________________
બન્નેના અર્થ સમજી લઈએ. રાગ એટલે રસ, રુચિ, પ્રીતિ, સ્નેહ, પ્રેમ, વહાલ, આસક્તિ, મમત્વ, ભલી લાગણી, ઘેલછા વગેરે વગેરે. વૈષ એટલે અરુચિ, અપ્રીતિ, વહેમ, ધૃણા-નફરત, અદેખાઈ, ક્રોધ-રીસ, તોછડાઈ, હુંપદ-અભિમાન, તિરસ્કાર, ડંખ, કિન્નાખોરી, વેર-વૈમનસ્ય વગેરે વગેરે.
આ બેમાં ‘દ્રષ' વધુ ઘાતક, મારક અને અઘરો લાગે; પરંતુ ખરેખર તો “રાગ” જ વધુ વિઘાતક અને વધુ ખતરનાક ચીજ છે. શાન્ત પાણી ઊંડાં હોય એ ન્યાયે, દ્વેષ જલદી દેખાઈ આવે, રાગ ન દેખાય; પણ રાગનું ઊંડાણ ઝાઝું હોય અને તે ઝટ પ્રગટ ન પણ થાય. તેથી જાણકારો કહેતાં હોય છે કે દ્વેષભાવનાથી તો ડરવાનું જ, પણ રાગભાવનાથી એથી વધુ ડર રાખવાનો છે. બરછટ બંધન ઝટ તૂટે, સુંવાળું બંધન ઝટ તોડવાનું મન ન થાય.
આ “રાગને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યો છે. ૧. કામરાગ, ૨. સ્નેહરાગ, ૩. દષ્ટિરાગ. વિષયવાસનાથી કોઈને ગમાડીએ, ઇચ્છીએ તે કામરાગ. લોલુપ આંખો અને ચંચળ ચિત્ત ધરાવતા જીવોમાં તે જોવા મળે. પોતાના માનેલા લોકો અને પદાર્થો તરફનો લગાવ, મમત્વ કે પક્ષપાત તે નેહરાગ. દુનિયામાં બધે જ જોવા મળે. પોતે જે માન્યું, સમજયા, સ્વીકાર્યું, તે જ સાચું; બાકી બધું ખોટું, બધા ખોટા, આવી સ્થિતિ તે દૃષ્ટિરાગ. આ હોય ત્યાં સત્યનું દર્શન ન લાધે, સત્યનો તથા સત્ય માર્ગ દેખાડનારનો રાગ ન જાગે. અસત્ય માર્ગ અને તેના દર્શક જ સાચા-સારા લાગે.
આ ત્રણે પ્રકારના રાગ છૂટે - છોડીએ, ત્યારે “વીતરાગ'ની તેમજ વીતરાગપણા'ની પ્રાપ્તિ થઈ શકે. સવાલ એટલો જ કે આ “રાગ' ના બંધનને છોડવું શી રીતે ? ષ અને તેના પરિવાર થકી છૂટકારો હજી મેળવી શકાય, થોડીક મથામણ કરીએ તો. પરંતુ રાગથી છૂટવું કાંઈ સહેલું નથી. જ્યાં સુધી સંસાર છે, સંસારમાં છીએ, ત્યાં સુધી “કંઈક મારું” અને “કોઈક મારું તો હોવું જ જોઈએ. એના વિના તો જીવી જ કેમ શકાય ? એમ જીવવું વસમું પણ કેટલું પડે !
આપણા સહુના હૈયાંની આ મૂંઝવણનો ઉકેલ આપતાં હોય તેમ કવિ ગાય છે :
“મેં કીનો નહીં તુમ બિન ઔરશું રાગ....” કવિ કહે છે કે લોઢું જ લોઢાને કાપે, અને ઝેરનું મારણ ઝેર જ હોય; એમ રાગ” નાં બંધનોને તોડવાં હશે તો તે કામ “રાગ” વડે જ થઈ શકશે. સવાલ
૩૨
