saMbaMdhoM kI bhUmikA meM eka mahattvapUrNa tattva hai| mAnavIya saMbaMdhoM meM jo kaTutA dikhAI de rahI hai usakA hetu nirapekSa dRSTikoNa hai| saMkIrNa rASTravAda aura yuddha bhI nirapekSa dRSTikoNa ke pariNAma hai| sApekSatA ke AdhAra para saMbaMdhoM ko vyApaka AyAma diyA jA sakatA hai| ___maiM rahUMgA yA vaha rahegA, ahiMsA kI paridhi meM isa ciMtana ko sthAna nahIM mila sktaa| maiM bhI rahUMgA, vaha bhI rahegA- isa prakAra sahaastitva kI bhASA meM socanA ahiMsA kA darzana hai| AcArya umAsvAmI kA eka prasiddha sUkta hai-"parasparopagraho jiivaanaam|" parasparatA kIanubhUti saha astitva ke saMbaMdha meM eka atyanta mahattvapUrNa sUtra hai| vikAsa kI mAtra bhautika avadhAraNA kA vikalpa ahiMsaka vyavasthA se hI saMbhava hai| ahiMsaka vyavasthA meM sAdhana-zuddhi, vyaktigata svAmitva kI sImA, upabhoga kI sImA, arjana ke sAtha visarjana tathA vilAsitA kI sAmagrI ke utpAdana aura AyAta para roka hI vyavasthA ko ImAnadArI ke sAtha vyakti tathA sarakAra donoM ko pAlana karanA hogA isake sAtha sAtha ahiMsaka takanIka kI khoja, ahiMsaka tarIkoM se kalaha zamana sahakAra kA arthazAstra tathA svadezI ko Avazyaka sthAna denA hogaa| ___ahiMsaka Arthika vyavasthA ke andara hI ahiMsaka samAja- vyavasthA kA svarupa chipA hotA hai| jisa samAja meM Arthika zoSaNa hotA hai vaha samAja ahiMsaka nahIM hai ahiMsaka samAja kA AdhAra azoSaNa hai| azoSaNa ke lie zrama tathA svAvalambana kI cetanA aura vyavasthA kA vikAsa, vyavasAya meM prAmANikatA tathA krUratA kA varjana anivArya hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 89 ahiMsaka samAja meM kucha vizeSa prakAra kI hiMsA kA sarvathA varjana ho| udAharaNArtha-AkrAmaka hiMsA, niraparAdha vyaktiyoM kI hatyA, bhrUNa hatyA, jAtIya ghRNA, chuAchuta Adi kA vyavasthAgata niSedha ho| inako mahimA maMDita karane vAle patra va mIDiyA para bhI niyaMtraNa ho| sAmpradAyika abhiniveza, mAdaka vastuoM kA sevana tathA pratyakSa hiMsA ko janma denevAlI rUr3hiyoM aura kurItiyoM kA varjana bhI Avazyaka hai| naI samAja vyavasthA ke aMtargata vaikalpika cikitsA paddhati kA bhI vikAsa karanA caahie| bhagavAna mahAvIra ne yuddha ke mUla para prahAra kiyaa| ve samAja ke mAnavatAvAdI, zAMtivAdI AMdolanoM ke siddhAMtoM kI apekSA kahIM adhika gahare meM gye| Adhunika saMdarbho meM yadi kaheM to unakA dhyAna prakRti ke asaMtulana aura paryAvaraNa pradUSaNa taka gayA / ve prakRti ke kisI bhI tattva ke sAtha kisI bhI prakAra kI cher3a-chAr3a ko hiMsA mAnate the| isalie unhoMne pRthvI, jala, agni aura vAyu ko bhI sajIva maanaa| vanaspati ko to ve jIva-yukta mAnate hI the| unakA mAnanA thA jo pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai vaha anya jIvoM kI hiMsA kA bhAgI bhI banatA hai| yaha avadhAraNA Aja ke vaijJAnika avadhAraNA ke bahuta nikaTa hai| __ hamArA yaha bhI dAyitva hai ki hama ahiMsA kI zaktiyoM ko ekajuTa kreN| jaba hiMsA aura zastra kI zakti meM vizvAsa rakhane vAle eka sAtha baiThakara ciMtana kara sakate haiM taba kyA yaha saMbhava nahIM hai ki naitikatA, saMyama, ahiMsA aura zAMti meM vizvAsa rakhane vAle eka sAtha milakara zAMti kI saMskRti ke lie kArya kreN| ucchRkhala ho rahI artha aura rAjya zakti para aMkuza ke lie ahiMsA kI zakti kA nirmANa Aja kI AvazyakatA hI nahIM aparihAryatA hai| ___manuSya