Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચ બરાબર તપ નહીં
જુઠ બરાબર પાપ જા કે હિરદે સાચ હય તાકે હિરદે આ૫,
, કબીર વાણી
છે
Waco
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
મહાત્મા કબીરજીનાં ચુંટી કહાડેલા (૬) દેહરાઓ, ૨૫ ભજને તથા તેમના ખાસ ત્રીસ (૩૦) જ છે
અર્થ સાથે તથા કબીરજીની જીદગીનું ટુંક વૃતાંત.
રચનાર
મરહુમ બેરામજી પીરેજશાહ માદન.
સર્વ હક પ્રગટ કરનારને સ્વાધીન
સાતમી આવૃતી.
પ્રગટ કરનાર, જેહાંગીર બી. કરાણીના છોકરાઓ,
પુસ્તકે વેચનાર અને પ્રગટ કરનાર, રામજી મેનશન” સર ફિરોઝશાહ મેહતા રેડ, કોટ, મુંબઇ,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
“કબીર વાણુને સંપૂર્ણ કોપીરાઈટ મરહુમ બેરામજી પીરેજશાહ
માદાનાં વારસ–વકીલો પાસે કાયદાપૂર્વક ખરીદી લીધું છે. Published by M. M. Karani M/s. Jehangir B. Karani's Sons,
12B, Sir P. Mehta Road, Fort, Bombay. Printed by M. M. Karani The Karani Art Printing Press,
Mahavir Building, Homji Street, Fort, Bombay,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી માટે મુંબઈના જાણીતા વક્તા અને સેલીસીટર મરહુમ શેઠ જેહાંગીર જે. વીમાદલાલને દબા.
આપણા આ હિન્દુસ્થાન દેશમાં, જ્યાં સુધી આપણે જાણે છીએ ત્યાં સુધી કોઈ પણ બીજા દેશ કરતાં ઘણે મેટે દરજજે, બ્રહ્મવિદ્યા અથવા ખુદાશનાસીને ઉપદેશ પુરાતન કાળથી કરવામાં આવે છે. ધર્મશાસ્ત્રનાં પવિત્ર સફાઓમાં તેમ ફલસુફીનાં ગુહ્ય પુસ્તકમાં, મહાભારત, રામાયણનાં વિરરસ કાવ્યમાં તેમજ પુરાણેની રસીલી વાર્તાઓમાં, પદમાં, ભજનમાં જ્યાં જ્યાં જુઓ ત્યાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે આ સર્વથી મહાન વિદ્યાને અનેક સ્વરૂપમાં મનુષ્યનાં મનની નજર સમક્ષ કાયમ રાખવાની ખંતીલી કેશેષ આ દેશમાં કરવામાં આવી છે. બીજા દેશમાં પણ છે કે આ વિદ્યા અજાણ ન હતી, જોકે તેને અભ્યાસ જુદાં જુદાં નામે હેઠળ બધે થોડો યા ઘણે ચાલુજ હતો, છતાં આ હિન્દની ભુમી ઉપર તે એ અભ્યાસને એક સર્વોપરી અભ્યાસ તરીકે લેખી, બીજી બધી બાબદેને ઉતરતી પંક્તીની ગણું, બ્રહ્મવિદ્યાના પાયા ઉપરજ તે સઘળી બાબદેને ઉભી કરવામાં આવી છે. એક માણસની જન્મથી મરણ સુધીની આખી જીંદગી તેના નાના મોટા બનાવો સાથે આ બ્રહ્મવિદ્યા અથવા ઈશ્વરી ધર્મની આસપાસ જ વીંટાળી રાખવામાં આવી છે કાયદાઓને આધાર જેમ આ વિદ્યાના પાયા ઉપર લેવામાં આવ્યું છે, તેમ રાજદ્વારી ગઠવણ પણ તેની ઉપરજ રચાય છે, અને દુનિયાનાં વિધ બંધારણેને આ મહાન વિદ્યાના અચળ સિદ્ધાંતની આસપાસ ગુંઠવામાં આવ્યા છે.
આ ગોઠવણ તદનજ વાસ્તવિક છે. જે વિદ્યા સૃષ્ટીનાં મૂળથી શરૂઆત કરી પરમાત્મા, માયા વિગેરેને અભ્યાસ કરી, જુદી જુદી દુનિયાએ, ભુવને અથવા લેનું વર્ણન કરી માણસનાં બંધારણને તેના દ્રશ્ય તથા અદ્રશ્ય વિભાગમાં ખુલ્લું કરી, પ્રગટિકરણની મહાન ક્રિયાની સમજણ આપી, દુનિયાના સર્વ બનાવોને ખુલાસે આપે છે તથા ભવિષ્ય માટે ઉંચમાં ઉંચ આશાને પ્રકાશ તેને અભ્યાસીઓનાં જીગરમાં મનપસંદ રીતે નાખે છે, જે વિદ્યા દુનિયાનાં ગુહ્ય કાયદાઓને ખુલ્લા કરી, મનુષ્યની આગલી તવારીખ રજુ કરતાં, તેની હાલની હાલતે તે કેમ પોંચે તે
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજાવે છે, તથા તેનાં ભવિષ્યને સુંદર ખ્યાલ આપે છે, જે વિદ્યા આ સ્થલ આંખેથી દેખાતી દુનિયામાં જ પોતાના અભ્યાસને રેકી ન રાખતાં મિનેઈ અથવા અદ્રશ્ય દુનિયાઓ, જે આ દુનિયા સાથે ઘણાજ અતલગને સંબંધ ધરાવે છે, તેને પણ અભ્યાસ સાથે સાથે કરી, આખા વિશ્વના નિયમોને અક્કલાનુસાર સમજાવે છે, તે મહાન પવિત્ર વિદ્યા વના બીજ કઈ પણ પાયા ઉપર રચાયેલું માણસની જીંદગીનું, સંસાર વયવહારનું, રાજદ્વારી રચનાનું, ચા ધર્મ સ્થાપનાનું બંધારણ કાચું અને પિકળજ કરવું જોઈએ, અને એથી ઉલટું જે પણ બાબદ પાયો આ પુરાતન બ્રહ્મવિદ્યાના અચળ સત્ય ઉપર નખાયે હેય તે બાબદનું બંધારણ, એક ખડક ઉપર ઉભાં કરેલાં મકાન સમાન મજબુત,
મંદ તથા લાંબી હૈયાતી ભેગવનારું હોવું જ જોઈએ.
આ બ્રહ્મવિદ્યાને જુદી જુદી કેમે જુદાં જુદાં નામથી ઓળખે છે. ખ્રિસ્તીઓમાં તેને માટે “Gnosis" શબ્દ વપરાય છે, જરથોસ્તીનાં લખાણેમાં તેને હનુમ (પરમાત્માને પિછાનવાની વિઘા) તરીકે ઓળખાવી છે, અને મુસલમાન ભાઈએ તેને એલએ-ઇલાહી કહે છે. આ વિદ્યા આ એલ્મ ઉપરજ બધા મોટા ધર્મો રચાયેલા છે, અને તેજ કારણસર મેટા ધર્મનાં મુળ સિદ્ધાંતો ધર્મ અભ્યાસીઓને એક બીજાને મળતાં માલમ પડયાં છે, તેમજ જુદા જુદા ધર્મોનું નીતિશાસ્ત્ર તેઓનાં મુળ સિદ્ધતિ કરતાં પણ વધુ દરજજે એકસરખું જ જણાયું છે.
બ્રહ્મવિદ્યાના અભ્યાસ જુદી જુદી રીતે થાય છે. ધર્મશાસ્ત્રોમાંથી તેના મુળ સિદ્ધાંત તારવી કઢાય છે. હીંદુઓનાં ઉપનીષદ, ભગવદગિતા તથા બ્રહ્મસુત્ર હિન્દુભાઈઓ માટે આ વિદ્યાના અભ્યાસ કાજેનાં ખાસ પુસ્તકે છે. બીજી કેમ માટે પણ આ પુસ્તકને અભ્યાસ તેઓનાં પિતાનાં ધર્મશાસ્ત્ર સમજવા ખાતર ઘણે અગત્યને અને કિમતી મદદ કરનારો છે, કારણ તેઓના સફાઓમાં બ્રહ્મવિદ્યા જે રીતે વિરતારવામાં આવી છે, તેવી બીજે ઠેકાણે વિસ્તારેલી જળવાઈ રહી નથી. પણ આ અભ્યાસ કઈ સહેલ નથી. તે માટે ઘણું તીક્ષણ મનબુદ્ધિની જરૂર છે એટલું જ નહિ, પણ તેને ખરો ભાવાર્થ સમજવા શાચ અથવા પાલવાની ખાસ આવખ્યકતા છે, કારણે બ્રહ્મવિદ્યાના ગુધ સિદ્ધાંતને જવાબ આપનાર માણસમાં રહેલું બુધ્ધિ અથવા બધનું ઉચ તત્વ પવિત્રાઈથીજ પ્રકાશી શકે છે, અને જેટલા પ્રમાણમાં આ બધને પ્રકાશ બહાર પડત
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય તેટલા પ્રમાણમાં જ બ્રહ્મવિદ્યાની ખરી ખુબી ઈપણ વાંચક સમજવાને તથા પિછાનવાને સામર્થવાન થાય છે.
જેઓએ આ બાબને છેડે પણ અભ્યાસ કરે છે તેઓની આ વિષે ખાતરી થઈ છે, અને તેઓ સમજી શક્યા છે કે વ્યાકરણના કાયદા જાણે સંસ્કૃત, અવક્તા યા અરબ્બીમાં લખાયેલા ધર્મશાસ્ત્રનું આજના જમાનાની ભાષાઓમાં ભાષાંતર કરનારાઓ, ફક્ત વ્યાકરણને ગમે એવાં બહેલાં જ્ઞાનને લીધેજ બિકટ બાબ સમજવાને જરાએ લાયક ઠરતા નથી તેમજ વળી ફકત તિક્ષણ અકકલ વડે બ્રહ્મ, માયા, જીવ વિગેરેની ફિલસુફી ઉપર વાદવિવાદ કરનારાઓ પણ પિતાની ગમે એવી કાબેલ ઝહેન છતાં બ્રહ્મવિદ્યાના અભ્યાસના અધિકારી હેવાને દાવો કરી શકતા નથી.
જેઓએ ભક્તિ, પવિત્રાઈ, તથા જાતીગ વડે અંતઃકરણને શધ્ધ કર્યું છે, જેઓનાં હૃદયમાંથી દુનિયવી વાસનાઓની શક્તિ કમી થવા માંડી છે, અને અહંકારને બહુરૂપી દૈત્ય મહાદેવના ચિદાની કુંડમાં બળી જવા માંડ્યા છે, જેઓનાં જીગરને અહુરમઝદનાં પુત્ર આતશે પિતાનાં પવિત્ર તેજથી સ્વચ્છ અને નિર્મળ કર્યું છે, જ્ઞાન, અભ્યાસ તથા ભક્તિની શક્તિથી જેઓને અંતરઆત્મા પ્રદીપ્ત થયો છે, તેઓ અને તેઓ જ આ ઇલ્મ એલાહીના- આ ઝુમના, આ બ્રહ્મવિદ્યાના સાચા આધકારીઓ ગણાય છે, તેઓ જ તેની ખુબીઓ તથા મેટું મહત્વ ખરેખર પીછાણુ શકે છે.
પણ આવી ઉંચે હાલત આવે તે આગમચ લેભ, લાલચ સાથ લડવાને, અને પવિત્રાઈ તથા ચ પ્રાપ્ત કરવાને સાધારણ મનુષ્યને પણ ઉત્તેજન મળવું જોઈએ છે, અને તેટલા કાજે આ મોટાં ધર્મશાસ્ત્ર ઉપરાંત મહાભારત, રામાયણ જેવી વિરરસ કવિતાઓ મારફતે, પુરાણેની રસીલી વાર્તાઓ મારફતે તથા કિર્તણ વગેરે બીજું સાંધણેથી જુદા જુદા જમાનાના સાધુસતિ આ આત્મજ્ઞાનનાં સિધ્ધાંતને સાધારણ મનુષ્યનું હૃદય આકર્ષે તેવા સવરૂપમાં રજુ કરતા રહ્યા છે. આ જ્ઞાનના સાચા શિક્ષકોને જુદા જુદા ધર્મોએ જુદાં જુદાં નામથી ઓળખ્યા છે. હીંદુઓ તેઓને રૂષિઓ, મહાત્માઓ, કહે છે, પારસીઓ તેઓને સાધ્ય રોશની લાવનારાઓ)ને એલકાબ આપે છે, ખ્રિસ્તીઓ તેઓને Prophets, પરમાત્માને પયગામ લાવનારાઓ ગણે છે, અને મુસલમીન ભાઈઓ તેઓને સાલેકે, પયગમ્બરે વિગેરે નામેથી પિછાને છે. આ મહાન
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬)
ગુરૂદેવા તથા તેમના ચેલાએએ, તેમજ દુનિયાના અનેક સાધુસ`તાએ, હરએક પંકિતનાં લોકાને લાયક થાય એવાં સાંધના મારફતે, બ્રહ્મજ્ઞાનના સિધ્ધાંતા જુદા જુદા આકારમાં બહાર પાડયાં છે, કે જેથી દરએક હાલતે પુગેલા જીવ આ બ્રહ્મજ્ઞાનનાં તેજને લાભ મેળવી પેાતાની અંદર રહેલા ઇશ્વરીશ, (વધિ, જીવાત્મા, spirit)ને પેાતાની શક્તિ ધમે ધિમે પ્રદર્શિત કરતા કરે.
આ જુદાં જુદાં સાધનેામાં કાવ્ય યા કવિતા એ એક અગત્યનું સાધન છે. કાવ્યની સુંદર શબ્દ રચનાથી, તેના મેહક કાયા, સ્વરા તથા તાલથી કાઇ પણ બાબદ રસીલી, મિઠી તથા સુંદર બની જાય છે, અને બધા મુલકામાં કવિતા, ગાયણેા, ગઝલા, ખયતા, દોહરા, છંદો મારફતે બ્રહ્મવિદ્યાના સિધ્ધાંતા તથા નીતિના સખા, સુંદર દ્રષ્ટાંતા, મનેહર શબ્દ રચના તથા દીલ જીતી લેનારા અલંકારાની મદદ સાથ જગતને આપવામાં આવ્યા છે.
આપણા આ દેશમાં દેહરાએ તથા પદો મારફતે બ્રહ્મવિધા શિખાડનારા આમાં કબીરજીનુ નામ બહુ જાણીતુ તેમજ માનીતુ' થઈ પડયું છે. શહેરે શહેર અને ગામે ગામ, વિદ્યાનેા અને વકતા, સાધુએ તેમજ સ’સારી, પડતા તથા ભીખારીઓ, કથા કહેનારાઓ કે ગાયણકારા, રાય કવાં રેંક, સર્વ કાઇનાં મુખમાંથી કબીરજીના દીલપઝર દેાહરાએ બહાર પડી પેાતાની ઉંડી અસર ઉપજાવતા રહ્યા છે. વળી હાલને સમયે જ્યારે થીસાફીકલ સેાસાયટીના ગઈ પા સદીની ચાલુ મહેનતથી બ્રહ્મવિદ્યા તરફ દરએક દેશમાં, હરકાઇ કામમાં, તથા બધા ધર્મોં માનનારાઓમાં દીલસેજી ઉત્પન્ન થઇ છે, અને તેના અભ્યાસ સર્વ ઠેકાણે ચાલુ થયા છે, તેવે સમયે ફીલસુફી ચા નીતિનાં ગુથ ગ્રંથા ઉપરાંત, કાવ્ય રચનાનાં મન હરી લેનારાં પદ્મા તથા દેાહરાએ મારતે પણ આ બધી વિદ્યાએસની વિદ્યાને પ્રચાર થાય એ ખરેજ એક ચાહવા લાયક તથા લાભકારક ખામદ છે. એટલાંજ કારણસર એક પારસી બધુ ભાઇ બેહેરામજી પીરાજશા માદને ઘણાએક શ્રમ લઇ કબીરના દોહરાએના સંગ્રહ કરી, તેને લાયક રીતે ગાઢવી, એક સુંદર પુસ્તક મારફતે જાહેરમાં આણ્યા છે.
આ પુસ્તકનાં સાંકળિયાં તરફ એક નજર કેકતાંજ તેમાં કેટલી અગત્યની ખાખો સમાઇ ગઈ છે, તથા હર એક કીસમના વાંચનારને ફ્રેંચે એવું કઈ અને કંઇ શિક્ષણ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭)
તે મધેથી મળ્યા વિના રહેવાનું નથી, તે ઝટ માલમ પડી આવે છે. પરમાત્મા, માયા, કાળ એવાં મથાલાં હેડલ આવેલા દેહરાઓમાં બ્રહ્મવિદ્યાનાં મૂળ સિધ્ધાંતો કબીરજીના સુંદર શબ્દોમાં વાંચી દરેક જીજ્ઞાસુને જ્ઞાન સાથે આનંદ પ્રાપ્ત થશે એમાં જરાએ સંદેહ નથી. વળી Mysticism ના અભ્યાસીઓનાં જીગરે, જીવ તથા શિવની ઐક્યતા વિષેના કાવ્યો વાંચી તથા પ્રેમ બિરહા ઉપરનાં તેમનાં મધુર વચને જાણ ખુશીના બહારમાં ખીલ્યા વિના રહેવાનાં નથી. મન વિદ્યાના અભ્યાસીને જેમ મનની બાબદ ઉપરના દેહરાઓ જ્ઞાન સાથે જ સંપાદન કરાવશે તેમ માણસનાં સુખ દુઃખ ઉપર મનન કરનારને કરણ તથા નસીબ ઉપરનાં કાવ્યો મનની શાંતી સાથે શિક્ષણ પૂરું પાડશે, અને દરેક સુજ્ઞ વાંચનારને સ્મરણુ–સંતસંગ– સખાવત–ધિરજ–સંતોષ–વિશ્વાસ-શ્રમ–પ્રેમ–આપાગ વિગેરે નીતિના સદ્ગુણે વિષેની સુંદર સતરે તેમજ અજ્ઞાન હિંસા-અહંકાર–કપટનિંદા વિગેરે ગુણોની વિરૂધ્ધના સુભાષિત દેહરાઓ, અખંડ લાભ કર્યા વિના રહેવાના નથી; એ ઉપરાંત દરએક સજજન ગુરૂ તથા સતસંગ, પંડિતાઈ તથા સન્યાસ વિગેરેનાં કબીરજીનાં શિક્ષણથી બેધ તથા જ્ઞાન પામી આનંદમય તેમજ ભકિતયુક્ત થશે એ વાત પણ નિશંકજ છે.
ટૂંકમાં, આ પુસ્તકમાં સમાયેલી બાબ કર્મ જ્ઞાન તથા ભક્તિના માર્ગોમાંના bઈ પણ માર્ગ ઉપર ચાલનારાને જોઈતો ખેરાક પુરે પાડશે, વિદ્યાના પુજારીને વિદ્યા આપશે, નિતીના ભકતને નિતીન સબકે દેશે, સુખમાં સમાધાન સ્થાપવાને અને નમ્રતા ગ્રહણ કરવાને, તેમજ દુઃખમાં ધીરજ ધરવાને અને મનને શાંત રાખવાને કિમતી મદદ કરશે, અને દરેક રીતે હર કે મનુષ્યને લાભ તથા બેધ દેવા ઉપરાંત આનંદ પમાડશે આમ કહેવામાં અતિશયોકિત કરેલી ગણાશે નહીં.
કબીરજી અગેઈના માર્ગમાં એક આગળ વધેલા જીવ હતા, એક સાચા ભગત હતા, એક ખરા ગી તથા સાલેક હતા, અને તેમનાં વચનેએ હીન્દુસ્તાનના ઘણા વિભાગોમાં હજારે માણસેને શાંતી તથા રાહત બક્ષી છે અને હવે પછી બક્ષશે. તેમનાં આવાં ઉપયોગી વચને જળવાઈ રહે અને તેને કેઈક લાયક રીતે ગોઠવવામાં આવે એ ખરેખર ઈચ્છવા જોગ છે અને આ ઈચ્છા ભાઈ માદનનાં પુસ્તકે પાર પાડી છે એ ખુશીની વાત છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
શંકરાચાર્ય એક પ્રખ્યાત સ્લેાકમાં બ્રહ્મવિદ્યાના મૂળ તત્વાને નીચે પ્રમાણે જાહેર કર્યાં છેઃ
શ્યામા` પ્રછ્યાસિ ચદુકત ગથ્થું કાઢિભી: બ્રહ્મસત્ય જગમિથ્યા થવા પ્રોવ નાપરઃ
“ જે ખાદ્યાને કરોડો ગ્રંથામાં વિસ્તારવામાં આવી છે તે હું અરધા ક્ષેાકમાં દર્શાવીશ. પ્રહ્લ અથવા પરમાત્મા સત્ય, અચળ છે, જગત અસત્ય, સદા બદલાતુ' છે, જીવ તથા પરમાત્મા જુદા નથી પણ એકજ છે.” શુ છે તેને બધાં
એજ પ્રખ્યાત ફીલસુફે માણસને માટે સર્વથી ઉત્તમ કા શાસ્ત્રામાંથી નીચે પ્રમાણે સાર સ્લાકમાં કહાડયા છે.
આલેખ્ય સર્વ શાસ્ત્રાની વિચારયા નીચ પુનઃ પુનઃ ઇસ એકમ સુનીષપન્નમ, ધૈયા નારાયણુસ સદા.
‘બધાં શાસ્ત્રા ઉપર વિચાર કર્યાં પછી તથા તેએ ઉપર વારંવાર મનન કરવે, આ સિધ્ધાંત સાબેત થાય છે કે પરમાત્માનું સદા ધ્યાન કર્યાં કર.”
આ અગત્યનાં સિધ્ધાંતાને તથા તેને માણસની જીંદગીમાં કેમ લાગુ પાડી શકાય તેને કબીરજીએ એમની રસીલી ભાષામાં બહુ અચ્છી રીતે વિસ્તાર્યા છે, અને આ કબીર વાણીનું પુસ્તક જે કોઇ જ્યારે પણ ઉંધાડશે ત્યારે તેમાંથી તેને કાંઇ અને કાંઇ ઉમદા વિચાર મીઠા, મધુર, માયાળુ વચનેમાં બહાર પાડેલા મળશે, અને તેને આનંદ, શાંતી તથા સુખ પમાડયા વિના રહેશે નહીં.
ફુરસદના વખત ગાળવાને આ પુસ્તક એક ઉપયાગી સાંધન પુરૂ પાડશે, ગાયનકારને જોઇતા દાહરાઓને એક સારા સંગ્રહ આ પુસ્તક રજુ કરશે, અને મેાજ નીતિ તથા ખુશાલી સાથે જ્ઞાન હરએક વાંચનારને સદા પુરૂ પાડશે.
જેહાંગીર જમશેદજી વીયાદલાલ.
O
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
- મમ શેઠ જેહાંગીર જમશેદજી વિમાદલાલ.
આખી જીંદગી લોક સેવા અર્થે અર્પણ કરી, પોતાની કે પારકી સર્વે કેમની ઉજતીના કાર્યમાં હસ્તે મોટે ભાગે લઈ, દુખ્યાનું દુખ નિવારણ માટે યથા શક્તિ બનતો પ્રયત્ન કરી, ગરીબોના બેલી થઈ તેમની મુશ્કેલીમાં પિતાથી બની શકે એટલી મદદ કરી, ભાષણે દ્વારા લેક-સમાજને પિતાના ધર્મ અને ફરજ ઉપર મુસ્તકીમ કરવાની જીવતોડ મહેનત કરી, મરણની છેલ્લી ઘડી પર્યત બિન-સ્વાથી સેવા બજાવી, આ મહાન વતા, લોકપ્રિય અને લોકરક્ષી મહાન પુરૂષ, આ ફાની જેહાંન છેડી પોતાને પરમાત્મા સનમુખ જઈ પહોંચ્યું છે, જ્યાં એમની રૂડી કરણીના પ્રતાપે પરમાત્મા યોગ્ય બદલો આપી, સ્વર્ગનું ઉત્તમ સ્થાન નિર્માણ કરશે એ નક્કી.
મરનારને જન્મ ઈ. સ. ૧૮૭૦ માં થેયે અને નિશાળની કારકીર્દી પણ તેજવી હેવી જોઈએ કારણકે ૧૮૮૪ માં ૧૫ વર્ષની ઉમ્મરે મેત્રીકની પરીક્ષા પસાર કરી ૧૮૮૭માં બી. એ. ની પરીક્ષા પસાર કરી ૧૮૮૯માં એમ. એ. થયા, અને ૧૮૯૧ માં એલ. એલ. બી. ની પરીક્ષા પસાર કરી ૧૮૯૮ના એપ્રીલમાં સોલીસીટરની પરીક્ષા પસાર કરી તે દિવસથી ભાગીદારીમાં ધંધો શરૂ કીધે, અને તે ધંધો કરતાં પિસે મેળવવાના લેભથી બાકાત રહી, ગરીબ-ગુરબાંઓના બેલી તરીકે મરણ પર્યત સેવા બજાવી. એમની ઑફિસમાં ગરીબ વિધવા અને બાઈ-બાવરીઓની અલગાર બપોર પછી લાગતી અને તેમને જોઇતી કાયદાની સલાહ બિનસ્વાર્થે આપવા ઉપરાંત તેમનું સર્વ કામ કાળજીથી કરી આપી ગરીબોના અંતઃકરણપૂર્વક આશીશો લેતા હતા.
પિતાના બુલંદ જરથોસ્તી ધર્મ ઉપર પુર એકાદ રાખી, તેને અભ્યાસ ચાલુ રાખી, તે અભ્યાસને લહાવો ભાષણે દ્વારા પિતાની મને ચાલુ આપતા હતા, અને એઓ ઇગ્રેજી તેમજ ગુજરાતીમાં એક ઘણા આકર્ષક બેલનાર હતા તેથી, પિતાના સાંભળનારના મન ઉપર ઘણી ઉંડી અસર નિપજાવવામાં ઘણા ફત્તેહમત થતા, જેને લ્હાવો લેવા ભરનાર ભાષણ કરનાર હોવાનું જાહેર થતાં જ ભારે ગીરદી થતી.
મરનાર અન્ન-ફળ-શાકના એક ચુસ્ત હીમાયતી હતા અને જીવ દયાનાં કાર્યોમાં પુર ઉમગથી ભાગ લઈ સદા સેવા બજાવતા.
વળી “સુલેહના કાસદ સમાન અનેક કેમી કજીયા કંકાશ મરનાર પિતાની કુનેહ અને કળાથી બન્ને પક્ષેને સમજાવી મનાવી સમાધાન કરાવવાને ફત્તેહમંદ થતા,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
જેથી ખર્ચને બચાવ થવા સાથે, કડવી લાગણીઓ ફેરવાઈ જઈ સુલેહનું ફરેખ્તાઈ વાતાવરણ સ્થાપવામાં સેંકડો વળા કાર્ય બજાવી ભલાઈ કરી ગયા છે.
પિતાની વહાલી જરથોસ્તી કેમના લાભમાં મરહુમ સદા ઉસ્તવાર ખડા રહેતા અને તેમ કરતાં પિસા કે લાગવગને વશ નહીં થતાં, પોતાનાં અંતઃકરણનાં અવાજને સદા માન આપી પોતાને જે ખરું લાગે તે જ લખતા અને કહેતા, જેથી કેટલીક વેળા અપજશ પણ મળતું પણ “સેવા” બજાવવાને ઘણા સખત નિયમનું પાળણ કરનાર આ વિરલ નર “સત્ય”ને વળગી રહી, ભલા ઘનેતરની દરકાર કીધા વિના કાર્ય કરતા. આ પ્રકારની બિન-સ્વાર્થ સેવા બનાવનાર આ વિરલા નરની જગ્યા ખાલી રહેશે.
એવા એક સપુતનું કવખતનું અવસાન ઘણુંજ દુઃખદાયક છે, પણ પરમાત્માની મરજીને સર્વેએ તાબે થવાનું છે. મહુએ જે ઉપયોગી અને ધાર્મીક છંદગી ગુજારી છે તે કેમ કે પરમ સર્વેને ધડ લેવા જોગ છે અને આપણે પ્રાર્થના કરીશું કે મહું મને વર્ગનું ઉત્તમ સ્થાન મળે.
પ્રગટ કર્તા.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંકળિયું,
૧૧૬
મંગળાચરણ
• • • • ઇશ્વર વિષે
પદ નંબર ૧ થી ૬૬ જીવ વિષે
પદ ૬૭ થી ૧૦૩ માયા વિશે
પદ ૧૦૪ થી ૧૫૦ કાળ વિષે
પદ ૧૫ થી ૨૨૫ નામ સ્મરણ
પદ ર૨૬ થી ૨૮૩ ગુરૂ વિષે
પદ ૨૮૪ થી ૩૨૪ સતસંગ વિષે
પદ ૩૨૫ થી ૩૮૨ સંત, તે આકારવાળા ઇશ્વરજ છે પદ ૩૮૩ થી ૩૮૬ સન્યાસી વિષે
પદ ૩૮૭ થી ૪૦૪
પદ ૪૦૫ થી ૪૫૫ શબ્દ (વા) વિષે પદ ૪૫૬ થી ૪૭૮ કરણ વિશે
પદ ૪૭૯ થી ૧૪૨ અજ્ઞાની વિશે
પદ ૫૪૩ થી ૫૫૩ અસલ સ્વભાવ વિશે પદ ૫૫૪ થી ૫૯૮ સખાવત વિશે
પદ ૫૯૯ થી ૧૫ માણસને ખરે શણગાર પદ ૬૧૬ થી ૬૨૩ ખરે ફકીર કોણ? પદ ૬૨૪ થી ૬ર૬ સંતાપ વિષે
પદ ૬ર૭ થી ૬૩૧
૧૧૮
મન વિષે
૧૪૦
૧૪૭
૧૬૫
૧૮૨
૧૮૭
૧૮૯
૧૯ી
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
૨૦૯
૨૧૦
(૧૨) ધિરજ વિષે
પદ ૬૩૨ થી ૬૩૬ ચિંતા વિશે
પદ ૬૩૭ થી ૬૪૯ વિશ્વાસ વિષે
પદ ૬૫૦ થી ૬૫૯ નસીબ વિષે
પદ ૬૬૦ થી ૬૮૦ શ્રમ વિષે
પદ ૬૮૧ થી ૬૮૪ હિંસા ન કરવા વિષે . પદ ૬૮૫ થી ૭૦૭ સહકાર વિશે
પદ ૭૦૮ થી ૭૨પ વાદવિવાદ વિશે પદ ૭ર૬ થી ૭૩૯ નિંદા-કપટ વિશે પદ ૭૪૦ થી ૭૫૨ નારી વિષે
પદ ૭૫૩ થી ૭૮૦ પ્રિત વિષે
પદ ૭૮૧ થી ૭૯૮ ઇશ્વર પ્રેમ વિષે પદ ૭૯૯ થી ૮૧૧ આપ-લેગ વિષે પદ ૮૧૨ થી ૮૩૭ બિરહા વિષે
પદ ૮૩૮ થી ૯૦૬
'૨૭
૨૨૩
૨૨૭
૨ા
૨૩૯
૨૪૪
૨૪૯
૨૫૭
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
રાષ્ટ
૨૮૩
કબીરજીના ત્રીસ (૩૦) જ .
. ૨૭૯ જંત્ર ૧ લું–જગાઇયે કયા?
પ્રેમ , ૨ જું–કિજીયે કયા?
પુંજા
૨૮૧ , ૩ જું–પરખિયે કયા?
૨૮૨ ૪ થું–કરીયે કયા?
સતસંગ ૨૮૨ ૫ મું-બોલીયે કયા?
મિઠા
૨૮૩ છે ૬ ઠું-–બરાઈએ કયા?
ગર , ૭ મું–ખાઈએ કયા?
એમ
૨૮૪. છ ૮ મું–પિજીયે કયા?
તામસ.
૨૮૫ , ૯ મુ–ડીયે કયા?
અભિમાન ૨૮૬. , ૧૦ મું–ત્યાગ કયા?
સબકછુ
२८७ છે ૧૧ મું-સુનિયે ક્યા?
ગુણ
૨૮૯ ૧૨ સાંધીયે કયા?
ઇકિયા
૨૮૯ ક ૧૩ મું–મારીયે કયા?
આશા
૨૯૦ ૧૪ મું–રાખિયે કયા?
૨૯૨ ૧૫ મું-ધરિયે કયા?
ધિરજ
૨૯૨ ૧૬ મું હેરાઇયે ક્યા?
૨૯૨ ૧૭ મું–મિટાઇમે કયા?
શ્રમ છે ૧૮ મું–બડા પુન કયા?
દયા
૨૯૪ , ૧૯ મું–બડા પાપ કયા?
૨૯૪ ૨૦ મું–દિયે કયા?
દાન
૨૯૫ ૨૧ મું-ખુશબઈ કયા? > ૨૨ મુ–દુર્ગધ કયા?
૨૯૬ , ૨૩ મું–લખિયે ક્યા?
(અપના) રૂ૫ ઇ ૨૪ મું–લિજીયે કયા?
હરિ નામ ૨૯૭ ૨૫ મું–દેખિયે કયા?
આત્મારામ ૨૯૭ છે ૨૬ મું–પાઈયે કયા?
સુખ
૨૯૮ , ર૭ મું–હેઈયે કયા?
દાસ છે ૨૮ મું–ની કયા?
હે નેહાર ૨૯૯ છે ૨૮ મું–માનિયે કયા?
૩૦૦ , ૩૦ મું–બિચારીયે કયા?
ત
૩૦૧
ધમ
મન
૨૩
હિંયા
૨૯૬
૨૯૬
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં (૨૫) ભજણે
૧ કાયાનાં કર્તવ્ય વિષે જીવને ચેતવણી.
- ૩૦૩ ૨ જીવને ચેતવણું.
३०४ ૩ બચપણ, જવાની, બુઢાપ ચાલી જાય છે! તો ઈશ્વર-મરણ કયારે કરશે? ૩૦૫ ૪ પૈસાના ખેલ વિષે.
૩૦૫ પ પૈસાવાળાનાં સગાં થવા સર્વ નિકળે છે.
3०६ ૬ કાળ (ત) વિષે ચેતવણું.
૩૦૬ ૭ દેહના નાશ માટે ચેતવણું.
3०७ : ૮ સંસારમાં છેવટ દુઃખજ છે, રામ સંભારવામાંજ સુખ છે.
३०७ ૯ બાહેરના જુઠા દેખાવોથી ઇશ્વર મળતું નથી.
૩૦૮ ૧૦ માત્ર ધર્મશાસ્ત્રો ભણ્યાથી જ કાંઈ ઈશ્વર મળી શકતો નથી.
૩૦૯ ૧૧ તારી વિષયવાસ્નાઓને કચડી નાંખ.
૩૧૧ ૧૨ તારાં મનને કાબુમાં લે, તે તે પરમાત્મા સાથે ભેટ કરાવશે.
૩૧૨ ૧૩ દુનિયા સારી દુઃખી, જેણે મન જીત્યું તેજ સુખી છે.
૩૧૩ ૧૪ જેનાં મનમાં પરમાત્મા જ રહેલા હોય તેણે બાહરની ક્રિયાઓ કરી ને કરી એ સરખીજ છે.
૩૧૪ ૧૫ કાલે શું થશે તેની તને ખબર નથી, તે પરમાત્માને ભજી તારં સિદ્ધ કાર્ય કરી લે. ૩૧૫ ૧૬ જગતમાં જુઠાંપણ વિષે.
૩૧૬ ૧૭ જમ (મત)ના હાથથી છુટવાની ચાવી. ,
૩૧૭ ૧૮ સંત પુરૂષની દોસ્તી કરી તારું કામ કરી લે.
૩૧૮ ૧૯ હે પરમાત્મા! બસ મને તારાં ચરણનીજ દરકાર છે.
૩૧૯ ૨૦ ખરું ધન તે ઈશ્વર છે, જે કદી જતું રહેવાનું નથી.
૩૨૦ ૨૧ પરમાત્મા તારી અંદરજ છે.
૩૨૧ ૨૨ આરસીમાં મોડું જે હરખ ના, તારા અંતરમાં તું જે “તું કેવો છે?” ૨૩ દુન્યવી માર્ગ અને ઈશ્વરી માર્ગ એ બન્ને ઉલટા છે.
૩૨૩ ૨૪ પરમાત્માને દિવાને થયે તો પછી સુવાનું કેવું.
૩૨૪ ૨પ કમળ જેવું મેહ આપ્યું છે તે પરમાત્માનું ભજન ગાવા માટે જ છે. ૩૨૫ કબીરજીની જીદગીનું ટુંક વૃતાંત
૩૨૬
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Uran
119
YILLARD
È WAV
P
DAS
ANT
w
AT
CO
uni
19
wit
:
.
..ar
nr
1
QUIS
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૦ ) કબીર વાણી.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
En,
કબીર વાણી
હમ કછુ પક્ષપાત નહિ રાખી, સબ જીવન કે હિતકી ભાખી.
હું કોઇનીબી તરફદારી કરતો કે રાખતા નથી, પણ જે કાંઈ કહું છું તે સર્વેનાં ભલાને અર્થે; કોઈ એક ધર્મવાળાને માટે નહિ, પણ સઘળા ધર્મોનું ભલું ચાહીને કહું છું–કબીર.
સત કબીરકે બચકે, પ્રગટ કરૂ અબ ય; જે વા નિજ વાંચહિ, બુદ્ધિ નિર્મલ હેય. સત કબીરજીનાં વચને, હવે હું પ્રગટ કરું છું; જે કઈ વાંચશે ને મનન કરશે તેની બુદ્ધિ નિર્મળ થશે—ધર્મદાસ,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળાચરણ–(નમસ્કાર)
(૧) સર્વોપર સત પુરૂષ હય, સબકે જીવન આ૫;
પ્રથમ વંદના તાહિકે, નાશ હેત સબ પા૫. પરમાત્મા સર્વોપરી છે, ને તે સનાં જીવોને જીવ છે. પહેલા નમસ્કાર હું તેને કરૂં છું; કારણ કે તેનાં નામની બરકતથી આપણાં સર્વ પાપને નાશ થાય છે.
દ્વિતીય વંદના ગુરૂકે, કરત જ્ઞાન પ્રકાશ બિન ગુરૂ નાહિંન હેત નય, અંધકાર નાશ.
બીને નમસ્કાર હું સદ્ગુરૂને કરું છું, કારણ કે, આપણે ખરેખર કોણ છીએ તે તેઓ આપણને સમજાવે છે, ને તેમના વિના બીજાં કેઈથી આપણને એ સમજ પડતી નથી.
(૩)
તીય વંદના સબ સંતકે, ભવજલ તારનાર; ભકિત જ્ઞાન વૈરાગ દે, કરત બડે ઉપકાર.
ત્રીજો નમસ્કાર હું સાધુઓના વર્ગને કરું છું; કારણ કે તે આપણું ફરી ફરીથી જન્મવાનું-મરવાનું મટાડે છે. તે આપણી ઇઢિઓનો મેહ મટાડે છે, તેને બદલે આપણને પરમાત્મા ઉપર પ્રેમ ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી આપણને ઇશ્વરની મુલાકાત થાય છે, જે આપણને ઇશ્વરની મુલાકાત થાય છે, તેથી એ સાધુઓને વર્ગ આપણુ માણસ જાતની ઉપર મેટો ઉપકાર કરનાર ગણાય છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર.
(૪). પુરૂષ રૂપી સશુરૂ હય, સદગુરૂ રૂપી સંત ઇનકે પદ વદન કિયે, આ ભવકે અંત.
.
ઇશ્વરની મુલાકાત કરાવનાર ગુરૂ, ઇશ્વર પિતેજ છે. ફરક માત્ર એટલેજ, કે તે પોતાની નિરાકાર સ્થિતિ છોડીને આપણું માટે દેહમાં આવેલો હોય છે. એ ઇશ્વરની મુલાકાત કરાવનાર ગુરૂ, સાધુઓના વર્ગમાંજ મળી આવે છે; બીજા બધા સાધારણ વર્ગોમાં તે હેતું નથી. માટે (સાચ્ચા) સાધુઓ
જ્યાં જ્યાં ને જ્યારે જ્યારે નજરે પડે, ત્યાં ત્યાં ને ત્યારે ત્યારે આપણે તેઓને નમસ્કાર કરીશું ને તેઓની બનતી સેવા ચાકરી કરશું; કારણ કે તેઓ વડેજ પૂનર્જન્મનાં આપણું દુઃખને અંત આવે છે.
(૧
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વર વિષે.
(૧) ધરતીકા કાગજ કરૂં, કલમ કરૂં વનરાય;
સાત સમુદ્રકી સાહિ કરું, હરિગુણ લિખા ન જાય.
આખી પૃથ્વિનાં જેટલું મોટું કાગજ બનાવું, સઘળાં જગલનાં લાકડાની કલમ બનાવું, અને સાતે દરિયાના પાણીને સાહી કરી નાખું, તબ હરિ (ઈશ્વર)ના ગુણ લખી શકાય નહીં. અર્થાત કે–જે અપૂર્ણ છે તેની મદદથી, પરમાત્મા જે પૂર્ણ છે, તેનું ખ્યાન થઈ શકેજ કેમ?"
(૨) ભારી કહું તે મેં ડરૂં, હલકા કહું તો છ8;
મેં ક્યા જાનું રામકે, નૈના કબહુ ના દીઠ. ઇશ્વર ભારી છે એમ કહેતાં હું બહું છું–જે હલકો છે કરી કહું, તે તે મશકરી કરવા જેવું યાને જુઠું કહ્યા બરાબર છે–કબીરજી કહે છે કે હું શું જાણું કે ઈશ્વર કેવો છે, કારણ મારી આ ખાકી આખોએ તેને કદી જે નથી–અર્થાત કે પરમાત્મા આ આંખે દેખાતો નથી, પણ તેને અંત:કરણમાંજ ઓળખાવાને છે.
એસા કેઈ ના મિલા, ઘટમે અલખ લખાય; બિન બારિ બિન તેલ બિન, જલતી જત દિખાય.
એવો કોઈ મને મળ્યો નથી કે જે અલખ યાને બહારથી નહિ પિછાણી શકાય તે જે પરમાત્મા છે તેની આ શરીરમાંજ પિછાણ કરાવી આપે, અને જે જેત, તેલ ને કાકડા વગર, હમેશાં જળતી રહી છે તે દેખાડે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વર વિષે.
(૪) દેખા હય સો કિસે કહું કહે કે પતિયાય;
હરિ ઐસાકા તૈસા હય, હરખ હરખ ગુન ગાય.
મેં પરમાત્માનાં દર્શન કીધાં છે તે કેણને કહું? અને જે કહું તે કોણ માનશે?-ઇશ્વર તે એકને એકજ યાને સદા એકસમાન છે માટે હું તો તેનાં હરએ હરખે ગુણ ગાવું છું, ત્યારે તેની યાદમાં ચકચુર છું.
સાહેબ તેરી સાહેબી, સબ ઘટ રહી સમાય;
જયું મેહદી કે પાતમે, લાલી લખી ન જાય. - જેમ મહેદીનાં ઝાડનાં પાદડાંમાં લાલી રહેલી છે, પણ બાહેરથી તે દેખી શકાતી નથી તેમ “એ સાહેબ” તારી સાહેબી સર્વ ઠેકાણે છે, જેને તું દરેક આકાર કે શરીરમાં રહેલો છે, પણ બાહેરથી ચાને આ ખાકી આંખેએ તું જેવાઈ શકાતું નથી.
ઇશ્વર ક્યાં છે?
ખલેક બિન ખાલી નહિ, સુઈ ધરનકે કેર; આગે પિછે રામ હરે, રામ બિનાં નહિ ઔર.
એક સેય જેવી પણ નાની ચીજ રહી શકે એટલી પણ જગ્યા પરમાત્મા વિના ખાલી રહેલી નથી, એવી રીતે પરમાત્મા, આગળ પાછળ, સર્વે ઠેકાણે ને સર્વે વસ્તુમાં રહેલો છે, ને તે સિવાય બીજું કાંઈ નથી.
(૭) જર્યું નેનનમે પુતલી, યું ખાલેક ઘટ માંહે, ભુલા લેક ન જાનહિ, બાહેર કુંદન જાયે.
જેમ આંખમાં પુતળી રહેલી છે, તેમ પરમાત્મા પણ આ શરીરમાં જ રહેલો છે, પણ ભુલા પડેલા યાને માયાની જાળમાં લપટાયેલા લેકે જાણી શકતા નથી, તેથી તેઓ પરમાત્માને પોતાની બાહેરજ શોધવા જાય છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૮) કસ્તુરી કુડલ બસે, મૃગ ધંહે બન માહિક
ઐસે ઘટ ઘટ રામ હય, (૫૨) દુનિયાં દેખે નહિ. હરણની દંટીમાં કસ્તુરી રહેલી છે ને તેની સુગંધ હરણને આવે છે પણ હરણને ખબર નથી કે કસ્તુરી જેવી સુગંધી વસ્તુ તેની પોતાની અંદર રહેલી છે તે તો વનસ્પતિ સુંધી સુંધીને કસ્તુરીને પોતાની બાહેર જંગળમાંજ શોધતું ફરે છે, તેમજ પરમાત્મા પણ દરેક આકાર તથા દરેક શરીરમાં રહેલો છે છતાં માણસનું ધ્યાન બાહર લાગેલું હોવાથી કોઈ તેને જોઈ શકતું નથી.
આ ઘટ બિન કહાં ન દેખીયે, રામ રહા ભરપૂર
જિન જાનાં તિન પાસ હય, દુર કહા ઉન દૂર.
શરીરનાં ભિત્તર સિવાય બીજે કયાંએ ઇશ્વરને શોધવા ના જા; ત્યાં જ તે ભરપુર રહેલો છે; જેણે તેને પાસે જાયે તે ઇશ્વર તેની પાસે જ છે, અને જે કહે કે ઇશ્વર દૂર છે તો તે માણસથી ઇશ્વર જરૂર દૂરજ છે-અને તે ઈશ્વરથી દૂર જ રહેશે.
(૧૦) બાહેર ભિત્તર રામ હય, નેનન અભિરામ; જિત દેખું તિત રામ હય, રામ બિના નહિ ઠામ.
બાહેર તેમજ અંદર પરમાત્મા રહેલો છે અને એ પ્રમાણે સર્વ ઠેકાણે છે, તેમાંજ આંખની ખરી ખુશાલી રહેલી છે–કબીર કહે છે કે જ્યાં પણ હું જોઉં છું ત્યાં મને તે ઇશ્વરનું દર્શન થાય છે અને માલેક સિવાય કઈ પણ જગ્યા બાકી નથી.
(૧૧) જવું પથ્થરમે હય દેવતા, યું ઘટમે હય કિરતાર,
જો ચાહે દિદાર કે, તે ચકમક હેકે જાર.. જેમ પથ્થરમાં અગ્નિ છુપાઈ રહેલ છે, તેમ ઇશ્વર પણ દરેક શરીર આકારમાં ભરાઈને રહેલો છે, અને જેણે ઇશ્વરને જેવો હોય, તે જેમ ચકમકને
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વર કયાં છે?
પથ્થર સાફ હેવાથી, તેને ઘસવાથી અગ્નિ પ્રગટ થઇ બાહેર દેખાય છે, તેમ તારાં શરીરને તથા મનને પવિત્ર કરે, તો તને પણ પરમાત્માનાં દર્શન થાય.
(૧૨) પાવક રૂપી રામ હય, સબ ઘટ રહા સમાય; ચિત્ત ચકમક લાગે નહિં, ઘુવા અહિં અહિં જાય.
ઇશ્વર અગ્નિરૂપ છે અને બધાંનાં શરીરમાં રહેલો છે, પણ જેમ ચૂલામાં પુરૂં બળતણ ન હોવાથી ધુંવાડો થયા કરી બળતું હળવાઈ જઈ, અગ્નિને પ્રકાશ થતો નથી, તેમ જ્યાં સુધી માણસનું ચિત બાહેર ભમતું અટકીને પરમાત્મા ઉપર પુરૂં લાગે નહિ ત્યાં સુધી આ પવિત્ર દર્શન થતાં નથી.
(૧૩) સાંઈ તેર તું રહે, ક્યું પથ્થરમે આગ જોત સરૂપી રામ હય, ચિત્ત ચકમક હે લાગ.
જેમ પથ્થરમાં અગ્નિ છુપાઈને રહે છે, તેમજ ઇશ્વર પણ અંતરમાં જ રહેલો છે—જ્યારે તારૂં ચિત સાફ કરશે, ત્યારે તે જોત પ્રકાશીત થશે અને તુજ પિતે ઇશ્વરી સ્વરૂપ યાને જોત છે એવું તને માલમ પડશે.
ઇશ્વર કાં નથી મળતો?
(૧૪) . પરદેશ જન ગયા, ઘર હિરાની ખાણ,
કાચ મનિકા પારખું, કહ્યું આવે પહેછાંન? પિતાનાં ઘરમાંજ હિરાની ખાણ હોવા છતાં પરદેશમાં શેધ કરવાને જાય, એવો જે બેટા કાચને પારખુ હોય તે ખરા હિરાને કેમ જાણી શકે? ઇશ્વર જેવો અમૂલ્ય હિરે અંતરમાંજ હોવા છતાં, માણસ તેને બાહેરજ શેધે તે પરમાત્મા તેને કયાંથી મળે?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૧૫) જાનું હરિ દુર હય, હરિ હરૂદય માંહિ; આડી વાટી કપટકી, તાંસે દીસત નહિ. કબીર કહે છે કે હું એમજ સમજતો હતો કે ઈશ્વર તે દુર (આકાશપર) હશે, પણ મને જ્ઞાન થયું ત્યારે મેં જાણ્યું કે પરમાત્મા તે મારા હૃદયમાંજ વસેલે છે, પણ હૈયામાં વાંસ (પટ)ને પડદો પડેલો તેથી મને ઇશ્વર દેખાઇ શકાય નહિ.
(૧૬) જાકે આડા અંતરા, તાકે દીસે ન કેય; જાન બુજ જડ હે રહે, બળ તજ નિર્બળ હેય.
જેને માયાને આડે અંતર પડેલ હોય તેને શું દેખાય? જે જાણીબુજીને જડવાદી બને ત્યારે તેનું ખરું જોર છતાં તે અશક્ત રહે એમાં શિ નવાઈ? અર્થાત, માણસ આત્મા છે એમ નહિ માને, અને જીંદગી માત્ર ઇઢિઓની મોજ મજામાંજ રહેલી છે એવું માની આત્મજ્ઞાન નહીં મેળવે તે તેને પરમાત્મા ક્યાંથી દેખાય?
(૧૭) ભટક મુવ ભેદી બિના, કેણ બતાવે ધામ?
ચલતે ચલતે જુગ ગયે, પાવ કેસપર ગામ. ' ભેદુ યાને પરમાત્માને પીછાણનાર ગુરૂ વગર હું બાહેર ભટકી ભટકીને મરી ગયો પણ માલેકનું ઠેકાણું મને કોઈએ બતાવ્યું નહિ અને એવી રીતે ઇશ્વર બાહેરથીજ મળશે એમ માનતા માનતાં કાંઈ જુગો ચાલી ગયા–જયારે પરમાત્માનું ધામ તે પા કોશપરજ હતું, યાને અંતરમાંજ ઈશ્વરને અંશ રહેલો છે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વર કાં નથી મળતા?
(૧૮)
અસત કહાઁ ડે હાં, કિસ બિષ આવે હાથ; કબીર! તઅહિ પાઇયે, જખ ભેદી લિજે સાથ.
પરમાત્મા વસે કયાં ને હું તેને શેાધુ કયાં, તેા પછી મને તે કેમ મળે? જ્યારે મેં ભેદુ ચાને પરમાત્માને પીછાણનાર ગુરૂની સ`ગત કીધી ચાને મને ગુરૂ મળ્યા ત્યારેજ ઇશ્વરને મળવાના માર્ગ મળ્યા.
( ૧૯ )
જા કારણ હમ ક્રુડતે, એર કરતે આસ ઉમેદ; સેા તેા અંતર ઘત મિલા, ગુરૂ સુખ પાયા ભેદ.
જે કારણ માટે હું માહેર શેાધ કરતા હતા, અને મળવાની આશા ઉમેદ રાખતા હતા, તે તે! મને મારા અંતરમાંજ (હૃદયમાં) મળ્યે કે જેનેા ભેદ મને ગુરૂ મળ્યા ત્યારેજ ખુલ્લા થયેા.
(૨૦)
હિરા હરિકા નામ હય, હિરદે અંદર દેખ; આહેર ભિત્તર ભરી રહા, ઐસા અગમ અલેખ.
ઇશ્વરનાં નામરૂપી એક હિરો, જે હ્રદયમાં જડેલા છે, તેને તું તારાં અંતરમાં તપાસ! જ્યારે તેને હૃદયમાં જોશે ત્યારે તે તને અંદર પણ દેખાશે તેમજ ભાહેર પણ સવ ઠેકાણે દેખાશે, એવા તે છે, જેની હસ્તીને ભેદ ખાહેરથી નંહિ વર્ણવી શકાય કે નહિ સમજી શકાય તેવા છે.
(૨૧)
બિષય પ્યારી પ્રીતડી, તબ હરિ અંતર નાહિ; જબ હરિ અંતરમે ખસે, બિષયસે પ્રીત નાહિ.
જ્યાંસુધી ઇંદ્રિનાં વિષયેા ઉપર પ્રીતી થયા કરે, યાને જ્યાંસુધી ઇંદ્રિયોનાં ભોગ ભોગવવા વિચાર થયા કરે, ત્યાંસુધી અંતઃકરણમાં ઇશ્વરનેા વાસા નથી એમ જાણવુ પણ જ્યારે પરમાત્મા તેના હૃદયમાં વસ્તા થાય—યાને ઇશ્વર અંતરમાં વસે ત્યારે વિષય વાસનાના ત્યાગ–અર્થાત હવસ-લાભ-લાલચ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું. ઉપરની ભાવના જતી રહે છે એમ નકકી જાણવું, અને ત્યારેજ પરમાત્માનાં દર્શણ થાય. .
(૨૨) ભકિત બિગાડી કામયાં, ઈદ્ધિ કેરે સ્વાદ જમ ગમાયા ખાધમે, હિરા ખયા હાથ. જેઓ ઇઢિઓના ભેગની સર્વ પ્રકારની મોજમજાહમાં રહીને નિરંતર ખાવા પીવા વગેરે દુનિયવી વિચારોમાં ચકચુર રહે છે, તેઓની ઇશ્વર તરફની ભક્તિ જતી રહે છે, અને તેઓ ખરેજ હિરે હાથમાંથી ગુમાવી પોતાને જન્મ બરબાદ કરે છે. અર્થાત માત્ર ખાવા પીવાની મોજ અથવા ધન ભેગું કરવાને ખાતરજ આ જીંદગી છે, એમ જેઓ સમજે છે, અને બીજી ઉચી નેમ વિષે જાણતા નથી, ચા જાણવા છતાં તે ઉપર મનન કરતા નથી, તેઓ પોતાને ભવ ફેકટ ગુમાવે છે, અને તેઓને પરમાત્મા મળી શકતો નથી.
(૨૩) રામ હય તહાં કામ નહિ, કામ નહિ તહાં રામ; દોને એક જ ક્યું રહે, કામ રામ એક ઠામ?
જેનાં અંતરમાં પરમાત્મા વસે તેને વિષય વાસના હેય નહિ, જેનાં મનમાં વિષય વાસના નથી તેને જ પરમાત્માનાં દર્શન થાય,-જેમ એક જગાની અંદર બે વસ્તુ એક્કી વેળા રહી શકતી નથી તેમ વિષય વાસના, અને પરમાત્માનાં દર્શન, બને એક્કી વેળા અંતરમાં સમાઈ શકે નહિ-કારણ તેઓ પરસ્પર વિરૂધ્ધ છે, જ્યારે હૈયામાંથી વિષય વાસના દૂર થાય, તેમજ તેના બધા વિચાર પણ અંતરમાંથી દુર થાય, ત્યારે જ ત્યાં પરમાત્માનો વાસ થઈ શકે.
(૨૪) જૈસે માયા મન મે, તૈસે રામ રમાય, તારા મંડળ છાંડકે, જહાં કેશવ ત્યાં જાય.
જેમ દુનિયાની માયામાં યાને મોજ મજાહના વિચારોમાં મન ચક્યુર બની તેમાં લીન્ન થઈ જાય છે તેમ જે મન પરમાત્માના વિચારમાં લીન્ન થઈ પિતાને ભુલી જાય, તો તે માણસ સૂર્યમંડળ પણ છોડીને ત્યાં પહોંચી જાય કે જ્યાં પરમાત્માનો વાસ છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પવિત્ર મનને ઘર બેઠાં હાર મળે છે.
(૨૫) ચેતન ચકી બેઠ કર, મનમે NR ચીસ નિર્ભય છેકે નિઃશંક ભજ, કેવળ કહe
મનના દરવાજા ઉપર ચેકી રાખી ધિરજથી બેસ, અને પછી જરાએ ભય ચા શક રાખ્યા વિના તું કેવળ ઈશ્વરને જ મનમાં ભજ્યા કર–અર્થાત, તારા મનમાં દુષ્ટ વિચારે આવવા ના દે, અને ઇશ્વર મળશે એવું નિશ્ચય ધારી મનમાં વમાસ્યા કરતે ઇશ્વરની યાદમાં રેકાઇ જા.
(૨૬) લેહ લાગી નિર્ભય ભયા, ભરમ ગયા સબ દૂર બનમે બનમે કહાં ટુડે, રામ યહાં ભરપૂર.
જ્યારે મનને ઇશ્વરની લેહ લાગે, ત્યારે ઇશ્વરનાં વમાસણમાં (વિચારમાં) રહેવાને લીધે, દુનિયાની ફિકર ચિંતા ટળી જાય, ને ઇન્દ્રિઓથી દેખાતા ખોટા દેખા-ભ્રમે પણ મટી જાય, ને ઇશ્વર સર્વ ઠેકાણે ઘરબેઠાં દેખાય એવું છે ત્યારે ઇશ્વરને શોધવાને જંગલે જંગલ શા માટે જવું જોઈએ?
(૨૭) સબહિ ભૂમિ બનારસી, સબ નિર ગંગા તાય; જ્ઞાની આત્મારામ હય, જે નિર્મળ ઘટ હેય.
જે મન પવિત્ર થાય છે, કાશી જવાની અને ગંગા નદીમાં નહાવાની કાંઈ જરૂર નથી. પવિત્ર મનનાં અને સાફ દીલનાં માણસને સર્વે જગ્યા એકજ સરખી કાશી જેવી પવિત્ર છે–અને સર્વે નદીનાં પાણી ગંગા જેવાં પવિત્ર છે; જે પવિત્ર થયું છે, જેને જ્ઞાન થયું છે, તેનો આત્મા ઇશ્વરી છે.
(૨૮) આપા યે હરિ મિલે, હરિ મિલત સબ જાય;
અકથ કહાની રામકી, કહે સે કેન પતિયાય? “હું ફલાણે માણસ છું” એવું ભાન જતું રહે, ત્યારેજ ઇશ્વર મળે; અને ઇશ્વર મળે ત્યારેજ આખી સૃષ્ટિ મળે નહિ થઈ જાય. ઇશ્વરની એવી, નહિ કળી શકાય તેવી કહાણું છે, પણ એ કહાણું માને છે કેણ?
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યાં “હું” નથી ત્યાં ઇશ્વર છે.
(૨૯) કબીર! જબ એ જગ નહિ, તબ રહા એક ભગવાન; અને વેહ દેખા નજરસે, સે રહા કેન મકાન?
એ કબીર! જ્યારે અંતરમાંથી આ જગતની હસ્તીને ખ્યાલ નિકળી જાય, ત્યારે માત્ર ભગવાનજ એકલો રહે–અને જે કોઈએ તેને તે જે તે પુરૂષ અમુક જગ્યાએજ રહેલો છે એમ કેમ કહેવાય ? અર્થાત–જે માણસ પોતાનાં ધ્યાનમાંથી જગતની હરએક વસ્તુને ખ્યાલ અને આકારને કહાડી નાખે તો પછી તે એકલા ઇશ્વરને જ જોઈ શકે, અને ઈશ્વર સર્વવ્યાપક હોવાથી તે જીવ પણ સર્વવ્યાપક થઈ જાય ત્યારે તે માણસ અમુક જગ્યાએ જ રહે છે એમ કદી કહેવાય નહિ.
(૩૦) હરિજન હરિ તો એક હય, જે આપા મિટ જાય;
જા ઘરમે આપ બસે, તે સાહેબ કહાં સમાય?
ઇશ્વરની યાદ કરતાં કરતાં, ધ્યાન ઇશ્વરમાં એવું લાગી જાય કે ઇન્દ્રિઓના વિષયેના વિચારો તો , પણ “હું ફલાણે માણસ છું” એવી પિતાની યાદ પણ મનમાંથી જતી રહે, ત્યારેજ ઇશ્વરને યાદ કરનાર અને ઇશ્વર એકજ થઈ જાય–પણ જ્યાં પોતાની યાદ “હું પણું” યાને “હું છું” એ ખ્યાલ થયા કરે, ત્યારે તેમાં ઇશ્વર કયાંથી રહી શકે, ચાને ઈશ્વર કેમ દેખાય?
(૩૧) તુ તું કરતા તું ભયા, તું માંહે મન સમાય, તું માંહી મન મિલ રહા, અબ મન અંત ન જાય.
“હું નથી” (પણ) “તું છે” એવું વિચાર્યા કરતાં યાને “પરમાત્માનું એકલું સ્મરણ” કરતાં મને એવું તો ઈશ્વરમાં સમાઈ જાય કે પિતાનું “હુંપણું” રેહેજ નહિ, પણ મન ઈશ્વર સ્વરૂપ થઈ જાય, અને મન જ્યારે ઇશ્વરમાં મળી જઇને રહેતું થયું, કે પછી તે કદી છુટું વિખુટું પડવાનું નથી કારણ તે પિતાની સુખી છેડે પુગી ગયું, એટલે “હું જુદું છું” એવું ભાન ફરી તેને થશેજ નહિ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વરને બંદ કેમ થવાય?
(૩૨) તું તું કરતાં તે ભયા, મુજસે રહી ન “હું” વારી ફેરે નામ પર, છત દેખું તિત “તું”
કબીરજી કહે છે કે “તું તું” એટલે પરમાત્માનું જ નામ લેવાથી હું ઇશ્વરને મળી ગયે ને મારામાં “મારાપણું” રહ્યું નથી. તારાં નામ પરથી હું કુરબાન થઈ જાઉં છું કે તે જપવાથી હવે જ્યાં જ્યાં હું જોઉં છું અને જે જે હું જોઉં છું તે બધું “ઇશ્વરરૂપ” દીસે છે.
રામ, કબીરા એક હય, કહેન સુનનકે દેય, દે કર જે જાનસી, જાકુ ગુરૂ મિલા ન હોય.
ઇશ્વર અને કબીર તે એકજ છે માત્ર કહેવામાં અને સાંભળતાં “બ” છે ચાને જુદા છે; કોઈ એમ જાણે કે કબીર અને ઇશ્વર બે જુદા છે તેને ગુરૂ મળે નથી, એમ સમજવું.
(૩૪) નામ કબીરા હે રહા, કલજુગામે પ્રકાશ સબ સંતનકે કારને, નામ ધરાયા દાસ.
આ કળીયુગમાં કબીરનું નામ પ્રકાશી રહ્યું છે, પરંતુ કબીરજી કહે છે કે, હું તો પરમાત્માને નેકર છું અને સઘળા સંત કેને માટે યાને જેઓ ખુદાઈ રાહ પર ચાલવાવાળા છે તેના ઉપદેશથીજ હું નામ રાખી ગયે છું.
(૩૫) કબીર, કુત્તા રામકા, મોતી નામ ધરાય; ગલે બિચ દોરી પ્રેમની, છત ખેંચે તિત જય.
કબીરજી કહે છે કે હું તો રામને કુતર (નેકર) છું–મારું નામ મેતી રાખ્યું છે—મારાં ગળાંમાં ઇશ્વરી પ્રેમની દેરી નાંખી છે, જેથી ઇશ્વર જ્યાં મને દોરે ત્યાં હું જાઉં છું. અર્થાત–મેં મારું દીલ પરમાત્માને સંપૂર્ણ અર્પણ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી. કર્યું છે અને મારી મરજી પ્રમાણે નહિ પણ માલેકનીજ મરજી પ્રમાણે રહું છું અને કાર્યો કરૂં છું.
દાસ કહાવન કઠણ હય, મેં દાસનકે દાસ;
અબ તો એસા હો રહુ, કે પાંઉ કલેકી ઘાસ. પિતાને દાસ કહેવાડવું એટલે પરમાત્માને બંદે થવું એ બહુ મુશ્કેલ છે; હું તે તેનાં બંદાઓને નોકર છું અને હવેથી એ થઈને રહું, કે તેઓના પગ હેઠળનું ઘાસ બની જાઉં.
(૩૭) જો દેખા સે તિનેમેં, ચોથા મિલે ન કોય; ચેથે પ્રગટ કરે, હરિજન કહિએ ય. જેબી મેં જોયું છે તે-સત્વ, રજસૂ અને તમસ જે પ્રકૃતિનાં ત્રણ ગણે છેત્રણમાંજ થતું દેખાય છે, અને એ ત્રણની બીજી તરફ જે ચેથી હાલત છે, તે હાલતનો કઇ પણ માણસ અને માન્ય નથી. એ ચોથી હાલતને જે પ્રગટ કરી શકે તેજ ઇશ્વરને ખરે ભગત છે. સારાંશ કે, દુનિયામાં સઘળે ઠેકાણે “હું” “તું” અને “તે એવા ત્રણ પ્રકારે જાહેર થઈ રહ્યા છે એ ત્રણ ઉપરાંત ચાને એ ત્રણેને એક કરી નાંખનારી જે ચોથી હાલત છે તે જ પરમાત્માની હાલત છે કે જ્યાં “હું” “તું” અને “તું” એ જુદાઈને પ્રકાર હસ્તી ધરાવતા નથી અને જે કોઈ, તે હાલત પોતામાં પ્રગટ કરે તેજ હરિજન યાને આત્મજ્ઞાની ગણાય.
(૩૮) જો એક ન જાનીયા, તો બહુ જાને ક્યા હેય;
એકે તે સબ હેત હય, સબસે એક ન હેય. તું તે એકને યાને ઇશ્વરને નહિ જાણે તો બીજું બધું જાણવાથી શું થાય? તે એકમાંથીજ આ સૃષ્ટિની બધી પેદાશ બની છે. તે એકમાંથી જ આ અનેક ઉથતિઓ થઇ છે, પણ તે બધાંથી એક થઈ શકતું નથી
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વરના બદો કેમ થવાય?
( ૩૯ )
એક સાંધે સમ સધે, સબ સાંધે એક જાય; ને તું સિંથે મૂલકા, ફૂલે ફૂલે અઘાય.
તે તું એકને સાંધશે તેા બધુ એ સધાશે, પણ જો તું (તે એક શિવાય) બધાંને સાંધવા જશે તા તે એક જતા રેહેશે. ઝાડનાં મુળને પાણી સિંચશે ને તેને સાચવશે તે તેમાં ફળ ફુલ સર્વે આવી જશે—અર્થાત, જે તુ ઇશ્વરના સાથ કરશે યાને માલેકનેજ મળવાની ઇચ્છા રાખશે તે દુનિયવી માલમતા પેાતાની મેળે આવી જશે.
(૪૦)
સબ આયે ઇસ એકમે, ડાર પાત ફળ ફૂલ; કબીર! પીછે કયા રહા, ગ્રહિ પરા નિજ મૂળ
૧૫
એ એકમાંજ બધુંએ આવી જાય છે, ડાળ, ડાંખળાં, પાતરાં, ફળ ને કુલ સર્વે તેમાં આવી જાય છે. ત્યારે એ કબીર! જે કેઇએ તે મૂલનેજ પકડી રાખ્યું. તેને બીજી કરવાનું ચા મેળવવાનુ બાકી શું રહ્યું? જેને ઇશ્વરજ મળ્યા તેને બીજી' શું જોઇએ?
( ૪૧ )
મેરા મુજસે કછુ નહિ, જો કછુ હય સેા તેરા, તેરા તુજકા સાંપતે, કા લગેગ મેરા.
એ ઇશ્વર! મારામાં “મારૂં” ચાને મારી જાતનું પેાતાનું હેાય એવું કાંઇ નથી; જે કાંઇ છે, તે બધું તારૂ જ છે; અને જે કાંઇ તારૂ છે, તે તનેજ પાછુ હવાલે કરૂં, તેથી મારૂ કાંઇએ જતું રહેતું નથી—અર્થાત, મારી રચનામાં આ સ્થૂળ શરીર છે તે મારૂ નથી; કારણ કે, મરણ વખતે મારાથી છુટુ પડી જાય છે; મારી રચનામાં “પ્રાણમયકોષ” ચાને શરીરમાં રહેલા, દસ પ્રકારનાં કામ ખાવતા વાયું છે તે મારે નથી; કારણ કે, મરણ વખતે તે પણ મારાથી છુટા પડી જાય છે; મારી રચનામાં “મનેામયકાષ” ચાને ઇંદ્રિની ગમતી ચીજોને ખ્યાલ કર્યા કરતું જે
kr
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(મનનું) નિચલું ભાન છે તે પણ મારું નથી કારણ કે, હું જ્યારે સ્વર્ગમાં જાઉં છું, ત્યારે તે પણ મારાથી છુટું પડી જાય છે; મારી રચનામાં “વિજ્ઞાનમય કોષ” અથવા મનની શકિતઓ ને સદગુણે છે તે પણ મારાં નથી; કારણ કે, હું તને મળવા આવું છું, ત્યારે તે પણ બેમાલમ થઈ જાય છે; એ બધાંથી ઉપરવાળું તત્વ જે “આત્મા” અથવા “હું પોતે કહેવાઉં છું” તે પણ મારે નથી; કારણ, જ્યારે હું “પિત” થાઉં છું ત્યારે હું તે કાંઈ હેતો નથી. “તુંજ” હોય છે.
(૪૨) મેરા તે કઈ હય નહિ, ઓર મેં કિસીકા નહિં,
અંતર દ્રષ્ટિ બિચારતાં, રામ બસે સબ માંહિ.
એ સર્વ (ઉપર જણાવી ગયા તેઓમાંનું) કે મારું નથી ને હું એઓમાંનાં કોઈને નથી; ઇશ્વર નજરે જોતાં પરમાત્માજ સર્વનાં અંતઃકરણમાં વસેલે છે.
(૪૩) કબીર! જી રામા, ગયા જે સકલ દ્વિપ રામ બસે ઘટ સિત્તરા, જે આજે પ્રતિત.
એ કબીર! ઇશ્વરને શોધવાવાળો માણસ, સઘળા દેશમાં જાય છે, પણ જે તેને વિશ્વાસ હોય, તો પરમાત્મા તો અંતરમાંજ રહેલો માલમ પડે.
(૪૪) : સબ ઘટ ભિત્તરમેં બસુ, એકે મિલે ન કેય
તે કરૂં સો મેં કરૂં, નામ બંદે હેય.
ઇશ્વર તો સવીકારેને શરીરમાં રહેલું છે, પણ તેને કોઈ ઓળખતા કે ભેટતા નથી; જે કાંઇ છે તે ઇશ્વરજ કરે છે, પણ માત્ર નામ માણસનું હોય છે, યાને લકે કહે કે એક કાર્ય અમુક માણસે કીધું.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વર મળે તો બધું મળે.
(૪૫). સબ ઘટ મેરા સાઇયાં, ખાલી ઘટ નહિ કેય
બલિહારી ઉસ ઘટકી, જા ઘટ પ્રગટ હેય.
સર્વનાં શરીરમાં પરમાત્મા છે, ને કોઈ પણું શરીર તે વગર ખાલી નથી; પણ જે શરીરમાં પરમાત્મા જાહેર થાય તે શરીરની બલિહારી છે, ચાને જીવવાની મોજ ત્યારેજ હોય છે.
એંસઠ દિવા જેડ કર, ચઉદે ચંદા માંહિ; તિસ ઘર કૈસા ચાંદના, જીસ ઘર ગેવિંદ નાહિં?'
ચોંસઠ બત્તિઓ સાથે મેળવ્યું અને ચંદ ચંદ્રમાના પ્રકાશ પણ ત્યાં હોય, પણ જે ઘરમાં યાને શરીરમાં ઇશ્વર નહિ પ્રગટ થયો હોય, ત્યાં ખરું અજવાળું કયાંથી હોઈ શકે?
કેઇ એક પાવે સંતજન, જા કે પાંચ હાથ;
જાકે પાંચે વશ નહિ, તાકો હરિ સંગ ન સાથ. જેઓએ પોતાની પાંચે ઈદ્રિઓને તાબે કરી છે તેમાંના કોઈ એક સાધુ પુરૂષને પરમાત્મા મળે છે, પણ પાંચ ઇન્દ્રિઓને જેણે વશ નથી કીધી, તેને ઇશ્વરને મેલાપ થઈ શકતો નથી. ઈશ્વરની વાત હેડેથી કહી શકાતી નથી.
(૪૮) કબીર! હદકે છવકે હિત કર મુખ ના બેલ;
જે હદ લગા બેહદસે, તાસે અંતર ખેલ.
અરે કબીર, જેની આશા ઉમેદ, હદવાળી આકારવાળી સૂછીને લગતી જ હોય છે, તેનું ભલું ચાહીને તેને નિરાકારનું સાધન શિખવતે ના, (પણ) જેની આશા ઉમેદ કોઈપણ જાતના આકારે ધરાવ્યા વગરની અપરમપાર ખાલી જગ્યામાં જઈને રહેવા ઉપર લાગેલી છે, તેને, નિરાકરને પહોંચવાનું, તારા મનમાં છુપું રાખેલું સાધન શિખવજે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
કબીર વાણું.
(૪૯) હદમાં રહે માનવિ, બેહદ રહે સે સાધક
હદ બેહદ દેને તજે, તાકા મતા અગાધ, સાધારણ માણસને આકારવાળી ચીજોનું ભાન હોય છે; અને સાધુને આકાર વગરની અપરમપાર ખાલી જગ્યાનું ભાન હોય છે, પણ જે અપરમપાર ખાલી જગ્યાનું ભાન પણ ન રાખે તેને તે મહિમા અપરમપારજ જાણો, એટલે કે હદ અને બેહદની પાર ગયેલાને તો કોઈ પારજ પામી શકે નહિ.
(૫૦) હદ છાંડી બેહદ ગયા, અવર ક્યિા વિશ્રામ,
કબીરા જાસુ મિલ રહા, સે કહીયે નિજ કામ. હદવાલી, આકારવાળી દુનિયા છોડીને હદ વગરની, આકાર વગરની ખાલી જગ્યામાં જવું, અને એ પ્રમાણે રેહવા વસવાની બીજી જગ્યા કરી લેવી, અને ત્યાં જે સાહેબ રહે છે તેની સાથે હું (કબીર) જેમ મળી ગયો છું, તેમ સાથે મળી જઇ રહેવું એ તે દરેકનું પોતાનું જ કાર્ય છે, એટલે કે તે પિતાથીજ અનુભવાય છે, બીજો કોઈ તે દેખાડી યા કહી શકે નહિ.
(૫૧) હદને બેઠા કથત હય, બેહદકી ગમ નહિ;
બેહદકી ગમ હેયગી, તબ કનેકે કહ્યું નહિ. જેનું ભાન હદવાલી, આકારવાળી, દુનિયા સુધીનું જ હોય છે. અને હદ વગરની આકારો ધરાવ્યા વગરની, ખાલી જગ્યામાં જે જીવી જાણતો નથી, તેજ પિતાનાં અજ્ઞાનપણમાં તે હાલતનું મેહેડેથી વર્ણન કરે છે, પણ જે જીવી જાણે છે, તે તો તે હાલતને હેડેથી બેલી નહિ શકાય એવા પ્રકારની સમજે છે, ને તેથી જ તે વિશે તે કાંઈ બેલ નથી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનું મુળ.
" (પર) દેખન સરીખી બાત હય, કહેન સરીખી નાહિ;
ઐસા અદભૂત સમજાકે, સમજ રહે મન માહિ. નિરાકાર ઈશ્વરને મળવાને લગતી એ વાત, આપણે પોતે જોઈએ તેજ સમજાય, અને બીજો કોઈ મોડેથી સમજાવે તો નહિજ સમજાય, એવા અજાયબ પ્રકારની છે; માટે તું એને અનુભવજે, ને તારે અનુભવ તારા મનમાં જ રાખજે, તે બીજા કોઈને કહેતે ના.
(૫૩) બિન ધરતિકા ગામ હય, બિન પંથક દેશ, બિન પિંડકા પુરૂષ હય, કહે કબીર ઉપદેશ.
મારૂં કબીરનું કેહવાનું એ છે કે, આપણી આ દુનિયાની ચીજોની સરખામણીએથી ઇશ્વરને લગતી વાતો બોલી શકાતી નથી. દાખલા તરીકે, માણસે જ્યાં રહેતાં હોય તે જગ્યાને આપણે “ગામ” કહીએ, પણ પરમેશ્વર (જ્યાં રહે છે તે જગ્યાને માણસનાં રહેઠાણની સરખામણી કરીને “ગામ” કહેવાય નહિ, કારણ જ્યાં પૃથ્વિજ નહિ ત્યાં “ગામ” કેમ હોય? આપણે એક દેશથી બીજે દેશ જઈએ ત્યારે ત્યાં કોઈ રસ્તે થઈને જઈએ છીએ, પણ પરમેશ્વર (જ્યાં) રહે છે તેને માણસના રહેઠાણની સરખામણી કરીને “દેશ” કહીએ, તે તે દેશ જવાને કાંઈ રસ્તો નથી. કેઇ એક માણસ છે એવું આપણે કહીએ, ત્યારે તરત તેનું શરીર આપણું લક્ષમાં આવે છે; હવે એજ રીતે આપણે બેલવા જઇએ કે “પરમેશ્વર” છે, તે લોકે એમ સમજે કે તેને શરીર હશે, જ્યારે તેને શરીર તો છેજ નહિ.
(૫૪) કબીર ચલ જાય થા, પુછ લિયા એક નામ;
ચલતા ચલતા તહાં ગયા, જહાં ગામ નામ નહિ ઠામ.
હું ઇશ્વરની રાહમાં ચાલ્યો જતો હતો, ચાલતાં ચાલતાં મેં એક માણસ પાસે ઇશ્વરનું નામ પુછી લીધું. પછી તે નામ જપતે જપતે આગળ ને આગળ ચાલ્યા કીધો, ત્યારે આખરે હું ત્યાં જઈ પહોંચ્યા, જ્યાં કોઇ ગામ નહિ મળે, કાંઇ રહેવાનું નહિ મળે, ને કોઇનું નામ નિશાન નહિ મળે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૫૫)
કૈતક દેખા દેહ બિન, રવિ સસિ અિન ઉર્જાસ; સાહેબ સેવામે રહે, બેપરવા હિં દાસ. આ અજાયબ જેને દેખાવ મેં શરીર વગર જોયે. મારી છિદ્ર અને મન મળે નહિ થઇ ગયલાં હતાં, તેવી હાલતમાં મેં આ અન્નયમ જેવા દેખાવ જોયા. અને એ દેખાવ જોવાને માટે સૂર્ય, ચંદ્રનું અજવાળુ પણ ત્યાં નહિ હતું; પછી હું નોકર માફ્ક માલેકની સેવામાં રેહવા લાગ્યા, તે આ દુનિયાનાં સર્વ કામેા તે સર્વે વાતા વિષેની મારી ફીકર ચિંતા મટી ગઇ.
(૫૬)
ધરતિ ગગન પવન નહિ, નહિ' તુખ્ખા નહિ'તારક તબ હરિકે હરિજન થા, કહે કશ્મીર ખિચાર.
૨૦
જ્યારે પૃથ્વિ, પવન, આસમાન કાંઇ નહિ હતું ને તુંબડુ કે તેને તાર કાંઇએ નહિ હતું, ત્યારે માત્ર ઇશ્વર કે ઇશ્વરને ભગત તેા હતેાજ, એવુ` મારૂ કહેવુ' છે, જે માટે તું વિચાર કર.
(૫૭)
દેખા એઈ અગમ ધની, મહિમા કહી ન જાય; તેજ પુજ પ્રગઢ ધની, મનસે રહા સમાય.
મે' તે માલેકને જોયા, જેને ઇટ્રિએ પેાહેાંચી શકતી નથી ને તેને મહિમા ચાને મેટાઇની વાત માહાડેથી કહેવાઇજ શકાતી નથી, તે પ્રકાશના જથ્થા હૃદયમાંજ સમાઇ રહ્યા, એટલે કે તે માત્ર અનુભવમાંજ રહેલા છે, ચાને જે કાઇ અનુભવે તેજ જાણી શકે છે.
(૫૮ ) ક્રિષક દેખા જ્ઞાનકા, શૈખા અપરમ દેવ; ચાર વેદકા ગમ નહિ, તહાં કબીરા સેવ.
જેને જોવાથી સર્વે ચીજો ને વાતા જણાય છે, તે દીપક મે... જોયા;
અને તેને, કદીએ સરખામણી નહિ કરી શકાય એવા ઇશ્વર તરીકે મેં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈશ્વરને કબીરે કેમ જે.
પિછા, અને ચારે વેદો જેની વાત સમજાવી શકાય નથી, તે ) સાહેબની સેવામાં હું ખડે રહ્યો.
(૫૯) કન્ડ ઉપર બસત હય, મેરા સાહેબ સહે; જાકે રૂપ ન દેખ હય, સે અંતર મિયા મોહે.
કંથને મથાળે, (યાને જરશ્તીઓમાં જેને ગરેથમાંન કહે છે તેની ઉપર) જે રહે છે તે મારે સાહેબ છે, અને જેને આકાર, લીટી કે આકૃતિ કાંઈએ નથી, તે (ઈશ્વર) મને મારા (અંતર) માંજ મળે.
(૬૦) મેં થા, તબ હરિ નાહિં, અબ હરિ હય મેં નાહિં; સકલ અંધેરા મિટ ગયા, દિપક દેખા માહિં.
હું અમુક માણસ છું.” એવું જ્યાં સુધી મને દેખાતું હતું, ત્યાં સુધી મને ઇશ્વરનાં દર્શન થતાં નહિ! હાલ મને પરમાત્માનાં દર્શન થાય છે ત્યારે “હું અમુક માણસ છું,” એવું મને દેખાતું નથી; ઇશ્વરરૂપી દીપક મારાં હૈયામાં મેં જોયે, ત્યારે મારે પિતાને અને સારી દુનિયાને લગતી કઈબી વાત વિષે મને અજાણપણું રહ્યું નથી.
(૬૧) કરતમ કરતા ના હતા, ના હતા હાટ ન પાટ; જા દિત કબીરા રામજન, દેખા ઔઘટ ઘાટ.
જ્યારે હું (કબીર) ઇશ્વરને સેવક થયો, ને જ્યારે હું અચળ પદને પા ચાને કદી નાશ ન પામે એવાં સ્થાને પુગ્યો, ત્યારે હાટ અને પાટ તથા કર્તા અને કર્મ સઘળું મારાંમાંથી ચાલી ગયું. અર્થાત જ્યારે અંતર આત્માનું ભાન થાય છે ત્યારે તેને બહારને સંસાર તથા કર્તા-કર્મ સઘળું મળે નહિ થઈ જાય છે, એટલે કે જેનાર “હું” જુદે, ને જેવાની “વસ્તુ” બીજી સામે હોય એવું કશુંએ ત્યાં હોતું નથી
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
કબીર વાણી.
(૬૨) ગુન ઇંદ્ધિ સહેજે ગઇ, સગુરૂ ભયે સહાય; - ઘટમેં બહા બિરાજયા, બક બક મરે પલાય.
પરમેશ્વર સાથે ખરેખર મેલાપ કરાવી શકે એવા ગુરૂએ જ્યારે મને મદદ કીધી ત્યારે, મારા સર્વ તમે-ગુણ જતા રહ્યા, સર્વ રજોગુણે જતા રહ્યા, ને સર્વ સત્વ-ગુણો પણ (થડે વાર) મળે નહિ થઈ ગયા, તેથી મારી છયે ઇન્દ્રિઓ પણ જતી રહી ને એ બધું જે થઈ ગયું, તે મારી કાંઈ કેશથી નહિ થયું, પણ પિતાની મેળેજ થઈ ગયું. સર્વ ગુણે ને સર્વે ઇક્રિએ જતી રહી, ને હૈયામાં પરમાત્મા બિરાજેલા દેખાયા, તેમની સાથે રૂબરૂમાં મેલાપજ જ્યાં થયો, તે હવે પરમેશ્વર માટે વિશેષ બલવાની જરૂર રહી નહિ.
(૬૩) કબીર, હદકા ગુરૂ હય, બેહદકા ગુરૂ નહિં;
બેહદ આપે ઉપજે, અનભવકે ઘર માંહિં. કબીરજી કહે છે કે, હદ છોડવવા માટેજ ગુરૂની જરૂર છે. પછી બેહદમાં ગુરૂની જરૂર રહેતી નથી; બેહદ પિતાની મેળેજ પિતાના આત્માનુભવથી પ્રાપ્ત થાય છે.
