________________
(૪૫)
આગમ તત્ત્વચિંતન
आगच्छति आचार्यपरम्परया वासनाद्वारेण इति आगम: ।
અર્થાત્ આચાર્યોની પરંપરાથી વાસના દ્વારા જે આવે છે તે ‘આગમ’ છે. આગમનું બીજું નામ છે ‘સૂત્ર’. જે અર્થથી તીર્થંકરે પ્રરૂપેલું હોય અને શબ્દ અક્ષર વ્યંજનાદિરૂપે ગણધર ભગવંત, ૧૪ પૂર્વધર, દશ પૂર્વધર તથા પ્રત્યેકબુદ્ધ મુનિરાજે પૂંછ્યું હોત તે ‘સૂત્ર' ગણાય છે.
આ આગમના મુખ્ય બે ભેદ છે : અંગપ્રવિષ્ટ શ્રુત, અને અંગબાહ્ય શ્રુત. અંગપ્રવિષ્ટ શ્રુત એટલે દ્વાદશાંગી - બાર અંગરૂપ ગણિપિટક પ્રવચન. તેની રચના સ્વયં ગણધરો દ્વારા થઈ છે. તેની શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલી પદ્ધતિ આ પ્રમાણે છે :
-
ભાગવતી દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ ગણધરો તીર્થંકર પ્રભુને પ્રણિપાત કરીને ષ્ટિ તત્ત’ એમ પ્રશ્ન કરે છે. તીર્થંકર તેના ઉત્તરમાં કહે છે : ‘૩પ્પન્નૂફ વા’. ત્યારબાદ ફરીથી પ્રણામપૂર્વક ગણધર પૂછે કે “ િતતં ?' ત્યારે તીર્થંકર કહે કે વિમંડ્ વ’ તે પછી ત્રીજીવાર વંદનપૂર્વક ગણધર પૂછે કે વિંદ તત્ત” ? ત્યારે તેના ઉત્તરમાં તીર્થંકર કહે કે ઘુવેરૂં વા' ।
તથા
આ રીતે ગણધરો દ્વારા પૂછવામાં આવતા ત્રણ પ્રશ્નોને પ્રશ્નત્રિતય, ત્રણ નિષદ્યા અથવા નિષઘાત્રય - એવાં વિવિધ નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આ નિષઘાત્રયથી તથા તેના ઉત્તરરૂપ ત્રિપદી એ ગણધરને ગણધર નામકર્મનો ઉદય થાય છે, ઉત્કૃષ્ટ મતિ-શ્રુત જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. તેમ થતાં જ તે ગણધર ૧૪ પૂર્વો-સમેત દ્વાદશાંગી શ્રુતની રચના કરે છે. તે દ્વાદશાંગી તે જ છે અંગપ્રવિષ્ટ શ્રુત બાર અંગો.
આમ, ગણધર ભગવંત દ્વારા રચેલાં આગમો તે અંગગત કે અંગપ્રવિષ્ટ શ્રુત તરીકે ઓળખાય છે. આ શ્રુતને ‘નિયત’ શ્રુત તરીકે પણ ઓળખાવ્યું છે અને આગમપુરુષનાં મુખ્ય અંગો લેખે ગોઠવાયું હોવાથી એ ‘અંગગત’ કહેવાયું છે.
જ્યારે ગણધર સિવાયના ભગવંતોએ રચેલું શ્રુત તે અંગબાહ્ય શ્રુત ગણાય છે. તે આગમપુરુષના અંગથી બહાર વ્યવસ્થિત થયું હોવાથી ‘અંગબાહ્ય’, અને તે દ્વાદશાંગીની જેમ નિયત ન હોવાથી ‘અનિયત’ શ્રુત ગણાય છે.
ધર્મતત્વ |૧૮૫