kI cira-pratIkSita AkAMkSA hai-zAMti, jo use astitva, vikAsa evaM pragati ke lie bhI Avazyaka hai "jisa taraha yuddha mAnava- mastiSka meM janma lete haiM zAMti bhI mAnava mastiSka se hI janma legii| "yUnesko kI yaha ghoSaNA spaSTa karatI hai ki hiMsA ke prati pratibaddhatA ghanI mArakATa, ANavika sarvanAza, mAnavIya evaM bhautika saMsAdhanoM kA bhArI apavyaya, viSamatAvAdI arthavyavasthA, mAnavAdhikAroM kA ullaMghana, hiMsaka pratizodha, hiMsA-pradhAna vijJAna aura prodyaugikI, viplava, gRha-yuddha, yuddha, upanivezavAdI paraMparAoM Adi ko to janma de sakatI hai para zAMti ko nhiiN| "jisa jAti ne yuddha kA AviSkAra kiyA vahI zAMti kA AviSkAra karane meM sakSama hai|" sebAila ghoSaNA-patra kA yaha aMtima vAkya AtmavizleSaNa ko iMgita karatA huA yaha kahatA hai- aba yaha samaya A gayA hai jaba hameM ahiMsA sArvabhauma rUpAMtaraNa kI hamArI yugoM purAnI kalpanA ko sAkAra rUpa dene ke prayatnoM ko aura bhI gati denI hogI tathA isakA prAraMbha svayaM se karanA hogaa| kalaha, varga-saMgharSa, ugravAda, zastrIkaraNa, sattA aura saMpatti kA asamAna vitaraNa- ye saba hiMsA ke sphuliMga hote hue bhI hiMsA ke mUla rUpa se asImita icchAeM, krodha, bhaya, ghRNA, krUratA, mithyAbhimAna, saMgrahavRtti Adi mAnavIya saMvega hI hiMsA ke lie uttaradAyI haiN| anekAMta ciMtana, sApekSa dRSTikoNa, saha-astitva, sahiSNutA, jIvana ke prati sammAna, visarjana, sAdhana-zuddhi-ye saba ahiMsA ke sphuliMga hai| inake prazikSaNa aura prayoga se zAMti kI akhaNDa lau prajvalita kI jA sakatI hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 ahiMsA ke prayoga dvArA vyakti kA hRdaya-parivartana karanA hogaa| Arthika samasyAoM ke samAdhAna ke lie aura sAmAjika nyAya kI prApti ke lie visarjana utanA hI Avazyaka hai jitanA arjn| jaba taka bhautikatA aura AdhyAtmikatA kA samanvaya nahIM hogA, zarIra, mana aura citta kA saMtulana nahIM hogA, vijJAna kA sArA vikAsa nirarthaka hai| jaba taka ahiMsA kA sahI artha samajha meM nahIM AyegA, ahiMsA kI apAra zakti kA prayoga nahIM hogA; vizva-zAMti sthApita karane meM, sAmAjika nyAya dilavAne meM aura vaiyaktika AnaMda karane meM saphala nahIM ho skte| ahiMsA vyakti ke lie na hokara samaSTi ke lie hotI hai| vyaktigata rUpa se to hiMsA se vyakti ko pratyakSa lAbha milatA hI hai samAja kA kalyANa to ahiMsA se hI hotA hai| ahiMsA eka aisA hitakArI karttavya hai jisakA vyakti aura samAja donoM hI samAna rUpa se apane jIvana meM Acarita kara sakate haiN| ahiMsA eka hitakArI AcaraNa hai jo isakA pAlana karegA usakA avazya hI kalyANa hogA kiMtu yaha eka sAmAjika aura sarvahitakArI niyama bhI hai| ahiMsA eka manobhAva hai mana meM ahiMsA kA bhAva jaba dRr3ha ho jAtA hai to vaha puruSa ajAtazatru ho jAtA hai| koI bhI prANI usase dveSa nahIM krtaa| zatru bhI usake sAmane vinamra ho jAte haiM yahA~ taka ki krUra sattva siMha vyAghra Adi bhI ahiMsA premI vyakti ke nikaTa Akara baira bhAva bhUla jAte haiN| ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau bairtyaagH| ahiMsaka jIvana zailI kA eka mahattvapUrNa sUtra hai-suvidhAvAdI jIvana zailI meM privrtn| jaba taka icchA kA saMyama nahIM hotA, jIvana zailI meM saMyama ko pratiSThA nahIM milegI, taba taka ahiMsA kI bAta kA sArthaka pariNAma nahIM A skegaa| ahiMsA kevala mokSa taka