(૬૪) નિરાધાર સે સાર હય, નિરાકાર નિજ રૂપ; નિશ્ચલ જાકે નામ હય, ઐસા તત્વ અનૂપ,
આ સંસાર આકારવાળે આપણને દેખાય છે, છતાં તે નાશવંત હોવાથી નિરાકારજ છે. આ આપણું શરીર પણ તેજ રીતે નિરાકાર છે. જે હમેશાં રહેવાવાળું તત્વ છે તેજ તત્વ ખરૂં નામવાળું છે, અને તે તત્વની ઉપમા કંઇ આપી શકાય તેમ નથી, યાને તેને નામ નિશાન છેજ નહિ.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે તવને તું તેિજ અનુભવ
(૬૫) સુરતમેં મૂરત બસે, મૂરતમે એક તત
તા તત સત બિચારયા તત્વ તત્વ સે તત. શુધ્ધ ધ્યાન અથવા સમાધિમાંજ પરમેશ્વરની ખરી મૂર્તિ દેખાય છે. એ મૂર્તિ એવી છે કે તેનું વાણુથી કંઈ વર્ણન કરી શકાતું નથી, તેથી તેને
તત”નું નામ આપવામાં આવે છે તે “તત”ને વિચાર કરતાં અંતે એમ માલુમ પડે છે કે આ આખા વિશ્વનું મૂળ તત્વ તે “ત” જ છે, અને જે તો દેખાય છે તે માત્ર તેજ “ત”નાં રૂપાંતર છે.
છે એ તત્વ બિચારકે, રાખે હૈયે સાય; સે પાનિ સુખકે લહે દુઃખ ન દરસે કેય.
એ તત્વ શું છે તેને વિચાર કરી, તે તત્વને જે પિતાનાં હૈયામાં અનુભવે અને રાખે, તે માણસને સુખ જ મળે ને તે કઈપણ જાતનું કુષ્ટ અનુભવે નહિ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-
મe.
I
'
'
જીવ વિષે.
(૬૭) બિન બીજા વૃક્ષ હય, બિન ધરતી અંકુર; બિન પાની રંગ હય, તહાં છવા મુર. •
જ્યાં બીજ વગરનું ઝાડ છે, જ્યાં ધરતી વગર ચાને ભય વગર કુટી નીકળેલ પીલે ઉગે છે, જ્યાં પાણી વગરનો રંગ છે, ત્યાં જીવનું મુળ છે. અર્થાત-જીવ જ્યાંથી નિકળે છે ત્યાં આકાર, રંગ કે જગ્યા જેવું કાંઈ નથી, યાને જે સર્વનું મુળ (પરમેશ્વર) જેનું રૂપ, રંગ કે આકાર જેવું નથી તેમાંથી જીવનું પ્રગટ થવું હોય છે.
(૬૮). હમ વાસી વહાં દેશકે, જહાં ગાજ રહા બ્રાન્ડ;
અનહદ બાજા બાજીયા, અવિચલ જત અખંડ.
જીવ ત્યાંના રહેવાસી છે, કે જ્યાં “શબ્દ બ્રહ્મ” યાને સૃષ્ટિના જાહેર થવાની પેહલ્લી શરૂઆતની હાલત, જેને હિંદુ શાસ્ત્રમાં “શબ્દ બ્રહ્મ અને જરથોસ્તી ધર્મશાસ્ત્રમાં “અહુનવર” કહ્યો છે, તેનો નાદ (અવાજ) થતો હોય છે, જ્યાં તે હદ વગરનું વાછત્ર વાગ્યા કરે છે, અને જ્યાં નિરંતર (યાને એક સરખી રહેલી અખંડ)ને હંમેશ બળતી જોત છે, તે જીવનું રહેઠાણ છે.
| (૬૯) આયા એકહિ દેશસેં, ઉતરા એકહિ ઘાટ, બિચમે બધા હે ગઈ, સે હે ગયે બારેબાટ.
તે એક દેશમાંથી યાને પરમાત્મામાંથી બધા જીવો આવ્યા છે, એને એકજ ઠેકાણે યાને આ સ્થળ (ખાકી) દુનિયામાં ઉતર્યા છે, પણ નીચે આવતાં મધ્યમાં, યાને જુદાં જુદાં ભૂવનમાંથી પસાર થતાં તેઓ ઉપર આપદા આવી પડી, ને તેથી તેઓ એક બીજાથી જુદા પડી, છુટા વિખુટા થઈ ગયા.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૦) હમ વાસી વહાં દેશકે, જહાં જાતવરણ કુળ નાહે શબ્દ મિલાવા છે રહા, પર દેહ મિલવા નાખે. આપણે (જીવ) અસલમાં તે, તે એકજ દેશના રહેવાસી છીએ કે જ્યાં જાત, વર્ણ, કે કુળ (ઉંચ યા હલકું) જેવો તફાવત કાંઈએ નથી. ત્યાં તો માત્ર “શબ્દ”થીજ મેલાપ યાને એકત્ર થઈ શકાય છે. આ સ્થૂળ શરીરથી ત્યાં એક થઈ શકાતું નથી. (એ સ્થિતીમાં માત્ર મહાત્માઓજ રહી શકે છે).
(૭૧) ગેબી આયા ગેબસે, ઔર યહાં લગાઈ એબ
ઉલટ સમાનાં ગેબમે, તો મિટ જાય સબ એબ.
આ અણદીઠ જીવ, ઈશ્વરમાંથી નિકળે છે પણ આ નાશવંત જગ્નમાં આવવા અને કાર્યો કરવા માટે પોતા ઉપર અનેક પ્રકારનાં શરીર ધારણ કર્યા છે, તેથી તેનામાં દુર્ગ છે ને ખામીઓ પેદા થઈ છે. એ જીવ, શરીર સાથે એટલે લપટાઈ ગયું છે, કે શરીરના સર્વ દે (અવગુણો) તેને લાગુ પડયા છે તે વિષયે તરફ દેડે છે, ને વિષયમાં તેને લય થયા કરે છે, તેને બદલે જે તે જીવ ઉલટ ચાને–ઇશ્વર તરફ દેડે ચાને દીલ લગાડે, ને ઇશ્વરમાંજ તેને લય થાય, તો તેની સર્વ ખામીઓ મટી જાય.
(૭૨) કબીર! જાત જાતક પાહેના, જાત જાતમે જાય,
સાહેબ જાત અજાત હય, સે સબમે રહે સમાય.
શરીર ધારણ કીધા પછી જીવ પોતાનું પ્રગટીકરણ આગળ વધારવાને આ દુનિયામાં આવે છે ત્યારે જુદી જુદી જાત, વર્ણ ને કુળ, નિચ કે ઉંચમાં, પિતાની આગળી કરણ મુજબ અવતરે છે, અને નર કે નારીને દેહ ધારણ કરે, પણ ઇશ્વરને જોત-વર્ણ કે નર-નારી જેવું કાંઈએ નથી, તેથી (પરમાત્મા) જગતમાં સર્વ ઠેકાણે અને સર્વ આકારે કે શરીરમાં સમાઈ રહ્યા છે યાને હાજર છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૭૩) કરી કરામત જગતકી, રાજ રીત અંધાના
સાહ્ય ક્યિ તાહે સપકે, આ૫ છુપે કરી આન,
પરમેશ્વરે જગત પેદા કીધી, અને જગતને ચલાવવા કાયદાઓ મુકરર કીધા તે પછી તું (જીવ)ને વૃધ્ધિ કરવાને માટે, યાને તારૂં પ્રગટિકરાણુ આગળ ચલાવવાને, જગતને તારે હવાલે સોંપીને, તારી ઉપર પિતાને સહાય નાંખે અને પછી પોતે ઇશ્વર નજર આગળથી છુપાઈ ગયા.
(૭૪) એક બુંદ તે સબ કિયા, નર નારીકા નામ; સે તું અંતર જ લે, સકળ સ્થાપક રામ. તે એક મુળ યાને પરમેશ્વર છે, જેમાંથી આ બધું છે, અને નર-નારી, એવાં નામે બન્યાં છે, તે પરમેશ્વર સર્વ વ્યાપક થઇને બધે રહ્યો છે, તેને તું તારા અંતર (હૈયા)માં શોધ.
(૭૫) એક બુંદ તે સબ કિયા, એક દેહકા ખિસ્તાર;
સે તું ક્યું બિસારીયા, અંધે મુંજ ગમાર? તે એક મુળે (પરમેશ્વરે) આ બધાં જગતનું વિસતાણું કીધું છે; આ જગત છે તે ઇશ્વરનું મેટું શરીર છે, અને આપણું સર્વે તે એક મોટા અંગના માત્ર ભાગે છઈએ, અને તેનાથી જ જીવીએ છીએ, યાને આપણું જીંદગીને આધારજ ઇશ્વર છે, ત્યારે તેને, એ આંધળા, મૂર્ખ અજ્ઞાની! તું કાં વિસરી ગયો?
સબ ઘટ સિત્તર રામ હય, ઐસા આ૫ સે જાન; આપ આપસે બંધીયા, આપે ભયા અજાણ
સર્વ આકારે અને શરીરમાં પરમેશ્વર છે એવું તું તારી મેળેજ જાણી લે; તું તારી મેળેજ પિતે બંધાઈ ગયું છે તેથી “તું પતે કેણ છે?” એ વાતથી તુ અજાણ થઈ ગયું છે, અને તે તું ભૂલી ગયા છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનું ઇશ્વરને ભુલી જવું.
(૭૭) પાંચ ઘાટકા પિંજરા, સો તે અપના નહિ;
આપના પિંજર તહાં બસે, અગમ અગોચર માંહિ. પંચ ભૂત યાને પાંચ મૂળ પદાર્થો, પૃથ્વિ, પાણી, અગ્નિ, હવા ને આકાશનું બનેલું આ શરીર, તે કાંઈ આપણું હંમેશનું રહેઠાણ નથી. આપણું શરીર એટલે આપણું ખરૂં પિતાપણું ખરું સ્વરૂપ તે તે જગ્યા છે, જેને આ ઇઢિઓથી પહોંચી શકાતું નથી, ને જોઈ-જાણી શકાતું નથી ત્યાં છે યાને પરમેશ્વરમાંજ છે.
(૭૮) સગા હમારા રામજી, સહદર હય પુની રામ;
ઐર સગા સબ સગમગા, કેઈ ન આવે કામ.
આપણે, (જીવન) ખરે સગે પરમેશ્વરેજ છે, આપણે ભાઇભાડું પણ તેજ છે; બાકીના બીજા કહેવાતાં બધાં સગાં વહાલાંઓ માત્ર નામનાજ અને પિતાના સ્વાર્થનાજ છે, કઈ જરાએ કામ આવવાનું નથી.
(૭૯) ચલ ગયે સે ના મિલે, કિસકે પુછું બાત;
માત પિતા સુત બાંધવા, જુઠા સબ સંગાત. જેઓને હું પુછું છું, તેઓ કહે છે કે હમારાં સગાંવહાલાંઓ ચાલી ગયાં તે કઈ પાછાં મળતાં નથી; માટે મા, બાપ, છોકરો કે ભાઈ એ સર્વ “મારાં છે,” એમ સમજવું એ માત્ર બે ખ્યાલ છે.
(૪૦) કયા કિયા હમ આયકે, ક્યા કરેંગે જાય?
ઇતકે ભર્યું ન ઉતકે ભયે, ચલે સે કુલ ગમાય. આપણા જીવે આ છે દુનિયામાં) આવી શું કીધું, અને મરણ પછી ત્યાં જઈ શું કરવાના હતા ન તો આપણે આ દુનિયાના થયા, કે ન તે પેલી દુનિયાના થયા, અને એ રીતે જેઓ ગયા, એટલે કે “હું કેણ છું” એ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
જાણ્યા વગર જેઓ ગયા તેઓએ પિતાના મુળને ગુમા, ચાને ઈશ્વરને ગુમાવ્યું. (પિછાણી શક્યા નહિ)
(૮૧) કબીર! યા તન જાન હય, શકે તે ઠેર લગાય
કે સેવા કર સંતકી, કે શેવિંદ ગુણ ગાય. કબીર! આ તારૂં શરીર તે ચાલ્યું જવાનું, માટે જ્યાં સુધી તે હાથમાં છે ત્યાં સુધી તું સાધુ સંતની સેવા કર, અને ઈશ્વરના ગુણ ગાઈ તેને પિછાણવાને યત્ન કર.
(૮૨) કહાં જાય કહાં ઉપને, કહાં જરાયે લાડ?
ન જાનું કિસ રૂખ તલ, જાય પડેગે હાડ. તું શા માટે એટલો બધે લાડ તારાં શરીરને લડાવે છે? કયાં ઝાડની નિચે તેનાં હાડકાં જઈને પડશે તે પણ તું જાણતો નથી?
(૮૩) આજ કાલ દીન પંચમે, જંગલ હેગી બાસ; ઉપર લેક હિ ફિરંગે, ઢેર ચગે ઘાસ. આજે કાલે યા પાંચ દિવસ પછી પણ, તું જંગળને રેહવાસી થવાને, ને તારી મટ્ટી જ્યાં પડી હશે તે જગા ઉપરથી લોકે ફિર હર કરશે, અને ઢેરો ચારો ચરશે.
(૮૪) રામ નામ જાજે નહિ. કિયા ન હરિસેં હેત;
તાસે જનુની ભારે મુંબ, પથ્થર પડયા પેત.
ઇશ્વરનું નામ શું છે તે તે જાણ્યું નહિ, ને માલેક સાથે તારું દિલ લગાડ્યું નહિ, તે તારી માતાને પેટે તું પથ્થરજ પેદા પડેલ ગણાય, અને તે ગરીબડીએ તારે ભાર ફેકટજ ઉપાડેલો કહેવાય.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવે આવીને શું કીધું?
ર૯ (૮૫) હરિકી ભકિત બિના, ધિક જીવન સંસાર
Úવા કેર ઘેલા, જાત ન વાગે વાર. ઇશ્વરની ભક્તિ કર્યા વિના આ સંસારમાં તારા જીવનને ધિકકારજ છે; એ સંસારને ધુંવાડાના ગોટાની પેઠે ચાલ્યો જતાં વાર નથી લાગવાની. .
(૮૬) રામ બિસારે બાવરા, અચરજ કિ યેહ
ધન જોબન ચલ જાયગા, અંત હેયગી ખેહ.
તું જેને “મારૂં ધન,” “મારી જુવાની.” કહે છે તે સર્વ તે અંતે નાશ પામવાનાં, ત્યારે બીજી કહે છે કે મને ભારે અજાયબી લાગે છે કે તું ઇશ્વરને કેમ ભુલી ગયે?
(૮૭) મનખા જનમ તેમુ દિવે, ભજવે હરિ નામ; કહે કબીર ચેત્યે નહિ, લાગો રહિ કામ?
માણસને જન્મ તને આપે તે ઇશ્વરનું સ્મર્ણ કરવા માટે જ; આ વાત તેં કેમ લક્ષમાં રાખી નહિ, ને બીજા (નકામાં) કાર્ય કરવા કાં લાગ્યો?
(૮૮) મનુષ્ય જન્મ કે દિયે ભજવેકે ગેવિંદ તું અપને કરને આપકે, કહાં કહાં બંધાયે કંઇ? માણસને અવતાર તને મળે, તે ઈશ્વરને ભજવાને અને પિછાણવા માટે, ત્યારે તું તે ઉત્તમ કાર્ચ) નથી કરતો ને બીજાં નકામાં ફંમાં પડી, તારા પિતાના હાથે તું કાં બંધાઈ જાય છે?
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૮૯). મનુષ્ય જન્મ તે દુર્લભ હય, નહિ વારમ વાર; તરવર તે ફલ ગિર પડે, બહેર ન લાગે ડાર
જેમ ઝાડ ઉપરથી એક ફળ નિચે તુટી પડ્યું તે ફરીથી ડાંખળીને વળગી શકતું નથી, તેમજ મનુષ્ય અવતાર પણ મેળવવાને એટલો દુર્લભ છે કે તે ફરીથી મળતો નથી.
(૯૦). કાસે સે નિંદભર જાગી જપ મોરાર;
એક દિન ઐસે સેગે, લાંબે પાંઉ પસાર.
એ દુર્લભ (મનુષ્યને) અવતાર મળ્યા પછી તું શા માટે ઉધાય છે? તું જગાય એટલું જાગ, ને જાગતે રહી ઇશ્વરનો જપ બને એટલે કર; હાલ ઉંધવાની શી જરૂર છે? એક દિવસ ઉંઘવાને તે આવવાને છેજ ત્યારે લાંબા પગ કરી ઉંઘવાનું જ છે.
(૯૧) કબીર! કેવલ નામકેજબ લગ દિવે બાત;
તેલ ઘટા બાતી બુજી, તબ સે દિન રાત. - હું કબીર કેહવાઉં છું, તે જ્યાં સુધી આ દીવો બળતો રહે છે ત્યાં સુધીજ; એકવાર તે દીવા માટેનું તેલ ઘટયું ને બત્તિ બુજાઈ ગઈ, ત્યારે તે પછી રાત ને દિવસ ઉંઘવાનું જ છેજ.
| (૯૨) મન તું મૈસા બાવરા, તેરી શુદ્ધ કર્યું છે? મત આયે સિપે ખડા, જલતે બેર ન હેય.
મનુષ્ય માત્રનું મન કેવું દધું ખાધું છે? તારી શુદ્ધિ તેં કેમ બેઈ દીધી છે? કાળ તારે માથે ભમે છે ને તને મરતાં પળને વાર લાગવાને નથી!
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્ય જન્મ શા માટે માન્ય છે?
(૯૩) મન અપના સમજાઈ લે, આયા ગાફેલ હય બિન સમજે ઉઠ જાયગા, કેકટ ફેર તેય. જન્મ લીધા પછી તું સમજી શકતા નથી કે “હું કેણ છું?” અને સમજ્યા વિના તારૂં અવસાન થશે તે તારૂં જનમવું ફેકટ જશે, માટે મનને સમજાવી તારા કાબુમાં લે, કે “હું કોણ છું” તે તને સમજાય.”
(૯૪) મનખા જન્મ પાય કે, ભજીયે ન રઘુપતિ રાય,
તેલી કેશ બેલ જવું, ફિર ફિર ફેરા ખાય. માણસને જન્મ પામી, જે તું ઈશ્વરને નહિ ભજે, તે ઘાંચીને બળદ પેઠે ચાલુ જન્મ-મરણના ફેરા તને ખાવા પડશે. અર્થાત ઘાંચીના બળદ, જેમ અંધારામાં ગોળ ગોળ ફરી ફરી, જ્યાંને ત્યાં જ રહે છે તેમ માણસ, જ્યાં સુધી પરમેશ્વર તરફ દિલ લગાડી પોતાનું ખરૂં સાર્થક કરતો નથી, ત્યાં સુધી તેને અનેક વાર આ ખાકી દુનિયામાં આવી જન્મવા-મરવાનાં દુઃખ વેઠવાં પડે છે.
(૯૫) જગ સાશ દરિદ્ર ભયા, ધનવંત માયા ને કેય, - ધનવંત સેહિ જાનીયે, રામ પદાર્થ હોય.
જતનાં બધાં લોકે નિર્ધનજ છે. ધનવાન કેઈ થયું નથી. ધનવાન તે તેને જ જાણિયે કે, જેને ઇશ્વરનો સમાગમ થયો હોય.
રામ નામકી લૂટ હય, લૂટ શકે તે લૂટ, પિછે કે પસ્તાયો, જબ તન જાગે છુટ.
ઇશ્વરનાં નામની લૂટ લાગી છે, તારાથી ભૂટાય એટલું લૂટ, નહિતો પછી જ્યારે મરણ આવશે ત્યારે તને પસ્તાવો થશે, કે તારાથી કાંઈજ બન્યું નહિ.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૯૭) કાલ કરે સે આજ કર, આજ કરે સે અબ
અવસર બિતા જાય તે, ફિર કરેગે કમ?' જે કામ તું કાલે કરવાનું હોય, તે આજેજ કરી લે, અને આજે કરવાનું હોય તે હમણુંજ કરી લે તક જતી રહ્યા પછી કેમ કરશે?
(૯૮) કાલ કહે મેં કાલ કરું, આગે વિસમી કાલ;
દો કાલકે બિચ કાળ હય, શકે તે આજ સંભાળ. કાલેબી કહેશે કે હું કાલે કરીશ, અને એવી કાલે (દીવસે) નિકળી જશે, પણ એ “આજ ને કાલની વચ્ચે જે કાળ છે તેને વિચાર કર, ને બની શકે તો આજેજ કામ કરી નાંખ.
(૯૯) આજ કહે હરિ કાલ ભજું, કાલ કહે ફિર કાલ આજ કાલકે કરતેહિ, અવસર જાતી ચાલ.
આજે તું કહે છે કે કાલે હરિની જપ કરીશ; કાલે પણ તું એમજ મનમાં કહે છે કે આવતી કાલે (તે જરૂર) કરીશ; એમ “આજ-કાલે” કરતાં કરતાં વખત તો વહી જશે ને તારી તક તારા હાથમાંથી જતી રહેશે.
(૧૦૦) કબીર! અપને પહેરે જાગી, ન પર રહીએ સોય;
ના જાનું છિન એકમે, કિસકા પેહરા હેય?
માટે હું કબીર કહું છું કે આ તારી તક છે તેટલાં જાગૃત રહી તારું કામ કરી લે, ને સુઈ ના રહે. એક પળમાં શું થશે તે તું જાણતા નથી?
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
તારું કામ આજેજ કરી લે.
3
33
(૧૦૧). હરિ હરિ કર હુશયાર રહે, કુડી ગેલ નિવાર;
જો કે ચલનાં તું જે, સેહિ પંથ સંભાર. ઇશ્વરનું સ્મર્ણ કરતો તું જાગ્રત રેહ, બીજું બધું નિવારી મુક, જે ઠેકાણે તને પહોંચવાનું છે, તેને જ માર્ગ તું પકડી રાખ.
(૧૨) દિન ગમાયા દુનિયામે, દુનિયા ચલી નો સાથ
પાંય કુહાડા મારિયા, ગાફેલ અપને હાથ. દહાડા, દુનિયવી ખટપટમાંજ રોકી દુનિયાની ચીને ભેગી કરવામાં તારો અમૂલ્ય વખત ગુમાવ્યો, પણ તે વસ્તુઓ તે તારી સાથે આવી નહિ; એ રીતે, એ ગાફેલ માણસ, તું તારા પગમાં કહાડી મારી.
(૧૦૩). કબીર! ગુજરી ભિખક, સૈદા લિયા બિકાય;
ખોટી બાંધી ગાંઠડી, અબ કછુ લિયા ન જાય. એ કબીર! બજારને ઝેહેરી દે તેં વેચાતે લીધે અને એવી બેટી માલમતા ભેગી કીધી તો તે (મરતી વેળા) સાથે હવે કેમ લઈ જવાય ?
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા,
(૧૪) હરિકી ભકિત કર, તજ માયાકી ચેજ; મેર બેર ન પાઈયે, મનખા જનમકી મોજ. (૧) માયા એટલે જે વસ્તુ ભૂત, ભવિષ્ય
વર્તમાન આદી ત્રણ કાળમાં છેજ નહિ
તેને છે એમ માનવું તે માયા. (૨) ઈઢિઓને મેજ આપતી વસ્તુઓ, સુખ
આપનારી છે, ને તે સુખ ખરૂં છે યાને
હમેસાં ટકનારૂં છે એમ માનવું તે માયા(૩) જીવની આસપાસ ઘેરે નાંખી, તેનું
(આત્મસ્વરૂપ) પિતાનું ખરૂં સ્વરૂપ જોતાં
અટકાવ કરે છે, તે માયા. માયાની ખોટી વસ્તુઓની ઇચ્છા તું મુકી દે અને પરમેશ્વરની સેવા કર, કારણ કે મનુષ્યના અવતાર રૂપી મજાહ ફરી ફરીથી મળતી નથી; તે મેળવવાને બહુ મુશકેલી પડે છે.
(૧૫) બીર! માયા પાપની, હરીએં કરે હરામ; મુખ કુડિયાલી કુમતકી, કહેને ન દે રામ.
ઓ કબીર! આ જગ્નની અંદર રહેલી માયા એવી તો પાપી છે કે તે માણસને ઇશ્વર તરફ નિમકહરામ બનાવે છે; એ કાળાં મેહડાની એવી દુષ્ટ છે કે, લેકને ઈશ્વરનું નામ લેવા દેતી જ નથી.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાનું સ્વરૂપ.
(૧૦૬ )
મેં જાનુ' હરિકા સિધુ, માં મનસે અહિ માસ; હરિ બિચ પાડે આંતરા, માયા અહિ પિચાસ.
(કબીર કહે છે કે) હું નહ્યું કે હું પરમાત્માને મળું, ને તે માટે મનમાં મોટી આશા રાખતા, પણ માયા એવી ભુતની કે હું તેનાપર ધ્યાન લગાડવા જાઉ' ને તે વચ્ચે આવી, આડા અંતર કર્યા કરે.
(૧૦૭)
માયા માથે શિંગડાં, લખા નવ નવ હાથ; આગે મારે શિંગડાં, પિછે મારે લાત.
૩૫
માયાને માથે નવ નવ હાથ જેટલાં લાંબા શિંગડાં છે; તેની સામે ગયા તા શિંગડાં મારે, ને પછવાડે લાગ્યા તેા લાત ઝાર્ડ, આમ બન્ને તરફથી માણસને તે મારે છે..
(૧૦૮)
માયા તરવર ત્રિવિધકી, શેક દુઃખ સંતાપ; શિતલતા સ્વપને નહિ, કુલ ફીકા તન તાપ.
માયા, એક ત્રણ ડાળીનુ ઝાડ છે, જેમાં દિલગીરી, દુ:ખ અને ખળાપા, એ ત્રણ અવગુણા ભરેલા છે; તે ઝાડથી માણસને સ્વપ્નામાં પણ ચાને કદીએ શાંતિ મળતી નથી; તેનાં ફળ સ્વાદ વગરનાં છે ને શરીરમાં દુ:ખજ ઉત્પન્ન કરે છે.
( ૧૦૯ )
કબીર! માયા ઐહિની, માંગી મિલે ન હાથ; મન ઉતાર જુઠી કરે, તબ લગ ડોલે સાથ.
એ કબીર! એ માયા ઘણીજ માહુ પમાડનારી યાને લલચાવનારી છે, તેને માંગવાથી ચાને શેાધવા જતાં તે હાથ આવતી નથી; મન દુનિયાંમાંથી ઉતરી જાય અને દુનિયાં આખી જુઠી દેખાય, છતાં માયા તા સાથેની સાથેજ રહે છે, તે કાંઇ માણસને છેડતી નથી.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
કબીર વાણું.
(૧૧૦) કબીર! માયા સાંપની, જનતાહિકે ખાય;
ઐસા મિલા ન ગારૂડી, પકડ પિંઠોરે બાય. જેમ સર્પની માદા પોતાનાં જનેલાં બચ્ચાને ખાઈ જાય છે, તેવી માયા સાંપન છે; પણ એ કઈ ગારૂડી નથી મળ્યો કે જે એ (માયા) સાપનને પકડીને મારી હઠાડે.
(૧૧૧) માયાકા સુખ ચાર દિન, ગ્રહે કહાં ગમાર? સુપને પાયા રાજ ધન, જાત ન લાગે વાર.
સ્વપનામાં મેળવેલું રાજ ને ધન, પાછું જતાં રહેતાં વાર લાગતી નથી, તેવું માયાનું સુખ ચાર દિવસ જ હોય છે, તેવાં સુખને એ મૂર્ખ, તું શા માટે પકડે છે?
(૧૧૨) કરક પડા મેદાનમેં, કુકર મિલે લખ કેટ; દાવા કર કર લડ મુરે, અંત ચલે સબ છોડ.
મેદાનમાં હાડકાં પડેલાં હોય તે ઉપર જેમ લાખો ને કરડે કુતરાઓ આવી મળે છે, ને “તે મારૂં છે” એ દાવો કરી એક બીજા સાથે લડીને માર્યા જાય છે, તેમ માણસ, આ જગ્નની માયા રૂપી વસ્તુઓ માટે, સુખ ને રંજ ઉઠાવી, અંતે તે સર્વ છોડી ચાલતા થાય છે.
(૧૧૩). હસ્તી ચઢ કર જે ફિરે, ઉપર ચરર ચલાય;
લેક કહે સુખ ભેગ, રહે તો જખ માંય. હાથી ઉપર બેસી, છત્રપતિ થઈ જેઓ ફરે છે ત્યારે જે રાજા ચા બાદશાહ જેવા છે, તેઓ માટે લેકો કહે છે કે તેઓ સુખ ભોગવે છે, પણ તે બિચારાઓ ખરેખર દેખમાં રહે છે ત્યારે તેઓને શું શું દુઃખે છે તે કોઈ જાણતું નથી.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાનું રૂપ કેવું છે ?
(૧૧૪) રામહિ ઘેરા જાનકે દુનિયા આગે દિન,
વેહ કિકે રાજા કહે, માયા કે આધિન.
ઇશ્વર વિષે હું કંઈ જાણું, દુનિયાને માથું નમાવીને જેઓ ચાલે છે ચાને દુનિયાની રીતે જ રહે છે, તેઓ જ પેલા (હાથી પર બેસીને ફરનારા) બિચારા કંગાળને, રાજા કહે છે; એ સર્વ માયાને આધિન હેવાથી જ થાય છે.
(૧૧૫) માયા ઐસી શંખની, સામી મારે શોધ " આપન તે રીતે રહે, દે ઔરન કે બેધ.
માયા એવી શંખણી છે, કે જે એમ સમજે છે કે આ બધું માયામય છે તેને પણ સામે ફસાવે છે; જગત માયા છે યાને મિથ્યા છે એમ તેઓ બીજાઓને બંધ કરે છે, પણ પિતે તો માયાની જાળમાં સપડાયેલા રહે છે યાને માયાને આધિન હોય છે, એ સર્વ માયાની ઠગબાજી છે.
(૧૧૬) સંસારસે પ્રીતડી, સરે ન એકે કામ; દુખધામે દેને ગયે, માયા મિલી ન રામ.
આ જગતના સંસાર સાથે પ્રીત લગાડવાથી, યાને સંસારની અંદર જ બધું મન પરોવેલું રાખવાથી, માણસનું એકે કામ સફળ થતું નથી; નથી માયા મળતી કે નથી ઇશ્વર મળતેં, સર્વ ચાલ્યાં જાય છે યાને બને તરફથી માણસ બેનસિબ રહે છે.
(૧૧૭) માયા કે માયા મિલે, લંબી કરકે પાંખ; નિનકી ચિને નહિં, કુટી ચારે આંખ.
માયાની ઈચ્છા રાખનાર સાથે માયા લાંબી પાંખ કરીને એવી મળી જાય છે, કે પેલા માણસની જાણે ચારો આખે (મન, હૈયું ને બને આંખ) કુટી જાય છે. તેથી તેને, બીજું કાંઇ નિર્ગુણ તત્વ જગતમાં રહેલું છે ચાને ઈશ્વર છે, એવું કશું સુઝ પડતું નથી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
- કબીર વાણું.
- (૧૧૮) ગુરૂક ચેલા બિખ દે, જે ગાંઠી હોય દામ,
પુત પિતા મારસી, યેહ માયાકે કામ પૈસા મેળવવાના લેભથી ચેલો પિતાના ગુરૂને ઝહેર આપે છે, ને દીકરે બાપને મારી નાંખે છે એ સર્વ માયાનું કાર્ય છે, યાને અણઘટતાં કાર્ય કરીને સુખ મળશે એવું માણસ સમજે તે માયા છે.
(૧૧૯) જે માયા સંતે તજી, મુંઢ તાહિ લલચાય; નર ખાય કર ડારે તે, સ્વાના સ્વાદ લે ખાય.
જે માયાને સાધુપુરૂષોએ છોડી દીધી તેને, મૂર્ખ માણસે લલચાઈને પકડે છે; જેમ માણસ ખાઈ રહ્યા પછી બાકી રહેલું એઠું બાહેર રસ્તામાં ફેંકી દે, તેને કુતરાંઓ સ્વાદથી ઉપાડી લે છે, તેમ સાધુપુરૂષએ છોડી દીધેલી (વિષયેની) ચીજોને, ભૂખ લોકે ખુશીથી ઉપાડી લે છે.
(૧૨) માયા હય દે પ્રકારકી, જે કઈ જાને ખાય;
એક મિલાવે રામકે, એક નર્ક લે જાય. માયાના બે પ્રકાર છે, અને તે જે કઈ સમજે, તે માયાને ખાઈ શકે; એક પ્રકાર યાને માયાને જે ઉંચ પ્રકાર છે તે માણસને ઈશ્વરની મુલાકાત કરાવે છે, જ્યારે બીજો (નીચલો) પ્રકાર તેને નર્કમાં લઈ જાય છે યાને દુઃખમાં નાખે છે.
(૧૨૧) ઉએ ડાલી પ્રેમકી, હરિજન બેઠા ખાય નિચે બેઠી વાઘની, ગિર પડે સે ખાય. પ્રેમની ડાળી જે ઉંચે છે તે ઉપર હરિજનજ બેસીને ખાઈ શકે છે, જ્યારે નીચે બેઠેલી વાધણ, જે કાંઇ ઉપરથી પડે છે તેટલું જ ખાઈ જાણે છે. સારાંશ કે હરિજન પોતાનું મન ઉંચ પ્રકારની માયામાં રાખે છે યાને
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાની ઠગબાજી.
પરમેશ્વરને મળવાની ઇચ્છા કરે છે, ત્યારે સાધારણ માણસા નિચલા પ્રકારની માયામાં પડયા રહી, ટ્રિના વિષયાનુ જ સુખ મેળવવાની ઇચ્છા કર્યાં કરે છે.
( ૧૨૨ )
માયા દાસી સંતકી, સાથકી શિર તાજ; સાથકી શિર માનની, સંતા સેહતી લાજ,
માયા, સાધુ પુરૂષની દાસી થઇ રહે છે, પણ અજ્ઞાનીનાં માથાનું તાજ અને છે; મૂર્ખ માણસની તે માનિતિ સ્ત્રી જેવી હાય છે, પણ સાધુસંતા પાસે આવતાં તેણી લજવાય છે.
( ૧૨૩ )
ફીર! માયા ડાકની, સખ કાઇકા ખાય; દાંત ઉપાડે પાપની, જા સંતા નેડી જાય.
૩૯
એ કબીર! એ માયા એવી ડાકણ છે કે તે બધાંને ખાઇ જાય છે, પણ સંતપુરૂષા જેએનું મન ઇશ્વર તર′′ લાગેલું. હાય છે તેને માયા લલચાવી શકતી નથી.
(૧૨૪)
એક હરિ એક માનિની, એક ભગત એક દાસ; દેખા માયા કયા ફિયા, ભિન્નભિન્ન કિયા પ્રકાશ
માયાના બે પ્રકાર છે, પહેલા (ઉત્તમ) પ્રકાર પરમેશ્વર તરફની માચા અને બીજો (અધમ) પ્રકાર તે સ્ત્રીએ (તરફના હવસ) છે; જે પરમેશ્વર તરફ જાય છે, તે ભગત થાય છે, જે સ્ત્રી તરફ ચાને ઇન્દ્રિઓનાં વિષયા તરફ ખેચાય છે તે નાકર બને છે, એવા એવા અનેક પ્રકારના માયાના ખેલે છે, તે તમે જીવે.
( ૧૨૫)
માયા દીપકે નર પતંગ, ભ્રમે ભ્રમે પડત; કહે કશ્મીર ગુરૂ જ્ઞાનસે, એકાં ઉખરત.
માયા ચાને ઇટ્રિએને ગમતી વસ્તુ, તે દીવા છે, ને તેની ઉપર ઝીપલાં માર્યાં કરતા માણસ, તે પત ંગિયું છે.
ઇંદ્રિનાં વિષયે વડે સુખ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
પામવાના વેહેમથી ઉપજતાં શરીર સંસારના દુઃખોમાં, માણસ હંમેશાં ડુબેલ રહે છે, અને તેમાંના ઘણુંએકના જીવ પણ નાશ પામી જવાનો ભયમાં પડેલા હોય છે. એ દુઃખમાંથી ને ભયમાંથી, જ્યારે માણસને સદગુરૂની મુલાકાત થાય છે, અને ગુરૂએ આપેલાં જ્ઞાનથી કોઈ એકાદને પરમેશ્વરની મુલાકાત થાય છે ત્યારે જ તે બચવા પામે છે.
અર્થાત–પતંગિયાંને એ વેહેમ લાગેલ હોય છે, કે હું દીવાને જઈને મળું તેજ મને સુખ થાય, ને નહિ તે નહિ, ને માણસને એ વહેમ લાગેલો હેય છે કે, મારી ઇન્દ્રિઓને મનપસંદ મેજ મને મળે ને મળ્યા કરતી રહે, તેજ મને સુખ થાય, ને નહિ તે નહિ. સુખ પામવાના વહેમથી પતંગિયું દીવા તરફ ને તેની ગરમીથી પીડાય, ને ગરમીથી પીડાય તે પણ પાછું નહિ હડે, ને બળતાને મળવા જાય ને એમ કરતાં દાઝી જઈ મરણ પામે.
માણસ પણ એવું જ કરે ને એવુંજ પામે; પિતાની ઇદ્રિને મનપસંદ મજ તે પહેલી વાર ભોગવે ત્યારે તે બેહદ સુખ પામે. બીજીવાર ભોગવે ત્યારે સુખ જરા ઓછું થાય, ને સાથે ડું જ દુઃખ આવી જાય; ત્રીજી વાર ભોગવે, ત્યારે સુખ જરા વધારે ઓછું થાય, ને દુઃખ જરા વધુ ઉપજે; એમ કરતાં કરતાં, અંતે એવું થઈ જાય કે પેલે ભંગ તે પુરે ભગવાય, પણ સુખ જરાએ નહિ થાય, ને દુખજ બધું થાય. દુઃખ શરીરનું ઉપજે ને સંસારનું ઉપજે, ને એક નહિ પણ અનેક દુઃખે ઉપજે, ને દરેક અસલ દુ:ખમાંથી બીજાં અનેક નવાં ઉપજે, એમ બીજાને બીજાં દુઃખ ઉપજ્યાંજ જાય; અને દુઃખને સીલસીલો એટલે લાંબે જાય કે અમુક દુઃખ, કયું સુખ ભોગવવા જતાં ઉપજેલાં માઠાં પરિણામમાંનું એક માઠું પરિણામ છે એ પણું નહિ સમજાય. એથી ઉલટું, ઇદ્રિને લગતું કેઇ અમુક સુખ માણસ ભોગવ ભેગવ કરે, તેથી શરીરનાં ને સંસારનાં જે જે દુઃખ થાય, તે બધાને જોઈ તે માણસ હેબતાઈ જાય, ને ફરી પેલું સુખ ભોગવવાનું છોડી દે, તે તે બચી જાય; નહિ તે માર્યો જાય. કારણ કે, દુર્ગણે સંખ્યામાં ને બળમાં વધ્યાં જાય,
જ્યારે સદગુણે સંખ્યામાં ને બળમાં ઘટયાં જાય, ને મનની શક્તિઓ પણ ઘટતી જાય; એમ કરતાં કરતાં એક વખત એવો આવે, કે જ્યારે મનના સર્વ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયામાં પડેલા જીવની કહાણી.
૧ સદગુણેને શકિતઓ જતી રહે, ને એવું જ્યારે થાય ત્યારે તે માણસને જીવ મરણ પામેલ કહેવાય.
એ પ્રમાણે ઇઢિઓના જેટલા વિષય છે, એટલા દીવા છે. અને માણસ પતંગિયા સમાન છે. માણસ એ વિષયે ભેગવવા જાય, તેથી તેને શરીર, સંસારને મનનાં દુખે થાય, અથવા તેનાં શરીર સંસાર, ને જીવ માર્યા જાય; એ ભેદ જ્યારે સદ્ગુરૂ મળે, ત્યારે માણસને સમજ પડે છે.
(૧૨૬) કબીર! માયા પા૫ની, લેભે લુભાયા લગ; પુરી કાહુ ન ભેગવે, વકે એહિ વિયેગ.
એ કબીર! એ પાપી માયાના લોભથી લોકે લલચાઈને ઠગાઈ જાય છે, એને કઈ પણ સંપૂર્ણ રીતે ભોગવી શક્યું નથી, ને કદી પણ કોઈ ભોગવી શકશે નહિ, એવી એની જુદાઈની વાત છે. અર્થાત–દુનિયવી માલમતા મેળવવા છતાં, માણસને ખરૂં સુખ તે મળતું નથી. જે ઈચછાથી એક ચીજ મેળવવાને ચા અમુક ભોગ ભોગવવાને માણસે શ્રમ ઉઠાવ્યું તે મળ્યાથી તેની તૃષ્ણ મટતી નથી, એટલે તે બીજી ચીજ માટે ઇચ્છા કરે છે, અને એમ અનેક જાતની ઈચ્છા કરી તેમાંથી સુખ મળશે એવું માને છે, એ રીતે માયાની ઠગબાજીમાં તે સપડાયા કરે છે, પણ ખરૂં સુખ તેને હાથ આવતું નથી.
(૧૭) તુણા સિચે ના ઘટે, દિન દિન બઢતે જાય,
જવાસાકા રૂખ જવું, ઘને મેઘ કમલાય. જેમ જવાસાનું ઝાડ, ઘણું વરસાદનાં પાણીથી કરમાઈ જાય છે, તેમ ઘણું પાણી પાવાથી, માણસની તૃષ્ણ એટલે ઇદ્રિના વિષય ભોગવવાની, અથવા પૈસો ટકો ભેગો કરવાની ઇચ્છા કાંઇ ઘટતી નથી, પણ જેમ માણસ ઇદ્રિના વિષયે ભોગવ ભેગવ કરે છે તેમ તેમ તે વિષેની ઇચ્છા ઘટવાને બદલે દિવસે દિવસે વધતી જાય છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨.
કબીર વાણું.
(૧૨૮) કામી અમૃત ન ભાવહિ, બિખ્યા લિની શોધ, જન્મ ગમાયા ખાધમેં, ભાવે હું પરમાઘ.
જે કામ પુરૂષ છે યાને જેનું મન ઇઢિઓના વિષયમાંજ ભમતું હોય છે, તેને અમૃત ભાવતું નથી યાને સાચી હંમેશની ટકનારી જે વસ્તુ છે તે ઉપર તેનું દીલ થતું નથી, તે તે નિરંતર ઇઢિઓનાં નવાનવા વિષયેની શોધમાંજ હોય છે અને તેઓને, મન ભાવતી રીતે ભોગવવા એટલે તો ચકચુર રહે છે કે તેમાંજ તે પિતાને જન્મ બરબાદ કરે છે.
• (૧૨૯) એક કનક અરૂ કામિની, ખિખ્યા ફલકુ પાય; દેખતહિસે બિખ ચઢે, ખાયે તે મર જાય.
એક પેસે, ને બીજું સ્ત્રી, એ બે વિષેની પેઠે જનાર પેહરી ફળ પામે છે. આ બે મહા માયારૂપી વિષયે છે કે જેને માત્ર જેવાથી માણસને ઝેહેર ચહડે છે ત્યારે તેની વૃતિ ફેરવાઈ જાય છે, અને જે તે વિષય ભગવ ભગવ કર્યા કરે છે તેઓને નારાજ થાય છે.
સાધે ઇન્દ્રિય પ્રબલજેસે ઉઠે ઉપાધ મન રાજા બહેકાવતે, પાંચે બડે અસાધ.
ઇદ્રિઓને વિષ પુરા પાડવાથી, તેઓ બહુ બળવાન થઈ જાય છે. અને માણસને દુઃખ ઉપજાવે છે; મન જે ઇન્દ્રિઓનો રાજા છે, તે ઇઢિઓને બહેકાવે છે જેથી તેઓ ઘણું બેખદ બની જાય છે, માટે કબીરજી કહે છે કે, ઇન્દ્રિઓને તું તારા તાબામાં રાખ.
હિંદુશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, માણસનું શરીર, તે એક ગાડી છે; તેને જોડેલા છેડાએ, તે પાંચ ઇન્દ્રિઓ છે; તે ગાડી ચલાવનાર તે મન છે, અને ગાડીમાં બેઠેલે ધણી, તે જીવ ચાને ખરે માણસ છે. ગાડીને ચલાવનાર ઘોડાઓને કાબુમાં નથી રાખતા, ત્યારે ઘોડાઓ મસ્ત બની, ગાડીને ગમે ત્યાં
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ માયા કેમ છુટતી નથી?
ઘસડી લઈ જઈ તેને તેમજ ગાડીમાં બેઠેલા માણસને નુકસાનમાં નાંખે છે, તેજ હાલત આ શરીરમાં બેઠેલા જીવની છે.
વિષના ભેગ ભેગવવાનાં, મનની અંદર થતા વિચાર અને કલ્પનાએથી, ઇઢિઓ ઉડે ઉડ થયા કરે છે, ને તેઓ શરીરને તે વિષય તરફ ખેંચી જાય છે, ને જેમ ગાડીને ઘોડાએ નુક્સાનમાં લાવી મુકે છે, તેમ આ ઇંદ્રિએ છુટી રેહવાથી, જીવને અને આખા શરીરને, આતમાં ને દુઃખમાં લાવી નાંખે છે. તેથી જ્યાં સુધી માણસ પિતાના મન ઉપર કાબુ રાખી ઇટિઓને રેક રોક કરતો નથી, ત્યાં સુધી તેને દુઃખ આવ્યાજ કરે છે.
(૧૩૧) માયા માયા સબ કઈ કહે, માયા કહિયે સાય;
જે મનસે ના ઉતરે, માયા કહિયે સાય. જગત મિથ્યા છે, અને આ બધું માયાજ છે, એવું સર્વ કેઇ બલે છે ખરા, પણ માયા શું છે તે કઈ જાણતું નથી; જે કાંઈ મનમાંથી નહિ જાય, તેને માયા કેહેવી. અર્થાત-કાર્ય કરવાનું છોડી દીધું હોય યાને અમૂક વિષય ભોગવવાનું મુકી દીધું હોય છતાં તે વસ્તુઓના વિચારો અને કલ્પનાઓ મનમાંથી નહિ જાય, ત્યારે જાણવું કે આપણે માયામાંજ મચ્યા રહેલા છીએ.
(૧૩૨) માયા છોરન સબ કેઈ કહે, માયા છોરી ન જાય .
છેરનકી જે આત કરે, તે બહેત તમાચા ખાય. માયા છોડી દેવી, એ સર્વ કહે છે, પણ એમ કાંઈ માયા છુટતી નથી; માયા છોડવાને માટે માત્ર મેહડાની વાતે જેઓ કર્યા કરે છે તેઓ માયાના હાથે વધુ તમાચા ખાય છે.
(૧૩૩). મન મતે માયા તજી, યું કર નિકસા બહાર, લાગી રહી જાની નહિં, ભટકી ભર્યો ખુંવાર. મે માયા છેડી દીધી છે એવું નથી માની લઈ, જે સંસાર છોડીને એકાંતવાસમાં જાય છે, તેને માયા તે સાથે લાગેલી જ હોય છે, અને એ વાત તે સમજાતું ન હોવાથી, વગર ફેકટને ભટકીને ખુવાર થાય છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
કબીર વાણી.
(૧૩૪). માયા તજી તે કયા ભયા, માન તજ નહિં જાય; માને બડે મનાવર ગલે, માન સબનકે ખાય. માયા છોડી દીધી, યાને ઇઢિઓના વિષય ભોગવવાનું છોડી દીધું હોય તે શું થયું? માનને વિચાર યાને “હું મટે છું” એવો ખ્યાલ તે છોડ નથી? માન એવી વસ્તુ છે કે તેનાથી મોટા મુનીઓ પણ ગળી જાય છે, એ માન સર્વ કેઇને ખાઇ જાય છે.
(૧૩૫) માન દિયે મન હરખે, અપમાને તન છીન કહે કબીર તબ જાનીએ, માયાએ તૈલીન.
માન મળે ત્યારે મન હરખાઈ જાય, ને અપમાન થાય ત્યારે શરીર બધું નિકળી પડે ત્યારે માણસને ગુસ્સો આવે ત્યારે, કબીરજી કહે છે કે એમ જાણવું છે તે માણસ માયામાં સંપૂર્ણ લીન્ન છે.
(૧૩૬ ) માન તજ તો કયા ભયા, મનકા મતા ન જાય; રાંત બચન માને નહિં, તાકે હરિ ન સહાય.
માન છેડી દીધું યાને બહેરથી મેટાઈ દેખાડવાનું મુકી દીધું, તેથી શું થાય? મનની અંદર છુપાઈ રહેલો મેટાઈને ખ્યાલ તે દુર થયો નથી? મનની અંદર મેટાઇ રહેવાથી માણસે, સાધુપુરૂષનાં ગુહ્ય વચને માનતા નથી અને તેઓનું મન ઈશ્વરની ઉંચ માયા તરફ નહિ, પણ દુનિયવી માયામાંજ રમતું હોય છે, અર્થાત તેઓ હજી માયાના ગુલામ છે.
(૧૩૭) માયા છાયા એક હય, જાને બિરલા કાયા
ભાગે તાકે પિછે પરે, સનમુખ આગે હેય. માયાને છાયા એકજ છે; માણસને એળે જ્યારે તે ચાલે ચા દેડે છે ત્યારે આગળ ચા પાછળ-પણ માણસની સાથે ને સાથે જ રહે છે તેમ માયા ઓળાની માફક માણસ સાથેજ રહેલી છે, એ ભેદ કોઈ વિરલ પુરૂષજ જાણે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ માયા કેમ છુટતી નથી?
(૧૩૮) માયા સમી ન મહિના, મન સમા નહિં ચેર;
હરિજન સમા ન પારખુ, કેઈ ન દીસે એર. માયા જેવી મહિની, ચાને લલચાવનાર શકિત બીજી એકે નથી, ને મન જેવો શેર બીજે કઈ નથી, એ બે વાત સમજનાર, હરિજન શિવાય બીજે કઈ દેખાતું નથી. (હરિજન એટલે, જેણે પોતાનું તન, મન ઇશ્વરને અર્પણ કીધું છે અને જે નિરંતર લેક-કલ્યાણ અર્થે જ અંદગી અર્પણ કરે તે)
(૧૩૯) માયાસે કે મત મિલે, સબ બહેલાં દે બાંય; નારદ સા મૂની ગલા, તે કહાં ભરોસા તાય?
માયાને કોઈ મળશે નહિ, તેમજ માયાની સર્વ લાલચને નિવારી મુકે, કારણ કે, નારદ જેવો મેટે રૂષી તેનાથી ઠગાઈને દુઃખમાં આવી પડે તે પછી સાધારણ માણસને શું ભરશે?
(૧૪૦) સાંકળ હું તે સબ હય, યેહ માયા સંસાર; સે કયું ફુટે ઓપરે, જો બધે કિરતાર?
આ માયાને સંસાર સાથે બાંધવાવાળી જે સાંકળ છે, તે માણસનું “હું અને મારું એવું જે “હું પણ લાગેલું છે તે છે અને એ “હું પણું” જીવને ઇશ્વર તરફથીજ મળેલું હોવાથી, તેમાંથી તે કેમ છુટે થઈ શકે?
(૧૪૧) છેરે બિન છૂટે નહિ, છોરન હારા રામ;
જીવ જતન મહેતહિ કરે, પર સરે ન એકે કામ.
જ્યાં સુધી માણસ પોતે છોડતું નથી ત્યાં સુધી માયા છુટતી નથી, અને તે છોડાવનાર પરમેશ્વર છે, તે સિવાય માણસ ગમે એટલે પ્રયત્ન કરે પણ કાંઈ વળતું નથી. અર્થાત-જગત બધીજ માયા છે, એ માયારૂપી યંત્રને લીધે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
આખું જગત ચાલે છે, પણ તે યંત્રની અમુક કળ અથવા દેરી તેના કર્તા અથવા ચલાવનારના હાથમાં હોય છે, તેથી તે જેમ તે કળને મરડે અથવા દેરીને ખેંચે, તેમ તે યંત્ર ચાલે છે, તે જ રીતે આ માયા યંત્રની દેરી જગકર્તા ઇશ્વરના હાથમાં છે અને તે પિતાની ઇચ્છાથી જેમ ચલાવવા ઇચ્છે છે તેમ તે ચાલે છે. અર્થાત–માયા ઇશ્વરને આધીન છે ત્યારે જે વસ્તુ જેને આધિન હોય તેની કૃપા મેળવવી, જેથી તેની આજ્ઞામાં રહેલી વસ્તુ આપણને બાધ કરી શકે નહિં, માટે કબીરજીનું કેહવું એ છે કે તું ઇશ્વર તરફ મન લગાડી તેની કૃપા મેળવ, કે માયામાંથી આપોઆપ છુટી શકશે.
(૧૪૨). કબીર! માયા મહિની, સી મિઠી ખાંડ,
સાગુરૂ કૃપા ભઇ, નહિ તે કરતી ભાંડ.
એ કબીર! એ માયાની મેહેની શાકર જેવી મિઠી લાગે છે અને તેથી કેઇને છોડવા ગમતી નથી, પણ મારી ઉપર શ્રી સરૂની મહેરબાની થઈ, ને તેઓએ જ્ઞાન આપી મને સમજાવ્યું તેથી હું બચે, નહિં તે એ માયા મને પણ પિતાની જાળમાં ફસાવી નાંખતે.
(૧૪૩) ભલા ભયા જે ગુરૂ મિલા, નહિ તે હેતી હાણ, દિપક જત પતંગ જવું, પડતા પુરી જાન.
ભલું થયું કે મને ગુરૂ મળ્યા, નહિ તે જેમ પતંગિયું બતી જોઈ તેનાંથી લલચાઇ, તે પર બેસવા જતાં પોતાને જાન ગુમાવે છે, તેમ હું (કબીર) પણ આ દુનિયાની માયા પર મહેલો રહેતે ને નાશ પામી જતે.
(૧૪૪) કબીર! માયા ડાકની, પાયા સબ રસંસાર;
ખાઇ ન શકે કબીર, જાકે રામ આધાર.
એ કબીર! એ ડાકણ માયા સંસારનાં બધાં લેકેને ખાઈ ગઈ છે, પણ જે કોઇ કબીર માફક ઇશ્વર પર આધાર રાખે યાને જે માણસ ઈશ્વરને શરણે જાય તેને માયા કદીપણ ખાઈ શક્તી નથી.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વરને આશરો લે, તે માયા છુટે.
૪૭
(૧૪૫) કબીર! જુગકી કયા કહું, ભવજળ ડુબે દાસ,
પાર બ્રા પતિ છાંડકે, કરે દુનિકી આસ.
એ કબીર! આ કળજુગની શું વાત કહું? સર્વ એ માયાના મહાસાગરમાં ડુબી જાય છે; ખરે પરબ્રહ્મ યાને ઇશ્વર જે કુળ જગતને ઘણું છે તેને છેડી દુનિયાની આશા રાખે તે કેમ બચી શકે?
(૧૪) કબીર! એ સંસાર, સમજાવું કંઇ બાર;
પુછજ પકડે ભેંસ, ઉતરા ચાહે પાર.
હું (કબીર) આ સંસારનાં લોકોને ઘણી વખત સમજાવું છું, કે તમે ભેંસનું પુછડું પકડીને પાર ઉતરવા માગે તે કેમ બની શકે ?
. (૧૪૭) જે તું પતા હય કંધ, નિકસેગ કર્યું અંધ? માયા મદ તોકું ચઢ, મત ભુલે મત મંદ.
હે આંધળા માણસ, તું માયાના વિષયમાં ફસાયલે છે તેમાંથી હવે તું કેમ નિકળી શકશે? કારણ કે તને માયાને મદ (કેફ) ચઢેલે છે, અને તું બુદ્ધિહીન થઈ ગયું છે!
(૧૪૮)
માયા અહિ હય ઠાકની, કરે કાલકી , કેઇ એક હરિજન ઉબર, પાર બ્રહ્મકી એટ.
માયા એવી મેટી ડાકણ છે કે તે બધાને કાળનાં હાથમાં સપડાવ્યા કરે છે, જેના સપાટામાંથી માત્ર હરિજન જેણે પરમેશ્વરનેજ આશરે પકડે તેજ બચવા પામે છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
કશ્મીર! કાયા ન નનું કેમ
કબીર વાણી.
( ૧૪૯ )
પાહીની હઁસ ખટાઉ માંહે; જાયગી, માહે ભરોસા નડે.
એ કબીર! આ કાયા ચાને શરીર તા એક પહરાણા યાને મેહમાન છે,
ને ખરૂં કાર્ય કરનાર જીવ તેના અંતરમાં છે; એ કયારે જતા રહેશે તેના ભાસેા નથી.
(૧૫૦)
કહત સુનત જુગ જાત હય, ભિષે ન સુઝે કાળ, કબીર કહે રે પ્રાંતિયા, સાહેબ નામ સંભાળ,
કહેતાં ને સાંભળતાં કંઇ ન્રુગેા ચાલી ગયા પણ માણસ ઇદ્રિનાં વિષયામાં યાને માયાની કેફમાં પડયા રેહવાથી, તેને સુઋતુ' નથી કે માથાં ઉપર કાળ (મેાત) ઉભેલા છે, માટે એ જીવ! હું કબીર, તને કાળ વિષે કહુ છુ... તા સમજીને હવે ઇશ્વરનું નામજ સાચવી રાખવાની ફશેશ કર.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળ વિષે.
(૧૫૧) મુસા ડરપે કાળસું, કઠણ કાળા જેર;
સ્વર્ગ ભુ પાતાલમે, જહાં જાવે તહાં ઘેર. કાળ યાને જમનું જોર એટલું તે જબરૂં છે કે તેનાથી મુસા પેગમ્બર જેવા પણ ધ્રુજે છે, સ્વર્ગ, પૃથ્વિ ને પાતાળ, જ્યાં પણ જીવે ત્યાં એને દેર રહેલું છે. આ નિચલી ત્રણ દુનિયામાં, સઘળું નાશ કરવાનું કામ કાળને હાથ રહેલું છે.
(૧૫) ફાગણ આવત દેખકે, મન રે બનરાય,
છન ડાલી હમ કિડા કિયા, સહિયારે જાય, ફાગણ રૂતુને આવતા જોઈને ઝાડ, જે જંગળને રાજા કહેવાય તે મનમાં બળાપ કરે છે કે, જે ડાળીઓ મેં મહેનત કરીને બનાવી તે મારાં બધાં વહાલાઓ હવે જતાં રહેવાનાં!
(૧૫૩) પાત ઝરતા દેખકે હસતિ કુંપલિયા, હમ ચલે તુમ ચાલીયે, ધિરી બાપલિયાં.
પાતરાને નિચે પડતાં જોઈ ડાળી હસવા લાગે છે ત્યારે પાતરાં કહે છે કે બેહેન, હમે તે ચાલ્યાં, તું જરા થંભ, તારે વારે આવશે ત્યારે તને પણ ચાલવું પડશે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૧૫૪). પાત કરતા શું કહે, સુન તરવર ખતરાય;
અબકે બિછુરે કહાં મિલેંગે, દૂર પડે ને જાય? પાતરાઓ ઝાડપરથી ઝરી પડતાં એમ બેલે છે કે, આ વનના રાજા, તારાથી હમે છુટાં થઈએ છીએ, તે પાછાં જ્યાં સાથે મળશું? હમે તારાથી દર પડી જઇશું.
(૧૫૫) ફિર તરવરબી યુ કહે, સુને પાત એક ખાત;
સઇયાં ઐસી સરજીયાં, એક આવત એક જાત.
ત્યારે ઝાડ જવાબ આપે છે કે ઓ પાતરાં, તું મારી એક વાત સાંભળ; ઇશ્વરે એવું સરક્યું છે કે એક આવે ને એક જાય.
(૧૫૬) માલી આવત દેખકે, કળીએ કરી પુકાર ફૂલ ફૂલ તું ચુંબ લહે, કલ હમારી બાર. માળીને આવતાં જોઈ ઝાડની ડાળીઓ પિકાર કરે છે કે એ માળી, આજે ખિલેલાં ફૂલેને તું તેડી લઈ જા, કાલે હમારે વારે આવશે.
(૧૫૭). ચક્રિ ફિરતી દેખકે, દિયા કબીરા રે; કે પુંઠ બિય આયકે, સાબેત ગયા ને કેય.
એ રીતે, આ કાળનાં ચકને બધે ફરતું જેઇ, કબીરજી રડવા લાગ્યા ને કહ્યું કે જેમ ઘંટીનાં બે પડની વચ્ચે અનાજના જે દાણું આવે છે તેમને કોઈ પણ દાણે આખો રહી જવા પામતો નથી, તેમ આ કાળનાં સપાટામાંથી કોઈ પણ સલામત જવા પામતું નથી.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરે પારે જો રહા, છના પીસે
ખુંટ પકડકે જે રહે, તાકે પીસ શકે કેય.
એ ઘંટીના બે પડ વચ્ચે જે દાણ આવે છે તેઓ બધા દળાઈ બારીક આટે થઈ જાય છે. પણ જે દાણ ઘંટીનાં ખીલને પકડીને બેઠા હોય, તેને તે ઘંટી પીસી શકતી નથી; અર્થાત–આ જગતના ચક્રાવામાં રહેલા અને માયામાં રમી રહેલા માણસે બધાં કાળને હાથે માર્યા જાય છે. પણ જે તેના મધ્યબિંદુમાં રહે છે ચાને ઇશ્વરી માર્ગ પકડી રાખે છે તેને કાળ કદીએ મારી શકતો નથી.
(૧૫૯) કાળ સિરાને આ ખડા, જાગ પ્યારે મિત, રામ સનેહિ બાવરા, તું ક્યું સેય નચિંત?
તારા તકિયા નજદીક જમ આવી ઉભું રહે છે, માટે જાગૃત થા! તારે તે ઇશ્વરને જ મળવું છે ત્યારે એ ગભરાયેલા માણસ! તું કઈ નચિંત થઈ સુતે છે?
(૧૬) માટી કેરા પુતલા, માણસ ધર્યા નામ દિન દો ચાર કારણે, ફિર ફિર રોકે ઠામ.
માટીનું બનાવેલાં પુતળાં જેવું આ શરીર માત્ર એક પુતળું છે, જે માણસનું અમૂક નામ ધારણ કરે છે અને એ પુતળુંજ થોડાક દિવસના અમૂક કાર્ય માટે, અમૂક અવતાર લઈ, વારંવાર આ ધરતિપર આવી અમૂક જગ્યા રોકે છે.
(૧૬૧). ખડ ખડ બાલી ઠિકરી, ઘટ ઘટ ગયે કુંભાર, રાવણ સરખે ચલ ગયે, જો લંકાકે સરદાર
એ માટીની ઠિકરી (શરીર) હસી હસીને કહે છે કે એવાં વાસણો તે ઘણાએ કુંભારે ઘડીને ચાલતા થયા છે, રાવણ જેવો લંકાને રાજા, તે પણ છોડી ચાલી ગયો.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૧૬૨) પરમેન ધમતિ રહે ગઈ, બુજ ગયે અંગાર;
એહરન બકા રહે ગયા, જખ ઉઠ ચલા લેહાર. ધમણ ચાલતું બંધ પડે છે ત્યારે ભઠ્ઠીમાને અગ્નિ બુરાઈ જાય છે, અને જ્યારે લુહાર ધમણ મુકીને ચાલતે થાય છે, ત્યારે એરણ ઉપર ઠબકે પડવાનું કામ બંધ પડે છે તેમજ, જીવ શરીર છોડી ચાલતે થયે કે તે શરીર નકામું થઈ પડે છે.
(૧૬૩) કાચી કાયા મન અસ્થિર, થિર થિર કામ કરત;
જયું ક્યું નર નિધહક હિરે, હું હું કાલ હસંત.
આ શરીર કાચું છે, મન ભમતું છે અને હર પળે તે કોઈ ને કાંઇ બહેરની વસ્તુઓ તરફજ દેડતું હોય છે. જેથી માણસનું (ઈશ્વરને પીછાણવાનું) કાર્ય ઘણુંજ ધીમું ચાલે છે પણ જેમ જેમ તે માટે માણસ નફકરો થઈ ફરે છે, તેમ તેમ કાળ તેને માટે હસે છે, યાને કાળના હાથમાં સેહલાઈથી તે સપડાયા કરે છે.
" (૧૬૪) કાળ હમારે સંગ રહે, તૈસી જતનકી આસ, દિન દશ રામ સંભાર લે જબલગ પિંજર પાસ. કાળ આપણે સાથેજ રહેલો છે ચાને મરણ તો નીપજવાનું છેજ ત્યારે શરીર હમેશાં જળવાઇ રહેશે એવી આશા તે કેવી કરવી? માટે હું કબીર તને કહું છું કે એ શરીર તારે સ્વાધીન છે એટલાં તું ઇશ્વરને યાદ કરી, તારું કામ કરી લે.
(૧૬૫) પાવ પલકકી ખબર નહિં, કરે કાલ સાજ, * કાળ અચાનક ઝડપેગા જમું તીતરકે બાજ.
પા ઘડીની પણ ખબર નથી કે શું થશે? ત્યારે આવતી કાલે શું પેહરીશ, શું ખાઈશ, તેની તૈયારી શા માટે કરવા બેઠે છે? જેમ બાજ પક્ષિ તિતરને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતમાં કાળનું ચાલી રહેલું જેર
૫૩ શિકાર કરે છે તેમજ અચબુચ કાળ આવીને તેને પકડી લઈ જશે, તેની કાંઇ ખબર છે?
(૧૬) કબીર! ગાફેલ કર્યું કિર, કયું સેતા ઘનઘોર, *
તેરે સિરાને જમ ખડા, જયું અંધિયારે ચેર.
એ કબીર? તું ગાફેલ કાં ફરે છે, ને ભર ઉંધમાં કાં પડે રહે છે? જેમ ચાર અંધારામાં છુપાઈ રહે છે, તેમજ જમ પણ તારા તકિયા તળે છુપાઈ રહેલો છે!
(૧૬૭) કબીર! જે દીન આજ હય, સે દિન નહિ કાલ,
ચેત શકે તો ચેત છે, બીચ પડી હય ખ્યાલ.
ઓ કબીર! જે તક આજે હોય તે કાલે નહિ મળવાની માટે તુ જે સમજુ હોય તે ચેતી તે તકને લાભ આજેજ લઈ લે, કારણ કાલને આજની વચ્ચે (એમ પણ બને કે) મેત ઉભું રહેલું હોય.
(૧૬૮) ચા અવસર એ નહિ, ઍક મોટી ઘાત, મટી મિલન કુંભારકી, બહેત સહેગે લાત.
જ્યારે ટક મળે ત્યારે તું નહિં ચેતી જાય, અને મનુષ્ય જાતિમાં તેને આ દુર્લભ જન્મ મળે તેને તું જે લાભ નહિં લે તે એમ જાણ કે તું સદમાગ ચુકી ગયે, જેથી કુભારની માટી માફક તને ઘણેક માર ખાવે પડશે.
(૧૬૯). દરદ ન લે જાતકે, મુવા ન રાખે કેય
સગા ઉસીકે કીજીએ, નેત નિભાવું હેય. તારું પોતાનું દુઃખ કઈ લેવાનું નથી, ને મરણ પછી તારાં શરીરને ઘરમાં એક ઘડી પણ કઈ રાખવાનું નથી, માટે તું ઈશ્વર તરફને માર્ગ લે કે જે તારી સાથે રહી, તને હંમેશાં નિભાવી લે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૧૦૦) મનખા જનમ પાયકે, જબલગ ભજીયો ને રામ; જૈસે કુવા જળ બિન બને, કે નહિં કામ,
પાણી વિનાને કુ જેમ નકામે હોય છે, તેમ મનુષ્ય જાતિમાં લીધેલ આ દુર્લભ જન્મ, ઇશ્વરની ભક્તિ વિના નકામેજ છે.
(૧૭૧) જુઠે સુખ સુખ કહે માનત હય મન મોદ જગત ના કાલકા, કછુ મુખમે કછુ ગેદ,
બોટાં સુખને ખરૂં સુખ છે એવું તું માની, તેમાં રાજી રાજી રહે છે, પણ એ કાંઈ તારૂં નથી, કારણ કે આ આખું જગત કાળને માત્ર ખેરાક છે, કે જેને કેટલેક ભાગ તેનાં (કાળનાં) મેહડામાં ચવાત હોય છે, ને બાકીને ભાગ તેના ખોળામાં પડેલો હોય છે.
(૧૭૨) જે દેખા એ વિનાશ હિ, નામ ધર્યા સે જાય; કબીર, ઐસા તત્વ ગ્રહે, જે સદગુરૂ દિયે બતાય.
આંખે દેખાતી જે વસ્તુઓ છે તે સર્વે નાશ પામવાની, જેનું નામ તેને નાશ છે જ; માટે હું (કબીર) તને કહું છું કે, જે તત્વ તારા સદ્ગુરૂએ તને દેખાડી આપ્યું હોય, તે (ખરાં) તત્વને જ તું પકડી રાખ.
૧૭૩) કબીર! આયા હય સે જાયગા, રાજા કિ ફકીર, કેઇ સિંહાસન ચટ ચલે, કેઇ બંધ જાત જંજીર.
એ કબીરા! રાજા, રંક કે ફકીર જેઓ આવ્યા છે યાને જન્મયા છે તે બધાં મરવાનાં, કોઈ રાજગાદી ભેગવી, તે કઈ બંદીખાનું અથવા દરિદ્રતા ભગવાને, પણ સર્વ કઈ જવાનું ખરું જ.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરીરનાં મરણ વિષે જીવને ચેતવણી
(૧૭૪) સંગી હમારે ચલ ગયે, હમબી જાને હાર
કાગજ કછુ બાકી હથ, તાસે લાગી ખાર મારાં સગાં નેહિઓ જતાં રહ્યાં છે ને મને પણ જવું છે. પણ જન્માત્રિમાં લખ્યું છે કે દેડીક વાર બાકી છે, તેથી ઢીલ થાય છે.
(૧૭૫) કબીર ઘેડા જીવના, માંડા બહેત મંડાંન;
સબહિ છોડકે ચલ ગયે, રાજા રંક સુલતાન. ઓ કબીર! જ જીવવાનું છે ત્યારે આ બધે પસારે શા માટે માંડી બેઠો છે? રાજા, ફકીર કે બાદશાહ પિતાનું સર્વસ્વ છો ચાલ્યા ગયા છે.
(૧૭૬) કહે ચુનાવ મેડિયાં કરતે હા દેડ? ચિઠી આઈ રામકી, ગયે પલમે છોડ.
શા માટે મોટી મોટી હવેલીઓ બંધાવે છે, ને એટલી દેડાદોડી કરી રહ્યો છે? એક પળવારમાં ઈશ્વરી પેગામ આવ્યો તે એ બધું છોડીને તને તુરત ચાલતું થવું પડશે.
(૧૭૭), જીન ઘર નૈબત બાજતી, હેતે છબીશ રાગ
સે ઘરહિ ખાલી પડે, બેઠન લાગે કાગ. જે ઘરમાં નગારાં વાગતાં હતાં, ને છવ્વીસ જાતના રાગે ગવાતા હતા, . તે ઘરો પણ ખાલી પડયાં છે, અને ત્યાં હવે કાગડાએ આવી બેસવા લાગ્યા છે.
(૧૭૮) જન ઘર નૈબત બાજરી, મંગલ બધે દ્વાર
એક હરિકે નામ બિન, ગયા જનમ સબ હાર. જેનાં ઘરમાં નગારાં વાગતાં હતાં ને બારણે તોરણે બંધાતી હતી, ત્યારે જ્યાં બધો દુનિયવી ઠાઠ હતો, પણ જ્યાં પરમેશ્વરનું (એક) નામ લેવાતું ન હતું, તે ઘરનાં લેકે પિતાને જન્મ બરબાદ કરી ગયા છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
કબીર વાણી.
(૧૭૯) કયા કરીયે કયા જેડીયે, થડે જીવનકે કાજ;
છાંડી છાંડી સબ જાત હય, દેહ ગેહ ધન રાજ. શૈડા દિવસની અંદગી માટે કાં પછાડા મારી અમૂક કાર્ય કરૂં, અમુક મેળવું, ફલાણ સગાઈ કરૂં, વગેરે કરી રહયો છે? સઘળું હ્યાંજ છોડી ધન દેલત, રાજપાટ વગેરે મુકી સર્વ ચાલ્યા ગયા છે.
(૧૮) એક દિન આયસા હયગા, કઈ કીસીકા નહિ,
ઘરકી નારી કોણ કહે, તનકી નારી નાહિ. એક દિવસ એ આવશે કે જ્યારે કોઈ તારું થવાનું નથી, તારાં શરીરની નાડી પણ (ચાલતી બંધ થશે) રહેશે નહિ તો પછી મારી બાયડી પણ ક્યાં કેહવા જવાને છે; મતલબ કે જ્યાં આ દેહને જ અંત આવ્યો ત્યાં કઈ પણ મનુષ્ય કે વસ્તુ કેઈને કાંઈએ કામ લાગતાં નથી.
(૧૮૧) જાગે લાકે મત સેવે, ન કરે નિંદસે યાર,
જૈસે સ્વપને રચનાકે, એસે એ સંસાર. માટે હું કબીર, સર્વને ચેતવું છું, કે કમે જાગૃત થાવો ને આયશ આરામની ઉઘમાં પડી ના રહે; કારણ કે આ સંસાર તો માત્ર રાતનાં એક સ્વપના જેવો છે, કે જેને આવી જતાં વાર લાગતી નથી.
(૧૮) ઉંચા ચઢ પુકારીયા, બુમત મારી બહેત;
ચેતનહારા ચેતી, સિરપે આઇ મેત. હું ઉચે ઉભા રહી, યાને બધાં સાંભળે તેમ કહું છું, કે તમારાં માથાં ઉપર મત ભમ્યા કરે છે, માટે તેને કાંઈ વિચાર કરે, ને સમજીને ચેતી જાવો.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુન્યવી માલમતા હંમેશ રહેવાની નથી.
પ૭
(૧૮૩) સખ કોઇ મર જાત હય, કાળ જળકી પાસ, રામ નામ પુકારતાં, કેઇક ઉબરા દાસ.
એ કાળની જાળમાં સપડાઈ સર્વ નાશ પામે છે, માત્ર જે પરમાત્માને જ આશરે લીયે છે, તેજ (તેને) બંદો સલામત બચી જાય છે.
(૧૮) એક બુંદકે કારને, રેતા સબ સંસાર,
અનેક બુંદ ખાલી ગયે, તિનકા કે બિચાર? એક ટીપાને ખાતર દુનિયાના લોકો રડવા બેસે છે, પણ એવાં તે અનેક ટીપાઓ યાને અનેક જન્મે ખાલી ગયા યાને સાર વિનાના ગયા, તેને કોણ વિચાર કરે છે?
(૧૮૫) સરોં મરતે જુગ મુવા, અવસર મુવા ન હોય દાસ કબીશ યુ ભુવા, બહાર ન મરના હેય.
મરતાં મરતાં કાંઈક જાગો ચાલી ગયા પણ વખત કદી મરતો નથી; પણ હું કબીર, જે ઈશ્વરને નેકર થયે છું તે એ રીતે મરી ગયો છું કે મને ફરીને મરવાનું રહ્યું નથી.
(૧૮૬) જે મરનેસે જગ ડરે, એ મેરે મન આનંદ, કબ મરિયે કબ ભેટીએ, પુરન પરમાનંદ. ,
જે મરવાથી કેને બીક લાગે છે તે મારે મનથી તે આનદ છે, અને હું તે રાહ જોઉં છું કે જ્યારે મારું કે પરમાત્માને ભેટું.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
કબીર વાણી.
(૧૮૭)
મચ્છુ" મફ્` સખ કાઇ કહું, મેરી મરે અલાય; મરના થા સે। સર ચુકા, અખ કાન મરેહિ જાય!
દુનિયામાં સર્વ કહે છે કે હું તે મરૂં છું પણ કબીરની ખળાએ મરતી નથી, કારણ કે જે સઘળું મરવાનું હતું તે મરી ગયું, (યાને માયાના પીછેાજ જ્યારે છેડયે!) ત્યારે બાકી રહ્યું છું કે તે મરી જાય?
(૧૮૮)
મન સુવા માયા સુઇ, સંશય સુવા શરીર; અવિનાશી તા ના સરે, તુ યુ' મરે કબીરo
મન મરી ગયું, માયા મરી ગઇ, તે શરીરના વેહેમા પણ મરી ગયા, એ રીતે જે કાંઇ મરવું જોઇએ તે સ` મરી ગયુ; પણ જે અવિનાશી છે અર્થાત જીવ કે જેને નાશ નથી અને જે ખરેખરના “હું” તે કેમ મરી જાય?
( ૧૮૯ ) જીવત સે મંરના ભલે, જો મરને પહેલે જો મરે, કુલ
મર જાને કાય; ઉજીયારા હોય.
જીવવા કરતાં મરવુ' ખેહેતર છે, પણ કેમ મરવુ' એ જે જાણતા હોય ત્યારેજ, અને તે રીતે જે મરણુ આગમચ મરે, તેને સઘળું અજવાળું થઇ જાય.
( ૧૯૦ )
મરતે મરતે જુગ સુવા, સુત ખિત દારા તૈય; રામ કબીરા યુ. સુત્રા, એક બરાબર હોય.
મરતાં મરતાં જીંગા મરી ગયા; સ્ત્રિ પેાતાના છેકરાને અને ભરથારને મરણ પામતા જીવે છે, પણ હું કબીર એવી રીતે મરી ગયા ' કે ઇશ્વર સાથે એક થઇ ગયા છું.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવવા કરતાં મરવું બહેતર છે.
(૧૯૧) ના મુવા ના મર ગયા, નહિં આવે નહિં જાય;
એ ચરિત્ર કરતારકા, ઉપજે ઔર સમાય. આત્મા જે પોતે ખરે માણસ છે, તે કાંઈ મરતો નથી, ને તે કદી પણ નાશ પામતો નથી; તે આવત પણ નથી ને જતો એ નથી, પણ તેનું ચરિત્ર એવું છે કે તે જાહેર થઈને પાછો પોતામાંજ સમાઈ જાય છે.
' (૧૯૨) જેય મરે સો જીવ હય, રમતા રામ ન હોય,
જન્મ મરણસેં ન્યારા હય, સાહેબ મેરા સેય,
જે મરે છે તે તો માણસનું નીચલું ભાન છે, પણ આત્મા કાંઈ મરતે નથી; તે તે જન્મ-મરણની પેલી મેર છે યાને તેને મરણ યા જન્મ જેવું કાંઈ નથી.
(૧૯૩) હહિ મરિ છે, તો હમ હું મરિ હું,
હરિ ન મરિ હે, તે હમ કાહે મરિ હું?
જે ઇશ્વર મરતે હોય તે પછી હું (કબીર) પણ મરવાને, પણ જે ઇશ્વરને મરણ જેવું હોયજ નહિ યાને તેને નાશ નથી, તો પછી કેમ મરૂં યાને મારે નાશ કેમ થાય? અર્થાત પરમેશ્વર હંમેશગીને છે, અને માણસને આત્મા તેને ભાગ છે, ત્યારે તે પણ અમર હોવાથી તેને મરણ જેવું કશું નથી.
' (૧૯૪) જબ તક આશ શરીરકી, નિર્ભય ભયા ન જાય,
કાયા માયા મન તજે, ચપટ રહા બજાય. - જ્યાં સુધી શરીરનું મમત્વ છે યાને શરીર તે “હું છું” એવો ખ્યાલ રહે છે, ત્યાં સુધી કઈ પણ માણસ નિર્ભય થઈ શક્તો નથી, યાને કાળના ભયમાંથી છુટ થતું નથી; જ્યારે મનમાંથી શરીર વિષેની ઇન્તજારી અને જગતની માયાને વિચાર છુટી જાય, ત્યારે તે માણસને માટે સઘળાં બજારે યાને રસ્તાઓ ખુલ્લા થાય છે, અને પછી તેને કોઇપણ જાતને ભય રહેતો નથી.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૧૫) અજહુ તેરા સબ મિટે, જે જુગ માને હાર, ઘરમે ઝગડા હેત હય, તે ઘર જારહિ દાર.
જે તમો માને કે આ સંસારમાં મળતી ફતેહે તો બધી હારજ છે, તે સર્વે જ જાળને છેડે આજેજ આવી જાય; માટે આ ઘર (શરીર) માં જે ઝઘડે ચાલી રહ્યો છે, અને ઇન્દ્રિઓની ખેંચતાણુ થયા કરે છે, તેને બાળી નાખે.
(૧૯૬). અજહુ તેરા સબ મિટે, જે મન રાખે કેર, ગમ હે તે સબ છાર દે, અગમ પંથકુ ર.
જે મનને સમજાવી કાબુમાં રાખે અને તેને સાંત રાખે તે સર્વે જ જાણે આજેજ મટી જાય, માટે જે જે હદવાળી (નાશવંત) ચીજો છે તે બધી મુકી દઈ જે બેહદને રસ્તે યાને ઈશ્વરને મળવાને મિને માર્ગ છે તેને જ પકડી રાખો.
મેં મેરા ઘર જાથા, લિયા પલિતા હાથ;
જે ઘર જાલે આપના, તે ચલે હમારે સાથ. કબીરજી કહે છે કે, મેં મારું ઘર બાળી નાખ્યું ને તેમ કરી કાળને મારા હાથમાં લીધે તેમ તું જે તારૂં ઘર બાળી નાખતા હોય, તે મારી સાથે ચાલ, યને તું પણ મારી માફક નિર્ભય થઈ જશે. '
(૧૯૮) ઘર જાલે ઘર ઉગરે, ઘર રાખે ઘર જાય;
એક અચંબા ખિયા, મહા કાલકે ખાય. જે કઈ ઘર બાળે, તેનું ઘર બચી જાય અને જે ઘર રાખે તેનું ઘર જતું રહે એવું અજાયબ જેવું મેં જોયું છે કે મુવેલ હોય તે કાળને ખાઈ જાઈ છે. અર્થાત-માણસનું ઘર તે તેનું નિચલું ભાન યાને “હુંપણું” છે જે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવતાં જીવત મરવા વિષે.
તેને દુનિયવી વસ્તુઓ સાથે જોડેલું રાખે છે, એ નિચલાં ભાનને જે કઈ બાળી નાખે યાને તે મળે નહિ થઈ જાય એવું કરે, ત્યારે તે માણસ ખરાં ઉંચા ભાનમાં રહી શકે, ને ઈશ્વરને પહોંચી શકે, ત્યારે તે કાળને જીતી શકે.
(૧૯) કબીર! મસ્તક દેખ કર, મત ધરે બિશ્વાસ,
કબહુ જાગે ભુત હેય, કરે પિંડ નાશ.
માણસને સાધારણ રીતે મરણ પામેલ જે એમ ધારવું નહિ કે, તે માણસ ખરેખર મરી ગયો છે; કારણ તે ઘણુકવાર જાગૃત થઈ પિંડને નાશ કરી નાખે છે. (પિંડ એટલે મરણની ક્રિયાઓ થતી વેળા ત્યાં રાખેલો ખેરાક)
(૨૦૦). મરતક તો તબ જાનીયે, આપા ઘરે ઉઠાય; સહેજ સુન્યમે ઘર કરે, તાકે કાળ ન ખાય.
જ્યારે માણસનું “હું પણું” નિકળી જાય, ત્યારે જાણવું કે તે ખરેખર મરણ પામ્યો છે, જેનું મન સુન્યની હાલતમાં રહી શકે, યાને જેનાં મનમાંથી ઇઢિઓનાં વિષયના વિચારે, આકાર, ખ્યાલો સર્વે જતા રહ્યા હોય તેમજ તેનું નીચલું ભાન પણ જતું રહે ત્યારે તે ઉંચ (ઈશ્વર) ભાનમાં જઈ શકે છે ને ત્યારે તેને કાળ ખાઈ શક્તો નથી.
(૨૦૦૧) સુલી ઉપર ઘર કરે, બિષ કરે અહાર; તિનકે કાળ કયા કરે! જે આઠે પર હુશિયાર?
જે કે પિતાનું રહેઠાણ સુળી પરજ રાખે, અને જે મેતથી જરાએ ડરતો નથી, જે ઝેર ખાઈને જીવતે હેય, અને દુનિયવી મોજમજાહ તજીને જે ઇશ્વરના માર્ગ ઉપર કષ્ટ ઉઠાવવા સારે દિવસ હુશીયાર રહેલે તેને પછી કાળ તે શું કરી શકે?
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૨૨) સહેજ સુન્યમેં પાઈયે, જહાં મરજી વહાં મન, કબીર સુન સુન લે ગયા, ભીતર રામ રતન. મન જ્યારે સુન્યમાં રહેતું થયું ત્યારે જ્યારે વિચાર કરતું બંધ પડે ત્યારે માણસ જ્યાં ગમે ત્યાં જઈ શકે છે, ત્યારે તે જાણે છે કે આ શરીર તે “હું નથી.” કબીરજી કહે છે કે મેં મારાં મનને, દુનિયાની બધી વસ્તુઓ માંથી તેરવી કહાડી એવું બનાવ્યું છે કે તે હવે ઇશ્વરમાંજ સમાઈ રહે છે.
(૨૦૦૩) ફુલ થે સે ગિર પડે, ચરણ કમળસેં દૂર કળીયેકી ગત અગમ હય, તો તે રામ હજુર.
