________________
ગુજરાતમાં ડીસા અને પાટણની યાત્રા કરી. જૂના ડીસાનું જીર્ણોદ્ભુત જિનચૈત્ય અને તેની નૂતન નિર્મિત શિલ્પકલા જોતાં આંખ ઠરી. યાત્રા કરવા જેવું ચૈત્ય. પાટણમાં ૧૨૫થી વધુ જિનાલયો. દોઢ દિનમાં પચાસેક ચૈત્ય જુહાર્યાં. પુરાતન અલૌકિક જિનબિંબો એ અહીંની આગવી વિશેષતા છે. રાણીની વાવ અને મ્યુઝિયમ પણ જોયાં. અદ્ભુત વસ્તુ, પણ તેને માટે સરકારના કે આર્કિયોલોજીના સ્તરે જેટલી જેવી કાળજી થવી જોઈએ તે ન લાગી. રાણીની વાવના પરિચયલેખમાં જ ભીમદેવ ૧ લાને મૂળરાજ સોલંકીના પુત્ર તરીકે ઓળખાવેલ છે. આવા છબરડા પણ આવતીકાલે ‘પુરાતાત્ત્વિક છબરડાં' ગણાશે.
પાટણથી આવ્યા ચાણસ્મા. માર્ગમાં રૂપપુર નામે ગામડું છે, તેમાં પ્રાચીન ૨૪ જિનાલય દેરાસર છે. પરિવર્તનો થયાં હોવા છતાં જૂનું સ્વરૂપ ઘણે અંશે જળવાયું છે. ચાણસ્મામાં ભટેવા પાર્શ્વનાથનું તીર્થ છે. મૂર્તિ અજોડ અને દિવ્ય છે. લેપની પ્રક્રિયા ઘણાં વર્ષોથી થતી રહી છે. અહીં આ બિંબ રેતીનું - રેતિયા પત્થરનું કે વેળુનું છે. તેના પર થયેલ વારંવારના લેપને કારણે પ્રતિમાનાં મૂળ સ્વરૂપને ઘણી હાનિ પહોંચી હોવાનું અને લેપકાર દ્વારા એમ.સીલ, એરલ્ડાઈટ જેવાં રાસાયણિક દ્રવ્યો વડે વિવિધ અંગોની નવરચના થતી થઈ હોવાનું જાણવા મળ્યું. લેપ ઉખડી જાય તો રંગ પણ થતો હોવો જોઈએ. લેપ કરનારાઓ હવે ભાગ્યે જ વિશ્વસનીય રહ્યા છે. પરંતુ મૂળનાયકના મૂળ સ્વરૂપ સાથે થયેલ ચેડાં એ આ ક્ષેત્રની અવનતિનું કારણે હોઈ શકે એવો વિચાર મનમાં રમતો થયો.
-
ચાણસ્માની બીજી એક વિશેષતા તે વિદ્યાવાડીનું દેરાસર. અહીં પૂજ્યપાદ શાસનસમ્રાટશ્રીના શિષ્ય વિદ્યાવિજયજી મ. કાળધર્મ પામેલા, તેમની સ્મૃતિ સમાધિસ્થાનરૂપે આ વાડી બનેલી. સં.૧૯૮૪માં શાસનસમ્રાટશ્રીએ પ્રથમ અંજનશલાકા અહીં જ કરી હતી.
મોઢેરા આવ્યા. અહીંના જિનાલયનો જીર્ણોદ્ધાર થયા પછી કલાની દૃષ્ટિએ ખૂબ નયનમનોહર જણાયું. અંદરથી પુરાતન સ્વરૂપ જાળવીને બહારથી કલામંડિત જીર્ણોદ્ધારની રીત મનને જચી.
મોઢેરામાં સૂર્યમંદિરની કલાકારીગરી ખાસ જોઈ. ‘અદ્ભુત’ સિવાય કોઈ શબ્દ ન જડે. આ સૂર્યમંદિર, રાણીની વાવ એ બંનેના કલા-સ્થાપત્યનો, આપણાં રાણકપુર અને તારંગા - દેલવાડાનાં કલા-સ્થાપત્યો સાથે, તુલનાત્મક અભ્યાસ થવો જોઈએ – એવું આ બધું જોતાં જોતાં મનમાં ઊગ્યું. અલબત્ત, ભારતમાં આવા ઊંડા અભ્યાસુઓ મળવા હવે દુર્લભ જ ગણાય.
૯૮|
-