pahu~cane kA hI sopAna nahIM hai apitu yaha to dainandinI jIvana meM Ane vAlA vaha divya rasAyana hai jo pratikSaNa jIvana ko puSTa unnata aura utkRSTa banAtA hai| ahiMsA kA pAlana karane vAle ko isakA divya phala prApta hotA hI hai kintu isase adhika usake pariveza meM rahane vAle ko usakA lAbha milatA hai| isa vivecanoM se yahI niSkarSa nikalatA hai ki hameM eka aise vizva ke nirmANa kI dizA meM kAma karanA cAhie jisakA AdhAra vijJAna ke sAtha ahiMsA bhI ho isa kArya meM kaThinAI to avazya hai paraMtu mAnavamAtra ke astitva kI surakSA evaM saMgharSoM se bacane ke lie dUsarA koI vikalpa bhI nahIM hai| nizcita rUpa se vaha mArga hameM zAMti aura samRddhi kI ora le jaaegaa| saMdarbha: 1. ra. ka. zrA. 53/sa. si. 7/20/358/7 2. rA. vA. 7/20/1/54/6, sA. dha. 4/7 2. sa. si. 7/1/343/4/ rA. vA. 7/1/6/534/13. pu. si. u-42 4. pu. si. u-51 5. pa. pra. TI. 2/686. pa. chahaDhAlA 6/1 7. pu. si. u-48 8. yoga sUtra 2/35 - sahAyaka prAdhyApikA saMskRta mahArAnI lakSmIbAI zAsakIya utkRSTa mahAvidyAlaya, gvAliyara (ma.pra.) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3744 62/4, ther-FHE 2009 Jaina Studies in Russia - Natalia Zheleznova From the early beginning the Jaina Studies in Russia were very marginal and sporadical in comparison with Buddhist and Brahmanistic Studies. Only few Russian Indologists had got interest in Jainism and tried to make research work on this Indian tradition. The Jaina Studies in Russia have started in the beginning of 20th century when some Russian Indologist had got interested in this old Indian religion and philosophy. The first publication containing information about Jainism was the article by Russian Indologist N.D. Mironow "Jainickija Zamytki" (Notes on Jain Studies) in Bulletin de 1 Academie Imperiale des Sciences de St.-Petersburg(1911). There years later a book "Nirvana and Salvation" (1914) written by Nikolay Gerasimov has devoted one chapter to the Jain doctrine of salvation was published!. Along with other different Indian teachings of Deliverance N. Gerasimov has explained the main principles of the tirthankaras' understanding of the doctrine of Liberation. This book was not based on text analyses of Jaina sources: The author had taken the whole information about Jainism from European of Jaina literature on Indian thought. Next publication was the article by Ivan.P.Minaev in the Journal of Ministry of Local Education named "Information about Jainas and Buddhists". Besides these three publication till the middle of the century there was no other information about Jain doctrine available in Russia. During this time Jainism was included into the textbooks and notes for students as a small chapter among Indian traditions. There were also published some translations from English into Russian famous textbooks on History of Indian Philosophy written by Indian authors like Chatterji's and Datta's The Introduction to Indian Philosophy and S. Radhakrishnan's Indian Philosophy in which chapters on Jainism were included and which still nowadays are used by students for the studying Indian Philosophy. In the middle of the 60-ties of 20 century was published N.R. Guseva's "Jainism"4. This book specially dedicated to Jain tradition