________________
આ બધા પ્રશ્નો અને તેના જવાબો અથવા સમાધાનો વિષે વિમર્શ કરવો તેનું નામ છે મનન.
મહાપુરુષોની અને શાણા લોકોની શીખ હમેશાં એક જ રહે છે : જીવનને ખોટી વાતો તથા ખરાબ કાર્યોથી બચાવો; બને તેટલાં સારાં કર્મો કરો અને સારાઉમદા ગુણો તથા લાયકાત કેળવો.
જીવનના પરમાર્થને પામી નહિ શકનાર તેમજ “મન” ની ઊંડી શક્તિને નહિ સમજનાર લોકો, સજ્જનોની આ શિક્ષાને અવગણી કાઢે છે. ખોટી વાતો, ખોટાં કાર્યો, અવગુણો એ જ તેમના મનગમતા વિષય બની જાય છે, અને “મનની ના અભાવે, આ બધાંનાં, ભવિષ્યમાં મળનારાં, માઠાં ફળો અથવા પરિણામોની તેમને કશી દરકાર નથી રહેતી. આ સ્થિતિને “ઉન્માદ' ના નામે ઓળખી શકાય.
| ઉન્માદ એ એક એવી સ્થિતિ છે કે એક વખત એ ચિત્તમાં જામી જાય પછી એમાંથી બહાર નીકળવાનું ભારે કઠણ બની જાય છે. ઉન્માદ કે તેની અસરમાંથી છૂટકારો પામવો સહેલો નથી હોતો. એથી જયારે તેનાં અજુગતાં કે અણગમતાં પરિણામો ભોગવવાનો વખત આવે છે ત્યારે ભયાનક ક્લેશ, સંઘર્ષ, મૂંઝવણ અને વિષમતાના ભોગ બનવું પડે છે. અલબત્ત, જેનામાં “મનન” ની થોડીક પણ ક્ષમતા કે રુચિ બચી હોય તેને જ આવી મૂંઝવણ થતી હોય છે. જેનામાં એવી ક્ષમતા લેશ પણ નથી બચી હોતી, તે તો પહેલાંથીયે વધુ ખરાબીમાં અને ઉન્માદમાં ગરક બની જાય છે.
મનન'ના વ્યક્તિગત ઉપયોગ તથા ફાયદા વિચારીએ તો, મનન વ્યક્તિને પોતાના ગુણ-દોષોનું પૃથક્કરણ કરતાં શીખવાડે છે. શાણો માણસ પોતાની ખૂબીઓ વિષે ઝાઝું ન વિચારે; પરંતુ પોતાની ખામીઓ અને ભૂલો પરત્વે તો એ, “મનન” ના ફળરૂપે સભાન અવશ્ય બને. એથીયે આગળ વધીએ તો, “મનન-પરસ્ત વ્યક્તિ, પોતાની ખોડ કાઢનારને કે પોતાની નબળાઈ વિષે વાત કે નિંદા કરનારને, પોતાનો હમદર્દ, હિતેચ્છુ કે મિત્ર ગણશે, અને પોતાની ખોડને સુધારવા પ્રત્યે ગંભીર તેમ જ સાવધાન બનશે. આવા સંજોગોમાં મનન મનોમંથનમાં પરાવર્તિત થતું હોય છે, અને તેને લીધે તે મનુષ્ય, એક બાજુ પોતાના જીવનને સુધારવામાં અને વધુ પતન પામવાથી બચાવવામાં પરોવાય છે, તો બીજી બાજુ, અન્યો સામે બદલો લેવાની વૃત્તિથી પ્રેરાઈને તેમને હેરાન કે બદનામ કરવા જવા અનિષ્ટ થકી બચવાની સાથે સાથે, અન્યોનું પણ વધુ ભલું કરવા માટે પ્રેરાય છે.
ધર્મતત્ત્વ ૧૫૦
