________________
જ્યારે સમગ્ર ધર્મ-સમાજ ભક્તિના મહિમામાં ન્હાતો હોય ત્યારે, સમકાલીન ‘જૈનસમાજ’ તેમાંથી કઈ રીતે નિર્લેપ રહી શકે ? જેની પાસે સાત્ત્વિક ભક્તિનો ઉમદા અને આગવો પરંપરાપ્રાપ્ત વારસો છે તેવા એ સમાજમાં પણ અનેક ભક્ત કવિઓ પાક્યા અને બહાર આવ્યા. એમનાં કાવ્યો - જેનાં વિવિધ પ્રકારો છે માંની ભક્તિને, શબ્દ અને અર્થના અલંકારો, પ્રસાદ-ઓજ-માધુર્ય વગેરે ગુણો, ઉત્તમ કોટિની ગેયતા, નવરસઝરતી બાની, આ બધું તો મળ્યું જ; પણ એ ઉપરાંત બે વાનાં એવાં મળ્યાં કે જે એમનાં કાવ્યોને તથા એ દ્વારા એ કવિઓને જનસાધારણના હૈયામાં ચિરસ્થાયી બનાવવામાં કામયાબ નીવડ્યાં. એ બે વાનાં તે આ : ૧. લોકભાષા, જે સામાન્ય અભણ માનવી પણ સમજી શકે અને હોશભેર ગાઈ શકે અને ૨. લોકોને પ્રિય પ્રચલિત ઢાળોમાં, પ્રસિદ્ધ તેમજ પ્રભાવક ધર્મપુરુષોની (ક્યારેક અન્ય ઇતિહાસપુરુષોની પણ) અને ધર્મતીર્થોની સ્તુતિ, તેમની જીવનઘટનાઓનું વર્ણન તેમજ ધર્મોપદેશ.
હા, એ જૈન કવિઓના કાવ્યવિષયો મુખ્યત્વે આ રહેતા. કેમકે મહદંશે એ કવિઓ જૈન મુનિઓ હતા. કેટલાક ગૃહસ્થ કવિઓ પણ થયા. પણ તેઓ પણ મુખ્યત્વે આ જ વિષયોને વળગી રહ્યા હોય એવું લાગે છે. અને આ વસ્તુ અસ્વાભાવિક કે અનુચિત પણ નથી.
પંદરમાં સૈકાથી માંડીને અઢારમા સૈકા સુધીના કાળમાં કવિ શ્રીલાવણ્યસમય, શ્રીસમયસુંદર, જિનહર્ષ, શ્રીઉદયરત્ન વાચક, વગેરે સાધુ કવિઓ તેમજ દેપાળ અને ઋષભદાસ વગેરે શ્રાવક કવિઓ થયા, તે બધાનો ગુજરાતી સાહિત્યમાં જેટલો નોંધપાત્ર ફાળો ગણાય છે તેટલો જ ફાળો જનહૃદયના ચિરંતન ભક્તિરસને સમૃદ્ધ અને પુષ્ટ બનાવવામાં પણ છે એ સ્વીકારવું જોઈએ.
ઉપર કહ્યું તેમ, જૈન કવિઓની કવિતાનો એક વિષય કારણ કે તે જનહૃદયની ભક્તિનો વિષય હતો-‘જૈનધર્મના મહાપુરુષોનું સ્તવન તેમ જ ચારિત્રચિત્રણ' હતો. આમાં ભગવાન આદિનાથ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ, મહાવીરસ્વામી વગેરે તીર્થંકરોનો, અન્ય મહાન આચાર્યોનો અને મહાન ધર્મપ્રભાવક ગૃહસ્થોનો જેમ સમાવેશ થયો છે તે જ રીતે, બલ્કે ક્યારેક તો તેથીયે અદકેરા ભક્તિભાવપુરઃસર, ભગવાન ગૌતમસ્વામીનો પણ સમાવેશ થયો છે.
–
ભક્તિતત્ત્વ
SC