was based on Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 3 62/4, 3ter-fe-2009 author's personal experience of living in India. It told about history of Tirthankaras' Teaching, different schools and sects in Jainism and modern trends in this tradition. N.R. Guseva did not study any Indian Language (nor Sanskrit, nor Prakrit or even modern Hindi) and she did not refer to ancient Jain literature so her exposition of Jainism in the book depends on only her knowledge of European sources about this subject and her personal impressions. The book was oriented to the masses to give them main ideas about Mahavira's Doctrine in the context of modern situation in India. In 70-ies the article written by V.S. Kostyuchenko devoted to the problems of Jain dialectics was published. Cosmological conceptions in Jainism and Jain cosmography was described in very detailed article Jaina Mythology by Olga Volkova in the Encyclopedia of World Mythology Till recently only one Ph.D dissertation was devoted to Jain Studies in Russian. This was A.A. Terentiev's "Tatthartha-adhigama-sutra as an ancient source of the post-canonical Jainism". Together with the analyses of the main principals and notions of the Jain Doctrine A. Terentiev has translated Umasvati's treatise from Sanskrit into Russian. At that time besides this translation only few extracts from Haribhadra's Shaddarshana-samuccaya were translated into Russian At the end of 20th century the situation has changed in some way. More serious research work on Jainism has been done. One book named "Philosophy of Jainism" by A.A. Terentiev and V.K.Shokhin 10 was published in which Jain Doctrine was explained according to the Umasvati's teaching of Tattvarth-sutra. Quite recently after this publication a small but useful dictionary "Hiduism. Jainism. Sikhism" was released 11. The reconstruction of Mahavira's teaching based on Pali Trupitaka was made by V.K.Shokhin in his "The first Philosophers of India"12.A.A. Terentiev has started as a Jain Scholar but after some time has changed his professional interest from Jainism to Tibetan Buddhism and nowadays deals only with this traditions. At the end of the 90-ties Natalia Zheleznova has done her Ph.D. dissertation on Kundakunda's doctrine of salvation and from that time she is continuing research work on Jainism, mostly Digamber Philosophy. She has published the monograph which is dedicated to the investigation of texts belonging to one of the most famous and important Jain teacher Kundakunda (III-IV A.D.). The important part of the work is a commented Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 - 62/4, 377 - 2009 translation of the 4 main Kundakunda's philosophical treatises from Prakrit and Sanskrit into Russian: Pravacanasara, Samayasara, Niyamasara and Pancastikayasara. Now she has finished second book devoted to Digambar Philosophy including translation from Prakrit and Sanskrit into Russian and some other Kundakund's work (as Barasa-anuvekkha, Rayana-sara and Attha-pahuda).Tattvatha-adhigama-sutra of Umasvati, Purushartha-siddhyaupaya of Umasvati, Purusharthsiddhyaupaya of Amritachandra Suri, Dravaya-samgraha of Nemichandra Siddhanta Chakravartin