________________
(૩૦)
આપણને એક અત્યંત મૂલ્યવાન વસ્તુ મળી છે, આપણે જન્મ્યા ત્યારથી જ. એનું નામ છે મન. જુદા જુદા સંદર્ભોમાં તે ‘મન’ જુદાં જુદાં નામે ઓળખાતું રહે છે ઃ મન, ચિત્ત, અન્તઃકરણ, હૃદય, દિલ, ઇચ્છા, લાગણી, ભાવના, અને એવાં ઘણાંબધાં; આ બધાં નામનું તાત્પર્ય એક જ - જેના વડે મનુષ્ય મનન એટલે કે ચિંતન, વિચારણા, વિવેક કરી શકે તેનું નામ મન.
જીવન તો બધાં જીવો જીવે છે. જીવવું એટલે શ્વાસ લેવો અને મૂકવો - એટલો જ અર્થ કરવાનો હોય તો તો પૃથ્વી-પાણી-વૃક્ષ-વનસ્પતિથી માંડીને માણસ સુધીનાં બધાં જ જીવો જીવે જ છે, પણ વસ્તુસ્થિતિ જરા જુદી છે. એક પ્રાચીન અને માર્મિક સુભાષિત પ્રમાણે ‘જીવન’ નો અર્થ અથવા વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે : तरवोऽपिहि जीवन्ति, जीवन्ति मृगपक्षिणः ।
स जीवति मनो यस्य, मननेनैव जीवति ॥
અર્થાત્ શ્વાસ લેવા-છોડવાના અર્થમાં તો વૃક્ષો પણ જીવે છે, અને પશુ-પંખીઓ પણ જીવી જ રહ્યાં છે. બાકી, ખરેખર તો તે જ જીવે છે, જેનું મન નિરંતર ‘મનનશીલ’ હોય છે. ‘મન’ ન હોય, અને પાછું મન હોવા છતાં જેને ‘મનન' ન હોય, તેવા લોકોના જીવવામાં અને ઝાડવાં જનાવરના જીવવામાં શો તફાવત ? તો આપણને ‘મન’ મળ્યું છે, અને તેના થકી આપણે સતત ‘મનન’ કરી શકીએ છીએ, એટલે આપણા જીવવાનો - જીવનનો અર્થ તેમ જ પ્રકાર - બંને આપોઆપ બદલાઈ જાય છે.
-
‘મનન’ ના પણ અનેક અર્થ થાય છે. મનન એટલે ચિંતન કરવું, વિચારવું, જાણવું, સમજવું, માનવું. મૂળે ‘મન્' ક્રિયાપદ ઉપરથી બનેલા આ શબ્દનો ઉપયોગ, અનેક સંદર્ભોમાં થતો હોઈ તેના આ બધા અર્થ નીકળી શકે તેમ છે.
આ બધાય અર્થોનો ઉપયોગ એક જ છેઃ જીવનના અર્થને સમજવો તે. જેની પાસે ‘મનન’ ની સજ્જતા અને ક્ષમતા છે તે જ તેને મળેલા જીવનના તાત્પર્યને પકડી શકે છે, અને તે જ જીવનનો સાર્થક ઉપયોગ પણ કરી શકે છે.
જીવન એટલે શું ? જીવન કેવી રીતે જીવાય ? જીવનને સાર્થક બનાવવું હોય તો શું કરાય ? શું ન કરાય ? શું કરવાથી જીવન બગડે બરબાદ થાય? બરબાદ થતા કે થયેલા જીવનને પાછું આબાદ કરવા માટે શું શું કરવું જોઈએ?
૧૫૬
