________________
છે; બાળકને ઢબૂરી દેવામાં જ તેની સાર્થકતા હોય છે. એની સામે, ગુરુનું અદીઠ વાત્સલ્ય, કઠોરતાના કોચલામાં છૂપાયેલું વાત્સલ્ય આશ્રિતને જગાડનારું હોય છે; શિષ્યનો માંહ્યલો જાગી જાય એમાં જ ગુરુના વહાલનું સાર્થક્ય છે.
વાત્સલ્યને હું ત્રણ વિભાગ અથવા પ્રકારમાં વહેંચું છું. કનિષ્ઠ, મધ્યમ અને ઉત્તમ. શિષ્ય અથવા સત્તાન જ્યારે જે કરે-કરવા ચાહે ત્યારે તેને તે કરવા દેવાના, પણ કાંઈ ખોટું કરતા હોય તો રોક-ટોક નહિ કરવાની; એની ઉચિત - અનુચિત અને હિતાવહ ન હોય તેવી પણ ઇચ્છા પૂરી કર્યા કરવી; એ ગમે તેવું તોફાન, ધમાલ, અયોગ્ય વર્તન વગેરે કરે તો પણ તેને લાડ જ કરવાના; કહ્યું ન માને અને વિપરીત કરે તો પણ “હશે, ચાલે' કહીને જતું કરવું, આ વાત્સલ્યનો કનિષ્ઠ પ્રકાર છે. તો તેની તબિયતની ચિંતા કર્યા કરવી; તેના શરીરની કાળજી લીધા કરવી, તેના ખાવાની, પીવાની, ઉંઘવાની, પહેરવા - પાથરવાની, ઠંડી - ગરમીની અને ભાવે-ન ભાવે વગેરેની સતત દરકાર કર્યા કરવી, તે મધ્યમ કક્ષાનું વાત્સલ્ય છે. અને ઉપરોક્ત બન્ને પ્રકારોમાં વર્ણવેલી બાબતો પ્રત્યે દુર્લક્ષ્ય સેવીને, શિષ્યના આત્માનું કેમ સુધરે, બગડે નહિ જ; તેનું હિત જ થવું જોઈએ; તેણે સંસાર મૂક્યો છે તો તે સાર્થક થવો જોઈએ; સંસારની ભૌતિક બાબતોની આસક્તિ અને બહિર્મુખતા ન વધે, પણ સંયમ – શાસન અને જ્ઞાનાદિની આરાધના પ્રત્યે તેનો લગાવ વધે, તે દૃષ્ટિથી તેનું ઘડતર કરવું; તેને ન ગમે તો પણ એટલે કે તેને અળખામણા થઈને પણ; તે ત્રીજા એટલે ઉત્તમ પ્રકારનું વાત્સલ્ય. આવું વાત્સલ્ય કોમળ કોમળ-પોચું પોચું ન હોય, તે તો કઠોર જ હોય.
મને મારા ગુરુની કઠોરતાની પ્રસાદી ભરપેટ મળી છે. ત્રણ વર્ષ કરતાં પણ વધુ વખત સુધી, એક પણ દિવસનો ખાડો પાડ્યા વિના, તેમનો માર ખાવાનો લાભ મને મળ્યો છે. ઉંમરના આઠમાથી આરંભીને બારમા વર્ષ સુધી, અનેક કારણોસર, માર પડતો રહ્યો છે. કહ્યું ન માનવું, જૂઠું બોલવું, ભણવામાં ચોરી, સ્વાધ્યાયમાં ગરબડ, ખાવાના-પીવાની ગરબડ, બાળસુલભ ચોરી, જિદ કરવી, સામું બોલવું, સમયનો બગાડ કરવો, આવાં અગણિત કારણોસર આપણા રામ વાંકમાં આવતા રહેતા, અને પરિણામે પ્રસાદી મળ્યા જ કરતી. બીજા લોકોને, ગુરુજીના વડીલોને તથા સાથી મુનિજનોને, આમાં જરા ક્રૂરતા લાગતી. પરંતુ મને, ચોધાર આંસુએ રોજ રડવા છતાં, કદીયે એવું લાગ્યું નથી; કદાપિ સ્વપ્રમાં પણ એમને છોડીને જવાનો વિકલ્પ ઊગ્યો નથી. મારા અવ્યક્ત બાળમાનસમાં એક
" ગુરુતત્વ ૨૩૩