જ્યારે કુલ બહેરથી સંપૂર્ણ ખીલીને પાકું થાય છે, ત્યારે તે કમળનાં પગ આગળથી યાને પિતાનાં મૂળથી દૂર થઈ જાય છે પણ કળીઓનું ખીલવું બેમાલુમ હોય છે યાને તેઓ અંદરથી ખેલે છે, અને તેથી તેઓ ઇશ્વરની નજદીક જ હોય છે. અર્થાત, દુનિયવી વસ્તુઓમાં મેટાઈ છે એવું માની, જેઓ બહેરથી (કુલાઈને) મોટા થાય છે તેઓ પરમેશ્વરથી દુરજ થતા જાય છે, પણ કળીઓની પેઠે જેઓ અંદરથી ખીળતા જાય છે ચાને જેઓ પિતાનું અંતઃકરણ શુધ્ધ કરતા જાય છે તેઓ તે ઇશ્વરની વધુ નજદીક રહેતા થાય છે.
(૨૦૪). પાંચ ઇદ્ધિ છઠા મન, સત સંગત સુચંત, કહે કબીર જમ કયા કરે, જે સાત ગાંઠ ચિંત.
જ્યારે પાંચે ઈદ્ધિઓ અને મન નિરંતર સત્યને જ પકડી રાખે અને ઇઢિઓના વિષયે શેલતી બંધ પડે, અને મન દુનિયવી વિચાર કરતું અટકે, અને એ રીતે જેના બાહેર જવાના રસ્તા બંધ પડયા, તે માણસને જામ શું કરી શકવાને હતા?
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારમાં ખરૂં સુખ છેજ નહિ.
(૨૦૫)
જળતી આઈ વાદલી, બરખન લાગા અંગાર, દાઝત હય સંસાર.
ઉઠ કબીરા દ્વાર જા,
ખળતુ' વાદળ આવ્યું છે ને તે માંહેથી અગ્નિના વરસાદ પડવા લાગ્યા છે, જેથી સંસારનાં બધાં લેાકા દાઝી મરે છે, માટે એ કખીર! તું ઉઠે, ને તેની મદદે દોડી જા.
(૨૦૬)
સંસાર સારા સુખ દુઃખી, ખાવે આર રાવે, દાસ ખીરા ચુ' દુ:ખી, ગાવે આર રાવે
સંસારનાં બધાં લોકો એક માજીએ ખાય છે, પીયે છે, ને બીજી ખાજું રડતાં જાય, જેથી હું કખીર (ઇશ્વરના દાસ) દુ:ખી થાઉં છું ને માલેકની ભકિત કરી માંગુ છું કે તેઓનાં દુ:ખનું નિવારણ થાય.
(૨૦૭)
સુખિયા હુંતમે ફ્રિ' સુખિયા મિલે ન કાય; જે કે આગે દુઃખ કહું, સા પહેલા ઉઠે રાય.
કોઇક સુખિયા મળે એવું હું શોધતા ક્રૂ' છું', પણ મને તેા કાઇ સુખી હાય એવા માણસ મળતાજ નથી. કારણ કે જેની પાસે દુઃખની વાત કરૂ છુ, કે તે પહેલાં પેાતાનું દુઃખ રડવા બેસે છે.
૬૩
(૨૦૮ )
જે કા આગે એક કર્યું, સા કહે એમિસ; એકહિંસે મેં દાઝયા, તા કહાં કાઢું. મિસ.
જેને એક દુઃખની વાત કહુ છુ, તે તે પેાતાનાં એકવિસ દુઃખા મને કહી સમાવે છે, પણ જ્યારે એક દુ:ખથી, કખીરજી કહે છે કે, હું એટલા દાઝી ગયા, તે તેનાં અનેક દુઃખો કેમ ટાળવાં?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
કબીર વાણી.
(૨૦૯)
આસુર સુખ ન રૈન સુખ, ન સુખ પ ન છાંય, કે સુખ શરણે રામકે, કે સુખ સંતા માંય,
આ સ'સારમાં તે નથી દિવસે સુખ, કે નથી રાત્રે; નથી સુખ તડકામાં કે નથી છાંચડે, સુખ કે મળતું નથી; ખરૂ' સુખ પરમાત્માને તન મન અણુ કરવામાં હેાય છે અથવા સાધુસંત પુરૂષોના સમાગમમાં સુખ મળે છે.
(૨૧૦)
સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાળમે, પૂર તિન સુષ ખેંચ, સુખ સાહેબકે ભજનસૈ, એર સંતનકે સાંય. સ્વર્ગ, પાતાળ, અને મૃત્યુલોક અર્થાત આ ખાકી દુનિયા એ ત્રણેમાં પુરૂં સુખ નથી મળતું; ખરૂ સુખ ઇશ્વરનું ભજન કરવામાં કે સાધુ પુરૂષામાં રહેલુ છે.
(૨૧૧)
સંપત્ત દેખ નવ હખિયે, બિપત્ત દેખ મત રોય; સંપત્ત હય તહાં પિત્ત હય, કર્યાં કરે સો હાય.
ધન દોલત જોઇ તું ના હરખા, અને દરિદ્રતા યાને ગરીબાઇ જોઇ હું વિલાપ ના કર; કારણ કે જ્યાં દુનિયવી સપતિએ છે ત્યાં દુ:ખ પણ હાજર છેજ, કારણ કે એ સ માલેકની મરજી પ્રમાણે અને તેનાં કાયદા મુજબ થયા કરે છે.
(૨૧૨ )
લક્ષ્મી કહે એ નિત નવી, કિસકી ન પૂરી આશ; તને સિંહાસન ચઢ ચલે, તિને ગયે નિરાશ
લક્ષ્મી કહે છે કે, હું તેા રાજ નવીજ કહેવાઉં છું, મારાથી કોઇની પણ આશા પૂરેપૂરી બર લાવી શકાતી નથી, કારણ કે હું હંમેશાં એકનીજ પાસે રહી શકતી નથી; ધણાં લોકોએ મારાથી રાજગાદી મેળવી છે, પણ આખરે તે છેડી ચાલ્યા ગયા છે, અને ઘણાકા બિચારા નિરાશ થઇ મરણ પામ્યા છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારમાં ખરું સુખ છેજ નહિ.
(૧૩) સંપત્ત તે હરિ મિલન, પિત્ત રામ બિયેગ;
સંપત્ત પિત્ત રામ કહા, મન કહે સખ લેગ. કબીરછ કહે છે કે, ખરી સંપતિ ઇશ્વરની મુલાકાતમાં છે, તે ખરૂં દુઃખ તેનાથી દુર રેહવામાંજ છે, મારી (કબીરની) સંપતિ અને વિપતી ઇશ્વરજ છે, યાને સુખ-દુઃખ હું તે ઇશ્વરમાંજ રહેલું સમજું છું, જ્યારે દુનિયાનાં કે કોઈ બીજી વસ્તુઓમાં સુખ-દુઃખ રહેલાં છે એવું માને છે.
(૨૧૪) હમ જાને થે ખાયગે, બહુત જમા કયો માલ
જવુંક હું રહે ગયા, પકડ ગયા છે કાલ. મેં તે જાણ્યું કે ઘણુ સરખી માલમતા એકઠી કરીશ તે પછી બેઠો બેઠો ખાઈશ પણ કાળે આવીને મને તે પકડી લીધે એટલે તે બધું ત્યાંનું ત્યાં રહી ગયું–
(૨૧૫) ધન એસા સચિવે, જે ધન માગે ;
ge માંથે ગઠરી, જાત ન દેખા કેય. માટે કબીરજી કહે છે કે, તું એવું ધન (નેકી-નીતિ) મેળવ કે જે હંમેશાં સચવાઇ રહે ને જે તારી આગળ આગળ ચાલતું રહે, કારણ કે દુનિયવી માલમતાની ગાંસડી કઈ મૂર્ખ માથે ઉપાડીને ગયા હોય એવું , કેઈએ દીઠું નથી.
(૨૧૬). સુખકે માથે સિલ પહે, હરિ હીર જય;
અલિહારી આ દુખકી, કે પળ પળ રામ સંભરાય. દુનિયવી સુખ ઉપર ઢાંકણવાળે, કારણ તેથી માણસનાં હૈયાંમાંથી ઇશ્વર જતા રહે છે, અને ઈશ્વરને બદલે તેનાં હૈયાંમાં પૈસાને જ વાસે રહે છે, તેથી
કબીરજી કહે છે માણસને દુઃખજ આવેલું ભલું કે ત્યારે જ તે પળેપળ ઇશ્વરને || યાદ કરતો થાય છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૧૭) સુખી સુખી સબ કેઈ કહે, સુખમે જનત નાથ સુખી સ્વરૂપ આમ અમર, જે જાણે સુખ પાય. સર્વ કહે છે કે હું સુખી છું, પણ ખરું સુખ તે હું ત્યાં જેત નથી. ખરું સુખ તો તે માણસજ ભેગવે કે જે પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખતે હોય યાને “હું (ખરેખર) કણ છું” એ સમજતો હેય.
(૧૮) કબીર! તલબ ન છેડીયે, જબ લગ ઘટમેં પ્રાણ કેઇક દિન શ્રી રામકે, ભનક પડેગી કાન
ઓ કબીર! જ્યાં સુધી તારાં શરીરમાં પ્રાણ રહેલો હોય ત્યાંસુધી તે (માલેક)ની યાદ હરગીજ છેડતે ના, કારણ કે તેમ કર્યાથી કઈ દીવસે તારે આવાજ ઇશ્વરના કાનમાં પડી જશે.
(૨૧૯) કબીર! તલબ છેવીયે, નિશ્ચય લિજે નામ;
મનખ મજુરી દેત તે, કયું કર રાખે રામ?
ઓ કબીરા તેનું સ્મરણ કરવા યુક્ત નહીં પણ હરપળે કર્યા કરજે કારણ, માણસ તેના મજુરને બદલે આપે, તે પરમાત્મા કેમ તારી મહેનતને બદલે નહિં આપે?
(૨૦). અનહેલી પ્રભુ કર શકે હેનાર મિટ જાય;
કબીર, ઇન સંસારમે, રામભજણ સુખ દાય. - જે (આપણે ધારીયે કે) બનવાકાળ નથી તે પરમાત્મા કરી શકે, અને જે કાંઈ (દુઃખ આક્ત) બનવાકાળ છે એમ જાણું આપણે ડરતા હોઈએ,
can be in the song
the
theo
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારમાં ખરું સુખ છેજ નહિ. તે માલેક મિટાવી શકે છે, તેથી હું કબીર કહું છું કે પરમેશ્વરની યાદ રાખવાથીજ આ સંસાર સુખદાઈ થશે.
. (૨૨૧) સબી રસાયન મેં કી, હરિસા એર ન કાય,
રતી એક ઘટમેં સંચરે, સબ તન કચન હોય,
મેં સર્વે જાતનાં રસાયણ કરી જેમાં, ઇંદ્રિઓનાં વિષ તપાસ્યા, સંસારી દરેક બાબદ અનુભવી અને એ રીતે દુનિયાની હરેક વસ્તુ મેં બારીકીથી તપાસી તો મને માલમ પડયું કે ઈશ્વર સમાન બીજું કાંઈ નથી; એક રતીભાર પણ જે ઇશ્વર અંતરમાં સમાય તે તે માણસ બધે સેનાને થઈ જાય, તેને બધું સુખ મળી જાય.
(૨૨) કહેતા હું કહે છત હું, સુનતા હમ સબ કેય; રામ કહે ભલ હેયગી, નહિ તે ભલા ન હોય. માટે હું જે કહું છું ને જે શિક્ષણ મુકી જાઉં છું તે તમે સર્વ પૂર્ણ ધ્યાનથી સાંભળજે; તે એજ કે ઇશ્વરનું નામ લેવાથીજ કન્યાણ થશે, નહિ તે કદી ભલું થવાનું નથી, અર્થાત દુનિયવી વસ્તુઓથી ખરૂં સુખ મળી શકતું નથી.
(૨૨૩). કહે કબીર પુકારકે એ લેવે વ્યવહાર રામ નામ જાને ગિનાં બુડી મુવા સંસાર. હું, કબીર, પિકાર કરી સર્વેને ચેતવું છું કે આ શિખ નિરંતર હેડે સાચવી રાખજો કે, પરમેશ્વરનું નામ શું છે તે જે જાણે નહિ તે સંસારમાં બીજ મરવાને.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૨૪) ભુજ દુખી અબધુ દુખી, દુખી રેક બિપરીત, કહે કબીર એ સબ દુખી, સુખી સંત મન જીત, રાજા પણ દુખી, રૈયત પણ દુઃખી અને એ રીતે ગરીબ તવંગર સૈ. એક સરખાં દુઃખી જ હોય છે માત્ર જેણે પિતાના મનને છર્યું તે જ માણસ ખરે સુખી છે.
(૨૨૫) સુમરન સુખ હેત હવે, સુમરનેસે દુખ જાય, કહે કબીર સુમરન યેિ, સ્વામી માંહિ સમાય.
ઇશ્વરનું સ્મર્ણ કરવાથી માણસને સુખ પ્રાપ્ત થાય છે, અને સ્મર્ણથીજ તેનું દુઃખ દૂર જાય છે અને હું કબીર કહું છું કે સ્મર્ણ કરવાથીજ પરમાત્માને વાસો આપણુમાં થાય છે, અને ઈશ્વરને પુગી શકાય છે.
S
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ-સ્મરણ
(૨૨૬) કબીર, સુમરન સાર હય, એર સકળ જંજાળ;
સાદી અત સબ શેાધીયા, દુજા દીસે કાલ. કબીરજી કહે છે કે, ઇશ્વરનું નામ નિરંતર યાદ કર્યા કરવું, તેમાં જ સને ફાયદે છે. એ સિવાયનાં બીજાં બધાં કાર્ય ફેકટની જંજાળ છે; કારણ કે, તેઓ કહે છે કે, બીજાં કામની શરૂઆતથી છેક છેડા સુધી યાને પરિણામો સુધી તપાસ કીધી, તે માલમ પડયું કે સર્વે નાશવંત છે અને હંમેશ ટકનારાં નથી. ઇશ્વરતું (નામ) સ્મરણ આપણું ફરી ફરીને જનમવામરવાનું નિવારે છે, બાકી બીજા બધાં કામો નવાં કારણે ઉપજાવી માણસને ફરી ફરી જંજાળમાં નાખનારાં છે.
(૨૨૭) કબીર! નિજ સુખ રમે હય, દુજી કપ અપાર,
મનસા બચા કર્મનાં, નિશ્ચય સુમરન સાર. રામ (ઈશ્વર)ને મળવામાં જ આપણને ખરૂં સુખ છે, અને ઇક્રિએથી ભેગવાતું દરેક સુખ મેળવવામાં આપણને અંતે અતિશય દુખ છે. જગતની સલામતી અને આબાદીમાં કાંઈ નુકસાન ન થાય, એવા પવિત્ર વિચાર, વાચા અને કાર્ય કરવા સાથે જ ઇશ્વરની યાદ નિરંતર કરવી તે જ ખરૂં સ્મરણ છે.
(૨૨૮). રામ નામકે લેત હિ, હિત પાપકા ના
જેસી ચાગિ અકી, પડી પુલાને ઘાસ
જેમ એક અગ્નિની ઝીણું ચિણગારી સુકાં ઘાસમાં પડે તે તેને બાળી નાખે છે, તેજ મુજબ રામનું નાનું નામ આપણું સઘળાં પાપને સમુળગે નાશ કરી નાંખે છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૨૯) નામ રતી એક હય, એર પાપ જ હતી હજાર
એક રતી ઘટ સંચરે, જર કરે સબ છાર. રામનું નામ છે કે એ રતી ભાર જેવું નાનું જણાય અને પાપ જે હજારે રતી જેટલાં હોય, છતાં એક રતી જેટલું નામ જેનાં હૈયામાં પ્રસરી ગયું, અને તે નામ નિરંતર સ્મરણ કર્યા કરે તેનાં સર્વ પાપને બાળી જાળી નાખશે. સારાંશ કે રામ વાસના યાને ઇધરી માર્ગ મળવાની ઇચ્છા, બીજી સર્વ વિષય વાસનાઓને મારી હટાડે છે.
(૨૩૦) રામ નામકી ઔષધિ, સદ્દગુરૂ દિયે બતાય,
ઔષધ ખાઈ પચી રહે, તાકે બેદન જાય. ઇશ્વરનું નામ યાદ કરવાનું ઔષધ સદ્ગુરૂજ બતાવશે, અને તે દવા ખાધી અને પચી ગઈ, તે તેનાં સર્વ દુઃખો મટી જશે. સારાંશ કે, ઇશ્વરનું નામ યાદ કરવાના માર્ગો ઘણાએ છે, તેમને લાગુ પડતે એક, ઇશ્વરની ભેટ કરાવી જાણનાર ગુરૂ, ચેલાને અમૂક અધિકાર જોઇ ચેલાને શિખવે, ને તે રીતે સ્મરણ કરવામાં ચેલે પ્રવિણ થાય તે તેની સર્વ વેદનાઓ જતી રહે ત્યારે સચિંત અને ક્રિયામાન કર્મો નાશ પામવાને લીધે તેઓ તરફથી આવનારી વેદનાઓ આવે નહિ, અને પ્રારબ્ધ કર્મો તરફથી આવનારી વેદનાઓ, તેનાં શરીર સંસાર પરજ લાગુ પડે, પણ તેના મનને દુઃખવી નહિ શકે.
(૨૩૧) સM મંત્રકા બીજ હય, રામ નામ તતસાર
જે કે જન હિરદે ગરે, સે જન ઉતરે પાર. . રામનું નામ સર્વે મંત્રોનું મૂળ છે, જેમાંથી સર્વે મંત્રે નિકળ્યાં છે; અને તેથી જે એ નામને નિરંતર હૈયાંમાં પકડી રાખે તે પેલી પાર ઉતરી જાય. સારાંશ કે પરમેશ્વરના નામમાંથીજ સર્વ મંત્ર અને ભણતર ઉપજાવેલાં છે,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ સ્મરણમાં-બધું સમાઈ જાય છે. ત્યારે તે નામને જ જે કઈ પકડી રાખે છે તેનાથી બધા મંત્રોનાં ફળે ઉપજાવી શકાય. એવું એ અદ્દભૂત અસર ઉપજાવનારૂં નામ, જેનાં મનમાં આપ મેળે નિરંતર યાદ આવ્યા કરતું થઈ જાય, તે ફરી ફરીથી જન્મ-મરણ આપનારા આ ભવસાગરને પેલે પાર પહોંચી જાય.
(૨૩૨) રામ કહો મન વશ કરે, એહિ બડા હય અર્થ કહેકે ૫૦ ૫૦ મરે, મૈતહિ જ્ઞાન ગ્રહસ્થ? શાસ્ત્રના અસંખ્ય ગ્રંથ (માત્ર મેહડેથી) શિખી શિખીને અમસ્યા કાં હેરાન થાઓ છો ? “રામ રામ” (ઈશ્વર ઇશ્વર) બેલ્યા કરે, વમાસ્યા (વિચાર્યા) કરે, અને ઇન્દ્રિઓની મેજના વિચાર નહિં કર; ધર્મશાસ્ત્રની મૂળ મતલબ-સર્વને સારાંશ એજ છે.
(૨૩૩) છને નામ લિયા ઉને સબ કિયા, સબ શાસ્ત્રકા ભેદ; બિના નામ નકે ગયે, ૫૦ ૫૮ ચાર ભેદ.
જેણે માલનાં નામની જપ (સ્મરણ) કીધી તેણે સઘળું જોઇતું કીધું, તથા તે સઘળાં શાસ્ત્રોના ભેદ પામ્યો. પણ માલેકનું નામ જપવા વિના ફક્ત ચાર વેદ ભણ્યા કીધા, તેઓ આખરે નર્ક ગયા છે. સારાંશ કે પરમેશ્વરના નામની જપ કર્યા કરે, તેણે ધર્મની ક્રિયાઓ કીધેલી ગણાય; તેણે ધર્મની સર્વે આજ્ઞા પાળેલી ગણાય, તે ધર્મને લગતાં સર્વે શાસ્ત્ર શિખી જાય, ને તેઓના છુપા ભેદો પણ તે પામી જાય. એથી ઉલટું કરે, એટલે કે જે પરમેશ્વરના નામની જપ કરે નહિ, ને માત્ર શાસ્ત્રજ ભણ્યા કરે, ને તે શાસ્ત્ર (ચાર વેદો) પણ શિખી જાય તે પણ ઘણુકવાર નર્ક જાય; કારણ કે, ધર્મ શાસ્ત્રને ફક્ત મેહડેને અભ્યાસ કરવાથી, મન વશ થતું નથી, અને મનની વાસનાઓ અનામત રહી જવાથી પાપ કરાય છે, અને પાપનું નર્કનું દુઃખ ખમવું પડે છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૩૪). એકહિ શકદમ સબહિ કહા, સબહિ અર્થ બિચાર
ભજાયે કેવળ રામકે, હજીયે બિષયહિ બિકાર. તને એક વાત કહી, તેમાં શાસ્ત્રની સર્વે વાત આવી ગઇ, સર્વે મતલબ સમાઈ ગઈ, ને સર્વે વિચારે આવી ગયા, તે વાત એજ કે માત્ર ઇશ્વરનું ભજન કર્યા કરવું અને એ ભજનની સાથે, ઇઢિઓની મજા તજીને રહેવુંપૂરે પૂરી તજીને રહેવું.
ન (૨૩૫). કબીર! હરિક નામસે, કેટ બિઘન ટળ જાય, રાઈ સમાન મસુદરા, કેક કાષ્ટ જણાય. રાઇનાં જેટલી અગ્નિની ઝીણું ચિણગારી, લાકડાંના મોટા જથ્થાને બાળી નાખે છે, તે જ રીતે હરિનાં નામથી, અને ઈશ્વરનાં નામની જપ વડે, કરોડે વિદને એટલે (પાપો અને તેથી આવતાં દુઃખો) સર્વ મટી જશે. સારાંશ કે, ઇશ્વરનાં નામમાં મનને પરોવવાથી પાપ કરતું અટકે છે અને ધિમે ધિમે સર્વે દુર્ગુણ નિકળી જઈ મન પવિત્ર થઈ જાય છે.
(૨૩૬) . સુખ સુમરન ના કરે, દુઃખમે કરે સબ કેય
સુખમે જે સુમરન કરે, તો દુઃખ કહાં કે હોય? સુખમાં ઈશ્વરની યાદ કોઈ કરતું નથી, ને દુઃખમાં સર્વ તેને યાદ કરે છે, પણ લોકે જે સુખમાં તેને યાદ કરતાં હતું, ને તેની આજ્ઞા, જે ધર્મશાસ્ત્રમાં અપાઈ છે તે મુજબ ચાલ્યાં હતું, તે તેઓને દુઃખ આવતેજ ક્યાંથી?
(૨૩૭) સુખમે સુમરન ના કરે. ખમે કરે જે યાદ કહે કબીર તા દાસકી, કેન સુને ફરિયાદ
સુખમાં પરમેશ્વરને યાદ ન કરે, અને દુઃખમાં તેની મદદ માંગે, એવા અસ્જદારની અરજ કેણ સાંભળે? સારાંશ કે, આપણું સુખી હાલતમાં, ઇશ્વરને
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વરના નામની ઉત્તમ અસર.
૭૩
ભુલી જઈ, બીજાને નુકશાન થાય એવાં કાર્યો કરતા રહિયે તે કુદરતના કર્મના કાયદા મુજબ વળતાં દુખે આપણને ભેગવવા જ પડે.
(૨૩૮). પિત્ત ભલી હરિ નામ લેત, કાયા કમેટી ખ; રામ બિનાં કિસ કામકી, માયા સંપા સુખ?
ત્યારે સંકટ આવી પડે છે ત્યારે શરીરની કેસેટી અને પરિક્ષા થાય છે, જેથી માણસને દુખજ ભલું છે, કારણ કે ત્યારે જ તે ઇશ્વરને હરપળે “એ પરમાત્મા” કરી યાદ કરે છે. ઈશ્વર નહિં મળે, ને તેને બદલે દુનિયાની બધી સંપત્તિ અને સુખો મળે, તે માણસને અંતે શું કામ આવવાનાં છે?
(૨૩૯) હરિ સુમરન કેઢી ભલા, ચલી ગલી પડે ચામ; કચન દેહ જલાય છે, જે નહિ ભજે હરિ નામ.
શરીરને દુખ થઈને તેનું ચામડું નિકળી પડતું હોય છતાં જે પરમેશ્વરની યાદ થઈ શકતી હોય તે તે ભલું, પણું શરીર સેના–રૂપાંમાં લોટતું હોય, ને તેનાં તેમ લોટવાથી જે ઇશ્વરની યાદ બની આવતી ન હોય, તે એવાં સેના જેવા દેહને બાળી નાખે અને તે નાશ તે પામવા માટે જ સરજાયેલું છે–સારાંશ કે દ્રવ્યવાન હોવા છતાં પરમાત્માની ભક્તિ નહી કરે તે કરતાં શરીર કંગાળ હોવા છતાં, માલેકની યાદ મનમાં રહે તે વધુ પસંદ કરવાજોગ છે.
(૨૪) જા ઘર સંત ના સેવિયા, હરિકે સુમરન નાખે
સે ઘર મરહટ સરિખા, ભુત બસ તા કહે,
જે ઘરમાં સંતે અને પરમેશ્વરની યાદ પિછાણનાર સાધુ પુરૂની સેવા કરવામાં આવતી નથી અને જ્યાં પરમાત્માની પ્રાર્થના થતી નથી, તે ઘરો શમસાન સરખાંજ છે અને ત્યાં ભુત-પલીદનેજ વાસ હોય છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
કબીર વાણી.
(૨૪૧) રામ નામ તે રતન હય, જીવ જતન કરી રાખો
જ પડેગી સંકદી તબ રખે રઘુનાથ, રામ નામ તે એક હિરા સમાન અમૂલ્ય રતન છે, જીવની પેઠે સાચવી રાખવાથી જે વખતે દુખ આવી પડે ત્યારે ઇશ્વરજ બચાવી લે છે.
(૨૪૨) જખ જાગે તબ શમ જપ, સેવત શામ સંભાર
ઉઠત બેઠત આત્મા, ચાલતહિ રામ ચિતાર, ઉંઘમાંથી જાગૃત થતાંજ રામનું નામ લેવું, સુતી વેળાએ પણ પરમાત્માને યાદ કરીને જ સુવું અને એ રીતે ઉઠતાં, બેસતાં અને હરેક કામ કરતી વેળાએ, તે માલેકનું જ નામ મનમાં ચિતાર્યા કરી મન ઇશ્વરમાંજ ગુડાયેલું રાખવામાંજ સાર છે.
(૨૪૩) છતને તારે ગગનમે, ઈતને શત્રુ હેય; કૃપા હેય શ્રી રામકી, તો બાલ ન બાંકે હેય. આસમાન પર જેટલા તારે છે, એટલા પણ જે શત્રુઓ હોય, પણ જે મનમાં ઈશ્વર હોય તે તેની કૃપાએ કોઈના પણ એક વાલને પણ બીજે ઈજા કરી શકનાર નથી.
(૨૪૪) જે કઈ સુમરન અંગકે, પાઠ કરે મન લાય, ભકિત જ્ઞાન મત ઉપજે, કહે કબીર સમજાય.
જે કોઈ સ્મરણ કરવાનાં મંત્રે મેહડે કરી તે ઉપર મનન કરે, તે, હું કબીર કહું છું કે ઇશ્વરની ભક્તિ કેમ કરવી તેનું જ્ઞાન તે માણસના મનમાં આવી જાય.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વરના નામની ઉત્તમ અસર.
૭૫
(૨૪૫) જપ તપ સંયમ સાધના, સબ સુમરન કે માહિક કબીર જાને યા રામજન, સુમરન સમ કછુ નહિ.
જપ કરી તપશ્ચર્યા કરવી, યોગ કરે એ સર્વ સ્મરણમાં સમાઈ જાય છે, તેથી સ્મરણ જેવું બીજું કશુંએ નથી, એવું હું (કબીર) સમજું છું અને સર્વ ઇ ના હતા તે જાણે છે.
(૨૪૬) - સહકામી સુમરન કર, પાલે ઉત્તમ ધાર;
" નિષ્કામી સુમરન કરે, પાવે અવિચળ રામ. - પોતાને માટે કાંઇક સારા બદલાની આશા રાખી જે સ્મરણ કરે, તે તેને સુખ મળે; સ્વર્ગ મળવાની ઇચ્છા રાખી જે સ્મરણ કરે, તેને સ્વર્ગ મળે; પણ ઇચ્છા રહીત યાને પિતા માટે કોઈપણ વસ્તુ કે સુખ માંગ્યા વગર સ્મરણ કરવું એ મનુષ્ય માત્રનું કર્તવ્યજ છે એમ સમજી માત્ર ઇશ્વરના પ્રેમ અર્થે જ
સ્મરણ કરે તે માણસ પરમેશ્વરને પામે, જે હંમેશગીને લેવાથી તેને અનંત સુખ મળી જાય.
| (૨૪૭) પથ્થર પુજે હરિ મિલે, તો મેં પુંજુ ગિરિરાય,
સબસે તે ચદ્ધિ ભલી, કે પિસ પિસકે ખાય. કબીરજી કહે છે કે – પથ્થર પૂજવાથી ઇશ્વર મળતું હોય, તે હું આ ગિરનારને પહાડજ પૂજું. પણ સર્વ કરતાં ઘટી (પૂછ) હોય તે કેવું ઉત્તમ, કે તેથી દળીને લોટ પણ ખાવા મળે!
(૨૪૮) દેહ નિરંતર દેહરા, તામે પ્રત્યક્ષ દેવ; રામ નામ સુમરન કરે. કહાં પથ્થર કી સેવ?
શરીર એજ તારૂં દેવાલય છે ને તેમાં જ ખરેખરો દેવ યાને ઇશ્વર બેઠેલે છે, તેનું સ્મરણ કર્યા કર. બાકી પથ્થરની પૂજા કરવાથી યાને બાહેરને દેખાવ કર્યાથી તારૂં શું વળવાનું?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૪૯) પથ્થર મુખ ના બેલહિ, જે શિર ડારે કુર,
રામ નામ સુમરન કરે, હુજા સબહિ જુ.
ગમે માથું કુટીને મરિયે, તોએ પથ્થર કાંઈ મુખથી બેલવાન છે? માટે તું રામ નામ જપ્યા કર, બાકી બીજું સર્વે છોડ.
(૨૫૦) કુબુદ્ધિ કે સુઝે નહિ ઉઠ ઉ૪ દેવલ જાય, દિલ દેહેરાકી ખબર નહીં, પથ્થર તે કહાં પાય? '
જેઓને ખરી સમજ નથી તેઓજ દેડતા દોડતા દેવળમાં જાય છે; માણસનું અંતઃકરણજ પરમેશ્વરનું રહેઠાણ છે એ વાત તેઓને ખબર ન હોવાથી બિચારા, પથ્થરનાં બાંધેલા દેવળમાં ઇશ્વરને શોધવા જાય છે, તે પરમાત્મા તેઓને કેમ મળે? (Know Ye not that Ye are the Temples of God and the Spirit of God dwelleth in Ye?-Christ.)
(૨૫૧) પથ્થર પાની પુંજ કર, પથ પગ મુવા સંસાર;
ભેદ નિરાલા રહે ગયા, કેઈ બિરલા હુવા પાર. - પથ્થર અને પાણી પૂછ પૂછ, અને માત્ર એવા બહેરના દેખા કરી, સંસારનાં સર્વે લેકે ડુબી મુવા છે; જ્યારે પરમાત્માને ભેદ તે બીજે જ છે, જે વાત કઈ વિરલે પુરૂષ જ જાણે છે અને તે સમજી ખરો રસ્તો પકડી પાર થઈ જાય છે.
(૨૫) મકકે મદિને ગયા, વહાલી હરકા નામ,
મેં તુજ પુછું હે સખી, કિન દેખા કિસ કામ? મક્કા-મદિનામાં ગયા તે ત્યાં માલેકનું નામ તે છેજ, પણ (મુસલમીન ધર્મવાળાઓને કબીરજ કહે છે કે, ઓ મારી બેહેન, તું મને
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વર બાહેર નથી, તારા અંતરમાં જ છે. ૭૦ દેખાડ કે મક્કા-મદિનામાં કયે ઠેકાણે તે ઇશ્વરને જોય? અર્થાત–કબીરજીનું કહેવું એમ છે કે માલેક આપણાથી બાહેર નથી, પણ આપણું અંતરમાંજ તે રહેલો છે.
(૨૫૩) રામ નામ સબ કઇ કહે ઠગ ટાગોર ઓર શેર
ધૃવ પહાદ સબ તર ગયે, એહિ નામ કછુ આર. રામનું નામ તે ઠગારા, લુટારા, યાને દુનિયાના બુરા ભલા સર્વ (મેહડેથી) લે છે, પણ છે સ્મરણ ચાને જપ વડે ધૃવ, ૫હાદ અને એવા (મોટા થઈ ગયલા) નરે ઇશ્વરને પહોંચી ગયા તે સ્મરણ કાંઈ જુદી જ તરેહનું છે.
(૨૫૪) શુદ્ધ બિન સુમરન નહિ, ભાવ બિન ભજન ન હોય, પારસ મિથ પરા રહા, કયું લેહા કચન હેય.
મન શુદ્ધ (નિર્મળ) થયા વિના ઇશ્વરની યાદ (સ્મરણ) થઈ શકતી નથી. જેમ પારસમણુ અને લેઢાંની વચ્ચે બીજી કોઈ વસ્તુ આડી પડી હોય તે લેઢાંનું સેનું થઈ શક્યું નથી, તેમજ ચિત્ત પરમેશ્વરપર લાગેલું નહિ હેય, અને દુનિયવી વસ્તુઓ ઉપર હેય, અને મનમાં તે વસ્તુઓના ખ્યાલ આવ્યા કરે, તે ઈશ્વરનું ભજન કેમ થાય અને ઈશ્વર કેમ દેખાય?
(૨૫૫). સુમન સિદ્ધિ શું કરે, ચું ઘાવાર પનિહાર હાલે ચાલે સુરતમે, કહે કબીર બિચાર
માથે પાણીને ઘડે મુકીને, છૂટે હાલ ચાલતી અને વાત કરતી જવા છતાં, પનિહાર (સ્ત્રી)નું ધ્યાન તે ઘડામાંજ લાગેલું હોય છે, તેમ સ્મરણ કરતી વેળાએ મન ઇશ્વર તરફજ લાગેલું રહે, એવું સ્મરણ કરતાં તું શિખ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
કબીર વાણું.
(૨૫૬) સુમરન સિદ્ધિ મેં કરે, જેસે દામ કંગાળ; કહે કબીર બિસરે નહિ, પલ પલ લેત સંભાળ.
જેમ એક કંજુસ માણસ પૈસાને પુછે છે, અને તેને ઘડી પણ યાદ કર્યા વગર રહેતો નથી, તેમ ઈશ્વરનું સ્મરણ એવું કર કે તારા મનમાંથી ઈશ્વર એક પળ વાર પણ ભુલાય નહિ.
(૨૫૭) સી તૈયત હરામ છે. એસી હસે હોય; ચલા જાવે વૈકુન્ટમે, પલ્લા ન પકડે કે ઈ. કે હરામની વસ્તુ ઉપર મન લાગી જાય છે, તે પ્રકારે ઇશ્વર તરફ મન લાગી જાય, તે તે માણસને ઈશ્વરની મુલાકાત થાય, અને તેમાં કેદ (દૈત્ય કે ફરેશ્તા)થી પણ અટકાવ નાંખી શકાય નહિ.
(૨૫૮). બાહેર કયા દિખલાયે, અંતર કહિયે રામ? નહિ મામલા ખસે, પડા ધનિસે કામ.
બાહેરને ફોકટ દેખાવ શા માટે કરે છે? તારાં અંતરમાં ઈશ્વરનું નામ લેતે રહે. તને દુનિયાં અને તેનાં લેક સાથે કામ નથી, પણ જે માલેક (પરમાત્મા) તારાં હૈયામાં બેઠેલો છે તેની સાથે જ કામ છે.
(૨૫૯). માલા તે કરમેં ફિરે, જીભ ફિરે મુખ માહિક
મનવા તો ચા દિશ-કિરે, એ સુમરન નહિ. હાથમાં માળા (તસ્બીર) ફર્યા કરે, ને મેહડે “રામ-રામ” થયા કરે, પણ જે મન માલેકમાં લાગે નહિ, અને દુનિયાની અનેક વસ્તુઓ તરફ દેડયા કરે, તો એ યાદ (સ્મરણ) પરમેશ્વરની મુલાકાત કરાવે તેવું કાર્યસાધક ગણાય નહિ,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ સ્મરણ કેમ કરવું.
(૨૬૦) સુમરન ઐસે કિજીયે, ખરે નિશને ચેટ, સુમરન ઐસે કિજીયે, હલે નહિ જીભ હેઠ.
સ્મરણ તે એવું કરવું, કે જેમ તીર જઈને બરાબર નિશાને અને ટાંકેલી વસ્તુઓ પર હટી જાય, તેમ મન જઈ ઈશ્વર પર લાગી જાય. સ્મરણ એવું કરવું કે છમ ને હઠ હાલે નહિં પણ મન ઈશ્વર પર લાગી રહે, ત્યારે જ તે ખરૂં સ્મરણ કહેવાય.
(૨૬૧) હોઠ કંઠ હાલે નાહિ, છળ્યા ન નામ ઉચ્ચાર
ગુસ સુમરન જે ખેલૈં, સેહિ હંસ હમાર.
હોઠ તથા ગળું પણ હાલે નહિ, અને જીભે પણ નામ ઉચ્ચાર થાય નહિં, અને અંતરમાં ગુપ્ત સ્મરણ ચાલુ રાખે, તેજ ખરે સ્મરણ કરનારે હેશ યાને સાધુ છે.
(૨૨) અંતર “હરિ હરિ હેત હય, મુખકી હાજત નહિ સહેજે ધૂન લાગી રહે. સંતનકે ઘટ માંહિ અંતરમાં (હૈયામાં) “હરિ હરિ” અવાજ થયા કરે તે પછી મેહડેથી બોલવાની જરૂર રહેતી નથી; એ રીતે જેઓ સાધુ (પવિત્રી પુરૂ થયા છે, તેઓના હૈયામાં માલેકનું ધ્યાન વગર કેશેશથી થયા કરે છે, જેથી તેઓને મેહડેથી બોલવાની કોઈ જરૂર રહેતી નથી.
(૨૬૩) અંતર જપીયે રામ, રામ રામ રાર; સહેજે ધુન લાગી રહે, એહિ સુમરન તતસાર,
અંતરમાં (રામની) જપ નિરંતર કરવાથી આખર રામનાં નામને અવાજ, આપણું રૂંવે રૂંવે ઉઠવા લાગશે, અને કોઇપણ કોશેશ કરવા વિના ઇશ્વરનું ધ્યાન થયા કરશે. ઇશ્વરનું સ્મરણ કરવાની ખરી રીત એજ છે. • -
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૬૪) સુમરન સુરતિ લગાય કે, સુખ કછુ ના બેલ;
બાહેર ૫ટ દેય કે, અંતરકે પટ ખેલ, ઇશ્વર સ્મરણમાં તારૂં સર્વ ચિત્ત રોકી સ્મરણરૂપ થઈ જા, ને પછી મહેડેથી સ્મરણ કરવું બંધ કર; બહારના બધા પડદા બંધ કરી, બહારની ઇદ્વિઓને વ્યવહાર બંધ કરી, પરંતુ અંતરના પડદા ખુલ્લા કરી અંતરની અનુભવ શક્તિને ખીલવ.
(૨૬૫). લેહ લાગી તબ જાનીયે કબુ છુટ ન જાય;
જીવતહિ લાગી રહે, મુવા માંહિ સમાય. માણસને ઇશ્વરની લેહ એવી લાગી જાય છે, જીવતાં જીવત છે તે જાયજ નહિં, પરંતુ મરણ વેળાએ, સર્વે દુઃખે ખમવા છતાં પણ તેના મનમાં પરમાત્માની જ યાદ રહે, ત્યારે જ જાણવું કે પરમાત્માની ખરી લેહ લાગી છે.
(૨૬૬) બુદ સમાના સમૂદ્ધએ, જાનત હય સબ કેય
મૂદ્ધ સમાના બુંદ, જાને બિરલા કેય. પાણીનું ટીપું સમુદ્રમાં સમાઈ જાય તે તે આખી દુનિયા જાણે છે, પણ આ સમુદ્ર એક ટીપાંમાં સમાઈ જાય તે તે કઈકજ વિરલ પુરૂષ જાણે છે. જ્યારે યોગી સમાધીની સ્થિતિમાં જાય છે, ત્યારે તે આખા વિશ્વ ચાને જગતને પિતાનાંજ અંતર હદયાકાશમાંજ જીવે છે, જે વાત સંસારી પુરૂષને સમજાતી નથી.
(૨૬૭) ભકત હાર હય સાંકડા, રાઇ દસમા ભાય; મનહિ જબ રાવત હો રહા, કયું કર શકે સમાય?
પરમેશ્વરને ભક્ત થવાને દરવાજે એટલે તે સાંકડે છે, જાણે રાઈને દસમે ભાગ, છતાં મન તરેહવાર વિચારેના જથ્થા એકઠા કરી પર્વત જેવું મોટું થઈ જાય, ત્યારે, એવા સાંકડા દરવાજામાં કેમ દાખલ થઈ શકે?
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વરને મળવાના દરવાજે રાઇના દાણાથી પણ બારીક છે.
(૨૬૮)
રાઇ ખાતાં બિસવા, ફિર મિસનકા મિશ; એસા મનવા ો કરે, તાહિ મિલે જગદીશ.
રાઇનાં દાણાંને વિસમે। ભાગ કરો, અને તે વિસમાંને પણ, વિસમે ભાગ કરી મનને સવે વિકારાથી અળગ કરી શકો ત્યારેજ તેને પરમેશ્વર મળે. ઇંદ્રિના સર્વ વિચારો જતા રહ્યા હોય, એ પ્રમાણે જેનાં મનમાંથી “સ્વાર્થ” અને સં દુષ્ટ દુનિયવી વિચાર। જતા રહ્યા હાય, તેનેજ પરમેશ્વરની મુલાકાત થાય.
(૨૬૯)
મેશ મન સુમરે રામકા, મનસે રામ સમાય; મનહિ જબ રામ હો રહા, તા શિશ નમાવુ" કાય ?
૧
મારૂ મન હવે તે માલેકનેજ યાદ કર્યાં કરે છે, અને તેમાં તેનાજ વિચાર માત્રજ રહેલા છે, ને ખીજો કોા વિચાર રહ્યો નથી; મન પરમાત્મારૂપ થયું છે. એ પ્રમાણે જ્યારે મન પેાતેજ ઇશ્વરી સ્વરૂપ બની ગયું છે ત્યારે હું મારૂં માથું શા માટે નમાવું?
(૨૭૦)
બીર! મન નિશ્ચલ કરા, ગાવિકે ગુન ગાય; નિશ્ચલ ખિતાં ન પાઇયે, કોટીક કરી ઉપાય.
આ કખીર! હરીનાં ગુણ ગાઇ ગાઇને અને ગુણ ગાવાનેા લખ લગાડી
તેને ખીજા ખ્યાલા પર જતુ અટકાવ. મન બીજા ખ્યાલા પર દોડતું અટકચા વગર, ખરૂં સ્મરણ થઇ શકે નહિ. એ શિવાયના ખીજા કરોડા ઉપાય તું કરશે તા તે બધા ફાટ જશે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૭૧). માલા જપું ન કર જપું, મુખમે કહું ને રામ; રામ હમેરા હમકે જપે, મેં બેઠા રહું વિશ્રામ. *
કબીરજી કહે છે કે, હું તે માલેકની જપ, નથી માળાએ કરતો કે નથી હાથે કરતે, કે ન મોહડેથી રામ પુકારતે. મારી જપ કરવાની રીત એ છે કે માળા ચા તીર ફેરવવી પડે જ નહિ કે હાથ હલાવો પડે નહિ, ને મેહડેથી (પણ) “રામ” કરી બોલવું પડે જ નહિ; પણ મારું શરીર ઇદ્ધિઓ અને મન, જે સર્વે મળી હું બને છું, તે બધાં શાંત થઈ, તે મળે નહિં થઈ જાય, ત્યારે આ શરીરમાં જે ભાન બાકી રહે, જે પરમાત્માનો અંશ છે, તે ભાન, પેલાં ભાનને જપે છે ને મળે છે; જે ભાન જગતમાં પસરીને અપરંપાર ખાલી જગામાં રહેલું છે, જે પરમાત્મા યાને “હંમેશગીને હું” છે તે સાથે એકત્ર થઈ જાય છે.
(૨૭). નામ બિસારે દેહકા, જીવ દસા સબ જાય;
જહિ છોડે નામકે, સબહિ લાગે આય. માલેકનું નામ જપતાં જપતાં, શરીરનું ભાન ભુલી જવાય છે, અને જીવ તરીકેની હાલત જતી રહે, એટલે કે હું “લાણો માણસ છું” એવી પિતાની યાદ નહિ રહે, ત્યાર પછી બીજી એવી હાલત આવે કે જ્યારે નામ જપવાનું પણ છુટી જાય, ચાને જપનાર અને પરમાત્મા જુદા છે એ વિચાર નિકળી જાય, ત્યારે જ માણસ વિશ્વરૂપ યાને સર્વરૂપ થઈ પરમાત્મા સાથે એક થઇ જાય.
(૨૭૩) રામ જપે અનુરાગસે, સબ ખ ડાલે ધોય, બિશ્વાસે તે હરિ મિલે, લેહા કંચન હેય.
હૈયાનાં હેતથી જે ઇશ્વરની ભકિત કરો, તે સર્વ દુઃખે મટી જશે અને ઇશ્વર મળશે, એવો પાક ભરેસે રાખી ઈશ્વરની જપ કરવાથી ઇશ્વર જરૂરજ મળે; ને પહેલાં લેહડાં જેવા જે હોય તે પછી તેના જેવા થઈ જશે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનથીજ સ્મરણરૂપ થઇ જા.
(૨૭૪)
રામ નામ પુકારતાં, મિટા માહુ દુ:ખ વૃંદ; મનકી દુધા તબ ગઇ, જમ ગુરૂ મિલે ગાવંદ
કબીરજી કહે છે કે, ઇશ્વરનાં નામની જપ કરતાંજ ઇંદ્રિને ભાવતી વસ્તુઓ ઉપર જીપલાવી દેવાની ટેવ છુટી ગઇ. પરમેશ્વરની જપ કરતાં કરતાં, મારી ને મારા પેાતાના ઉપર વધારે હેત રાખવું, ને ખીન્ન એ ઉપર એશ્વ હેત રાખવુ' અથવા બિલકુલ નહિ રાખવુ', તથા પેાતાના લાભેાજ સાચવ્યા કરવા ને ખીજાના લાભા નહિ... સાચવવા, અથવા સામા લુટવા, એ પ્રકારની મનની જે જીદાઇની લાગણી હતી, તે મટી ગઇ. ઇશ્વરનાં નામની જપ કરતાં મારાં સચિંત અને ક્રિયામાણ કર્મો નાશ પામ્યાં; તેથી તેનાથી ઉપજનારાં મારાં દુઃખા મટી ગયાં, અને ફક્ત પ્રારબ્ધા કર્મોથી ઉપજતાં દુ:ખાજ ભાગવવાનાં ખાકી રહ્યાં છે, અને તેની પણ મને કાંઇ દરકાર નથી. કારણ જ્યારે ગુરૂ મળે ને ઇશ્વર મળે ત્યારે મનની સર્વે ચિ'તાઓને છેડા આવી ગયલા હોય છે.
(૨૭૫ )
નિશદીન એક પલકહિ, જો કહેવે રામ કબીર! તાકે જનમ જનમ કે, જડે પાપ શરીર
૩
અરે ખીર! રાતે ચા દિવસે, એક પળવાર પણ જે કાઇ રામનું નામ ખરાં હેતથી લેશે તેના જન્મો જન્મનાં પાપા દુર થશે.
(૨૭૬)
ક્લયુગસે જીવન અલ્પ હચ, કરીયે એગ સંભાર, તપ સાધન છુ ના અને, તાત નામ સંભાર.
આ કલિયુગમાં મનુષ્યની જીંદગી ધણાંજ ઘેાડાં વરસની છે. માટે જલદીથી માલેકને ચાદ કરી લેવે; કારણ જીંદગીની મુદત ધણી ઘેાડી હેાવાથી, આપણાથી તપ, સાધન, જે કરવાને બહુ લાંખા કાળ જોઇએ છે, તે આ કલિયુગમાં ખની શક્યું નથી, માટે નામ સ્મરણુજ કર્યા કરવું.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૭૭) નામ નૈનનમેં રમી રહા, જાને બીરલા કેય;
જાકુ મિલીયા સશુરૂ, તાકુ માલમ હેય.
તે નામ આંખમાં રમી રહેલું હોય છે. જેને કઇ વિરલે પુરૂષજ જાણે છે, અને જેને સદ્દગુરૂ મળ્યા હોય તેને જ સમજ પડે છે.
(૨૭૮) રાજા રાણું ના બહા, બડા જે સુમરે રામ
તાહિ તે જન બડે, જે સુમરે નિજ નામ.
લોકો કહે છે કે, રાજાઓ મોટા છે. પણ હું (કબીર) કહું છું કે છે રામ (સાકાર ઇશ્વર)નું ધ્યાન કરે, તે રાજાઓને પણ માલેક છે. પણ સાકાર ઇશ્વરના ભગત કરતાં, જે કઈ નિરાકાર (ઈશ્વર) નાં ધ્યાનમાં રહે, તે વધારે મોટે છે.
(૨૭૯) કબીર, મેં માગું એ માંગના, પ્રભુ ડિજે મેહે સેય
સંત સમાગમ હરિકથા, હમારે નિશદિન હોય. કબીરજી ઇશ્વરને કહે છે કે, ઓ ઇશ્વર! હું તારી પાસે એટલુંજ માગું છું કે મને સાધુ સતેની સંગતને ઇશ્વરી જ્ઞાનની વાતો રાત દિવસ થયા કરે.
(૨૮૦) મુગટા જુગટા માગું નહિ, ભકિત દાન દિ મહે,
એર કછુ માગું નહિ, નિશદિન જાચું તેણે નથી માંગતો હું રાજ ને પાટ, પણ મને માલેકની ભકિત કરવાનું દાન બક્ષેશ કર, કે રાત ને દિવસ હું તેની જ જપ કરી તેનું જ ધ્યાન ધરૂં એ શિવાય બીજું હું કાંઇ માંગતે નથી.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્ગુરૂજ એ માર્ગ દેખાડી શકે.
(૨૮૧) સુમરન મારગ સાચક, સદગુરૂ દિયે બતાય
સ્વાસ ઉવાસે સુમરતાં, એક દિન મિયા આય. ' માલેકનું નામ સ્મરણ કરવાને ખરે રસ્તે સદ્દગુરૂજ દેખાડે છે અને તે રીતે, જે ઇશ્વરનું સ્મરણ નિરંતર ર્યા કરે, તેને એક દિવસ પરમેશ્વર મળી જશે.
(૨૮૨) પ્રેમ બિના ધીરજ નહિ, બિરહે બિના બૈરાગ;
સદગુરૂ બિના મિટે નહિ, મન મનમા દાગ. માણસનાં હૈયાંમાં ખરે (બિનસ્વાથી) પ્રેમ આવતું નથી ત્યાં સુધી તેનું મન ધિરજથી ભક્તિમાં પરેવાતું નથી અને માણસને ઇશ્વર તરફ ખરે ભકિતભાવ લાગતો નથી, ત્યાંસુધી તેને વૈરાગ્ય આવતો નથી ચાને ઇઢિઓના વિષયે ભોગવવાની લાલસા છોડી શકતું નથી; અને સદ્ગુરૂને મેળાપ તેને થતું નથી ત્યાં સુધી એ સર્વે થતું નથી અને તેને મનના વિકારો અને જુસ્સાઓ નિકળી જતા નથી.
(૨૮૩) પુરાહિ સદ્દગુરૂ બિના, હિરદા શુદ્ધ ન હોય,
મનસા વાચા કર્મના, સુન લિજો સબ કેય. પણ હું આ જે શિખ કહું છું તે તમે સર્વ લક્ષમાં રાખજો. અભ્યાસ અધુરો રહેલો હોય તેવો કોઈ પણ સાધુ, સગુરૂ કહેવાય નહિ. અભ્યાસ પુરો થઈ રહેલ હોય તેજ સદ્ગુરૂ કહેવાય. તે પ્રકારને પુરે જ્ઞાની ગુરૂ મળે ત્યારે જ મન, વાચા અને કાર્યો પવિત્ર થાય, અને ત્યારે જ આપણાથી થતાં પાપ અટકે, જીભે થતાં પાપ અટકે, વિચારોએ થતાં પાપ અટકે, અને લાગણુઓએ થતાં પાપ અટકે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
IIN
..
જન
વિજs
ગુરૂ વિષે-સદૃગુરૂ મહિમા.
(૨૮૪). ગુરૂ બિન જ્ઞાન ન ઉપજે, ગુરૂ બિન મિલે ન ભેવ, ગુરૂ બિન સંશય ન મિટે, જય જય જય ગુરૂદેવ.
ગુરૂ વિના આપણે છંદગી વિષે ખરૂં જ્ઞાન ને ભૂત ભવિષ્યની વાત સમજાતી નથી. ગુરૂ વિના આપણું સંશયે મટતા નથી. ગુરૂ વિના આપણને પક્ષ જ્ઞાન થતું નથી, એટલે કે, ઇશ્વરને લગતી શાસ્ત્રમાં કહેલી શિખ સમજાતી નથી અને ગુરૂ વિના આપણને અપક્ષ જ્ઞાન થતું નથી. માટે અમારી પ્રાર્થના છે, કે હે ગુરૂ દેવ! તમારે જય થા, યાને જગતનું ભલું કરવાનાં જે જે કાર્યો માટે સદ્ગુરૂઓએ જગતમાં જન્મ ધારણ કીધે હોય તેઓનાં કાર્યો હંમેશાં વિના વિદને પાર પડયા કરજે !
(૨૮૫) ગુરૂ બિન જ્ઞાન ન ઉપજે, ગુરૂ બિન મિલેન મેક્ષ, ગુરૂ બિન લખે ન સત્યકે, ગુરૂ બિન મિટે ન દોષ,
ગુરૂ વિના જ્ઞાન મળી શકતું નથી, અને ઈશ્વરની મુલાકાત થઈ શકતી નથી. ગુરૂ વિના ફરી ફરી જન્મયા-મર્યા કરવાનું મટતું નથી. ગુરૂ વિના સાચી વાત સમજાતી નથી, અને ગુરૂ વિના આપણા દગા મટતા નથી.
(૨૮૬) ગુરૂ નારાયણ રૂપ હય, ગુરૂ જ્ઞાન કે ઘાટ, સદગુરૂ બચન પ્રતાપસે, મનકે મિટે ઉચ્ચાટ. નદીને કાંઠે ઉંચે ને ઢળાવ વગરને હોય, ત્યારે પાયરીઓ બાંધવી પડે છે ને એ પાયરીઓવાળા ઘાટની મદદથી આપણે નદીનાં પાણી નજદીક
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂ વિષે.
જઈ શક્ય છીએ; ગુરૂ પણ જાણે એ ઘાટ જેવો ઘાટ છે, કેમકે આપણે તેની મદદથીજ ઇશ્વરને મળી શક્ય છીએ. ગુરૂ પરમેશ્વરની મુલાકાત કરાવનારો છે, એટલું જ નહિ, પણ ગુરૂ તેથી પણ વધારે છે. કારણ કે પોતાની નિરાકાર હાલતે આપણને પહોંચાડવા માટે ગુરૂ માણસનું રૂપ ધારણ કરી આવેલો ઇશ્વર સ્વરૂપ છે. તું ગુરૂનું કહ્યું કર. તેનાં કહેવામાં એવા ગુણ છે, કે મનની સર્વ પ્રકારની મુઝવણે ભાંગી જઈ, મન સદાનું શાંત જશે.
(૨૮૭) સદગુરૂકે મહિમા અનન્ત, જીને અનન્ત કિયા ઉપકાર
અનન્ત લેચન ઉઘાડયા, અનન્ત દિપાવન હાર. સદ્ગુરૂની મેટાઈની કાંઈ હદ નથી, સદ્દગુરૂના ઉપકારની કઇ હદ નથી. આપણી અંતર દ્રષ્ટિ સદ્ગુરૂ ઉંધાડી આપે, તેની જવાની શક્તિની કાંઈ હદ નહિ; ને પરમેશ્વર સાથે આપણે મેળાપ કરાવી આપે; તેની રેહવાની જગાની કાંઈ હદ નહિ, અને તેના જીવવાના વખતની કાંઈ હદ નહિ એ સદ્ગુરૂ છે.
(૨૮૮) સદગુરૂ સમાન કે નહિ, સપ્ત દ્વિપ નવ ખંડ તિન લેક ના પાઇયે, ઔર એકખિસ બ્રહમંડ.
સાત દ્વીપ ને નવ ખંડેમાં ફરી વળે, પાતાળ પૃથ્વિ ને સ્વર્ગમાં ફરી વળે, ને એકવીસ બ્રહ્માંડમાં પણ ફરી વળી જુવો કે ઈશ્વરની મુલાકાત કરાવનારા ગુરૂના જેટલું આપણું ભલું કરનારે બીજો કોઈ પણ એ બધામાં કોઇપણ સ્થળે છે? ના, નથીજ.
(૨૮૯) તિરથમેં ફળ એક હય, સંત મિલે ફળ ચાર;
સદગુરૂ મિલે અનેક ફળ, કહે કબીર બિચાર. - હું કબીર એમ માનું છું, કે જાત્રા કરવા જઈએ, તેથી જેટલું પુણ્ય થાય, તે કરતાં ચાવડું પુણ્ય કઈ સાધુ મજાથી થાય ને તેનાથી વધુ પુણ્ય ઇશ્વરની મુલાકાત કરાવે એ ગુરૂ મળ્યાથી થાય.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
કબીર વાણું.
(૨૯૦) હરિ કૃપા તબ જાનીયે, જે માનવ અવતાર
ગુરૂ કૃપા તબ ાનીયે, જબ છોડાવે સંસાર.
પરમાત્માની કૃપા થાય, તો ૮૩,૯૯,૯૯૯ જાતના છેવના અવતારે ઉપરથી ચઢાવીને આપણને મનુષ્ય તરીકે ચોર્યાસી લાખ અવતાર આપે. પણ સદ્ગર મેહેરબાન થાય તો તે આપણે માટે એ માણસાઈ અવતારને પણ નહિ ખમાય એ દુખીયારો ગણે, ને એમાંથી છોડવીને ખુદ ઇશ્વરી હાલતે પહોંચાડે.
(૨૯૧) જાકે શીર ગુરૂ જ્ઞાની હૈય, સેહિ તરત ભવ માંહે, ગુરૂ બિન જાને જન્તકે, કબૂ મુકિત સુખ નાહે. પરમાત્માની મુલાક્ત કરાવી શકે એવા ગુરૂ જેને માથે હોય, તેનાં જન્મ મરણને છેડો જલદીથી આવી જાય છે. જન્મ મરણમાંથી છુટવાનું સુખ, ગુરૂ વગર માણસને કદી મળે જ નહિ, એમ તમે નક્કી જણજો.
(૨૯૨) સદગુરૂ કે ભુજ દેઈ હય, ગોવિંદકે ભુજ ચાર શેવિંદસે સબ કછુ સરે, પર ગુરૂ ઉતારે પાર. પરમાત્મા, પુરૂષ રૂપે ચાર હાથવાળા શ્રી વિષ્ણુ થયા અને માણસ જે માંગે છે તેઓ એ ચાર હાથે આપી શકે છે. પણ સદ્ગુરૂને તે બેજ હાથ છે, તે તારી સર્વ કામનાઓ યાને ઇઢિઓથી ભેગવાતી માહે પુરી પાડી શકો નથી, પણ મુક્તિ આપવાનું એકજ મહાન કાર્ય જે તે કરી શકે છે, તે સર્વ કામનાઓ કરતાં વધુ મોટું છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્ગુરૂ મહિમા.
(૨૯૩ )
સદ્ગુરૂ સત્ કા શબ્દ હય, અને સત્ ક્રિયા બતાય; જો સત્ કા પડ રહે, તા સત હિ માંહે સમાય.
e
સદ્ગુરૂ સતનુ ચાને પરમેશ્વરનું જાહેર થયલું ખીનું નામ છે, સત્ (ઇશ્વરને) બતાવી શકે છે, અને સત્ જે એકજ છે કે જે (સદ્ગુરૂજ) (ઇશ્વરજ છે) તેને જે પકડી રાખે તે સમાંજ સમાઇ જાય.
(૨૯૪)
દેવી બડી ન દેવતા, સુરજ બડા ન ચંદ્ર; આદ અંત દર્દીને ખંડે, કે ગુરૂ કે ગાવું.
દેવી કે દેવતા કાઇ મેટા નથી, કે નથી ચંદ્ર કે સૂર્યાં, તે સધળા નાશવંત છે અને તેના એક વેળા નાશ છેજ. જે ખરા મેટા છે તે તા ગુરૂ અને ગાવિંદ (ઇશ્વર) એ બે છે, કારણ કે તે કાયમ રેહનારા છે.
રાતથી તે છેડા સુધી
(૨૯૫)
હરિ રૂઠે ગત એક હય, ગુરૂ શરણાગત જાય; ગુરૂ રૂઠે ગત એક નહિ, હરિ ન હોય સહાય. માલેકના કાપ થાય, તા પણ આશરે લેવાની એક જગ્યા ખાકી રહે છે, તે એ છે કે ગુરૂને શરણે જવું, જે ગુરૂ આપણાં દુ:ખ મટાડે. પણ ગુરૂનો કાપ થયા, તે આપણે માટે આશરો લેવાની એકે જગા ખાકી રહેતી નથી, કારણ ઇશ્વર ગુરૂ કાપને કારણે આપણને મદદ કરતા નથી.
(૨૯૬ )
ગુરૂ ગોવિદ દોનો ખડે, સિકે લાગુ' પાચક અલિહારી આ ગુરૂકી, અને ગાવિ ક્રિયા બતાય. કબીર કહે છે કે, મારી પાસે મારે ગુરૂ અને ઇશ્વર એ બે ઉભા હાય, તા હું કાણુને પગે લાગું? હું તેા મારા ગુરૂનેજ પગે લાગીશ, કારણ કે ગુરૂનીજ કૃપાથી મને ઇશ્વરની ભેટ થઇ.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૨૯૭) પૂજા ગુરૂકી કિજીયે, સબ પૂજા જેહી માંહે,
જબલગ સિંચે મુખ તરૂ, સાખા પત્ર અઘાય. તું ગુરૂની પૂજા કરે કેમકે તેમાં સર્વ પ્રકારની પૂજા આવી જાય છે. જેમ ઝાડનાં મૂળને પાણી પાવાથી, તેનાં ડાંખળી પાંદડાં વગેરે પોષાય છે, તેમ ગુરૂની પૂજા કરવાથી, સર્વ દેવતાઓની પૂંજા થઈ ગયેલી ગણાય છે.
(૨૯૮) ગુરૂકા એક દેશ હય, જે બસી જાને કેય કઉવા તે હંસ હેત હય, જાન વરણ કુલ બેય.
જે સદ્ગુરૂનાં રક્ષણ હેઠળ રહી જાણે તે કાગડા જેવો નીચ હોય તે પણ બદલાઈને હંશ જેવો ઉંચ થાય. ચારમાંની જે વર્ણમાં તે જનમે હોય, તે વર્ણથી તેનામાં ઉપજેલા તેના સર્વ દુર્ગ ણે મટી જાય; જે જાતમાં તે જનમે હોય, તે જાતથી તેનામાં ઉપજેલા તેના સર્વ દુર્ગણે મટી જાય; અને જે કુળમાં તે જનમે હોય તે કુળથી તેનામાં ઉપજેલા સર્વ દુર્ગણ મટી જાય.
(૨૯૯) સબ કછુ ગુરૂ પાસ હય, પાઈયે અપને ભાગ
સેવક મન મેંપી રહે, નિશદિન ચરણે લાગ. તું જે માગે તે ગુરૂ આપી શકે તેવું છે માટે તારા નસીબમાં જેટલું હોય તેટલું તેની પાસેથી મળવી લે, તારું મન ગુરૂનાં મનથી જુદું અને સ્વતંત્ર રાખ; ગુરૂ જે ચાહે તેજ તારૂં ચાહ્યું પણ હોય તેમ કરવું અને રાત દહાડે તેને પગે લાગ્યા કરે. •
(૩૦૦) ગુરૂ ગૂંગા ગુરૂ બાવા, ગુરૂ દેવનકા દેવ;
જે તું શિષ્ય શ્યાનાં, તે કર ગુરૂકી સેવ. ગુરૂ મુંગે હોય કે બેલત હોય, ચટપટિયે હોય, કે ધીરે હોય, ગરીબ હોય કે મોટામાં મેટે હોય, ને ગુરૂ કાંઈ પણ અનુકુળ કે બિનઅનુકુળ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્ગુરૂની મેટાઈ.
સ્થિતિમાં હોય, તે બહારની સ્થિતિ ઉપર તારે નજર રાખવીજ નહિ; તું જે ડાહ ચેલ હય, તે ગુરૂ ગમે તે બાહરની બિનઅનુકુળ સ્થિતિમાં હોય, તે પણ તેની સેવા સારી રીતે કરજે.
(૩૦૧) શબ્દ બિચારી જે ચલે, ગુરૂ મુખ હેય નેહાલ
કામ ફોધ ખ્યાપે નહિ, કબ ન થાસે કાલ. ગુરૂનાં મુખમાંથી જે શબ્દ (શિક્ષણ તરીકે) મ હોય તે પ્રમાણે વિચાર કરીને જે ચાલે તે પાર પડી જાય, તેને કામ એટલે ઇઢિઓના વિષય ભેગવવાની ઇચ્છાઓ, કાધ ઇત્યાદી જુસ્સાઓ ઉપજે નહિ, અને દેહ છોડતી વેળા તેને જમ લઈ જાયજ નહિ.
ગુરૂ મહિમા ગાવત સદા, મન અતી રાખી મેદ;
સે ભવ ફિર આવે નહિ, બેઠ પ્રભૂકી ગે. મનમાં ઘણું હેત રાખી જે પોતાના ગુરૂનાં ગુણ હંમેશાં ગાયા કરે, તેને પૂનર્જન્મ નથી. તે ઇશ્વરની નજીક હંમેશાં રેહેશે.
(૩૦૩) સંશય ખાયા સકળ જુગ, સંશય કે ન ખાય;
જે બેધ્યા ગુરૂ અક્ષરા, સંશય ચુત ચુંન ખાય. સંશય સદાકાળ સર્વને આગળ વધતાં અટકાવે છે ને તેઓને કોઈ દબાવી શક્યું નથી. પણ ગુરૂએ આપેલું મંત્ર જેણે જપી જપીને સિધ્ધ કીધું હોય, તેને કઈ પણ પ્રકારના સંશય રેહતા નથી.
(૩૦૪) પુરા સદગુરૂ સેવતાં, અંતર પ્રગટે આ૫; મનસા બચા કર્મણ, મિટે જનમ કે તાપ. મહાજ્ઞાની સદ્ગુરૂની સેવા કરતાં કરતાં તારાં અંતરમાં પરમાત્મા પ્રગટ થઈ જશે, અને તારા વિચાર, વાચા, ને કાર્યોથી થયેલાં જન્મ જન્મનાં પાપ ને દુઃખે મટી જશે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
કબીર વાણી.
(૩૦૫)
ગુરૂ ગોવિંદ એક હય, દુજા હુય કાર; તખ પાવે દિદાર.
આપા મેઢ જીવત ભરે,
ગુરૂ અને ઇશ્વર એકજ છે. ગુરૂની ભકિત કરવી તે ઇશ્વરનીજ ભકિત કીધી ગણાય, પ્રણવ જપવા, દેહ ભાંન ખેાહવુ, ને જીવતાં જીવત મરવું, એટલું બજાવશે। તા સાક્ષાત પરમાત્માનાં દર્શન થશેજ.
(૩૦૬)
જમ દ્વારે જમદૂત મિલે, કરત ખેંચાતાંન; ઉનસે કછુ ન છુટતે, ફરતા ચારે ખાંન.
ગયા ભવમાં તું મરવા પડતા હતા, ત્યારે તને જમના હતા ખેચી તાણીને લઇ જતા હતા, ને તેઓનાં હાથમાંથી તું છુટી શકતા નહિ હતા. તેઓ તને પકડી લઇ જતા હતા તે પછી કોઇ વાર તું માણસ થઇ, ને કોઇ વાર કોઇ પશુ પક્ષી થઇ, વળી કાઇ વાર તા તું કાઇ વનસ્પતી સ્વરૂપ, ને કાઇ વાર તેા તું કોઇ ધાતુરૂપ પકડીને પાછા આ દુનિયામાં અવતરતા હતા. એમ આ જન્મની અગાઉના જન્મામાં આ ચાર જાતની દેàામાં તું ભટકયા કરતા હતા.
(3019)
ચાર ખાંનમે ભરમતે, થ્રૂ ન લેતે પાર; સેા તાકા ફેરા મિટા, સદ્ગુરૂકા ઉપકાર.
ચાર જાતની દેહેામાં તું ભટકયા કરતા હતા, ને તારાં ભટકવાને કાંઇ છેડા દેખાતા નહિ હતા. પણ હવે તારૂં ભટકવાનુ ગયું છે, સદ્ગુરૂએ તને પૂનરજન્મમાંથી ઉગાર્યો છે, ને એ તેને તારા ઉપર મેટો ઉપર યે છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
ગુરૂપર જાનફેશાની કરવાથી મળતું બેહદ સુખ.
(૩૦૮) • જ્ઞાન પ્રકાશી ગુરૂ મિલા, સે બિસર મત જાય; જબ ગેવિંદ કૃપા કરી, તબ ગુરૂ મિલ્યા આય.
જ્યારે ઇશ્વરે તારી ઉપર કૃપા કીધી ત્યારે તેને ગુરૂ આવી મજ્યા, અને ગુરૂ મળવાથીજ તને જ્ઞાન મળ્યું તે તું વિસરી જઇશ નહિ અને તને જ્ઞાન મળ્યું ત્યારે અહંકાર કરી જ્ઞાન આપનાર (ગુરુ) ને ભુલી જવો નહિ.
(૩૦૯) ભલા ભયા જે ગુરૂ મિલા, તીન તે પાયા જ્ઞાન; ઘટ હિભિત્તર ઐતરા, ઐર ઘટ માંહિ દીવાન. કબીર કહે છે સારું થયું કે મને ગુરૂ મળ્યા, કે તેમનાથી મને જ્ઞાન મળ્યું, અને તે જ્ઞાનથી મેં જોયું કે આ શરીરમાંજ ચિતરે અને ઇશ્વરનું દિવાનખાનું છે ને પરમાત્મા આ શરીરના અંતરમાંજ રહેલા છે.
(૩૧૦) હેશ ન શકું મનમેં, ગુરૂ હય પ્રત્યક્ષ દેવ;
પ્રેમ સાથ મન લે મિલું, નિશદિન કરૂં સેવ. કબીર કહે છે કે, મારી સામે ઇશ્વર સ્વરૂપ ગુરૂ છે એટલે હું દુનિયાની બીજી કશી વસ્તુની હોંશ રાખતો નથી, મને ગુરૂ મળ્યા એટલે સારી દુનિયા મળી ગઈ, માટે હું તો પ્રેમપૂર્વક મારા મનને તેઓ સાથે એકત્ર કરી રાત ને દિવસ તેમની સેવા કર્યા કરૂં છું.
(૩૧૧). ગુરૂ સેવા જન અંદગી, હરિ સુમરન બૈરાગ;
એ ચારે જબ મિલે, પુરન હેપે ભાગ. ગુરૂ સેવા, લોકહિત ચાને પરોપકાર કરે, ઇશ્વરનાં નામની જપ કર્યો કરવી, અને વેરાગ આવે એટલે ઇન્દ્રિઓનાં વિષયે ભેગવવાની ઇચ્છાઓ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું. અને વિચારેનું મનમાંથી જતું રહેવું, તેઓ ખેટાં છે એ અભાવ થવો, એ બધું માણસ જ્યારે પુરે ભાગ્યશાળી થાય, ત્યારેજ થઈ શકે છે.
(૩૧) ગુરૂ લાગા તબ જાનીયે, મિટે મેહ તન તાપ;
હરખ શેકે દાજે નહિ, તબ હર આપે આપ. ઈદ્વિઓને મન ગમતી વસ્તુઓ ઉપર ઝીપલાવવાની ટેવ જતી રહે ત્યારે જ ગુરૂની ભેટ થઈ છે એમ સમજવું; અને જ્યારે હરખ અને શેક બને ચાલ્યાં જાય, એટલે સુખ અને દુઃખ બને વેળાએ મન એક સરખી સ્થિતિમાં રહી શાંત થાય ત્યારે તને આપમેળે ઈશ્વરની મુલાકાત થઈ જશે અથવા તું પોતે ઇશ્વર સ્વરૂપ થઈ જશે.
(૩૧૩) કાન કુકા ગુરૂ હદકા, બેહદકા ગુરૂ નહિ,
બેહદકા સદગુરૂ હય, સચ કરે મન માંહિ.
ચેલાને કાન આગળ આવી ધીમેથી એક મંત્ર જે ગુરૂ શિખવે છે, તે આકારવાળા ઇશ્વરની મુલાકાત કરાવનારે ગુરૂ છે, તે નિરાકાર ઇશ્વરની મુલાકાત કરાવી શકતો નથી, ને તે સર્ણરૂ કહેવાય નહીં, જે સશુરૂ કહેવાય તે તે નિરાકાર ઇશ્વરની મુલાકાત કરાવે એ સર્વેએ યાદ રાખવું.
(૩૧૪) ગુરૂ ભી શિષ્ય લાલચી, દેને ખેલે દાવ . ને બુડે બાપડે બેક પથ્થરકી નાવ.
ગુરૂ અગ્ય ને શિષ્ય અગ; ગુરૂ પૈસાને લેભી ને શિષ્ય ઈશ્વરને લભી. પછી બને એક બીજાને ભેળવવા જાય, તે પથ્થરની હોડીમાં બેસવાથી જેમ ડુબી જાય, તેમ નાશ પામી જાય.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
વેષધારી (ટા) ગુરૂ વિષે.
,
(૩૧૫). જાકા ગુરૂ હય લાલચી, દયા નહિ શિષ્ય માંહિ,
એ નેકુ ભેછ, ઉજજડ કુવા માંહિ ગુરૂ પૈસાને લોભી હોય, ને શિષ્ય છે ઉપર દયા રાખનાર નહિ હેય, તે ઇશ્વરની મુલાકાતની આશા જ નહિ. એવા બન્ને અયોગ્ય ગુરૂ ચેલાને કઈ ઉજ્જડ જગ્યામાં આવેલા કુવામાં નાખે, (કે જ્યાં તેઓને કઈ બહાર કહાડનાર માણસ મળે નહિ.)
(૩૧૬). ગુરૂ ગુરૂ સબ કહા કરે, ગુરૂહિ ગુરમે ભાવ સે ગુરૂ કાહે કિજીયે, જો નહિ બતાવે દાવ?
અરે લેકે! તમે જેઓને “ગુરૂ ગુરૂ” કરીને કહે છે, તેનું મન જે દુનિયાની મોજ-મજાહમાં લાગેલું હોય છે, તેઓને કઇ ઇશ્વરની મુલાકાત કરાવતાં આવડતી નથી; ત્યારે એવા ગુરૂ શા માટે કરે છે?
(૩૧૭) . અંધ સો અંધ શિલા, છુટે કાન ઉપાય,
સંગત કરીયે નિબંધકી, પળમે દિયે છુટાય,
જે તું કર્મનાં બંધનથી બંધાઈ ગયો છે, તેવોજ બંધાય ગુરૂ મળે, તે પછી તારે છુટવાને શું ઉપાય? તું એવાની સંગત કર યાને એવો ગુરૂ કર કે તને તત્કાળ છોડવી દે.
(૩૧૮). પુરાહિ સદગુરૂ ના મિલા, રહા અધુરા શિખ
સવાંગ જતિકા પેહેરકે ઘર ઘર માંગે ભિખ. પુરે પાકે ગુરૂ નહિ મળ્યો, ને ચેલો અધુરો રહયે તેથી જ તે જોગી સન્યાસીને વેશ લઈને ઘરેઘર ભીખ માંગે છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
કબીર વાણી.
(૩૧૯) સદગુરૂ ઐસા કિજીયે, તત દિખાવે સાર પાર ઉતારે પલકમે, કપન કે દાતાર
માટે તું ગુરૂ એ કર કે જે સહેલાઇથી ઇશ્વરનાં દર્શન કરાવી એક ઘડીમાં તને પાર ઉતારે, જેમ કે તેણે તેને આરસી આપી અને તે તેમાં ઇશ્વરને જે.
(૩ર૦). કબીર! ગુરૂ ગરવા મિલા, ચલ ગયા આટા લેન;
જાત પાત કુલ મિટ ગઈ, તબ નામ ધરેંગે કેન? મને ગુરૂ એવા અસીલ મળ્યા, કે મને ખાવા, પીવાનું આઇતું મળ્યું; અને તેઓનાં શિક્ષણનાં પરીણામે મારી જાત ભાત ને કુટુંબ કબીલાને લગતી નિશાનીઓ જતી રહી; તેથી મારી નિન્દા કરનારે કેઇ રહયે નથી.
' (૩૨૧) સદગુરૂ સાચા સુરવા, ન્યું તાતે લેહ લુવાર, કસની જે નિર્મળ કિયા, તાપ લિયા તતસાર. સદ્ગુરૂ એવા તે શુરા ને શકિતવાન છે, કે જેમ લુહાર લોખંડને તપાવે છે, તેમ મને તેઓએ કસીને ચેખે કરી નાખે છે, અને મારાં દુઃખોને જડ મૂળથી કાઢી નાખ્યાં છે.
(૩૨૨) સદગુરૂ હમસે હીઝ કર, એક કહા પ્રસંગ
બાદલ બધા પ્રેમ, ભીજ ગયા સબ અંગ. મારાથી ખુશી થઈ મારા ગુરૂએ મને એકવાર એવું શિક્ષણ આપ્યું કે જેથી ઇશ્વરનાં પ્રેમનું વાદળજ મારા ઉપર વરસી રહ્યું, અને મારું આખું અંગ ભીજવાઈ ગયું યાને મારી ઉપર ઇશ્વરની કૃપા ઉતરી.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેષધારી (પેટા) ગુરૂ વિષે.
૯૭
(૩૨૩) . બલિહારી ગુરુ આપકી, પલ પલમે કઇ બાર
પશુ ફેટ હરિજન યેિ, કરત ન લાગી વાર
ઓ ગુરૂ, તમારી બલીહારી છે, તમારી મેટાઈની કાંઈ હદ નથી, કે એક પળમાં કંઇએક વખત પશુ જેવા સ્વભાવનાં માણસને તમેએ ભગત કરી નાખ્યા અને તેમ કરવાને તમને છ વખત લાગે નહિ.
- - - (૩૨૪) , ગુરૂ પંજા સંતકે, સંત કહે ગુ, પુલહ,
આમને સામને પુજતાં, પડી અગમકી મુંજ.
ગુરૂનું કહેવું એ છે કે, સાધુસંતને પૂંજ અને સંતે કહે છે, કે તું ગુરૂની સેવા કર, એમ આમને સામને પૂજતાં, ઇશ્વર ભેદ સર્વથી સમજી શકાતે નથી, તે (કબીર કહે છે કે, મને નજરે પડી ગયું અને ઇશ્વરી રહસ્ય સમજ પડી ગયું, માટે તું સત સંગત કર.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Exit |
રા
સત્સંગ વિશે.
(૩૨૫) કબીર કહે સે દિન બડે, જા દિન સાધ મિલા૫
અંખ ભર ભર ભેટીયે, પાપ શરીર જાય. કબીર કહે છે કે જે દિવસે તને કોઈ સાધુસંતનાં દર્શન અથવા મુલાકાત થાય, તે દિવસને તારે ભાગ્યશાળી અને બે દિવસ ગણજે, અને તેને હરખભેર ભેટજે, જેથી તારાં (શરીરમાં) પાપ ધોવાઈ જશે.
(૩૨૬) સાધ મિલે સાહેબ મિલે, અંતર રહી ના રેખ મનસા ખાચા કર્મણા, સાધુ સાહેબ એક સાચ્ચા સાધુ પુરૂષ મળ્યા તે ઇશ્વરજ મળ્યા બરાબર છે, કારણ કે ઇશ્વર " અને સાધુમાં કંઈ પણ ફરક હેતો નથી. મનથી, વાણથી, અને કાર્યથી સાધુ પુરૂષ, ઇશ્વર સાથે મળી ગયેલાજ હોય છે; ઈશ્વરની જે મરજી હોય તે જ મરજી સાધુઓની હોય છે, ત્યારે કુળ જગતની પેદાશને સુખ આપવાનું કામ તેઓ કરે છે જેથી તેઓ ઇશ્વર સાથે એક થઈ ગયેલા હોય છે.
(૩૨૭) સંત સમાગમ પરમસુખ, અને અલ્પ સુખ કછુ એર માન સરેવર હંસ હય, બગલા ઠેર ઠેર.
એવા સાધુ પુરૂષનાં સમાગમથી પરમસુખ યાને સર્વથી ઉત્તમ સુખ મળે છે, જે સુખની પાસે, બીજે દુનિયવી સુખે કંઇ બિસાદમાં નથી; દાખલા
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
સતસંગના અમૂલ્ય લાભ. તરીકે ખરે હંશ પક્ષી માન સરોવરમાંજ મળે છે, બાકી બીજે ઠેકાણે દેખાય છે તે તે બગલા (પક્ષીઓ) જ હોય છે, તેમ સૌથી ઉંચ પ્રકારનું સુખ સત્સંગમાં જ મળે છે. * *
* * * (૩૨૮) * : ચંદન જૈસા સંત હય, સઈ જૈસા સંસાર; - અંહિસે લપટા રહે, પર છાંડે નહિ બિકાર. - સાધુપુરૂષો સુખડનાં ઝાડ જેવા છે, અને આ સંસાર એક સર્પ સમાન છે; સર્પને જ્યારે પોતાનાં ઝેહેરની અગન ઘણુજ બળે છે, ત્યારે તે સુખડનાં ઝાડ સાથે લપટાઇને બેસે છે, જેથી તેને થોડીક ઠંડક મળે છે, તેમ માણસને આ સંસારની લાગેલી આગ યાને માયાનું ખેંચતાણ જ્યારે કોઈ સાધુસંતની પાસે તે બેસે છે, ત્યારે તેટલી વાર ઓછું થાય છે, તેથી સાધુ પુરૂષને સુખડનાં ઝાડ જેવી ઠંડક આપનાર કહ્યા છે, અને સંસારને સર્પ જેવો ઝેહરી કહે છે.
(૩૨૯) સંત મિલે સુખ ઉપજે, દુષ્ટ મિલે દુઃખ હેય
સેવા કિજે સંતકી, તે જનમ કૃતાર્થ રોય.
સાધુપુરૂષને મળવાથી સુખ ઉપજે છે, અને દુષ્ટ માણસની સંગત કરવાથી દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે, માટે હું કબીર કહું છું કે, તું સાધુ પુરૂષોનીજ સંગત કર, જેથી તારા જન્મનું સાર્થક થશે.
(૩૩૦) મિઠી વેહેરી સંતકી, જામે શીર અપાર
હરિ રસ જહાં ખુંટે નહિ, પિવે વારમવાર. સંત પુરૂષ એક એ મિઠો છે કે જેમાં પાર વિનાનું દુધ ભરેલું હોય છે, અને તેમાં હરિરશ એટલે તે ભરપૂર છે કે ગમે એટલે પીવા છતાં તે કદી પણ ખુટતું નથી. અર્થાત–સાધુપુરૂએ પિતાની જીંદગી સત્યને માર્ગે દેરવી, ઇશ્વરી જ્ઞાન મેળવ્યું હોય છે, જેથી તેઓ આપણું પિતા વિષે, કુળ જગત વિષે અને ઈશ્વર વિષે સમજાવી આપણું મનનું સમાધાન કરી શકે છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧૦૮
કબીર વાણું
(૩૩૧) - હરિજન આવત દેખકે, ઉઠકે મિલિયે થાય;
ન જાનું ઇસ વેશમે, નારાયણ મિલ જાય.
એવા હરિજન એટલે જેનું દિલ ઇશ્વરપર લાગેલું હોય તેવા પુરૂષને આવતાં જોઈને, તું તરત ઉઠી દેડતે જઈ તેને ભેટજે; કારણ કે આપણે જાણતા નથી ઇશ્વર આપણને કયા વેશમાં મળશે અને તે સાધુ પુરૂષના વેશમાં કદાચ ઇશ્વરજ કાં નહિ હોય?
(૩૩૨) હરિજન મિલે તે હરિ મિલે, મન પાય બિશ્વાસ
હરિજન હરિક રૂપ હય, યું ફુલનામે ખાસ હરિજન મળ્યા તે ઇશ્વરજી મળ્યા બરાબર છે, ને ત્યારે જ માણસનાં મનનું સમાધાન થાય છે; જેમ ફૂલમાં સુગંધ છુપાઈ રહેલી છે, અને કૂળ માત્ર તે સુગંધ રાખનારે આકાર છે, તેમ હરિજન ઇશ્વરને રાખનારો એક આકાર છે, એટલે માણસરૂપે તે ઇશ્વરજ છે.
(૩૩૩) સંત મિલે તબ હરિ મિલે, કહિયે આદ એર અંત
ને સંતનકે પર હરે, તે સદા તજે ભગવંત.