and Akalanka Bhatta's Svarupasamgraha. The importance of the subject of the present study is determined by the significant contribution made by the philosophical legacy of the above-mentioned Digambara thinkers to the formation of the Jaina doctrine, which has been repeatedly affirmed both by adherents of Jainism themselves and by scholarly authorities on Jaina Philosophy. The works by Umasvami ad Kundakunda are essentially the first systematized compendia of philosophical and religious thought in the history of Jainism. In the treatise by Amrtacandra Suri, we find the earliest detailed substantiation of the teaching on non-violence (ahimsa). The work by Nemichandra is a representative sample of Jaina Philosophical thought in its classical from. In the Jaina tradition itself, all the above mentioned thinkers are considered authoritative teachers and masters, as well as characteristic representatives of Digambara Jaina philosophy. Therefore, uncovering the place occupied by the Digambara tradition in the history of Jaina philosophy and the significant features of Jaina philosophical thought as a whole and to analyzing the specificity of the Digambara school itself, a task that is still being acutely faced by Russian Indology. Morever, the present study is the first one in world Indology consistently to expose, with the works of the Digambara thinkers as materials, the general traits of the Jaina doctrine and to elucidate the peculiar features of the Digambara approach to describing the different structures and strata of reality, as well as to analyze the principal categories of the Jaina doctrine in the works of the above-mentioned authors. The author has considered it expedient to make a fresh Russian translation of the Tattvartha-adhigamasutra by Umasvami (it was translated for the first time by A.A. Terentiev and published as an appendix to: M.T. Stepanyants. Vostochnaya filosofiya, Moscow: Vostochnaya Literatura, 1997) based on the following considerations: first, the existing Russian translation can be hardly considered satisfactory or readable even by professional Indologists who Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 3 62/4, 34c-fyr 2009 are not specialists in Umasvami's philosophy. Second, a fresh translation of this text based on the system of terminological equivalences used in translation other philosophical treatises of the Digambara Jaina tradition can also contribute to a deeper understanding of Jainism. Being only one specialist of Jainism in Russia N. Zheleznova during last 9 years delivers lectures on Jain Philosophy in Moscow State University, Philosophy Faculty, Department of History of Foreign Philosophy. References : 1. Gerasimov N. Nirvana and Salvation.(Russian). Moscow, 1914.P.91-101 2. Aleksandrov G. V. History of Indian Sociologies Thought. (In Russian) Moscow, 1968. P. 252-264; Culture of Ancient India. (in Russian). Moscow, 1975. P.111-130; Bongard-Levin GM. Ancient Indian Civilization in Russian). Moscow, 1980.P.63-77. 3. Chatterji S., Datta L. The Introduction to Indian Philosophy. (Russian translation). Moscow, 1955.P.72-105; Radhakrishnan S. Indian Philosophy (Russian translation) Moscow, 1956.in 2 vols. Vol.I P. 240-289. 