________________
કવિ યશોવિજયજી, પોતાની આવી જ એક પ્રેમરસનીતરતી સ્તવનામાં, શ્રીધર્મનાથ ભગવાન સાથે સીધો પ્રેમ-સંવાદ માંડે છે :
પ્રેમ બન્યો છે થાસું રાજ! નિર્વહશો તો લેખે. મારુ-ગુર્જર ભાષામાં અવતરેલી આ પ્રેમ-કવિતા છે. જૈન સાધુનું વિહારક્ષેત્ર રાજસ્થાન, ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, મહારાષ્ટ્ર સવિશેષ રહેતું. તેમાંયે ગુજરાત અને રાજસ્થાનનું વિચરણ વધુમાં વધુ થતું રહેતું. તેથી ગુજરાતી અને મારવાડી - એ બંને બોલીઓનું મિશ્રણ ધરાવતી રચનાઓ થયા કરતી. એવી રચનાઓ “મારુગુર્જર” રચના તરીકે ઓળખાય છે. આ પણ એવી જ એક લઘુ રચના છે. કવિ કહે છે પોતાના પ્રિયતમ પ્રભુને કે “રાજ ! (થાસું) તમારી સાથે પ્રેમ થઈ ગયો છે મને. હવે તેનો નિર્વાહ કરો તો પ્રેમ સાર્થક બને - લેખે લાગે ! ઉપેક્ષા કરશો તો કેમ ચાલશે ?
પ્રેમ બે જાતનો હોય છે. એક પ્રેમ, બન્ને તરફનાં પાત્રોને પરસ્પર પ્રત્યે ઉદ્ભવતો પ્રેમ; તો બીજો એકતરફી પ્રેમ : જેમાં એક પક્ષે પ્રેમ હોય, પરંતુ બીજા પક્ષે નીતરી ઉદાસીનતા જ વર્તતી હોય.
અહીં ભક્તજને પ્રભુ સાથે પ્રીત એવી કલ્પના સાથે માંડી છે કે પ્રભુને પણ મારી પ્રીત ગમે છે અને પ્રભુ પણ મને પ્રીતિ કરે છે. અર્થાતુ, કવિભક્તની કલ્પના અનુસાર તેનો પ્રેમ એકતરફી ન હોતાં ઉભયપક્ષીય છે. પરંતુ, આવી કાલ્પનિક માન્યતાના જોરે પ્રેમના પરાક્રમમાં અથવા પુરુષાર્થમાં પાછા ન વળી શકાય તે હદે આગળ નીકળી ગયા પછી એકાએક તેને ખ્યાલ આવે છે કે આ તો એકતરફી - one sided પ્રેમ બન્યો છે, હું પરમાત્મા પાછળ પાગલ છું, પરંતુ પરમાત્મા? તે તો નિર્વિકાર છે ; શાન્ત છે ; ઉદાસીન છે !
અધૂરો, અધકચરો કે કાચોપોચો પ્રેમી ભક્ત હોય તો તો પ્રેમનાં પોટલાં સંકેલીને આટલેથી જ પાછો વળી જાય. છેતરાયા તેટલા ભલે છેતરાયા, હવે વધારે નથી હેરાન થવું, એવી લાગણી સાથે તેવો જણ પ્રેમ પર પૂર્ણવિરામ મૂકીને રવાના થઈ જાય. પણ આ ભક્તહૃદય કવિ એવા અધૂરા કે કાચા પ્રેમી નથી. એ તો ‘ડગલું ભર્યું કે ના હઠવું ભાઈ, ના હઠવું ના કુળના પરિપક્વ પ્રેમી છે. એમને અણસાર આવ્યો કે મારો સ્નેહ હજી એકતરફી જ છે; પરમાત્માને, મારા પ્રિયતમને મારી સાથે પ્રેમ નિભાવવામાં જોઈએ તેવો રસ હજી જાગતો નથી; એ સાથે જ
૪૪