એ સંત પુરૂષ મળે ત્યારે ઇશ્વરજ મળ્યા, એમ જાણી તેની આગળ તારી આદીથી તે અંત સુધીની વાત કરજે, કે તે તારી મુશકેલીઓ ટાળવાને રસ્તો દેખાડે ! પણ જો તું સાધુપુરૂષથી દુર રહેશે તે ઇશ્વરથી તું હમેશાં દુર રહેવાને! કારણ (ઇશ્વરને પુગેલા) સાધુને તજ તે ઇશ્વરને તન્યા બરાબર છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતસંગના લાભે.
(૩૩૪) દર્શન પરસન સંતકા, કિરતન કિજે પણ
જવું ઉઘમ હું લાભ હશે, જર્યું આળસ ત્યુ હાને
સાધુ સંતનાં દર્શન અને આગતા સ્વાગતા કરવા તું હંમેશાં તત્પર રહેજે, કારણ કે તેમાં તું એટલે ઉમંગ અને શ્રમ લેશે એટલે લાભ તનેજ થશે; પણ એથી ઉલટું, જેટલી આળસ કરશે એટલું નુકશાન તને થશે.
(૩૩૫) એક ઘડી આધી ઘડી, આધી ઉમે આધ, સંગત કરિયે સંતકી, તો કહે કે અપરાધ,
દરરોજ એક પળ કે અરધી પળ અથવા પળને થોડેક ભાગ પણ જે સત્સંગમાં જાય તે તારાં કરડે કર્મો યાને પાપે કપાતાં જશે.
આ કહેવું પહેલી નજરે જોનારને કદાચ અજાયબ જેવું લાગશે, કે માત્ર એક પળવારની સત્સંગથી એટલાં બધાં પાપ તે કેમ નાશ થતાં હશે? પણ આજની પશ્ચિમ તરફની વૈદક વિદ્યાએ અનુમાન કીધું છે કે, માણસનું શરીર તેમજ બીજી બધી વસ્તુઓ, જાનવર, ઝાડપાન, ખનિજ વગેરે પિતામાંથી દરેક પળે ઝીણું રજકણે બાહેર ફેકે છે ને સામે બીજી રજકણે પિતામાં લે છે અને એ રીતે ચાલુ થતું રહી, દર સાત વરશે માણસનું શરીર તદન નવાજ રજકણનું બને છે. વળી સાયન્સની બીજી શેધ યાને “સાઈકલ” એવું કહે છે કે માણસનું મન એક બીજા ઉપર અસર ઉપજાવે છે, પણ ગુપ્ત વિદ્યા તે એથી આગળ વધીને એમ કહે છે કે માણસિક શરીરનાં રજકણે બીજા માસિક શરીરમાં પણ જાય છે.
આ ઉપરથી કબીરજીનું કહેવું કાંઈક સમજી શકાય છે કે ભલા માણસના સમાગમમાં આવ્યાથી આપણું બાકી શરીર પવિત્ર થાય છે, એટલું જ નહિં પણ આપણું ઇચછા શરીર, તેમજ માનસિક શરીર પણ પવિત્ર થવા માંડે છે,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
- કબીર વાણી. - અને એ રીતે જે ચાલુ સમાગમ રહે તે માણસ પૂર્ણ પવિત્ર થઈ જાય. સતીસ જે પ્લેટને ચેલ હતો, તે ઉપલાં મતને ટેકે આપી કહે છે કે,
"Master! believe me, when I say, that I made some progress when I was near you; when I was in the same house with you, I made a greater progress, but when I sat near you and touched you, I made the greatest efficiency.”
(૩૩૬)
:
સાધુ નદી જલ પ્રેમરસ, તહાં પછાડે અંગ; કહે કબીર નિર્મળ ભર્યો, સાધુ જનકે સંગ.
સાધુ પુરૂષ એક નદી જેવો છે, જેનું પાણી, તે ઇશ્વરી પ્રેમરસ છે, તે પાણીમાં તારું અંગ છે, એટલે તું પવિત્ર થશે.
(૩૩૭) જ પળ દર્શન સંતકા, તા ૧ળકિ બલિહાર, સતનામ રસના બસેં, લિજૈ જન્મ સુધાર.
જે પળે તેને સંતપુરૂષનાં દર્શન થાય તે પળને, તારી ભાગ્યવંત પળ લેખજે; કારણ કે તે વખતે, તારી જીભ ઉપર ઈશ્વરનું નામ આવશે અને તેથી તારે જનમ સુધરી જશે.
(૩૩૮) દર્શન કરના સંતકા, દિનમેં કંઇક બાર
માસા મેઘ મ્યું, બહેત કરે ઉપકાર. સાધુસંતનાં દર્શન, દિવસોમાં ગમે એટલીવાર કર્યા કરે; કારણ જેમ ચોમાસાનો વરસાદ, પાણી વરસાવી જમીનમાં અન્ન વનસપતિ ફળ ફળાદી ઉગાડી, આપણી ઉપર ભારે ઉપકાર કરે છે, તેમ સાધુ પુરૂષ આપણને (ઈશ્વરને) રસ્તો દેખડાવે છે, એટલે તેઓ મોટા ઉપકાર કરનારા ગણાય છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ પુરૂષથીજ અંદગીને ભેદ માણસને સમજાય છે.
૧૦૩ -
(૩૩૯). જીવન જોબન રાજમદ, અવિચલ રહા ન કેય
જા દિન જાય સતસંગમે, જીવનકા ફળ સય. * છંદગી, જુવાની, અને મોટાઈ (રાજા તરીકે ખ્યા એક કરોડપતી તરીકેની પણ બહેરની મોટાઈ) એ સઘળાં હંમેશાં રેહવાનાં નથી, પણ જે દિવસ સત્સંગમાં જાય, અને તેને લાભ આપણને મળે, તે દિવસ જ આપણે જો, પ્રમાણ છે, ત્યારે તે મતા આપણી હંમેશની થઈ રહેશે.'
(૩૪૦) રસમ મિલનકે કારને, માં મન ખડા ઉદાસ , સત સંગતમેં શેધ લે, રામ ઉનકે પાસ
કબીર કહે છે કે –પરમાત્માને મળવા માટે મારું મન ઉદાસ રહેતું હતું, પણ મેં સત્સંગ કીધો, ત્યારે મને પરમેશ્વર મળ્યા, માટે તું ઈશ્વરને શોધવા માંગતા હોય તે સત્સંગ કર.
(૩૪૧) પરબત પરબત મેં ફિશ, કારન અપને રામ, રામ સરિખા જન મિલા, તિને સરિયા કામ.
પરમેશ્વરને શેધવા હું પહાડે પહાડ ફર્યો, ને બધે રખડે, પણ જ્યારે મને ઇશ્વરને પિછાણના સાધુ પુરૂષ મળે, ત્યારે જ મને તેને ભેદ માલમ પડે, ત્યારેજ મારું કામ સફળ થયું ને મને પરમાત્માનાં દર્શન થયાં.
(૩૪૨) કરિયે નિત સત રાંગકુ, બાધા સકળ મિટાય;
એસા અવસર ના મિલા, દુર્લભ નર તન પાય.
માટે તું નિત્ય સત્સંગ કર્યા કર, કે સાધુપુરૂષ બધાં બંધને દૂર કરવાનો રસ્તો દેખાડશે. જેમ મનુષ્ય જાતિનાં અવતારમાં નરને દેહ ઘણો ઉત્તમ, પણ મળવો કઠણ હોય છે, તેમ સાધુપુરૂષની સંગત પણ મળવી કઠણ હોય છે; તેથી તું સાધુસંતને મળવાની તક શોધતો રહે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૩૪૩). શરણે રાખે સાઇયાં, પુરે મનકી આસ
એર ન મેરે ચાહિયે, વસંત મિલનકી પ્યાસ. કબીરજી કહે છે કે, ઓ ઇશ્વર તું મને તારા આશરા હેઠળ રાખ, અને મને સાધુપુરૂષે મળ્યા કરતા રહે, જેથી મારા મનની આશાઓ પૂરી પડે, એ સિવાય બીજું કાંઈ હું માંગતો નથી.
(૩૪૪) કલ્પગમે એક નામ હય, દુજા સરૂપ હય સંત,
સાચે મનસે સેવિયે, તો મિટે કરમ અનંત.
આ કલિયુગમાં, કર્મનાં બંધણમાંથી છુટવા માટે માત્ર બે જ રસ્તા છે, ચાને બેજ સાંધન થઇ શકે તેવાં છે, બાકીનાં બધાં લગભગ અશક્ય છે. પહેલું સાધન, નિરતર નામ મરણ બીજું સાધન સાધુઓને સંગ. પાકે ભરેસે રાખીને એ બે સાધન ચાલુ રાખીશું, તે ફરી ફરીને જન્મમરણ આપનારાં ગમે એટલાં કર્મ હશે, તે પણ તે બધાં મટી જશે.
(૩૪૫) મથશ ભાવે દ્વારકા, ભાવે જ જગન્નાથ
સંત સંગત હરિ-ભકિત બિના, કછુ ન આયે હાથ.
મથુરા જા, દ્વારકાં જા, યા તારી મરજી પડે તે જગન્નાથજીનાં દર્શને જા, પણ જ્યાં સુધી તેને સત્ સંગ થશે નહિ, અને તારાં હૈયામાં પરમાત્મા વિષે ભક્તિભાવ ઉપજે નહિ ત્યાં સુધી તારું કાંઈ સાર્થક થવાનું નથી.
(૩૪૬) સંત જહાં સુમરન સદા, આઠે પહર અભૂલ ભર ભર પિ રામરસ, પ્રેમ પિલાયા ફૂલ,
જ્યાં સાધુ પુરૂષ છે ત્યાં ઇશ્વરનું મરણ ચાલુ હોય છે, દિવસનાં આઠ પિહેરમાં તે નામ જરાએ ભુલાતું નથી; ત્યાં ઇશ્વરી રસ ભરપૂર પિવાય છે અને પ્રેમનું પ્યાલું ભરાયેલું જ રહે છે. અર્થાત–સાધુસંતની સંગતમાં રહેવાથી, સાધરણ માણસને ઈશ્વર ઉપર ભકિતભાવ ઉપજ્યા કરે છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતસંગથી છાનું સાર્થક થાય છે.
જન્મ
(૩૪૭) કુરા મન બદલાય છે, સાધુ બડે લેનાર;
તુટી હે રામસે, ફેર સંધાવન હાર. - જેમ લેનાર બે ભાંગેલી જણસને સાંધી પાછી આખી કરે છે, તેમ જ માણસનું મન પરમાત્માપરથી ઉઠી ગયું હોય, અને દુનિયાની વસ્તુઓ પરજ લાગેલું હોય, તેને સાધુ પુરૂષ પાછું ઇશ્વર સાથે જોડી એક કરી આપે છે, ચાને માણસનાં નિચલા ભાનનું ખટારૂં દેખડાવી, તેને ઉંચ ભાન તરફ લઈ જાય છે. .
. . .
(૩૪૮) : ઇષ્ટ મિલે મન મિલે, મિલે સકળ રસ રીતી; કહે કબીર તહાં જાઈએ, યેહ સંતનકી પ્રિતી.
મનને પસંદ પડતી વરતુઓ મળે, તે મન તેમાં લાગી જાય, અને મન લાગી ગયાથી, બધી બાબદેને ભેદ મળી જાય છે, માટે હું કબીર કહું છું કે સાધુ પુરૂષે જે આપણું મનને ઇશ્વર પર લગાડનારા છે તેઓ પાસે તું જરૂર જજે.
(૩૪૯). કથા કિરતન કરનકી, જાકે નિશદિન હતી; કહે કબીર વા દાસસે, નિશ્ચય કીજે પ્રિતી.
જેઓ રાત ને દિવસ, ઇશ્વરની વાતો, અને ભજન કર્યા કરે, તેઓની પાસે તું જરૂર જજે, ને તેમને સંતસંગ કરજે.
(૩૫૦) કથા કિરતન રાત દિન, જાકે ઉદ્યમ યેહ કહે કબીર તા સાધકે, ચરણ કમલકી મેહ.
જેઓને ધંધાજ એ, કે રાત્રે દિવસે માત્ર પરમાત્માની જ વાતે અને ભજન કરવાં, તેવા સાધુ પુરૂષના કમળ ફૂલ જેવા પગેની રાખ પણ આપણને મળે તો સારું.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૩૫૧)
ક્યા કિરતન છોડકે, કરે ન આર ઉપાય; કહે કબીર તા સાધકે, પાસ કોઇ અંત જાય,
એથી ઉલટુ, ઇશ્વરી સંવાદ અને ભજન છેડી જેએ ભલતાજ માર્ગ લેતા હોય, તે ખરા સાધુ પુરૂષ નથી, માટે તેએની પાસે કદી જવું નહિ.
( ૩પુર )
કામ કથા સુનિયે નહિ, સુનકે ઉપજે કામ; કહૈ કબીર ખિચારકે, ખિસર જાય હરિનામ. ઇશ્વરી સંવાદને બદલે, ઇંદ્રિના ભાગ ભાગવવાની વાતા થયા કરે, તે જરાએ સાંભળવી નહિ, કારણ કે તેથી હવસેા ને જીસ્સાએ ઉભરી આવશે, ને ઇશ્વરનું નામ ભુલી જવાશે.
(૩૫૩)
કથા કિરતન સુનનકા, જો કાઇ કરે સ્નેહ કહે કબીર તા દાસકા, મુક્તિમે નહિ સંદેહ.
ઇશ્વરી સ’વાદની વાર્તા ને કિર્તન સાંભળવાને જેનું મન થાય, અને તે કરનારાઓની જે કોઇ સંગત કરે, તા હું ખીર કહુ` છું, કે તે માણસને મુકિત મળે, એમાં જરાએ સંદેહ નથી.
( ૩૫૪)
રાજ દ્વાર ન જાઇએ, જો કોટીક મિલે' હેમ, સુપચ ભગતકે જાઇએ, એ ભિષ્ણુકા તેમ.
ધણુંએ સાનું ચા જર જવાહેર મળતું હાય, તે પણ તુ` રાજ દરબારમાં ના જતા, પણ કાઇક ભાલા (પરમાત્માના) ભગત પાસે તું જરૂર જજે કારણ કે એ વિષ્ણુને મળવાનુ ડેકાણું છે, ચાને ઇશ્વરને મળવા એ એક માર્ગ છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતસંગથી જીવનું સાર્થક થાય છે.
૨૭
(૩૫૫) સંગત કિજે સાધકી, જયું ગાંધી કે પાસ; ગાંધી કશું લે કે નહિ, તેઉ આ વાસ સુવાસ. ગાંધીને ત્યાં બેઠા હોઈએ, ત્યારે ગાંધી કાંઈ આપણને આપતું નથી, છતાં તેની દુકાનમાંનાં અત્તરની વાસ આપણને મળ્યા કરે છે, તેમ સાધુપુરૂષ આપણને કોઈ વસ્તુ કે પૈસો આપતા નથી, છતાં માત્ર તેમની પાસે બેસવાથી, તેમના એક વિચારે, ને લાગણીઓ આપણામાં આવે છે, જેથી આપણને ભારે ફાયદો થાય છે. .
(૩૫૬) સંગત કિજે સાધકી, સાહેબ કિજે યાદ સુતકિ વાહિ ઘડી, બાકી દિન બરબાદ.
માટે તું સાધુપુરૂની સંગત કર, ને પરમેશ્વરને યાદ કર્યા કર; એ બે કાર્યમાં જે વખત પસાર થાય, તેજ ખરૂં શુભ કાર્ય કીધેલું કહેવાય, બાકી બીજાં બધાં કામમાં ગયેલો વખત ફેકટજ છે.
(૩૫૭) સંગત કિજે સંતકી, કદી ના નિષ્ફળ હૈય; લોહા પારસ પરસતે, શેલી કંચન હેય.
સાધુસંતની સંગત કદીયે ફળ વિનાની હોતી નથી; જેમ લોઢાને પારસના પથ્થર આગળ ધરતાં, તે બદલાઈને સેનું થઈ જાય છે, તેમ સત્સંગ કરવાથી ગમે એ દુષ્ટ માણસ પણ સુધરી જઈ, પવિત્ર બને છે.
(૩૫૮) સંગત કિજે સાધકી, કદી ના નિષ્ફળ હૈયા ચંદન હેસી બાવલા, લીંબ કહે ના કેય. સાધુપુરૂષની સંગત કદીપણ નિરર્થક જવાની નથી; તું બાવલનાં ઝાડ જેવો કાંટાવાળે યાને દુર્ગણી હશે, એ સુખડ જેવો સુવાસી (ભલે) થઈ જશે, અને તેને કોઈ લિંબનાં ઝાડ જેવો કડવ કહેશે નહિ.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
કબીર વાણી.
(૩૫૯). સાગત કિજે સંતકી, હરે સબકી ખ્યાધ
ઓછી સંગત નિકી, આઠે પહેર ઉપાધ. - સાધુપુરૂષે સર્વનાં દુઃખનું નિવારણ કરે છે, માટે તેઓની સંગત જરૂર કરવી; કઈ પણ હલકા માણુની સંગત કરવી નહિ, કારણ કે દીવસના આઠે પહેર યાને હંમેશાં તેઓ મેજમજાહ ને ખાવાપીવાની જ વાત કર્યા કરે છે, જેથી માણસને કાંઈ ખરે લાભ થતો નથી, પણ ખજ આવ્યા કરે છે.
(૩૬). સો દિન ગયા અકાજ સંગત ભહિ ના સંત પ્રેમ બિના પશુ જીવતા, ભાવ બિના ભટકંત.
જીંદગીના દિવસે દુનિયવી કારભારમાંજ રયેલા રહે, અને સાધુસંતની સંગત નહિ થાય, તે દિવસે ફેકટમાંજ ગુમાવ્યા, ને જીવવું પશુ સમાજ ગણાય, અને તેઓ કાંઈ પણ રૂડી નેમ વિના અહિં તહિં ભટક્તા ફરે છે. અર્થાત–માણસને ઇશ્વર તરફ પ્રેમ ન થાય અને એ ઉંચ નેમ માટે તેનાં મનમાં વિચાર ન હોય તે પછી માણસ અને પશુમાં શું ફરક?
. " (૩૬૧) ' સંત મિલે તબ હરિ મિલે, શું સુખ મિલે ન કેય
દર્શન તે દુરમન કરે, મન અતી નિર્મળ હેય. સંતપુરૂષ મળે તેનાં જેવું બીજું એકે સુખ નથી; સાધુપુરૂષ મળે તેને ઇશ્વરજ મળ્યા; માત્ર તેનાં દર્શન કરવાથીજ તારી મતી સુધરશે ને તારૂં મન ઘણું પવિત્ર થશે.
" (૩૬૨) હરિ મિલા તબ જાનિકે, દર્શણ દેવે સંત મનસા બાચા કર્મન, મિટે કરમ અનc.
સંતપુરૂષનાં દર્શણ થાય ત્યારે જાણજો કે ઈશ્વર મન્યા, અને ત્યારે જ મન, વાણી ને કાર્યો શુદ્ધ થશે, જેથી વિચારોથી થતાં, વાણીએ થતાં, અને
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ પુરૂષનાં લક્ષણ કેવાં?
૧૦૯
હાથે ને જીભે થતાં પાપ અટકશે, અને એ રીતે અગણુત પાપ નાશ પામી જશે–(સાધુઓની ખુબી શું છે તે સાંભળે.)
(૩૬૩). પુણમે જવું ખાસ હશે, ખ્યાપ રહા સબ માંહિ, સને સેહિ પાઈયે, ઔર કહુ કછુ નહિ.
જેમ કૂલમાં સુગંધ રહે છે. અને તે સુગંધ સર્વત્ર પ્રસરી રહેલો હોય છે તેમ ઇશ્વર પણ સાધુપુરૂમાંજ સમાઈ રહેલા છે, બીજે ઠેકાણે નહિ.
(૩૬૪) દયા ગરીબી અંદગી, સમતા શિલ સ્વભાવ
એ તે લક્ષણ સાધકે કહે કબીર સદભાવ. જેઓનાં હૈયામાં દયા, નમનતાઈ અને પરમાર્થ રહેલાં છે, જેનું મન દરેક સ્થિતિમાં એક સરખું શાંત રહે છે, તેઓ જ પવિત્ર સાધુ પુરૂષ છે.
(૩૬૫) માન નહિ અપમાન નહિ, એસે શિતલ સંત
ભાવસાગર ઉતર પડે તોડે જમકે સાધુ સંતે એવા શાંત સ્વભાવના હોય છે કે તેઓને દુનિયથી લોકો માફક, માન કે અપમાન જેવું કશું હોતું નથી; તેઓ આ સંસારને પેલે પાર ગયેલા હોય છે અને કાળના દાંત તેડીને બેઠા છે યાને જન્મ-મરણથી મુક્ત થઈને રહેલા હોય છે.
આશા તજે માયા તજે, મેહ તજે આફ માન હરખ શેકનિદા તજે, એ કહે કબીર સંત જાન. જેએએ દુનિયવી વસ્તુઓની આશા કરવાનું મુકી દીધું છે અને માયા પર જીત મેળવી છે, જેનું અજ્ઞાનપણું જતું રહ્યું છે, અને જેઓનું “હું પણું” નિકળી ગયું છે, જેને કેઈપણ વાતને હરખ કે દલગીરી જેવું
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
* કબીર વાણું. * :
કશું હોતું નથી, અને જેઓ દરેક સ્થિતિ (સુખ યા દુઃખ) માં સમાન પ્રકૃતિએ રહે છે, અને પિતાનાં મનનું સમતળપણું જાળવી રાખે છે, અને જેઓ કોઈની પણ નિંદા કે ગબત કરતા નથી, તેજ પવિત્ર સાધુપુરૂષ છે.
- - ૩૬૭) સંત સેઇ સહરાઇયે, જીને કનક કામિની ત્યાગ
એર કછુ ઇચ્છા નહિ, નિશદિન રહે અનુરાગ.' સંત પુરૂષ તેને કેહ, કે જેણે પૈસા અને સ્ત્રીને ખ્યાલ સમૂળગે તજ હોય; જેને બીજી ઈચ્છાઓ હોય નહિ, પણ જેનું મન રાત ને દિવસ એક ચિત્તથી પરમાત્મા ઉપરજ ચેલું હોય. •
: (૩૬૮) હરિજન હારા હિ ભલા, છત ન દે સંસાર
હારા હરિ મેં જાયગા, છતા જમકી લાર. કબીરનું કેહવું એ છે કે, જે પરમાત્માને ભકત હોય, તે તે (આ સંસારમાં) હારેલાજ ભલો, કારણ કે આ સંસાર તેને જીવવા દેતો નથી, યાને દુનિયવી માલમતા ચા માન અકરામ મેળવ્યાં ન હોય, તે કાંઈ ફીકર નહિ; જ્યારે સંસારમાં માણસને નિરાશી મળે છે ત્યારે જ તેનું મન પરમાત્મામાં પરોવાય છે અને ત્યારે જ તેને માલેક મળી શકે છે, પણ જે સંસારમાં તેની ફત્તેહ થઈ તો તે જમને સ્વાધીન જઈ–મરણ જીવનના ફેરામાંથી મુક્ત થવાને નહિ.
(૩૬૯) સુખકે માથે સિલ પડે, હરિ હિરદેસે જાય;
બલિહારી આ દુખકી, પલ પલ રામ સંભળાય: (સંસારી) સુખે મળ્યાથી માણસના અંત:કરણમાંથી ઇશ્વર દુર રહે છે, માટે તે સુખ ઉપર ઢાંકણ વળી જાય તે ભલું; માણસને તે દુઃખજ ભલું છે, કારણ કે ત્યારે જ તે પળેપળ પરમેશ્વરને યાદ કરે છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ પુરૂષનાં લક્ષણ કેવા ?
(૩૭૦) આપણે ત્યાં અવગુણ અનન્ત, કહે સંત સબ કેય આપા હરિકે ભજે, સંત કહા સેય.
જ્યાં પિતાનું હું પણું” રહેલું હોય છે, યાને જ્યાં પિતાનાજ સુખને સ્વાર્થ રહેલો છે, ત્યાં અગણીત પ્રકારના અવગુણ હોય છે એ સર્વ સાધુ પુરૂષ જાણ હોવાથી તે પોતાનાં “હું પણું”ને દાબી દે છે, અને દરેકના અંતરમાં પરમાત્મા છે એવું સમજી, બધાને ઇશ્વર માફક એક સરખે ચાહે છે અને સુખ આપતો રહે છે, અને એવું કરે તેજ ખરે સાધુ પુરૂષ છે.
• • ( ૩૭૧) હરિજન અસા ચાહિયે, જેસા ફલ ભંગ,
આપ કરા કુકરા, એર પરમૂખ રાખે રંગ.
સોપારી પિતાના ટુકડા કરાવી પારકાના હડાને લાલ લાલ કરે છે યાને મજાહ આપે છે, તેમ પરમાત્માને ખરે ભક્ત પારકાનું ભલું કરવાને પિતાનાં શરીરને કષ્ટ આપે છે અને તે પિતા માટે બિલકુલ દરકાર રાખતે નથી, પણ બીજાઓનું ભલુ કરવામાં રોકાયેલા હોય છે* *
(૩૭૨) તન તા૫ જનકે નહિ, ન માયા મેહ સંતાપ;
હરખ શેક આશા નહિ, સે હરિજન હર આ૫. જેઓને પિતાનાં શરીરનાં સુખ દુઃખને વિચારી રહ્યું નથી, જેઓનું અજ્ઞાનપણું દુર થઇ, દુનિયાની માયાનું ખેંચતાણ જતું રહ્યું છે, તેઓને કોઈ પણું પ્રકારને સંતાપ રહેલો નથી; ટુંકમાં કોઈ પણ પ્રકારની મેજ કે નિરાશા જેવું કશુંએ નથી, પણ જેઓ નિરંતર સમાન સ્થિતિમાં રહે છે, તેઓ પોતે જ ઇશ્વર સ્વરૂપ થઈ ગયેલા હોય છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૩૭૩) સંતનકે મન ભય રહે, ભય ધર કરે બિયાર નિશદિન નામ જપ કરે, બિસરત નહિ લગાર.
તેઓ (સાધુઓ)ને માત્ર એકજ ફિકર રહેલી હોય છે, કે ઈશ્વરનું નામ નહીં ભૂલી જવાય, અને આ એકજ વિચાર હંમેશાં તેઓનાં મનમાં હેવાથી, તેઓ રાત દિવસ ઇશ્વરની જપ કરવામાં ગુંઠાયેલા રહે છે, અને કદી પણ પરમેશ્વરને વિસરતા નથી.
- (૩૭૪) હરિજન કેવળ હેત હય, કે હરિકા સંગ બિપત પડે બિસરે નહિ, ચઢે ગણુ રંગ.
પરમેશ્વરના બંદાને નિત્ય ઈશ્વરનેજ સંગ રહેલો હોય છે, અને તેથી ગમે એ પ્રકારની આફત આવે તો પણ તે ઇશ્વરને વિસર નથી, પણ આતમાં ઇશ્વરપર તેને ચેવડે રંગ ચઢે છે, યાને વધુ ભક્તિભાવ થાય છે.
(૩૭૫) , આસન તે એકન કરે, કામિન સંગત દુર શિતળ સંત શિરોમણિ, ઉનકા એસા નૂર.
તેઓ પિતાને વાસે એકાંતમાં રાખે છે, એટલે કે તેઓ એકાંત જગ્યામાં રહે છે, પણ દુનિયાની વચ્ચે આવવું પડે છે તે પણ તેઓના મનમાં દુનિયવી લાલચો આવતી નથી, એટલે તેઓ એકાંત રહેલાં છે, કારણ કે તેઓનાં મનમાં ઇદ્રિનાં ભોગ ભેગવવાના વિચારે કે ઇચ્છાઓ હેતી જ નથી; એવા શિતલ તેનું નુર શિરોમણુના (સાપના મોહરા) જેવું ચળતું હોય છે, ત્યારે તેઓનાં શરીરની આસપાસ ઘણા ઉંચ પ્રકારનું ખેરે હોય છે.
(ખેરેહ એટલે માણસનાં જુદાં જુદાં શરીરે, સ્થૂળ શરીર, સૂક્ષ્મ યાને લાગણીનું શરીર, મન શરીર, ને બુધ્ધિક શરીર, એ બધાં શરીરેને લગતા ગુણોને બનેલ એકંદર પ્રવાહ, જે બાકી શરીરની આસપાસ ગોળાકારમાં
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધાથી ઇશ્વરને ભગત (સાધુ) થવાતું નથી. ૧૧૩ ફેલાયેલું રહે છે, તે, એ પ્રવાહને, જેઓની સૂમિ દ્રષ્ટિ ઉઘડી હોય તેઓ જોઇ શકે છે, અને તેના જુદા જુદા રંગે જઈને, જેઓ ગુપ્ત જ્ઞાનના અધિકરી થયા છે, તેઓ સામાં માણસની બધી ખાસ્યત પારખી શકે છે.)
(૩૭૬) આપા તજ હરિને ભજે, નખશિખ તેજે બિકાર;
જબ જીવનસૅ નિરવેર, સાધ મતા હય સાર. જેઓનું “હું પણું” નિકળી ગયું છે યાને જેઓને પિતા વિષે કાંઈ વિચાર કે માંગવું નથી, પણ જેઓને બધે પ્રેમ પરમેશ્વર તરફ હોય છે, જેઓના સઘળા વિકારે ને જુસ્સાઓ જતા રહ્યા છે, અને જેઓ, કુળ જાનદાર કે (દેખઈતી) નિર્જીવ પેદાશને એકસરખા પ્રેમની નજરથી જુએ છે, તેઓજ ખરા સાધુ પુરૂષ છે.
(૩૭૭) ખે સમે રામ હય, એકહિ રસ ભરપૂર જે ઉખતે સબ બના, ચિની સર ચૂર, સર્વ એકજ રસથી ભરપૂર છે યાને સર્વમાં ઇશ્વર રહેલો છે એવું તું જતાં શિખ; કારણ કે જેમ ગેળ, શાકર અને એવી દરેક મિઠી વસ્તુઓ શેરડીના રસથીજ બનેલી હોય છે, તેમ દરેક આકાર કે શરીરમાં પરમાત્માને અંશજ રહેલો છે, ત્યારે તેની હસ્તિજ ઇશ્વરથી છે, જે સાધુપુરૂષોએ અનુભવ્યું હોય છે.
(૩૭૮) જબ લગ જાતા જાતકા, તગ લગ ભગત ન હોય; નાતા તેરે હરિ ભજે, ભગત કહાવે સોય.
જ્યાં સુધી નાત-જાતને તફાવત રાખે, મારી જાત ઉંચી એ “હુંપણું”ને ભાસ નિચલાં મનમાં થયા કરે, ત્યાં સુધી ભકત થવાતું નથી, જ્યારે એ દ્વૈતપણું નિકળી જાય અને ઈશ્વરને એક સરખો દરેકમાં જોય, એવું ઊંચું ભાન થાય ત્યારે જ તે ઈશ્વરને ખરે ભક્ત કહેવાય.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
કબીર વાણી.
સારાંશ કે–સાધારણ માણસનું હેત પિતા પરથી આગળ વધીને, પિતાનાં કુટુંબ સુધી જાય છે. અને ત્યાંથી આગળ વધી, પિતાની કેમ સુધી જાય છે; અને હેતની હદ ત્યાં સુધીની જ રહે છે. એટલીજ હદના હેતને માણસ ઈશ્વરને ભગત કદી થઈ શકતો નથી જેનું હેત પિતાની જાતથી આગળ વધે, ને કુળ માણસ જાત સુધી પહોંચે, જેનું હેત હજીએ આગળ વધે, ને આખી જાનદાર પેદાયશ સુધી પહોંચે, અને તેથી પણ આગળ વધી બધી કહેવાતી નિર્જીવ પદાયશ સુધી પહોંચે-જે સારી સૃષ્ટિને ઇશ્વરનું જાહેર થયેલું સ્વરૂપ સમજે, અને સારી સૃષ્ટિને ઇશ્વર સમાન ચાહે અથવા કહો કે પિતા સમાન ચાહે, ને દરેક જીવ અને વસ્તુને પિતા સમાન સંભાળે, તે સારી સુણીની નેકરી-ઇશ્વરની સેવા ચાકરી કર્યા જેવી કરે તેજ પરમેશ્વરને સા ભગત ગણાય.
(૩૭૯) ચાર ચૅન હરિ ભક્ત કે પ્રગટ દેખાઈ દેત; દયા ધર્મ આધિનતા, પર દુઃખ હર લેત. ઇશ્વરને સાચ્ચે ભગત હોય તેના ચાર ગુણે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. પેહલું, તેનામાં દયા હોય; બીજું, તે પિતાની ફરજ સર્વ તરફ શું છે તે સમજે ને તે મુજબ બોવે, ત્રીજું પરમેશ્વર ઉપર તેને પાકે ભરોસે હોય અને તેથી તે હમેશાં તેની (ઈશ્વરની) મરજીને તાબે થઈને ચાલે, ચોથું, તે બીજાઓનું દુઃખ હંમેશાં ઓછું કરવાને તત્પર રહે.
(૩૮૦). હાટ હાટ હિરા નહિ, કંચનકા નહિ પહાડ સિંહનકા ટેલા નહિ, સંત બિરલા સંસાર.
જેમ દરેક બજારમાં કાંઈ હિરા દેતા નથી, સેનાના કાંઈ પહાડે હતા નથી, અને જેમ સિંહણના કાંઇ ટેળાં હતાં નથી, તેમ સંસારમાં (દેખાતા) રહેલા સાધુ વિરલા કાંઈ ઘણું હેત નથી યાને જવળેજ મળી આવે છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધાથી ઇશ્વરને ભગત (સાધુ) થવાતું નથી.
૧૫
(૩૮૧) સંત સંત સબ કઈ કહે, સંત સમૂદર પાર અનલ પંખા કે એક હય, પંખા કેટ હજાર.
સંત સંત” એમ ઘણુએ બેલે છે, પણ ખરા સંત પુરૂષ તે આ સંસારને સાગર તરી ગયેલા હોય છે, પણ ગરૂડ જેવા અદ્રષ્ય પાંખવાળા યાને એવા તરી ગયેલા સાધુ પુરૂષે તે કોઈ એક જ હોય છે. બાકી પાંખવાળા ચાને બહેરથી દેખાતા (ખેટા સાધુ પુરૂષ) તો હજારે ને કરડે છે.
- (૩૮૨) સુરકા તે દલ નહિ, ચંદનકા બન નહિ, સબ સમુદ્ર મેતિ નહિ, યું હરિજન જગ માંહિ.
જેમ ખરા શુરવીર પુરૂષનું કાંઈ લશ્કર હોતું નથી, સુખડનાં ઝાડનું કઈ વન હોતું નથી, અને જેમ બધાએ સમુદ્રમાંથી મતી મળતાં નથી તેમ ખરા હરિજન જગતમાં ઘણાજ જુજ હોય છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
કે
-
-
સંત, તે આકારવાળે ઇશ્વરજ છે.
(૩૮૩) એક ઘડી આધી ઘડી, ભાવ ભજનમેં જાય; સત સંગત પલહિ ભલી, જમકા ધકા ન ખાય.
જે તારી એક પળ, અથવા અરધી પળ પણ હૈયાનાં સાચાં હેતથી ઇશ્વર સ્મરણ કરવામાં જાય. અને એક પળ વાર પણ તને પવિત્ર સાધુપુરુષની સંગત મળે, તે એમ જાણું કે તું જમના ઘણાક ધકકામાંથી બચ્યો, યાને જન્મમરણના તારા ઘણાક ફેરા ઓછા થયા.
(૩૮૪) કબીર, સેવા દે ભલી, એક સંત એક રામ; રામ હય દાતા મુકિતક, સંત જપાવે નામ,
ઓ કબીર! બે જાતની સેવા કરવી તેમાંજ ભલું છે, એક તે (સાચ્ચા) સાધુપુરૂષોની સેવા, ને બીજી પરમાત્માની સેવા; ઇશ્વર મુક્તિ આપનાર છે, પણ સાધુપુરૂષો આપણને ઇશ્વરી પ્રેમને લખ લગાડનારા છે અને તે લખથીજ આપણને મુકિત મળવાનો માર્ગ હાથ આવે છે.
(૩૮૫) નિરાકાર હરિ રૂપ હય, પ્રેમ પ્રીત સાં સેવ;
જે માંગે આકાર, તે સંતો પત્યક્ષ દેવ.
પરમેશ્વર નિરાકાર છે-તેને કાંઈ આકાર નથી; તેને આપણું અંતઃકરણમાં પ્રેમ-પ્રીતિ થયાથી સેવાય છે ત્યારે તેને ખ્યાલ અંતરમાંજ થઈ શકે છે; પણ જે તને આકારવાળે ઈશ્વર જોઈતો હોય તો સાધુપુરૂષ આકારવાળે પ્રત્યક્ષ ઇશ્વરજ છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત, તે આકારવાળા ઇશ્વરજ છે.
(૩૮૬)
સત વૃક્ષ હરિનામ ફળ, સતગુરૂ શબ્દ બિચાર, એસે હરિજન ના હતે, તા જળ ભરતે સસાર,
૧૧૭
સંત પુરૂષ તે ઝાડ છે, જેનું મૂળ તે માલેકનું નામ છે; સદ્ગુરૂ તેને જાહેર થયલા રાખ્યું છે યાને માણસરૂપે પ્રગટ થયલા ઇશ્વરજ છે. એવા હિરજના જો આ જગતમાં ન હતે તા આ દુનિયાંનાં લોકો બધાં ડુબી મરતે.
અર્થાત—હરિજન તે પુરૂષ છે કે જેણે પેાતાનુ` પ્રગટિકરણ પુરૂ' કીધું છે, યાને નિચલી ત્રણ દુનિયા ઉપર જીત મેળવી ઇશ્વર સાથે પેાતાનાં ભાનને એકત્ર કીધું છે યાને જોડી નાંખ્યુ હાય છે, જેથી પાતે જીવન મુકત થયા છે. પણ એવા મુકત થયલા વેામાંના ઘણાકાએ પાતાનાં અમર સુખ પણ ત્યાગ કર્યાં હાય છે; તે ખીજા બધા જીવાનુ પ્રગટિકરણ આગળ વધારવા માટે આ ખાકી દુનિયામાંજ, અદ્રશ્ય ચા બીજી કોઇ રીતે રહેલા હાય છે, અને જગતનાં કલ્યાણ અર્થે કામ કરી રહ્યા છે. તેને હિંદુ શાસ્ત્રમાં મહાત્મા, મુના, રૂક્ષીઓ વગેરે નામથી એળખ્યા છે. એવા મહાત્મા, જો આ દુનિયાને મદદ કરતા રહેલા ન હતે તેા સાધારણ મનુષ્ય જાતને જે દુઃખા અને વિપત્તિએમાંથી તેઓનાં અજ્ઞાનપણાને લીધે પસાર થવું પડે છે તે, આવા જ્ઞાન આપનાર, ને પરગ પુરૂષોની ગેરહાજરીમાં વધુ દુ:ખમાં ગીરફતાર રહેત એમ કબીરનું કહેવુ' લાગે છે. દાખલા તરીકે
થીએસેફીકલ સોસાયટી જેવી અનેક મ`ડળીએ જે છેલ્લાં પચાસ વરસમાં ઉભી થઇ હતી, તે મ`ડળની પાછળ, એવા કેટલાક મેટા પુરૂષ યાને મહાત્માએ રહેલા છે, અને એ મ`ડળા તરફથી જે જ્ઞાન, ભાષણ ચા પુસ્તકા મારફતે ખાહેર પયું છે અને પડે છે, અને જે શિક્ષણથી દુનિયાના વિચારો બદલાતા જાય છે અને હવે આખી દુનિયામાં ચામેરી ભાતૃભાવના દેખાવે ને લાગણી વ્યાપી રહેવાની જે શરૂઆત થઇ ચુકી છે, તે બધું આ મહાત્માઓને આભારી છે, યાને તેના પ્રતાપથીજ આ બધું થાય છે. એવા પુરૂષા જે દુનિયામાં આપણને મદદ કરવાને અને જ્ઞાન આપવાને રહેલા ન હોય, તે આપણી હાલત હુજ દુ:ખભરેલી થાય.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
1
*1
સન્યાસી વિષે.
(૩૮૭) કેશે કહાં બિગાડ, જે મુડે બાર?
મનકે કહે ન સુડિ, જામે બિષયહિ બિકાર. જેઓ માથાં બોડાવી ભગવાં વસ્ત્ર પહેરી, સન્યાસી જેવા દેખાવ કરે છે, તેઓને કબીર કહે છે કે તારા વાળેએ શું નુકશાન કીધું છે કે તેઓને તું વારે વારે બડાવીને માથું જોડકું કરી નાખે છે? (તેને બદલે) મનને કાં નથી મુડતે-કબજામાં રાખો કે જેમાં સર્વે કર્યું છે ને વિકારો ભરેલા છે.
(૩૮૮) મન મેવાસી મુંડિયે, કેશહિ મુડે કહે?
જે કિયા સે મનહિ કિયા, કેશ કિયા કછુ નહે. તારાં લુટારા મનને મુંડ, વાળને શું કામ મુડે છે? કારણ કે સર્વે પાપ તે મન કરે અને કરાવે છે, તારા વાળ તે કશુંએ કરતા કરાવતા નથી.
સ્વાંગ પેહરે શુરા ભય, દુનિયા ખાઈ ખું; , જે સેરી સત નિકસે, સે તે રખે મું.
દુનિયાની માયામાં રહી, જુદા વેશે માત્ર બદલી તું શુરે થવા જાય છે, પણું જે જગ્યામાં સત યાને પરમેશ્વર પ્રગટ થઈ શકે, તેને તે તું ખરાબ રીતે રાખે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સન્યાસી વિષે.
૧૧૯
(૩૯) હાથમેં માળા કિ પર હિરદા ડામાડલ, પગ તે પાલાએ ગલા, ભાન ન લાગે સુલ.
માળાને હાથ ફેરવ્યા કરે છે, પણ તારું અંતકરણ તે ડામાડોળ છે, ને તારા પગે દુનિયાની માયાનાં જડમાં પેસી ગયા છે, તેમાંથી બાહેર નિકવાનું ભાન તને કયાં છે ?
(૩૯૧). માલા પેહરે મન સુખ, તાસે કછુ ન હોય
મન માલામુ ફેરવે, જુગ ઉત્પાલા હેય. માત્ર માળા પહેરી મન મનાવ્યાથી કાંઈ વળતું નથી તારા મનની માળા તું ફેરવ, તે તને બધું અજવાળું થઈ જશે.
(૩૯૨). માલા પેહરે કેન ગુન, મનકી દુખધા ન જાય; મન માલા કર રાખીયે, હરિ ચરન ચિત્ત લાય.
જ્યાં સુધી તારાં મનની અકળામણ જાય નહિં, ત્યાં સુધી માત્ર માળા પહેરવાથી કોઈ ફાયદો થતો નથી; તું મનને માળા બનાવ, તેને બાહેર ભમતું અટકાવ, ને તારૂં ચિત્ત ઇશ્વરના પગ આગળ ઘર.
(૩૯૩) મનકા મસ્તક મુંડ લે, કામ ધકા કેશ
જે યે પચે પરોઘ લે, તે ચેલા સબહિ દેશ. તારા મનનું માથું મુંડ અને તારી ઇઢિઓની વિષયવાસનાઓને તેમજ તારા ઠેધ (જુસ્સાઓ, હવસ)ને મુંડ યાને દાબી નાખ. જે તું મનને અને એ પાંચ ઇદ્રિઓને તાબામાં રાખશે તે દુનિયાનાં બધાં લોકે તારા ચેલા થઈ રહેશે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ -
કબીર વાણી.
(૩૯૪) માલા તિલક બનાયકે ધરમ બિચારા નાહિ; માલા બિચારી ક્યા કરે, મેલ રહા મન માંહિ, હાથમાં માળા લીધી, કપાળે તિલક કીધું ને સન્યાસીનું ડેળ ઘાલ્યું પણ સન્યાસીને ધર્મ તો પાંચે ઇઢિઓની મજા અને વ્યાપાર છોડી દેવામાં છે, ધર્મ પાળવાનું તે તને ભાન નથી ને તેને બદલે તારા મનમાં
જશેખના વિચારો ભરાઈ રહ્યા છે, તે તે પછી માળા બિચારી તને માલેકને મેલાપ કેમ કરાવી આપે ?
(૩૫) મુંડ મુડાવતદિન હિ ગયા, અજહુ ન મિલ્યા રામ; શમ બિચારા કયા કરે, મનકે ઔર હિ કામ?
એ રીતે માથે બેડાવતાં બેડાવતાં તે આ જન્મારે પુરે છે, તોયે પરમાત્મા તે માન્યા નહિ; પરમેશ્વરને મળવા માગે નહિ ને ઇઢિઓની મેજ ભેગવવા માગે, તો પછી માલેક શી રીતે મળે?
(૩૯૬). કાણ કાટકે માલા કિની, માંહે પયા સૂત;. માલા બિચારી કયા કરે, જે ફેરનહાર કપૂત?
લાકડાં કાપીને તેમાંથી દાણું બનાવ્યા, ને સુતર પઇને માળા બનાવી, પણ માળા ફેરવનારજ છેટે, તે પછી માળા બિચારી શું કરે ?
(૩૯૭) માલા તિલક તે ભેખ હય, રામ ભકિત કછુ એર; કહે કબીર જીન પહેરયા, પાંચે રાખે ઠેર. હાથે માળા ફેરવવી, માથે તિલક કરે એ સર્વ બાહેરને માત્ર દંભ છે, જ્યારે પરમેશ્વરની ભક્તિ કરવી એ જ કાર્ય છે, કારણ ખરો સન્યાસી જેને થવું હોય, તેને તે પોતાની પાંચે ઇન્દ્રિઓને તાબે કરવી જોઈએ.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન અને ઇદ્ધિઓ વશ કર્યા વિના ખરૂં સન્યાસી થવાતું નથી. ૧૨૧
(૩૯૮) માલા તે મનકી ભલી, એર સંસારી લેખ
માલા પહેરે મન સુખી, તો બેહરા કે ઘર દેખ. માળા, જે સાધુ લોકો તથા ધાર્મિક લોકે ગળામાં પહેરે છે તે, જે મનથી પહેરવામાં તથા ફેરવવામાં આવે, તો જ ઉપયોગી, નહિ તે માત્ર દુનિયાદારીના બાવાના વેશ સમાન છે; કારણ જે માત્ર માળા પહેરવાથી હરિ મળતા હતા તે હરાજીની દુકાનમાં બહુ માળાઓ ટાંગી હોય છે માટે ત્યાંજ સાક્ષાત પરમાત્માનાં દર્શન થવાં જોઈએ,
(૩૯૯) માલા મુખ લર પડી, કાહે ફિરાવે છે
જે દિલ કે આપનાં, તે રામ મિલાવું તેણે કબીર કહે છે કે-માળા મારી સાથે ગુસ્સો કરી બેલી કે, તું વિના વિચારે મને શાને ફેરવ્યા કરે છે? તું તે સાથે તારાં મનમાં પણ માલેકની ભક્તિ કર? જે કઈ માળા ફેરવી પોતાનાં મનમાં પરમાત્માની યાદ કરે, તેજ પરમાત્મા સાથે મુલાકાત કરાવી શકાય.
(૪૦૦) ભરમ ન ભાગ છવકા, અનન્ત ધરાયે ભેખ; સત ગુરૂ સમજ બહેરા, અંતર રહા અલેખ.
ઘણું ઘણું વેશ બદલ્યા, પણ તારા જીવના ભ્રમો યાને બેટા વેહે ગયા નહિ તેથી ગુરૂ યાને તારા ઈષ્ટ દેવને તું બાહેર રહેલ સમજે છે, પણ તે તો તારી અંદરજ નહિ પિછાણી શકાય તેમ રહે છેઅર્થાત ઇશ્વર પિતાની બાહેરજ છે એવું ખોટું સમજી માણસ બાહરની રીતભાતમાં ફેરફાર કર્યા કરે પણું મન પવિત્ર ન કરે, તે ખરે રસ્તો હાથ આવતો નથી.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૪૦૧) તન જોગી સબ કરે, મન કરે ને કેય;
મનકે જેગી જે કરે, સે ગુરૂ બાળક હેય.
જોગીને વેશ પહેરવો તે સર્વ કોઈ કરી શકે, પણ મનને જોગી (યેગી) કઇકજ કરી શકે છે, સર્વેથી તે થઈ શકતું નથી; જે ગુરૂ–મહાત્મા–જે બાળક સ્થિતિએ પહોંચેલો હોય યાને જેણે રાગ, દ્વેષ છોડી દીધો છે-તેજ મનને ભેગી કરનાર મહાત્મા છે.
(૪૨) મન મેલા ઉજળા, બગલા કપટી અંગ;
તાતે તે કઉવા ભલા, તન મન એકહી રંગ
મનમાં મેલ ભરેલ હોય, ને શરીર માત્ર બાહેરથી ઉજળું હોય, તે કપટી બગળા પક્ષી જેવી વાત થઈ; તેનાં કરતાં તે કાગડો ભલે, કે તેનું તન પણ કાળું ને મન પણ કાળું યાને તેનું અંદરનું અને બાહેરનું સ્વરૂપ એકજ હોય છે.
અર્થાત–બગળે જે સફેદ રંગનું પક્ષી છે ને જે નદી ચા સરોવરને કાંઠે રહે છે, તેને માટે કહે છે કે તે મેહડેથી “રેમ રમ” યાને “રામ રામ”ને મળતો અવાજ કહાડે છે, પણ તેનું કામ તે પગે માંછલા પકડીને ખાવાનું હોય છે, ત્યારે એ પક્ષીનાં કરતાં તે કાગડે સારો, કે તેનું તન પણ કાળું ને મન પણ કાળું યાને જેવો તે કાળો છે તેવું જ તેનું કાર્ય પણ બધાને ત્રાસ આપવાનું છે.
(૪૦૩) કવિતા કેટી કેર હય, સિરકે મુડે કેટ, મનકે મુડે દેખ કર, તા સંગ લિજે એટ.
મેહડેથી કવિતા બેલનારા અથવા જ્ઞાનની વાતો કરનાર ઘણા હોય છે, ને માથાં બોડાવી સન્યાસીનું ડેળ ઘાલનારા પણ હજારે હોય છે, પણ જે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન અને ઇઢિઓ વશ કર્યા વિના ખરૂં સન્યાસી થવાતું નથી. ૧૨૩ કોઈએ મનને તાબે કીધું હોય તેને આશરે તું લે, ચાને મનને તાબે કેમ કરવું તે તેની પાસે શિખ.
(૪૦૪) માથાં મુંછ મુંડાય કે કાયા ઘાટમ ઘટ;
મન કહે ન અંડિયે, જામે સબહિ એટ? માથું મુંછ વગેરે બડાવી તારી કાયાને કાં અમસ્થી કદરૂપી કરે છે? તારાં મનને કાં નથી મુંડત-કબજામાં રાખતે કારણ કે તેનાં અંતરમાંજ ખામીઓ ભરપુર છે?
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન વિષે.
(૪૦૫) મન મેરા પંખી ભયા, જહાં તહાં ઉડ જાય;
જહાં સી સંગત કરે, તહાં તૈસા ફળ ખાય, કબીર કહે છે કે –(માણસનું મન એક પક્ષી જેવું છે, જે જ્યાં ફાવે ત્યાં ઉડતું ફરે છે, અને જેવી સંગત કરે છે, તેવું ફળ તે પામે છે, એટલે કે જેવો વિચાર કરે છે, તે તે બની જાય છે.
(૪૦૬) મન માતા મન દુખલા, મન પાની મન લાય;
મન કે જૈસી ઉપજે, મન તૈસા લે જાય. મનથી માણસ માટે બને છે, મનથી જ તે દુબળ બને છે; મનથી જ પાણી જેવો ઠ ડે સ્વભાવ બને છે; ને મનથીજ અગ્નિ માફક ગરમ સ્વભાવ થાય છે, યાને જેવું મનમાં આવે તેવું માણસ બની જાય છે.
(૪૦૭). મન મરકટ બન બન ફિરે, કછું નેક ન કહેરાય રામ નામ બધા બિના, છત ભાવે તિત જાય. માણસનું મન એક વાંદરા બરાબર છે, અને જેમ વાંદરે કાંઈ પણ આંકેશ વગર જંગલે જંગલ નાચતે કુદતે ફરે છે અને સહેજ પણ ઠરીને બેસતો નથી, તેમજ મન, સેહેજ પણ રૂડા વિચારમાં ઠરીને રહેતું નથી, અને જ્યાં સુધી એ મનને ઈશ્વરપર ઠેરવેલું રાખિયે નહિ ત્યાં સુધી એ મન જ્યાં ગમે ત્યાં જયા કરવાનું જ.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
જેવું મન તેવું માણસ,
૧૨૫ (૪૦૮). મન મરકટ ચાતુરી, મન રાજા મન રેક
જે મન હરજકો મિલે, તે હરજી મિલે નિક.
એ મન છે તેજ વાદ છે, તેજ ચતુરાઈ પણ કરનાર છે; મનથી જ માણસ રાજા બને છે, ને મનજ તેને ફકીર બનાવે છે; પણ મન જે પરમાત્માને મળવા જાય ત્યારે ઇશ્વર ઉપર ચિત્ત ચટાડી રાખે તે માલેક જરૂરજ તેને મળે.
(૪૦૯) મન પંખી બિન પંખા, લખ જેજન ઉડ જાય;
મન ભાવે તાકો મિલે, ઘટમેં ન સમાય. મન પાંખ વગરનું પક્ષી છે, કે જે લાખ મૈલ ઉપર ઉડી જાય છે, જે તેને પ્યારાં લાગે છે તેને તે જઈ મળે છે, અથવા તે તે સર્વધ્યાપક થઈ, સર્વને પિતામાં સમાવી દે છે.
(૪૧૦). સાત સમૂહકી એક લહેર, એર મનકી લહેર અને કેઇ એક હરિજન ઉબરા, ડુબી નાવ અનેક
એ મનની લેહરે એટલી તે સંખ્યાબંધ છે કે તેની નજદીક, સાત દરિયાનાં પવનની લહેરે તે કંઈ બિસાદમાં નથી; તેથી એ મને સમુદ્રની લેહેરેના સપાટામાંથી કોઈ એકાદ જણ જે ઇશ્વરને ભક્ત હોય તેને જ મછવો બચવા પામી પેલે પાર કરી જાય છે; બાકી સર્વે મછવા ડુબી જાય છે.
(૪૧૧) મનકા બહેત રંગ હય, તલ તલ જૈસા હોય,
એક રંગ જે રહે, તે કેટી મધે કેય. મનના બહુ રંગ હોય છે, ને ઘડિ ઘડિમાં મનને રંગ, તલના દાણુની માફક બદલાયા કરે છે; પણ જેનાં મનને એકજ રંગ રહે યાને મનને
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
કબીર વાણું.
કબજામાં રાખી પોતે ચાહે તેજ એક વિચારમાં મનને રોકી શકે, તે માણસ તે કરોડોમાં એકાદજ હોય.
(૪૧૨). કબૂ મન ગગન ચઢે, કબૂ જાય પાતાળ
કબૂ મન વરકતા દિલે, કબૂ પાડે જંજાળ. કઈવાર મન આસમાને ચઢે, તે કઈવાર તે પાતાળે જાય; કોઈવાર એવું લાગે કે જાણે તે દુનિયવી વસ્તુઓમાંથી નિકળી ગયું ને કે ઇવાર પાછું માણસને સંસારની જંજાળમાં સપડાવે.
(૪૧૩) મનકી હારે હાર હય, ઔર મનકી જીતે છત;
પરબ્રહ્મ જે પાઈએ, તો મનહિ હેય પ્રતિત.
એક હાર થઈ ચા બીજીમાં જીત થઈ એ વમાસને સર્વે જોશો તો મનનાં જ છે, અને એ રીતે જ્યાં સુધી દુનિયવી માયામાં મન લાગેલું રહેશે, ત્યાં સુધી એ મનની હાજીત ચાલુજ રહેવાની; જ્યારે એ મન પરમાત્મા ઉપર લાગે ત્યારે જ તેનું સમાધાન થવાનું, તે વિના કદીપણ નહિ.
(૪૧૪). બીર! મન તે એક હય, ભાવે તહાં બિલમાંય; ભાવે હરિ ભકિત કરે, ભાવે બિશે કમાય.
ઓ કબીર! એ મન તે એકજ છે, પણ જે જે વસ્તુ ઉપર તેને ભાવ ચાને પ્રીતિ થાય છે, તે સર્વે કરવા જાય છે. મન ચાહે તો પરમાત્માની ભકિત કરે, યા તો ઇઢિઓના વિષયે (મોજ મજાહ) માંજ ચકચુર થઇ જાય.
(૪૧૫). કેટ કરમ ૫લ કરે, એ મન બિખ્યા સ્વાદ
સત ગુરૂ શબ્દ માને નહિ, જનમ ગમાયા ખાદ. * એ રીતે એ મન પળવારમાં કરોડે કર્મ, ઇઢિઓનાં સ્વાદથી કરી નાખે છે; અને સદ્ગુરૂએ કહેલી શિખામણ પ્રમાણે નહિ ચાલી, પિતાને જન્મ બરબાદ કરે છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસની હાર કે છત, એ સર્વ મનનું જ છે.
૧૨૭
(૧૬) કબીર! મન બિકારે પડા, ગયા સવાદકે સાથ
ગુટકા ખાયા જબરકા, અબ કયું આવે હાથ? કબીરનું કહેવું એ છે કે:–મન, ઇદ્રિના વિષયેના સ્વાદની પાછળ જવાથી ઘણું વિકારી થઈ જાય છે, ને એટલું ખૂટે માર્ગે જાય છે, કે પછી તેને પાછું તેમાંથી બાહેર કહાડવું, ચા પિતાના કબજામાં રાખવું, બહુ મુશ્કેલ થઈ પડે છે.
(૪૧૭) પહેલે શખ ન જાનિયા, અબ કયું આવે હાથ; પડ ગયા રાતા ઘુરા, બેપારીઓ સાથ.
શરૂઆતથીજ જે મનને કબજામાં રાખ્યું ન હોય, અને ઇન્દ્રિઓની મેજ મજાહમાંજ તેને પડવા દીધું, તે તે એવા વેપારમાં મશગુલ થઈ જાય છે, કે પાછું કેમે કરી હાથ આવતું નથી.
(૪૧૮) મન સબ પર અસવાર હય, પેંડા કરે અનન્ત;
મનહિ પર અસ્વાર રહે, કે એક બિરલા સંત. દુનિયાનાં સર્વ લોકેને, મન પિતાની મરજી પ્રમાણે ચલાવે છે, અને તે મુજબ તરેહવાર કર્મો કરાવે છે તેને પોતાની મરજી પ્રમાણે ચાલતું કરી શકાતું નથી. તેને (મનને) પોતાની મરજી પ્રમાણે ચાલતું કરી શકે એવા જે હોય તે તે જવળેજ મળી આવતો કઈ સાધુ પુરૂષ હોય.
(૧૯) કબીર! મન મરતક ભયા, દુર્બળ ભયા શરીર;
પડે લાગા હરિ હિરે, શું કહે દાસ કબીર.
એ કબીર! જ્યારે તારૂં મન મરી જાય, યાને બાહેર ભમતું અને ઇંદ્ધિઓનાં ખેંચતાણને વશ થતું અટકે ત્યારેજ તારૂં શરીર આસુ થાય, ને ત્યારે જ મન પરમાત્માની મુલાકાત માટે તૈયાર થયું એમ કહેવાય.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
:
કબીર વાણું.
(૪૨૦)
મન પાનીકી પ્રીતડી, પડા જે પટી લેન,
ખંડ ખંડ છે ગયા, બહેર મિલાવે છે? મનની સરખામણું પાણી અને મિઠું (નમક) હોય તેમ છે, અર્થાત પાણીમાં મિડું પડવાથી જેમ પીગળી જઈ તેમાંથી મિડું પાકું નિકળી શતું નથી, તેમ મનને ઇન્દ્રિઓનાં વિષયે તેમજ માહ) માં રાખવાથી તેમાં તે એવું તે દુબી જાય છે, કે બુરી વાસનાઓથી દૂર રાખવાનું કાર્ય બહુજ મુશકેલ થઈ પડે છે.
(૪૨૧) કાગડ કેરી નાવડી ઔર પાની કેરા ગંગ;
કહે કબીર કૈસે તિરૂં, પાંચ કુસંગી સંગ. કબીર કહે છે કે, મછરે કાગજને, ને ગંગા જેવી મોટી નદી પસાર કરવી છે, અને સાથે પાંચ ખરાબ સાથીઓ લાગેલા તે આ ભારે ભાર સાથે પેલે પાર કેમ જઈ શકાય! આર્થાત, માણસની જીંદગીની નેમ ઘણી છેટે છે, અને તેનું શરીર તે થોડા વખતમાં ભાંગી પડવાનું, ત્યારે આ પાંચ ઇંદ્રિઓનાં ખેંચાણમાંજ માણસ રહે, તે, સુખી છેડાએ તે કેમ પુગી શકે ?
(૪૨૨) સાધે ઈદ્રિય પ્રબલકે, છેદ ઉકે ઉપાધિ
મન રાજા બહેકાવ, પાંચે બડે અસાધ, મન ઇતિએને ચલાવનાર રાજા છે, અને મનજ તેઓને બહેકાવે છે, પણ તેના કહ્યાથી ચાને મનમાં વિચાર આવ્યાથી, જે પોતાની ઇન્દ્રિઓને તે મુજબ ચાલવા દે છે તે એ ઇદ્રિએ એવી જડ થઈ જાય છે કે તેઓ માણસને ફાવે ત્યાં ઘસડી લઇ જઇ, પાપનાં કામો કરાવી, દુઃખમાં ને આમાં નાખે છે તેથી કબીરની શિખામણ એ છે કે એ ઇઢિઓને રોક રોક કરતા રહેવું.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનથી શરીર પર થતી અસર.
૧૨૯
(૪૨૩). કાયા દેવળ મન ધા, બિષય લહેર કિરાય. મકે ચલતે તન ચલે, તાકા સર્વસ્વ જાય.
માણસનું શરીર એક દેવળ છે, અને મને તેની ટોચ ઉપર ઉડતે વાવટે છે. જેમ પવનની લહેરથી વાવટે ઉડયા કરે છે, તેમ પાંચ ઇન્દ્રિઓને માહ આપનારી વસ્તુઓથી મન “ઉડ ઉડ” થયા કરે છે; પણ મનના દોરવ્યા પ્રમાણે જેણે પિતાનાં શરીરને કામે લગાડ્યું યાને મનમાં જે વિચારો આવે તેજ કાર્યો માણસ કર્યા કરે, તે તે માણસનું સર્વ કાંઈ જતું રહેવાનું યાને તે દુઃખી થવાને.
(૪૨૪). મન ચલે તે ચલને દે, ફિર ફિર નામ લગાય
મન ચલતેં તન થંભ હય, તાકા કછુ ન જાય. . કબીર કહે છે કે, એ ભાઈ, તારૂં મન ચાલતું હોય, ને ચાલતું અટકાવી ન શકાય, તો તેને ચાલવા દે; પણ ફરી ફરી તેને ઈશ્વરના નામમાં લગાડીને અટકાવ. કારણ કે જેનું મન ચાલતું હોય, તે પણ જે શરીરને અટકાવત રહે, યાને મનમાં વિચાર આવ્યું તેવું કામ કરતાં જે અટકે, તેનું કાંઇ પણ જવાનું નથી.
(૪૨૫) મન ગયા તે જાને રે, મત જાને કે શરીર બિન ચિલે ચહિ કમાંન, કિન બિધ લાગે તિર?
તારું મન જાય તો જવા દે પણ શરીરને મનમાં કહ્યા પ્રમાણે કાર્ય કરવા દઈશ નહિ; કારણ કે, જેમ ચિલ્લે ચઢાવ્યા વિનાના તીરની કમાણ ખેંચવાથી, કોઈને પણ તે તીર લાગતું નથી તેમ, મનમાં વિચાર આવ્યા છતા, જ્યાં સુધી માણસ તે કાર્ય કરતો નથી, ત્યાં સુધી તેનું કંઈ જવાનું નથી, ચાને તેને ઝાઝું નુક્સાન થતું નથી.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
કબીર વાણું.
(૪ર૬ ) મન મનતા મન માર દે, રાખે ઘટમેં ઘેહેર જનહિ ચાલે પુંઠ દે, તે અંકુશ દે દે ફેર.
એ તારૂં મન, જે “હું કરૂં”, “હું ભેગવું” એવું “હું છું” કરી રહ્યું છે, તેને મારેલું રાખી તારાં શરીરમાંજ ઘેરી રાખ, અને જેવું બાહેર જવા માંગે છે, જેમ હાથીને મહાવત અંકુશ બેકી ભલતે માર્ગે જતો અટકાવે છે, તેમ તું પણ તારાં મનને અટકાવતો રહે, ને તેની મરજી પ્રમાણે જવા ના દે.
(૪ર૭). યા મન અટક બાવરે, રાખ ઘટમેં ઘેહેર;
મન મમતામે ગાલ ચલે, તે અંકુશ દે દે ફેર. તારૂં મન, જે બાવરું અને અહિં તહિં ભમતું થઈ ગયું છે, તે જે બાહેર જતું કાંઇક અટકે તો પછી તેને શરીરમાંજ ઘેરી રાખવું અને જેવું ઇદ્રિનાં ખેંચાણમાં પાછું બાહેર ફસવા જાય કે તેને ફરી ફરી અંકુશ ભેકીને, અટકાવવાની કેશશ કરતા રહેવું.
(૪૨૮) મેરા મન મકરંદ થા, કરતા બહુ બિગાર;
અબ સૂધા હે મારગ ચલા, હરિ આગે હમ લાર. કબીર કહે છે કે, મારું મન પણ એકવાર એવું જ લુંટારા જેવું હતું, અને ઘણાં બુરાં કાર્યો કરતું હતું, પણ પછી તે શુદ્ધ થઈને, પવિત્રાઈના માર્ગે ચાલી રહ્યું છે, જેથી હવે પરમેશ્વર આગળ અને હું (કબીર) તેની પાછળ રહું છું, અર્થાત હવે મારા મનમાં માલેકને જ વિચાર રહે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન ભલે વિચારે, તું બુરાં કાર્ય ના કર. ૧૩
(૪૨૯) મન મારી મેંદા કરું, તનકી પાડું ખાલી જીલ્પાકા ટુકડા કરૂં, જે હરિ બિન કાઢે સવાલ. કબીર કહે છે કે, મેં મારા મનને મારી મારી આટાની માફક મેં કર્યા છે અને શરીરની ચામડી કહાડ્યા કીધી, ને હરી શિવા ને બીજો કેઈ સવાલ કહાડે કે હું મારી જીભના ટુકડા કરી નાખત; સારાંશ કે, મેં મારી છે ઇન્દ્રિઓને દાબ દાબ કરી અટકાવ્યા કીધી, પરમાત્મા શિવાય બીજી કોઈ મોજ મજાહ ભેગવવા દીધી નહિ.
(૪૩૦) મન દિયા ઉને સબ દિયા, મનસિ ગેલ શરીર, તન મન કે ઉબરન ભયે, હરિકે દાસ કબીર.
જેણે મન આપ્યું, તેણે સર્વ કાંઈ આપ્યું, અને મન આપ્યું એટલે શરીર પણ આપ્યું, અર્થાત મનમાં બુરા વિચાર આવે તેને અટકાવ્યા નહિ, તો શરીર તે માફકજ કાર્ય કરવાનું; જે પોતાનું તન મન તે સાહેબને અર્પણ કરે, તે જેમ હું (કબીર) ઇશ્વરને દાસ બન્યો છું, તેમ તે માણસ પણ થશે, યાને જિંદગીનું સાર્થક કરી શકશે.
(૪૩૧) ને તન માંહિ મન ધરે, મન ધર નિર્મળ હોય; સાહેબ સાં સનમુખ રહે, તે ફિર બાળક હેય.
જે પિતાનાં મનને શરીરમાંજ જકડી રાખે, અને તેમ મનને જકડી, પવિત્ર કરે અને માલેકની મરજી મુજબજ તેને રાખે, તે માણસ પાછો બાળક જેવો નિર્દોષ થઈ જાય–અર્થાત–મનમાં બૂરા વિચારો આવવા ન દે અથવા આવે તેને મારી હઠાડી મનને રૂડા વિચારમાં જે કોઈ રોકે, તે માણસનું મન પવિત્ર થઇ ઇશ્વરી રેહમાં જાય, જેથી તે બાળક જેવા નિર્દોષ અને સુખી બની જાય.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૬૨
કબીર વાણું.
(૪૩૨) તનકુ મન મિલતા નહિ, તે હેતા તનકા ભંગ રહેતા કાલા બેર જવું, ચઢે ના દુજા રંગ,
જ્યાં સુધી માણસનું બાકી (અસત) મન, તેનાં ઉંચા (સત) મન સાથે મળી જતું નથી, ત્યાંસુધી તેનું શરીર પડયાજ કરવાનું અને તેનું (આ) બાકી મન એળીયા જેવું કાળું જ રેહવાનું, અને તેના ઉપર બીજે રંગ ચહડી શકવાને નથી–અર્થાત-જ્યાંસુધી દુનિયવી વિચારમાં જ માણસનું મન રેકાયેલું રહે છે, ત્યાં સુધી તેને ઉંચ (મિનેઈ) જ્ઞાન આવી શકતું નથી, અને માણસનું મન પરમેશ્વર તરફ લાગતું નથી, ત્યાં સુધી તેનાથી યોગ થતો નથી ત્યાને ઇશ્વર સાથે જોડાણ થઈ શકતું નથી.
(૪૩૩) કામ હય ત્યાં રામ નહિ, રામ નહિ ત્યાં કામ
ને એક જ ક્યું રહે, કામ રામ એક કામ? જેનાં મનમાં ઇદ્રિનાં ભોગ ભોગવવાના વિચારે રહેલા હોય, તેના મનમાં ઇશ્વર હોતે નથી, અને જ્યાં પરમાત્મા નહિ, ત્યાં ઇદ્રિનાં વિષયના વિચારજ રહેલા હોય-કારણ કે, એક જગ્યામાં બે વસ્તુ સાથે રહી શકતી નથી, તે મુજબ કામ અને રામ બને એકી વેળા મનમાં કેમ સમાઈ શકાય? એક વસ્તુ દુર થાય, ત્યારે જ તેમાં બીજી આવી શકે છે તે રીતે, જ્યારે મનમાંથી ઇન્દ્રિઓની મોજ મજાહના વિચારે દુર થાય ત્યારે જ તેમાં પરમાત્માને વાસ થઈ શકે.
(૪૩) હિરદા ભિતર આરસી, મુખ દેખા ન જાય
મુખ તે તબહિ દેખી, જબ મનકી બધા જાય. માણસના હૈયામાં (ઈશ્વરની) આરસી છે, છતાં તેમાં ઇશ્વરનું મહ માણસને દેખાતું નથી–પણ જ્યારે માણસના મનનું દવૈતપણું, યાને “હું અને તેમાં જુદા છે એ પ્રકારની જુદાઈનું ભાન નિકળી જાય ત્યારે જ તેમાં ઇશ્વરનાં દર્શણ થાય.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને કાબુમાં કેમ રાખવું?
૧૩૩
અર્થાત–માણસના મનમાંથી જ્યારે દુનિયવી વાસના અને વિચારે જતા રહે, ત્યારે જ ત્યાં ઇશ્વરને વાસ થઈ શકે, ને ઈશ્વરનાં દર્શણ થાય.
(૪૩૫) ચંચળ મનવા ચેત રે, સુતા ક્યાં અજ્ઞાન;
જખ ધર જમ લે જાયગા, પડા રહેગા મ્યાન. * ઓ અસ્થિર ભટક્તાં મન, તું ચેતી લે, અને અજ્ઞાનપણમાં ના પડી રહે; કારણ કે જ્યારે જમ તને પકડી લઈ જશે, ત્યારે તે આ તારું શરીર એક ખાલી ખાં જેવું પડી રહેશે, ત્યારે કેઈથી કશુંએ બની શકવાનું નથી.
(૪૩૬) તકા વેરી કે નહિ, જે મન શિતલ હોય;
તું આપકે હાલ દે, તે દયા કરે સબ કેય.
જે તારૂં મન સ્થિર અને શાંત થઈ તારા કબજામાં રહેશે, તે પછી તારાં શરીરને યાને તારે દુશ્મન કેઈજ નથી, ને તને દુઃખ થવાનું નથી. માટે તું તારા મનના ફાંટાઓને દાબીને “હું પણું” છોડી દે, તે સર્વ તારા મિત્ર બની તારી દયા ખાશે, ત્યારે તું સુખી થઈશ.
(૪૩૭) તન મન દિયા તે ભલી કી, ડારા શિરકા ભાર; કબ કહે જે મેં દિયા, તે બહાંત સહેગા માર.
જે તારાં તન અને મનને સારાં કામમાં લગાડ્યાં હોય ત્યારે માલેકને અર્પણ કીધાં હોય, તે તે ઘણું ઠીક કીધું; કારણ કે તારાં માથાં ઉપરની ફરજને બેજે તું કહાડી નાંખી હલકે કીધે, પણ તેમ કરતાં જે તું મગરૂરી લે, અને એમ કહે કે “મેં કીધું” તે કર્યાનાં ફળ તને ચાખવાં પડશે, ને ચાખવાને માટે ફરી ફરી જનમવું પડશે, ને જન્મ-મરણનાં દુઃખ ભેગવવાં પડશે, અને એ રીતે તું ભારે માર ખાશે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
કબીર વાણી.
(૪૩૮) મન ઠહેરા તબ જાનિયે, અનસૂજ સબે સુજાય;
ન્યું અંધિયારે ભવનમેં, દિપક બાર દિખાય. મન કરેલું અને શાંત થયું એમ ત્યારેજ જાણવું કે જ્યારે, નહિ સમજ પડે એવી વાતો આપણને સમજ પડી જાય. જેમ અંધારી જગ્યામાં બતિ લાવ્યાથી તે માંહેલી સર્વે વસ્તુઓ દેખાઈ આવે છે તેમ, મન જ્યારે શાંત પડે છે અને જ્યારે તેમાંથી દુનિયવી વિચારો નિકળી જાય છે ત્યારે ત્યાં જ્ઞાનને પ્રકાશ થાય છે, અને પરમાત્મા પ્રગટ દેખાય છે.
(૪૩૯) કબીર! મન પરાધ લે, આપહિ લે ઉપદેશ
જો એ પાંચે વશ કરે, તે શિષ્ય હેય સબ દેશ.
ઓ કબીર! તું તારાં મનને પારખી લે, અને મનથી જ સઘળાં પાપ થાય છે તે માટે તું જ તારો ઉપદેશ લે. જ્યારે આ પાંચ ઇન્દ્રિઓને તાબામાં રાખશે, યાને તેઓનાં ખેંચાણને વશ થતો અટકશે, ત્યારે જ તું એ થશે કે સર્વે લેકે તારા ચેલા થશે.
(૪૪૦). મન કપડા મેલા ભયા, ઇનમેં બહેત ખિગાર; કે મન કેસે બૅઇયે, સતો કરે બિચાર?
એ મન રૂપી કપડું મેલું થયું છે, ને તેમાં ઘણા રંગનાં બી રહ્યાં છે ત્યારે એ મનને કેમ જોઈએ તેને વિચાર કરો, હે સાધુ પુરૂષ!
(૪૪) સત ગુરૂ ધોભિ જ્ઞાન જલ, સાબુ સરજન હાર;
સુરત શિલાપર ધેઈએ, નિકસેં જેત અપાર. સદગુરૂ એ મનને ઘેઈને સાફ કરવાવાળે છે, બ્રહાજ્ઞાન રૂપી પાણી વડે તે જોવાય છે. અને તે માટે જે સાબુ જોઈએ તે ઈશ્વરનું નામ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને શુદ્ધ કઈ રીતે કરાય?
૧૩૫
છે, જેથી મનનાં જન્મ-જન્મના એ દેશે મટી જાય છે અને ઈશ્વરની સુરતનું ધ્યાન તે એ મનને ધેવાને પથ્થર છે, કે જે ઉપર ધતાં જોતાં, મન સંપૂર્ણ નિર્મળ થાય છે, અને ત્યારે જ તેમાં ઇશ્વર દેખાય છે.
(૪૪૨) કબીર! કાયાકો ઝગે, સાઇ સાબુન નામ;
રામહિ રામ પોકારતાં ધોયા પાંચે ઠામ. પરમેશ્વરનાં નામરૂપી સાબુથી એ શરીર ધોઈ સાફ કરો, “માલેક માલેક પકારતાં, એ પાંચ ઇંદ્રિઓ પવિત્ર થશે, એટલે કે તેઓ પોતે પોતાના વિષયો તરફ ખેંચાયા કરશે નહિ, પણ ફરજ બજાવતાં કે દયાનાં કામ કરતાં, વિષયોના સંગમાં તેઓને આવવું પડશે, તે એ વિષયોને ભોગવવાને આવેશ યાને ઇચ્છા તેઓમાં રહેશે નહિ.
(૪૪૩) કબીર! મન નિશ્ચલ કરે, ગેવિંદકે ગુણ ગાય; નિશ્ચલ બિના ન પાઇ, કેટીક કરે ઉપાય.
પરમાત્માના ગુણ ગાઈ ગાઈને, અને ગુણ ગાવાને લખ તેને લગાડી લગાડીને, મનને ભલતાજ ખ્યાલો પર દડી જતું અટકાવો. મન, બુરા
ખ્યાલે પર દોડતું અટક્યા વગર, તે કદી પણ શાંત થવાનું નથી. એ સિવાયના બીજા કોડે ઉપાયો કરશે, તે બધા ફેકટ જશે.
(૪૪૪) ભકત દ્વાર હય સાંકડા, રાઈ દસમા ભાગ; મનહિ જબ રાવત હે રહા, તે કયું કર શકે સમાય? પરમાત્માને ભકત થવાને યાને પરમાત્માને મળવાનો માર્ગ એટલે તે સાંકડો છે, કે રાઈના દશમાં ભાગ જેટલો તે માને છે, અને મન, તરેહવાર વિચારને જ એકઠે કરીને, પર્વત જેવું મોટું થઈ જાય, તો પછી એવા સાંકડા દરવાજામાં તે કેમ દાખલ થઈ શકે?
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
કબીર વાણી.
(૪૪૫) રાઈ બાતાં બિસવા, ફિર બિસનકા ખિસ,
એ મનવા જે કરે, નહિ મિલે જગદિશ. રાઇને વિસમે ભાગ કરો, ને એ વિસમાંને વિસ ભાગ કરે એ વિસમાંના વિસમાં ભાગ જેટલું નાનું મન જે કઈ કરી શકે, તેને પરમાત્મા મળે, એટલે કે ઇંદ્રિઓના સર્વ વિષયના સર્વ વિચારે જેના જતા રહ્યા હેય, અને એ પ્રમાણે મનનું “મનપણું” એટલે વિચારવાપણું જતું રહ્યું હોય, તેને પરમાત્માની મુલાકાત થાય.
(૪૪૬) મન ગેરખ મન ગેવિંદા, મનહુ ઘટ હોય
જે મન રાખે જતન કર, તો આપે કરતા સેય. મન મહાત્માઓને દરજે પહોંચી શકે છે, મન પરમાત્માને દરજજે પુગી શકે છે; ને મનજ આખી સૃષ્ટિ બની શકે છે, જે એ મનને કઈ સાચવી સાચવીને રાખે તે એ મનજ પરમાત્મારૂપ થઈ જાય.
(૪૪૭) જબ તક આશ શરીરકી, નિર્ભય ભયા ન જાય; કાયા માયા મન તજે, ચપટ રહા બજાય.
જ્યાં સુધી મનને, પોતાનાં શરીરને ખ્યાલ રહે છે, એટલે કે આ શરીર તે “હું છું” એ ખ્યાલ થયા કરે ત્યાં સુધી તે કદી પણ નિર્ભય થતું નથી, યાને શાંત પડતું નથી; જ્યારે મનમાંથી, શરીરના અને માયાના એટલે કે ઇઢિઓના ભેગવવાના વિચારે નિકળી જાય, ત્યારે તે મનને બીજે (ઉંચ) દરવાજો દેખાય છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને શુદ્ધ કઈ રીતે કરાય?
૧૩૭
(૪૪૮) મન રાજા મન રંક હય, મન કાયર મન સુર;
સુન્ય શિખર૫ર મન રહે, મસ્તક આવે નુર.
જેવું મન, તેવી હાલત; ગરીબ થવું તે મનને લીધે; અને કોઇ પણ વિચાર કર્યા વગરના થઈએ તેપણ મનને લીધે એટલે કે પરમાત્મા સિવાય બીજી કઈ પણ વસ્તુનું નામ નિશાણુ, આકાર, વગેરે સર્વ કઈ મનમાંથી જતાં રહે વાને મન ગેયા સૂન્ય જેવું થઈ જાય, ત્યારે તેમાં પરમાત્મા દેખાય.
(૪૪૯) તેરી જોતમે મન ધરે, મન ધર હેય પતંગ
આપ યે હરિ મિલે, તુજ મિલ્યા રહે રંગ. તારી જેત એટલે પરમાત્માનો અંશ જે તારાં શરીરમાં છે, તેમાં જે તું તારા મનને રોકે, અને મનને ત્યાં લગાડીને તું ઉડતાં પતંગ જે થાય, તે તારૂં “હું પણું” જશે, અને “હુંપણું” જાય તો પછી તારું પોતાનું ખરૂં સ્વરૂપ તું જોઈ શકશે યાને પરમાત્મા સાથે તું એકત્ર થઈ શકશે.
(૪૫૦) દેરી લાગી ભય ગયા, મન પાયે વિશ્રામ; ચિત્ત ચેટ હરિ નામસેં, મિટ ગયા સબહિ કમ.
મન પરમાત્માને મળ્યું કે બીજા બુરા ખ્યાલો પર દોડી જવાની તેની ટેવ છૂટી જશે, અને પોતે પિતામાંજ આશાયેશ લઈને રહેશે. અને ખ્યાલ પછીના ખ્યાલ છુટી ગયા કે, તને જન્મ પછીના જન્મ લેવાના પણ છુટી જશે, અને એમ તારે ભવ ભય દૂર થશે, ને તારી સર્વે ફરજોને પણ છેડે આવી જશે; કેમકે પરમાત્માનાં નામનાં એંટી બેઠેલાં મન (માણસ) ને કોઈ પણ ફરજ હતી નથી તેણે પોતાનાં કર્મોને બાળી નાંખ્યાં છે એટલે તેને બંધનકર્તા કેઈ રહ્યું નથી.
ભય દૂર થશે, ને તારી જ લેવાના પણ
જશે; કેમકે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
કબીર વાણી.
(૪૫૧)
હૈ મન હરિ ચરણે ચલા, માયા સાહસે. ટ; એ હદ માંહિ ઘર કિયા, કાળ રહા શિર કુટ.
કબીર કહે છે કે-એજ રીતે મારૂ મન દુનિયાની માયામાંથી છૂટું થયું છે, તે હવે પરમાત્માના ચરણેજ જઇ રહ્યું છે, ને હદમાંથી ાડીને, બેહુદમાં પેાતાને વાસા કીધા છે ચાને પરમાત્મામાં કીધે છે, તે ોઇને જમરાજા પેાતાનું માથું ફુટવા પડયા છે, કે હવે શિકાર હાથમાંથી ગયા, કારણ કે હું તેા જન્મ-મરણની પેલે પાર ગયા.
(૪૫૨ )
ચૈ મન થાકી ચીર ભયા, પગ અન ચલે ન પંથ; એકજ અક્ષર અલેખકા, થાકે કાઢી ગ્રંથ.
એ મન વિષય વાસનાઓથી ઉપજતાં દુઃખા ખમી ખમીને, મેાજ માહની ઇચ્છા કરતું હવે અટક્યું છે. વિષયામાં સુખ છે, એવી એની આગળી ખાત્રી જતી રહી છે, તેથી હવે તે વિષયાના વિચાર કરતું નથી. હવે એ મન પરમાત્માને મળવાનુ “કાર” રૂપી એકાક્ષરી મત્ર જપવા પડ્યું છે, કે જે મંત્રનાં ફળ આગળ કરેડા ગ્રંથ ભણ્યાનું ફળ બિશાદ વગરનું છે.
66
(૪૫૩)
મેરા મન સુમરે રામા, મનસે રામ સમાય; મનહિ જખ રામ હે રહા, તેા શિશ નમાવું કાય?
મારૂ મન હવે તે પરમાત્માનેજ યાદ કરે છે અને તેમાં પરમાત્માના વિચારજ રહેલા છે, ને ખીજો કોઇ વિચાર રહ્યા નથી, મન પરમાત્મારૂપ થયુ છે, અને એ પ્રમાણે જ્યારે મન પેાતેજ પરમાત્મારૂપ બની ગયું છે, ત્યારે હું મસ્તક કાણુને નમાલું?
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન શુદ્ધ થયું કે આપ આપ પરમાત્મા મળી જશે.
૧૩૯
(૪૫૪).
તું તું કરતા હું ભયા, તું માહે રહે સમાય; તું માંહિ મન મિલા રહા, અમ મન અંત ન જાય.
હું નથી પણ “તું છે” એમ બેલતાં બેલતાં, અને “પરમાત્મા પરમાત્મા” બેલવા અને વિચાર્યાથી, પરમાત્મામાં મન રેહવા લાગે છે, અને મનજ પરમાત્મારૂપ થઈ જાય છે, તે પછી મન કદી છુટું વિખુટું પડતું નથી, કારણ કે તે પિતાના સુખી છેડે પુગી ગયું.