4. Guseva N.R. Jainism. (in Russian). Moscow. 1968. English translationBombay, 1971. 5. Kostyuchenko V.S.Dialectic Ideas in Jain Philosophy. (in Russian)-Journal of Philosophical Sciences. 175. No.6.P.23-38. 6. Volkova O.Ph. Jaina Mythology (in Russian). Encyclopedia of World Mythology.Mascow, 1980. Vol.1.P.369-372 7. Terentiev A.A. "Tatthartha-adhigama-sutra as an ancient sourece of the post-canonical Jainism". Ph.D. Thesis (in Russian). Not published. Moscow, 1983. 8. Some chapters from this translation for the first time by A.A. Terentiev were published as an appendix to: M.T. Stepanyants. Eastern Philosophy (in Russian). Moscow, 1997 9. The Anthology of World Philosophy. (in Russian). 1969. Vol.1, Part I.P. 138153. 10. Terentiev A.A.'Shokhin V.K. Philosophy of Jainism. (in Russian)-Lyssenko V.G., Terentiev A.A., Shokhin V.K. Early Budhdhist Philosophy. Philosophy of Jainism. Moscow, 1994.P.313-381. 11. Hindustan Jainism. Sikhism. (in Russian). Moscow, 1996.P.483-530. 12. Shokhin V.K. The first Philosophers of India. (in Russian). Moscow, 1997.P.133-150. - Natalia Zheleznova Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 62/4, akTUbara-disambara 2009 samAcAra vividhA 22vIM sadI jaina sadI hogI- gAMdhIvAdI pro. rAmajI siMha bhAgalapura dinAMka 10 akTUbara2009 ko prasiddha gAMdhI vicAraka, samAjasevI, sarvodaya siddhAMta ke pracAraka, pUrva sAMsada evaM pUrva kulapati jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya, lADanUM pro. rAmajI siMha bhAgalapura kA Agamana vIra sevA maMdira dillI meM huaa| Apake sAtha vIra kuMvarasiMha vizvavidyAlaya ArA ke jainazAstra evaM prAkRta vibhAga ke adhyakSa pro. rAmajI rAya bhI the| atithiyoM kA saMsthA mahAmaMtrI zrI subhASa jaina, koSAdhyakSa zrI dhanapAla siMha jaina, maMtrI zrI yogeza jaina, zodha upasamiti vidvAna sadasya zrI sumata prasAda jaina, saMpAdaka maNDala sadasya pro. ema. ela. jaina ne mAlyArpaNa kara svAgata kiyA tathA saMsthApaka AcArya jugalakizora mukhtAra racita sAhitya bheMTa kiyA gyaa| pro. siMha ko saMsthA bhavana kA avalokana karAyA gayA va zodhArthiyoM ko dI jAne vAlI suvidhAoM ke viSaya meM batAyA gyaa| pro. ema. ela. jaina ne batAyA ki Apane vizvadharma saMsada va aneka antarrASTrIya maMcoM meM jainadharma ke siddhAntoM ahiMsA, anekAMta, aparigraha va syAdvAda ke Upara apane vyAkhyAna diye haiM aura ina siddhAMtoM kA vyApaka pracAra-prasAra kiyA hai| Apane uparokta para aneka smaraNIya udbodhana evaM zodha lekha diye haiM jisase samAja ko sAhityika lAbha ke sAtha-sAtha Atmika lAbha pahuMcA hai| Apa aneka varSoM taka rAjyasabhA ke saMsada sadasya rahe haiN| pro. rAmajI siMha ne kahA ki AcArya jugalakizora mukhtAra jI kI isa karmabhUmi ke bAre meM patA calane para unakI Ane kI abhilASA tIvra ho gyii| Apane batAyA ki apane zodha vidyArthI jIvana meM vaha isI saMsthA se zodha adhyayana sAmagrI maMgAyA karate the tathA Apane anekAMta zodha patrikA ke purAne aMkoM kA saMkalana bhI kara rakhA hai| Apane batAyA ki 'sarvodaya' zabda AcArya samaMtabhadra dvArA racita evaM vIra sevA maMdira dvArA prakAzita graMtha yuktyAnuzAsana meM sarvaprathama milatA hai tathA vaidika va anya kisI zabdakoza meM prayoga nahIM hai| mahAtmA gAMdhI ne jaina