________________
(૧૦)
આહત્યે પ્રણિદAહે
તીર્થંકર થનાર આત્મા જ્યારે સંયમ ગ્રહ્યા પછી અહેવાત્સલ્ય આદિ સ્થાનક પદોની સાધના કરે છે, ત્યારે તેમનામાં “આઈ7 નો પ્રાદુર્ભાવ થવા માંડે છે.
આઈજ્ય એટલે કરુણા, વાત્સલ્ય.
મુનિપદ અને ધર્મસાધના હોવાને કારણે છ જવનિકાયની કરુણા તો હોય જ ; પરંતુ તે કરુણા અને આ કરુણામાં એક પાયાનો તફાવત હોય :
પેલી કરુણા તે કોરા સાક્ષીભાવે કે મધ્યસ્થભાવે થતી કરુણા છે. એમાં સ્વકલ્યાણ મુખ્ય લક્ષ્ય હોય છે, અને તેના સાધનલેખે કરુણા થતી હોય છે. બીજાનું અહિત કરીશ તો મારું કલ્યાણ જોખમાશે એવી સમજણપૂર્વક થતી એ કરુણા છે. એમાં સૌના કલ્યાણની આશંસા છે, ઇચ્છા છે, પણ કર્તુત્વ નથી હોતું. “સૌનું કલ્યાણ થાવ' એવી આશંસા હોવી એ કર્તુત્વભાવ વિનાના સાક્ષીભાવમૂલક કરુણાના ઘરની આશંસા છે, પણ તે માટેનું પોતાનું કર્તુત્વ નથી હોતું; હું બધાનું કલ્યાણ કરું - એવો ભાવ એમને નથી હોતો. એમને તો હું કોઈનું ખરાબ ન કરું, બાકી સૌનું કલ્યાણ થાય એમ ઇચ્છુ આવો જ ભાવ હોય છે. આ છે કતૃત્વરહિત સાક્ષીભાવ.
તીર્થકર થનારા પુણ્યાત્માની કરુણાની વાત જરા જુદી છે. સ્થાનિક પદોની આરાધના એના ચિત્તમાં એક નવીન ભાવ પ્રેરે છે : “મારે સૌનું કલ્યાણ કરવું છે.” સૌનું કલ્યાણ થાય એવી આશંસા-માત્રથી એને સંતોષ કે સાંત્વન નથી મળતું, એને તો હવે પોતે થઈને સૌનું કલ્યાણ કરવું એ જ મનભાવતી વાત બને છે. પોતાનું કર્તુત્વ જેમાં નથી, તેવી માત્ર મધ્યસ્થભાવના ઘરની, “સૌનું કલ્યાણ થાય” તેવી ભાવના તે તેને મન વાંઝણી કરણા છે, ને તેને આવી કરુણામાં રસ નથી. તેને તો પોતાનું કર્તુત્વ જેમાં સોળે કળાએ ખીલતું હોય અને પ્રયોગમાં આવતું હોય, તેવી કરુણામાં જ રસ પડે છે. તેના ચિત્તમાં એવો ભાવ થાય છે કે હું મારામાં એવી શક્તિ પેદા કરું કે જેના બળે હું સૌનું કલ્યાણ કરી શકું ને સૌનું કલ્યાણ થાય તેવો માર્ગ પ્રવર્તાવી શકું. માત્ર મારું કલ્યાણ થાય એટલામાં મને રસ નથી. કોઈનુંય અશુભ કે અહિત ન થાય - મારા વડે, એટલી જ ચિંતા મને ફાવે તેમ નથી. “સૌનું ભલું થાય એવી ભાવના ભાવીને બેસી રહેવામાં મને ઉલ્લાસ નથી
આ ભક્તિતત્ત્વ 8િ