(૪૫૫) તું તું કરતા તું ભયા, મુંજમે રહિ ને બહુ વારી કેરું નામ પર, છત દેખું તિત “તું”
તું તું” કરતાં કરતાં ચાને “પરમાત્મા પરમાત્મા” બોલતાં મારામાં “હું પણું” રહ્યું નહિ, પણ જ્યાં જોઉં છું ત્યાં “તું ને તું” યાને પરમાત્માંજ, દેખાય છે માટે હું કબીર તારા (પરમાત્માના) નામનાં વખાણ ગાઉં છું કે તે જપવાથીજ મહાન સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
-
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
S
(pe
હ
_
SK
Itછે.
Aિ
:
S
1 TS
શબ્દ (વાણી) વિષે.
(૪૫૬) શબ્દ શબ્દ કહા કરે, શબ્દકે હાથ ન પાંવ
એક શબ્દ એખલ કરે, એક શબ્દ કરે ઘાવ. અમસ્થા શબ્દ બોલ્યા શું કરો છો, શબ્દને કાંઈ હાથ ને પગ હતા નથી, છતાં એક શબ્દ દવા માફક માણસને આરામ કરે છે, જ્યારે બીજે (એક) શબ્દ સામાને જખમ કરી દુઃખ ઉપજાવે છે.
. (૪૫૭) એક શબ્દ સુખ રાસ હય, એક શબ્દ દુઃખ રાસ;
એક શબ્દ બંધન કટે, એક શબ્દ પરે ફાંસ.
એક શબ્દ સુખથી ભરપુર હોય છે, ત્યારે બીજો શબ્દ દુઃખથી ભરેલો હોય છે; એક શબ્દ માણસની મુશ્કેલીઓ ટાળે છે, જ્યારે (બીજો) એક શબ્દ તેને ગળે ફાંસી નાંખે છે.
(૪૫૮) એક શબ્દ સુ પ્યાર હય, એક શબ્દ કુ પ્યાર,
એક શબકે સબ દુમન, એક શબ્દ સબ યાર.
એક શબ્દમાં પ્યાર ભરેલો હોય છે; (બીજો) એક શબ્દ ધિકકારથી ધમધમી રહ્યું હોય છે; એક શબ્દથી બધા લોકો આપણા દુશ્મન બને છે, જ્યારે બીજો શબ્દ સર્વને આપણું મિત્ર બનાવી દે છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબ્દ (વાણી) વિષે.
૧૪૧ | (૪૫૯). શબ્દ ઐસા બેલિયે, તનકા આપા ખાય;
ઐરા શિતલ કરે, આપનકે સુખ હેય. (ત્યારે) કબીર કહે છે કે તારૂં “હું પણું” છોડી દઈ તું એવા શબ્દ બેલ, અને એવું બોલવાની ટેવ રાખ, કે જેથી સામો ધણી પણ રાજી રહે, ને તને પણ સુખ આવ્યા કરે.
(૪૬૦) શિતલ શબ્દ ઉચ્ચારિ, અહમ આનિ નહિ,
તેરા પ્રીતમ તુજને બસે, દુશ્મન બી તુજ માંહિ. મિઠા શબ્દ બોલવા અને મગરૂરી જરાએ કરવી નહિ; કારણ કે આપણે મિ તથા શત્રુઓ આપણું (મધુર કે કડવા) બોલમાંજ રહેલા છે.
(૪૬૧) જે શબ્દ દુખ ના લગે, સેહિ શબ્દ ઉચ્ચાર તપ્ત સિટી શિતલ ભયા, સેહિ શબ્દ તતસાર, શબ્દ એવા બોલવા, અને વાત એવી કરવી કે જેથી કોઈને પણ દુઃખ લાગે નહિ, તથા ગુસ્સો આવે નહિ, પણ બધાને શાંત થાય એવું જ બલવામાં ખરો સાર છે.
(૪૬૨) શબ્દ સરિખા ધન નહિ, જે કઈ જાને બેલ; હિરા તે દામે મિલે, પર શબ્દ ન આવે એલ. '
જે કોઈ બેલી જણ હોય તે બેલી ચાને (મીઠી) વાણી જેવું માણસનું એકે ધન યાને શક્તિ નથી; કારણ કે દામ ખરચ તે હિરે પણ મળી શકે છે, પણ મીઠા વચનનું તે મૂળજ નથી.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
કબીર વાણું.
(૪૬૩) કઠન બચન બિખસે બુરા, જાર કરે સબ છાર
સંત બચત શિતલ સદા, બરખે અમૃત ધાર. કડવા અને સખત બેલો, ઝેહેરથી પણ બુરા છે, જે શબ્દો બધાને બાળી ભાળી નાખે છે; તેથી જેઓ સાધુ પુરૂષ છે, તેઓ હંમેશાં મિઠાં વચને બેલીને અમૃતની ધાર માફક સર્વને સુખ ઉપજાવે છે.
(૪૬૪) કઉ કિસકા ધન હરા, કેયલ કિસકે દેત? મિઠા શદ સુનાયકે, જગ અપના કર લેત. કાગડે આપણું શું ધન ચોરી લઈ જાય છે, કે તેનાથી આપણે કંટાળીએ છીએ? અને કોયલ શું આપણને આપી દે છે, કે આપણે તેનાથી રાજી થઈએ છીએ? પણ કબીર કહે છે કે એ સર્વ સર્વની બેલીથી જ માત્ર થાય છે. અર્થાત-કાગડાની માફક માથું દુખવનારા માણસને કેઈ ચહાતું નથી, જ્યારે કોયલ જેવા મિઠું બોલનારાઓ પોતાની બોલીથી સર્વનાં દિલ જીતી લે છે.
(૪૬૫) મિઠા સબસે બોલીયે, સુખ ઉપજે કછુ એર
એહિ વશીકરણ મંત્ર હય, તજી બચત કઠેર. તું સર્વ સાથે મિઠું મિડું બેલ, તેના જેવું સુખ ઉપજાવનાર કાંઈ નથી; એ સર્વનાં દિલ જીતી લેવાનું મંત્ર છે, માટે તું કડવા સખુને બોલવાનું છોડી દે.
(૪૬૬) ગમ સમાન ભેજન નહિ, જે કઈ ગમ ખાય,
અમરિખ ગમ ખાઇયાં, દુરવાસા વિર લાય, ગમ ખાવું, યાને સામે ઘણી અપમાન કરે ત્યા દુઃખ આપે તે શાંતપણે ખમીને બેસવું, એના જેવું ભેજન એકે નથી; અંબરીશ જેવા અસિલ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત શબ્દ વિષે.
૧૪૩ પુરૂષ, રાજા હોવા છતાં, દુર્વાસા જેવા અયોગ્ય નરને સખ્ત ઠપકે અને શ્રાપ, મુંગે મોડે સહન કરી જઈ, સામે હાથ જોડી ઉભા રહ્યા, જેથી દુર્વાસાને નુક્સાન થયું, જ્યારે અંબરીશ રાજાને સુખ જ મળ્યું તેમજ, જે પણ બીજાનું બેલવું, ગમે એવું હોય, છતાં તે સહન કરી જાય, અને સામો જરાએ વાંકે શબ્દ નહિ બેલે, તે માણસ ખરો સુખી થાય.
(૪૬૭) જીલ્યા છને વશ કરી, તિને વશ કિયા જેહાન, નહિ તે અવગુણ ઉપજે, કહે સબ સંત સુજાણ, જે પિતાની જીભને વશ કરે, તે આખી જેહાનને જીતી શકે છે, પણ જે જબાનને કાબૂમાં રાખતા નથી, તેને દુઃખ ઉપજ્યા કરવાનું એવું સાધુપુરૂષોનું કહેવું છે.
(૪૬૮)
શબ્દ શબ્દ બહુ આંતરા, સાર શબ્દ ચિત દેય
જે શબ્દ હરિ મિલે, સેહિ શબ્દ ગ્રહિ લેય. શબ્દ, શબ્દમાં ઘણો ફરક હોય છે, માટે કબીર કહે છે કે, હું હવે (ગુપ્ત) શબ્દ કહું તેપર ધ્યાન લગાડે, અને મારા કહેલા શબ્દમાં જે શબ્દથી પરમાત્મા મળે છે, તે શબ્દને તમે પકડી રાખે.
(૪૬૯) શબ્દ બહેત હિ સુન્યા, પરમિટા ન મનકા મેહ
પારસ તક પહેતા નહિ, તબ લગ લેતાકા લહ.
એવા (બીજા) શબ્દો તો ઘણું એ મેં સાંભળ્યા પણ મારા મનનું અજ્ઞાનપણું ગયું નહિ, કારણ કે, જ્યાં સુધી લઢને પારસમણિ મળતું નથી, ત્યાં સુધી તેનું સોનું થતું નથી પણ લટું તે લટું જ રહે છે, તેમ જ્યાં સુધી ખરે (ગુપ્ત) શબ્દ શું છે, તેનું જ્ઞાન માણસને થતું નથી, ત્યાંસુધી તેને પરમાત્મા મળી શકતું નથી.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
કખીર વાણી.
(૪૭૦ )
શબ્દ હમારા સત્ હય, તુમ મત જાય સરક; મેક્ષ મુકત ફળ ચાહે, તા શબ્દકા લેએ પરખ.
કબીર કહે છે કે મારાં વચને સત્ય છે, તેને મનમાંથી દુર કરતા ના; પણ જે તમે મુકિત મેળવવા ચાહતા હોવા તે, મારાં વચનેાપર ધ્યાન લગાડી તેને પારખવાની તજવીજ કરે, અને તે મુજબ ચાલવાને પ્રયત્ન કરો.
(૪૭૧)
શબ્દ મારે મર ગયે, શબ્દે છેડા રાજ; જીને શબ્દ વિવેક ક્રિયા, તાકા સરિયા કાજ,
એ (ગુપ્ત) શબ્દનેા સાર મેળવવા જતાં, અનેક મરણ પામ્યા છે, ને દીધાં છે; જેણે તે શબ્દ જાણ્યા ને તે મુજબ કામ સફળ થયું છે.
અનેકે પેાતાનાં રાજપાટ છેડી જીદંગીમાં અમલ કીા તેનું જ
(૪૭૨ )
શબ્દ શબ્દ સબ કોઇ કહે, વાહ તા શબ્દ વિદેહ; અભ્યાપર આવે નહિ, નિરખ પરખ કર લે.
રાખ્યું શબ્દ કરી સ ખેલે છે, પણ તે (ગુપ્ત) શબ્દના કાંઇ આકાર નથી, ને તે શબ્દ કાંઇ જીભથી ઉચરાતા નથી, તે તેા માત્ર ોઇનેજ પારખવાના છે.
(૪૭૩ )
શબ્દ ખિનાં સુરતા આંધળી, કહી કહાં કા જાય; દ્વાર ન આવે શબ્દા, ફિર ફિર ભટકા ખાય,
તે શબ્દ વગર, માણસનું મન આંધળુ જ રહે છે, તેથી તેને કાં જવું ને કયા રસ્તા લેત્રા તેની ખબર પડતી નથી; અને તે શબ્દના દરવાજો નહિ મળવાથી, તે બિચારા ફેકટના ભટકી ભટકીને ખુવાર થાય છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
ગુપ્ત શબ્દ વિષે.
- ૧૪પ (૪૭૪) એક શબ્દ ગુરૂ દેવકા, તાકા અનન્ત બિચાર;
થાકે મુનીજન પંડિતા, ભેદ ન પાવે પાર. સદ્ગુરૂ માત્ર એકજ શબ્દ (મંત્ર) આપે છે, પણ તેમાં પાર વિનાને ભેદ સમાયેલો હોય છે, કે જેને મોટા મુનિઓ અને પંડિત (જેને ગુરૂ મળ્યા નથી તેઓ) શેધતાં શેઘતાં ઠાકી ગયા છે, ને જેને ભેદ, વેદ (શાસ્ત્ર) માત્ર વાંચવાથી યા ભણવાથી મળી શકતા નથી.
(૪૭૫) બેદ થકે બ્રહ્મા થકે, થયિા શંકર શેષ, ગિતાબી ગમ નહિ, જહાં સદગુરૂકા ઉપદેશ.
જ્યારે સદ્ગુરૂ પિતાના ચેલાને દિક્ષા આપે છે ત્યારે તેને એ શબ્દને ઉપદેશ સમજાવે છે, તે સિવાય કેઈથી પણ તેને ભેદ સમજી શકાતું નથી.
(૪૭૬) પર દ્વારા શબ્દક, જે ગુરૂ કહે બિચાર, બિના શબ કછુ ના મિલે, દેખે નયન નિહાર સષ્ણુરૂ વિચાર કરીને જે મંત્ર આપે તે ગુરૂમંત્રને દરવાજો તું પારખ, જે સમજ્યાથીજ પરમાત્મા મળે છે, તે મંત્ર જ્યાસુધી મળે નહિ, ત્યાં સુધી તને કાંઈ મળવાનું નથી, માટે આંખ ઉઘાડી તું જે. અર્થાત-સદ્ગુરૂ જે બેધ આપે છે તે પ્રમાણે વર્તવાથી પરમાત્મા મળે છે, માટે વિવેક બુદ્ધિથી ગુરૂનાં વચન પ્રમાણે આચરણ કરવાં.
(૪૭૭) હઠ કઠ હાલે નહિ, છળ્યા ન નામ ઉચ્ચાર ગુપ્ત શબ્દ જે ખેલે, કેઇ કેદ હંસ હમાર. તે (ગુપ્ત) શબ્દ એ છે, કે બોલવાને માટે હઠ યા ગળું હલાવવું પડતું નથી, ને જીભે પણ તેને ઉચ્ચાર થતો નથી એ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
કબીર વાણું. એ ગુપ્ત શબ્દ છે, કોઈક વિરલા હંશ યાને સાધુ પુરૂષને જ તેનું જ્ઞાન થાય છે.
(૪૭૮) લેહા ચુંબક પ્રીત હય, લેહા લેત ઉઠાય
ઐસા શબ્દ કબીરકા, કાળસેં લેત છેડાય. લેહચુંબકનું આકર્ષણ લેઢાને જ થાય છે, તેમ જે કઈ ગ્ય પુરૂષ હશે તેનેજ આ મારા કબીરના સબ્દનું ખેંચાણ થશે, અને તેમ થશે .ત્યારે જ તે માણસ કાળના હાથમાંથી છુટી શકશે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાજર
'IPS
કરણ વિષે.
(૪૭૯) કહેતા હય કરતા નહિ, મુંહકા બડા લબાર કલા મુહ લે જાયગા, સાહેબકે દરબાર.
જે પ્રમાણે બેલે તે રીતે જે ચાલે નહિ, તે માણસ અમસ્થ લભાસખોરે યાને જુઠ કહેવાય; ને તેવા માણસને, કબીર કહે છે કે, પરમાત્માની દરબારમાં કાળું મેહ લઇ જવું પડશે.
(૪૮૦) કથની કથી તે કયા ભયા, કરણ નહિ કરાય? કાલભુતકા કેટ ર્યું, દેખત હિ દેહ જાય. મેહડેથી માથી મીથી માત્ર વાત કરે, તેથી શું થાય? જે બેલે તે કરી ન દેખડાવે યાને તે રીતે જીંદગીમાં અમલ ન કરે, તે તેની અંદગી એક છાયા સમાનજ છે, જે જોતાં જોતામાં મળે નહિ થઈ જાય છે.
(૪૮૧). કહેના મિઠી ખાંસી, કરના શિખકી લોય
જવું કહેની હું રહેતી રહે, તો ભિખક અમૃત હેય. મેહડેથી ઘણું મિઠાશ ભરેલું બેલે પણ જે કરણી તે વિષ (ઝેહેર) જેવી હેય; પણ જે બેલે તે કરી બતાવે ચાને જીદગીમાં તે પ્રમાણે અમલ કરનારે હેય, તે માણસ વિષનું અમૃત કરી શકે છે. સારાંશ કે જેવી ભલી વાણી મેહડેથી કહાડે, તેવી ભલી કરણી કરે, તે માણસજ સર્વને સુખ આપી શકે છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
કબીર વાણી.
(૪૮૨) જેસી બની મુખ કહે, તૈસી ચાલે નહિ, મનુષ્ય નહિ એ સ્વાન હય, બધે જમપુર જાહિ.
એથી ઉલટું, જેવું મેઢે બેલે તેવું આચરણ નહિ કરે તે માણસ નહિ પણ કુતરેજ છે, અને તે યમના હાથમાં સપડાયા કરવાને, યાને, દખી થયા કરશે.
(૪૮૩) થની બકની છેડ દે, રહેનીસે ચિત્ત લાય; નિરખી નિર પીયે બિના, કબહુ પ્યાસ ન જાય.
ત્યારે કબીર કહે છે કે –તું માત્ર બોલવાનું છોડી દે, ને માત્ર કરણી ઉપર ધ્યાન રાખ, અને નેક કામો કરવા ચિત્ત લગાડ, કારણ જેમ પાણીને જેવાથી તરસ મટતી નથી, તેમ નેક કરણ કીધા વિના માણસ નથી નેક બની શકત કે નથી સુખી થઇ શકતે.
(૪૮૪). કથતે બકત પચ ગયે, મૂરખ કેટ હજાર, કથની કાચી પડ ગઈ, રહેની રહિ સે સાર. મેહને ખાલી પટપટારે કરી, હજારેને કરોડે મૂર્ખાઓ પિતાને ભવ ગુમાવી ગયા છે; કારણ માત્ર માહડેની વાત કોઇ કામ આવતી નથી, પણ તે સાથે કરણી પણ તેવી ભલી હોય, ત્યારેજ દુનિયામાં માણસનું નામ અમર થઈ જાય છે.
(૪૮૫) જૈસી બાની મુખ કહે, તૈસી ચાલે ચાલ; સાહેબ સંગ લાગા રહે, તબહિ હેય નેહાલ.
જેવી (ભલી) વાણી મેહડામાંથી નિકળે, તે જ પ્રમાણે જે ભલી કરણી રાખે અને પરમાત્માને હાજર નાજર જાણી, નિત્ય સત્યને જ માર્ગે ચાલે, તે માણસ ખરે સુખી થાય અને પાર પડી જાય.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
જેવી કરણી તેવું ફળ.
(૪૮૬) કથની કથે સો પુત હમારા, બેદ પઢે સો નાતી; રહેણું રહે સો ગુરૂ હમારા, હમ હય તાકે સાથી. કબીર કહે છે કે –મેહડેથી વાતો કર્યા કરે, તે તે છોકરા જેવો (નાદાન) છે, જે વેદ વગેરે પુસ્તકે માત્ર વાંચી જાણે તે માત્ર એક નાતીલે છે યાને સાધારણ માણસ છે, પણ જેવું બેલે યા વાંચે, યાને શાસ્ત્રનાં શિક્ષણ કહી સંભળાવી તે મુજબ જીંદગીમાં અમલ કરતો હોય, તે મારે ગુરૂ છે, અને હું તેને સાથી છું.
(૪૮૭) કુલ કરણી છુટે નહિ, જ્ઞાનહિ કથે અગાધ, કહે કબીર તા દાસ, મુખ દેખે અપરાધ.
જેની બધી દુષ્ટ વાસનાઓ ગઈ નથી, છતાં જે ખાલી મટી જ્ઞાનની મોટી વાતે ર્યા કરે, તે માણસનું મેહડું તમે જુવો તે પાપથી ભરેલુંજ દેખાશે. સારાંશ કે ઘણું જ્ઞાન લેવા છતાં જે પિતાની કરણી સુધારતો નથી અને બેલે તે કરતો નથી, તે માણસ પાપ કર્યો જાય છે.
(૪૮૮) રહેણી કે મેનમેં, કથની આવે જાય; કથની પિસે પિસનાં રહેણ અમલ કમાય.
આ જીંદગીમાં મેહડામાંથી (શિખામણ) ની વાતે ઘણું કરાય છે, પણ એ સર્વે વાત નિરર્થક છે; કારણ કે મેહડાનું બોલવું તે દળણું દળવા બરાબર છે, ત્યારે તે બધું નકામું છે; માત્ર કરણીજ સરસાઈ ભેગવી શકશે.
(૪૮૯) એહરનકી ચેરી કરે, કરે સુઈ કે દાન : ઉંચી ચઢ કર દેખતે, કૈતિક દૂર વિમાન?
એરણ જેવા મોટા લોખંડના કકડાની ચોરી કરે અને સોય જેટલી નાની ખેરાત કરે અને ઉંચે ચહડીને જુવે કે હવે મારું સ્વર્ગ કેટલું દૂર છે?
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
* કબીર વાણી.
અર્થાત, અપ્રમાણપણે માલમતા ભેગી કરે અને પછી મુવા પછી સ્વર્ગ મળે એવું ધારી તે માંહેથી થોડુંક ધર્મ દાન કરે તે શું કામ લાગે?
(૪૯૦) મનમાંહિ કુલા હિર, કરતા હું મય ધરમ,
કેટ કરમ સિરપે ધરે, એક ન થિને બ્રહ્મા, થોડુંક ઘર્મદાન કરી, પિતાનાં મનમાં કુલાયા કરે કે હું બેરાત કરું છું, પણ ધર્મને બદલે, કબીર કહે છે કે, કાંઈ કરોકરમો કર્યો જાય, ને માથા પર પાપને ટેપ વધારતે જાય, તેને તે કાંઈ વિચારજ નહિ. અર્થાત-દુનિયવી વેહેવારમાં અપ્રમાણપણે ચાલ્યા કરે, તો દાનધર્મ કીધામાં શું સાર? તેથી કાંઈ પાપ ધોવાઈ જવાનાં હતાં?
(૪૯૧) તિરથ ચલા નહાંકે, મન મેલા ચિત ચેર,
એકહુ પાપ ન ઉતારા, લાયા મન દસ એર. મનમાં દુષ્ટ અને પાપી વિચારે રાખી ભમતું ચિત્ત લઇને તિરથ કરી નહાવા જાય, અને પવિત્ર થવા માંગે તે માણસ કબીર કહે છે કે, પિતાનું એક પણ પાપ ઉતારવાને બદલે, ત્યાંથી સામાં બીજાં દસ પાપો લઈને આવે છે.
( ૨) નાહ્ય ધેયે કયા ભયે, મનકે મેલ ન જાય; મિન સદા જલમેં રહે, ધે કલંધ ન જાય.
જ્યાં સુધી મન પવિત્ર થતું નથી, ને કારણે નેક કરે નહિ ત્યાં સુધી માત્ર (શરીરમાં) નાહવા દેવાથી શું થાય? માછલી હંમેશાં પાણીમાં રહે છે, પણ ગમે એટલી તેને જોવા છતાં, તેને ખરાબ વાસ જતો નથી તેમ, માત્ર શરીરને ધોઈ સાફ રાખવાથી કાંઇ માણસ પવિત્ર બની શકતું નથી.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેવી કરણું તેવી પાર ઉતરણું.
૧૫૧ (૪૯૩) જેસી કરણી આપકી, તૈસાહિ ફળ લે; મુડે કરમ કમાયકે સાંઈયાં દોષ ન દે..
જેવી કરણી તેવી પાર ઉતરણું યાને જેવું જે કરે તેવું ફળ તે મેળવે; નેક કરણનું ફળ નેક આવે, પણ જ્યારે દુષ્ટ કાર્યોથી તેનું ફળ (દુખ ભરેલું) આવે ત્યારે રડવું અને પરમાત્માને ઠપકે આપ ફેકટ છે, કારણ કે તે તેની પિતાની કરણીનું જ પરિણામ છે.
(૪૯૪). રામ ઝરૂખે બેઠકે સણકા મુજશ લેતા
જીતકિ જૈસી ચાકરી, તિનકે હૈસા દેત. પરમાત્મા પોતાને સ્થાને બેસી, સર્વની કરણને હિસાબ રાખે છે, અને જેવી જેની ચાકરી તેવું તેને દમ આપે છે અર્થાત, કુદરતને કરણને કાયદે જગતમાં અચૂક રીતે કાર્ય કરી રહ્યું છે, જેથી ભુંડું કરી ભલાઈ મેળવી શકાતી નથી, પણ ભલાઈ કર્યાથી જ તેનું શુભ ફળ આવે છે.
(૪૫) સાહેબકે દરબારમે, સાચેકે સિરપાવ,
જુઠા તમાચા ખાયગા, ક્યારેક કયા રાવ. પરમાત્માની દરબારમાં સાચાને યાને ભલી કરણ કરનારને સુખ મળે છે, અને જઠાને તમાચો ખાવો પડે છે; પછી તે માણસ રંક યા રાજા કાં નહિ હોય. સર્વને એક સરખો ચેખો ઇનસાફ તેઓની કરણી મુજબ મળે છે.
(૪૯૬) સાંઈયાં કે દરબારમે, કમી કછુ હ૫ નહિ
બંદા મેજ ના પાવહિ, તે ચૂક ચાકરી માંહિ. - પરમાત્માની દરબારમાં કોઈ કમી નથી, યાને કઈ પણ વસ્તુની ત્યાં ખોટ નથી, પણ જેને કાંઈ (સુખ કે પૈસો) મળતું નથી, તેનું કારણ એ કે તેની પોતાની ચાકરીમાંજ ખામી છે, યાને તેની કરણી એવી નથી કે તેને માંગી વસ્તુ મળે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
કબીર વાણી.
(૪૯૭ )
સાહેબકે દરખારમે, કયુ પહેલે કામ ખુશ કરે,
દાદ
કર પાવે ખાદ કરે ફરિયાદ
પેહેલ્લાં કામ ખુરૂ' કરે, ને પછી દુઃખ આવે ત્યારે રડવા બેસે, ને પરમાત્મા પાસે દાદ માંગે, તે। કબીર કહે છે કે, તેની દાદ પરમાત્મા કેમ સાંભળે?
(૪૯૮ )
દાતા નદિ એક સમ, સમ કાકા દેત; હાથ કુંભ જીસકા જૈસા, તૈસાહ ભર લેત.
પરમાત્મા, એક નદી સમાન છે, કે જે સર્વને પાણી ઘટે એટલું ભરી લેવા દે છે, પણ જેના હાથમાં જેવું ને જેટલું' (નાનુ` ચા મેાટુ') વાસણ હાય, તેવુ' ને તેટલું પાણી, તે નદીમાંથી ભરી લઇ શકે છે, પરમાત્માને કાયદે એકજ નિયમ ઉપર રચાયલા છે, કે માણસ જેવુ કરે તેવુ ફળ પામે.
(૪૯૯ )
કરતાકે તે ગુણુ ઘણું, અવગુણ એકે નાંહિ; જો દિલ ખેાજુ' આપનાં, સખ અવગુણ મુજ માંહિ. પરમાત્માનું તે સર્વે ભલુંજ કીધેલુ છે, ને તેમાં એક પણ વસ્તુ ખરાબ ક્રેજ નહિ; પણ જે નઠારૂ થાય છે ચાને માણસને દુ:ખ આવે છે, તેનું કારણ તપાસ તા તે તેનામાંજ ભરેલું છે. એવુ માલમ પડશે, ચાને દુ:ખ તેની પેાતાની કરણીનુ જ પરિણામ છે.
(૫૦૦ )
જો તાકા કાંટા જીવે, તાકા તું એક ફૂલ; તાકા કુલપે કુલ હય, વાકો કાંટા ફૂલ.
કોઇ કાંટા ભેાકે તેને તું કુલજ સુધાડ, જેથી તને ફુલની સુગંધજ રહેશે અને કાંટા તેનેજ લાગશે. અર્થાત-કાઇ તારી સાથે ભુ'ડા થાય, તે। પણ તારે તેા ભલાઇનેજ વળગી રહેવું કારણ કે તેની કીધેલી ખુરાઇનુ પરિણામ તેનેજ ભાગવવુ પડશે, તને કશું લાગતું વળગતું નથી.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેવી કરણી તેવી પાર ઉતરણું.
૧૫૩
૫૩
(૫૦૧). આપન ભલે ઠગાઇએ, ઓર ન ઠળિયે કય;
આપ ઠગાયે સુખ ઉપજે, પર ઠગિયા દુઃખ હેય. તને કઈ ઠગી જાય, ચા હેરાન કરવા કેશેશ કરે, તે ભલે તેને તેમ કરવા દે; પણ તારે પાછો તેને ઠગવાને અને દુઃખ આપવાને વિચાર કરે નહિ; કારણ તેને ઠગવાથી અથવા દુઃખ આપવાની કેશેષથી તને કાંઈ પણ દુઃખ આવવાનું નથી પણ સુખજ રહેશે; પણ જે તું તેને ઠગશે યાને દુઃખ આપવાને ખ્યાલ કર્યા કરશે, તે તને વળતું દુઃખ જરૂર આવશે.
(૫૨) કહેતા હું કહે જાત હું દેતા હું હેલા
ગુરૂકી કરણ ગુરૂ તિરે, એર ચેલકી ચેલા. હું (કબીર) કહું છું, અને કહી જાઉં છું, અને ચેતવણી આપું છું કે ગુરૂ હશે તે તે પણ પોતાની જ કરણથી તરશે, અને ચેલો પણ પોતાનું કીધેલું જોશે, સર્વ પિતાની કરણ મુજબ ફળ મેળવશે. બીજાના કીધાથી કઈને કશું થવાનું કે થતું નથી, પણ સર્વ પોતાની જ કરણનાં પરિણામો ભેગવે છે અને ભગવશે.
(૫૦૩) કબીર! હમ ઘર કિયા, ગલ કર્યો કે પાસ
કરેગા સે પવેગા, તું કર્યું ફિરે ઉદાસ? * કબીરનું રહેવાનું ઘર ખાટકીવાડામાં હતું, તેથી કોઈએ તેઓને સવાલ છે કે, તમે એવા નેક પુરૂષ થઈને, કસાઇઓની પાસે કાં રહે છે? તેને કબીરે જવાબ દીધું કે ભાઈ, મારે એમાં શું છે? જે કઈ (કસાઈનું કામ) કરશે તે ભરશે, હું ત્યાં રહું છું છતાં તે કામ કરતું નથી, માટે તું શા માટે મારી ફિકર કરે છે?
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
કબીર વાણી.
(૫૦૪)
એક હમારી શિખ સુન, જો તુ... હુવા હય શેખ; કર્કફ્તુ ક્યા કહે, કયા કયા કિયા હય દેખ
તું મેહતાજી થઇને બધાંને શિખામણ દેવા નિત્યેા છે, તેા હું તને એક વાત કહું છું તે તું સાંભળ, કે, “કરૂ' કરૂ...” એવુ` માહડેથી ખેલવાનુ મુકી દે, પણ તેં શું શું કીધું છે તેને વિચાર કર, અને ફરી તેવાં (નઠારાં) કામેા ન થાય, તેની સભાળ રાખ.
(૫૦૫)
જબ તુ આ જગતમે, લેાક હસે તુ' રાય; આયા એસી કરી ના કરે, કે પિછે હસે કાય. જ્યારે તું આ જગતમાં આવ્યા, ચાને જન્મયા, ત્યારે લેાકા ખુશી થયાં
ને હસવા લાગ્યાં, ને તે વેળા તું રડતા હતા, પણ હવે તું એવી કરણીના ના કરતા કે જેથી લોકો તારી પાછળ ચાને મરણ બાદ હસવા બેસે!
(૫૦૬ )
જૈસી કથની મેં કથી, તૈસી કંધે ન કાય; કરણીસે સાહેબ મિલે, થની જુઠી હોય.
જે હું કહું છુ, તેવુ' તને બીજો કાઇ કહેશે નહિ; તે એ છે કે (નેક) કરણીથીજ પરમાત્મા મળે છે, મેહર્ડના ખાલી પટપટારાથી કાંઇ વળતું નથી.
(૫૦૭)
ના કછુ કિયા ના કર શકા, ન કરને જોગ શરીર; કિયા સે। હરિ કિયા, તાતે ભયે ખીર.
ને કશું
પરમાત્મા વિના, આ શરીર (માત્ર) કાંઇ કરી શકયુ નથી, ને કાંઇ કરી શકવાનું નથી, કારણ તેનામાં એવી (કરવાની) શક્તિ ઇંજ નહિ; જે પણ કાંઇ થયુ છે યા થાય છે, તે પરમાત્માથીજ થયલુ હાય છે, અને હું (કબીર) જે પરમાત્માના બંદો થયા છુ' તે પણ પરમાત્માની મેહેરબાનીથીજ. અર્થાત-દુનિયવી વસ્તુઓને ખ્યાલ છેાડી જ્યારે પરમાત્માનેાજ સાથ પકડવાનો
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક કરણીથીજ ઇશ્વર મળે છે.
૧૫૫ મેં પૂર્ણ વિચાર કીધો, ને તે મુજબ કરણી કરવા લાગે ત્યારે મને પરમાત્મા મળ્યા, અને પરમ સુખ હાથ આવ્યું ,
(૫૦૮) સાચ બરાબર તપ નહિ, જુઠ બરાબર પાપ;
જાકે હૃદય સાચ હય, તાકે હૃદય આપ. સત્ય (Truth) ના જેવી તપ કઈ નથી. ને જુઠાં જેવું પાપ બીજું એકે નથી. જેના હૈયામાં સાચવત હોય યાને જે વિચારમાં, બેલવામાં સાચે હેય યાને જેવું બેલે તેવું કરતે હેય, અને જેનું મન પણ હંમેશ નેક વિચાર કરતું હોય (ટૂંકમાં, જેની મનસા, વાચા, ને કર્મણ એકસરખાં હેય) તે માણસમાં પરમાત્મા પ્રગટ થઈને રહેલા હોય છે, અને તે જ માણસ પરમાત્માને પુગી શકે છે.
(૫૦૯) બ્રાહા ગુરૂ જગતકે સંતનકે ગુરૂ નાહિક ઉલટ પલટ કર ડુબયા, ચાર બેદકે માંહિ,
જે બ્રાહ્મણ યાને ધર્મગુરૂ, વેદ (ધર્મશાસ્ત્ર) ના શબ્દની ઉપરજ રમ્યા કરતો હોય, યાને માત્ર મોડેથી ભણું જાણે, પણ તેને ગુપ્ત ભેદ તે સમજ ન હોય તે બ્રાહ્મણ, સાધારણ લેકોને માટે હોય છે, પણ તે સાધુ પુરૂને ગુરૂ થઈ શકતો નથી, અને આગળ વધેલા છે, જેઓ પરમાત્માને શેધવાને મળી રહ્યા હોય તેઓને એવા ધર્મગુરૂઓ કાંઈ સમજાવી શકે નહિ.
(૫૧૦) ચાર બેદ ૫૦ કરે, હરિસે નહિ હેત; માલ કબીર લે ગયા, પંડિત ટુંડે ખેત.
એ ધર્મગુરૂ, ચાર વેદ (ધર્મનાં શાસ્ત્ર) સારી પેઠે ભણી જાણે, પણ તેનું મન પરમાત્મા પર લાગેલું હોતું નથી; શાસ્ત્રમાં જે ખરૂં તત્વ છે તે તો કબીર જેવા માણસ ગ્રહણ કરી લે છે, જ્યારે પંડિત તેની શેધ ખેતરમાં કર્યા કરે છે,—અર્થાત, ધર્મને ભેદ સમજતા ન હોવાથી તેઓ પરમાત્માને પિતાની બાહેર શેધતા ફરે છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
કબીર વાણી.
(૫૧૧)
પઢિ ગુનિ પાઠક ભયે, સમજાયા સમ સંસાર; આપન તેા સમજે નહિ, વ્રુક્ષા ગયા અવતાર
શાસ્ત્રા ભણી ગણીને પંડિત થાય, ને લોકોને સ'સાર વિષે સમજાવે, પણ પુખ્ત જ્ઞાન પેાતાને ન હેાવાથી, પેાતાના જન્મ ખરખાનૢ જાય છે, તેની તેમને શુદ્ધિ હેાતી નથી.
(૫૧૨ )
પઢિ ગુનિ બ્રાહ્મણ ભયે, કિતી લઇ સંસાર; અસ્તુકી સમજન નહિ, જ્યુ. ખર ચંદન ભાર.
પુસ્તકો ભણી ગણીને બ્રાહ્મણ થાય, ને સંસારનાં લેકે તેની વાખવાખી ગાય, પણુ જેમ ગધેડાંને, તેની પીઠપર લાધેલી વસ્તુ શુ છે તેની ખબર હાતી નથી તેમ, આ પંડિતજીને શાસ્ત્રની મૂળ મતલબ શુ છે તેની કશી સમજ હાતી નથી.
( ૧૧૩ )
પઢત ગુનત રોગી લયે, ખડયા અહેત અભિમાન; ભિત્તર તાપ જગતકી, ઘડિ ન પડતી શાંત.
તે તેા માત્ર શાસ્ત્ર ભણી પંડિત તરીકે લાહેરી (અભિમાન) લેાકા આગળ દેખાડે એજ, પરંતુ તેનાં હૈયાંમાં તા જગતની વસ્તુઓના ખ્યાલા, અને તે મેળવવાની ઇચ્છાએ ભરેલી હોય છે, ને તેમાંથી તેનુ ધ્યાન જરાએ બાહેર નિકળતુ નથી.
( ૧૧૪ )
પઢે ગુને સખ બેદકા, સમજે નહિ ગમાર, આશા લાગી ભરમકી, યુ' કરીલચાકી જાર.
વેદ (શાસ્ત્ર) ને ઘણાં સારી રી1 વાંચી, ચા મેહાડેથી ખાલી જાય, પણ તેમાંના ભેદ શું છે તેનુ તે મૂર્ખને જ્ઞાન હોતું નથી, કારણ કે સાધારણ લેાકેા માફક, તેને પણ બધા પ્રકારની આશાઓ અને વેહમે રહેલા હેાય છે, અને કરાળિયાની પેઠે, તેની ઉપર માયાનાં બંધાણા ફરી વળેલાં હાય છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્ર ભણ્યાથી પડિત થવાતુ નથી.
(૫૧૫)
પંડિત પર્વતે મેદકા, પુસ્તક હસતિ લાડ; ભકિત ન જાણી રામકી, સમે પરિક્ષા બાદ.
જ્યારે વેદ વાંચવા બેસે છે, ત્યારે તે પુસ્તક તેની હસી કરે છે, ને જાણે તેને કહે છે કે, પડિતજી! તમે બધી પરિક્ષા પસાર કીધી! પણ પરમાત્માની ભકિત તે શું અને તે કેમ કરવી, એ તમે હજી જાણ્યુ' નથી!
(૫૬)
પતે ગુનતે જનમ ગયા, આશા લાગી હેત; ખાયા આજ કુમતને, ગયાજ નિક્ળ ખેત.
૧૫૦
શાસ્ત્ર ભણતાં ને સમાવતાં આખા જન્મ કહાડયા, પણ મનમાં તે પેાતા વિષેજ વિચાર રહેલા છે, ને પરમાત્મા તેા છેજ નહિ; ત્યારે કબીર કહે છે કે એવા એવકુફા ખરાં તત્વને ગુમાવી, પેાતાનાં ખેતરને ફળ વિનાનું રાખે છે, ચાને તે ખરૂ સાક કરી શક્તા નથી.
(૫૧૭ )
સંસકૃતહિ પંડિત કહે, બહોત કરે અભિમાન; ભાષા જાનકે તર્ક કરે, `સા નર મુદ્દે અજ્ઞાન.
વારવાર માટા સંસકૃત વાકયા બાલીને પંડિતજી મેાટાઇ દેખાડયા કરે કે જાણે તેના જેવા હિરાયાર્ કાઇ નહિ; પણ કખીર કહે છે કે માત્ર ભાષા જાણી ખાટી ખાટી તો કરે તે મૂખ અને અજ્ઞાની છે.
(૫૧૮ )
આતમ દ્રષ્ટ જાને નહિ, નાહવે પ્રાતઃકાલ; લાક લાજ લિયે રહે, લાગા ભરમ પાલ,
આત્મિક (Spiritual Eye) દ્રષ્ટી શું છે તે પંડિત જાણુતા ન હાવાથી, સહવારે ઉઠી નાહવુ' ધાતુ' બધુંએ કરે, તે લેાક લાજ રાખી બાહેરની ક્રિયા ને રેવાજોનું પાળણ કરે, ને એટલુ` કરી સમજે કે હું હવે પવિત્ર થયો છુ, પણ ક્બીર કહે છે કે એ તેના માત્ર ખોટા ભ્રમ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
કબીર વાણી.
(૧૯) તિરથ વૃત સબ કરે, ઉડે પાની નહાય, રામ નામ નહિ જપે, કાળ ચાસે જાય.
તીરથ કરે, વૃત પાળે, ને ઉંડા પાણીમાં નહાવું બેવું બધું કરે, પણ રામ (પરમાત્મા) ના નામની જપ કેમ કરવી તે ખબર ન હોવાથી, પંડિતજી કાળને હાથ સપડાયા કરે.
(૫૦) કાશી કાંઠે ઘર કરે, નહાવે નિર્મળ નીર, મુક્ત નહિ હરિનામ બિન, યું કહે દાસ કબીર, કાશીને કાંઠે ઘર કરીને રહે કે ગંગા નદિનાં પવિત્ર પાણીએ શરીર સાફ થાય, પણ, કબીર કહે છે કે જ્યાં સુધી પરમાત્માનું નામ હૈયે વસે નહિ ત્યાં સુધી તેને મુક્તિ મળતી નથી.
(૫૧) મછિયા તો કુંધિયા, બર્સે હય ગંગા તીર; ધવે કુલધ ન જાય, રામ ન કહે શરીર. ગંગા જેવી પવિત્ર નદીમાં માછલી રહે છતાં તે વાસથી ભરપૂર હોય છે, અને ગમે એટલી ધોવાથી તેને ખરાબ વાસ જ નથી તેમ, ગંગામાં માત્ર શરીરને જોવામાં અને “પરમાત્મા પરમાત્મા” બોલ્યા કરવામાં અને મનને મેળ કહાડ્યા વિના માત્ર શરીરને પવિત્ર કરવામાં કશેએ સાર નથી.
' (૧૨) જ૫ ત૫ તિરથ સબ કરે, ઘહિ ન છોડે ધ્યાન કહે કબીર ભકિત બિના, કબૂ ન હેય કલ્યાં.
જપ, તપ અને તીરથ બધુંએ તે કરે, પણ તેનું ધ્યાન તો દુનિયવી લાલચમાંથી જરાએ બહાર નિકળે નહિ, ત્યારે તેનું કામ કેમ સરે? કબીર કહે છે કે, જ્યાં સુધી માણસ હૈયાંનાં હેતથી પરમાત્માને ભજતે નથી, યાને બિનસ્વાર્થી સેવા કરતો નથી, ત્યાં સુધી તેનું કલ્યાણ થતું નથી.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્ર ભણ્યાથી પંડિત થવાતું નથી.
૧૫૯
(૫૩). કે એક બ્રાહત મશકરા, વાકે ન દિજે દાન કુટુંબ સહિત ના ચલા, સાથ લિયે જજમાન.
જે બ્રાહ્મણ ઠડાબાજ હોય, યાને બ્રાહ્મણના સદ્ગુણ ધરાવતો ન હોય, ને શુદ્ધ આચાર વિચાર પ્રમાણે ચાલતું ન હોય, તેવા ધર્મગુરૂને કબીર કહે છે કે, તમારે ત્યાંની ધર્મક્રિયા કરવાનું કામ ઍપશે નહિ; એવા બ્રાહ્મણોની ક્રિયા કામ આવતી નથી, કારણ કે તે પોતે નર્કને રસ્તો લેવાવાળે છે, તેથી પિતાનાં જજમાનેને પણ ત્યાં (નમાજ) સાથે લઈ જવાને.
(૫૨૪) કબીર! પંડિતકી કથા, જૈસી ચેરિકી નાવ,
સુન કર બેઠે અઘળા, ભાવે તહાં બિલગાવ.
એ કબીર! પંડિતની કથા સાંભળવી, ને ચેરની હેડીમાં આંધળાનું બેસવું એ બન્ને સરખાં છે; આંધળે માણસ માત્ર કાનથી સાંભળી તે હેડીમાં બેસે છે, પણ તે હોડી તેને ક્યાં લઈ જાય છે તેની તે ગરિબડાને કાંઈ ખબર હેતી નથી, તેમજ પિઠીપંડિતની કથા સાંભળનારને પંડિત કયાં લઈ જાય છે, તેની સમજ હતી નથી, તે તે પેલા આંધળાની માફક બેઠે બેઠે સાંભળ્યા કરે છે. પણ તેને મર્મ કાંઈ સમજ નથી.
(પર૫) કામ કોધ મદ લોભી, જબલગ મનમે ખાન; તબલગ પંડિત સુરખહિ, કબીર એક સમાન.
જ્યાં સુધી, પંડિતનાં મનમાં, કામ એટલે ઇંદ્રિના વિષય ભોગવવાની ઇચ્છાઓ, ગુસ્સો, જુસ્સાઓ અને દુનિયવી લાલચે, લેભ, એ સર્વે રહેલાં છે, ત્યા સુધી પંડિતજી અને તેમની કથાનાં સાંભળનારા (મૂર્ખ) લોકો બને એક સરખાંજ છે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
કબીર વાણું.
(પર૬) ૫૦ ૫૮ એર સમજાવહિ, ને જે આપ શરીર,
આપહિ સંશયમે પડા, શું કહે દાસ કબીર, પુસ્તક વાંચી વાંચી, બીજાઓને તે કહી સમજાવે, પણ પિતાનાં શરીરમાં શું ભરેલું છે તે કાંઈ જેતે નથી, ચાને “પોતે કોણ છે?” પરમાત્મા કયાં છે ? તે માટે પંડિતજી પોતેજ શકમંદ હોય અને તે વિષે તદન અજ્ઞાન હોય તે બીજાંઓને તે શું શિખવી શકે ?
(૫૭). ચતુરાઈ પટ પહિ, પડા સે પિંજર માંહિ ફિર પરમેશે એરકે, આપણ સમજે નહિ
તે તે પોપટની માફક બેલતાં ને મેહડાંની ચતુરાઈ કરતાં શિખે છે, પણ પિપટ માફક પાંજરામાં કેદ પડેલ અને માયાની જાળમાં ફસેલે હોય અને વળી પોતે કશું સમજ્યા વિના બીજાંઓને સમજાવ સમજાવ કરે છે.
(પર૮) હરિગુણ ગાવે હરખકે, હિરદે કપટ ન જાય;
આપન તે સમજે નહિ, એરહિ જ્ઞાન સુનાય. મેહડેથી પરમાત્માની તારીફ ઘણી ઘણી કરે, પણ હૈયાંમાંથી ક્યુટ જાય નહિ, યાને હૈયું તે મેલુંજ રાખે; એ રીતે શાસ્ત્રનાં શિખવેલાં શિક્ષણ પ્રમાણે પોતે અમલ કરે નહિ, ને બીજાંઓને શાસ્ત્ર સમજાવે.
(પર૯) ચતુરાઈ ચુલે પડે, જ્ઞાનકે જમરા ખાઓ,
ભાવ ભકિત સમજે નહિ, જાન પને જલ જાએ.
ત્યારે કબીર કહે છે કે –એવી ખાલી ચતુરાઈ ચુલે પડી જાય, ને એવાં મેહેડાંનાં જ્ઞાનને જમ આવીને ખાઈ જાય તે ભલું, જેનું મન પરમાત્મા તરફ લાગેલુંજ ન હોય તેની એવી ચતુરાઈ અને પુસ્તક જ્ઞાન શા ખપનાં? તે બળી ભષ્મ થઈ જાય તે ઠીક,
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૈયું પવિત્ર થયા વિના જીદગીનું સાર્થક થતું નથી. ૧૬
(૫૩૦) લીખનાં પહેલાં ચાતુરી, એ સબ બાતાં સહેલા કામ દહન મન વશકરન, ગગન ચહન મુશકેલ. લખવું, ભણવું, ને મેહડેની ચતુરાઈ કરવી એ બધું સહેલાઈથી થઈ શકે છે, પણ કામ એટલે ઇન્દ્રિઓનાં વિષયો ભેગવવાની ઇચછાઓ અંતરમાંથી કહાડી નાખી, મનને વશ કરી ઉંચા આસમાને ચહડવું અર્થાત–પરમાત્માને મેળાપ કરવો, એ કાર્ય બહુજ મુશ્કેલ છે.
(૫૩૧) જ્ઞાની ગાથા બહુ મિલે, કવિ પંડિત અનેક રામ રાતા એર ઈદ્ધિ છતા, કેટી મધે એક
મોડેથી જ્ઞાનની વાત કરનારા તે ઘણાંએ મળે છે, કવી અને પંડિત થયેલા પણ અનેક હોય છે; પણ પિતાની યે ઈદ્રિનાં ઉપર જીત મેળવી તેઓને પરમાત્માનાજ વિચારમાં રોકી રાખે એવો વિરલ તે કરેડામાંજ એકાદજ હેય.
(૫૩૨) તારા મંડળ બેઠકે, ચંદ્ર બડાઇ ખાય;
ઉદય ભયા જખ સુર્યકા, સબ તારા છુપ જાય, રાત્રે તારાઓની વચ્ચે ચંદ્ર બેસીને વડાઈ લે છે કે હું આ મંડળને સરદાર છું, પણ જેવા સૂર્ય નારાયણ ઉગવા માંડે છે, કે તારાઓ અદ્રશ્ય થઇ જાય છે, ને ચંદ્રમાને પ્રકાશ જતો રહે છે, તે પ્રમાણે પિથી-પંડિતની પંડિતાઈ પણ અભણ માણસની નજદીક જ ચાલી શકે, જ્ઞાની પુરુષ સામે તે ચાલતી નથી.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
કબીર વાણું.
(૫૩૩) કુલ મારગ છેડા નહિ, રહા માયાએ મોહ;
પારસ તે પરસા નહિ, રહા લેહક લેહ.
શાસ્ત્ર ભણે પરંતુ બદફેલી કરતાં અટકે નહિ, અને માયામાંજ મન ભરાઈ રહે, ત્યારે કબીર કહે છે, જેમ લેહડાને પારસમણું લાગતું નથી ત્યાંસુધી લેહડાનું સેનું થઈ શકતું નથી તેમ, જ્યાં સુધી મન પરમાત્માપરા લાગતું નથી ત્યાંસુધી કેઇપણ પવિત્ર થઈ શકતું નથી.
(૫૩૪). પોથી ૫૦ ૫૦ જગ મુવા, પંડિત ભયા ન કોય;
અઢાઈ અક્ષર પ્રેમકા, પઢે સે પંડિત હેય. પિોથીઓ વાંચી વાંચી જગતનાં ઘણું લકે પરવારી ગયા, પણ પુરે પંડિત કોઈ થતો નથી; જે કઈ, (અઢી અક્ષરના) “પ્રેમ” શબ્દને ગેખી-વાંચી જાણતું હોય, તે માણસજ પંડિત યાને પુરે જ્ઞાની થઈ શકે છે.
(૩૫) આત્મ તત જાને નહિ, કેતી કથે જ્ઞાન
તારે સિમર ભાગે નહિ, જબલગ ઉગે ન ભાત.
જ્ઞાનની ઘણીક વાતો કરે, પણ તેમાં ખરૂં તત્વ શું છે (આત્મા શું છે) તે જ્યાં સુધી જાણે નહિ, ત્યાંસુધી અજ્ઞાનપણું દુર થતું નથી. જ્યાં સુધી સુરજ ઉગતો નથી, ત્યાંસુધી તારાઓનું અંધારું જતું નથી તેમ, પુરૂં આત્મજ્ઞાન માણસને સંપાદન થતું નથી, ત્યાંસુધી તેની જીંદગીનું ખરૂં સાર્થક થતું નથી.
*
(૫૩૬)
મેં જાનું પ ભલો, પહનેસે ભલે ગ રામ નામસે દિલ મિલા, ભલેહી નિંદે લોગ. કબીર કહે છે કે –પહેલાં હું એમ જાણતા હતા કે શાસ્ત્ર ભણ્યા કરવાં એજ પુરતું છે, પણ પાછળથી મને માલમ પડ્યું કે શાસ્ત્ર ભણવાના કરતાં
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભણગણી લાહેર થયેલા તે ઘણા હોય છે, પણ ઇઢિ જીતેલ તે કઈકજ હેય. ૧૬૩
ગ કરવો વધુ સારે છે. હું તે લેગ કરતાં શિખ્યો ત્યારે હવે મારું અંતઃકરણ પરમાત્મા સાથે મળી ગયું છે તેથી હવે મારી કોઈ નિંદા કરે તેની મને પરવા નથી.
(૫૩૭) સજજના ઘર એર હય, એક ઘર એર
સમજ્યા પિછે જાનિયે, રામ અને સબ ર. સજ્જન (ભલાં) માણસ અને અણસમજુ માણસ વચ્ચે ઘણો ફરક છે. સમજુ માણસ (જેને જ્ઞાન થયું છે તે તો) પરમાત્માને બધે ઠેકાણે રહેલે જુવે અને જાણે છે.
(૫૩૮) અજહુ તેરા સબ મિટે, જે ગુરૂ મુખ પાવે , પંડિત પાસ ન બેઠિયે, બેઠ સુનિયે બેદ.
એક જાણકાર ગુરૂની પાસે જવાથી તેની પાસે જરૂર ભેદ મળે, અને સ જંજાળને છેડે તુરતજ આવી જાય; માટે હું કબીર કહું છું કે પોથીપંડિત જેવા માણસની પાસે બેસીને ફક્ત વેદ સાંભળવાથી કશું સાર્થક થવાનું નથી.
(૫૩૯). કબીર! એ સંસારક, સમજવું કંઈ બાર પુછજ પકડે ભેંસ, ઉતણ ચાહે પાર.
હું (કબીર) આ સંસારનાં સર્વેને કંઈક વખત સમજાવ સમજાવ કર્યા કરૂં છું, કે ભાઈઓ, તમે ભેંસનું પુછડું પકડીને નદીને પાર કરી જવા માગે છે તે કેમ બને?
(૫૪૦). રાશ પરાઈ રાખતાં, ખાયા ઘરકા ખેત;
રોકું પરમેઘતાં, મુંહ પહસી રેત. પિતાનાં ખેતરને પડતું મુકી જે બીજાનાં ખેતરની રખેવાળી કરવા જાય છે, તેનું ખેતર નાશ પામી જાય છે તેમ જે પિતાનું કામ કરવાનું મુકી
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪.
કબીર વાણી. બીજાને સમજાવવા જાય છે તે માણસનાં મેહડાં પર ધુળજ પડે છે, અર્થાતશાસ્ત્રને ખરે મર્મ જાણે નહિ, અથવા જાણવા છતાં તે મુજબ આચરણ કરે નહિ, તે બીજાઓને બંધ શું આપવાનો હતો, યાને સુધારી જ કેમ શકે ?
(૫૪૧) મન મથશ દિલ દ્વારકા, કાયા કાશી જાન; દસમે હારે હય દેહરા, તામે જોત પિછાન.
તારું શરીર તે કાશી (ગામ) છે, તારું મન મથુરા છે, ને તારૂં અંતર યાને હૈયું તે તારૂં દ્વારકા યાને પવિત્ર ઠામ છે. તેમાં રહેલો દસમે દરવાજે છે તેમાં, તારી જેત અને પરમાત્મા છે તેને તું શેધ.
(૫૪ર) હરિ હિ સબકે ભજે, હર ભજે ન થાય
જબ લગ આશ શરીરકી, તબ લગ દાસ ન હેય. પરમાત્માજ બધાંની સેવા કરે છે, પણ કેઇ પરમાત્માની ચાકરી કરતું નથી; જ્યાં સુધી માણસ પોતાના શરીરને ખ્યાલ, અને તેને લગતાં સુખ મેળવવાને જ વિચાર કરિયા કરે ત્યાં સુધી તેનાથી પરમાત્માને સાચ્ચે સેવક થવાતું નથી, ને પરમાત્મા તેને મળતું નથી.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
અજ્ઞાની વિષે.
(૫૪૩) ઉજડ ઘર બેઠક, કિસક લિજે નામ?
સાકુંથ કે સંચ બેઠકે કયું કર પાવે શમ? વસ્તી વિનાના ઉજડ ઘરમાં જતાં ત્યાં તેણને નામ દઈને બેલાવશે? તેમજ અજ્ઞાની સાથે દસ્તી રાખવાથી પરમાત્મા કેમ મળે?
(૫૪૪) સાથ સાકુંથ કહા કરે, ફિટ સાકુંથકે નામ
તેહિસે સુવર ભલે, ચેખે રાખે ગામ.
જેઓ અજ્ઞાની અને નિન્દાર છે, તેઓ પર ફિટકારજ હે; કારણ કે, તેનાં કરતાં તે સુવર (પુર) ભલો ગણુય, કે જે ગામને ગલિચ પદાર્થ ખાઈ જઈ ગામને ચોખ્ખું કરી નાખે છે, જ્યારે નિન્દા કરનારા ગામની ગલિચી વધારનારા અને પાપને વધારે કરનારા છે.
(૫૪૫) હરિજનકી કુતિયાં ભલી, બુરી સાકુંથકી માય; વેહ બેઠી હરિગુન સુને, વાં નિંદા કરત દિન જાય. હરિજનની કુતરી ભલી, પણ અજ્ઞાનીની માતા ખટી, કારણ કે પેલી કુતરી, હરિજનને ત્યાં પરમાત્માનાં કિરતન અને કથા સાંભળે છે, પણ અજ્ઞાનીને ત્યાં તે સારે દિવસ ગામની નિન્દા કરવામાં જ પસાર થાય છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણ. .
(૫૪૬) હરિજનકી લતાં ભલી, બુરી સાકુંથ કી બાત લાતેમે સુખ ઉપજે, બાતે ઈજજત જાત.
હરિજનની લાત ખાવી યાને કાંઈ ઠપકે સાંભળવ ભલે પણ અજ્ઞાન : માણસની વાતો સાંભળવી એ નઠારી; કારણ કે હરિજનને ઠપક સમજવાથી આપણને કાંઈક નવું જાણવાનું મળે છે, જ્યારે અજ્ઞાનીની વાતથી સામી ઈજ્જત જાય છે.
(૫૪૭) સાકુંથ ભલેહિ સરજ્યા, પર નિંદા કરત; પરકે પાર ઉતારકે આપહિ નઈ પરંત. કબીર કહે છે કે, જે અજ્ઞાની માણસે બીજાઓની નિન્દા કરતા ફરે છે, તેવા માણસો દુનિયામાં પેદા પડેલા સારા; કારણ કે તે બીજાંઓની નિન્દા કરીને તેનાં પાપ ધોઈ નાખે છે, અને તે પાપ પોતાને માથે લઇને નર્કને રસ્તે પચ્છે છે. અર્થાત, કોઇની નિન્દા કરવી તે સામાનું પાપ જોવા બરાબર છે.
(૫૪૮) જે રીતી સંત તજે, મુંઢ તાહિ લલચાય; નર ખાય કર ડારે, તે સ્વાના સ્વાદ લે ખાય.
જે (બેટી) આદત સાધુસંત થયેલા પુરૂષોએ છોડી દીધી, તે આદતોથી મૂર્ખ માણસે લલચાઈ જાય છે. ભેજનમાંનું બાકી વધેલું (એવું) બાહેર ફેંકી દે છે, તેને કુતરાંઓ આવી ઉપાડી લે છે, તેમ વસ્તુઓને ડાહ્યા પુરૂષ, ખોટી સમજી છોડી દે છે તે વસ્તુઓને મૂર્ખ ખુશીથી ઉપાડી લે છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજ્ઞાનીની સ`ગત કરતા ના (૫૪૯ )
હરિજન માવત દેખકે, માંહડો સુક ગયા; ભાવ ભકિત સમજ્યા નહિ, સુરખ ચુક ગયા.
હરીજન (એટલે પરમાત્માના ભક્ત) ને આવતાં જોઇને જેનુ મેહાડુ સુકાઇ જાય તે માણસ, કબીર કહે છે કે પરમાત્મા તરફની ભિતભાવ શું છે, તે વિષે કાંઇ સમજતાજ નથી, તેથી તે મૂર્ખ માણસ પેાતાના હાથમાં આવેલી તક ગુમાવે છે.
(૫૫૦)
સખિયાં ચંદ્રન પર હરે, જહાં રસ મિલે તહાં જાય; પાપી સુને ન હિર કથા, ઉંધે કે ઉઠે જાય.
૧૬૭
માંખીને સુખડને વાસ ભાવતા નથી, પણ જ્યાં રસવાળી દુર્ગંધની વસ્તુ હોય તે ઉપરજ જઇ બેસે છે તેમ, જેનાં મનમાં પાપેાજ રમ્યા કરતાં હાય છે. તેને પરમાત્માની વાતા કે ન થતાં હોય તે જગ્યા ભાવતી નથી, પણ જો ત્યાં તેનાથી અચાનક આવી જવાયું હોય તેા, તે ઉધવા માંડે છે, અથવા તે ત્યાંથી ઉઠીને ચાલતી પકડે છે.
( ૫૫૧ )
ભકત ભગવંત એક હય, મુજત નહિ અજ્ઞાની શિશ ન નાવે સંતકા, મહાત કરે અભિમાન.
પરમાત્માને પિછાણનાર સાધુપુરૂષ અને પરમાત્મા એકજ છે, એ વાતની સમજ અજ્ઞાનીને હાતી નથી, તેથી તે સાધુસંતને માન આપવાનું અને માથું નમાવવાનુ` હલકુ' સમજે છે, ને પેાતાનાં મનમાં બહુ ગવ રાખે છે.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
કબીર વાણું.
' (૫૫૨) પુર્વ જનમકે ભાગસે, મિલે સંતકે ગ; કહે કબીર સમજે નહિ, ફિર ફિર ઇ છે ભેગ.
આગળ જન્મનાં કાંઈક પુણ્યના બળથી, સાધુપુરૂષ સાથે મેળાપ થયે છે, એવું તે કાંઈ સમજાતું નથી, તેથી તે સાધુપુરૂષને છોડીને, પિતાની ઇન્દ્રિઓનાં વિષયમાંજ ભમ્યા કરે છે.
(૫૫૩) જહાં જૈસી સંગત કરે, તહાં તૈસા ફલ ખાય;
હરિમારગ તે કઠન હય, કયું કર પેઠા જાય? તેનું કામ જ્યાં ઇઢિઓની મેજમજાહ ચાલતી યા મળતી હોય ત્યાં જવાનું છે, ને તેમાં લિન્ન થવાનું છે, પણ કબીર કહે છે કે, પરમાત્માને મળવાને માર્ગ તે મુશકેલ છે, અને તેમાં તે ઇન્દ્રિઓની મજા તજવી પડે છે, ત્યારે તે અજ્ઞાની તેમાં કેમ દાખલ થઈ શકે ?
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસલ સ્વભાવ વિષે.
(૫૫૪) જ્ઞાનીકે જ્ઞાની મિલે, તબ રસકી લુટા , જ્ઞાનીકે ભજ્ઞાની મિલે, તો કેય બડી માથાકૂટ.
જ્યાં જ્ઞાની પુરૂષ એક બીજા સાથે મળે છે ત્યાં રસભરી વાતો પુર છુટથી ચાલે છે, ને પરસપર ફાયદા મેળવાય છે, પણ જ્યાં જ્ઞાની પાસે એક અજ્ઞાની બેઠો તે ત્યાં માથાકુટજ થવાની.
(૫૫૫) કાજળ તજે ન શ્યામતા, મુખટા તજે ન તો
દુરિજન તજે ન કુટિલતા, સાજન તજે ન હેત, જેમ કાજળ પિતાની કાળાશ છોડતી નથી, ને મેતી પિતાની સફેદાઇ છોડતું નથી, તેમ એક દુષ્ટ માણસ પોતાને ખરાબ સ્વભાવ કદી પણ છેડતો નથી, જ્યારે ભલે માણસ ભલાઈ છેડતો નથી.
(૫૫૬) હરદી જરદી ના તજે, ખટરસ તજે ન આમ; ગુણીજન ગુનકે ન તજે, અવગુણ તજે ન ગુલામ.
જેમ હળધ પિતાને પિળાશ છેડતી નથી, ને કેરી ખટાશ છેડતી નથી, તેમ ભલો માણસ પોતાના ભલા ગુણે છોડતો નથી, ને બુરે માણસ પોતાની બુરાઈ તજતો નથી.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
કબીર વાણી.
(૫૫૭) દુરિજનકી કરૂણું બુરી, ભલે સજનકે વાસ; સુરજ જબ ગરમી કરે, તબ બરસનકી આસ.
દુષ્ટ માણસની કૃપા મેળવવા કરતાં, એક ભલા માણસને ગુસ્સો ખમવો વધારે સારો છે; કારણ કે જેમ સુરજ અતી તપવાથી વરસાદ આવવાની આશા રહે છે, તેમ ભલા માણસના કડવા સખતેથી આખરે ફાયદો જ થાય છે.
(૫૫૮) કછુ કહા નિચ ન છેડીયે, ભલે ન વા સંગ; - પથ્થર ડારે કિચમે, તે ઉછલી બિગાડે અંગ.
નિચ માણસને જરા પણ છેડવું નહિ, અને તેની સંગત પણ કરવી નહિ, કારણ કે તેથી આપણું ભલું થવાનું નથી; કાદવમાં પથ્થર નાખો તે આંગ ઉપર છાંટા ઉડે છે, તે જ રીતે નિચ માણસની શત્રુત કે મિત્રોઈ બનેથી નુકસાન જ થાય છે.
(૫૫૯) ખુડિયા તો ધરતિ ખમે, કાટ ખમે વનરાય, કઠન બચન તે સાધુ ખમે, દરિયા નીર સમાય.
ખેદકામ ખમી જવું એ જમીનને સ્વભાવ છે, કાપ વેહેર ખમી જવું એ લાકડાને સ્વભાવ છે, રેળનાં પાનું ખમી જવાં એ સમુદ્રને સ્વભાવ છે, તેમ કઠણ વચને ખમી જવાં તે સાધુને સ્વભાવ છે, યાને સાધારણ માણસને નહિ, યાને સાધારણ માણસ કોઈનું બુરું બેલેલું સાંખી શકતો નથી.
(૫૬૦). તરવર કદી ન ફળ ભખે, નદી ન સંચે નીર; પરમારથ કે કારને, સંતે ઘસે શરીર.
ઝાડ પિતાનાં ફળ પોતે કદી ખાતું નથી અને નદી પિતાનું પાણી સંઘરી રાખતી નથી, પણ તેઓ બીજાને આપ્યા કરે છે તેમ, જે સંતપુરૂષ છે,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસલ સ્વભાવ વિષે.
૧૭૧
તે પિતાનાં શરીરને પારકાંના ભલા માટે ઘસી નાખે છે, યાને એ ત્રણને સ્વભાવ એ છે, કે સામાનું ભલું કરવું.
(૫૬૧) તરવર સરવર સંતજન, ચેથા બરસે મેહ,
પરમારથ કે કારને, ચારે ધાં દેહ, ઝાડ, સરોવર, સાધુપુરૂષ અને એથે વરસાદ, એ ચાર એ પરમાર્થને ખાતરજ દેહ લિધા છે યાને પેદા થયા છે, તેઓ બીજાને કાજે જીવે છે, પિતા માટે નહિ,
(૫૬ર) ચંદા સુરજ ચલત ન દિસે, બઢત ન દિસે બેલ;
હરિજન હર ભજતા ન દિસે, એ કુદરતકા ખેલ. ચંદ્ર અને સુરજ ચાલતા હોય, એમ આપણને દેખાતા નથી, ને ઝાડને વેળે કેમ વધે છે તે આપણું આખે દેખાતું નથી, તેમજ પરમાત્માને બંદો પરમાત્માને કેમ ભજે છે તે આપણને માલમ પડતું નથી. અર્થાત એ બધું થાય છે છતાં માણસની આખે તે બનાવ બનતે દેખાતું નથી, એ કબીર કહે છે કે, કુદરતની કરામત છે.
(૫૬૩) સાધ સતી એર સુવર, જ્ઞાની એર ગજરંત;
એ તે નિનકસે બહેર હિ. જે જુગ અન્નત. સાધુપુરૂષ, સતી યાને પતિવ્રતા નારી, લડો, જ્ઞાની પુરૂષ, અને હાથીનાં દાંત, એ પાંચે જુગના જુગ જાય તે પાછાં ને પાછાં થાય છે, યાને તેઓને સ્વભાવ કદી બદલાત નથી, પણ જે ને તે રહે છે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
કબીર વાણું.
(૫૬૪) ભગત બીજ પલટે નહિ, જુગ જાય અનંતક
જહાં જાય તહાં અવતરે, તેય સંતકા સંત. ગમે એટલા અગણિત જુગ જાય, પણ ભગતનું બીજ કદી ફેરવાઈને હલકું થતું નથી; તે જ્યાં પણ જાય, યાને ઉંચ જાત કે હલકી જાતમાં પણ જન્મ યાને અવતાર લીયે, તે પણ તે તો સંતજ રેહવાને યાને ભલે નિવડવાને.
(૫૬૫) દાઘજ લગા નીલકા, સે મન સાબુ ધેય,
કેટ કલ્પ તક સમજાઈએ, કઉવા હંસ ન હેય.
ઘેરાં (કાળ યા બલુ) રંગને દાઘ પડયો હોય તેને સે મણ સાબુએ ઘેશે તો તે દાઘ જતો નથી તેમ, કાગડાને કરડે વાર સમજાવ્યાથી યા શિખવવાથી તે હંશ પક્ષી થઈ શકતો નથી, ત્યારે તેને સ્વભાવ બદલાતું નથી.
(૫૬૬). કપટી કદી ના એધરે, સો સાધન કે સંગ;
મુજ પખાલે ગંગમે, ક્યું ભીંજે હું તંગ. કપટી હોય તેને સેંકડે સાધુપુરૂષોને સંગ થાય તે પણ તે સુધરતો નથી, પણ દોરડાને જેમ જેમ પાણીમાં ભીંજવે તેમ તેમ તે નરમ થવાને બદલે વધારે સખત થાય છે તેમ કપટી માણસ, ભલા માણસને જોઇને વધુ ૫ટ રાખે છે.
(૫૬૭) સજન સજન મિલે, હવે દે દે બાત; ગધાસે ગધા મિલે, ખાવે છે કે લાત
નેક પુરૂષે એક બીજાને મળે છે ત્યાં રૂડીજ વાતો થાય છે, પણ જ્યાં ગધેડાઓ મળે ત્યાં તે તેઓની આદત મુજબ લાત મારવાનું શરૂ થાય છે.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે
જેને સ્વભાવ, તેવું તે કામ કરે.
૧૭૩
જે જાકે ગુન જાનત, તે તાકે ગુન લેત; કેલ આમલી ખાત હય, કાગ લિંબેરી લેત. દરેક વસ્તુને ગુણ, જે પિછાણે છે, તે વસ્તુને તે લાભ લે છે; દાખલા તરીકે, લિમડાના પાદડાં કડવાં હોય છે, પણ તેનાં ફળ (લિબેરી)માં મિઠાસ હોય છે, તેની ખબર કાગડાને હોવાથી તે, ઝાડમાંથી લિબેરી તોડીને ખાય છે જ્યારે કોયલ આમલી ખાયા કરે છે.
(૫૬૯) ખાંડ પડી જે રેતમે, કિડી હે કર ખાય કુંજર કહાડી ના શકે, જે કેટી કરે ઉપાય. રેતીમાં ખાંડ પડેલી હોય, તેને કિડીજ ચુંટીને ખાઈ શકે છે, પણ ગમે એટલા ઉપાયો કરવા છતાં હાથી ખાંડને રેતીમાંથી ઉપાડી શકતા નથી.
(૫૭૦) જામે છતની બુદ્ધિ, તિતના વહ કર બતાય; વાકે બુશ ન માનિયે, હેત કહાંસે લાય?
જેની જેટલી બુદ્ધિ, તેટલું તે કરી યા બેલી દેખાડે તે માટે મનમાં ઓછું લેવું નહિ કારણ કે તે પિતાની શક્તિ ઉપરાંત વધુ કયાંથી લાવે?
(૫૭૧) જલ જયું પ્યારી માછલી, લોભી મારા દામ, માત મારા બાળકા, ભક્તિ પ્યારી રામ.
માછલીને જેમ પાણીમાં રહેવા ગમે છે તેમ લેભીને પૈસા હંમેશાં પાસે રાખવા ગમે છે; બાળક જેવું માતાને વહાલું હોય છે તે વહાલ, પરમાત્માની ભક્તિ તરફ હોય અને જે માણસ પ્રેમથી તેની ભક્તિ કરે તેને પરમેશ્વર પિતાનાં બાળક પેઠે ચાહે છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
કબીર વાણી.
(૫૭૨) ચાતુર ચિન્તા ઘની, નહિ મુરખકે લાજ
સર અવસર જાને નહિ, પેટ ભરેસે કાજ. ડાહ્ય પુરૂષ દરેક વાતની કાળજી રાખે છે, પણ મૂર્ખને કશી વાતની પરવા કે લાજ હોતી નથી, તે તે વખત બે વખત પોતાનું પેટ ભરવાનું જ કામ જાણે છે.
. (૫૭૩). કંચન કછુ ન લાગે, અગ્નિ ને કિડા ખાય,
બુરા ભલા હે વૈશ્નવા, કદી ન નર્ક જાય.
સેનાને કાટ લાગતું નથી, ને અગ્નિ કે કિડા ખાઈ શક્તા નથી તેમ વૈશ્નવ-(પરમાત્માને) ભકત ગમે એ હોય, તે પણ તે કદી નર્ક જતો નથી.
(૫૭૪) બહેતા પાની નિર્મલા, બન્ધા ગધા હેય;
સાધુ તે રમતા ભલા, હાથ ન લાગે છે. વહેતું પાણી હંમેશાં નિર્મળ રહે છે, અને ઘેરાયેલું અને એક જગ્યા પર ઠરી રહેલું પાણી ગંધ મારી આવે છે તેમ સાધુ પુરૂષ ફરતે રહે એજ તેને માટે ભલું છે, કારણ કે એકના એક જગ્યામાં રેહવાથી તેને ઉપાધીઓ લાગુ પડે છે.
(૫૭૫) ઇશક ખુન્નસ ખાંસી, એર પિલે મધપાન,
એ સબ છુપાયા ન છુપે, પ્રગટ હેય નિદાન. ઇશ્કબાજી, અદેખાઈ, ખાંસી, અને (દારૂ, અફીણ, અને ગાંજો વગેરે) કેફી વસ્તુઓ ખાનાર, એ સર્વે કદી પણ છુપી રહી શકતી નથી, પણ એ બદી કરનારા તુરત પરખાઈ આવે છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે
જેને સ્વભાવ, તેવું તે કાર્ય કરે.
૧૭૫
(૫૭૬). પ્રીત પુરાની ન હેત હય, જે ઉત્તમસે લગ
સે બરસ જલમે રહે, પથ્થરા ના છેડે અગ. ગમે એટલે લાંબે વખત પાણીમાં રહેવા છતાં, પથ્થરમાં રહેલા અગ્નિ સચવાઈ રહે છે અને ચકમક લગાડવાથી તુરતજ તે અગ્નિ પ્રગટ થઈ આવે છે તેમ, અસિલ માણસની દસ્તી, ગમે એટલા વખતને ગાળે જવા છતાં, તાજી ને તાજી રહે છે, યાને તેની પ્રીત ઓછી થતી નથી.
(૫૭૭). જૈસા અન્નજળ ખાઇયે, તે સાહિ મન હોય;
જૈસા પાની પિજીએ, તૈસી બની હેય. જે ખોરાક ખાઈએ તેવું આપણું મન થાય છે, ને જેવું પાનું પાયે, તેવી વાણી મેહડામાંથી નિકળે છે.
(૫૭૮) જેસા ઘટ તૈસા મતા, ઘટ ઘટ એર સવભાવ;
જા ઘટ હાર ન છત હય, તે ઘટ બ્રહ્મા સમાવ.
જેવું જેનું શરીર બન્યું હોય, તે તેને સ્વભાવ થાય છે, તેથી દરેક મનુષ્યને સ્વભાવ જુદા જુદા પ્રકાર હોય છે, પણ જેને હાર થઈ કે જીત એ ખ્યાલ હતો જ નથી એટલે જેને દુઃખની દલગીરી નહિ, તેમ સુખને હર્ષ નથી હતો અને જેનો સ્વભાવ બધીએ હાલતમાં એકસમાનજ શાંતીમાં રહે છે તે માણસમાં પરમાત્મા પ્રગટ થઈ રહેલે હેય છે.
(પ૭૯) સુનિયે ગુનકી બાતાં, અવગુણુ લિયે નાય; હિંસ ક્ષીર ચહત હય, નીર સે ત્યાગે જાય.
જ્યાં પણ બેઠા હોઈએ, ત્યાને અવગુણ આપણે લે ન જોઈએ; હંસ પક્ષી માટે કહે છે કે તેનામાં એવી ખુબી છે કે જે પાણી ને દુધ મેળવીને તે પાસે મુક્યું હોય તે, તેમાંથી તે દુઘજ લેવાનું, તેમ માણસને ઘણએ સંગત
માલ ા ા ા તે તેને
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
કબીર વાણી. થાય, પણ તે સંગતમાંથી જે કાંઈ રૂડું હોય તે ગ્રહણ કરે, તે માણસજ હંસ પક્ષી જેવો ખુબીવંત કહેવાય.
(૫૮૦) કામી, કોબી, લાલચી, ઈનસે ભકિત ન હોય,
ભકિત કરે કેઇ સરવા, જે જાત વરન કુલ ખોય. કબીર કહે છે કે, પરમાત્માની ભકિત ત્રણ જાતનાં માણસેથી થઈ શકતી નથી. એક તે કામી યાને સ્ત્રીના છંદમાં પડેલો પુરૂષ; બીજો ધી યાને જે માણસને પિતા વિષે બહુજ અભિમાન હોય ત્યારે જે જરામાં ઓછું લઈ, ગુસ્સો કર્યા કરે તે; ત્રીજો લાલચુ યાને જેને બધી વસ્તુઓ મેળવવાનો લાભ લાગેલો હોય છે, કારણ કે એ બધા માણસનું મન પોતાને રૂચતી બાબ ઉપર લાગેલું હેવાથી, ઇશ્વર તરફ લાગી શકતું નથી, તેથી કબીર કહે છે કે જે પિતાનાં “હુંપણું”નું ભાન સદંતર કહાડી નાંખે તેનાથી જ પરમાત્માની ખરી ભકિત થઈ શકે.
(૫૮૧) પંડિત એર મસાલચિ, દોને સુજે નાહિં,
એરનકે કરે ચાંદના, આપ અંધેરા માંહિ. પુસ્તક માત્ર ભણીને જે પંડિત થયે હોય તે, અને મસાલચિ એ બન્ને, જે કે બીજાને અજવાળું કરનારાં કહેવાય છે, પણ પિતાને અજવાળું કરી શક્તા નથી, યાને પોતે અંધારામાં જ રહેતા હોય છે.
અર્થાત– મસાલચિ બીજાને ઉજાશ દેખડાવી પિતે અંધારામાં જ રહે છે તેમ પોથી પંડિત, શાસ્ત્રને ભેદ ન પામ્યાથી અંધારામાં જ રહેલો છે.
(૫૮૨) નિપક્ષક ભકિત હય, નિર્મોહિકે જ્ઞાન
નિદીકે મુકિત હય, નિર્લોભી નિર્વાણ,
જે માણસ બધાને એક સમાન જુવે છે અને સર્વને સરખી રીતે ચાહે છે, તે માણસની જ ખરી ભકિત છે એમ કહેવાય; જે માણસ દુનિયાની માયાથી છુટ થયો છે, તેને જ ખરું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું કહેવાય.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેવો જેનો સ્વભાવ, તેવું તે કાર્ય કરે. ૧૭૭ કેઈપણ વસ્તુ ચા માણસ પોતાથી જુદી છે, એવું ભાન જેનું જતું રહ્યું હોય, ચાને જે સર્વ ઠેકાણે ને સર્વ વસ્તુમાં પરમાત્માને જ એકલો જુવે છે, તે માણસને મુક્તિ મળી છે ત્યારે તે જન્મ-મરણના ફેરામાંથી મુક્ત થયો છે, એમ ગણાય.
જેને કોઈ જાતને લોભ રહ્યો નથી, અર્થાત જે દરેક કાર્ય, શબ્દ યા વિચાર પિતાને કોઇપણ સ્વાર્થ રાખ્યા વિના કરે છે, યાને જે ઇશ્વરને સર્વ અર્પણ કરે છે, તે માણસ નિર્વાણપદને પામે છે.
(૫૮૩) ભુખ ગઈ ભેજન મિલે, થંડ ગઈ મિલી કબાય જોબન ગયે ત્રીયા મિલે, તાકે આગ લગાય. ભુખ ગયા પછી ખાવાનું મળે, ને થંડી ગયા પછી ઓઢણું મળે તે શા કામનાં? તેમ માણસની જુવાની ગયા પછી, યાને બુઢાપામાં મરદ પરણે તે શા ખપનું?
(૫૮૪) ભર્યું ગુંગાકે સેન, ગંગાહિ પછાને;
જ્ઞાનીકે જ્ઞાનકે, જ્ઞાની હોય સો ને. જેમ મુગાં માણસના હાથના ઇસારાની વાત, મુંગે હેય તેજ સમજી શકે છે, તેમ જ્ઞાની પુરૂષોની વાતો, જે જ્ઞાની હોય તેજ સમજી શકે છે.
(૫૮૫) માગનકે ભલો બેલને, ચરનકે ભલી ૨૫ માલીકે ભલે બરસને, ભીડે ભલી ધ૫.
જેમ માલીને વરસાદ સારે છે, ને બેભીને તડકે પડે તે સારું છે તેમ, જેને કાંઇક માંગવું હોય તેને માટે બોલવું એ સારું છે કારણ તેને તે પિતાની જબાન ખેલવીજ જોઈએ; પણ એક ચોર હોય તેને માટે ચુપકીદી સારી છે, ચાને ચોરી કરવા માગે તેને તે બધી ચુપકીદી રાખવી જ જોઈએ, નહિ તે પકડાઈ આવે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
કબીર વાણી.
(૫૮૬) ધતિ પતિ વિનતી, ગુરૂ સેવા સંત સંગ;
એ ઐરસે ન બને, ખાજ ખુજાવત અંગ. જેનાં બદન ઉપર કીડ (ખુજરાત) લાગી હોય, તેનાંથી જ તે કોડ નરમ પડી શકે, તેમ નિચલી પાંચ વસ્તુ સર્વ કેઇ પિતે કરે તોજ તેનું કામ સરે– (૧) ધેતિયું પેહરવું, (૨) સેયમાં દોરે પરેવ, (૩) કેઇને અરજ કરવી, (૪) ગુરૂની સેવા કરવી, ને સતસંગ કર, એ સઘળાં જ્યારે પિતે કરે, ત્યારે તેનાં ફળ મેળવી શકે છે, બીજે કઈ સામા માટે એ કાર્યો કરી શકે નહિ.
(૫૮૭) તિન તાપ તાપ હય, તિનકા અનંત ઉપાય;
અદ્યાત્મ તાપ મહાબલિ, સંત બિના નહિ જાય. માણસનાં શરીરને તાવ લાગુ પડે છે તેના અનેક જાતના ઉપાય છે, પણ જેને હૈયાંની (આત્મિક) તાવ લાગુ પડી હોય ચાને જેનું હૈયું મેલું થયું હોય તે તાવ, સાધુપુરૂષની દસ્તી અને તેની સલાહ વિના સાફ થઈ શકતી નથી.
(૫૮૮) લિખના પઢના ચાતુરી, એ સબ ખાતાં સહેલ;
કામ દહન મન વશ કરન, ગગન ચલન મુશકેલ. લખવું, વાંચવું ને મેહડેની ચતુરાઈ કરવી એ બધું ઘણું સહેલ છે, પણ ઇદ્રિના વિષયોની ઈચ્છા મારવી, મનને તાબામાં રાખવું અને આસમાન પર ચઢવું યાને પરમાત્મા તરફ મન લગાડવું એ કામો બહુ મુશ્કેલ છે.
(૫૮૯) જ્ઞાની ભુલ માઇયાં, આપે ભયા કરતા તાતે સંસારી ભલા, મનમે રહે ડરતા.
જે જ્ઞાની (ભણેલો) હેવા છતાં, પિતાનું “હુંપણું” દેખાડયા કરે, ચાને જરા જરામાં, “હું કહું છું તેજ ખરૂં છે, મારા જેવું જ્ઞાન
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનાં કામ તેજ કરે.
૧૭૯ કેઈને નથી” એવી બેટી વડાઈ કર્યા કરે, તે પિતાની (જ્ઞાનની) કિંમત ઓછી કરી નાંખે છે; એવાં માણસ કરતાં તો એક સંસારી યાને સાધારણ દુનિયવી વિચારવાળે માણસ ભલે, કે તે પિતાની મનમાં બીહત રહે છે, અને કેઈ આગળ બડાઈ દેખાડતું નથી.
(૫૯૦) કામી લયા ન કરે, મન માને શું લાડ; નિંદ ન માગે સાકરે, ભુખ ન માગે સ્વાદ,
જેને ઉંઘ આવતી હોય તેને ઓશીકું કે ગાદળાંની કોઇ પરવા હતી નથી, જેને ભુખ લાગી હોય તેને જન સ્વાદદાર છે કે નહિ તેને વિચાર હેતો નથી તેમ, જે સ્ત્રીઓના નાદમાં પડ હોય તેને કશી વાતની દરકાર કે લાજ લેતી નથી, પણ તે જ્યાં ત્યાં મર્યાદાને ભંગ કરે છે.