siddhAMtoM kA gaharAI se ciMtana-manana kara ahiMsA, anekAMta va aparigraha kA apane jIvana meM apnaayaa| maiM jaba par3hatA thA taba isa saMsthA se yuktyAnuzAsana, svayaMbhUstrota, AptamImAMsA Adi graMthoM kA adhyayana karatA thaa| Apane A. jugalakizora jI, paM. sukhalAla jI siMghavI, DaoN. nemicandra zAstrI Adi vidvAnoM dvArA racita sAhitya kA adhyayana kiyA hai| Aja jo vizva meM paryAvaraNa surakSA ko lekara kArbana kreDita kI bAta jA rahI hai yaha aura kucha nahIM bha0 mahAvIra kA aparigraha siddhAMta hI hai| Aja bhI vizva ahiMsA, anekAMta evaM aparigraha ke mArga para calakara hI puSpita aura pallavita hogaa| unhoMne kahA ki 22vIM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 anekAnta 62/4, akTUbara-disambara2009 sadI jaina siddhAMtoM kI sadI hogii| abhI se mahAvIra ke siddhAMta aparigraha kA pracAra-prasAra pazcimI dezoM meM ho rahA hai| pro. rAmajI rAya ne batAyA ki bihAra ke aneka kAlejoM meM jainazAstra aura prAkRta bhASA paDhAI jA rahI hai tathA bihAra sarakAra dvArA zIghra hI kakSA 6ThIM se prAkRta ke adhyayana-adhyApana kA kArya prAraMbha kiyA jA rahA hai| deza ke anya rAjyoM meM bhI isa taraha kA prayoga kiyA jAnA caahie| isa avasara para saMsthA upanidezaka DaoN. rajanIza zukla, bhogIlAla leharacaMda prAcya vidyA saMsthAna, ke nidezaka DaoN. bAlAjI gar3okara evaM pro. je. pI. vedAlaMkAra, pUrva vibhAgAdhyakSa saMskRta, haMsarAja kAleja dillI bhI upasthita the| saMsthA bhavana meM Ayojita AcArya jugalakizora mukhtAra smRti vyAkhyAnamAlA meM dinAMka 27 disambara, ravivAra ko pro. rAmajI siMha, bhAgalapura vizvavidyAlaya, ne mukhya vaktA ke rUpa meM Ane kI saharSa svIkRti pradAna kii| zrI yogeza jaina maMtrI- vIra sevA maMdira lekhakoM se nivedana 1. lekha svaccha hastalikhita yA TaMkita mUla lekha kI hastAkSarita prati hI bheje, lekha para apanA pUrA patA, phona evaM mobAIla naM., va Imela likhe, bhejane se pUrva usakI prati apane pAsa surakSita rkheN| aprakAzita nibandha lauTAye nahIM jaayeNge| lekha ke sAtha lekha ke maulika evaM aprakAzita hone kA pramANa patra avazya saMlagna kareM evaM anekAnta meM prakAzana ke nirNaya hone taka anyatra prakAzanArtha na bhejeN| aprakAzita nibandha ko hI prakAzana meM varIyatA dI jAyegI tathA maulika evaM mUla | lekha prakAzita hone para hI mAnadeya diyA jaayegaa| 4. yadi lekha kampyUTara para TaMkita ho to usake Font ke sAtha sI. DI. ke rUpa meM hI bheje yA use nimna E-mail : virsewa@gmail.com para bhI bheja sakate haiN| pustaka samIkSA hetu pustaka kI do pratiyA~ bhejeM tathA saMbhava ho to do pRSThoM meM usa pustaka kA saMkSipta paricaya bhI bhejeN| starIya tathA mahattvapUrNa prakAzanoM kI hI samIkSAyeM prakAzita kI jaayeNgii| lekha meM ullikhita mUla zlokoM, gAthAoM, uddharaNoM tathA sabhI sandarbho ko mUla grantha se milAkara zuddha karake hI bhejeN| prAyaH prUpha rIDiMga meM inakA milAna Apake preSita lekha kI mUla kaoNpI se hI saMbhava hotA hai| vizvavidyAlaya anudAna Ayoga, naI dillI ke dvArA jArI nayI padonnati nIti ke anusAra ve hI zodhapatra padonnati meM mAnya hoge jo naMbara se yukta zodha patrikA meM prakAzita hoNge| anekAnta patrikA ko perisa se jArI hone vAle inTaranezanala sTaiNDarDa sIriyala naMbara prApta hai| vidvAna apane uccastarIya zodha Alekha prakAzana hetu bheje|