________________
(૨૧) સાધુ જ્યારે દીક્ષા લે છે, ત્યારે તે પોતાના પરિવારજનોથી સ્વૈચ્છિક વિચ્છેદ હસતાં હૈયે સ્વીકારે છે, અને સંઘના ખોળે પોતાનું માથું, જીવન મૂકી દેતો હોય છે. પછી તેના યોગક્ષેમની, તેના આરોગ્યની ચિંતા તથા કાળજી સંઘ વહે છે. સંઘ અથવા આ કે તે શ્રાવક જ તેની માવજત કરતો હોય છે; તેના સ્વજનો કદી ક્યાંય તે માટે આવતા નથી – આવવું પડતું નથી. આમાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને આશ્રયીને તથા વ્યક્તિગત સમજણ, વિવેક, માન્યતા, દૃષ્ટિરાગ, પૂર્વગ્રહ ઇત્યાદિની વધ-ઘટને લઈને ઘણીવાર વાંધો પડે, ફરિયાદ રહે કે આવું પાછું પણ થાય; પરંતુ છેવટે તો ઉપર નોંધ્યું તે જ યથાર્થ સત્ય છે કે સંઘ જ સાધુનો માબાપ છે, અને સાધુના યોગક્ષેમનો નિર્વાહ હમેશાં અને સર્વત્ર સંઘ જ કરે છે. જિનશાસનની તથા જૈન સંઘની આ અનુપમ વ્યવસ્થાને તથા અભુત પ્રણાલિકાને વંદન જ કરવું પડે. અમારે, સાધુ-સાધ્વીઓને, “અમારું કોણ?” “અમારું ધ્યાન કોણ રાખશે?” એવી ચિંતા ન કરવાની ન આવે, એવી આ સંઘ-વ્યવસ્થા છે. કદીક કોઈ ક્ષેત્રમાં, ઉપર જણાવ્યાં તેવાં કોઈ કારણોસર, ઓછું આવી જાય તેવું બને, તો પણ એથી કાંઈ આ સંઘ-વ્યવસ્થા તૂટતી નથી જે; અને એ જ ખરું મહત્ત્વનું ગણાય. બાકી બધી વાતો ક્ષુલ્લક જ.
પ્રભુએ પ્રવર્તાવેલી સંઘ-વ્યવસ્થા વિશ્વની એક અજોડ વ્યવસ્થા છે. આટલી જૂની, આટલી સુગ્રથિત અને સુઆયોજિત, અતૂટ વ્યવસ્થા, ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તપાસીએ તો, વિશ્વમાં બીજે ક્યાંય જોવા નહિ મળે : ન રાજસત્તામાં કે નહિ કોઈ અન્ય ધર્મ-સંપ્રદાયમાં. આ સંઘને તેનું પોતાનું બંધારણ છે (શાસ્ત્રો). અહીં કાયદો, વ્યવસ્થા, અનુશાસન પણ છે. અલબત્ત, આ બધાંની સ્વીકૃતિનો આધાર નૈતિકતા, ધાર્મિકતા અને આધ્યાત્મિકતા જ છે; ક્યાંય સત્તા, ભય કે દાબ-દબાવને આ વ્યવસ્થામાં અવકાશ નથી. કદાચ તેથી જ, આ વ્યવસ્થા હજારો વર્ષો થયા છતાં, અતૂટ-અબાધિત-અખંડ પ્રવર્તતી આવી છે.
આ સંઘના આશ્રયે અસંખ્ય ધર્મકૃત્યો થતાં આવ્યાં છે; અસંખ્ય ધર્મસ્થાનો નિર્માણ અને નિર્વાહ પામતાં રહ્યાં છે. આ સંઘના આધારે અસંખ્ય, લાખો-કરોડો સંયમીઓના યોગ-ક્ષેમનો નિર્વાહ થતો રહ્યો છે. આ સંઘની વ્યવસ્થા તૂટે તેમ વર્તન કરવું અથવા સંઘની આજ્ઞાનો કે અનુશાસનનો ભંગ કરવો, તેને મહાપાપ મનાયું
૧૧૪