(૫૯૧) ભુખ લગી તબ કછુ નહિ સુજે, ધ્યાન જ્ઞાન સબ રેડીમેં; કહત કબીરા સુન ભાઈ સાધુ, આગ લગે એ પિઠીએ.
કબીર કહે છે કે એ સાધુ ભાઈ, તું સમજ કે જ્યારે કોઈને ભુખ લાગે છે ત્યારે તેને બીજું કશું સુઝતું નથી પણ તેનું બધુએ મન ખાવામાં ભરાઈ જાય છે, અને તેનું શિખેલું (જ્ઞાન) બધું જતું રહે છે, યાને જ્ઞાનની પિઠીને ગયા આગ લગાડી મુકે છે. અર્થાત-જ્યારે મન ઇદ્રિઓના ભગ ભેગવવા ઉપરજ આતુર રહે છે ત્યારે, તેમાં શું નુકસાન છે તે માટે જે કાંઈ શિખે હોય તે બધું ભુલી જાય છે, અને તેને યાદ આવતું જ નથી, કારણ કે તે ઇઢિઓના વિષયમાં સર્વત્ર લિન્ન થઈ જાય છે.
(૫૯૨). કામકા ગુરૂ કામીની, લોભિકા ગુરૂ દામ;
કબીરકા ગુરૂ રતિ હય, સંતનકા ગુરૂ રામ. કામી પુરૂષને ગુરૂ સ્ત્રી, લેમીને ગુરૂ પૈસે, જ્યારે મારો (કબીર) ગુરૂ તે સાધુ છે, ને સાધુઓને ગુરૂ તે રામ (પરમાત્મા) છે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
કબીર વાણું. અર્થાત, જેનું જે ઉપર ચિત્ત લાગુ છે, તેને તે પિતાનું આખું જગત સમજે છે, અને તેના સિવાય તેને બીજું કશું સુઝતું નથી, તેથી તે સર્વે ગુરૂ (મિસાલ) જ તેને મન ગણાય.
-
(૫૯૩).
હિરે હિરાકી કેથલી, બાર બાર મત ખેલ; મિલે હિરાકા જોહરી, તબ હિરાકા એલ.
કબીર કહે છે કે –તારી પાસે હિરાની ભરેલી છેઠળી હોય તેને વારંવાર ઉઘાડતે ના, ચાને ગમે તેને દેખાડતો ના, કારણ કે જ્યારે હિરાને પારખુ અને લેનાર મળે ત્યારે જ હિરાનું મૂલ્ય થાય છે અને તેજ તેની કદર પિછાણે છે.
(૫૯૪) હિરા જરા ન બેલિયે, કુંજરે કે હાથ;
સેહેજે ગાંઠે બાંધીયે, ચલિયે અપની બાત. તારી પાસે હિરો હોય તે તે કેઈ તેવા કુંજરા માણસ આગળ ઉંઘાડે કરી દેખાડતે ના, પણ તારી પાસે જ રહેવા દઇ, તારે રસ્તે ચાલ્યો જજે.
(૫૯૫) તન સનદુક ગુન રતન ચુપ, તાહિ જિજે તાલ ચાહક બિના ન ખેલિયે, કુંચી બચન રસાલ.
જ્યાં સુધી તે પિછાણનાર ઘરાક મળે નહિ, ત્યાંસુધી તે અમૂલ્ય રત્નની પિટી બંધ રાખજે, ને તેને ઉઘાડવાની કુંચી બાહેર કહાડ ના.
(૫૯૬) હિરા પડા બાજાર, રહ્યા છાર લપટાય; કેક અધે ચલ ગયે, પરખ ન લિયા ઉઠાય. હિરો રાખમાં લપટાઇને બજારમાં પડ્યા હોય, તો પણ ઘણું આંધળાઓ. ત્યાંથી જવા છતાં કોઈ તેને પારખીને ઉંચકી લેતું નથી.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાલાયકને, લાયક વાત કેહવી નહિ.
૧૮૧ . (૫૯૭) , રામ પદાર્થ મુજને, ખાન ખુલી ઘટ માંહિ,
સેત મેત હમ દેત હય, પર ગ્રાહક કઇ નહિ. કબીરજી કહે છે કે મારી પાસે પરમાત્મા (જેવો અમૂલ્ય) પદાર્થ પડેલો છે, અને મારાં શરીરમાં તેની ખાણ ઉઘડી ગઈ છે, ને હું તે મત આપવા ખુશી છું, પણ તે લેવાવાળે કઈ ઘરાક મળતો નથી.
(૧૯૮) જહાં ન જાકે ગુન લહે, તહાં ને તાકે ઠાવ; બેબી બેઠા કયા કરે, દિગમ્બર કે ગાંવ?
જ્યાં જેના-ગુણની કદર પિછાણવામાં આવતી નથી, ત્યાં તે માણસ રહીને શું કરે? જ્યાં બધા નાગા ગોસાંઈજ રહેતા હોય ત્યાં ધભી રહીને શું કરે?
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખાવત વિષે.
(૫૯૯) કહે કબીર કમાલકે, દો ખાતાં શિખ લે;
કર સાહેબકી બંદગી, એાર ભુખે કે કછુ દે. કબીર પિતાના ચેલા કમાલને કહે છે કે, (શિખામણની) બે વાત હું તને કહું છું તે શિખી લે, તે એ કે પરમાત્માની નિત્ય ભક્તિ કરવી, અને ભુખા માણસને કાંઇક આપવું.
(૬૦૦) હાહ અહા હરિ ભજન કર, દ્રવ્ય બહા કછુ દેય;
અક્કલ અહી ઉપકાર કર, જીવનકા ફળ ચેહ. તું (ઉમરે) જેમ મેટ થાય, તેમ પરમાત્માની યાદમાં વધુ ચકચુર રહે; તારી પાસે દેલત વધતી જાય તે તું ખેરાત કર્યા કર; તારી અક્કલ હશિયારી વધે તે બીજાનું ભલું કરી ઉપકાર કર્યો જા; કારણ કે ખરૂં જીવેલું એજ પ્રમાણ છે, યાને જીંદગીની નેમ એજ કામ માટે છે.
(૬૦૧) ગાંઠી હેય સો હાથ કર, હાથ સોય સે દે;
આગે હેટ ન બાનિયાં, લેના હેય સે લે.
તારી સકમાઈને મેળવેલ પૈસે ઉરાડી નહીં દેતાં યા લખલુટ ખરચેમાં નહિ વાપરતાં તારી પાસે ફાજલ હોય તે તે કોઈ લાયકને આપ, કારણ કે મરણ પછી એ “આપ-લે”ને સેદે બની શકવાને નથી, (અને જીવતાં જીવત સ્વર્ગ ખરીદવાની એ કુંચી છે.)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
માંગવા કરતાં આપવું બહેતર છે.
૧૮૩ (૬૨) બાય પિ ખલાય દે, કર લે અપના કામ; થલતી વખત રે નરે, સંગ ન ચલે બદામ,
તું ખા, પિને બીજાને ખવાડ અને એમ કરી તારૂં ખરૂં કામ કરી લે કારણ કે આપણાં મરણ પછી એક કુટી બદામ પણ સાથે આવવાની નથી.
(૦૩) - ધર્મ કિયે ધન ના ઘટે, નહિ ન સંગે નીર;
અપની આંખે દેખીયે, યુ કહે દાસ કબીર. ધર્મ કરવાથી યાને સખાવત કરવાથી, ધન કદી ઘટવાનું નથી; જેમ નદિ પિતાનું પાણુ કાંઇ સંઘરી રાખતી નથી તેમ માણસે પોતાની ધનલત સંઘરી રાખવાની નથી, માટે તું જીવતાં જીવત ધર્મદાન કરી લે.
(૬૦૪) ભિખ તીન પ્રકારકી, સુને સંત ચિત્ત લાય
દાસ કબીર પ્રગટ કહે, ભિન્ન ભિન્ન અર્થાય. ભિખના જુદા જુદા અર્થ થાય છે, માટે હું (કબીર) જે કહું છું તે તમે સાધુપુરૂષો સાંભળે, કે ભિખ ત્રણ પ્રકારની છે.
(૬૦૫). અણ માગ્યા ઉત્તમ કહિયે, મધ્યમ માગી લે લેય; કહે કબીર કનિષ્ટ સે, પર ઘર ધરના દેય.
જે કાંઈ પણ માંગીને લેતે નથી તે ઉત્તમ કહેવાય; જે માંગીને લે તે મધ્યમ કહેવાય, પણ જે કઈ પારકે ઘર જઈ ભીખ માંગે તે સર્વથી હલક્ત કહેવાય.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
કબીર વાણું.
(૬૦૬ ) માંગન મરણ સમાન હય, મત કઈ માંગે ભિખ;
માંગનેસે મરના ભલા, એહિ સદગુરૂકી શિખ. કબીર કહે છે કે, કોઈ પાસે કાંઈ પણ માંગવું એ મેત જેવું છે, માટે કોઈએ ભિખ માંગવી નહિ, તે માંગવાના કરતાં મરવું ભલું, એ સદ્દગુરૂની શિખામણ છે.
(૬૭) મરૂં પણ માગું નહિ, અપને તનકે કાજ
પરમારથકે કારણે, માગન ન આવે લાજ. હું કઈ પાસ મારા પિતાને ખાતર કદી પણ માંગતા નથી, પણ બીજાને ખાતર માંગવું પડે અને કોઈનું ભલું થતું હોય તે તે માટે માંગવાને હું કદી શરમાતું નથી.
(૬૦૮) સહેજ દિયા સો દુધ બરાબર, માંગ લિયા સે પાની ખિંચ લિયા સો રત બરાબર, એહિ કબીરા બાની.
કોઈને ખુશીથી થોડુંક પણ આપવું એ દુધ મિસાલ છે, માંગી લેવું એ પાણી જ છે, પણ જોર જુલમથી યા ઠગીને મેળવે તે તો લેહિ લેવા બરાબર છે ચાને ખુન કીધેલું કહેવાય, એવું મારૂં કબીરનું વચન છે.
(૬૦૯) ભુખે કે કછુ દિયે, યથા શકિત જે હોય
તા ઉપર શિતલ બચન, લેખે આત્મા સય. તમારી શક્તિ મુજબ, ભૂખ્યાને આપે અને તેની સાથે મિઠા બેલે કહી સંભળાવો, કારણ કે તમારી માફક તેનામાં પણ આત્મા યાને પરમાત્મા રહેલ છે, તેથી ભૂખ્યાને આપ્યું તે જાણે પરમાત્માને જ આપ્યા બરાબર છે.
તt
*
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ આપવામાંજ છે, લેવામાં નથી.”
૧૮પ
(૬૧૦)
જહાં દયા વહાં ધર્મ, જહાં લેભ વહાં પાપ; જહાં ઠોધ વહાં કાળ, જહાં ક્ષમા વહાં આપ.
જેનામાં દયા હોય તેજ માણસ ધર્મ કહેવાય, જેનામાં લોભ તે માણસ પાપ કરે છે, જ્યાં કેદ અને ગુસ્સો વેરભાવ રહેલો હોય ત્યાં કાળ હાજર છે, અને તેને નાશ થવાને જ, પણ જેનામાં સહનશિળતા હોય અને જે સર્વની ભૂલ દરગુજર કરનારે હેય તેનામાંજ પરમાત્માને વાસે રહેલે છે.
(૧૧) કુંજર મુખ કન ગિરિ, ખુટે ન વા આહાર કિડી કન લે ચલી, પેષણ દઇ પરિવાર.
હાથીના મોહમાંથી ખાતાં ખાતાં કણકી જેવા નાના કકડા નિચે પત્ર જાય છે. તેથી કાંઈ હાથીને ખોરાક ઘટી જતો નથી, પણ તે બારીક કકડાઓ કિડી ઉપાડી લઈ જાય છે અને તેમાંથી આખાં કુટુંબ પરિવારનું પોષણ કરે છે– અર્થાત–ડુંક પણ દાન કર્યાથી કેટલું ભલું થઈ શકે છે અને માણસનું કાંઈ ઘટી જતું નથી એમ કબીરનું કહેવું છે.
(૧૨) કાતા દાતા ચલ ગયે, રહે ગયે મખીશુર
દાન માન સમજે નહિ, લડનેમે મજબુર. કબીર કહે છે કે, સખી ને પરમાથી લોકો જતા રહ્યા અને માત્ર મમ્મીચુસે આ દુનિયામાં રહેલા છે, જેઓ કોઈને આપવું, લેવું યા માન આપવું એવું કાંઈ સમજતા નથી, પણ પિતાને જ સ્વાર્થ શોધવાને અને લડવાને હંમેશાં તત્પર રહેલા છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
કબીર વાણી.
(૧૩) માણસ એજત મેં હિરા, માણસા ખરા સુકાલ;
પર જાકે દેખે દિલ ઠરે, તાકા પરીયા દુકાલ.
માણસે શેuતે હું ઘણે ફર્યો છું અને માણસોના કાંઇ ટેટા નથી, પણ જેને જોઇને આપણું દિલ ઠરી જાય એવા નેક પુરૂષોની મેટી તાણ છે.
(૧૪) દયાકા લક્ષણ ભકિત, ભકિતસે મિલત જ્ઞાન,
જ્ઞાનસે હેવત ધ્યાન, એ સિદ્ધાંત ઉર આન. દયાનું લક્ષણ તે ભક્તિ છે અને દયા તેને જ હોય છે કે જેનું મન પરમાત્મા તરફ લાગેલું હોય છે; ભક્તિમાં મન લાગવાથી માણસને ખરૂં જ્ઞાન આવે છે, અને જ્ઞાનથી તેનું ધ્યાન એકાગ્રહ થાય છે અને પરમાત્માપર પુરું લાગે છે, એ વાત નક્કી યાદ રાખે.
(૬૧૫) બિષય ત્યાગ વૈરાગ હય, સમતા કહિયે જ્ઞાન; - સુખદાઇ સબ જીવસૅ, એહિ ભકિત પ્રમાણુ.
ખરો વૈરાગ્ય આવે, એટલે માણસ દુનિયવી માયામાંથી મોકળો થયે છે એમ ત્યારે જ કહેવાય કે જ્યારે ઇન્દ્રિઓના વિષય ભોગવવાની ઇચ્છાઓ તેના મનમાંથી ગઈ હોય. ખરું જ્ઞાન તેનેજ થયું કહેવાય કે જે માણસ બધી હાલતમાં એકસમાન રહે અને પોતાના મનનું સમતોળપણું જાળવી શકે; દુનિયાનાં બધાં પ્રાણીઓને જે સુખ આપતો રહે, તેનીજ ભક્તિ કીધેલી પ્રમાણ છે અને તે જ ખરી પરમાત્માની ભકિત કહેવાય.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
:
મ
માણસને ખર શણગાર.
(૧૬) એલમસે ઉદ્યોગ ખિલે, ખિલે નેકીસે ગુર;
એલમ બિન સંસારમેં, સમજ અંધેરે ધુર. જેમ નેકીથી માણસના મેહડાંનું તેજ વધે છે, તેમ ઇલમથી ઉદ્યોગ ખિળવી શકાય છે. ઇલમ વગર અને અજ્ઞાનપણથી સંસારમાં સર્વ કાંઈ અંધારું જ રહે છે અને અજ્ઞાનપણુંથી માણસ આગળ વધી શકતું નથી.
(૬૧૭) સબળ ખમી નિર્ગવ ધની, કમળ વિઘાર્વત
ભુ ભુવન તિન હય, ઔર સબ અનંત. જોરાવર છતાં સહનશિળતા રાખવી, મોટો હોય છતાં અહંકાર કે અભિમાન ન રાખ, ભણેલો છતાં નમનતાઈ રાખવી, એ માણસના ત્રણ મોટા શણગાર છે, બાકી બીજા બધા હલકા શણગારો તો ઘણાએ છે.
(૧૮) કબીર! ઇન સંસારમે, પંચ રત્ન હય સાર;
સાધુ મિલન, હરિભજન, દયા દિન ઉપકાર.
ઓ કબીર! આ સંસારમાંથી તરી જવાને માણસની પાસે પાંચ રત્નો હેવાં જોઈએ; સતસંગ કરે, પરમાત્માની ભકિત કરવી, સર્વ ઉપર દયા રાખવી, નમનતાઈ અને બીજાઓ ઉપર ઉપકાર કરવો.
(૬૧૯) ધન રહે ન જોબન રહે, ન રહે ગામ ને ઠામ કબીર! જગમે જશ રહે, કે કર દે કિસી કે કામ. કોઈને પણ પૈસે કે જુવાની, માલ મિલક્ત અને ઘરબાર કાંઇ રહેવાનું નથી; પણ એ કબીર! જે બીજાને મદદ કરે, અને પરમાર્થ કરે તેની અનેકી) વાખવાખી અને જશ હંમેશાં રહેશે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
કબીર વાણું.
(૨૦) લેને હર નામ હય, દેને કે અન્ન દાન, . તિરકે આધિનતા, બુડને કે અભિમાન.
આ દુનિયામાં લેવાનું તે પરમાત્માનું નામ, આપવાનું તે ભુખ્યાની ભૂખ મટાડવી. સંસારમાંથી તરી જવાને માટે જે કાંઈ અગત્યનું છે તે પરમાત્મા પર પૂર્ણ વિશ્વાસ, પણ જો ડુબી મરવું હોય તે જ અભિમાન કરો.
(૬૨૧) - પશુની તે પનિયાં ભઈ, નરકા કછુ ન હોય;
પર જે ઉત્તમ કરશું કરે, તે નર નારાયણ હેય.
જનાવરનાં (ચામડાંના) તે જેડા પણ બને છે, અને માણસનું તે કાંઈએ કામ લાગતું નથી; પણ જે નર ઉત્તમ કરશું કરે તે તે નારાયણ થઇ શકે છે બલકે પરમાત્માના પદને પામી શકે છે.
(૨૨) કબીર! મેં માગું એ માંગના, પ્રભુ મેહે દિસેય; સંત સમાગમ હરિ કથા, હમારે નિશદિન હોય,
કબીર કહે છે કે, એ પરમાત્મા! હું તારી પાસે એટલુંજ માગું છું કે મને હંમેશાં સંતપુરુષોની સંગત રહે અને તારી સેવા રાત અને દિવસ હું કર્યો જાઉં.
(૬૨૩) મુગટ જુગત માંગું નહિ, ભકિત દાન દિજો મેહે
એર કછુ માગું નહિ, નિશદિન જાવું .
હું એવું નથી માંગતા કે મને તાજ અને તપ્ત મળે, પણ મને તારી ભક્તિનું દાન બક્ષ, જેથી હું તારી સેવા રાત ને દિવસ કરતો રહું, એ શિવાય વધુ હું કશું માગતા નથી.
-
-
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
:
ખરે ફકીર કેશુ?
(૬૨૪). ફિકર સબ ખા ગઈ, ફિકર સબકા પીર; કિરકી જે કાકી કરે, ઉસકા નામ ફકીર.
કબીર કહે છે કે ફિકર સર્વને ખાઈ જાય છે, તેથી ફિકર સર્વને પીર ગણાય છે, અને સર્વની માથેની છે, પણ જે ફિકરને ખાઈ જાય તે જ ખરો ફકીર કહેવાય. અર્થાત-જે પોતાનાં મનમાંથી ફિકરને દુર કરે, તે જ ખરે ફકીર અથવા સાધુ કહેવાય અને જેને પરમાત્મા તરફ પુર્ણ વિશ્વાસ છે તે પિતા માટે કદી ફિકર કરતો નથી અને તે જ ખરે ફકીર છે.
(૬૨૫) પેટ સમાતા અન્ન લે, તાહિ સમાતા ચિર;
અધિકહિ સંગ્રહ ના કરે, તિસકા નામ ફકીર.
જે પેટ પુરાય એટલુંજ અન્ન માંગી લે છે અને અંગ ઢંકાય તેટલાં વસ્ત્રનીજ કાળજી રાખે અને એથી વધુ મેળવવાની જે આશા કરતો નથી, તેજ ખરે ફકીર છે.
ફકીર શબ્દ ફારસીને ચાર અક્ષરને બનેલું હોય છે, જેના દરેક અક્ષરને ગુહ્ય અર્થ થાય છે.
ફે” એટલે “ફાકે અને ગમ ખાઈ જવું, દરગુજર કરવી, અથવા
સહનશિલતા રાખવી. “કાફ” એટલે “કનાઅત” યાને સંતોષ રાખો.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
કબીર વાણી. “એ” એટલે “યાદે ઇલાહિ” યાને પરમાત્માનું નામ-સ્મરણ હંમેશાં
ચાલુ રહેવું. “” એટલે “રીયાઝત” યાને અઇ પરહેજગારી, એટલે તનની,
મનની અને કાર્યની પવિત્રાઈ. ' એ ચાર ઉત્તમ ગુણે જેનામાં હોય તે જ ખરો સાધુ યા ફકીર કહેવાય.
(૬૨૬) ચાહ ગઇ ચિંતા ગઈ, મનવા બે પરવાહ
જીનકે કછુ ન ચાહિયે, સે શાહરપતિ શાહ, ઇકિએના બેગ ભેગવવાની ઇચ્છા જેની જતી રહી, તેના મનની ચિંતા પણ દૂર થાય છે, અને મનમાં ચિંતા નહિ એટલે મન શાંત થઈ જાય છે, અને જેને કાંઈએ જોઇતું નથી, અને જેને કશાની ગરજ છેજ નહિ, તે માણસ રાજાએથી પણ મટે છે.
(૦)
૦
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતેષ વિષે.
(૬૨૭) ગઉધન ગજધન ગેપીધન, ઓર રતનધન ખાન; પર જહાં આવે સંતોષધન, તે સબ ધન ધુલ સમાન
ઘણાં ગાય હેરને ધણું હોય, ઘણું હાથીઓ રાખનાર (રાજા) હોય, ઘણું સ્ત્રીઓને ધણું હોય, અને જવાહેરાની ખાનને માલેક હોય, પણું જેની પાસે સતાર ધન છે તેને ઉપલું સર્વ કઇ ધુળ સમાન છે, યાને જે કોઈ સંતોષી છે અને ગમે તે હાલતમાં સંતોષ રાખી જાણે છે, તેને જેવો સુખી બીજે કઈ નથી.
(૨૮) મારીયે આશા આપની, છને ડસ્પા સંસાર, તાકા એખડ ()તોષ હય, કહે કબીર બિચાર.
આ સંસારમાં અનેક જંજાળે લાગેલી હોય છે, અને તે જ જાળે નષ્ટ કરવા માટે એકલો ઇલાજ માત્ર રોષ છે–અર્થાત–મનગમતી વસ્તુઓ નહિ મળવાથી અને ઇચ્છાઓ પાર નહિ પડવાથી જે દુઃખ થાય તે દુઃખ દુર કરવા, જે માણસ તત્પર હોય તેને સંતોષી થવું.
(૬૨૯) , કબૂક મંદિર માલિયાં, કબૂક જંગલ ખાસ સબી કેર સેહામણાં, જે હરિ હેય પાસ.
જેની સેડમાં પરમાત્મા છે અને જેનું મન ઈશ્વર તરફ લાગેલું હોય છે, તે ગમે તે રાજમહેલમાં વસે ચા જંગલમાં વસે, પણ તેનું મન સંતોષી હોવાથી અને પરમાત્મા તરફ લાગેલું હોવાથી, દરેક જગ્યા તેને સરખી લાગે છે ચાને પરમાત્માથી ભરપુર અને શેભાયમાન છે એવું તેને દેખાય છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણું.
(૬૩૦). સાહેબ મેરે મુકે, લુખી રોટી દે,
ભાછ માંગત મેં ડરૂં, કે લુખી છિન ન લે. કબીર કહે છે કે, ઓ પરમાત્મા, મને લુખી જેટલીજ આપ્યા કર, તે ઉપર ભાજી મને જોઈતી નથી, અને તે માંગતાં બીહું છું કે રખેને સુકી જેટલી પણ જતી રહે, અર્થાત-માણસે સાદી સુખવાસી જીદગી માટેજ કાળજી રાખવી, કારણ કે વધુ માંગતાં આપણને વધારે જંજાળ ભોગવવી પડે છે.
. (૬૩૧) સાત ગાંઠ ગેપિનકી, મનમાં ન રાખે શંક; નામ અમલ માતા રહે, ગણે ઇંદ્રક કિ.
જે ખર સંતોષી છે અને જેનું મન ઇશ્વર સિવાય બીજા કશાને માંગતું નથી, તે માણસ માટે કબીર કહે છે, કે તેનાં આંગ ઉપર માત્ર લંગટી હેય અને તેને પણ સાત ઠિગરાં મારેલાં હોય છતાં, તે પિતાનાં મનમાં એટલે સંતોષી હોય છે કે ઇદ્ર જેવા રાજાને તો પોતાથી ગરીબ સમજે છે, એટલે કે ઇંદ્રનાં રાજપાતથી પણ તે લલચાતો નથી.
(
)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
)
૪
માટ!
ધીરજ વિષે.
(૬૩૨) કબીર! ધીરજ કે ધરે, હસ્તી સવા મન ખાય,
એક હકકે કારણે, સ્વાન ઘરેઘર જાય.
એ કબીર! હાથીને ધીરજ રાખવાથી સવા મણ જેટલું ખાવાનું મળી શકે છે, જ્યારે કુતર અધીરે હોવાથી એક ટુકડાને ખાતર ઘરે ઘર ફરતો ફરે છે ચાને હાડમાર થાય છે.
(૬૩૩) ધીરે ધીરે રે મનાધીરે સબ કછુ હેય માલી સિંચે કેવરા, પર રૂત આ ફળ જોય.
માટે તું ધીરજ રાખ, ધીરજથી બધુંએ થઈ શકે છે; કવરે રેપી, માલી ધીરજ ધરી બેસે ત્યારે રૂતુના બહારમાં તેનું ફળ પામે છે, તેમ દરેકે મેહેનત કરી તેનાં ફળ માટે અધિરા નહિ થતાં ધીરજ હર હંમેશ રાખવી.
(૬૩૪) બહાત ગઇ છરી રહી, યાકુલ મન મત હેય .
ધીરજ સબકે મિત્ર હય, કરી કમાઇ મત બેય. ઘણીક મેહેનત કીધી હવે થોડીકજ બાકી રહી, ત્યારે અધીરે થવામાં સાર શો? ધીરજ સર્વને મિત્ર છે, માટે ધીરજ રાખી અધીરાઈ છોડવાથી કે બધી મહેનત ફેકટ જતી બચશે, અને સર્વ કામ સફળ થશે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
કબીર વાણુ.
(૬૩૫) ધીરજ બાધ તબ જાનીયે, સમજે સબકી તિ; ઉનકા અવગુણ આપમે, કબ ન લાવે મીત.
ખરે ધીરજવંત અકકલને માણસ તેજ કે જે સર્વની આદત સમજી સર્વને સ્વભાવ સંભાળી લે, પણ તે કદી પણ અધીરે થાય નહિ અથવા સામાને અવગુણ પિતામાં લાવે નહિ. અર્થાત-સામા ધણીની સ્થિતિ જોઈને વર્તવું યાને સામે ધણું ગુસ્સો કરે, પણ પોતે કદીએ ગુસ્સે થવું નહિ...પણ મનની શાંતી જાળવી રાખવી.
(૬૩૬) સાહેબકી ગત અગમ હય, તું ચલ અપને અનુમાન ધીરે ધીરે પાઉં પર, પહેચેગા પ્રમાન.
સર્વેને સમજ પડતું નથી કે જગતને પરમાત્મા કેમ ચલાવે છે, માટે તારી શક્તિ મુજબ ચાલ્યા કર, ને ધીરે ધીરે પણ મકકમપણે પરમાત્માપર વિશ્વાસ રાખીને ચાલશે, તે જરૂર તે સુખી ધામે (પરમાત્માની નજીક) તું પુગી જશે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતા વિષે.
| (૬૩૭) ચિંતા મત કર નચિંત રહે, પુરબહાર સમર્થ
જલ ઠલમે જે જીવ હય, ઉનકી ગાંઠ કયા ગથ? તું ચિંતા ના કર, નચિંત રહે! કારણ કે પરમાત્મા તારૂં પુરૂં કરવાવાળે છે, ને તે મહા બળવાન છે; પાણીમાં કે જમીન ઉપર જે સર્વ છેવો છે તેઓની પાસે કંઈ પૈસા નથી, તો પણ તેનું પોષણ થાય છે, તેમ તારૂં થશે.
(૬૩૮) ચિંતા સી ડાકની, કાટ કલેજા ખાય;
વૈદ બિચારા ક્યા કરે, કહાં તક દવા લગાય? ચિંતા એવી ડાકણ છે કે તે માણસનું કલેજુ કેરી ખાય છે; જેના મનમાં ચિંતાએ ઘર કીધું હોય તેને વૈદ બિચારો શું કરી શકે? ક્યાં સુધી તેને દવા આપ્યા કરે ? અર્થાત-જ્યાં સુધી મનમાંથી ચિંતા જાય નહિ ત્યાં સુધી શરીરનું દુઃખ ઓછું થતું નથી.
(૬૩૯) સરજનહારે સરજીયા, આતા પાની લોન;
નેહારા દેત હય, મિતનહારા કેન? તે પેદા કરનાર સાહેબે, આટે પાણી મીઠું વગેરે સરક્યું છે, અને તે આપવાવાળે છે તે પછી છીનવી લેનાર કેણ છે ?
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
કબીર વાણી.
(૬૪૦) કહેકે તલપત કિર, કાહે પાવે દુઃખ?
પહેલે રજક બનાયકે, પિછે દિને મુખ.
શા માટે તું તલપ ફરે છે, અને શા માટે દુઃખ પામે છે? પહેલ્લાં તારે માટે ખોરાક તૈયાર કરીને પછી તેને ખાવાને મોહોડું આપ્યું છે.
અબ તું કહેકે ડરે, સિરપર હરિકા હાથ; હસ્તી ચઢ કર ડેલિયે, કુંકર ભર્સે જે લાખ.
જ્યારે તારાં માથાં ઉપર તે સાહેબને હાથ છે ત્યારે તું હવે શા માટે બીહે છે ? હાથી ઉપર ચડીને બેઠા હોઈયે ને લાખ કુતરા ભસતા (કરડવાને) આવે તે પણ આપણે તે નચિંતાઈથી ડેળા ખાયા કરીએ તેમ, જ્યાં પરમાત્મા આપણાં માથા ઉપર હોય ત્યાં પછી ચિંતા શાની રાખવી?
(૬૪ર) રચનહારકે ચિન કર, કયા ખાવે રે દિલ મંદીરમેં પૈઠ કર, તાન પિછેડી સેય.
ખાવા પિવાને શું રડવા બેઠો છે? બાહરની બધી વસ્તુ ઉપર પીછોડી ઢાંકી તે તું ભુલી જ, અને જગતક્તને તારાં હૈયારૂપી મંદીરમાં દાખલ થઈને જે.
(૬૪૩) • સાહેબસે સબ કછુ બને, બંદે કછુ નાય; રાઇકે પરવત કરે, ઐર પરવત રાઈ માય.
તે સાહેબથીજ બધું બને છે, આપણાથી કાંઈ થઈ શકે નહિ; તે સાહેબ ચાહે તે રાઈને પહાડ કરે, અને પહાડને રાઈ જે બારીક કરી નાંખે.
અર્થાત–જે કાંઈ થાય છે તે પરમાત્માની આજ્ઞાથી બને છે, આપણુ માણસની મરજીથી કશું થતું નથી.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
ચિંતા કરવાથી કાંઇ સુધરતું નથી.
૧૦. (૬૪૪) ચિંતે તે હરિ નામકી, એર ન ચિતવે દાસ;
જો કેઈ ચિતવે નામબિન, સેહિ કાલકી પાસ.
પરમાત્માનું નામ જપવાની જ ચિંતા કર, કારણ કે તે સિવાય બીજી વસ્તુ વિષે તું ચિંતા યાને વિચાર કર્યા કરશે તો તે જમને હસ્તકજ છે, ચાને પરમાત્મા સિવાય બીજી બધી વસ્તુઓ નાશવંત છે, માટે તે વિષે કીધેલી ચિંતા ફેકટની છે.
(૬૪૫) કબીર મેં કયા ચિતવું, હમ ચિતવે ક્યા હોય?
હરિ આપહિ ચિંતા કરે, જે માટે ચિંતા ના હેય. કબીરજી કહે છે, કે હું શા માટે ચિંતા કરૂં! મારા ચિંતનથી શું થવાનું છે? જો હું ચિંતા નહિ કરું તોયે પરમાત્મા મારે માટે પોતે જ ચિંતા રાખશે.
(૬૪૬) મેરે ચેલે હર ના કરે, કયા કરૂં મેં ચિત; હરકે ચિત્યે હર કરે, તા પર રહું નચિંત.
મારૂં ધારેલું પરમાત્મા કરતો નથી, ત્યારે શા માટે વગર ફેકટની ચિંતા કરૂં! પરમાત્માનું ધારેલું તેજ પરમાત્મા કરે છે, ત્યારે તેની ઉપર વિશ્વાસ રાખી, હું નચિંતે બેસુંની?
. (૬૪૭) રામહિ ક્યિા સો હવા, રામ કરે સે હેય; રામ કરે સે હયગા, કાહે કપિ કેય?
પરમાત્માએ કીધું તે થયું ચાને ભુતકાળમાં પણ પરમાત્માનું જ ધારેલું થયું; હાલના વર્તમાન કાળમાં પરમાત્મા કરે છે તે જ થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ પરમાત્માનું જ ધારેલું થશે, ત્યારે આપણે શા માટે ચિંતા કરવી ?
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
બીર વાણું.
(૬૪૮) મુખસે રહે સો માનવી, મનમે રહે દેવ; સુરતે રહે સે સંત, ઇસ બિધ જાને ભેવ.
જે મેહડેથી ખાલી બેલીને માત્ર રહેતો હોય, તે સાધારણ માનવી છે, જે હંમેશાં પોતાનાં મનમાં ઉંચ પ્રકારના વિચાર કર્યા કરતા રહે તે દેવતા જેવો છે, પણ જેનાં ધ્યાનમાં હરપળે ઇશ્વરને જ ખ્યાલ રહેતે હેય, તે માણસ સાધુસંત છે. માણસના ગુણ પારખવાને એ ભેદ છે.
(૬૪૯). કબીર કબીર યા કરે, જે આ૫ શરીર
જે યે પાંચે વશ કરે, તો આપે દાસ કબીર.. કબીર, કબીર, શું કર્યા કરે છે? જો તમે તમારું શરીર તપાસે, અને આ પાંચ ઇન્દ્રિઓને તાબામાં રાખે, તો તમે પોતે જ કબીરદાસ બની જશે. અને જેમ કબીરજીએ મનને કાબુમાં લઈ, ઇંદ્રિઓ ઉપર જીત મેળવી છે, તેમ દરેક માણસ કરે તો તે પણ પરમાત્માને ભક્ત થઈ શકે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
V
જબ
વિશ્વાસ.
(૬૫૦) ઐસા કેન અભાગ્યા, જે વિશ્વાસે એર; રામ બિના પગ ધરાકુ, કહે કહાં હય ઠેર?
પરમાત્મા વિનાની એક પણ જગ્યા એવી બાકી છે કે જ્યાં પગ મુકી શકાય? ત્યારે એ કોણ અભાગે હોય કે પરમાત્મા શિવાય બીજા કોઈ ઉપર ભરોસો રાખે?
(૬૫૧) કિયા બિના માગે બિના, જાન બિના સબ આય; કહે કે મન કીયે, સેહેજ રહે સમાય?
જ્યારે આપણું વગર કીધે, વગર માંગવે અને વગર જાણવે સર્વ થાય છે અને આવે છે, અને જ્યારે એવું સહેલાઈથી બની શકે છે ત્યારે આપણે માણસજાતે શા માટે કલ્પના અને ચિતવન કરવું ?
(ઉપર) દાતા નદી એક સમ, સબ કેઈકે દેત; હાથ કુંભ જીસકા જૈસા, તૈસાહી ભર લેત.
પરમાત્મા એક નદી સમાન છે, જે સર્વેને ઘટતું આપે છે; જેવું જેનું (નાનું યા મોટું) વાસણ હોય તેવું અને તેટલું પાણું તે નદીમાંથી ભરી લે છે તેમજ પરમાત્મા પણ દરેકને તેની લાયકાત મુજબ આ જાય છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
કબીર વાણી.
(૫૩) મુરબી દેતા હય, કપડા લત્તા આગ,
જીવત નર ચીંતા કરે, વાકે બડે અભાગ. દરેકને તેનાં મરણ બાદ શરીરને કફન, આગ, પાણું વગેરે તે (પરમાત્મા) પિહોંચાડે છે, તે પછી જીવતા જીવત જે માણસ પોતા માટે ચિંતા કરે તેને ખરેજ અભાચાપણું લાગેલું હોવું જોઈએ?
(૬૫૪). આશા તે એક રામકી, દુજી આશ નીરાશ નદી કીનારે ઘર કરે, કછુ ન મારે ખાસ,
પરમાત્મા શિવાય બાકી સર્વે વસ્તુઓની આશા કીધેલી ફેક્ટ છે; નદીની પાસે રહેતા હોય તેઓ કદી પણ તરસે મરતા નથી, તેમ જે પરમાત્મા ઉપર વિશ્વાસ રાખે છે, તે કદી પણ નિરાશ થતા નથી.
(૬૫૫) પિછે ચાહે ચાકરી, પહેલે મહીના દેય;
તા સાહેબ સીર સપતે, કયું કસકતા હય દેહ
જે ધણી પહલ્લાં પગાર આપે ને તે પછી આપણુ પાસે ચાકરી (ભક્તિ) માંગે એવા મહાન સાહેબને તારું માથું આપવાને કાં તું બિહે છે? તેની ઉપર ભરોસે રાખ.
(૬૫૬) ચિડીયા પ્યાસી સમૂદ્ર ગઇ, નિર ન ઘટયા જાય;
એસા બાસન ન બના, જામે સમુદ્ર સમાય.
ચલિ તરસી થઈને સમુદ્રનું પાણી પીવા ગઈ, તેથી કાંઈ સમુદ્રનાં પાણી ઘટી જતાં નથી, કારણ કે એવું કે ઈ મેટું વાસણ નથી કે જેમાં સઘળું પાણી સમાઈ જાય; તેમ પરમાત્મા એવો મેટે દાતાર છે કે તે સર્વે કોઈને આપ્યા કરે છતાંએ તેનું કાંઈ ઘટી જતું નથી.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માપર ભરેાસા રાખ.
(૬૫૭)
અજગર કરે ન ચાકરી, પંખી કરે ન કામ; દાસ કશ્મીરા યુ કહે, સબકા દાતા રામ. અજગર કાંઇ નોકરી કરતા નથી, ને પંખી કાંઇ કામ કરતુ નથી, પણ, હું કખર કહું છું કે સર્વને આપનાર પરમાત્મા બેઠા છે.
( ૬૫૮ )
રામ નામસે દિલ મિલા, જય હેમપર ખરાચ; સાહે ભાસા ઇષ્ટકા, મઁદા ન ન જાય.
ખીર હું છે જેનું અંતર પરમાત્મા સાથે મળી ગયું હોય, અને તે માણસપર જમ આવી લાગે, પણ જો તેને પરમાત્માપર પાકા ભરેસા હાય, તે। તે માણસ કદી નઈમાં જવાને નથી.
( ૬ ૫૯ )
ભજન ભરેસે આપકે, મગહર તા શીર; તેજ પુજ પ્રકામે, પહોંચે ક્રાસ કબીર.
૨૦૧
•
કબીર કહે છે કે મેં પરમાત્માપર પુર વિશ્વાસ રાખ્યા, ને તેનું નામ લેતાંજ, મેં મગહર ગામમાં મારૂં શરીર છેડયું, અને જેવા દેહ છેડયા કે હું (કબીર) તુરતજ તે પ્રકાશના જથ્થામાં જઇ પુા ચાને પરમાત્મામાં મળી ગયા—કબીરજીનું મરણુ મગહર ગામમાં થયું હતુ અને તે માટે કહે છે કે દેહુ છેાડતી વખતે પણ ઇશ્વરનાંજ ધ્યાનમાં ચક્ચર હતા, તેથી જેવું આ નારાવત શરીર પડ્યું કે ઇશ્વરનાં સાક્ષાત દર્શન તેમને થયાં.)
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
નસીબ વિષે.
(૬૬) પુરખા રવિ પશ્ચિમે, ગર જે ઉમે પ્રભાત; લિખા મિટે નહિ નસીબકા, લિખા જે હરિકે હાથ.
કદી સૂર્યની ચાલ ફેરવાય, ને પૂર્વમાં ઉગતો રવી કેઈ સહવારે પશ્ચિમે પણ ઉગે (એ નહીંજ બનવાજોગ વખતે બનવા પામે) પણ કર્મના લેખ લગારે ફેરવાય નહિ, કે જે લેખ પરમાત્માએ પોતાને હાથે લખ્યા છે.
(૬૬૧). બુંદ પડી જા પલમે, વહ દિન લિખા લેખક માસા ઘટે ન તલ બહે, જે સિર કરે અનેક
જે ઘડીએ માતાના પેટમાં જીવ પડે, તે ઘડીએ (કર્મના) લેખ લખાઈ ચુક્યા; અને તેમાંથી એક અરધે તેલ ઓછા, યા રતીભાર વધુ ગમે એવું માથું કુટે તે પણ, ફેરફાર થવાને નથી.
(૬૬૨) જયાં એ જીવરા પગ ધરે, બખ્ત બરાબર સાથ; જે યેહ લિખા નસિબમે, તે ચલે ન અવિચળ બાત.
જ્યાં પણ તે જીવ (માણસ) જશે, ત્યાં તેની સાથે એ નસીબ ચાલ્યા કરવાનું, અને જે કાંઈ નસીબમાં લખ્યું હશે તેજ બનવાનું, તેથી તેની સામે થવામાં કશો ફાયદો થતો નથી.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠ્ઠિના લેખ લખાયા, તેટલું જ થવાનું.
૨૦
૨૦૩
જાકે જીતના નિર્માત ક્વિા તાકે તિતના હૈય; માસા ઘટે ન તલ અહે, જે સિર કુટે કોય.
જેટલું જેને નિર્માણ થયું હોય, તેટલુંજ તેની જીંદગીમાં બનવાનું, તેમાંથી રતીભાર છું કે વધતું થવાનું નથી, પછી માણસ ગમે એટલું માથું કુટે તે શું થયું?
પ્રારબ્ધ પહેલે બના, પિછે બના શરીર, કબીર, અચંબા યે હય, મન નહિ બાંધે ધીર. પહેલ્લાં માણસનું નસીબ બંધાય છે, ને તે પછી તેને જન્મ મળે છે ચાને તેનું શરીર બને છે અને એવું કુદરતમાં બનતું હોવાથી કબીર કહે છે કે, મને એ અજાયબી લાગે છે, કે માણસનું મન કેમ ધીરજ રાખતું નથી !
(૫) કબીર! રેખા કરમકી, કબૂ ન મિટે રામ,
મેદનહાર સમર્થ હય, પર સમજ યિા હય કામ.
ઓ કબીર! પરમાત્માએ જે કર્મને કાયદો બનાવ્યો છે, અને તે કર્મના આધારે જે નસીબ બંધાય છે તે, પરમાત્મા સિવાય બીજા કોઈના હાથે ફેરવાતું નથી; તેને ફેરવનાર, પરમાત્મા પુરતે સામર્થવાન છે, પણ એ કર્મને કાયદે, તેણે ડહાપણુ વાપરીનેજ બનાવ્યું છે, ત્યારે માણસના ભલાં અર્થેજ કીધે છે.
બખ્ત કહે ભાગ કહે નસીબ કહે નિરધાર; હજાર નામ મનકે ધરે, મનહિ સરજનહાર,
એને (કર્મને) બખ્ત કહો, ભાગ કહો અથવા કાંઈ પણ આધાર વગરનું નસીબ છે એમ હજારે નામે, એ વિષે મનમાં ક, પણ એ નસીબને બનાવનાર માણસ પોતેજ છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
કશ્મીર વાણી.
(૬૬૭)
ખાહેર સુખ દુઃખ દેતા, હુકમ કરે મન માંય; જખ કે મન ખખ્તકા, માહેર રૂપ ધરી આય.
પેાતાની ખાહેર અમુક સુખ યા દુ:ખ આવે તે માટે પેહેલાં માણસનાં મનમાં હેાકમ (વિચાર) થાય છે, ને જ્યારે મન–નસીબ પાકત થયું, ત્યારે તેના આકાર ખાહેર પડે છે.
અર્થાત–સથી પેહેલ્લાં માણસના મનમાં ઇચ્છા કે વિચાર ઉત્પન્ન થાય છે, કે મારી આસપાસ અમુક જાતનાં સોગા અને; એ રીતે વિચાર કરતાં કરતાં, જ્યારે તે વિચારો પૂરા મજબુત અને પાક્ટ થાય કે તેએ અમુક આકાર લઇ ખાકી ભુવન ઉપર જાહેર થાય છે, અને તેનુ' અમુક જાતનું નસીબ (હાલત) મંધાય છે. ટુંકમાં માણસની જે હાલત બની હેાય ચા બનવાની હાય તેનેા બનાવનાર તેનું મન યાને તે પોતેજ છે.
Mind is the master power that moulds and makes, And man is mind, and evermore he takes The tool of thought, and shaping what he wills, Brings forth a thousand joys, a thousand ills. He thinks in secret and it comes to pass, Environment is but his looking glass.-(James Allen)
અ—માણસનું મન એ મહા બળવાન શિક્ત છે કે જે આકાર ધડે છે ને બતાવે છે; માણસ તે મનજ છે, જેમ જેમ તે વિચારનું હથિયાર વાપરે છે, અને ઇચ્છા કરે છે. તેવા આકાર મન બનાવે છે, અને તેમાંથી પછી હાર જાતનાં સુખ કે હજાર નતનાં દુ:ખા તે ઉપાવે છે; તે (માણસ) છુપી રીતે (મનની અંદર) વિચાર કરે છે, પણ તે ખાહેર જાહેર થાય છે, અને તેનાં સંજોગે તે માત્ર તેની આરસી છે, યાને બાહેરના સંજોગે તે તેના પેાતાનાજ કીધેલા (વિચારા)નું પરીણામ છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
તારું નસીબ તે પોતે બનાવ્યું છે.
૨૦૫ (૧૮) ખખત બલે ભવજલ તરે, નિર્બળ ભયા બિકાર
યે સબ ક્યિા નસીબકા, રહે નિશ્ચય નિરધાર. ભાગ્યનાંજ જેરે માણસ આ ભવસાગરમાંથી તરી જાય છે, ને તેનાં વિકારો નબળા પડે છે, યાને તેના દુર્ગણે મટે છે તે પણ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે તેનાં નસીબનાંજ નેરે યાને તેનીજ મહેનતથી થાય છે, એવી રીતે સર્વ જે માણસના હકમાં બને છે તે બધું, તેનું પોતાનું જ બનાવેલું (નસીબી છે, અને બીજા કેઈથી તે બનતું નથી, એ તું નકકી માનજે.
(૬૬૯) કરમ અ૫ના પરખ લે, મન નહિ કિજે રી;
હરિ લિખા સે પાઈયે, પથ્થર ફેડે સિસ. (માટે) તારૂં કીધેલું તેજ, (તારૂં નસીબ) બન્યું છે એમ માની લઈ તારા મનમાં બળાપો કહાડી નાંખ, કારણ કે પરમાત્માએ કમનો કાયદો એવો કીધો છે કે સર્વ પોતાની કરણીનું પરિણામ (સુખ યા દુઃખ) મેળવે છે, અને તેમાંથી કદીપણું છુટી શકતો નથી, પછી ગમે તે પત્થર લઈને તે માથું કાં ન ફેડે.
(૬૭૦) કિને બિના ઉપાય કછુ, દેવ કબ નહિ દેત;
ખેત બિજ વાવે નહિ, તે કયું જામે ખેત? તારા પિતાનાં કીધેલા કાર્યોનું ફળ સિવાય બીજું કાંઇ પરમાત્મા તને આપતો નથી; કારણ કે ખેતરમાં બીજ વાવે નહિ, તે ત્યાં પાક કેમ પેદા થાય?
(૬૭૧) દાખ લેને જાવે નહિ, આ આચા બુથ
સુખકા હિરા હેયગા, તબ દુઃખ કરેગા કુચ. દુઃખ (ઉછીકુ) લેવા કઈ જતો નથી, પણ અચાનક (આગળી કરણનાં ફળ તરીકે) આવી ઉભું રહે છે; તેમજ જ્યારે સુખનો વખત આવી લાગશે, યાને નઠારા કર્મો પુરાં થશે, ત્યારે દુઃખ પોતાની મેળે ચાલ્યું જશે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
કબીર વાણ. .
(૬૭ર) હિને પદાર્થ હેત હય, બિસર જાન સબ શુદ્ધ
સી લિખી નસીબમે, તૈસી ઉકલત બુદ્ધ. જે ભાગ્યમાં લખ્યું હોય, તેજ બનવાનું અને તે બનવાનું એટલે માણસની બધી અક્કલ હશિયારી જતી રહે છે, અને જેવું ભાગ્યમાં બનવાનું હોય તે પ્રકારની અક્કલ તેને સુઝ પડે છે, અને બનનાર બનાવને અનુસરતું જ કાર્ય તે કરે છે.
(૭૩) અનહેની હેય નહિ, હેની હેય સે હૈય; રામચંદ્રજી બનકુ ગયે, સુખ અછત દુઃખ હેય.
જે ભાગ્યમાં લખ્યું ન હોય, તે કદીપણ બનવાનું નથી, પણ જે કાંઈ બનવા કાળ હોય તેજ બને છે ને બનવાનું. રામચંદ્ર જેવા મોટા રાજાનાં કર્મમાં વનવાસ લેવાને હતા, ત્યારે પોતે રાજપાટને સુખ છોડીને વનવાસે ગયા.
અર્થાત-જે કાંઈ કારણે આપણે ઉપજાવ્યાં હેય, તેનાં પરિણામ આપણને આવી મળે છે.
(૬૭૪) એ મન ભાયગ ભુલ મત, જે આયા મન ભાગ;
સે તેરા ટળતા નહિ, નિશ્ચય સંશય ત્યાગ. માટે એ માનવી, તું ભાગ્યને ભુલી જતે ના, કારણ કે જે કાંઈ તારાં ભાગ્યનું હશે તેટલું જ તને મળવાનું અને તે કદીપણ મટવાનું નથી, માટે દિલમાંના વેહમને દુર કર, અને પરમાત્માપર ભરોસો રાખી બેસ.
(૬૭૫) મનકી શંકા સેટ કર, નિશંક રહે નિરધાર; નિશ્ચય હોય સે હયગા, જે કરસી કિરતાર,
મનમાંના વેહમેને દુર કર, અને બીજી વસ્તુઓ પર ભરોસે રાખવાનું મુકી દે, પણ પરમાત્માપર વિશ્વાસ રાખી તે જે કરે તે જ ખરું છે, એવું ખાતરીથી માનતો રહે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
નસીબ આપણી સાથેજ છે તે બાહેરથી આવતું નથી. ૨૦૭
(૬૭૬) તેરા વેરી કેઈ નહિ, તે વેરી ફયેલ
અપના કિયેલ મિટા લે, ફિર ગલી ગલી કર સહેલ, તારા કઇ શત્રુઓ નથી, પણ તારાં દુઃખનું કારણ તે તારા પિતાના દુર્ગણે છે, જેને તું મારી હટાડ, તે પછી તું જ્યાં જશે ત્યાં તને સુખ મળ્યા કરશે.
(૬૭૭). દુનિયા કહે મેં દોરંગી, પલ પલટી જાઉં, સુખમે જે સે રહે, વાકે દુખી બનાઉં.
આ દુનિયાં દેરંગી છે, જે પળવારમાં ફેરવાઈ જાય છે, અને તે એમ કહે છે કે જે સુખમાં નભરવસ થઈને પડી રહે છે, યાને પરમાત્માને યાદ કરતા નથી, પણ પિતાની મેજમાં ચકચુર રહે છે, તેને હું દુઃખી બનાવું છું.
(૬૭૮) કબીર! ઘટીમે રામ હય, રજક મત છવ સાથ; કહાં ચારા મનુષ્યકા, કલમ ધનીકે હાથ?
એ કબીર ? પરમાત્મા આ શરીરમાં રહેલા છે, ને તેની સાથેજ આપણું રજક, મરણ ને જીવન રહેલું છે, અને જ્યારે તે સાહેબના હાથમાં આપણું નસીબ (લખવાનું) રહેલું છે, તે પછી આપણ માનવીને શું ઈલાજ ?
(૬૭૯) આતાલ જા પાતાલ જા, કે ફેડ જા બ્રહ્મદ; કહે કબીર ના મિટે, દેહ ધરેકા દંડ.
ગમે તે આતાલ યા પાતાલમાં ભરાઈ જા, યા આખું બ્રહ્માંદ ફેડીને બાહેર નિકળે, તે પણ કબીર કહે છે કે, આ દેહ ધારણ કરવાને જે દંડ છે
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
કબીર વાણી. તે આપ્યા વિના ઇન્સાન માત્રને કશે ચારે નથી, અર્થાત-કર્મના કાયદાની ચુંગાળમાંથી કઈ બચી શકતું નથી, પણ જેવું જે કરે, તેવું તેને ભરપાઈ કરવું પડે છે.
(૬૮૦). લિખા મિટે નહિ નસીબકા, ગુરૂ કર ભજ હરિનામ! સિધે મારગ નિત ચલ, દયા ધરમ વિશ્રામ.
સેવટે કબીર કહે છે કે, નસીબમાં લખેલું જ્યારે મટતું નથી, ત્યારે તેને ફેરવવાની કેશશ કરવાને બદલે ગુરૂ શરણે જઈ પરમાત્માનું નામ જપવાનું તેની પાસે શિખ, અને નેકીને રસ્તે ચાલી હંમેશા દયાનાં અને ધર્મનાં કામો કર, જેથી ખરૂં સુખ પ્રાપ્ત થાય.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમ વિષે. (૬૮૧)
શ્રમ હિતે સબ કછુ અને, બિન શ્રમ મિલે ન કાંઈ; સિધી અંગુલી ધી જન્મ્યા, હુ નિકળે નાહિ.
મેહેનત કર્યાં શિવાય કાંઇ બનતું નથી, મેહેનત વગર કાઇ વસ્તુ પ્રાપ્ત થતી નથી; વાસણમાં ધી જમી ગયુ હોય તે પણ વાંકી આંગળી કીધા વિના ચાને મેહેનત વગર નિકળી શકતુ નથી.
(૬૮૨)
પૈસા પર સમથ હા, બિન ઉદ્યમ દુઃખ પાય; નિકટ અસન અિન કર ચલે, ડૈસે સુખમે જાય!
ગમે એવેા બળવંત માણસ પણ ઉદ્યમ નહિ કરે તેા દુઃખ પામે છે; પાંચ આંગળાં લીધા વિના ખારાક મેહાડાંમાં જઇ શકતા નથી તેમ, મેહેનત કર્યા વિના કશું બની શકતું નથી.
(૬૮૩) શ્રમ હિતે સબ હોત હય, થમતે ખોદત ગુપ યુ.,
જો મન રાખે ધીર; લમે પ્રગટે નીર.
મન ધીરજ રાખે અને મેહેનત કરે તેા સવ બની શકે છે; મેહેનત કરી ખાદકામ કરે છે ત્યારેજ જમીનમાંથી પાણી નિકળી તેના કુવા બંધાય છે તેમ, મેહેનત કર્યાંથીજ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.
(૬૮૪)
ક્રિમે ખિતા કરે ખિના, દેવ જી ના દેત; ખેત બિજ વાવે નહિ, તા ચુ' જામે ખેતી
મેહેનત કર્યાં વિના પરમાત્મા કાંઇ પણ (અમસ્તુ') આપતા નથી; ખેતરમાં ખીચાં વાવે નહિ તા પાક કયાંથી થાય ?
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા ન કરવા વિષે.
(૬૮૫)
જીવ જન કેશુ મત મારે, ભકિત કરી દયા ઉર ધારી; સાધુ દેવ ભક્ષ અંકુર આય, સિન મદ્દ માંસ રાક્ષસ ખાય.
પશુ પક્ષી (જેએને આપણ માણસની પેઠે જીવવા ગમે છે) તેને ના મારા, અને જીવ હત્યા ના લેવે, પણ પરમાત્માને યાદ કરી સર્વ (વે) ઉપર દિલમાં દયા રાખા. સાધુ પુરૂષા અને દેવતા લેાકાના ખારાક વનસ્પતિ, ફળ, ફળાદીનેાજ છે, માત્ર રાક્ષસ લોકોજ માછલી, દારૂ અને માંસ ખાય છે.
(૬૮૬)
માંસ કુરકે ખાને હય, મનુષ્ય દેહ કયુ' ખાય; રતી એક ઘતમે સંચરે, સેહેજ ન લે જાય,
માંસ, કુતરા અને જંગલી જનાવરને ખાવા માટે છે, માણસનાં શરીરને તે બિન અનુકુલ છે, માટે માણસે તે શા માટે ખાવું? કારણ એક રતીભાર પણ માંસ, શરીરમાં જાય તે માણસ અવશ્ય નર્કમાંજ જાય.
( ૬૮૭)
માંસ અહારી માનવિ, પ્રત્યક્ષ રાક્ષસ જાન, તાકી સંગત મત કરી, હાય ભજનમે હાન.
જે માનવ માંસ આહાર કરે તેને, રાક્ષસજ જાણવા, અને તેવા માણસની સંગત કરવી નહિ, કારણ કે તેથી પરમાત્માનું ભજન કરવામાં હરકત થાય છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધા જીવ એકસરખા છે, માટે જીવ ના માર.
૨૧૧
(૬૮૮) રાઇક બારવા હિસ્સા, માંસ મુવાકે ખાય;
કેટ જનમ સ્વાન અવતરે, પડે રાસી માંય. રાઈના બારમા ભાગ જેટલું પણ થોડું, મુવેલાં જનાવરનું માંસ જે કંઈ ખાય, તે કરડે જનમ કુતરા તરીકે અવતરે અને ચોરાસી ફેરામાં તે પડે.
(૬૮૯) બડા પા૫ હય હિંસા, તેહિ સમાન ન કેય; ધર્મરાય જબ લેખા માંગે, તબ સબ તૈખત હેય.
જીવ લેવો, તેનાં જેવું મોટું પાપ એકે નથી; જ્યારે મરણ પછી જીવને ઇનસાફ થાય અને ધર્મરાજા (ર રાસ્ત) કરણને હિસાબ માંગે ત્યારે . (જીવહત્યા) પાપની શિક્ષાનાં દુઃખની વાત તેને ખબર પડે.
(૬૯૦) જીવ મત મારે બાપુરા, સબકા એકહિ પ્રાન,
જીવ હત્યા નહિ છૂટતી, કરેડ ગઉ દે દાન. માટે કબીર કહે છે કે તું ગરીબ પ્રાણીઓને કાપી કપાવીને જીવ ના લે, બધાના જીવ એકસરખા છે; જીવહત્યા કરવાનું પાપ એટલું તે ખરાબ છે કે કરોડ ગાયનું દાન આપવાથી, અને ગમે એવું મોટું દાન યા ધર્મનાં કામે કરવાથી, તે પાપ ધોવાઈ શકાતું નથી.
(૬૯૧) દયા દિલમે રાખિયે, તું કર્યું નિર્દય હેય
સબહિ જીવ હય સાંઇકા, કિકી કુંજર સાય. તું બધાં પર દયા રાખ, ને ઘાટકી ના થા, કારણુ બધા છો પરમાત્માનાજ પેદા કીધેલા છે, અને સર્વમાં પરમાત્માને જ જીવ રહેલો છે, અને સર્વને તારી માફક જીવવા ગમે છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
કબીર વાણું.
(૬૯૨) જીવ જીવ સબ એક હય, છવકા કરે બિચાર; બિન સાંસાના જીવ હય, તાકા કરે અહાર.
જીવ માટે તું વિચાર કર, નાના મોટા બધા જીવો એકજ છે. અને (એક) ઇશ્વરનાજ તે ભાગ છે; જે જીવમાં (વનસ્પતિ ફળફળાદી) માં શ્વાસે શ્વાસ (breathing progress) યાને દમ લેવાનું કાર્ય ચાલતું નથી, તેઓને અહાર કરે અને તે વસ્તુઓ તું ખાવામાં લે.
(૬૯૩) દયા દયા સબ કેઇ કહે, મર્મ ન જાને કેય,
જાત છવકી જાને નહિ, દયા કહાંસે હેય? દયા દયા કરી સર્વ બેલે છે ખરા, પણ તેને મર્મ શું? યાને દયા શા માટે કરવી, દયા શું છે તે કઈ સમજતો નથી, તેમજ જીવ શું છે તેની જાત, તે કયાંથી આવ્ય વગેરે જ્યાં સુધી માણસ સમજે નહિ તે પછી તેને દયા કયાંથી આવે ?
(૬૯૪) મુરઘી મુલાસે કહે, તું જલેહ કરતા હય હે સાહેબ જબ લેખા માંગે, તબ સંકટ ૫હસી તહે.
મરધીને જબેહ કરે છે ત્યારે તે મુલ્લાને કહે છે કે તું શા માટે મને મારે છે? પરમાત્મા તારો હિસાબ માંગશે ત્યારે તારી પર જે સંકટ આવશે, તેને કાંઈ વિચાર કરે છે કે નહિ?
(૬૫) ગલા કટ કલમા પઢે, મુખસે કહે હલાલ; સાહેબ કે દરબારમે, હેગા કે હલાલ?
એક બાજુ તું મારું ગળું કાપતો જાય, ને બીજી બાજુ પરમાત્માના નામને કલમ પઢે યાને પરમાત્માનું નામ લઈને હલાલ કરે, તે એવાં જુઠાંપણાં માટે, સાહેબની દરબારમાં તું જશે, ત્યાં કોણ હલાલ થશે?
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનાવરને કાપે છે ત્યારે શું કહે છે?
૨૧૩
(૬૯૬). સાહેબકે દરબારમે, ક્યું કર પાવે દાદ;
પહેલું કામ બુરા કરે, બાદ કરે ફરિયાદ. હમણાં તું ગળું કાપી બીજાને દુઃખ દે, ને પછી જ્યારે તમે તેને બદલે દુખમાં આવે, ત્યારે તું પરમાત્મા પાસે ફક્યાદ કરે છે કે એ પરમાત્મા મને બચાવ! તો તારી દાદ કોણ સાંભળશે?
(૬૯૭). ગલા ગુસ્સા કાત, મિયાં કેહેરકુ મારક પાંચ બકરી જુબા કરે, તબ પાને દિદાર.
તારા ગુસ્સાનું ગળું કાપ, તારા દીલમાં કોને કપટ મારી નાખ, ને તારી પાસે બકરીઓ યાને પાંચ ઇઢિઓ જે પાપ કરે ને કરાવે છે તેઓને કતલ કર. ત્યારેજ તું પરમાત્માનું નામ લેશે તે પરમાત્મા તને મળશે.
(૬૯૮). જે જાકે કાટે, સે ફિર તાહે માટે, કહે કબીર ના છુટે, સામ સામી સાટે.
જે કઈ બીજાને કાપે, અને તેની વેહેચણી કરે, તે સામા સાથે “આપ-લે"નું સાટું કરે છે, અને હમણું તેને લેવાને દાવ છે, તે હવે પછી તેની આપવાની વારી આવશે.
(૬૯૯) જીલ્યા છને વશ કરી, તિને વશ કિયા જહાન,
નહિ તો અવગુણ ઉપજે, કહે સબ સંત સુજાન. * જેણે પોતાની જીભને વશ કીધી, તે આખી જેહાનને વશ કરી શકે, પણ જે જીભને વશ નહીં કરે, અને ગમે તેવું ખાયા કરે યાને જીભના “સ્વાદમાં”ને પિખ્યા કરે, તે માણસનાં શરીરને વ્યાધીઓ થાય, એવું સાધુપુરૂષેનું કહેવું છે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
કબીર વાણી.
(૭૦૦)
મખ્ખી ગુડસે ગઢ ગઇ, પાંખ રહિ લપટાય; સીસ પટક કર ઘસે, સ્વાદ દેહિ ગુમાય.
માખીને ગાળ ભાવે છે તેથી તે ગાળના રસપર બેસે છે ત્યારે તેની પાંખા તેમાં લપટાઇ જાય છે ને તેમાંથી માહેર નિકળવાને માથું પટકી મરી જાય છે તાયે છુટી શકતી નથી; અને જીભના સ્વાદને લિધે પેાતાના જાન ગુમાવે છે તેમજ માણસ પણ જીભના સ્વાદને લીધેજ પાપા કરે છે અને પેાતાની દેહને નુકસાન કરે છે.
(૭૦૧)
આધી આર સુકી ભલી, સારી સુખ સંતાપ; જો ચાહેગા ચાપરી, તે મહાત સહેગા બાપ.
અરધી અને સુકી (સાદું જમણ) રોટલીજ આપણે માટે ઠીક છે, કારણ કે ઘણું ખાવા જતાં દુ:ખ આવે છે, માટે તું જે સ્વાદનાં, પકવાન માંગ્યા કરશે તેા પછી “ એ ખાપારે” “એ બાપારે” એવી બુમેા મારવી પડશે.
અર્થાત-સાદા સુતરો ખારાક લેવામાંજ શરીરની તનદાસ્તી જળવાય છે, પણ જે માત્ર જીભના શાખને ખાતર તરેહવાર વસ્તુ ખાય છે તેને શરીરનાં દુ:ખો ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્યારે તેને પસ્તાવા થાય છે.
(૭૦૨ )
ખાટાં મિઠાં દેખકર, જીલ્યા ધર લે નીર; તખલગ અને પાકા નહિ, કાચા નિપટ કંઠીર.
ખાટુ મિઠું જોઇને, મેહડામાં પાણી છૂટે ત્યારે જાણવું કે, મન હજી પાકટ થયું નથી, પણુ કાચું ચાને અજ્ઞાન છે, યાને આપણને તનદારતીના કાચદાની ખબર નથી
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીભના સ્વાદને લીધે માણસ દયાવિણ બને છે, ને પાપ કરે છે. ૨૧૫
(૭૦૩). ખાટા મીઠા ખાય કર, કરે ઇદ્રિકા ભેગ; સે કેસે જા પહોંચે, સાહેબજી કે લોગ?
ખાટું મિડું ખાયા કરી, ઇદ્વિઓના વિષયના ભોગ ભેગવ્યા કરે, તે પછી તે માણસ પરમાત્માને કેમ જઈ પુગે? કારણ કે માણસનું મન ઇંદ્રિઓના સ્વાદથી ચકભમ થઈ જાય છે, તેથી તેને ખાવું પીવું એ સિવાય બીજું કશું જંદગીમાં કરવાનું છે એવું ભાન થતું જ નથી.
(૭૦૪) દેખ પરાઇ પરે, મત લલચાએ છે ' લુખા સુકા ટુકડા, એર ઠંડા પાની પી.
બહેરની સ્વાદાર વસ્તુઓ જોઈ, તું લલચાઈ ન જા, પણ જે તું એમ માંગતા હોય કે તારૂં શરીર નિરોગી રહે ને તને સુખ મળે તે લખું સુકું ચાને સાદું સુતરૂં ખા, ને પીવામાં માત્ર નિર્મળ પાણે વાપર.
(૭૦૫) દયા ધર્મ કે મુળ હય, પાપ મુળ અભિમાન;
કબીર, દયા ન છેડીયે, જબ લગ ઘટીમે પ્રાન.
દયા એજ ધર્મને મૂળ પાયો છે. જે ધર્મમાં દયા નથી, તે ધર્મ છે જ નહિ, અને જે માણસમાં દયા ન હોય તે માણસ ધર્મિ કહેવાય જ નહિ; પાપનું મૂળ અભિમાન છે. જે એમ કહે કે હું મટે છું અથવા જનાવરને મારી ખાવાને મને હક છે, તે માણસ અભિમાની છે, અને તેથી જ તે પાપ કરે છે; માટે કબીરજી કહે છે કે જે તું ખરે સુખી થવા માંગતો હોય, તે
જ્યાં સુધી તારાં શરીરમાં પ્રાણ છે ત્યાંસુધી કદી પણ તું દયા છોડતો ના, યાને હંમેશાં બધાપર દયા રાખ, કે જેથી પરમેશ્વરની દયા તારા પર ઉતરે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
કબીર વાણું.
(૭૦૬). દયા સબહિ પ૨ કિજીયે, તું કર્યું નિર્ણય હેય
જાકી બુદ્ધિ બ્રહામે, સે કયું ખુની હેય? તું બધાપર દયા રાખ, શા માટે નિર્દય થાય છે? જેની બુદ્ધિ પરમાત્મામાં છે યાને પરમાત્મા માટે જેને પ્રેમ હોય તે કદી પણ ખુની થતો નથી.
(૭૦૭) પુન બરા ઉપકાર હય, સબકે ઉપર ભાખ
જીવ દયા ચિત્ત રાખીયે, બેદ પુરાણ શાખ. કઈ પણ જાતને ઉપકાર કરવો એ સારી વાત છે, પણ સર્વે પ્રકારના ઉપકાર કરતાં, જીવ દયાને ઉપકાર સર્વથી ઉત્તમ છે. મરતાને બચાવવું અને કોઈ પણ પ્રાણુને દુઃખ દેવું દેવાડવું નહિ એનાં જેવું પૂન્ય બીજું એકે નથી જે માટે, વેદ પુરાણ (બધાં ધર્મશાસ્ત્રો) સાહેદી પુરે છે, ત્યારે સર્વે ધર્મો શિખવે છે કે જીવ પર દયા રાખવી.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહંકાર વિષે.
(૭૦૮) કિયા કરાયા સબ ગયા. જબ સાચા અહંકાર કેટ કરમ લાગે રહે, એક અહંકારકી લાર.
જ્યારે માણસને અહંકાર આવે છે, અને પોતે ઘણે ભેટે છે એ “હુંપણને” ભાસ વધી જાય છે ત્યારે તેનું કીધેલું કારવેલું બધું ધુલ મળી જાય છે, કારણ અહંકાર એ બુરો છે, કે તેનાથી માણસ કરેડે પાપ કરે છે, અને પાપથી તેને નાશ થાય છે.
(૭૦૯) અહના ન આનિયે, જે હરિ સિંહાસન દે,
જે દિલ રાખે દિનતા, સાંઈ અપના કર લે. તેથી કબીર કહે છે કે, અગર પરમાત્મા રાજગાદી આપી તને રાજા બનાવે તેપણ તું કદી મગરૂર થતે ના, પણ જે તું નમનતાઈ રાખશે તે પરમાત્મા પણ તારો થઈ જશે, યાને પરમાત્મા તને પિતાને કરી લેશે.
(૭૧૦) લઘુતાઇએ પ્રભુતાઈ હય, પ્રભુતાઇસે પ્રભુ દૂર કિડી હે મિસરી ચુંગે, હાથી સિર ડારે પૂર. નમનતામાં જ મોટાઈ સમાયેલી છે, જ્યારે મોટાઈ દેખાડયાથી યાને “હું છું” એ ગર્વ રાખ્યાથી, માણસ પરમાત્માથી દુર થતું જાય છે. દાખલા તરીકે, કિડી જમીન પર હોવાથી તે ખાંડને ઉંચકી શકે છે, જ્યારે હાથી ઉંચો હોવાથી પિતાને માથે, ખાંડને બદલે ધુળજ નાંખ્યા કરે છે.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
કબીર વાણું.
(૭૧) બડિ બિપત બડાઈ હય, નાના કરમસે દૂર તારે સબ ન્યારે રહે, ગ્રહ ચંદ્ર આર સૂર.
બડાઈ કર્યાથી, માણસને ઘણું વેઠવું પડે છે, પણ નાના માણસને ચાને જે પિતા માટે બડાઈ રાખતો કે માંગતા નથી, તે ઘણી જાતનાં પાપ કરવાથી બચી જાય છે, તેથી તેને ઘણું ઓછું દુઃખ હોય છે. જેમ સૂર્ય અને ચંદ્રમાં જે મોટા છે તેઓ ઉપરજ ગ્રહણ આવે છે, પણ તારા જે નાના છે તેઓને ગ્રહણની કશી અસર થતી નથી, તેમ મોટા થવામાં ઘણું દુઃખ સમાયેલાં હોય છે.
(૭૧૨) કબીર! ગર્વ ને કિજીયે, રંક ન હાસયે કેય
અજહુ નાવ સામે હય, ના જાનુ કયા હેય.
એ કબીર ! તું અટુંકાર જરાએ કરતો ના, અને તારાથી જે ગરીબ દેખાય તેને હસી કહાડ ના, કારણ કે તારી હોડી પણ હજી સમુદ્રમાંજ છે, અને કિનારે ગઈ નથી, ત્યાં તું સહિસલામત પહોંચશે કે નહિ તે તું જાણતો નથી અર્થાત-આજે તું મટે દેખાય છે, પણ કાલે તું કેવો રહેશે તે કાંઈ તને ખબર છે ?
(૭૧૩) ઉંચા પી ના દિક, નિચેહિ કહે, નિચા હેય સે ભર પિયે ઉંચા માસા જાય. ઉચી જગ્યા પર પાણી રહી શકતું નથી, નિચે આવે છે ત્યારે જ તે ઠરીને રહી શકે છે; અને માણસ વાંકે વળે ત્યારે જ તે પાણી પી શકે છે, ઉભા રહેનાર તે પી શકતા નથી, પણ તરસે રહે છે તેમ, જે ગર્વ કરે છે તે નિચોજ પડે છે અને નમતાઈ રાખે છે તે જ સુખી થાય છે...
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહંકારથી માણસ નીચે પડે છે.
૨૧૯ (૭૧૪). ઉંચ કુલ જનમે કહાં, દેહિ ધરે અરયૂલ;
પાર પ્રહાકે ના ચઢે, બસ બિહેના ફૂલ, તારું શરીર હંમેશ ટકનારૂં નથી, ત્યારે તું શા માટે બડાઈ લે છે કે “હું ઉંચા કુળમાં જન્મયો છું” એમ તે વાસ પણ ઉંચે તાર જેવો વધી જાય છે, પણ વાંસને કાંઇ કુલ હતાં નથી, કે તેને પરમાત્માના પગ આગળ ચઢાવવામાં આવે, તેમ પોતાના કુળની ખાલી બડાઇ લેવાથી કાંઈ ઉંચું થવાતું નથી.
(૭૧૫) ઉંચા કુલ કડા કિજીયે, જે કરણી ઉંચ ન હોય?
કનક કલેશમે મન ભરા, રાંતિ નિદિયા સોય.
જે કરણી ઉંચી (નેક) ન હોય તે એવાં (અમસ્થાં) ઉંચા કુળને શું કરે? ગમે એવાં ઉંચાં ખાનદાનને છોકરો હોય, પણ જે મન પૈસા મેળવવાના કાવાદાવા કરવામાં રોકાયા કરે અને તેમ કરતાં, બીજા નેક માણસનું દિલ દુઃખ તે એવું ઉંચું કુળ શા ખપનું?
(૭૧૬) ઉંચા દેખ ન રાચિ, ઉંચા પેડ ખજુર; પંખી ન બેઠે છાંયડે ફલ લાગે પન દુર.
એવાં માત્ર નામનાં ઉંચા કુળ જેઈને રાજી થવું હોય તે, ખજુરનું ઝાડ પણ ઉંચું છે, પણ તેની ઉપર કઈ પંખી બેસી શક્યું નથી, અને તેનું ફળ ઘણું દૂર હોવાથી તે કેઈના હાથમાં આવતું નથી, તેથી કબીર કહે છે કે એવી બાહરની ઉંચ દેખાતી હાલત માટે મનમાં મધન નહિ થવું.
(૭૧૭). ઉચે કુલકે કારને, ખાંશ બડા અહંકાર, રામ ભજન હિરદે નહિ, જા સબ પરિવાર
“હું ઉચા કુળને છું” એમ વાંસને પણ ઘણે અહંકાર થાય છે, પણ વાંસને માટે કહે છે કે તેમાં અગ્નિ તત્વ વધારે છે, તેથી ઘણુક વખતે વાસે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
કબીર વાણી. વાંસ ઘસાવાથી અગ્નિ પ્રગટ થઇ આખાં જંગલનાં જંગલ બાળી નાખે છે, અને પોતે પણ સાથે બળી મરે છે, જેથી “પતાનાં કુટુંબ પરિવાર બાળ્યાં” એવું તેને માટે કહેવાય છે, એજ રીતે જે માણસ પોતાનાં ઉંચા કુળ માટે અભિમાન દેખાડ્યા કરે પણ કરણું ઉંચી ન કરે તે પોતે દુઃખી થઈ આખાં કુટુંબને પાયમાલ કરે છે.
(૭૧૮) કબીર! તહાં ન જાઈયે, જહાં કુલકે હેત;
સાધુપને જાને નહિ, નામ આપકે લેત.
એ કબીર! જે માણસ પોતાનાં કુળ માટે ખાલી બડાઈ માર્યા કરે અને વારંવાર પોતાનાં વડીલનું નામ લઇ પોતાની મોટા દેખાડયા કરે કે
હું ફલાણ ખાનદાનને દિકરો છું.” પણ જે પિતાની કરણી નેક કરતો નથી, તે માણસ પાસે તું જ ને.
(૭૧૯) બડે બડાઈ ન કરે, બડા ન બેલે બેલ; હિરા મુખસે ના કહે, લાખ હમારા એલ. હિરે અમૂલ્ય હોવા છતાં, પોતાની કીંમત લાખ રૂપિયા છે એવું મોડેથી કહેતું નથી તેમ, (જ્ઞાની) પુરૂષ પોતાની મોટાઈની ડીંગ હેડેથી કદી મારતા નથી અને પોતા માટે જરાએ અભિમાન ધરાવતા નથી.
(૭૨૦) ના મુંજ છાઈ ન છાપરી, ના મુજ ઘર ન ગામ;
જે કઈ પુછે કે હય? ના મુજ જાત ને ઠામ. કબીર કહે છે કે મારી તે નાની ઝુપડી પણ નથી અને ઘરે નથી અને નથી મારું પોતાનું ગામ; મને કઈ પુછે કે “તું કોણ છે?” તે મારે જવાબ એ કે, મારી તો જાત પણ નથી ને મારું કંઇ ઘરબાર પણ નથી, પણ હું તો પરમાત્માને ભક્ત છું. સારાંશ કે દુન્યામાં કઈ પણ વસ્તુ આપણી છેજ નહિ, ત્યારે અમસ્થી બડાઈ શા માટે કરવી?
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યાં “હું પણું” નહિ ત્યાં પરમાત્મા હોય.
૨૨૧
(૭૨૧) મેરા મુજને કછુ નહિ, જો કછુ હોય તે તેરા
તેરા તુજ સેપતે, કયા લગેગા મેરા?
મારૂં (જેવું) તે કાંઈ છે જ નહિ, જે પણ છે તે તારૂં (પરમાત્માનું) છે, અને તે બધું તેને હવાલે કરવાનું, એટલે બાકી રહ્યું છું કે તે આપણું કહેવાય?
(૭૨૨) છોડે જબ અભિમાનકે, સુખી ભયા સબ જીવ ભાવે કઈ કછુ કહે, મેરે હૃદય નિજ પિવ.
પેલું તો મારું છે, આ વસ્તુઓને ધણુ હું છું એવું એવું (હર તરેહનું) અભિમાન જ્યારે છોડે, ત્યારે જ તે જીવ ખરે સુખી થાય છે, અને એ રીતે જે નમ્ર થાય છે, તેના હૈયામાં પરમાત્મા વાસ કરે છે, પણ નમ્ર થવાથી, કબીર કહે છે કે જે કઈ તારી મશકરી કરે તો તારે તેની ચિંતા કરવી નહિ, કારણ આપણું હૈયામાં ઈશ્વર હોય તો પછી આપણે બીજા કેઈની શી પરવાહ છે?
(૭૨૩) તિમ્મર ગયા રવિ દેખતે, કુબુદ્ધિ ગઈ ગુરૂ જ્ઞાન,
સુબુદ્ધિ ગઈ કછુ લોભસે, ભકિત ગઈ અભિમાન. સૂર્ય ઉગવાથી જેમ અંધારૂં જતું રહે છે તેમ ગુરૂએ આપેલાં જ્ઞાનથી માણસની દુષ્ટ મતિ દુર થાય છે; લેભથી જેમ માણસની સદ્ બુધ્ધિ નાશ પામે છે તેમ અભિમાન કરવાથી પરમાત્મા તફની ભક્તિ જતી રહે છે, અને
જ્યાં પિતાનેજ વિચાર રહે એટલે કે “મને સુખ મળે, મને સારું થાય, હું એાટે થાઉં એ પ્રકારના હું પણુના ખ્યાલો મનમાં રહે ત્યાં પરમાત્માને વિચાર કેમ સમાય?
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
કબીર વાણી.
(૨૪) આપે સબહિ જાય, યિા કરાયા સાય;
આપ તજે હરિને ભજે, લાખામે બિરલા કેય. “હું હું” કર્યાથી યાને અભિમાન દેખાડયા કીધાથી માણસનાં કીધેલાં કારવેલાં (સારાં કાર્યો) સર્વે ફેકટમાં જાય છે, પણ કબીર કહે છે કે એ પિતાને વિચાર છોડવાવાળો, અને માત્ર પરમાત્માને જ ભજવાવાળો માણસ, તે લાખમાં એકાદજ કોઈ વિરલ હોય છે.
(૭૨૫) ભરમ ગયા તબ જાનિયે અચરજ લાગે ન કોય;
એ લિલા હય રામકી, નિરખે આપા બેય. માણસના વેહ અને (ખોટા) ભ્રમે ત્યારેજ ગયેલા કહેવાય કે જ્યારે તેને કોઈપણ વાવની અજાયબી લાગે નહિ, પણ એ ત્યારે થઈ શકે કે જ્યારે માણસ પોતાનું હુંપણું છોડે, ત્યારે જ તે જોઈ શકે, કે આ બધું (જગત) જે છે તે પરમાત્માની જ લીલા છે, યાને સર્વેમાં પરમાત્માજ સમાયેલા છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાદવિવાદ વિષે.
(૭૨૬) વાદવિવાદ નહિ કર, કર નીત એક બિચાર રામ સમર ચિત લાયકે, સબ કનિમેં સાર.
વાદવિવાદ ચાને તકરાર કરવાનું તું મુકી દે, ને હર વખતે એવો વિચાર કર્યા કર, કે એ પરમાત્મા, મારૂં ધ્યાન તારી ઉપરજ રાખું, તારી સેવા કરતો રહે અને સત્યના માર્ગે ચાલ્યા કરૂં કારણ કે એક કરણીમાં સર્વે સાર છે.
(૭ર૭) બેલત હિબિષ વાદ હથ, પુછત હિ હય વાદ;
એસે મનમે સમજ કર, ચુપ રહે સે સાધ.
અમથું બેલવાથી ઝેહેરી તકરાર થઈ પડે છે, ને પુછતાં પુછતાં પણ તકરાર ઉભી થાય છે એ વાત, જેઓ મનમાં સમજે છે તેઓ મુંગાંજ બેસી રહે છે, અને કદીપણ તકરાર કરતા નથી, અને તેઓ સાધુપુરુષે કહેવાય છે.
(૭૨૮) વાદ કરે સે જનિયે, નિવારેક વહ કામ,
સંત કુરસદ કહાં પાવે, સુમરન કરતાં રામ? ફેક્ટની તકરાર કરવી, એ કામ નવરા માણસનુ છે; સાધુપુરૂષોને પરમાત્માનું સ્મરણ કરતાં, વખતજ ક્યાં મળે છે કે તેઓ તકરાર કરવા બેસે?
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
કબીર વાણું.
(૭૨૯) કહેત કે કહે જાને રે, ગુરૂકી શિખ તું લેય;
સાકુંથ એક સ્થાનકે, ફેર જવાબ ન દેય. ગુરૂની શિખામણ એવી છે કે, તારી સાથે કોઈ તકરાર કરવા બેસે, અથવા તને ગાળ પણ દિયે, તેને તેમ કરવા દે, પણ કઈક ભસતા કુતરા મિસાલ આંગપર તકરાર કરવા આવે તેની સાથે તું સામસામી તકરાર કરવા બેસતે નહિ.
(૭૩૦) આવત ગાીિ એક હય, ઉલટ હેય અનેક; કહે કબીર ના ઉલટીયે, વાહિ એકકી એક
તને તે એક ગાળ આપે, અને તું પાછી વળતી ગાળ તેને દિયે, તે તેમાં વાત વધી જાય, માટે તારે પાછો ઉત્તર આપવોજ નહિ. જેથી ગાળ તેનેજ લાગશે.
(૭૩૧) ગારીહિ ઉપજે, કલેશ કષ્ટ એર થિ હારી ચલે સાધવાં, લાગિ મરે સે નિચ.
ગાળાગાળી કરવાથી કજીયે કંકાશ વધે છે અને માણસને દુઃખ અને દલગીરી ઉપજે છે, માટે જે કઈ ગાળાગાળી કરવાથી હારી જાય ત્યારે નહિ કરે તે માણસ સાધુપુરૂષ કહેવાય, અને તેને દુઃખ આવતું નથી, પણ જે કઈ જરાજરામાં ઉતરી પડે, તે માણસ હલકે કહેવાય અને તેને દુઃખ આવ્યા કરવાનું.
