________________
છે; તે એક જઘન્ય અપરાધ ગણાય છે. સંઘ એ એક ધર્મસત્તા છે, રાજસત્તા નહિ; એટલે તે આવા અપરાધ કરનારને શિક્ષા નથી કરતો; ન કરી શકે. પરંતુ સંઘનો અપરાધી એ જગતના ચોકમાં આપોઆપ જ હીણો બની જાય છે; લોક-હૃદયમાં તેનું સ્થાન રહેતું નથી; લોક-નજરમાંથી તે ઊતરી જાય છે અને કર્મસત્તા તેને અહીંયા જ કે અન્ય જન્મમાં, તેના આ અપરાધનો દંડાત્મક પ્રત્યાઘાત આપવાની છે, એમાં મીનમેખ નથી.
પ્રભુ-પરમાત્માની આ સંઘ-વ્યવસ્થામાંથી જ ભગવાન બુદ્ધે પણ પ્રેરણા મેળવી હોય તેવી પૂરી સંભાવના છે. ભગવાને પહેલેથી જ ચાર પ્રકારના સંઘની રચના કરી હતી. બુદ્ધે સ્ત્રીને અયોગ્ય ગણીને બાકાત રાખેલી – પોતાના સંઘથી. બુદ્ધના સંઘમાં સ્ત્રીને બહુ પાછળથી - મોડેથી સ્થાન મળ્યું છે, તે પણ વ્યવહારમાં થતા નુકસાનને લીધે. જ્યારે પરમાત્માએ તો મૂળથી જ સ્ત્રીને સ્થાન આપીને ચતુર્વિધ સંઘ સ્થાપ્યો છે. ભગવાનની દૃષ્ટિ કેટલી સૂક્ષ્મ હશે અને વિચારધારા કેટલી ઉદાર હશે, તેનો આમાં અંદાજ સાંપડે છે.
આવો મહાન સંઘ, આમ તો ૨૪ તીર્થકરોએ પોતપોતાના સમયમાં રચ્યો હતો, પણ આજે પ્રભુ વીરનો સંઘ છે તેને પણ અઢી અઢી હજાર વર્ષ થઈ ગયાં - અખંડપણે તે જીવંત છે, અને સતત પ્રવર્તતો રહ્યો છે. ઇતિહાસની આ એક અનન્ય અને નોંધપાત્ર ઘટના છે.
આવા સંઘની અદબ-આમન્યા જાળવીએ તો જિનધર્મની આરાધના થાય, અને તેનો લોપ કરીએ તો ધર્મ-વિરાધના થાય. વર્તમાનમાં પડતો કે વસમો કાળ છે તેથી સંઘની મર્યાદાનો લોપ કરવાના પ્રસંગો વારંવાર-અનેક ઠેકાણે બનતા જોવા મળે છે. ક્ષુદ્રતાથી ભરેલાં જીવદળો ભારે બહુમતીમાં હોય છે, તેથી આવું ન બને તો જ નવાઈ.
અગાઉ સંઘ એક પ્રતિષ્ઠિત, વગદાર, આબરૂદાર અને મોભાદાર સંસ્થા હતી. વૃદ્ધ અને પીઢ મહાજનોના હાથમાં તેનું સુકાન રહેતું. સંઘના હિસાબ-કિતાબ વગેરે વિવિધ વહીવટો માટે તેઓ કાર્યકરો કે ટ્રસ્ટીઓની નીમણૂંક કરતા; તેઓ વહીવટી ક્ષેત્ર સંભાળતા, પણ તે બધા જ પેલા “સંઘ” ને જવાબદાર રહેતા. તેઓ ગરબડ કરે તો તેમને બરખાસ્ત કરવાનો અધિકાર મહાજનોના હાથમાં રહેતો.
આજે તેથી ઊલટું છે. મહાજનો અને તેના સમૂહરૂપ સંઘનું મૂલ્ય મીંડા બરાબર છે. ટ્રસ્ટીઓ જ પોતાને સંઘ માને છે અને સંઘના સર્વાધિકારી ગણે-ગણાવે છે.
ધર્મતત્વ ૧૧૫
