________________
“રાઝ' નવસારવી નામના શાયરે રચેલી આ ગઝલ એટલી તો સ્વંય સ્પષ્ટ છે કે તેના પર વિવેચનની ભાગ્યે જ જરૂર પડે. છતાં થોડુંક, આવડે તેવું, આપણા (મારા) મનની ભૂમિકાને અનુરૂપ, વિચારીએ :
વરસો વહી ગયાં એ, વારંવાર પુનરાવર્તન પામતી પંક્તિ, ચિત્તને ટકોરી રહી છે જાણે કે દોસ્ત, તારાં ૬૩ હોય કે પર – બધાં વર્ષો પાણીમાં જ વહી ગયાં ! જિંદગીમાં કમાયા કેટલું, એનો જરાક હિસાબ કાઢો તો ખબર પડશે કે તમે ક્યાં છો? ખરેખર તો આ કાવ્ય એ આ હિસાબ કાઢી આપતું જ કાવ્ય છે. જુઓ, | પહેલી કડી - પહેલો શે'ર પ્રભુસત્તાના અસ્તિત્વ વિષે છે. ઘણાને ઈશ્વરના હોવા વિષે શંકા હોય છે. કોઈને એના અસ્તિત્વ વિષે શંકા કદાચ ન હોય, પણ તેના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કર્યા પછી પણ, તેની આજ્ઞાને પાળવામાં તો તે ઠાગાઠેયાં જ કરતો હોય છે, અને આ વાત, ઈશ્વર વિષે શંકા રાખવાથી જરાય ઓછી તો નથી જ. ઈશ્વર વિષે શંકા રાખવી કે તેનું કહ્યું ન માનવું – બન્ને સમાન જ !
પરંતુ આપણને સીધી અને બરાબર લાગુ પડે તેવી વાત તો હવેના શે'રમાં થઈ છે. ઉપરની ચમક કે ચળકાટ જોઈને રૉલ ગોલ્ડને પણ સોનું માની લેવાની પ્રથા બહુ જૂની છે. બહારનો જળહળાટ, ઉપર ઉપરની આવડત આપણને, બીજાઓને પ્રભાવિત કરી મૂકવાનું જરૂર શીખવાડે; પણ મનના અતળ ઊંડાણમાં પડેલા તમસનું શું? મન તો મોહમાં ગળાડૂબ ખૂંપેલું હોય છે. ઉપરનો ચળકાટ તેને છાવરી આપે, પણ તેને મટાડી તો ન જ શકે. તો ઉપરના જળહળાટથી બધાંને આંજીને પ્રભાવિત કરવાની આપણી આ રીત, જીવ ! મોહના અંધકારમાં અથડાવાની ક્રિયા ન બની રહે ? આત્માને છેતરવાની એ પ્રક્રિયા નહિ બને? અને મજા તો એ છે કે આ ચળકાટને અને અંદરના “તમસ' ને પિછાણતાં વરસોનાં વરસ વહી ગયાં છે ! અને તે છતાં તે નાબૂદ થયું છે કે નહિ, તે તો રામ જાણે !
ત્રીજો શે'ર જરા માર્મિક છે. એના અનેક અર્થો થઈ શકે તેમ છે. આપણે એક અર્થ વિચારીએ. “હું સાચો છું – સારો છું’ એવી દઢ આસ્થા મને મારા માટે હતી. પણ સમય એવો આવ્યો કે જાત માટેની એ આસ્થા ડગી ગઈ. “સમય એવો આવ્યો’ એનો અર્થ એવો નહિ કે સમય ખરાબ આવ્યો; પણ સમય જતાં ભીતરની વાસ્તવિકતાનું ભાન થવા લાગ્યું. અને તેના લીધે “હું ખોટો છું, ખરાબ હોઈ શકું એ સત્યનો પણ ધીરે ધીરે ઉઘાડ થવા લાગ્યો. જો કે એ સત્યનો સ્વીકાર કરતાંયે
કેટલાં વરસ જાય તે તો હજીયે સમજાયું નથી. ૧૬૪.