(૭૩૨) ગારી મેટા જ્ઞાન હય, જે રેચક ઉરમેં જ;
કેરી સવારે કામ, બેરી ઉલટા પાય પ. ગાળ ગળાચ યાને બેટી તકરારે કરવી એમાં કેટલે ગેરલાભ છે એ વિષે જેને જ્ઞાન થયું છે, તે માણસ એવી રીતે કામ ચલાવે છે કે તેનાં (કરેડ) કામ સફળ થાય છે, અને તેને વેરી સામે તેને પગે પડતે આવે છે.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાદવિવાદ (તકરાર કરવાનું) છોડી દે.
૨૨૫
(૭૩૩) બહેતેકે બહે જાને રે, મત પકડાવો ઠેર;
સમજાયા સમજે નહિ, દે ધક્કા દે આર.
જે માણસ હઠીલો હોય અને અમુક (આડે) માર્ગે જયા કરતો હોય, તેને સીધો બનાવવાની કેશશ કરતો ના, કારણ કે જેમાં તેને સમજાવીશું તેમ તેમ તે ઉલટે વધુ આડે ફાટશે, માટે તેને તેના રસ્તે જવા દે.
(૭૩૪). બહેકે મત બહેન દે, ચહી પકડ ઠેર; કહ્યું સુનિયે માને નહિ, શબ્દ કહે કે એર.
જે આડે માર્ગે જતો હોય તેને ખરે માર્ગ દેખાડવાની કેશેશ કરજે અને એકવારનું કહેલું નહિ માન્યું તે બીજીવાર તેને (બીજી રીતે) સમજાવવાની કેશશ કરવી.
(૭૩૫) અતી હઠ મત કર, હઠે આત ન હોય;
પું ક્યું ભીંજે કામરી, હું હું મારી હેય. કઈ સાથે પણ ઘણું હઠ કરવી નહિ, કારણ કે તકરાર કરવામાં કાંઈ ફાયદો થતો નથી; ધાબળી (ગરમ કપડાં) જેમ જેમ પાણીમાં ભીંજાય તેમ તેમ, વધુ ભારી થતી જાય છે, તેમ, હઠિલા માણસ જોડે તકરાર કરવાથી તેની હઠ વધતી જાય છે, અને તે વધુ તકરાર કરે છે.
(૭૩૬) સબસે હિલીયે, સબસે મિલે, સબકા લિજીયે નામ; હાજી! હાજી! સબસે કહિયે, બસીયે અપને ઠામ.
સર્વે સાથે હળી મળીને રહેવું, સર્વેનું નામ સાથે લેવું અને સર્વેને “હાજી હાજી” કહેવું, પણ આપણને જેમ ઠીક લાગે તેમ ચાલવું–અર્થાત; કેઈ સાથે પણ તરછોડ કે તકરાર કરવી નહીં, પણ સર્વની સાથે મિઠાશ અને
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
kr
પણ
નરમાશથી વર્તવુ', તેનુ ખેલેલું આપણને પસંદ ન પડે તાપણ તેમને કડવા સખુને કહેવા નહિ, પણ “તમારૂ મત તમેાને મુબારક” એમ કહી મિઠાશથી જવાબ આપવા, અને આપણને જે વાજબી લાગે તેમ કરવુ’, તેને ખાટા પાડવાને ચત્ન ન કરવા.
૨૨૬
(૭૩૭)
અતિ ભલા નહિ મેલનાં, અતિ ભલા નહિ ગ્રૂપ; અતિ ભલા નહિ ખરસનાં, અતિ ભલા નહિ ધૂપ.
જેમ, ઘણા વરસાદ પડે તે સારૂ નથી, અને ઘણા તડકા પડે તે પણ સારૂ નથી તેમ, ધણું ખેલવું યાને મેહેડાંનેા પટપટારો ર્યાં કરવા તે પણ સારે। નથી, તેમજ વળી તદ્દન ચુપકીદી રાખવી યાને જ્યાં ખેાલવા ઘટતુ હાય ત્યાં નહિ ખેાલવું એ પણ સારૂ' નથી.
(૭૩૮ )
વાદવિવાદ મત કર, કર નિત અપના કામ; ગુરૂ ચરણે ચિત લાયકે, ભજ લે કેવળ રામ.
કબીર કહે છે કે તકરાર કરવાનું છેાડી દઇ તારૂં પેાતાનું કાર્ય નિત્ય
કરતા રહે અને તારૂ ધ્યાન ગુરૂનાં ચરણ આગળ ધરી, પરમાત્માનું સ્તવન કરિયા કર, યાને તેની ભિકતમાં રાકાચલા રહે.
(૭૩૯)
ઝગા નિત્ય ખરાઇયે, જીંગા ભૂરી અલાય; દુઃખ ઉપજે ચિંતા હે, ઝગરામે ઘર જાય.
તુ હંમેશાં કયા દુર કરજે, કારણ કે ઝગડા એ મેાટી ખળા છે, તેથી માણસને દુઃખ ઉપજી ચિંતા વધે છે, અને સેવટે તેનું ધર પણ નાશ પામે છે, ચાને તેની માલ મિલકત વગેરે નાશ થાય છે, એટલુંજ નહિ પણ પે તે પણ જીવથી જાય છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
'.
'
G
:
નિંદા-કપટ વિષે.
(૭૪૦) કપટી મિત્ર ન કીજીયે, પટ પેક બુધ લેતા આગે રહા દીખાયકે, પિ છે ધક્કા દેત.
wટી માણસ હોય તેને મિત્ર કરતે ના, કારણ કે તે તારાં પેટમાં ભરાઇને તારો બધો ભરમ લેશે, અને તારાં મહિડાં ઉપર મિઠે થઈ તારી પીઠ પાછળ નિંદા કરી તને નુકસાન કરશે.
(૭૪૧) કપટીકે મન કપટ બસે, સાધકે મન રામ, ગંડુ લોક તે ભાગ ચલે, સુરાકે સંગ્રામ.
કપટી પુરૂષનાં મનમાં હંમેશાં વેરભાવ હોય છે, જ્યારે સાધુ ચાને નેક પુરૂષનાં મનમાં પરમાત્માની જ વાતે ચાલ્યા કરે છે; એવા નેક પુરૂષની સામે હિચકારા કપટી માણસો ઉભાં રહી શકતાં નથી, પણ ત્યાંથી તેઓ નાસતા ફરે છે.
(૭૪૨) નિદા હમારી જે કરે, મિત્ર હમારે સાય
બિન સાબુ બિન પાનીએં, એલ હમારા ધેય. કબીર કહે છે કે જે મારી નિંદા કરે તેને હું મારો મિત્રજ લેખું છું, કારણ કે તે વગર સાબુ અને વગર પાણએ મારે મેલ ધુવે છે ત્યારે મારાં પાપને જોનારે છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
કખીર વાણી.
(૭૪૩ )
કાસી તરે કાંધી તિરે, લેાલીકી ગત હોય; સલીલ ભગત સંસારમે, તિરા શકે ન કાય.
કામી યાને સ્ત્રિનાં છંડમાં પડેલા પુરૂષ, ક્રેાધી ચાને ગુસ્સાવાળા અને લેબી માણસ, એ અવગુણા ધરાવનાર પુરૂષા કાઇક વાર તરી જશે. પણ નિદાખાર પુરૂષ તે આ સંસારમાંથી કદી તરી શકતા નથી અને કદી પણ સુખ પામતા નથી. કબીરનુ કહેવું છે કે નિંદા સ`થી જખુન યાપ છે.
(૭૪૪) ફાહુકા ન નિ દીયે, સબકો કહિયે સંત; ફરની અપનીસે' તિરે, મિલ ભજીએ ભગવંત.
કાઇની પણ નિંદા કરવી નહિ. સની ખુબી પિછાણી તે ભલા છે એમ કહેતા રહે, કારણ સર્વ પેાતાની કરણીથીજ તરશે, માટે તું સની સાથે હળી મળીને રહે અને પરમાત્માનું ભજન કર્યાં કર.
(૭૪૫ )
આપનકા ન સહરાઇએ, એર ન નિદીયે કાય; અહુ લાંબા ફાલ હયે, ના ળનુ કયા હાય.
તું પાતા માટે માટી મેાટી વાત કરવાનુ છેાડી દે, અને બીજાઓની નિદા ના કર; કારણ કે હજી તેા ઘણા લાંબા વખત લેવે છે, અને કાલે શું થશે તે આપણે જાણતા નથી.
અર્થાત-‘અમુક તા આવા છે, પેલા તા આમ કહે છે,' એમ બીજાઓની નિદા કરી, પોતે કેવેાક સમજી અને વિદ્વાન હેાય તેમ પેાતાની તારીફ કરવી, ચા ખીન્નની ખાડ ખાંપણ કહાડયા કરી, પેાતાના અવગુણે ભુલી જવા એ પણ નિંદાજ છે. એથી કખીર કહે છે કે તું કોઇપણ વિષે ખુરૂ' ખેલવાનુ` મુકી દે.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિંદા કપટ વિષે.
(૭૪૬)
ૐ'ચનકો તજવા સેહેલ, સેહેલ હય ત્રીયાકા નેહ; નિદા ખેલ ત્યાગવા, અરે કઠીણુ હ્રય ચૈહુ.
સેાનાને લેાભ લાગ્યા હેાય તે છેડવાનુ કામ સેહેલું છે, સ્ત્રીને નાદ લાગ્યા હોય તે પણ છેડવું સહેલ છે, પણ નિંદા કરવાની ટેવ પડી હોય તે છેડવી બહુ મુશ્કેલ છે, કારણ નિંદા સ થી બુરી છે.
(૭૪૭)
અંતર તરની જીલ્યા રસ, નૈનાં ઉપના નેહરુ તાકી અંગત રામજી, સ્વપનેહિ મત દેય.
૨૨૯
બહેરથી મેહેાડાંને મિઠાશ અને આંખાના ખાટા ચમકારા કરી, હું મિત્ર છું એવુ' દેખાડે, પણ જેનાં ભિત્તરમાં (કપટની) કાતર રહેલી હેય, તેવા પુરૂષની સંગત, એ પરમાત્મા, તું મને સ્વપ્નામાં પણ ના આપતા.
(૭૪૮)
હિરદે કતરની જીલ્યા રસ, સુખ એલનકા રંગ; આગે ભલા પિ સુરા, તાકા તયે સંગ.
જેનાં હૈયામાં (કપટની) કાતર હાય, પણ બાહેરથી મેહાડાંએ મિઠું મિઠું લે, અને જે મેહડાંપર આપણી તારીફ કરી પીઠ પાછળ જીરૂં લે, તેવા માણસની સ`ગત છેાડી દેવી અને તેની દોસ્તી કરવી નહિ.
(૭૪૯)
નેહરુ
જાન ખુજી સાચકુ, કરે જુઠો કાઇ ઉસકી સંગત રામજી, માહે કહ્યુ ન દે.
જાણી જોઇને, સારાં માણસની સાથે, જે જીડી દોસ્તી કરે, અથવા જાણી મુજીને જે સાચાનું જીઠું' કરે, તેવા માણસની દે।સ્તી પરમાત્મા કોઇને નહિ દેખડાવે.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
કશ્મીર વાણી.
(૭૫૦)
જુટાકા જુટા મિલે, અધિકા મઢે સ્નેહ; જુઠેકા સાચા મિલે, તાહિ તુટે નેહ. ગપીદાસને ગપીદાસ મળે ત્યારેજ તેની દોસ્તી વધુ મજબુત થતી જાય છે, કપટી, અને નિંદાખારને તેવા નિ દામાજ માણસા ભાવે છે; પણ જ્યારે એક જીડા ને ખીજો માણસ સાચા હેાય ત્યાં ફાટફુટ થાય છે, અને તેઓ મિત્ર તરીકે નીલી શકતા નથી.
૨૩૦
(૭૧૧ )
કપટી કદી ન આધરે, સા સાધનકા સંગ; સુજ પખાલે ગંગમે, યુ ભજે તું રંગ.
કપટી માણસ, ગમે એવા ભલાં માણસ સાથે બેસે, પણ તેનામાં કપટ ભરેલું હેાવાથી, કદી પણ તે સુધરવાનેા નથી, કારણ ગરમ ધાબળીને જેમ જેમ પાણીમાં લીજન્યે તેમ તેમ તે ભારી ને ભારી થાય છે તેમ જેનાં હૈયાંમાં કપટ હાય છે તે માણસ, ખીન્ન ભલાં માણસાની ભલાઇ જોઇને, વધુ ટી બને છે.
(૭૧૨ )
કબીર! યહાં તા રામ હય, નંદવેકે કછુ નાહિ; કિસ ધ ગાવિંદ સેવિયે, રામ અસે સખ માંહિ.
આ કખીર! હયાં તા પરમાત્મા છે, અને નિંદા કરવાનું કાંઇ છેજ નહિ; સની અંદર પરમાત્મા રહેલા છે માટે કોઇ પણ રીતે પરમાત્માની ખુખી ગાયા કરે..
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારી વિષે.
(૭૫૩) નારી દિસા ન દેખી, દેખ ન કિજે દેર
દેખતેહિ બિન ચઢે, મન ગ્યાએ કછુ એર.
મારૂં (કબીરનું) કહેવું એ છે કે, જે તરફ સ્ત્રી હોય તે તરફ તારી નજર ફેરવતે ના, અને તેને જોઈ (અથવા જેવા માટે) દેડા-દોડી કરતો ના, કારણ કે, સ્ત્રીને લેવાથી મરદને ઝેર ચડે છે, અને તેનાં મનમાં તરેહવાર (બુરા) વિચાર આવે છે.
(૭૫૪) નારી કાલી ઉજલી, નેક વિમાસી જોય; સબહિ ડારે , નિચ લિયે સબ કેય.
સ્ત્રી કાળી હોય યા ઉજલી હોય, પણ જો તું સારી રીતે યાને ઉંડાણથી વિચાર કરી દેશે તે, તને માલમ પડશે કે, કાળી ચા ગેરી બધી, એકજ સરખી રીતે, મરદને ફદામાં ઉતારે છે, ને તેનું સર્વસ્વ નિચવી લે છે.
(૭૫૫) નારી સતી નેહ, બુદ્ધિ વિવેક સબ હરે; કાય ગુમાવે દેહ, કારજ કેઇ ના સરે.
મરદની નજર, બુદ્ધિ અને મર્યાદા સર્વ સ્ત્રિ હરી લિયે છે, તેથી કબીર કહે છે કે તું તેનાં (સ્ત્રીનાં) લંપટમાં પડી તારી દેહ કાં ગુમાવે છે, કારણ કે તેથી તારું કાંઈ પણ સફળ થવાનું નથી.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ર
કબીર વાણી.
(૭૫૬) નાશ ગુમાવે તિન સુખ, જે નર પાસ હોય;
ભકિત મુકિત નિજ જ્ઞાનમેં; પેઠ શકે ન કાય. મરદની પાસે સ્ત્રી રહેવાથી, મરદનાં ત્રણ (ઉત્તમ) સુખ જતાં રહે છે; જે સ્ત્રીની પાસે જ રહ્યા કરે છે તેનાથી પરમાત્માની ભક્તિ થઈ શકતી નથી, અને મુક્તિ મળવાને જે ખરો જ્ઞાન–માર્ગ છે તેમાં તેનાથી દાખલ થઇ શકાતું નથી.
(૭૫૭). બિષય પ્યારી પ્રિતડી, જબ હરિ અંતર નાહિ, જબ હરિ અંતરએ બસેં, તબ બિષયસે પ્રીત નાંહિ.
જ્યારે માણસના દિલમાં પરમાત્મા હતો નથી ત્યારે તેનું મન ઇઢિઓનાં ભેગ ભેગવવા ઉપર જયા કરે છે, પણ જ્યારે અંતરમાં પરમાત્મા વિસ્ત થયે, કે તે માણસનું મન (ઇંદ્રિઓના) વિષય ઉપર લાગતું નથી.
(૭૫૮) કબીર! પર નારી ઝેરી છુરી, મત કેઈ લાવે અંગ; રાવનકે દસ શીર ગયે, પર નારીકે રાંગ.
એ કબીર! પારકી સ્ત્રી એક છરી સમાન છે, માટે તેને તું તારાં આગ સાથે લગાડતો ના, કારણ કે રાવન જેવાનાં દશે માથાં પારકી સ્ત્રીને માટે કપાઈ ગયાં તો તારી શી બિશાદ કે તું બચી જાય ?
(૭૫૯) પરનારી પ્રત્યક્ષ છુરી, જાણે બિરલા કેય; નાહિન પેટમેં મારીયે, ગર સોને કી હેય.
પારકી સ્ત્રી એક દેખઇતી છરીજ છે, એવું જે કઈ વીરલે પુરૂષ છે તે સમજે છે, તે છરી સેનાની હોય તો પણ કદી તે પિતાનાં પેટમાં ભારતે નથી, કારણ કે છરી મારી તો પેટ કપાઈ જ જાય.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
નારી વિષે.
(૭૬૦), પરનારી રાતા કિર, ચેરી બંદ તે ખાય; દિવસ ચાર સર ફિરે, અંત સમૂલ જાય.
જે પરસ્ત્રીના નાદમાં પડે છે, તેને ચોરી છુપઇથી રહેવું પડે છે, અને કદાચ ચાર દિવસ અઘટિત મજાહ ભગવે પણ અંતે તેને સમૂળગે નાશ થાય છે.
(૭૬૧). પર નારીકે રાચન, જસી લસનકી ખાન;
ખુને પંડી ખાઇયે, પ્રગટ હેય નિદાન. પરસ્ત્રીનાં નાદમાં પડવું ને લસન ખાવી બરાબર છે, કારણ ખુણેમાં બેસી ખાવા છતાં પણ લસનને વાસ છુપ રહેતો નથી અને પ્રગટજ થઈ આવે છે તેમ, પરસ્ત્રીનાં વિષયમાં જે પુરૂષ પડયે હોય તે ગમે એ છુપાઈને રહે તે છતાં પરખાઈ આવે છે.
(૭૬૨). એક કનક શરૂ કામીની, શિખ્યા ફાળકે પાય; દેખતહિ બિન ચઢે, ખાયે સે મર જાય.
પૈસે અને સ્ત્રી, એ બે વિષયની પુડે જે જાય છે તે, ઝેહરી ફળ જ મેળવે છે, કારણ કે તે ફળને જોતાંજ માણસને ઝેહેર ચહડે છે અને તે ખાધાથી માણસ મરણ પામે છે ત્યારે તેને નાશ થાય છે.
(૭૬૩) નારી મદન તલાવડી, ભવસાગરકી પાલ;
નરે મછા કે કારને, વાત માંડી જાલ..
નામ (જાતી) તે પ્યારની તલાવડી છે કે જે આ ભવસાગરની પાળ કહેવાય છે અને તે ઉપર ઉભી રહીને, નર માછલાં માટે જાળ નાખી તેઓને જીવતાં પકડી લે છે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
કબીર વાણી. અર્થાતસ્ત્રી તરફ જે ખેંચાયા કરે છે તે માણસ આ દુનિયાની માયામાં ફસી પડે છે, જેમાંથી બાહેર નિકળવું બહુ મુશ્કેલ થઈ પડે છે.
(૭૬૪) કામી અમૃત ન ભાવહિ, શિખ્યા લિની શેધ,
જનમ ગમાયે ખાધમે, ભાવે હું પરમોધ. ઇન્દ્રિઓના વિષય ઉપરજ જેનું મન જયા કરે છે તેને નરું અમૃત ગમતું નથી, પણ તે તે તરેહવાર વિષનેજ શેધ ફરે છે અને ગમે તેમ કરી, તેઓને ભેગવ ભેગવ કરવા માંગે છે, અને એમ કરી પિતાને જન્મ તેમાં બરબાદ કરે છે.
(૭૬૫) કામી લજ્યા ન કરે, મન માને મેં લાડ; નિંદ ન માંગે સાકરે, ભૂખ ન માગે રવાદ.
જેને ઉંઘ આવતી હોય તેને, ઓશીકાંની ગરજ હતી નથી, અને જેને ભુખ લાગી હોય તે ભેજનો સ્વાદ જેતે નથી તેમ, સ્ત્રીના અંડમાં પડેલો પુરૂષ, મર્યાદાની કાંઇ દરકાર કરતા નથી, પણ મન ભાવે તેમ લાડ કર્યો જાય છે અને ભાવે તેમ લાજ વિનાને રહે છે.
(૭૬૬) કામ જહાં તહાં રામ નહિ, રામ તહાં નહિ કામ; દેને એક જ ક્યું રહે, કામ રામ એક ઠામ. જેનાં મનમાં કામ વાસના (ભાગ ભગવાને) જ ખ્યાલ રહેતા હોય, ત્યાં પરમાત્માને વાસે હેત નથી, કારણ કે જેમ એક જગ્યામાં બે વસ્તુ એકી વેળા રહી શક્તી નથી તેમ કામ અને રામ (વિષયવાસના અને પરમાત્મા) સાથે રહી શકે નહિ. કારણ બને પરસપર વિરૂદ્ધ છે, જ્યારે, કામની સંપૂર્ણ ગેરહાજરી હોય ત્યારે જ સ્વર્ગને માર્ગ પરમાત્મા દેખાડી શકે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરનારીની સંગતથી થતા ગેરફાયદા.
૨૫
ર૩૫
(૭૬૭) ભકિત બિગાડી મિયાં, ઈદ્ધિ કેરે સ્વાદ
જનમ ગમાયા ખાધ, હિરા ખેયા હાથ. ઇઢિઓની મોજ મજાહમાં પડવાથી, પરમાત્મા તરફની માણસની ભક્તિ જતી રહે છે, તેથી તે પિતાને જન્મ તેમાંજ ગુમાવે છે, અને ખરે હિરે (પરમાત્માને) હાથમાંથી ખેહી બેસે છે.
(૭૬૮) કબીર! મન મરતક ભયા, ઇદ્ધિ અને હાથ;
તેય કબૂ ને કિજીયે, કનક કામની સાથ. માટે એ કબીર! તારું મન મરી ગયું હોય, અને તારી ઇદ્રિ તારા હાથમાં રહેલી હોય, ચાને મન અને ઇદ્રિએ તું કબજામાં રાખી શકતો હોય, તોપણ તું સ્ત્રી અને પૈસા સાથે દિલ લગાડીશ નહિ કારણ એ મહા માયારૂપી વસ્તુ છે, જેથી માણસનું મન તુરત ફરી જાય છે, અને તેમાં તેઓ વીંટળાઈ જાય છે.
(૭૬૯) જહાં જલાઇ સુંદરી, તુ મત જાય કબીર;
ભસમી હે કર લાગસી, સેના સમા શરીર. માટે એ કબીર ! જ્યાં સુંદરી (સ્ત્રી) હોય ત્યાં તું કદી જાત ને યાને સ્ત્રીના છંદમાં તું પડતો ના, કારણ કે તેનું શરીર સનાં જેવું તને દેખાય તોપણ તે અગ્રીની માફક (બાળી) ભસ્મ કરી નાખશે.
(૭૭૦) નારી તે હમહિ કરી, જાના નહિ બિચાર,
જબ જાની તબ પર હરી, નારી બડે બિકાર. કબીર કહે છે કે સ્ત્રી તે મેં પણ કીધી, અને તે વેળાએ મેં વિચાર કર્યો હતો નહિ, પણ જ્યારે મેં વિચારીને જોયું ત્યારે જ જાણ્યું કે નારી તે
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
કબીર વાણી. પારકું ધન છે આપણું નથી, અને તે (નારી) પાસે રહેવાથી મરદને ઘણું વિચારે (જુસ્સાઓ) ઉપજે છે.
(૭૭૧). જેસા પ્રેમ પર નારીઓં, ઐસા હસે હેય;
સાંઈયાં કે દરબારમે, પલા ન પકડે કેય. જેવો પ્રેમ એક મરદ પારકી સ્ત્રી માટે રાખે છે, તે પ્રેમ જે તે પરમાત્મા માટે રાખે, તે તે પરમાત્માની દરબારમાં એવો સડસડાટ પહોંચી જાય, કે તેને કોઈ પણ અટકાવી શકે નહિ. .
(૭૭૨) કામકા ગુરૂ કામીની, લેમિક ગુરૂ દામ કબીરકા ગુરૂ સંત હય, સંતનકા ગુરૂ રામ. સ્ત્રીનાં છંદમાં પડેલા પુરૂષને ગુરૂ સ્ત્રી છે, લેબી માણસને ગુરૂ પિસા છે, પણ કબીર કહે છે કે મારે ગુરૂ તે સંત પુરૂષ છે અને સંત પુરૂષોને ગુરૂ પરમાત્મા છે. અર્થાત-જેનું જે પર દિલ લાગે છે તે તેને ગુરૂ થઈ લાગે છે, માટે પરમાત્માપર દિલ લગાડે તે પરમાત્મા તેને ગુરૂ થાય અને તે આ ભવસાગરની પેલે પાર પુગી જાય.
(૭૭૩) નારી નરક ન જાનાહિ, સબ સંતનકી ખાન,
જામે હરિજન ઉપજે, સેહિ રતનાગરકી ખાન. સ્ત્રી (જાત) નક સમાન છે એવું તું સમજતે ના, પણ તે (સ્ત્રી) તે બધા સંત પુરૂષથી ભરેલી એક ખાણ છે, કે જેમાંથી હરીજને જેવા નર પેદા થાય છે તે રત્નાગરની (ઘણીજ અમૂલ્ય) ખાણ છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માની નજરથી જોતાં નર કે નારી જેવું કાંઈ નથી.
૨૩૭
(૭૭૪) નારી પુરૂષ કેઈ નહિ, સુન ગત ગુરૂકી શિખ બિષય ફલ બહેત અને પ હય, મત કઈ દેખે ચિખ.
ગુરૂ પાસે તું શિખે અને તે જ્ઞાનની નજરે તું જાય તે માલમ પડે કે નારી ચા પુરૂષ જેવું (ખરેખરૂં) કાંઇ પણ નથી, માત્ર તેમાં રહેલો વિષય જ છે, કે જેનાં ફળ અતી બેસ્વાદ યાને ખોટાં છે, માટે મારૂં કબીરનું કહેવું એ છે કે તેમાં તારું દિલ ના લગાડી રાખ.
(૭૭૫) માંસ માંસ સબ એક હય, કયા હરની કયા ગાય, નાર નાર સબ એક હય, ક્યા મેહેરી ક્યા માય.
જેમ હરણ કે ગાય એ સર્વનું માંસ એક સરખું જ છે તેમ દરેક નાર પછી તે માતા હોય કે સ્ત્રી હોય તે બધાં સરખાં જ છે. માત્ર બાહેરના દેખાવથી માણસ ભુલાય છે, અને કહે છે કે અમુક નાર ખુબસુરત છે અને અમુક બસુરત છે. પણ અંતરમાં તે સર્વ એકજ છે.
(૭૭૬) જો મન સમજે જ્ઞાનમે, તે જ્ઞાન હેય સહાય તે ફિર તોકું ના રૂચે, જાકુ તું કહે માય.
જે તારૂં મન જ્ઞાનમાં સમજીને બેસી જાય છે તે જ્ઞાન તારી મદદ આવે અને ત્યારે
(૭૭૭) પહેલે માં ખસમ ભયા; પિ છે ભયા હય પૂત
અંતર ગત સમજકે, છોડ ચલે સબ ધુત. પહેલ્લાં માને ધણું થયું, તે પછી તેને દીકરો થયે, પણ એ બધા બાહરના દેખાવની અંદર ખરૂં તત્વ શું છે, તે જે સમજે છે, તે બધા
જૈઉપલું પદ બહુ ગુહ્ય અર્થ ધરાવે છે જે સાધારણ રીતે સમજાવી શકતું નથી.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
કબીર વાણી.
બહેરના ફેરફારો ઉપર લક્ષ આપતું નથી, પણ તેમાં રહેલાં વિષને છોડી ચાલતો થાય છે.
(૭૭૮). ખસમ ઉલટ બેટા ભયા, માતા મેહેરી હેય; મુરખ મન સમજે નહિ, બડા અચંબા મેય.
ધણી હતું તે ફેરવાઈને દિકરો થયો, અને માતા હતી તે સ્ત્રી થાય છે, એવા જે બાહેરના માત્ર માયા રૂપી દેખા (પૂનર્જન્મના કાયદા મુજબ) થઈ રહ્યા છે, તે માણસનું મૂખ મન સમજતું નથી, તેથી કબીર કહે છે કે મને ઘણી અજાયબી લાગે છે.
(૭૭૯) સમજનકા ઘર એર હય, ઐરકા ઘર એર;
સમય પિછે જાનિયે, રામ બનેં સબ ઠેર. જ્ઞાન મળ્યું છે, તેઓની દુનિયાને સમજવાની રીત જુદીજ છે, જ્યારે અણસમજી લેકની વાત બીજીજ છે, કારણ જ્યારે માણસને જ્ઞાન થાય ત્યારે તે સમજે છે કે પરમાત્મા સર્વેમાં સર્વત્ર થઈને રહેલા છે, ચાને દરેક વસ્તુ, આકાર, કે માણસમાં ખરું તત્વ તે પરમાત્મા છે.
(૭૮૦) . સાહેબ તેરી સાહેબી, સબ ઘટ રહી સમાય; જયું મેહંદીકે પાતમે, લાલી લખી ન જાય.
જ્ઞાની પુરૂષ સમજે છે અને તેથી તે કહે છે કે, પરમાત્મા, તારી હાજરી સર્વ ઠેકાણે છે, સર્વ આકાર કે વસ્તુઓમાં તું રહેલો છે, પણ જેમ મેહેદીનાં પાતરાંમાં રહેલો રતાશ આપણું આખે દેખાતું નથી, તેમ બહેરથી પરમાત્મા આ ખાકી નજરથી દેખાતું નથી. પણ જેને આત્મજ્ઞાન મેળવ્યું છે તે તેને જોઈ કે જાણી શકે છે અને ત્યારે તે સમજે છે કે દુનિયામાં નારી પુરૂષ જેવું ખરેખરૂં કાઈ નથી. પણ જે છે તે પરમાત્મા જ છે.
*ઉપલું પદ બહુ ગુહ્ય અર્થ ધરાવે છે જે સાધારણ રીતે સમજાવી શકાતું નથી.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રિત વિષે.
(૭૮૧)
તુમ મત જાના બિછુરો, સજ્જન પ્રીત ઘટાય; મેપારીકા મ્યાજ જ્યું, દિન દિન દુન ખડાય.
તું એમ ના સમજતા કે એક ભલા પુરૂષની પ્રીત કદી ઓછી થશે, અને તે તારાથી છુટા થશે, પણ જેમ વેપારીનું વ્યાજ તેનાં (ચક્રવધી) વ્યાજ સહિત દિન પર દિન વધતું જાય છે તેમ, સદગુણીની દાસ્તી દિવસે દિવસ વધતીજ જાય છે, અને કદી પણ ઓછી થતી નથી.
(૭૮૨)
ધેહેરી પ્રીત સુજાનકી, મહંત અહત અહં જાય; આછી પ્રોત અજાનકી, ઘટત ઘટત ઘટ જાય.
ભલાં માણસની પ્રીત ધાડી હેાય છે, અને તે નિર ંતર વધતીજ રહે છે, જ્યારે અજ્ઞાનીની દાસ્તી નકામી હેાવાથી તે દિવસે દિવસ ઘટતી જાય છે.
(૭૮)
કબીર સુરત મિત્રકી, દિન દિન ચહે ચિત્ત; તન ના મિલે તેા કયા લયા, મન તા મિલતા નિત
એ કબીર! ભલા પુરૂષનાં મનમાં રાજ રાજ પેાતાના મિત્રની ચાદ આવ્યા કરે છે અને તેનાથી (જાતે) દેાસ્તને મળાયું ન હેાય તાયે તેનું મન તા રાજ તેને મળ્યા કરેજ છે? અર્થાત-મિત્રને મળ્યાથીજ કાંઇ ખરૂ હેત છે, એવુ' પુરવાર થતું નથી પણ મનમાં ચાદ રાખવાથી યાને તેનાં માટે હ ંમેશાં
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીર વાણી.
ભલું ઇચ્છવાથીજ ખરા મિત્ર કહેવાય છે, તેથી કબીર કહે છે કે, અંગત મિત્રની મુલાકાત નહિ થતી હોય તે પણ તેની યાદ મનમાં રહ્યા કરતી હાય તા તે પુરતુ' છે.
૨૪૦
(૭૮૪)
જો મિલે સેા પ્રીતમે, થાય મિલે સબ કાય; મનહિ મન મિલા બિના, દેહ મિલે કથા હોય.
કબીર કહે છે કે મિત્રા એક બીજાને મળે છે ત્યારે દોડતા કે જઇને ભેટે છે, કે બગલગીરી કરે છે, પણ જો એકમેકનાં મનમાં પ્રેમની લાગણી ન હાય તે એવું માત્ર માહેરનું શરીરથી મળવું અથવા હાથેા મેળવવા તે શા ખપનું?
(૭૮૫)
સા કાષ સજ્જન અસે, જાનુ હિરદા સાર; ગુસ્નેહિ ઘર આંગને, જાનુ` દરિયા પાર.
ખરા પ્રેમવાળા મિત્ર હાય, અને તે આપણાથી સેા કારા દુર હાય, તાપણ તે આપણાં હૈયામાંજ બેઠા છે એમ સમજવું જ્યારે એક કપટી (મેાહડાંનેા) મિત્ર, આપણાં ઘર આગળ (પાસે) છતાં તે સમુદ્રની પેલી પાર રહેલા છે ચાને દુરજ છે એમ જાણવું.
(૭૮૬)
જળમે' ખસે. મેદની, ચંદા ખસે' આકાશ; જો જાકે હિરદે ખસે, સે તાહિકે પાસ.
કમેાદની નામનું એક પ્રાણી જે હંમેશાં ચંદ્ર આકાશ પર હોય છે ત્યારે પાણી ઉપર આવી ચંદ્રને નિહાલ્યા કરે છે. એ બન્નેની દોસ્તી માટે કબીર કહે છે કે, કમાદની જોકે પાણીમાં (નિચે) રહે છે, અને ચદ્ર આકાશ પર હાવા છતાં બન્નેમાં પરસ્પર ખેંચાણ રહેલું હેાય છે. તે મુજબ જેનાં હૈયાંમાં સામા માટે ખરી લાગણી હોય તે તે માણસ તેની નજીકજ (રહેલા) છે એમ તેને લાગ છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચી અને જીડી પ્રિત (મિત્રાચારી) કેવી હોય. ર૪૧
(૭૮૭) સ્વાર્થક સબ કે સગા, જુગ સારહિ જાન; બિન વાર્થ સગપન કરે, સે હરિ પ્રીત પિછાન.
આ દુનિયાંજ આખી સ્વાથ છે, ને સર્વ પિતાના સ્વાર્થ માટે સગાં વહાલાં થાય છે, અથવા દસ્તી કરે છે; પણ જે સ્વાર્થ રાખ્યા વિના મિત્ર રહી બીજાને મદદ કરતો હોય તેને પ્રેમ તે ખરે ઇશ્વરી પ્રેમ છે.
(૭૮૮) જે કઈ કરે સે સ્વાર્થી, અરસપરસ ગુન લેત; બિન ક્રિયા કરે સે સુરવા, પરમારથ હેત.
જે પણ સામાનું કોઈ કામ કરે છે તે પિતાને સ્વાર્થ હેવાથી જ કરે છે અને એમ પરસ્પર ચાલ્યા કરે છે, પણ સામા તરફની કાંઈ પણ આશા વગર, માત્ર ખરી લાગણીથી ને મદદ કરવાનાજ હેતુથી, કાર્ય કરતા હોય તે જ ખરે પરમાથી માણસ કહેવાય, અને તેને જ પ્રેમ બિનસ્વાથી અને ઇશ્વરી છે.
(૭૮૯) સુખકે સંગ હય સ્વાર્થી, દુખમે રહે છે દૂર, કહે કબીર પરમારથી, દુઃખ સુખ સદા હજૂર,
સ્વાર્થી લોકે આપણાં સુખની વખતે પાસે રહે છે, પણ દુઃખની વખતે આપણુથી દર માસે છે, પણ પરમાથી માણસ તો આપણું સુખ યા દુઃખ અને વેળાએ આપણી નજીક રહી મદદ કરે છે, બલકે દુઃખમાં વધુ ભાગ લે છે.
(૭૯૦) પ્રીત નાસે કિજીયે, જાકી જાત મજીઠ,
પ્રીત કસબ ને કિજીયે, ભિડ પડે કે પીઠ. કબીર કહે છે કે જેની જાત પાક્કી હેય ચાને જે જાતવંત હોય તેની. દસ્તી કરજે, પણ જે કોઈ સંબ જેવો કાચો હોય, ને અડિભિડીએ આપણાથી પીઠ ફેરવીને નાસે, તેવા માણસની દસ્તી કરતે ના, અર્થાત-કાચા
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ર
કબીર વાણી. રંગનો લાલ કે સંબે ગરમ પાણીમાં નાખ્યાથી કાચું પડી પિતાને રંગ બેહી દે છે, તેમ સ્વાર્થી મિત્રની કસેટી આપણાં દુઃખની વેળાએ થાય છે, ત્યારે તે ખરો છે યા છે તેની કટી તે વેળાએ જણાઈ આવે છે.
(૭૯૧) સજજન એસા ચાહિયે, દુલ્યા કે નહિ દેષ
બેદિયા ભેદયા દુખ દિયા, મધુરા બેલે બેલ. મિત્ર તે એવો જોઈએ કે જે આપણને કદીપણ ઠપકે કે તાણે મારે નહિ, પણ ગમે એવું આપણા તરફથી કંટાળે એ દુઃખ મળ્યું હોય છતાં, મિઠા બેલે બેલી આપણને રીઝવે.
(૭૯૨). સજન સ્નેહિ બહેત હય, સુખમે મિલે અનેક; બિપત પડે દુઃખ બાતિયે, સે લાખનામે એક
આપણી ચહડતી અને સુખમાં તે ઘણાએ સ્તો મળે અને થાય, પણ દુઃખ આવે ત્યારે આપણી પાસે ઉભે રહે તેવો મિત્ર તે લાખ માણસમાંથી કઈ એકાદજ નિકળી આવે છે.
(૭૯૩) બલિહારી ઉસ કુલકી, જામે દુની બસ અપના તનમન સોપકે, હે ગયા પુરાના ઘાસ.
ખરી મેટાઇ તે તે કુલની છે જે બીજાને સુગંધ આપવાને માટે પોતાનું તન મન આપી દયે છે, અને પોતે સુકાઈને ઘાસ જેવું થઈ જાય છે.
(૭૯૪). નેહ નિભાવન કઠન હય, સબસે નિભત નાહિ,
થત એમ તુરગપે, ચલો પાવક માહિ. દોસ્તી નિભાવવી એ બહુ કઠણ કાર્ય છે. બધાથી તે નિભાવી શકાતી નથી, કારણ કે દસ્તી કરવી તે મીણના ઘોડા પર બેસી અગ્નિમાંથી પસાર થવા બરોબર છે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ્તી કેણની કરવી.
૨૪૩
(૭૯૫) પ્રેમ પ્રીતસે જે મિલે, તાકે મિલીયે ધાય
કપટ રાખકે જે મિલે, લાસે મિલે અલાય. કબીર કહે છે કે, આપણને ખરા પ્રેમ ભાવથી મળે તેને આપણે દેઢતા કે મળવું જોઇએ; પણ જે પેટમાં કપટ રાખી, માત્ર મોહડાંથી મિઠે થઈ મળવા આવે, તેને તે મારી બળાબી નહિ મળે, તેમજ તેવા માણસ સાથે કશેએ વેહેવાર રાખવો નહિ.
(૭૯૬) દિલ પર દિલસે જે મિલે, જા દિલ દગા ન હોય;
સે દિલ કબૂન બિસરે, કેટીક કરે છે કોય.
જેના દિલમાં દગો નથી, પણ જે ખરા દિલથી મળતો હોય તે માણસ ગમે તેવું થાય ત્યાં ગમે તે કઈ કહે તેપણ કદી પણ આપણાથી છુટ થત નથી, અને તે પોતાના દોસ્તને હંમેશાં ચહાતા રહે છે.
(૭૯૭) પ્રીતમ પ્રીત બહાયકે દુર દેશ મત જાય, હમતુમ એક નગર બ, જે ભિખ માગ નિત પાય. તે પ્રકારને ખરો મિત્ર તે પિતાના મિત્રને કહે છે કે, એ મારા ભાઈ, તું મારેથી જુદો પડી બીજે કેડે જઇશ નહિ, તું મારી પાસે રહે, અને જે મને મળશે ચા તારે માટે ભીખ માગવી પડશે તોયે તે કરીશ, અને તેમાંથી તારે ભાગ કરીશ.
(૭૯૮). એક દ્રષ્ટ દે નૈન હય, એક શબ્દ કે કાન, હમ તુમ એક પટંતરા, દે ઘટએ એક પ્રાન.
કે આપણું બે આંખે છે, તો આપણું નજર એક જ છે, આપણું બે કાન છતાં આપણે એક સરખા શબ્દ સાંભળે છીએ, અને આપણું શરીર બે જુદાં છે છતાં આપણે પ્રાણ એકજ છે–ખરા મિત્રની એ સ્થિતિ છે.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇશ્વરી પ્રેમ વિષે.
(૭૯૯) કઠન ગલી હય પ્રેમી, હિરદે આવે રામ; રવિ સનક આદિ મઘન ભયે, ઐસા હય હરિનામ.
જે પ્રેમથી પરમાત્મા આપણું હૈયાંમાં આવી જાય એવી જે પ્રેમની ગલી છે તેમાં પેસવું એ કામ બહુ કઠણ છે; પરંતુ કબીર કહે છે કે પરમાત્માનું નામ જપવાથીજ રવી, સનક વગેરે મોટા થઇ ગયેલા પુરૂષા, ઇશ્વરી આનંદ મેળવી ગયા છે.
(૮૦૦) પ્રેમી હૂંડત મેં ફિરે, પ્રેમી મિલે ને કેય પ્રેમકે પ્રેમી મિલે, તબ ભકિત દ્રઢ હેય.
એવા પ્રેમવાળા માણસને, હું (કબીર) શધત કરું છું, પણ મને તેવો પ્રેમવાળો માણસ મળતો નથી; જ્યારે એવા પ્રેમવાળાને બીજે સામે પણ પ્રેમથી ભરપૂર થયેલો માણસ મળે છે ત્યારે જ તેઓની પરમાત્મા તરફની ભક્તિ વધુ મજબુત થાય છે.
(૮૦૧) જાકે હિરલે પ્રેમ બસે, તાકે સબ જગ દાસ પ્રેમ બિના ભકિત કરે, માંને કાંટા ઘાસ.
જેના હૃદયમાં (ઈશ્વરી) પ્રેમ હોય છે તેના, સર્વ દાસ થઈ જાય છે, પણ જે પ્રેમ વિના ભક્તિ કરે છે, તે માત્ર કાંટાવાળા ઘાસ જેવો છે.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માના પ્રેમ વિષે.
૨૪૫
(પ્રેમથી ધ્યાન અને ધ્યાનથી જ્ઞાન આવે છે જેનાં હૈયામાં પરમાત્મા ઉપર પ્રેમ હાય તેનું ધ્યાન વગર મેહનતે નિરંતર પરમાત્માપર લાગેલું રહે છે, અને ધ્યાન સ`પૂર્ણ લાગેલું રહે ત્યારે પરમાત્મા દેખાયા કરે; પણ જેનાં હૈયામાં પરમાત્મા ઉપર પ્રેમ નથી, તેનું ધ્યાન પરમાત્માપર લાગતુ' નથી; ઘાસ અને કાંટાવાળી જમીન ઉપર ચાલતાં જેમ પગ સરકી જાય, તેમ અંત:કરણપૂર્ણાંક લાગણી વિના જે ધ્યાન કરવા જાય તેનું ધ્યાન અધુરૂ જ ગણાય.)
(૨૦૨)
પ્રેમ છુપાયા ન છુપે, જા ઘટ ઉમળ્યાં હોય; જદિપ મૂખ માલે નહિ, નૈન દેત હય રાય.
જેનાં હૈયામાં ખરા ઇશ્વરી પ્રેમ હોય તે કદી પણ છુપા રહેતા નથી; કદાચીત તે મેહેડેથી ખેાલીને દેખાડતા ન હાય, છતાં તેની આંખો તે પ્રેમને પ્રદર્શિત કરી આપતી રહે છે.
(૮૦૩)
ઘડિ ચઢ ઘડિ ઉતરે, વાહ તા અઘટ પ્રેમ હિરદે ખસે, પ્રેમ
પ્રેમ ન હાય; કહિયે સાય,
ડિમાં ચઢે, અને ડિમાં ઉતરી જાય, તેવી લાગણી કાંઇ ખરો પ્રેમ નથી, પણ જે કદીપણ હૈયાંમાંથી ખસે નહિ, અને નિર ંતર ચાલુ રહે તે ખરે। પ્રેમ કહેવાય.
(૮૦૪)
જા ઘટ પ્રેમ ન સંચરે, સા ઘટ જાનું સાન; જૈસે માલ લુહારકી, શ્વાસ લેત ખિન પ્રાંત,
જેનાં હૈયામાં (પરમાત્મા તરફ) પ્રેમ હાતા નથી, તે માણસનું શરીર, (જીવતાં જીવત) એક શ્મશાન જેવુંજ છે, અને જેમ લેાહારની (ચામડાંની) ધસ્મણ (માત્ર હવાથી) ઉપર નીચે (ક્રમ લેતી હોય તેમ) થયા કરે છે, પણ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
કબીર વાણી. તેમાં શ્વાસ કે પ્રાણ હેતો નથી તેમ, પરમાત્માને પ્રેમ વગરના માણસનું શરીર જીવતું (દમ લેવા) છતાં, મુવેલાં સમાન છે.
. (૮૦૫) પિયા ચાહે પ્રેમ* રસ, રાખો ચાહે માન;
કે ખંડ એક ઍનમે, દેખા સુના ને કાન. ઇશ્વરી પ્રેમ પિવા માંગતા હોય ને પિતાનું માન પણ રાખવા માંગે તે કેમ બને? એક મ્યાનમાં બે તલવાર રહી હોય એવું તો મેં જોયું ત્યા સાંભળ્યું નથી.
જાય અને પોતાના
તને પ્રેમ હ
કરણમાં કાંઇ
(૮૦૬). પ્રેમ પિયાલા સે પિવે, શિશ દક્ષિના દે, લેભિ શિશ ન કે શકે, નામ પ્રેમકા લેય.
જે પિતાનું માથું આપે તેનાથીજ પ્રેમનું પ્યાલું પિવાઈ શકાય; જે લેભી હોય અને પિતાના સ્વાર્થને ખ્યાલ રહેલો હોય, અને જે પોતાનું સર્વસ્વ આપવાને રાજી નથી, તેને પ્રેમ દ્રઢ હતો નથી, તે તે માત્ર મેહડેથી પ્રેમનું અમચ્છુ નામ લે છે, પણ તેનાં અંતઃકરણમાં કાંઈ શુદ્ધ પ્રેમ હેત નથી.
(૮૭) પ્રેમ બિના ધિરજ નહિ, બિરહે બિના બૈરાગ; સદગુરૂ બિન મિટે નહિ, મન મનસાકે દાઇ.
જ્યાં સુધી માણસનાં હૈયાંમાં ખરે (બિનસ્વાથી) પ્રેમ આવો નથી ત્યાં સુધી તેને ધીરજ રહેતી નથી અને પરમાત્મા તરફનો પ્રેમ લાગતો નથી, ત્યાં સુધી તેને વૈરાગ્ય આવતું નથી, અને દુન્યવી લાલચે ઉપરથી તેનું મન ખસતું નથી; તેજ પ્રમાણે જ્યાં સુધી માણસને સગુરૂ મળતા નથી, ત્યાં સુધી તેના મનના વિકારો ને જુસ્સાઓ મટતા નથી.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધ પ્રેમ અંતકરણમાં જ હોય છે!
२४७
(૮૦૮). જહાં પ્રેમ તહાં નેમ નહિ, તહાં ન બુદ્ધિ વિહાર પ્રેમ મગન જખ મન ભયા, કેન પુછે તિથી વાર?
બિનસ્વાથી પ્રેમ હોય ત્યાં પિતાને માટે કાંઇ પણ નેમ હતી નથી, અને ત્યાં સ્વાથી વહેવાર હેત નથી અને “આપ લેના” સદા જેવી વાત થતી નથી; કારણ કે જેનું મન ઈશ્વરી પ્રેમથી સંતોષી થયેલું હોય તે તિથી ને વાર શું થાય છે તે પુછતું નથી.
(૮૦૯)
પ્રેમ બિના નહિ ભેર કહુ, નાહક કરે સે બાદ
પ્રેમ ભાવ જઅલગ નહિ, તબલગ ભેષ સબ બાદ. હૈયાંમાં ખરો પ્રેમ આવે નહિ ત્યાં સુધી બાહેરના સ્વાગે પહેરી દેખાવ કરવા, તે સર્વે ફેકટના છે, કારણ ખરે પ્રેમ આવતું નથી ત્યાં સુધી બાહેરના દેખાવ કર્યાથી કશુ સાર્થક થતું નથી.
(૮૧૦). પ્રેમ જગાયા વિરહ, વિરહ જગાયે પિવ પિવ જગાયે જીવીકે, હિય પિવ હેઈ જીવ. પ્રેમજ, માણસના વિરહ યાને પરમાત્મા તરફની લાગણીઓ જગાડે છે, અને વિરહ તેનાં પીયુને જગાડે છે. અને પીયુ જ્યારે તે જીવને દુનિયાની માયામાંથી જગાડે છે, ત્યારે તે જીવ ને પીવ બને એક થઈ જાય છે અર્થાતમાણસનાં હૈયાંમાં (પરમાત્મા તરફી પ્રેમ ઉભરે છે ત્યારે તેની લાગણીઓ તે તરફ દેડે છે, અને તેનું નિચલું મન તેના આત્મા તરફ જાય છે, ને સેવટે તે અને તેને આત્મા એક થઇ જાય છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
કબીર વાણી.
(૮૧૧). જબલગ જાતા જાતક, તબલગ ભગત ન હોય; નાતા તેરે હરિ ભજે, જગત કહાવે સે.
માણસનાં મનમાં નાતજાતના તફાવતને વિચાર રહેલું હોય ત્યાં સુધી તેનાથી ભગત થઈ શકાતું નથી, પણ જ્યારે તેને એ ખ્યાલ જ રહે અને સર્વ માણસેને, જનાવરોને અને સર્વેને એકસરખી નજરથી જુવે, ત્યારે જ તે ખરે (પરમાત્માને પ્રેમ) ભગત થયો છે એમ કહેવાય.
અર્થાત-જ્યાં સુધી માણસને પિતા વિષે અથવા પિતાની નાત વિષે વધુ લાગણી થાય અને પિતાની વરણુ ઉંચી ને બીજી ઉતરતી એ ખ્યાલ રહેલો હોય તે માણસથી પરમાત્માને પૂરે ભગત થઈ શકાતું નથી. પણ કુલ સૃષ્ટિની પેદાશને તે એક સમાન ચહાત થાય, અને સર્વમાં પરમાત્માજ રહેલો છે એવું ભાન તેને થાય, દરેક જાનદાર અથવા કહેવાતી બિનજાનદાર પેદાશને એકસરખે અથવા કહો કે પાતા સમાન ચહાતો થાય, ત્યારે જ તે પરમાત્માને ખરે ભગત થયું છે અને પરમાત્મા સાથે એક્તાઈ મેળવી છે એમ કહેવાય.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપ-લેગ વિષે.
(૮૧૨) સુરે ચઢે સંચાગકે, બાનાં પહેલા અનેક
સાંઈયાં કે મુખ સામને, મુવાજ કે એક કહેવાતા શુરવિર પુરૂષ તરેહવાર હથિયાર સજીને લડાઈ કરવા ચહડી જાય છે ખરા, પણ ધણીની સામે (લડતાં લડતાં) મુવો હોય એ (ખરે શુરવિર) તે કોઈકજ હોય છે.
અર્થાત-જેમ સિપાહ બચ્ચાઓ લડાઈ કરવા જાય છે, પણ જ્યારે ત્યાં જીવ જવાની વાત આવે છે ત્યારે સર્વ પિતાને બચાવવાની કોશિશ કરે છે અને કેઈકજ એ માને પૂત હોય છે કે જે પોતાના માલેકને ખાતર જીવ આપી દે છે, તેમ જેઓ પરમાત્માના માર્ગમાં દાખલ થવા માંગે છે યાને દુનિયવી લેભ લાલચ ઉપર ફત્તેહ મેળવી મિનઈ માર્ગમાં જાય છે તેમાંથી કેઈકજ એ બહાદુર નર હોય છે કે જે દુનિયવી હરેક પ્રકારના લેભલાલચ-હવસ છોડી છેલ્લી ઘડી સુધી ટકી રહે છે અને નેકી માટે આપભેગ આપવા અને પિતા ઉપર ગમે એવું દુખ આવે અને મરણ નિપજે તે પણ ખુશીથી સહન કરવા તૈયાર હોય.
(૧૩) સુરા સેહિ જાનીયે, લડે ધનીક હેત; પુરા પુરજા હે રહે, તેઉ ન છોડે ખેત.
ખરે શુરો તે તેજ ગણાય કે જે પિતાના માલેકને (પરમાત્માના) ચાહને ખાતર જ લડતે હોય અને નહિ કે પોતાના સ્વાર્થ માટે, અને જે તેમ (પરમાત્માને ખાતર) લડતો હોય તે પિતાનાં શરીરના કકડે કકડા થઈ જાય તે પણ લડાઇનું મેદાન કદી છેડતો નથી.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
કબીર વાણી.
(૮૧૪) ખેત ન છોડે સુરવા, જે દોઉ દલ માંહિ, આશા જીવન મરકી, મનમે આને નહિ.
ખરે શુરવિર પુરૂષ કદી પણ લડાઈનું મેદાન છોડતા નથી પણ બને લશ્કરમાંથી લડત આગળ વધે છે, કારણ કે તેનાં મનમાં જીવવાની આશા કે મરવાને ભય જરાએ રહેતો નથી, પણ તેનાં વિચાર માત્ર પિતાના માલેક માટે લડવાના ધર્મ (ફરજ) ઉપરજ રહેલા હોય છે.
સારાંશ-કે જે પરમાત્માની રાહ ઉપર ચાલે છે તે કદી પણ પિતા વિષે કાંઈ પણ વિચાર રાખતા નથી.
(૮૧૫) ભાગે ભલા ન હયગી, મેં મારી ઘર દૂર શિર સાહેબ સંપ, સચ કહેકે સૂર.
શુરવિર પુરૂષ જાણે છે કે મેદાનમાંથી નહાવાથી તેનું ભલુ થવાનું નથી, તેમજ તેને ભય હોય છે કે મારું (પરમાત્માને પુરવાનું) ઘર ઘણું દુર છે, અને પિતાનું માથું તે પરમાત્માને સેંપવાનું છેજ. ત્યારે તે શુરે શા માટે અન્ય વિચાર કરે?
(૮૧૬). જે શિર સપા સાંઇકે, વહ શિર ભયા સનાથ, કબીર કે ઉબરન ભ, જાકા તાકે હાથ
જેણે માથું પરમાત્માને સેપ્યું તેણે, પોતાનાં માથાને બળવંત ધણુના હાથમાં આપેલું કહેવાય; કારણ કે માથું તે માલેકનું જ (આપેલું) છે ત્યારે તેને હવાલે કરી મેં (કબીર) તે મારું કલ્યાણ કરી લીધું છે.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખરે શુરવિર કેશુ?
૨૫૦
૨૫૧ (૮૧૭) જે મુવા હી હતમે, કઈ ન બુજે સાર હરિજન હરિસા હે રહા, માયા રહી શિર માર.
જે પરમાત્માના પ્રેમ અર્થે મરે છે, તેની કદર કઈ પણ દુનિયવી માણસ બુજતો નથી, કારણ કે દુનિયવી લોકો સમજતાં નથી કે પરમાત્માને બંદ દુનિયામાંથી મુ તે પરમાત્મા પાસે પુગી ગયો અને માયાનાં બંધનમાંથી તે છુટ , તેથી માયા પિતાનું માથું કુટવા બેઠી છે.
(૮૧૮) : : કબીર! યા ઘર પ્રેમ, ખાલાકા હાર નહિ શિશ ઉતારે હાથસું, સો ઘર પેઠે ઘર માંહિ.
આ કબીર! આ પ્રેમનું ઘર છે, તે કાંઇ તારી માસી (માયની બેન)નું ઘર નથી કે ત્યાં તું લાડ કરતો સહેલાઈથી જઈ શકે એ પ્રેમ (મેળવવા)ના ઘરમાં તે, જ્યારે તું તારું માથું પોતાના હાથે ઉતારી નિચે મુકે ત્યારે જ પેસી શકાય.
(૮૧૯). સુરા સેહિ જાનિકે, પાંવ ન પિછે પંખ આગે ચલા પિઝા ફિરે, તાકા સુખ ન દેખ.
ખરે શુરે માણસ તેને જાણવો કે જે પોતાના પગ પાછળ હઠાડેજ નહિ; જે આગળ ચાલી પાછો હઠે તે માણસ ખરે શુરે નથી અને તેનું મેહ જેવું નહિ.
(૨૦) ઘાયલકી ગત એર હય, એરનકી ગત ઓર,
ખાંનજ લાગા પ્રેમિકા, રહા કદીશ ઠેર. ઘાયલ થયેલાની બાબદ જુદી જ છે, જ્યારે બીજા સર્વેની બાબદ કાંઇ ઓરજ છે. મને કબીરને પ્રેમને તે બાન લાગે તેથી હું ઇશ્વરી માર્ગમાં દ્રઢ થયો છું.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
કબીર વાણું.
(૮૨૧) સુરાલ તે દલ નહિ, ચંદનકા બન નહિ સબ સમૂદ્ર મતી નહિ, યું હરિજન જગ માંહિ. લશકર કાંઈ સર્વે શુરા પુરૂષનું જ (બનેલું) હોતું નથી, ફક્ત એક્લાં ચંદન (સુખડ)નાં ઝાડથી વન બનેલું હોતું નથી, અને બધાજ દરયામાંથી મોતી નિકળતાં નથી, તેમ જગતમાં હરિજન (ડાકજ) હોય છે.
(૮૨૨) સારા શુશ બહુ મિલે, ઘાયલ મિલે ન કયા ઘાયલ ઘાયલ મિલે, તબ (રામ) ભકિત દ્રઢ હેય.
લડાઈના ઘા ખમ્યા વગરના કહેવાતા શુરવિરે તે ઘણાએ દિસે છે, પણ કઈ ખરે ઘાયલ (શુરવિર) મળતું નથી; જ્યારે ઘાયલને ખરે ઘાયલ પુરૂષ મળે ત્યારેજ પરમાત્મા તરફની તેઓની જાનફેશાની મજબુત થાય.
(૮૨૩) કરદી ધાથ રામકી, કાચા ટિકે ન કેય શિર સેપે સિધા કરે, શુરા કહિયે સોય.
પરમાત્માને મળવાને માર્ગ બહુ કઠણ છે, જેમાં કાચા પુરૂષો ટકી શક્તા નથી; પણ જે પિતાનું માથું આપી ખડે ઉભો રહી લડી શકે તેજ માણસ આગળ વધી શકે છે, અને તેને જ ખરે શુરવિર કહેવો.
(૨૪) પહેલે દાતા મેં ભયા, હરિકે ઍપ શિશ પિછે દાતા હરિ ભયા, કાહ કરૂં બક્ષિશ? કબીર કહે છે કે, પહેલ્લાં હું આપનાર થયો અને મેં મારું માથું પરમાત્માને સોંપ્યું. તે પછી, પરમાત્મા દાતા યાને આપનાર થયા ત્યારે હવે હું તેને શું આપી શકે ?
અર્થાત–તન, મન, સર્વસ્વ પરમાત્માને મેં અર્પણ કરી દીધું એટલે હવે બાકી રહ્યું છું કે તે હું આપું?
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
આપભેગ આપે એ ખરે શુરવિર કે?
(૮૨૫) દેખા દેખીસું ચઢે, મર્મ ન જાને કાય;
સાંઈયાં કારણ શિશ , શુરા જાણું સેય.
એક બીજાને જોઈને જે કશું કરવા જાય તે, ખરે ભેદ પામી શકતા નથી, પણ જે કેવળ પરમાત્મા માટેજ પિતાનું માથું અર્પણ કરે તે માણસજ ખરે પરમાથી પુરૂષ છે.
(૮૨૬). શિર સકા ખેલ હય, સે શુરના કામ;
પહેલે મરનાજ આગામે, પિછે કહેના મ. માથાને સટ્ટો રમવો એ ખરા શુરવિર પુરૂષનું જ કાર્ય છે, કારણ કે ત્યાં પહેલાં આગમાં જવા પછી પરમાત્માનું નામ લેવાઈ શકાય છે.
અર્થાત–પરમાત્માને મળવું એ કાંઈ સેહેલું કામ નથી, દરેક પિતાને સ્વાર્થ છોડી દેવાને દ્રઢ ઠરાવ અમલમાં મુકે તેજ એ માર્ગમાં દાખલ થઇ શકાય છે.
(૮૨૭) સાંઈયાં શીત ન પાઈયે, આતો મિલે ન કોય;
કબીર સૈદા રામસું, શિર બિન કબૂ ન હેય. મેહડાંની ખાલી વાતોથી પરમાત્માને મળી શકાતું નથી પણ પરમાત્મા સાથે સાટું કરવું હોય અને પરમાત્માને મળવું હોય તે જ્યાં સુધી સદ્વર્તન રાખી પોતાનું માથું તેને હવાલે કરતો નથી ત્યાંસુધી તેનાથી તેને (પરમાત્માને) પુગાતું નથી.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
કબીર વાણી.
(૮૨૮) હરિકા ગુન કઠન હય, ઊંચા બહુ અસ્થ શિર કેટી પગ તલ ધરે, તબ ા પહોચે હથ. ઇશ્વરી ગુણ મેળવે એ બહુ મુશકેલ છે, અને તે એટલે ભારે પ્રગ છે કે તેને વિચાર હોટેથી બેલી શકતાજ નથી, પણ ત્યાં પહોંચવાને માટે
જ્યારે માણસ પોતાનાં કરોડે માથાંઓ પગ નીચે મુકે, યાને પોતાની ખુદને કચડી નાંખે ત્યારે ત્યાં પુગી શકાય છે.
(૮૨૯) ઉંચા તરવર ગગન ફળ, પંખી મુવા સબ જાર;
બહેત શિયાને પચ ગયે, ફળ લાગે પર દૂરએ ઝાડ ઘણું ઉચું છે અને તેનાં ફળ છેક આસમાને લાગેલાં છે, અને તે મેળવવા જતાં પંખીઓ બધાં પુરી કરે છે, ઘણુંક કહેવાતા પંડીત પુરૂષો તે લેવા ગયા, પણ તે ફળ તેઓથી દૂર અને દૂર જ રહ્યું.
(૮૩૦) દૂર ભયા તે કયા ભયા, શિર દે નેડા હોય;
જબલગ શિર સેપે નહિ, ચખ શકે ને કે. કબીર કહે છે કે –તે ફળ ઘણું દુર છે તે શું થયું ? તું જે માથું આપે તે તે તારી આગળ આવે કારણ કે જ્યાં સુધી તું માથું આપે નહિ ત્યાં સુધી તે ચાખી શકાતું નથી.
(૮૩૧) એ રન માંહિ પૈઠ કર, પિછે રહે ન શુર
સાહેબકે સનમૂખ રહે, ધર દે શિશ હજૂર. જે શુરે પુરૂષ પરમાત્માના માર્ગમાં એકવાર દાખલ થયા , પછી તે કદી પણ પાછળ હઠત નથી, પણ પરમાત્માની સમક્ષ ઉભો રહે છે, અને પિતાનું માથું તેના પગ આગળ હાજર કરે છે.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખરે। રિવર કાણુ
(૮૩૨)
લાગી લાગી હા કરે, લાગી નહિ લગાર; લાગી તમહિ જાનીયે, નિસ જાય । સાર.
“મને પ્રેમ લાગ્યા છે,” એવું માત્ર મહેાડેથી અમસ્તું શું ખોલવુ? હુ' (ખીર) કહું છુ કે મેહેડેથી જે આ પ્રમાણે ફકત ખેલ્યા કરે તેને પ્રેમ લાગ્યાજ નથી, પણ જ્યારે અંતર પરમાત્માપુર લાગે કે એ સાર (દુનિયવી હરેક પ્રકારનાં આકષ ણ) નિકળી જાય છે અને તે વેળા તે માણસની હાલત
તદ્દન બદલાઇ જય છે.
(૮૩૩)
કાચા માહ કમાન કર, પાંચ તત કર તાન; મારા તા મન સરઘેલા, નહિ તા સચ્ચા જાન.
૨૫૫
એમ કાંઇ પ્રેમ લાગતા નથી, પણ જ્યારે તું તારી કાયાને કાંન પેરે વાળે, તારી પાંચે છિદ્રની તાંન બનાવે, અને તારાં ભટકતાં મનને મારી મારી શાંત કરે, ત્યારેજ તે રસ્તા હાથ આવે નહિ તેા બધું ફાકટ છે.
(૮૩૪)
શિશ્ન ઉતારી ભુ ધરે, ઉપર ધર દે પાચ; દાસ કબીરા યું કહે, એસા હૈ। તમ આય.
માથું ઉતારી જમીનપર મુકે, અને તેની ઉપર પગ મુકે ત્યારેજ, હું દાસ
કબીર કહું છું કે તે માણસ પરમાત્માને પુગી શકે, નહિ તેા કદી પણ નહિ.
(૮૩૫)
જખ લગ ધડપર શિશ હય, સુશ કહિયે નાહિ; માથાં તુટી પડ લડે, ઝુરા કહિયે તાહિ
જ્યાં સુધી ધડ ઉપર માથું રહેલું હેાય ત્યાં સુધી કાઇ પણ શુરા કહેવાય નહિ, પણ માથું નિચે તુટી પડે ને શરીર લડચા કરતું રહે, ત્યારે તે ખરે। શુરવિર કહેવાય.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૫૬
કબીર વાણી.
(૮૩૬ ) કબીર સાચા સુરવા, કબ ન પહેરે લેહ
જનકે બંધ ખેલકે, છોડે તનકા મેહ ઓ કબીર! ખરે શુરવિર પુરૂષ કદી પણ લોઢાનું બખ્તર પહેરતે નથી; તે પિતાને અંગરખો પણ કહાડી નાંખી લડે છે, અર્થાત-પિતાનાં શરીર માટે કાંઇ પણ દરકાર કરતા નથી.
" (૮૩૭) કઠનાઈ કછુ નહિ, જે શિર બદલે લેહ
રામ નામ નહિ છાંડીયે, જે શિર કરવત દેય. મુશ્કેલી કઈ પણ નથી, માત્ર મનને રેહ બદલવાને છે, તે એ કે, ગમે એ થાય તે પણ રામ (પરમાત્મા)નું નામ છોડવું નહિ, માથા પર કરવત કાં ન ફરતી હોય તે પણ પરમાત્મા ઉપર જેનું દિલ લાગ્યું છે તે કદી પણ ફરતો નથી, એ રીતે જેનાં મનની લેહ બદલાઈ યાને મન પરમાત્મા તરફ રહેતું થયું તે પછી પરમાત્માના માર્ગમાં આગળ વધવાને કાંઇજ મુશ્કેલી નથી–માટે કબીર કહે છે કે તું તે (પરમાત્માનું) નામ છોડતે ના.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
બિરહા વિષે. (232)
બિરહા ખુરા હય જન કહે, બિરહા હૈચ સુલતાન; જા ઘટુ હરિ બિરહા નહિ, સા ઘટ સદા મસાન,
બિરહા ચાને માણસનાં અંતઃકરણમાં (સર્વ ખાખદ માટે) મજબુત થતી જતી ઇચ્છા અથવા સાધારણ ભાષામાં કહીયે તેા ખેંચાણ થતી એ લાગણી માટે લેાકા કહે કે તે ખરાબ છે, પણ કબીર કહે છે કે એ (પ્રેમની) લાગણી ઉત્તમ છે; પરંતુ જેનાં અંતરમાં એ ખે'ચાણ પરમાત્મા તરફ થતું નથી, પણ જેનું મન ભલતીજ દુનિયવી વસ્તુ ઉપર લાગેલું હાય તે માણસનું શરીર સટ્ટાનુ મસાનજ છે.
અર્થાત–માણસને જીવ અને પરમાત્મા વચ્ચે જે જીદાઇ થઇ છે તેનુ પાછું જોડાણ અથવા એકત્ર થવું, અને એ માટે જીવતું તલવું, તે બિરહા છે. તેથી કબીર કહે છે કે જેનાં અંતરમાંજ એ લાગણી થતી નથી તે માણસનું શરીર જીવતું હાવા છતાં મસાન કહેવાય.
(૮૩૯)
બિરહા આયા દુધસા, કડવા લાગા કામક કાયા લાગી કાળસિ, મિઠા લાગા રામ.
જે માણસનાં હૃદયમાં એ લાગણી એકવાર દ્રઢ પેદા થઇ તેને છિદ્રની મેાજ ભાગવવાનું દાઢુ ઝેહેર જેવુ' લાગે છે, અને શરીર જે પરમાત્મા સાથે મેલાપ કરતાં વચ્ચે અડચણ કર્યાં કરે છે તે અકારૂ' થઇ પડે છે, અને ૭ પરમાત્માનીજ વાતેા પસંદ પડે છે, અને ખીજું કશું ભાવતુ' નથી.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
કબીર વાણી.
(૮૪૦) જ તમે બિરહા બસે, તા તન લેહુ ન માંસ ઇતના બહેન હિ ઉબરા, હાડ ચામ ઓર શ્વાસ.
જેના હૃદયમાં પરમાત્મા તરફ પ્રેમ પ્રકાશતો થયો તે માણસનાં શરીરમાં લેહી અને માંસ ઘણું નહિ હોય, તેની કશી ચિન્તા નથી; તેનું ચામડું, હાડકાં અને શ્વાસ (પ્રાણ) ચાલતું હોય એટલું જ બસ છે.
અર્થાત–પરમાત્માની રાહ પર ચાલતાં માણસને દુઃખ આવે અથવા તેનું શરીર નબળું પડી જાય, તેની કોઈ ચિંતા કરવી નહિ; કારણ આ શરીર તો એકવાર પડવા (મરવા)નું જ, અને જ્યારે દુનિયવી લોભ લાલચ માટે, માણસ ફેકટની જંજાળે ઉઠાવી પિતાને કષ્ટ આપે છે, ત્યારે પરમાત્માની રાહમાં ચાલવાને અને પરમાત્માને મેળવવા માટે, આપણું શરીરને કષ્ટ આપવું તેમાં શું ખોટું છે? પૈસે ટકે માણસને સુખ આપી શકતા નથી, જ્યારે પરમાત્માના મેલાપથી તે અમર (હંમેશનું) સુખ પ્રાપ્ત કરી શકાય.
(૮૪૧) બિરહા કુંડી ભુંડ પડે, દરશન કારન રામનું
જીવત દરશન ના દિયે, ખુવે નહિ કામ. કબીર કહે છે કે પરમાત્માનાં દર્શન કરવા માટે શરીર ઉપર સેંકડો દુખ આવી પડે તો પણ તેની પરવાહ કરવી નહિ, પણ ભકિત એજ કરવી કે ઓ પરમાત્મા! જીવતા જીવત તારી સાથે મેળાપ થાય; મુવા પછી તારાં દર્શન થાય એવું હું માંગતે નથી.
(૮૪ર) મુ પિછે મત ભિલો, કહે કબીશ રામ; લોહા માટી મિલ ગયા, તબ પારસા કયા કામ?
એ પરમાત્મા! મરણ બાદ હું તને જોવા માંગતા નથી કારણ કે લોઢું કીટાઇને મટી થઈ ગયું પછી પારસમણુની શી જરૂર ? અર્થાત–માણસને આ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
છવપર સખ્ત કર્યા વિના પરમાત્માને પુગાતું નથી. ર૫૯ (ખાકી) દુનિયામાંજ પરમાત્મા સાથે એકતા મેળવવાની છે, અને આ જીવનમાંજ જે પરમાત્માને નહિ મેળવી શકે તે મુવા બાદ તેનાથી કાંઈ થઈ શકવાનું નથી.
(૮૪૩). ગલું સુમારે નામ, જર્યું પનીએ લોન;
ઐસી બિરહા પઠાયકે, નિત દુખાવે છે? પાણીમાં મીઠું નાખવાથી તે જેમ અંદર ગળી જાય છે, તે પ્રમાણે પરમાત્માનાં નામમાં હું (કબીર) બધો ગળી ગયો છું, અને એ રીતે (ગળી જઈને) પરમાત્માને ખાતર પોતાના શરીરને હંમેશાં કષ્ટ આપવાને કેણ તૈયાર છે?
(૮૪૪) દેખતહિ સબ દિન ગયા, નિશબી નિરખત જાય; બિરહન પિયું પાવે નહિ, જીવડા તલ જાય.
પરમાત્માને જોતાં જોતાં (યાને જોવાની આશામાં) મારા દિવસ ને રાત વહી ગયાં, જ્યાં સુધી મારે પ્રિય માલેક મળ્યો નહિ ત્યાં સુધી મારે જીવ તલવા કરતો હતો.
(૮૪૫) નેના હમારે જલ ગયે, છિન છિન લેટે તુજ . ન તું મિલે મેં સુખ, ઐસી બેદના મુજ.
દરેક પળે તને નિરખવાની આશામાં મારા ઓળા જી ગયા ને જ્યાં સુધી મને તું મળે નહિ ત્યાં સુધી સુખ થાય નહિ, એ પ્રકારનું અસહય દુ:ખ મને થઈ લાગ્યું છે.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
કબીર વાણી.
(૮૪૬) ઇસ તનકા દવલા કરૂં, ખાતી ડાલું જીવ લેહિ સીંચું તેલ પું, કબ મુખ પાવું પીવ.
આ મારાં તનની બત્તી કરું ને તેમાં આ (મારા) જીવને કાકડે બનાવી મેળ, ને તેલને જગે મારું લેહી અંદર સીચું કે જ્યારે મારા પીયુનું (પરમાત્માનું) દર્શન થાય. અર્થાત-ઇઢિઓ અને મન સર્વ પરમાત્માનાજ વિચાર ને વમાસણમાં કબર રાખતા હતા.
(૮૪૭) માંસ ગયા પિંજર રહા, તા ને લાગે કાગ;
સાંઈ અજહુ ન સંભાર્યા, મંદ હમારા ભાગ. (એ વિયોગમાં) મારા શરીરનું માંસ ગળી ગયું, ને હાડપીંજર જેવું થઈ ગયું કે તે ઉપર કાગડા પણ આવીને બેસે નહિં, એટલું છતાં હજી પરમાત્મા મને મળ્યા નહિ એટલે મારું નસીબજ અભાગ્યું.
(૮૪૮) કબીર! હસના દર કર, પોવન પર ધર ચિત બિન રેવે કયું પાઈયે, પિયુ પુરબલા મિત.
ઓ કબીર! પરમાત્માને મળવું તે કાંઈ (સાધારણ) હસવા સરીખું કામ નથી, માટે તું હસવાનું મુકી દે, અને રડવા પર જ ધ્યાન લગાડ, કારણ કે વગર રહેવું, અને ભારે કષ્ટ ભગવ્યા વિના પરમાત્મા મળી શકે નહિ.
(૮૪૯) હસું તો દુઃખ ન બિસરે, રેવું તે બળ ઘટ જાય;
મનકા મનમે બિસરના, જર્યું ધુન કાકુ ખાય. કબીર કહે છે કે હસવાથી દુઃખ ભુલાતું નથી, અને રડ્યા કરું છું તે મારૂં બળ ઘટતું જાય છે. (ત્યારે કરવું શું? તેને પાછો જવાબ આપે છે કે) તું મનમાં અને મનમાં જ બધું વિસરવાની કોશિશ કર, જેમ ચુલામાં બળતું થયા વગર માત્ર ધુમાડાથીજ લાકડું ખવાઈ જાય છે તેમ, દુઃખને દેખાવ બહારથી કર્યા વગર, અંતરમાં જ વિસારી મેલ.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માને મળવા માટે કબીરજીની વિનંતી.
(૮૫૦ )
પહેલે અગન રહેકા, પિછે પ્રેમ પ્યાસ; કહે કબીર તમ જાનીયે, રામ મિલનકી શાસ.
પરમાત્મા તરફ પ્રેમ ઉપજ્યા આગમચ પહેલાં દુ:ખ આવે અને તે પછી પરમાત્માનાં પ્રેમની તરસ લાગે, ત્યારે (કબીર કહે છે કે) પરમાત્મા મળવાની આશા છે, એમ જાણવું. અર્થાત જ્યારે માણસને દુઃખ આવી પડે છે ત્યારે તે દુ:ખથી પરમાત્મા તરફ ખેંચાય છે, અને ત્યારેજ પરમાત્મા તરફ તેને પ્રેમ ભાવ થાય છે, અને કબીર કહે છે કે દરેકને એ સ્થિતિમાં પરમાત્મા મળવાની આશા રહે છે.
(૮૫૧)
જીતના ગુનાહ મે કીયા, તિતના કરે ન કોય; કાલા હુવા સુખડા, ધા ન શકું ભરાય.
૬૧
પરમાત્માને મળવા માટે જેટલાં દુ:ખો મેં વેઠયાં તેટલાં કાઇ વેઠશે નહિ. દુ:ખથી મારૂ` મેહુડુ' એવું તા કાળું મારી ગયુ` કે ગમે એટલું રડવાથી તે ધાવાતું નથી.
( પર ) બિરહેની મર જાયગી, આતુર હાલ શરીર, મેગી દુન દિયે, તા જીવે દાસ ખીર.
એક સ્ત્રી ખીજા મરદપર પ્રસન્ન થયલી હેાય તેને જોવાને માટે આતુર હોય છે, તેમ કબીર કહે છે કે એ પરમાત્મા! હુ તને જોવાને માટે આતુરતાથી રાહ જોઉ' છું માટે મને તારાં દર્શન જલદીથી દઇ દે, તાજ હું જીવી શકું'.
(૮૫૩)
બહેની દેત સંદેશા, સુના હમારે સુજાન; મેગી તુમ આ શિલા, નહિ તા તળ્યા પ્રાન.
જેમ એક સ્ત્રી પેાતાના વહાલા ઉપર પેાતાને મળી જવા માટે સદેશે મેકલે છે તેમ, કખીર કહે છે કે જે પરમાત્માને આશક બને છે તે પરમાત્મા
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
કબીર વાણું. તરફ પિતાના અંત:કરણને અવાજ મળે છે અને કહે છે કે એ પરમાત્મા! તું મને જલદીથી આવી મળ, નહિ તે આ પ્રાણ છોડી દઈશ.
(૮૫૪) સાંઇયા તુમ મત જાનિયે, કે પ્રીત ઘટે કવચિત; મરું તે તુમ સુમરન મરૂં, તે સુમરૂં નિત.
એ મારા માલેક! તું એમ ને સમજતો કે તારી તરફનું મારું વહાલ કદી પણ ઘટશે, નહિ કદી નહિ, કારણ કે મારા હૃદયમાં તું નિરંતર વસેલું છે તેથી મારાં અવસાન વેળા પણ હું તારી જ યાદમાં મરીશ, ને જીવતો રહીશ તે નિરંતર તારું સ્મરણ કર્યા કરીશ.
(૮૫૫). મેં દિવાની રામકી, દિવાની કહે સબ કેય મેહ દિવાના આ મિલે, તબ બંદી ચંગી હેય.
હું તો રામ (પરમાત્મા)ની દિવાની છું, અને ભલે મને બધા (દુનિયાના) લેકે દિવાની કહે તેની હું દરકાર કરતી નથી, પણ મને મારે દિવાને (આશક યાને પરમાત્મા) ક્યારે આવી મળે તેની હું રાહ જોઉં છું. તે જ્યારે મને આવી મળશે ત્યારે જ મારું દિવાનાપણું જતું રહેશે ને સાવધ થઈ જઈશ.
(૮૫૬) પપૈયા પિયુ પિયુ કરે, નિશદીન પ્રેમકી આશ;
પંખી વિરહ ના છાંડહિ, તે કયું છડે નિજ દાસ.
બુલબુલ જેવું પક્ષી તે માલેકના પ્રેમની આશામાં “પીયુ પીયુ” કરતું રાત દિવસ પિકાર કરે છે અને જ્યારે તેના જેવું એક નાનું પ્રાણુ તેની (પરમાત્માની) છક્કર મુક્ત નથી તો હું કે જે પરમાત્માને બંદે (માણસ જાત) છું તે કેમ તે માલેક (મરમાત્મા)ની યાદ ભુલી જાઉં યાને તેની જીકર કરવાનું મેકુફ રાખું ?
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માને મેળવનારની થવી જોઈતી હાલત.
૨૬૩
(૮૫૭). આઠ પહોર એસઠ ઘડી, લાગા રહે અનુરાગ હિરકે પલક ના બિસરે, તબ સાચા પૈરાગ. કબીર કહે છે કે દિવસનાં આઠે પહેર અને દરેક પહેરની સેંસઠ ઘડિ છે , તે દરેક ઘડિએ માણસનું ચિત્ત જ્યારે પરમાત્મામાં લાગેલું રહે, ને તેને (પરમાત્માનો) ખ્યાલ હૈયામાંથી વિસરાયજ નહિ, ત્યારે જાણવું કે તે માણસને ખરે વૈરાગ્ય ઉપજે છે, અને તેનું મન દુનિયવી માયાપરથી ઉઠી પરમાત્માપર લાગ્યું છે.
(૮૫૮) ન્યું મેરા મન અજમેં, મેં તેરા મુને હોય; તાલા લેહા ધું મિલે, સાંધ ન લખે કેય. કબીર કહે છે કે એ પરમાત્મા! જેમ મારું મન તારામાં ભરાઈ રહ્યું છે તેમ તારૂં મારામાં ભરાય, એવું હું માનું છું. જેમ ગરમ કીધેલા લોખંડનાં કકડાને સાંધ કરે છે ત્યારે તે સાથે મળી જાય છે, ને તેની સાંધ કે પારખી શતું નથી તે મુજબ આપણે બન્ને સાથે મળી એક થઈ જઈએ. -
(૮૫૯) કફ કાયા ચિત ચકમકા, ઝાલિ વારંવાર તિન વાર ધુંવા ઉકે, ચેક પરે અંગાર.
જ્યારે આ મેલાં (ખાકી) શરીરને તેમજ મારા મનને વારંવાર ઝાળ્યું યાને મારી રહેણી-કરણી સુધારી મારા મનને શુદ્ધ વિચારમાંજ રોક્યા કીધું તોયે) ત્રણ વાર તેમાં ધુંવાડે થયો, અને એથી વારે તેમાં અગ્નિ પ્રગટ થયું.
(૮૬૦) પાનીકી માછલી, ચઢી પરબતે ગઈ;
અગ્નિ પિયા પુષ્ટ ભઈ, જલ પિયા મર ગઈ. (એમ કરતાં કરતાં) તે પાણીમાં રહેલી માછલી (જીવ) છેક પહાડને મથાળે પુગી અને ત્યાં તેણુએ અગ્નિ પીધે, ત્યારે તે મજબુત થઇ, (એથી ઉલટું) જ્યારે તે પાણીમાં રમતી હતી ત્યારે મરણ પામતી હતી.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
કબીર વાણી. અથત–માછલી તે માણસને જીવ યાને માણસ, જે આ નિચલી (ખાકી) દુનિયામાં જ રમ્યા કરતો હતો ચાને ઇઢિઓની ભેગવાતાં સુખમાંજ મેજ છે એવું માન્યા કરતું હતું ત્યાં સુધી તેનું મરણ નિપજ્યા કરતું હતું પણ જ્યારે તે આ ઉતરતા પ્રકારની ઈચ્છા કહાડી નાખે છે, અને પરમાત્માને મળવાની ઇચ્છા રાખે છે, અને જ્યારે ઉંચ ભાનમાં રહેતે થાય છે ત્યારે જ તે મજબુત થતું જાય છે અને મરણના ફેરામાંથી બચવા પામે છે.
(૮૧). સમુદ્ર લાગી આગ હય, નદી જલ કેયલા ભઈ; જાગ કબીર દેખ લે, મછીયાં તરવર ચઢ ગઈ.
સમુદ્રમાં આગ લાગી, અને નદી બળીને કેયેલા થઈ ગઈ. હવે એ કબીર! તું જાગૃત થઈ જે, કે પેલી માછલી (પરવતને મથાળેનાં) ઝાડ પર ચહડી ગઈ છે.
અર્થાતસમુદ્ર તે માણસનું શરીર, નદી તે માણસનું નિચલું ભાન, શરીરમાં લાગેલી આગ, તે પરમાત્માના પ્રેમની આગ, જે નદી યાને નિચલાં મનને બાળીને કોયલા કરે છે, ત્યારે તેને દુનિયાની માયા પરથી ખેંચી કાઢે છે, એ રીતે જ્યારે માણસનું મન પવિત્ર થાય છે, અને દુનિયવી વસ્તુઓ પરથી મનની ઇચ્છાઓ નિકળી જાય છે, ત્યારે તે માછલી યાને જીવ તે ઝાડ પર યાને ઉંચ ભાનમાં જઈ શકે છે.
(૮૬૨) સબકે બિરહન હુંબલી, તું કર્યું બિરહન લાલ!
પરચા પાયા પિયુકા, યું હમ ભાઇ નેહાલ.
