________________
વાહક છે; પ્રેમનો પર્યાય છે. પ્રેમ એટલે રાગ, અને જ્યાં વૈરાગ્યનો મહિમા વિશેષ હોય ત્યાં રાગ-પ્રેમ-ભક્તિ કાં તો હોય નહિ, અને હોય તો તદન ગૌણ – વૈરાગ્યનું પોષણ કરવા પૂરતાં જ હોય. વૈરાગ્ય એટલે શુષ્કતા, રૂક્ષતા. ભક્તિ એટલે ભીનાશ, કોમળતા. બન્ને પરસ્પર પરમ વિરોધી પદાર્થો. બન્નેનો મેળ કેમ પડે? વીતરાગતાની વાત એટલે એક રીતે જોઈએ તો નિર્ગુણ ઉપાસના જ ગણાય. તો ભક્તિની ભીનાશ સગુણ ઉપાસના વગર નથી જાગતી. આમ, વૈરાગ્ય અને ભક્તિ બન્નેનો મેળ કેમ સાધવો ? | મુશ્કેલ જણાતું આ કાર્ય પાર પાડી શકે તેવું વ્યક્તિત્વ એક જ : કવિ. કવિ એ સુષ્ટિનો બીજો વિધાતા છે. સર્જનહાર પણ જે સૃષ્ટિ સરજી નથી શક્યો, તેનું સર્જન કવિ કરી બતાવે છે. કવિ વૈરાગ્યમાં ભક્તિની સુગંધ જન્માવી જાણે છે, અને ભક્તિની ભીની ધરતી પર વૈરાગ્યના ઉન્નત પહાડ ઉગાડી આપે છે.
વૈરાગ્યથી શુષ્ક મનાતા જૈન ધર્મતત્ત્વને આવા અનેક - અગણિત કવિઓએ ભક્તિરસના માધુર્ય થકી અને પ્રેમરસના પ્રસાદ વડે પ્રસન્ન, સુરભિત અને માનવીય સંવેદનોથી સભર બનાવી મૂક્યો છે. મહર્ષિ નારદે “સા તુ મન્ પરમપ્રેમસ્વરુપ' એમ વર્ણવીને ભક્તિને ભગવલ્બમનું પરમ લક્ષણ ગણાવી છે, તેને અનુસરીને ઘણા જૈન કવિઓએ વિરાગી વીતરાગ પ્રત્યે પ્રેમલક્ષણા ભક્તિમર્યું ધર્મશાન ગાઈને વૈરાગ્યની સહજ શુષ્કતાને આદ્ર ભક્તિમાં પલટાવી નાખી છે. આવા ભક્ત કવિઓમાં ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી અથવા તો “વાચક જસ'નું સ્થાન અગ્રિમ હરોળમાં મૂકી શકાય તેમ છે.
પ્રભુ પ્રત્યે સહજ પ્રીતિ સતત અનુભવવી; પ્રભુના મિલનની તીવ્ર તડપન અનુભવવી, અને તેના વિયોગની વેદના પણ તીવ્રતાથી અનુભવવી, એ પ્રેમલક્ષણા ભક્તિનું ખાસ લક્ષણ છે. તો કદીક વિરહની વ્યાકુળ સ્થિતિમાં પ્રભુ સાથે મીઠો કજિયો માંડવો કે તેને ઉપાલંભ આપવો એ પણ પ્રેમલક્ષણા ભક્તિનું લક્ષણ ગણાય. પ્રભુ પ્રત્યેનું બહુમાન જેમ જેમ તેની સાથેના અદ્વૈતમાં રૂપાંતરિત થતું જાય તેમ તેમ પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ અર્થાત પ્રભુજી પ્રત્યેનો અવર્ણનીય પ્રેમ તીવ્ર-તીવ્રતરતીવ્રતમ બનતો જાય. આવી ભાવદશામાં વર્તતા ભક્ત કવિના મુખમાંથી પછી જે શબ્દો અવતરે, તે પ્રત્યેક પ્રભુપરાયણ હૈયાને સ્પર્શી અને વીંધી જાય તેવી કાવ્યરચના ગણાય. કોઈક તેને ‘પદ' કહે, કોઈક ભજન' કહે, તો કોઈક “સ્તવના” તરીકે ઓળખાય.
( ભક્તિત્ત્વ ૪૩