જેનાં અંતઃકરણમાં પ્રેમની આગ સળગી હોય છે, તે માણસ દુબળે થઈ જાય છે, ત્યારે એ પ્રેમની અગ્નિથી બળતી સુંદરી! તું કેમ એવી (લાલમલાલ) તનદોસ્ત લાગે છે? (જવાબ મળે છે કે) એ ભાઈ, મને મારા પિયુને પત્તે મળ્યો તેથી હવે હું નેહાલ થઈ ગઈ છું. અર્થાત-કબીરનું કહેવું એમ લાગે છે કે જે ઇશ્વરી માર્ગમાં ચાલવા માંડે છે તેને પહેલાં ઘણી
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા મળ્યા પછીની હાલતનું ખ્યાન.
કરી ભોગવવી પડતી હોવાથી, યાને પિતાના દર્શને મારી હઠાવવા, દ્વિઓની મોજ મજા છોડવી વગેરે કોશેશ કરતાં તેનાં શરીરને પહેલાં દુઃખ થાય છે, અને તે નબળું પડી ગયેલું દેખાય છે, પણ તેની દરકાર કરતાં, મક્કમપણે અને હિંમતથી, પવિત્રામાં આગળ વધતું જાય છે, અને એક્વાર તેણે પિતાની ઇદ્રિ અને મન ઉપર સંપૂર્ણ કાબુ મેળવ્યો, તે પછી તેનું શરીર પાછું આસુદું અને ખરૂં તનદોસ્ત બને છે.
પગમબર જીસસ ક્રાઈસ્ટ કહે છે કે –
Seek ye first the Kingdom of Righteousness, and all these things (of the world) shall be added unto ye ya usai sel ભેગવી તું પવિત્રાઈ (અશોઈ) નું રાજ્ય મેળવ, કે જેથી પછી તને (દુનિયાની) સર્વે ચીને આવી મળશે.
(૮૬૩) સાચા પાયા સુખ ઉપના, દિલ દરિયા ભરપુર સકળ અંધેરા મિટ ગયા, જબ સાંઇ મિલા હજુર.
જે સત હતું તે મળ્યું ત્યારે મને ખરું સુખ ઉપર્યું, અને મારું મન સુખના સમુદ્ર જેવું ભરપુર થઈ ગયું, અને જ્યારે મારો ધણી (પરમાત્મા) મારી સનમુખ આવી ઉભે, ત્યારે સર્વે પ્રકારને અંધકાર જતો રહ્યો અને મારું અજ્ઞાનપણું દૂર થઈ, મારે લગતા અને આખી જેહાનને લળતા ભેદની મને સમજ પડી ગઈ.
(૮૬૪) કબીર, ચલ જાય થા, પુછ લિયા એક નામ
ચલતા ચલતા તહાં ગયા, ગામ નામ નહીં ઠામ.
હું પરમાત્માની રાહમાં ચાલ્યો જતો હતો, ચાલતાં ચાલતાં એક રાહદારીને પરમાત્માનું નામ પુછી લીધું. પછી તે નામ જપતે જપતે આગળ અને આગળ ચાલ્યા કીધે, ત્યારે આખરે જ્યાં કોઈ ગામ નહિ મળે, કાંઈ રહેવાનું નહિ મળે, અને કોઇનું નામ નિશાન નહિ મળે ત્યાં હું જઈ પહોંચ્યા.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર વાણી.
(૮૫) કેતક દેખા દેહ બિન, રવિ સસિ બિન ઉજાસ
સાહેબ સેવાર્શે રહે, પરવાહિ દાસ
એક અજાયબ જેવો મારો જ દેખાવ શરીર વિનાને મેં જોયે. મારી ઇઢિઓ અને મન અદ્રષ્ય થઈ ગયેલાં હોય, તેવી હાલતમાં મેં આ અજાયબ જેવો દેખાવ જે. વળી એ દેખાવ જોવા માટે સૂર્ય ચંદ્રનું અજવાળું પણ ત્યાં નહિ હતું, પછી હું એક નેકર માફક મારા માલેકની સેવામાં રહેવા લાગે, અને આ દુનિયાનાં સર્વે કર્યો અને બ્રમો વિષેની મારી ચિંતા મટી ગઈ.
(૮૬૬) ઘરતિ ગગન પવન નહિ, નહિ તુમ્બા નહિ તાર; તબ હરિકે હરિજન થા, કહે કબીર બિચાર.
જ્યારે પૃથ્વિ, પવન, આસમાન કાંઈ નહિ હતું અને તુંબડું કે તેને તાર કાંઈએ નહિ હતું, ત્યારે માત્ર પરમાત્મા કે પરમાત્માને ભગત તે હાજ એવું મારું કહેવું છે, જે માટે તે વિચાર કર.
(૬૭) દેખા એક અગમ ધની, મહિમા કહી ન જાય તેજ પુંજ પ્રગટ ધન, મનમે રહા સમાય.
મેં તે સાહેબને છે, જેને ઇઢિઓ પહોંચી શક્તી નથી અને તેને મહિમા યાને મેટાઇની વાત મોડેથી કહેવાઈ શકાતી નથી, તે પ્રકાશને જથ્થા હૃદયમાંજ સમાઈ રહ્યો, એટલે કે તે માત્ર અનુભવમાંજ રહે છે, યાને જે કોઈ અનુભવે તેજ જાણી શકે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા બન્યા પછીની હાલતનું ખ્યાન.
૨૬૭
(૮૬૮) દિપક દેખા જ્ઞાનક, પંખા અપરમ દેવ;
ચાર વેદકે ગમ નહિ, તહાં કબીરા સેવ.
જેને જોવાથીજ સર્વે ભ્રમે અને વાત સમજાઈ જાય છે, તે દિપકને મેં દીઠે; અને કશાં સાથે સરખામણી નહિ થાય એવા પરમાત્મા તરીકે મેં તેને પિછા, અને ચારે વેદે જેની વાત સમજાવી શક્તાં નથી, એવા તે માલેકની સેવામાં હું ખડે રહે.
(૮૬૯) ઐકુથ ઉપર બસત હય, એરા સાહેબ સહ,
જાકે રૂપ ન રેખ હેય, સે અંતર મિલ્યા મોહે. વૈકથની પેલે પાર (જેને જરશ્તીઓમાં ગરોથમાન કહે છે, તેની પેલે પાર) મારે સાહેબ રહે છે, જેને આકાર લીટી કે આકૃતિ કાંઈએ નથી તે પરમાત્મા મને મારાં અંતરમાંજ મળે.
(૮૭૦) હરિ સંપત શિતળ ભયા, મિટા મેહ તન તાપ; નિશ બાસુર સુખ ઉપજા, જબ અંતર પ્રગટ આપ.
આ ઇશ્વરી ખજાને મળે ત્યારે મારા મનને શાંતી થઈ ને દુનિયવી વસ્તુઓ પરની મારી (ખોટી) ભાવના દુર થઈ, મારાં શરીરને લગતી મોહ માયાને તાપ યાને દુર્ગુણો સર્વે નિકળી ગયા, અને જ્યારે પરમાત્મા મારાં અંતઃકરણ (હૈયાં) માં પ્રગટ થયા, ત્યારે જ મને હંમેશનું સુખ પ્રાપ્ત થયું.
(૮૭૧), કબીર! દિલ સાત ભયા, હરિ બેઠા દરધે આય;
જીવ બ્રહ્મા મિલા હુવા, અબ જીવ કહાં ન જાય. કબીર! જ્યારે તારૂં અંતર પવિત્ર થયું ને તારૂં ચકીન પરમાત્માપર મજબુત થયું અને પરમાત્મા જેવું સુખ બીજું નથી એ તને સંપૂર્ણ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮ .
કબીર વાણું. વિશ્વાસ આવે ત્યારે તારો જીવ અને પરમાત્મા એક થયા, અને જીવ એકવાર પરમાત્મા સાથે મળે કે પછી પાછે દુનિયવી વસ્તુ પર ખેંચાવાને નથી.
(૮૭૨) મન સરેવર સુભક જલ, હંસા કેલ કરાય
મુગટા ફળ નિશદિન ચુંગે, અબ ઉડી અંત ન જાય.
સરોવરનાં પાણી સમાન મન શાંત પડે છે ત્યારે તેમાં હંસ પક્ષી રમવા માંડે છે (જીવ ઉંચી હાલતે જઈ પુગે છે) અને ત્યાં તેને રાત ને દિવસ મેતી ફળ ખાવાને મળ્યાથી, તે કદી પણ બાહેર જવા માંગતો નથી, સારાંશ કે પરમાત્મા મળે તેને આખી જહાન મળે ત્યારે બીજી કઈ વસ્તુ માટે તે આતુર હેય?
(૮૭૩) કબીર હમે જબ ગાવતે, તબ હરિજનિયા નહિ
અબ હમ દિલમેં પેખીયા, તબ ગાકુ કછુ નહિ. હું (કબીર) જ્યારે પરમાત્માની તારીફ યાને ભજન (અમ) હેડેથી ગાયા કરતા હતા, ત્યારે પરમાત્માને પિછાણુ હતું નહિ; હવે જ્યારે મેં તેને (પરમાત્માને) મારાં અંતરમાં ઓળખે, ચાને મને પરમાત્મા મળ્યા ત્યારે હવે મને (હેડેથી) ગાવાનું કાંઇ રહ્યું નથી, યાને બાહરની ક્રિયાઓ મારે માટે કરવાની રહી નથી.
(૮૭૪) કુદરત પાયા ખબરસુ, સદગુરૂ દિયા બતાય
ભમરા વલભા કમલસુ, અબ ઉડી અંત ન જાય.
મારા સગુરૂએ મને જ્ઞાન આપ્યું, તે જ્ઞાનથી મને કુદરત વિષેની બધી ખબર થઇ ગઈ, અને જેમ ભમરાને કમળ કુલ મળી જાય ત્યારે તે બીજે ઠેકાણે ભમતો નથી તેમ, જીવને જ્યારે ઉંચ જ્ઞાન મળે છે, ત્યારે તે (દુનિયવી) માયા કે હવસ માટે દરકાર કરતો નથી.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા મળ્યા પછીનું હાલતનું ખ્યાન.
૨૬૯
(૮૭૫) હમ વાસી વહાં દેશકે, જહાં અવિનાશીકી આન,
સુખ દુખ તહાં વ્યાપે નહિ, સબ દિન એક સમાન. હું તે દેશને રહેવાસી થઈ ગયો, કે જ્યાં અમગી રહેલી છે, અને જ્યાં નાશ છે જ નહીં. ત્યાં સુખ અને દુઃખ (જે આ નિચલી જહાનમાં માણસને લાગે છે) તેવું કાંઈએ નથી, પણ બધા દિવસ એકસમાન હોય છે, અને સર્વત્ર (સુખી) હાલતમાં છવ રહેલો હોય છે.
(૮૭૬). હમ વાસી વહાં દેશકે, જહાં બારે માસ બિલાસ;
પ્રેમ કરે બિકસે કવલ, તેજ પુંજ પ્રકાશ. હું તે દેશને રહેવાસી થયું કે જ્યાં બારે માસ યાને નિરંતર સુખ જ છે, અને જ્યાં પ્રેમને ઝરો વહી તેમાંથી મિઠું અમૃત નિકળે છે, અને જ્યાં નિરંતર ઝળતી રોશની (પ્રકાશ)ને જશે માત્ર રહેલો છે. '
(૮૭૭) હમ વાસી વહાં દેશક જાત વરણ કુલ નાહિ; શબ્દ મિલાવા છે રહા, પર દેહ મિલાવા નહિ.
હું તે દેશને રહેવાસી થઈ ગયે, કે જ્યાં જાત-વરણ કે કુળ જેવો કાંઈ (અંતર) હોતો નથી, પણ જ્યાં (તે ગુપ્ત) શબ્દથી જ મળી શકાય છે, પણ આ શરીરથી ત્યાં મળી શકાતું નથી. અર્થાત-આ દેહથી હું અલગ થઇ ગયે.
(૮૭૮) હમ વાસી વહાં દેશકે રૂ૫ વરન કછુ નાહિ,
સેન મિલાવા છે રહા, સબ્દ મિલાવા નહિ. (તે પછી) એવી હાલત થઈ કે જ્યાં આકાર કે રંગ જેવું પણ કહ્યું રહ્યું નહિ–ત્યાં શબ્દનું પણ કામ રહ્યું નહિ, પણ ત્યાં માત્ર ઇશારાથીજ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
કબીર વાણું.
જ્યાં આકાર કે રંગને
મળી શકાય છે. એ હાલત એવી છે કે પણ હેત નથી.
ખ્યાલ
(૦૭૯) હમ વાસી વહાં દેશકે, પીંડ બ્રહ્મન કછુ નહિ,
આપ પર દોઉ બિસરા, સેન મિલાવા નહિ. (તે પછી) એવી એક હાલત આવી કે જ્યાં, હું પોતે અને ઈશ્વર જુદા હોય, એવું પણ જતું રહ્યું. જ્યાં ઇસારે કરવાનું પણ કાંઇ રહ્યું નહિ. પણ તે હાલત એવી છે કે જ્યાં “હું પણું” પણ “હું છું” એવું ભાન જતું રહે છે, એટલે પરમાત્મા મળે ત્યાં “બ”ને ખ્યાલ હોતું નથી, અને જેનાર એક, અને જોવાનું બીજું એવું “બેપણું” ત્યાં હોતું નથી.
(૮૮૦). તેજ પુંજ દેહરા, એર તેજ પુંજકા દેવ, તેજ પુંજ ઝરમર ઝરે, તહાં કબીરા સેવ.
ત્યાં પુંજવાનું દેહેરું હતું તે પણ પ્રકાશજ હતું, અને દેવ તે પણ પ્રકાશજ હતે; જ્યાં સર્વત્ર પ્રકાશ ઝરમર ઝરતો હતો ત્યાં કબીર જઈ લાગે.
(૮૮૧) સુન્ય મંડળમે ઘર ગયા, બાજા શબ્દ રસાલ; રેમ રેમ દિપક ઝરે, પ્રગટા આપ દયાલ,
મારૂં રહેવાનું સુચમાં થઈ લાગ્યું, કે જ્યાં માત્ર તે (ગુપ્ત) શબ્દને જ અવાજ થયા કરતો હતો, અને જ્યારે આપ ચાને પરમાત્મા મારામાં જાહેર થયા, ત્યારે મારાં રૂવે રૂવે પ્રકાશ પ્રસરી રહ્યો અને ત્યાં પ્રકાશ શિવાય બીજું કાંઇજ રહ્યું નહિ.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા મળે ત્યારે કેવી હાલત હોય ?
૨૭
(૮૮૨) અગમ અગોચર ગમ નહિ, જહાં ઝિલમિલે જેત; તહાં કબીરા રમ રહા, પા૫ પુન નહિ છોત.
જ્યાં તે જેત પ્રકાશે છે ત્યાં કાંઈ દિશા કે હદ ચા જગ્યા જેવું કાંઇ નથી, જ્યાં કશું ( ખે) લેવાનું છેજ નહિ, અને જેને વિચાર પણ થઈ શકતું નથી તે હાલતને હું કબીર થઈ ગયો, કે જ્યાં પાપ પૂન્ય કશું રહેલું નથી.
(૮૮૩) પાર બ્રહ્મ કે તેજકે, કૈસા હથ અનુમાન કહેવેકી શભા નહિ, દેખા હિ પ્રમાન.
એ નિરાકાર (આકાર વગરની) હાલત વિષે મનમાં અનુમાન કે તર્ક કરવો એ સર્વ ફેકટ છે; તેની વાત મેહેડેથી કહેવામાં સાર નથી, કારણ કે તે હાલતને અનુભવ તે માત્ર સાક્ષાત દર્શનથી જ થઈ શકે, યાને જે તે હાલત અનુભવે તેને જ સમજ પડે છે.
(૮૮૪) મન મધુર પિકર ભયા, કિયા નિરંતર ખાસ કમલજ કુલ નિર બના, કેઇ પેખે નિજ દાસ.
ત્યાંની વાત વિષે કહી શકાય તે એજ કે ત્યાંને મિઠાસ પીધાથી મન શાંત ને સુખી થઈ જાય છે, અને તે એકજ (સુખી) હાલતમાં મન હંમેશાં રહે છે-કમળ કુલ પાણુ થઈ જાય, તેને કેઈ ખરે પરમાત્માને ભક્ત હોય તેજ પારખી શકે.
(૮૮૫) ખાલા નાલા હિમ જળ, સે ફિર પાની હોય
જ પાની તે મોતી ભયા, સે ફિર નિર ન હોય. ઠંડીથી નાળાંનું પાણું, બરફ થઈ ગયું હોય તેનું પાછું પાણી થઈ શકે છે, પણ જે પાણીનું એક્વાર મેતી બંધાઈ ગયું તે પાછું પાણું થઈ
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
કબીર વાણું.
શતું નથી. સારાંશ કે, પરમાત્માનાં દર્શન કરવાં તે ઘણું જ ઉંચ હાલત છે, અને જે તે હાલતે પુગે તે હાલતને આ નિચલી હાલતમાં લાવી શકતું નથી, યાને તે ઉંચ હાલતનું વર્ણન શબ્દ મારફતે દર્શાવી શકતા નથી.
(૮૮૬) કબીર, મારગ અગમ હથ, સબ મુનીજન બેઠે ઠાક, તહાં કબીરા ચલ ગયા ગ્રહી સદગુરૂકી શાખ.
ઓ કબીર! તે માર્ગ નહિ જાણી શકાય એવો છે, અને તે જાણવા માટે ઘણા મુની લકે ઠોકીને બેઠા છે, તે હાલતમાં હું કબીર જઈ લાગે ક્યાં મારા સદ્ગુરૂની સાક્ષી (હાજરી) રહેલી હતી.
(૮૮૭) સુર નાર ઠકે મુનીજનાં તહાં કેઇ ન જાય મોટા ભાગ કબીરકા, તહાં રહા લેલાય. •
જ્યાં પહોંચવાને માટે ઘણા ઘણા શુરવીર અને મોટા કહેવાતા મુનીઓએ ફાંફાં માર્યા છે, પણ ત્યાં પુરી શક્યા નથી ત્યાં મારું નસીબ મોટું કે હું જઇ શકે.
(૮૮૮) પાની હિંસે પાટલા, ધુંવા હિસે છન; પવન બિગ ઉતાવળા, સે દેd કબીરે કીન.
જે પાણી કરતાં પણ પાતળું છે, ધુંવાડા (ગેસ) કરતાં પણ હલકું (ઓછા વજનનું) છે અને પવન કરતાં પણ જેની ઝડપ વધારે છે, તેની દેખી યાને ઓળખ કબીરને થઈ ગઈ.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા મળે ત્યારે કેવી હાલત હોય?
૨૭૬
(૮૮૯) દેખો કરમ કબીરકા, કછુ પૂરબલા લેખ;
જાકા મેહેલ ન મુની લહે, સે દોસ્ત કિયા અલેખ. મારૂં (કબીરનું) નસીબ કેવુંક મોટું ભાગ્યવંત હોવું જોઈએ, અને મારા કર્મના લેખ કેવાક જબરા હોવા જોઈએ, કે જે મહેલને માત્ર જેવા માટે મોટા મોટા મુનીઓ તલપી રહ્યા તોપણ તે મેહેલ જોઈ શક્યા નહિ જ્યારે મને તે મહેલની અંદર રહેનાર ધણું (પરમાત્મા)ની મુલાકાત થઈ ગઈ.
(૮૯૦) પીંજર પ્રેમ પ્રકાશયા, હિરે લિયા ઉજાસ ચંદ્ર સુર્ય કે ગમ નહિ, તહાં દરશન પાવે દાસ.
જ્યારે આ શરીરમાં ઈશ્વરી પ્રેમ પ્રકાશતો થયે ત્યારે તે મહિલા હીરા (જીવ)ને ઉજાશ મળે અને તે ઝળકવા લાગ્યો તેમજ જેને સૂર્ય કે ચદ્ર પણ પુગી શક્તા નથી તેને હું (કબીર) દેખાવા લાગ્યો અને મને પરમાત્માનાં સાક્ષાત દર્શન થયાં.
(૮૯૧) મન લાગા ઉન મુનિસું, ગગન પહેતા જાય ચંદ્ર બિહુનાં ચાંદનાં, જહાં અલખ નિરંજન રાય.
જ્યારે તમારૂં) મન તે સાહેબ સાથે મળી ગયું, ત્યારે તે આકાશમાં પુગી ગયું, કે જ્યાં ચંદ્ર વિના અજવાળું પડયા કરે છે, અને જ્યાં નહિ પારખી શકાય તે હંમેશગીને સાહેબ રહેલો છે.
(૮૯૨). મન લાગા ઉન મુનિસેં, ઉન મૂનિ મનહિ બિલગ; લોન બિલ ગયે પાનીએ, પાની લેન ખિલગ.
જેમ પાણીમાં મીઠું (નમક) પડવાથી તેઓ બન્ને એક થઈ જાય છે તેમ, મારૂં મન તે સાહેબનાં મન સાથે મળીને એક થઈ ગયું.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
કબીર વાણું.
(૮૯૩) પાની કેરા હિમ હવા, હિમ ગયા બહેલાય; કબીર જે થાસે ભયા, અબ કછુ કહાં ન જાય.
જેમ પાણીનું બરફ થઈ જાય છે, ને બરફ પિગળી પાણી થઇ જાય છે, તેમ હું (કબીર) જે અસલમાં હતો તે પાછો થઈ ગયે, ત્યારે મને બીજી તરફ જવાનું રહ્યું નથી. સારાંશ કે જે અસલ પવિત્ર હાલતમાંથી મન નિકળ્યું હતું તેવું પાછું થઈ ગયું ને મોટાં પવિત્ર મનને મળી ગયું એટલે તે પાછું દુનિયવી ચીજો પર જતું નથી.
(૮૯૪). પાંચ સગી પિયુ પિયુ કરે, છઠ્ઠા સુમારે મન;
આઇ સુરત કબીરકી, પાયા રામ રતન. મારી પચે ઇદ્રિ પરમાત્માને પિકાર કરવા લાગી, ને છડું મારું મન તે પણ પરમાત્મામાંજ ભરાયું ત્યારે મારું જે અસલ સ્વરૂપ હતું તે ( બુ) સ્વરૂપ થઈ ગયું, અને મને ઇશ્વરી ખજાને મળી ગયે.
(૮૯૫). થા૫ન પાછ મન થીર ભયા, સદગુરૂ દિની ધીર; કબીરે હિરા બનાઝીયા, માન સરોવર તીર.
જ્યારે મનને આ થાપણ મળી ગઈ ત્યારે તે તદન શાંત થઈ ગયું, ને ત્યારે સદ્ગુરૂએ મને ધીરજ આપી. તે પછી મેં (કબીરે) તે હીરે (પરમાત્મા) ઝડપે કે જે મને માન સરોવર ઉપર જડ.
(૮૯૬). પંખી ઉડા ગગન, ધડ રહા પરદેશ પાની પિવે ચાંચ બિન, ભુલી ગયા ત્યાં દેશ.
તે પક્ષી આસમાન ઉપર ઉડી ગયું, પણ તેનું ધડ યાને શરીર તે પરદેશમાં જ રહી ગયું, તે પક્ષીની ચાંચ નહિ હતી, છતાં તેણે ત્યાંનું પાણી પીધું, ને પિધાથી પોતાને નીચલો દેશ (દનિયવી ભાન) ભુલી ગયું.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા મળ્યાની વાત સમજાવી શકાતી નથી.
૨૭૫
સારાંશ કે પરમાત્માને મળવા માટે મે' દેહનુ' ભાન છેડયું. ચાને દેહ રહિત (જીવ) થયા, ત્યારે તે ઉ`ચી હાલતમાં જઇ પુળ્યા કે જ્યાં નીચલી દુનિયાને કાંઇપણ ભાસ રહેતા નથી.
(૮૯૭)
દેખન સરીખી આત હય, કહેન સરીખી નાહિ; ઐસા અદભૂત સમજકે, સમજ રહે અન માંહિ.
નિરાકાર પરમાત્માને મળવાને લગતી વાત, પાતે જોય તાજ સમાચ અને બીજો સમાવે તેા નહિજ સમજાય, એવી અજાયબ જેવી છે, માટે તું એને અનુભવજે, ને તારા અનુભવ તારાજ મનમાં રાખજે, તે ખીન્ન કોઇને કહેતા નહિ.
(૮૯૮)
ખિન ધરતિકા ગામ હય, બિન પંથકા દેશ બિન પિંડકા પુરૂષ હય, કહૈ કબીર ઉપદેશ.
મારૂ' કબીરનું કહેવાનું એ છે કે આ જહાંનની ચીજોની સરખામણીએ વડે પરમાત્માને લગતી વાતા ખેાલી શકાતી નથી. દાખલા તરીકે, માણ્યું જ્યાં રહેતાં હેાચ તે જગ્યાને આપણે “ગામ” કહીએ, પણ પરમેશ્વર (જ્યાં) રહે છે તે જગ્યાને માણસનાં રહેઠાણની સરખામણી કરીને “ગામ” કહેવાય નહિ; કારણ જ્યાં પૃથ્વિજ નહિ ત્યાં “ગામ” કેમ હેાય? એક દેશથી ખીજે દેશ જઇએ ત્યારે તેા કાઇ રસ્તે થઇને જઇયે છીયે, પણ પરમેશ્વર (જ્યાં) રહે છે, તેને માણસનાં રહેઠાણની સરખામણી કરીને “દેશ” કહીએ તે તે દેશ જવાને કાંઇ રસ્તા નથી. એક માણસ છે એમ આપણે કહીએ ત્યારે તરત તેનુ શરીર આપણાં લક્ષમાં આવે છે, હવે એજ રીતે આપણે ખેલવા જઇયે કે “પરમેશ્વર” છે, તા લોકો એમ સમજે કે તેને શરીર હશે, જ્યારે તેને શરીર તા છેજ નહિ.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
બીર વાણું.
(૮૯૯) મેં થા, હરિ નહિ થા, અબ હરિ હય મેં નહિ,
સકળ અંધેરા મિટ ગયા, દિપક દેખા માંહિ. “હું ફલાણે માણસ છું” એવું જ્યાં સુધી મને દેખાતું હતું, ત્યાં સુધી મને પરમાત્મા દેખાતા નહિ હતા. હાલ જ્યારે મને પરમાત્મા દેખાય છે ત્યારે “હું ફલાણું માણસ છું, એવું મને દેખાતું નથી. પરમાત્મા રૂપી દિપક મારાં હૈયામાં પ્રકા ત્યારે પિતાને લગતા અને સારી જગતને લગતા કોઈપણ વિષય માટે અજાણપણું રહ્યું નહિ.
(૯૦૦) કરતમ કરતા ના હતા, ના હતા હાટ ન પાટ, જા દિન કબીરા રામજન, દેખા ઐઘટ ઘાટ.
જ્યારે હું કબીર પરમાત્માને સેવક થઈ અચળ પદને પામે અને કદી નાશ ન પામે એવાં સ્થાને પુગે, ત્યારે હાટ અને પાટ તથા કર્તા અને કર્મ સઘળું મારામાંથી ચાલી ગયું. અર્થાત-જ્યારે આત્માની ભેટ થાય છે ત્યારે તેને બાહેરને સંસાર તથા કર્તા કમ સઘળું મળે નહીં થઈ જાય છે, એટલે કે જેનાર “હું” જુદે, અને જોવાની વસ્તુ બીજી સામે હેય એવું કશુંએ ત્યાં હેતું નથી.
(૯૦૧) ગુન ઇંદ્રિ સેહે જે ગઈ, સદ્દગુરૂ ભયે સહાય ઘટમેં બ્રહ્મ બિરાજયા, બક બક મરે ખલાય.
પરમાત્માની સાથે સાક્ષાત મેલાપ કરાવી શકે એવા ગુરૂએ જ્યારે મને મદદ કીધી ત્યારે, મારા સર્વ તમોગુણો, સર્વ રજોગુણ, અને સર્વ સત્વગુણે, પણું (કાંઇક અંશે) ગુમ થઈ ગયા, તેથી મારી છએ ઇંદ્રિઓ નષ્ટ થઈ ગઈ, અને એ સર્વ જે થઈ ગયું, તે મારી કશી શેશથી નહીં પણ આપ–મેળેજ થઈ ગયું. સર્વે ગુણે અને સર્વે ઇન્દ્રિઓ વિના હૈયામાં પરમાત્મા બિરાજેલા દેખાયા, તેમની સાથે રૂબરૂમાં મેલાપ થયે, ત્યારે હવે પરમાત્મા આવા છે, અને આવા નથી, એવો બકબકારે હું શા માટે કરૂં?
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માને જીવ એકજ છે (બે જુદા નથી).
૨૭૭
(૯૨) હસ કર કેઈ ન પાઇયાં, જીને પાયા સે હોય; હસનેમેં જો હરિ મિલે, તે કેન દેહાગન હેય?
કબીર કહે છે કે, હસતાં ખેલતાં યાને સહેલાઈથી કોઈએ પણ પરમાત્માને મેળવ્યું નથી, પણ જેઓએ તેને (પરમાત્માને) મેળવે છે, તેઓએ રડીને જ (મહા કષ્ટ ખમી-હવસ–લોભ-લાલચ છોડીનેજ) મેળવ્યું છે, કારણ કે એમ જે હસતાં રમતાં પરમાત્મા મળતા હતે તો કણ વેરાગી યા જગન થતું?
(૯૦૩) હાંસી ખેલે હરિ મિલે, તે કોણ સહ ખુરસાન? કામ કે તજે, તાહિ મિલે ભગવાન
જે હસતાં હસતાં પરમાત્મા મળી જતા હતે તો, તે માટે કોણ વેઠ ઉઠાવતે? કબીર કહે છે કે એમ નથી મળતું, પણ જ્યારે માણસ ઇદ્રિના વિષ ભેગવવાની ઇચ્છા છેડી દે, પોતાના જુસ્સા અને હવસને દાબી દે, અને સર્વ પ્રકારનાં (ઇક્રિઓથી ભેગવાતાં) સુખ મેળવવાની તેની તરસ સદાબરી મટી જાય ત્યારે જ તેને પરમાત્મા મળી શકે છે.
(૯૦૪). કબીર, હદકા ગુરૂ હય, બેહદકા ગુરૂ નાહિ;
બેહદ આપે ઉપજે, અનુભવકે ઘર માંહિ. કબીર કહે છે કે હદ છોડાવવા માટેજ ગુરૂની જરૂર છે પછી બેહદમાં ગરની જરૂર રહેતી નથી, બેહદ પોતાની મેળેજ પિતાના આત્માનુભવથી પ્રાપ્ત થાય છે.
(૯૫). નિરાધાર. સો સાર હય, નિરાકાર નિજ રૂ૫ નિશ્ચલ જાકે નામ હય, ઐસા તત્વ અનુ.
તે પિતે નિર-આધાર યાને કાંઇપણ આધાર વગરને હોવા છતાં, સર્વને તે આધાર છે; પિતે નિર-આકાર યાને કાંઇપણ આકાર કે રૂપ વગરને છે,
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮
કબીર વાણું. છતાં સર્વ આકાર કે રૂપ (જગતમાં જાહેર થયેલા)ને તે આકાર આપવાવાળે છે, જેનું નામ હંમેશનું છે. એવું તે તત્વ છે કે જેને તત્વની ઉપમા આપી શકાય તેમ નથી, અને જાહેર થયેલી સૃષ્ટિમાંની સર્વ વસ્તુઓમાં એવું કાંઈ પણ નથી, કે જે સાથે પરમાત્માનાં નામ કે અગાધ શક્તિની સરખામણી થઈ શકે.
(૯૦૬) સુરત સુરત ખસે, મુરતમે એક તત;
તા તત સત બિચારયા, તત્ તત્ સે તા. શુદ્ધ થાન અથવા સમાધિમાંજ પરમાત્માની ખરી મૂર્તિ દેખાય છે. એ મૂર્તિ એવી છે કે તેનું વાણીથી કાંઈ વર્ણન કરી શકાતું નથી. તેથી તેને “તત”નું નામ આપવામાં આવે છે. તે “તત”ને વિચાર કરતાં એમ પૂરવાર થાય છે કે આ આખા વિશ્વનું મુળ તે “તતPજ છે અને જે તત્વ દેખાય છે તે માત્ર તેજ “તતનાં રૂપાંતર છે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ત્રિસ (૩૦) જંત્રો.
ધર્મદાસ નામના એક શ્રીમંત હિંદુ વાણિયા, જે કબીરજીનાં ચેલા થયા હતા તેમને આ અંગે કબીરજીએ કહ્યાં હતાં, જે માટે ધર્મદાસ કહે છે કે – સેઇ રહે નિત મેહનિશા, જાન પ નહિં રામ પિયારે જનમ અનેક ગયે ૫નંતર, એકહુ ભાર ન જાગૃત ધારે.
અર્થ–જ્યાં સુધી (મારા) છવ આ સંસારની માયાની કેફમાં પડી રહ્યો હતો ત્યાંસુધી મેં પરમાત્માને પિછાણ્યા હતા નહિ; અને એવા અનેક જન્મ સ્વપના સમાન ચાલી ગયા, પણ (મારે) જવ એકવાર પણ જાગૃત થયો નહિ–ચાને હું કેણ છું? ક્યાંથી આવ્યો? ઇશ્વર કયાં છે? તેની સાથ મારા (જીવ) સંબંધ શું છે, વગેરે વાત મેં જાણું નહિ. આદ ગુરૂ તબ દેખી દયા કરી, વિસા = શબ્દ ઉચ્ચારે, ચાર ભેદ પુરાન અહાર, શોધી કહ્યા એ તત્વ બિયારે.
(મારા) જીવની આ હાલત જોઇ ધર્મદાસ કહે છે કે, ગુરૂએ મારા ઉપર દયા લાવી મને આ ત્રિસ જ કહી સંભળાવ્યાં જે ચાર વેદ અને અઢાર પુરાણ (બધાં શાસ્ત્ર)માં કહેલાં વ્યાખાનેના અર્ક સમાન છે, જે આ ત્રિસ જ માં સમાયેલાં છે.
છર કૃતાર્થ કારને, ભાખા કિન બિચાર વિસા જે બુઝ, નર ઉતરે ભવજળ પાર. જે માણસ પોતાના જીવનનું સાર્થક કરવાનો વિચાર રાખતા હોય તે માણસ આ ત્રિસ જમાં કહેલી શિખો ધ્યાનમાં રાખે, તે ઉપર મનન કરે, અને તેમાં સમાયેલા બંધ મુજબ અંદગીનું સાર્થક કરે, તે માણસ આ ભવસાગરની પેલે પાર ઉતરી જાય અને મુક્તિ મેળવી શકે.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાચક વર્ગને વિનંતિ. વાંચે !!! વિચારે!!! વહેં !!!
પુસ્તક એ પ્રકારનું વાંચવું જે સત્સંગની ગરજ સારે કોઈ પણ પુસ્તક માત્ર વાંચી જવું એ પુરતું નથી, પણ તેનાં વાક્ય વાક્ય ઉપર, બલ્ક કે શબ્દ ઉપર મનન કરવું જોઈએ.
વિચાર કરીને જ અટકવું નહિ પણ તે પ્રમાણે વર્તન કરવા અને જંદગીને દેરવવા પ્રબળ પ્રયત્ન કરી જોઈએ તે જ તે પુસ્તક ઉપયોગી થઈ શકે.
આપણે એક વર્ષમાં ભલે એકજ પુસ્તક વાંચીએ, પછી તે ગમે એવું નાનું પુસ્તક હોય, પણ જે ઉપલી ભલામણ પ્રમાણે વાંચીએ તે તે એકજ પુસ્તકનાં વાંચણથી આપણી જીંદગીમાં ઘણે સુધારે કરી શકાય.
ત્યારે, મહાત્મા કબીરજીનાં આ ત્રિસ જે, જે તેમના શિક્ષણના અર્ક સમાન છે તે સર્વને વાંચવાનું વિચારવા, તથા તે પ્રમાણે વર્તન કરવા જેવા છે. જેમ આજના વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓ (Scientists) કુદરતના અનેક કાયદાઓ શેધી સમજી તે અનુસાર કાર્યો કરી આપણું સનમુખ હેરતભર્યા પરિણામો મુક્યા જાય છે, તે જ રીતે મહાત્મા કબીરજીએ આપણું આત્મિક (મિનેઈ) ઉન્નતી માટે શું કરવું? એ બધુએ આ ત્રિસ જેમાં દેખાડ્યું છે, તે પ્રમાણે આપણે વર્તવા પ્રયત્ન કરીશું તો આપણે આપણું જીવન ખરેખર સુધારીશું,
ડે અંશે આપણે પણ નાના જેવા કબીરજી બનીશું અને અન્તરાત્મા (ઈશ્વર) ને સાચે આનંદ પ્રાપ્ત કરીશું.
ત્યારે, આ અંગેના વાચકોને પરમાત્મા તેના પર શાન્તિથી વિચાર કરવાને તથા તે મુજબ વર્તન કરવા દ્રઢ સંકલ્પ (મજબુત ઈચ્છાશક્તિ) આપે!!! એજ અન્તીમ પ્રાર્થને છે..
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
કશ્મીરજીનાં ખાસ જા.
જંત્ર ૧૩,
જગાઇયે કયા તા કહે પ્રેમ.
પ્રેમ જગાયે વિરહકુ, વિરહ જગાયે પિવ; પિવ જગાયે જીવ, વાહિ પિવ વાહિ જીવ.
જીવનું કલ્યાણ કરવા માટે સથી પહેલાં શું કરવુ, તે કહે કે પ્રેમની લાગણી તારામાં જાગૃત કર.
પ્રેમની લાગણી માણસના વિરહને એટલે તેનામાં પાઇ રહેલી અથવા મંદ પડેલી પરમાત્મા તરફની જે લાગણી તેને જાગૃત કરે છે, અને તે (વિરહ) લાગણી તેના પિયુ એટલે માલેક અને અન્તર આત્મા જે તેની અંદર રહેલા છે તેને જગાડે છે, અને પછી જીવ અને પ્યુ અને એકજ થઇ જાય છે.
૨૮૧
અર્થાત–માણસના જીવ આ દુવિયાની માયામાં એટલા તેા લપટાઇ ગયા હાય છે કે ઇંદ્રિઓથી જે સુખા ભાગવી શકાય તેમાંજ પેાતાની ખરી જીંદગી સમાયલી છે એવુ' માનતા હેાય છે અને એમ થવાથી તેનામાં છુપાઇ રહેલી ઇશ્વરી શક્તિ મર્દ થાય છે; તેથી કખીરનુ' કહેવુ છે કે જેમ જેમ તેનામાં બીજાને માટે પ્રેમ જાગતા થાય તેમ તેમ, એ વિરહ અને પરમાત્મા તરફના ભાવ તેને વધતે જાય છે, અને પરમાત્મા તરફ તેનુ મન જતુ' થયું કે નિચક્ષુ દુનિયવી ભાન એછુ' થયા કરે છે અને એમ કરતાં કરતાં જ્યારે તેનુ મન તેના અંતરાત્મા (જરથેાસ્તી પ્રમાણે તેની *વિષે) માં પુરૂં રહેતું થયું કે પછી જીવ અને આત્મા બન્ને એકત્ર થઇ જાય છે-કબીર કહે છે કે, પણ એ સર્વ જ્યારે માણસનાં હૈયાંમાં (બિનસ્વા)િ પ્રેમ ઉત્પન્ન થયા છે ત્યારેજ બની શકે.
જંત્ર ૨ જી. કિજીયે કયા? તે કહે પૂજા.
પુજા ગુરૂકી કિયે, સખ પૂજા જેહિ માંય; જબ લગ સિંચે મુખ તરૂ, સાંખા પત્ર અઘાય.
ત્યારે કરવું શું? તેા કહે કે પૂન્ન કર. તું ગુરૂની પૂજા કર, એટલે તેમાં
બધીએ પૂજા આવી જશે; જેમ ઝાડનાં મૂળને પાણી સીપવાથી તેનાં ડાળ,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
કબીરજીનાં ખાસ જ.
ડાંખળાં, પાંદડાં વગેરે પિખાય છે તેમ, પિતાના ગુરૂની પૂજા કરવાથી, બધી પૂજા થઈ જાય છે અને સર્વ તેમાં સમાઈ ગયું હોય છે. , અર્થાત–ગુરૂની પૂજા જે કરે, તે ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલે અને ગુરૂની આજ્ઞા એવી કે કઈને દુઃખ ન દેવું, પણ સર્વ ઉપર દયા રાખવી. ટુંકમાં પિતાને સ્વાર્થ ભૂલી જઈ પરમાર્થ કરે; ત્યારે ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે જે અમલ કરે તે ધર્મની બધી ક્રિયા કર્યા વિના રહેજ નહિ અને ધર્મ પ્રમાણેજ પિતાની જંદગી દેરવે અને જે માણસ પવિત્ર અંદગી ગુજારે તેને પરમાત્મા મળે અને પરમાત્મા મળે ત્યારે બધુંએ મળી જાય.
જ ૩ જી. પરખિયે કયા?—તે કહે શબ્દ. પ દ્વારા શબ્દક, જે ગુરૂ કહે બિચારો બિના શબ કછુ ના મિલે, દેખે નયન નિહાર.
ગુરૂ જે શબ્દ વિચારી તને સિખવે તે શબ્દને રહસ્ય સમજવાની તજવીજ કર; એ શબ્દ વગર કાંઈ પણ હાથ આવવાનું નથી, માટે તેને તારી (મનની) આંખે ખુલ્લી કરીને જે.
જબ ૪ થું. કરીયે કયા?–તે કહે સંતસંગ કરી નિત સત સંગકે, બધા સકળ મિટાય;
ઐસા અવસર ના મિલે, કે દુર્લભ નર તન પાય. કરવું શું? તે કહે કે, તું સત પુરૂષોની દસ્તી કર. હંમેશાં સત પુરૂની દોસ્તી તું કરતો રહે. કે તારાં બધાં (માયાનાં) બંધણે તેઓ મટાડે; જેમ માણસને અવતાર, અને તેમાં નર જાતીનો અવતાર ઘણે કઠણ છે, અને તે ભાગ્યવંત જન્મ કાંઈ વારંવાર મળતું નથી તેમ, સત પુરૂષોની દોસ્તી કાંઈ હંમેશાં મળી શક્તી નથી, માટે તેને તેવી તક મળી જાય તે તે તકને લાભ જેટલો લેવાય એટલે લેવાને તું ચુક્તો ના.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જ.
અર્થાત–માણસ જેવી સંગત કરે, તે તેને સ્વભાવ અને આચાર વિચાર બંધાય છે. એક પુરૂષની સંગતથી માણસ નેક બને છે, અને બુરા લોકેની સંગતમાં રહેવાથી, તે બુર થાય છે તેથી કબીરનું કહેવું એ છે કે સર્વેએ એક પુરૂષના સમાગમમાંજ રહ્યા કરવું.
જબ ૫ મું.
લીએ કયા–તે કહે શિઠા. મિઠા સબસે બેલિયે સુખ ઉપજે કઇ એર; એહિ વશીકરન મંત્ર હય, હજીયે બચન કહેર, જે શાદે કખ ના લગે, સેહિ શબ્દ ઉચ્ચાર તપ્ત મિટી શિતલ ભયા, સેહિ શ તત સાર.
સર્વ સાથે મીઠું મીઠું બોલ, મીઠાં (નેક) વચનથી કાંઈ અજબ જેવું સુખ ઉપજે છે, કારણ કે તે એક એવો મંત્ર છે કે તેનાથી બધાંનાં દિલ છતાય છે માટે તું કઠણ શબ્દો બોલવાનું છોડી દે.
જે બેલોથી સામાનું દિલ ન ખાય એવા શબ્દો તું બેલતે રહે; જે શબ્દથી કજિયો કંકાશ દુર થાય અને બધે શાંતિજ રહે એવા બેલ બલવામાંજ ખરો સાર છે.
જત્ર ૬ ઠું, બરાઈયે કયા?—તો કહે ઝગરા. ઝગરા નિત્ય ખરાઈયે, ઝગરા બુરી બલાય; દુખ ઉપજે ચિંતા દહે, ઝગરાએ ઘર જાય.
મટાડવું શું? તે કહે, ઝઘડો યાને તકરાર (કજિયો કંકાશ) દુર કરી નાંખ.
હંમેશાં કજિયા કંકાશને બાળી નાંખ, કારણ કે કજિયે કંકાસ એ એક મટી બળા છે. જેથી માણસને ચિંતા વધી દેખ ઉપજે છે, અને સેવટે તેનું ઘર પણ નાશ પામે છે, અને જીવથી જાય છે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
કબીરજીમાં ખાસ જ.
જંત્ર ૭ મું.
ખાઇયે ક્યા?— કહે ગમ. ગમ સમાન ભજન નહિ, જે કઈ ગમ ખાય; અમરીખ ગમ ખાઇયાં, દુરવાસા વિર લાય.
ખાવું શું? તો કહે ગમ (ગુ ) ખાઈ જા. જે ગમ ખાઈ જાણતું હેય, તેના જેવું ભેજન એકે નથી; દરવાસા મુનિએ અંબરીષ રાજા ઉપર ગુસ્સે થઈ તેને મારી નાંખવા માટે પણ વિચાર કર્યો, તેને અંબરીષ રાજા ગમ ખાઈ ગયે, જેથી અંતે દુરવાસાનેજ ખમવું પડયું અને અંબરીષ રાજાને સુખ મળ્યું. જે માટે કહે છે કે –
અંબરીષ રાજા વિષ્ણુના મોટા ભક્ત હતા, તેઓ એકાદશીનું વ્રત કરતા હતા, એટલામાં એક વખત દુરવાસા મુનિ બારસને દહાડે સહવારમાં તેમને ત્યાં આવી ચઢયા.
દરવાસા મુનિ નદીપર સ્નાન કરવા ગયા, ત્યાં ઘણે વખત સ્નાન સંધ્યા કરતા બેઠા, એટલાં બારસને દહાડે એકાદશીનાં પારણુ કરવાને વખત પુરે
, તે વખત પુરે થતાં પહેલાં પારણું ન કરે તો એકાદશીનું વ્રત ભંગ થાય, તેટલા માટે અંબરીષ રાજાએ દરવાસા મુનિને જમાડવા પહેલાં પારણું (ભજન) નહિ કરતાં માત્ર તુલસીનું પાંદડું ખાધું, તથા આચમનભર પાણી પીધું, એટલામાં દરવાસા મુનિ સ્નાન કરીને આવ્યા, અને અંબરીશે તુલસીપત્રથી પણ તેઓ (દુરવાસા)નાં પહેલાં પારણું કર્યું, તેટલા માટે ગુસ્સે થયા અને અંબરીષ રાજાને બાળી નાખવા માટે કૃત્યાનળ અગ્નિ રાક્ષસ ઉત્પન્ન કર્યો, એમ છતાં પણ અંબરીષ તે હાથ જોડી શાંત ઉભા રહ્યા, એટલામાં વિષ્ણુનું સુદર્શન ચક્ર આવ્યું અને તેણે તે (કૃત્યાનળ) રાક્ષસને મારી નાખે, અને તે પછી દરવાસાને મારવા માટે દુરવાસા મુનિની પછવાડે તે ચક્ર લાગ્યું. તે ચકથી પોતાને બચાવવા માટે દુરવાસા બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહાદેવ પાસે ગયા, પણ કોઈ તેને બચાવી શકયું નહિ, પણ દેવોના કહેવાથી તે દુરવાસા) અંબરીષ રાજા જે ભગવાનને ભક્ત હતા તેને શરણે આવ્યા, ત્યારે બચી
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જે.
૨૮૫ શક્યા અને જ્યારે અંબરીશે તેની પ્રાર્થના કરી ત્યારે સુદર્શન ચક્ર પાછું વિષ્ણુ લોકમાં ગયું. એ રીતે જ્યારે દરવાસાને બચાવી લઈ અંબરીષે સામી તેની સેવા કીધી તેથી દરવાસા ઘણું પસ્તાયા અને અંબરીષ રાજાની માફી માગી.
જંત્ર ૮ મું. પિછલે કયા?—તે કહે તામસ. તામસ પિ શિતલ ભયા, ફિર કછુ રહી ન પ્યાસ ભૂગમુનિ મારી લાતાઁ, પ્રભુપદ ગ્રહે ક્યું દાસ, ક્ષમા ખડેકે ચાહિયે, એર છેટે ઉત્પાત; કહાં મિણુંકે ઘટ ગયે જો ભૂગમુનિ મારી લાત. પિતાને ગુસ્સે ગળી જાય, અને ગમે એવું અપમાન થવા છતાં તે ખમી જાય અને પિતાનાં મનની શાંતી જાળવી રાખે તે માણસને પછી બીજા કશાની તરસ રહેતી નથી. ભૂગમુનિ મોટા તપેશ્વરી હતા, તેઓએ ગુસ્સે થઈ વિષ્ણુજીને લાત મારી તે વિષ્ણુજી તેથી કોપાયમાન થવાને બદલે સંપૂર્ણ શાંતી રાખી, ઘણાજ વહાલથી બેલ્યા કે “એ મહારાજ, તમારા પગમાં વાગ્યું હશે માટે મને તે દાબવા દે.”
ભૂગમુનિ એક મોટા તપેશ્રી હતા, જેઓએ ઘણાક લાંબા કાળ સુધી ભગવાનનું તપ કર્યું હતું અને ઇદ્રાસન (યાને સ્વર્ગની ગાદી) પણ મેળવી હતી, પણ તેમને પોતા વિષે એવો ગર્વ ચહડી ગયો હતો કે “હું આવે માટે માણસ ને વિષ્ણુજીએ મને માન ન આપ્યું?” ગુસ્સામાં આવી તેમણે વિષ્ણુજીને છાતીમાં લાત લગાવી, પણ વિષ્ણુજી તેથી જરાએ ગુસ્સે ન થતાં, ભૃગુમુનિને પગ ઘણુજ વહાલથી પકડીને તે દાબવા લાગ્યા અને બેલ્યા કે “ઓ મહારાજ! તમારા પગને વાગ્યું હશે ?”
આ પ્રકારની સહનશિળતા જોઈ ભૂગમુનિને બહુજ પશ્ચાતાપ થયો અને વિષ્ણુજીને પગે લાગ્યા કે “મહારાજ મને માફ કર.” કબીર કહે કે ભૂગમુનિએ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જે.
ગુસ્સે કરી વિષ્ણુજીને લાત મારી તેમાં વિષ્ણુજીનું શું ગયું? સામા ભુગમુનિનાજ પગમાં વાગ્યું, અને અંતે તેમને ભારે પસ્તાવો થે.
મોટાં (દિલનાં) માણસે ત્યારેજ થવાય કે જ્યારે તેનામાં ક્ષમા (સામાને માફ) કરવાની શક્તિ અને મન મોટું હોય, બાકી જેને સેહજે ઉત્પાત થઈ આવે અને ગુસ્સો ચહડે તે માણસ તે નાને (સાંકડાં મનને) જ કહેવાય.
જત્ર ૯ મું. છેડીયે કયા?— કહે અભિમાન. છેડે જબ અભિમાનકે, સુખી ભયા તબ જીવ ભાવે કઈ કછુ કહે, મેરે હૃદય નિજ પિવ. અહન્તા ન આનિયે, જે હરિ સિંહાસન દે, જે દિલ આ દિનતા, તે સાંઈ અપના કર લે.
છોડવું શું? તે કહે તારું અભિમાન છોડી દે. છવ (માણસ) મગરૂરી કરવાનું અને મોટા દેખાડવાનું મુકી દે, ત્યારે જ તે ખર સુખી થાય–કબીર કહે છે કે મોટા દેખાડવાનું આપણે છોડી દીધું, તેથી લકે કાંઇ લે કે આપણું મજાક કરે તે તેની પરવાહ. કરવી નહિ, કારણ કે આપણું હૈયામાં તે ખરે સાહેબ (પરમાત્મા) બેઠેલે છે, એટલે આપણને બીજી દરકાર શા માટે કરવી જોઈયે?
પરમાત્મા તાજ અને તખ્ત આપી રાજગાદી બશે, તે પણ જરાએ મગરૂરી કે હું પણું” કરવું નહિ, પણ જે નમનતાઈ રાખી અને “હું કઈ ચીજ નથી” એ મનમાં ખ્યાલ કરશો તો પરમાત્મા પિતાને કરી લેશે. કારણ કે જ્યાં પિતાને વિચાર ન હોય ત્યાં પરમાત્મા રહેલા હોય પણ જ્યાં પિતાજ વિશે અને “હું અને મારું એવો વિચાર રહેલો હોય ત્યાં અભિમાન આવ્યા કરે છે, અને માણસ પરમાત્માથી દુર જ રહે છે.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જે.
૨૮૭
જંત્ર ૧૦ મું. . ત્યાશિયે કયા?તે કહે સબ કછુ. ત્યાગ તે ઐસા કિજીયે, સબ કછુ એકહિ વાર સબ પ્રભુકા-મેરા નહીં, એ નિશ્ચય બિચાર. મેરા મુજમેં કઈ નહિ, જો કછું હેય સે તેરા તેરા તુજકે સપને, કયા લગેગા મેરા? ' અર્થ–ત્યાગવું શું? તો કહે કે બધુંએ ત્યાગી દે.
ત્યાગ તો એ કરવો, કે બધુંએ એકી વેળા છોડી દેવાય, તે માટે મનમાં એ મજબુત વિચાર કરવો કે આ બધુંએ જે છે તે “મારૂં નથી” પરંતુ “પરમાત્માનું જ છે.”
ધન, દેલત, માલ, ખજાનો બાળબચ્ચાં સર્વ તે સાહેબનું આપેલું છેતેનું (પરમાત્માનું) છે. આપણું કાંઇએ નથી.
ઓ પરમાત્મા! મારી અંદર “મારૂં” અને “મારી જાતનું પિતાનું હોય એવું કાંઈ નથી, જે કાંઇ છે તે બધું તારું છે, અને તે તને પાછું હવાલે કરૂં, “મારું” તેમાં શું જતું રહેવાનું? મારું હતું શું કે તે જતું રહ્યું? અને મારું કાંઇપણ જતું રહેતું નથી. ' અર્થાત–શાંતીથી મનન કરીશું તે માલમ પડશે કે આ ખાકી શરીર જેને માણસ “હું છું” એવું સમજે છે તે પણ માણસનું પોતાનું નથી! કારણ કે આજની વિદ્યા પુરવાર કરતી આવે છે કે માણસનાં શરીરમાં રજકણે હર પળે બદલાય છે, અને એમ થતાં સાત વરસમાં તે શરીર આખું નવું થાય છે, અને એ પ્રમાણે બનતું હોવાથી કોણ કહેશે કે આ શરીર મારૂં છે! અને જે શરીર આપણું ન હોય તે પછી બીજી આસપાસની વસ્તુઓ તે આપણી ક્યાંથી થઈ શકે? એ ઉપર જે કઈ પુખ્ત વિચાર કરે તેનું “હું પણું” આપોઆપ નિકળી જાય.
- ત્યાગી બનવું એટલે એમ ન સમજવું કે દુનિયવી કામકાજ કરવાં છોડી દેવાનાં. હાં કબીરજીનું કહેવું એમ લાગે છે કે માણસે દરેક કામ યા ફરજ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
કબીરજીનાં ખાસ જે.
બનાવવાની છે, પણ તે બજાવતી વખતે, મનને વિચાર એવો રાખવો જોઈએ કે જે પણ કામ કરું છું (નેકરી ચાકરી પૈસો મેળવવો વગેરે સર્વ કામ) તે બધું (પરમાત્માનું) જ કામ કરું છું એટલે કે કાર્યોની સાથે, પિતાને વિચાર અને “હું અને મારૂં” “મને આ મળે” “હું મટે થાઉં” વગેરે જે “હુંપણને” ભાસ સાધારણ રીતે આપણું મનમાં રહે છે, જેથી માણસ તે વસ્તુઓ સાથે બંધાઈ જાય છે, “હુંપણાનું” જોડાણ ન રાખીસઘળાં કાર્યો કર્યા જવું.
હીંદુ શાસ્ત્રમાં તેમજ છંદ અવસ્તામાં કહ્યું છે કે “તુ ખા પી, પૈસા મેળવ, બધું એ કર.” પણ તારી ફરજ બજાવતી વેળાએ “મારૂં (પરમાત્માનું) નામ” તું લેયા કર, અને કાર્યોમાંથી અમુક ફળ મને મળે એવો વિચાર કહાડી નાંખ, પણ તે કાર્યોનાં ફળે મને (પરમાત્માને) અર્પણ કર, તે પછી તું દુનિયામાં રહેવા છતાં, તે વસ્તુઓ તેને બંધણ કરશે નહીં—એ રીતને મનને રહ રાખવો તે ખરે ત્યાગ છે, બાકી માત્ર બાહેરથી (કાર્ય) કરવાનું મુકી દીધું હોય અને વેરાગી થયો હોય, તે અને મનમાં તે સર્વેનાં ખ્યાલ અને ઈચ્છાઓ રહેલી હોય તે માણસ કાંઈ ખરો ત્યાગી કહેવાય નહિ—એ વિષે –
"Light on the Path" 2140 24444 145Hi Reid Rifle આપતાં ગુરૂ કહે છે કે –
Kill: out ambition, Kill out desire of life (of senses) Kill out desire of Comfort
અર્થ_“હું મોટે થાઉં” એવી મનમાં થયા કરતી ઈચ્છાને મારી નાખ. “હું જીવતો રહુ” અને ઇન્દ્રિઓનો ભાગ ભગવ્યા કરે અને “મને સુખ થયા કરે,” એ ઇચ્છાઓને મારી કહાડ, છતાં જેઓ, કાંઇક મેળવવાની ઉમેદથી કાર્ય કરે છે, તેઓની પેઠે જ તું પણ ઉમંગથી કાર્ય બજાવતે રહે-જેઓ જીવવા માંગ્યા કરે છે તેઓ, જેમ જીંદગીની દરકાર કરે છે, તેવી જ દરકાર તારે પણ રાખવી. જેઓ ઇદ્રિનાં સુખને (ખાવા પીવાને) માટેજ જીવે છે, અને તે મેજ મળ્યાથી જેમ રાજી છે, તેમ તું પણ રાજી રહે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જે.
૮૯
જ ૧૧ મું.
સુનિયે કયા?તે કહે ગુણ. સુનિયે ગુનકી બારતા, અવગુણ લિજીયે નાહી હંસ ક્ષિરકું ચહત હય, નિર સે ત્યાગે જાય. કામ કથા સુનિયે નહિ, સુનકે ઉપજે કામ; કહે કબીર બિચારકે, ખિસર જય હરિ નામ.
અર્થ–તું જ્યાં પણ હોય, ત્યાં તારા સાચા લાભને લગતી જે પણ વાત હોય તેટલું જ સાંભળ્યા કર, યાને ફાયદાકારક જે હોય તે તારાં મનમાં ઉતાર; બાકી બીજી વાતોને પડતી નાખ. હસ પક્ષીને માટે કહે છે કે તેને દુધ ને પાણી સાથે ભેળીને આપ્યું હોય તેમાંથી માત્ર દુધ પી જશે, ને પાણીને રહેવા દેશે તેમ, ગમે એવી સંગતમાં આપણને જવું પડે છતાં ત્યાંથી જે પણ વિચારે આપણને નુકસાનકારક હોય તેને પડતા મેળવા અને જે ફાયદાકારક હોય તેજ લેવા.
કામ કથા ચાને ઇઢિઓને–ખેંચાણ થાય એવી વાતો થતી હોય તે સાંભળવી નહિ, કારણું તેથી દિલમાંના જુસ્સાઓ, હવસે ઉશ્કેરાશે, અને તે વિચારે મનમાં આવ્યાથી તે ભાગે ભેગવવા મન લાગશે અને શરીરને તે મુજબ કામે લગાડયાથી પરમાત્માની યાદ દુર જશે.
જ ૧૨ મું. સાંધીએ કયા?—તો કહે ઇઢિયાં. સાધે ઈકિય પ્રબલકુ જેઇસે ઉઠે ઉપાધ; મન રાજા બેહેકાવતે, પાંચે બડે અસાધ. પાંચ ઇદ્ધિ છઠ્ઠા મન, સત સંગત સુચંત, કહે કબીર જમ કયા કરે, જે પાંચે ગાંઠ નિચંત? બાંધી શું રાખીએ?—તો કહે તારી ઈદ્રિઓને બાંધી રાખ.
અર્થ–માણસ જેમ જેમ ઇઢિઓના ભોગ ભોગવ્યા કરે તેમ તે ઇઢિઓ વધુ બળવાન થાય છે અને મન કે જે તેને (ઇટિઓને) રાજા છે તે દ્વિઓને બહેકાવ્યા કરે છે, તેથી તે ઘણુ નફટ થઇ જાય છે, માટે કબીર કહે કે ઇન્દ્રિઓ ઉપર મજબુત કાબુ રાખ.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
કબીરજીનાં ખાસ જ.
જે મનને અને પિતાની પાંચ ઇઢિઓને સતસંગતમાં રોકેલાં રાખે અને ભલા વિચાર અને કાર્ય કરવામાંજ તેઓને વાપરે અને એ રીતે જેના એ પાંચ દરવાજા બંધ થઈ નચિંત પડ્યા તે માણસને કબીર કહે છે કે જમ શું કરી શકવાને હતી ?
હિંદુ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે માણસનું શરીર તે એક ગાડી છે, તેને જોડેલા ઘડાઓ તે તેની પાંચ ઇઢિઓ છે; તે ગાડીને ચલાવનાર ઘોડાવાળે તે મન છે અને ગાડીમાં બેઠેલે માલેક તે જીવ અને માણસ પોતે છે. જેમ ગાડીને હોનાર ઘોડાઓને કાબુમાં નથી રાખતે, ત્યારે ઘોડાઓ મસ્તાન થઈ, ગાડી ગમે ત્યાં ઘસડી લઈ જઈ ગાડીને તેમજ અંદર બેઠેલા માલેકને નુકસાનમાં નાખે છે, તેવી જ હાલત આ શરીરમાં બેઠેલા જીવની છે.
વિષયના ભોગ ભોગવવાના અને મોજ મજાહના મનમાં દાખલ થતા વિચારો અને કલ્પનાઓથી, ઇદ્રિ “ઉડ ઉડ” થયા કરે છે અને તેઓ મનને તે વિષય તરફ ઘસડી જાય છે અને જેમ ગાડી ને ઘોડાએ નુકસાનમાં લાવી મુકે છે તેમ, આ ઇદ્વિઓ ઉપરનો કાબુ ગુમાવવાથી જીવને અને (આખા) શરીરને આક્ત અને દુઃખમાં લાવી નાખે છે–તેથી કબીરનું કહેવું છે કે માણસ, પિતાનાં મન પર કાબુ રાખી ઇઢિઓને રોક રોક કરતો નથી, ત્યાં સુધી તે દુખમાંથી અને કાળના હાથમાંથી છુટી શક્તિ નથી.
જત્ર ૧૩ મું. મારીએ કયા–તે કહે આશા. મારીએ આશા આપની, અને હસ્યા સંસાર; તાકા ઔષધ (સં)ષ હય, કહે કબીર બિચાર. સાત ગાંઠ ગેપીનકી, મનમાં ન આને શંક; નામ અમલ માતા રહે, ગણે ઇકે રંક. શાને મારિયે? તે કહે કે તારી આશા (ઉમેદ) ને મારી કહાડ.
અર્થ–આ સંસારમાં રહેલી માયાની આશા ઉમે લાગી રહી હોય તેણે, તે આશાઓને મારવી જોઈએ અને તેને (આશા મારવાને) માર્ગ એકજ છે, જે સંતોષ છે અને તેણે સંતોષી બનવું.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જો.
૨૯૧
માણસ ખરો સંતોષી છે એમ ત્યારે કહેવાય કે જેને લંગેટીને સાત ઠીંગરાં હોવા છતાં અને તે તદન ગરીબ સ્થિતિમાં હોવા છતાં, પોતાના મનમાં જરા પણ શક કે વિચાર લાવતો નથી કે હું ગરીબ છું, કારણ તે પરમાત્માનાં નામમાં એવો મસ્ત (ચકચુર) હોય છે અને બધી રીતે એ સંતોષી બન્ય હોય છે કે ઇદ્ર જેવા રાજાને તે (પિતા કરતાં) ગરીબ સમજે છે.
અર્થાત–માણસ આશાઓ રાખે છે જેવી કે “હુ માટે થાઉં? “મને ફલાણું મળે એ આશા છે કે પ્રગટીકરણના શરૂઆતના તબક્કાઓ ઉપર રહેલા માણસો માટે ઠીક છે, કારણ કે તે આશાથીજ આગળ વધી (ઉગી બની) શકે છે, પણ જે તે તબકકે પસાર કરી ગયો છે અને જેને પરમાત્માને મળવાની ઇચ્છા જ રહેલી છે અને જે મિનેઇ માર્ગ પર ચાલવાની કેશેષ કરી રહ્યો છે તેને માટે ઉપલાં શિક્ષણે છે.
સાધારણ દુનિયવી બાબદ વિષે પણ જે આપણુ લાંબો વિચાર કરીશું તે માલમ પડશે કે ઈચ્છાઓ રાખવાથી માણસને પુરો સંતોષ અને ખરે (હંમેશ કનારે) ફાયદે તે થતજ નથી. દાખલા તરીકે અમુક વસ્તુ મેળવવાની ઇચ્છા કીધી અને તે મળી, એટલે માણસને વધુ અને વધુ ઇચ્છા થાય છે, કારણ ઈચ્છા પુરી પાડયાથી કાંઈ તે નરમ પડતી નથી અને હંમેશાં કાંઈ આપણું ઇચ્છા પૂર્ણ થતી નથી, અને જ્યારે ઈચ્છા પુરી પડતી નથી ત્યારે માણસને દુઃખ આવે છે, એ રીતે બને તરફથી, જીત મેળવતાં તેમજ નાઉમેદ થતાં, અને વસ્તુ મળે ત્યારે પણ અને ન મળે ત્યારે પણ માણસને દુઃખજ આવ્યા કરે છે, તેથી જ્ઞાનીઓનું શિક્ષણ એ છે કે જે કોઈ પિતાની હાલતમાં સંતોષી હોય અને જે દુનિયવી વસ્તુઓ મેળવવાને ઇચ્છા કરતો નથી, પરમાત્માને મળવાને માટેજ આશા કરતે હેય, અને તે પોતાની બાહેરની બધી ફરજો બજાવતો જઈ પોતાની ઈચ્છા માત્ર પરમાત્માને માટે રાખતા હોય તે જ માણસ ખરે સુખી થાય.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
કબીરજીનાં ખાસ જં.
જવ ૧૪ મું. ' રખિયે ક્યા?—તા કહે ધર્મ અપને અપને ધર્મમેં, સબ દ્રઢ હય સબ કાલ; નિજ ધર્મ જે આપને ચહે, સેહેજે ભયા નેહાલ.
રાખવું શું?–તે કહે કે તારા ધર્મનું પાળણ કર! દરેક માણસ કે સંજોગ પોતાની અસલ હાલતમાંજ મજબુત રહી શકે છે અને ટકી શકે છે તેમ, જે પોતાના ધર્મ ઉપર સંપૂર્ણ આસ્થા રાખે તે ખરે સુખી થાય. અર્થાત-કબીરજીનું કહેવું એમ લાગે છે કે જે પોતાને ધર્મ સાચવી રાખે, અને તે માણસ પોતે પ્રગટીકરણના કયા તબક્કા ઉપર છે તે સમજી પિતાની હાલતને અનુસાર અંદગી ગુજારે, અને પોતાની દરેક સંસારી તેમજ ધર્મની સર્વે ફરજો સારી રીતે બનાવે તે માણસ ખરો સુખી થાય.
જત્ર ૧૫ મું.
ધરિયે ક્યા?—તે કહે ધીરજ ધીરજ બુદ્ધ તબ જાનિકે, સમજે સબકી રીત;
ઉનકા અવગુન આપમે, કછુ ન લાવે મીત. ઘરવું શું?–તે કહે કે (દરેક કામમાં અને હર હંમેશ) ધીરજ ધર,
અર્થ_એક માણસ (ખ) ધીરજયંત બુદ્ધિને થયો છે એમ ત્યારે જ કહેવાય કે જ્યારે તે સર્વની રીતભાત સમજતે થાય અને સર્વને સ્વભાવ સંભાળી લીયે, અને તેઓના અવગુણે કદી પણ પિતામાં આવવા દે નહિ.
જંત્ર ૧૬ મું. કેહેરાઇયે કયા?—તે કહે મન. મન કહેરા તબ જાનિયે, અનસુજ સબે સુજાય ર્યું અંધિયારે ભવનમેં, દિપક બાર દેખાય.
ઠેરવવું શું?– કહે કે તારે મન ઠેરવ. માણસનું મન, અહિં તહિં ભમતું બંધ પડી શાંત થયું ત્યારેજ જાણવું કે જ્યારે નહીં સમજ પડે તેવી વાત સમજ પડી જાય. જેમ અંધારી જગ્યામાં
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જ.
૨૯૭
દીવો બાળ્યાથી ત્યાંની સર્વે વસ્તુ દેખાઈ આવે છે તેમ મન શાંત થયાથી સર્વે (મુશ્કેલ) વાતો સમજ પડી જાય છે, માટે કબીરનું કહેવું એ છે કે મનપર કાબુ રાખી તેને ભમતું અટકાવી શાંત રાખવાથી સર્વે બાબાની સહેલાઈથી સમજ પડી જશે.
જત્ર ૧૭ મું. મિસાઈએ ક્યા?—તે કહે બ્રમ. ભમ મીટા તળ જાનીયે, અરજ લગે ન કેય, એ લીલા હય રામકી, નીર આપા ખેાય. મટાડવું શું?–તે કહે કે તારા (મનના) વહેમેને મટાડ.
અર્થ–માણસના વહેમો અને બેટા ભ્રમે જતા રહ્યા એમ ત્યારે જ જાણવું કે જ્યારે તેને કોઇપણ વાત વિષે અજાયબી લાગે નહિ કે “અમુક તે કાંઈ થતું હશે?” દાખલા તરીકે ધર્મમાં જે મિનેઈ બાબરને લગતું રહસ્ય માણસને તે માટે શું કરવું છે, અને આગળ ગયેલા અને આ જમાનાના જ્ઞાની પુરૂષે જે કરે છે અને કહે છે તે સર્વ માટે માણસને વહેમ જેવું લાગે છે, કારણ કે તે એમ સમજે છે કે આ ખાટી આંખેથી જે જોઈ જાણી શકાય એટલું જ ખરૂં છે, તે સિવાય બીજું કાંઈ નથી, એવા બેટા ખ્યાલ રહેલા હોય છે, તેથી કબીર કહે છે કે જ્યારે તેના એ બેટા વિચારે નિકળી જશે, અને તે મિનઈ માર્ગ પર ચાલશે જેથી તેનું આગલું “હુંપણું” અને “જગત અને હું જુદું છું,” “મારૂં તે મારૂંજ છે.” તું અને હું જુદા છીયે” એવી જે જુદાઇની લાગણી ખોટા વહેમોને લીધે થયા કરતી હતી તે જ્યારે દૂર થશે ત્યારે જ તને સમજાશે કે આ બધી લીલા છે તે પરમાત્માની જ છે, બલકે બધે “પરમાત્માજ” રહે છે અને તે સિવાય બીજું કાંઇ નથી એવું તે અનુભવશે.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
કબીરજીનાં ખાસ જે.
જબ ૧૮ મું. બડા પુન ક્યા–તે કહે દયા પુન્ય બડા ઉપકાર હય, સબક ઉપર ભાખ, જીવ દયા ચીત્ત રાખીયે, બેદ પુશન શાખ.
મેટું પૂન્ય કર્યું ?—તે કહે કે દયા. કોઈને કાંઈ આપવું, અને ખુશીથી ધર્મદાન કરે એ મેં ઉપકાર છે. માટે તું સર્વે પર ઉપકાર કરતો રહે, પણ એ સર્વ પ્રકારના ઉપકારમાં જે છે માટે દયા રાખે, અને જીવ બચાવે તેના જેવો ઉપકાર એકે નથી, એવું બધા વેદ-પુરાણ સાક્ષી આપે છે અને ધર્મ શાસ્ત્રમાં એવું શિખવ્યું છે કે જીવદયાના જેવું પૂન્યવંત કામ બીજું એકે નથી.
જંત્ર ૧૯ મું. બડા પાપ કયા—તે કહે હિંસા. બડા પાપ હય હિંસા, તેહી સમાન ન કેય; ધર્મરાય જબ લેખા માંગે, તબ સબ નિબત હેય.
સર્વથી મોટું પાપ કર્યું?–તે કહે કે તે અર્થ–જીવ લેવો અને પશુ પક્ષીને મારવાં મરાવવાં, એના જેવું મેટું પાપ બીજું કઈ નથી—અને એ પાપનું પરીણામ કેવું છે તેની ખરી ખબર માણસને જ્યારે તે આ દેહ છોડી જાય છે ત્યારે પડે છે અને (ખાકી) મરણ પછી જ્યારે તે મિનઈ દુનિયામાં જાય છે, ત્યાં તેનાં કર્મો (ભલાં બુરાં કરતુકો)ને ન્યાય ધર્મ રાજા (જરતી ધર્મ પ્રમાણે “રને રાસ્ત”) કરવા માંડે છે ત્યારે તેને માલમ પડે છે કે જીવ હૈયાના પાપને જોખમ કેટલે સખત છે–તેથી કબીરજીનું કહેવું એ છે કે તું જ મારવાથી પછાત રહે, પણ જીવતદાન આપીને મોટું પૂન્ય હાંસલ કર—કારણ કે પૈસેટકે આપવો અને બીજું સર્વે ધર્મદાન કરવું એના કરતાં એક અંદગી બચાવવી, યાને જીવતદાન આપવું તેના જેવું મહાન પૂન્યનું કામ બીજું એકે નથી–માટે કબીરજી કહે છે કે –
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જત્રા
દયા દીલમે રાખીયે, તુ' ક્યુટ નિ ય હોય; સહિ છત્ર હય સાંઈકા, કિડી ગુજરસાય.
તું દિલમાં દયા રાખ, ને ઘાટકી ના થા, કારણ કે સર્વે જીવા કીડીથી તે હાથી સુધી સ` પરમાત્માનાજ જીવે છે, તે સર્વને જીવવા ગમે છે અને માણસ એકલેાજ કાંઇ જીવવાનો હક ધરાવતા નથી, પણ સર્વેને પરમાત્માએ જીવ બઢ્યા છે, તેથી સર્વે જીવવા માંગે છે, ત્યારે તેના જીવવાની વચ્ચે આવવું ચા કાપી કયાવીને તેઓને નાશકરિયે તે જનાવર શ્રાપ દે છે, જે માટે વળી કખીરજી કહે છે કેઃ
મેં જાકા ફાટે, ફિર વાકા માટે; કહે કબીર ના છુટે, સામા સાચી
સાટે
૨૯૫
ચાને જે જેને કાપે, ને તેના ભાગલા કરી વહેચે તેના તેજ રીતે ભાગલા થવાના, કારણ તે સામાસામી એક જાતનું આપ-લેનું સાઢુ કરે છે તેથી જે લીધું હાય તે આપ્યા શિવાય સાટું રદ થઇ શકતું નથી.
જંત્ર ૨૦ મું
દિયે ક્યા—તા કહે.દાંન
ભુખેક કછુ દિયે, યથા શક્તિ જો હોય; તા ઉપર શિતલ અચન, લખે। આત્મા સાય.
કોઇ પણ ભૂખ્યો પાસે આવે તેને તારી શક્તિના પ્રમાણમાં તારાથી ખને એટલું આપ, અને તે મદદ ઘણાજ મિઠા વચનેા ખેલીને આય, કારણ તેનામાં પણ તારી માફક ઇશ્વર રહેલા છે, તેથી તે ભૂખ્યાને આપ્યું તે ઇશ્વરનેજ આપ્યું (અણુ) કીધું એમ ગણાય છે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહ૬
૨૯૬
કબીરજીનાં ખાસ જ.
જ ૨૧ મું. - ખુશળ કયા તે કહે જશે. ખુશબઈ જશકી ભલી, ફયલ રહી ચઉ એર મિલ્યા ગિરી સુગંધ, પ્રગટ સબ જગ સેર.
- (ખરી) ખુશબઈ કઈ?—તે કહે કે જશે.
ખરી ખુશબઈ જશ છે, જે સઘળી દિશાએ ફેલાઈ જાય છે, અને જશ મળે એટલે સુગંધને પહાડજ મળે, કારણ કે જેમ પહાડ બધી જગ્યાથી ખુલ્લો દેખાઈ આવે છે તેમ જશ (નેકી)ની સુગંધ બધે પથરાય છે, ને સર્વને જાહેર થાય છે.
જંત્ર ૨૨ મું. દુર્ગધ કયા–તે કહે અપજશ. અપજશમેં દુર્ગધ હય, નિકે લગે ન કેય, જૈસે મલકે નિકટમે, બેઠ શકે ને કેય. દુર્ગધ યાને સર્વથી ખરાબ ચીજ કઈ?—તે કહે અપજશ.
અપજશમાં એવી તે દુર્ગધ સમાયેલી હોય છે, કે ત્યાં કઈ જઈ શક્ત નથી. જેમ ધીલી જગ્યામાં કોઈ બેસી શકતું નથી તેમ અપજશ કરનારલેનાર માણસની નજદીક કેઈ જતું નથી, પણ તેનાથી સર્વ દરજ રહે છે, માટે કબીરનું કહેવું એ છે કે કેઇનું પણ બુરું કરી અપજશ લેવો નહિ.
જત્ર ૨૩ મું. લખિયે કયા?—કહે (અપના) રૂપ. લખિયે અપને રૂપકે, થિર ભયા સબ અંગ; કહેન સુનત કછુ ના રહિ, કુંક હું હય સંગ.
ઓળખવું શું?—તો કહે તારું (પિતાનું) સ્વરૂપ. તું કોણ છે તે પીછાન! "Man, Know Thyself !”
જ્યારે શરીર શાંત પડી જાય, એટલે જ્યારે સર્વે ઇદ્રિના વહેવાર બંધ પડે અને મન ભમતું અટકી પિતામાંજ રહેવા લાગે ત્યારે માણસ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જા.
૨૯૭
પેાતાનું ખરૂં સ્વરૂપ જોઇ શકે અને “હું કોણ છું તે તેને સમજાય છે અને જ્યારે એ હાલત થાય ત્યારેજ તેને ખબર પડે છે કે તે (માણસ) સદાકાળને હતા છે અને રહેશે.
જંત્ર ર૪ સુ
લિજીયે કયા?—તા કહું (હરી) નામ.
નામ મિલાવે રૂપકા, જે જન ખાચ્છ હોય; જબ વેહ રૂપ હિરદે ખસે, સુધા રહે નવ કાય.
લેવાનું શું?—તા કહે કે પરમાત્માનું નામ નિત્ય લેવુ.
જો કોઇ શેાધી જાણનાર હેાય તે પરમાત્માનાં નામમાં એવી તે ખુબી છે કે તે નામ લેવાથી માણસ પાત્તાનાં ખરાં સ્વરૂપને મેળવી શકે છે અને જેના હૈયામાં તે સ્વરૂપ વસ્યું, તે માણસ પછી કશાંને મેહતાજ રહેતા નથી, કારણ કે:—
કબીર નામ નો રતી એક હય, આર પાપ જો રતી હારે; એક રતી ઘટ સંચરે, જાર કરે સમ સાર.
કારણ કે પરમાત્માનું નામ જો કે એક રતીભાર જેટલું નાનું જણાય, અને માણસનાં પાપે હજારા રતીભાર હોય છતાં, એ બિનવજન નામ જેનાં હૈયાંમાં નિરંતર યાદ આવ્યા કરતું હાય, તે માણસનાં સઘળાં પાપાને બાળી ભસ્મ કરી નાંખે છે.
જંત્ર ૫ સુ
•
દેખિયે કયા ?—તે કહે આત્મરામ.
દેખા સબસે રામ હય, એક હિ રસ ભરપુ; જૈસે ઉખત સખ અનાં, ચિની સર્ ગુર.
જેવું શું ?——તા કહે કે (સ`ત્ર) પરમાત્માને જો.
સર્વે માં પરમાત્માજ રહેલા છે, અને તેને (પરમાત્માને) જ રસ સમાં ભરેલા છે એવું તું જોતાં શિખ. જેમ શાકર, ગાળ, વગેરે દરેક મિઠી વસ્તુ
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
કબીરજીનાં ખાસ જે.
શેરડીના રસથીજ બનેલી હોય છે તેમ, માણસ, જનાવર, પશુ, પક્ષી કે પહાડ, જમીન દરેક વસ્તુ, પરમાત્માનાજ રસથી ભરપુર થઈને બની છે અને સર્વમાં પરમાત્મા છે તેથી જ તે સર્વે હસ્તી ભેગવે છે કારણ કબીર
બાહેર ભિત્તર રામ હય, નૈનના અભિરામ; જિત દેખું તિત રામ હય, રામ બિના નહિ ઠામ..
બાહેર કે અંદર, જ્યાંએ જુવો ત્યાં પરમાત્મા છે, એવું જોવામાં આંખેની ખરી ખુશાલી સમાયેલી છે. હું (કબીર) જ્યાં પણ જોઉં છું ત્યાં મને તે પરમાત્માનાં દર્શણ થાય છે અને તે (પરમાત્મા) વિનાની કોઈ જગ્યા ખાલી રહેલી મને લાગતી નથી.
જંત્ર ર૬ મું. પાઇએ કયા?—તે કહે સુખ. સુખ પાવે ગુરૂ દયા , થિર ભયા મન મોર, નિરખે આપા સખનમેં, કેવળ નંદ કિશોર
મેળવવું શું? તો કહે સુખ મેળવ. અર્થ-ગુરૂની મહેરબાનીથી એ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે અને ગુરૂનાં આપેલાં જ્ઞાનથી માણસ જ્યારે સમજતે થાય છે અને તે મુજબ જ્યારે તે આચરણ કરે ત્યારે તેનું મન સ્થિર થઈ જાય છે અને ભમતું અટકે છે. મન ભમતું અટક્યા પછી માણસ જ્યારે પોતાનું ભાન વિસરી જાય છે અને “હું અને મારૂં” એ ખ્યાલ તેનાં મનમાંથી જતો રહે છે, ત્યારે તે જીવે છે કે બધામાં તે એકજ રહે છે, અને તે શિવાય બીજું કાંઈ નથી, અને ત્યારે તેને કબીર કહે તેમ અનુભવનું સાક્ષાત દર્શણ થાય છે કે –
ખાલેક બિન ખાલી નહિ, સુઈ ધરકે ઠેર;
આગે પિછે રામ હય, રામ બિનાં નહીં એર. પરમાત્મા વિનાની એક પણ જગ્યા કે જ્યાં સોય જેવી નાની વસ્તુ રહી શકે એટલી પણ ખાલી રહેલી નથી, પણ આગળ પાછળ (ઉપર નીચે) સર્વ ઠેકાણે પરમાત્મા જ છે અને તે સિવાય બીજું કાંઈ નથી.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ જે.
૨૯ જંત્ર ર૭ મું.
હેઇએ કયા—તે દાસ. હાય રહે જબ દાસ પેહ, તબ સુખ પાવે અંત; દેખ રીત પ્રહાદકી, દેખીયે સબ કથ. દાસ કહાવન કઠણ હય, મેં દાસન કે દાસ
અબ તે એસા હે રહું, કે પાંવ તલકી ઘાસ. થવું શું છે? અને મારે શું કરવું કે જેથી સતિમ સુખ મળે, તે કહે કે, તું દાસ (નેકર) બન. .
જ્યારે માણસ, નેકર સમાન થઈ રહે, ત્યારે તે (મહાન) સુખ કે જેને છેડે જ નથી તે સુખ તેને મળે, જે રીતે પ્રલ્હાદ નેકર બની જગતનું કલ્યાણ કરી સર્વની અંદર પિતાના કંથ અને પરમાત્માને જોઈ શકે તે રીતે જે નકર બને તે પરમાત્માને જોઈ શકે—કબીર કહે છે કે –
પિતાને દાસ કહેવાડવું, એ કામ બહુ મુશકેલ છે; કારણ કે દાસ બનવું અને લોકહીત્કારી થવું, એ માટે માણસે પિતાનું “હું પણું” તદનજ છેડી દેવાનું છે. તેણે તે, જેમ ઘાસ આપણું પગ હેઠળ જ રહે છે તેવા નીચાનમાં (અતી નમ્રતાવાળો) થવું જોઈએ, અને તેમ થાય ત્યારે જ તે પરમાત્માની હજુર જઈ શકે.
જબ ૨૮ મું. હાની ક્યા?તે કહે હનેહાર. અનહાની છે નહિ, હેની હેય સે હેય; રામચંદ્રજી બનકું ગમેં, સુખ અછત દુઃખ હેય.
થવાનું શું? તો કહે કે જે બનવાકાળ હોય તેજ થાય. . અર્થ–નહિ બનવાકાળ જે હોય તે કદીપણ બનવાનું નથી, પણ જે બનવાકાળ હોય તેજ થાય છે અને બનવાનું જ, રામચંદ્રજી મોટા રાજા હેવા છતાં, અને સર્વ પ્રકારનાં સુખ પાસે હોવા છતાં તેમના કર્મમાં બનાવાકાળ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ૦૦
કબીરજીનાં ખાસ જ.
હતું કે તેમને વનવાસે જવું અને કખ ઉઠાવવું તે તેઓ વનવાસ ભેગવવા ગયા-કારણ કે કબીર કહે છે કે
હને પદારથ હેત હય, બિસર જાત સબ શુદ્ધ
જૈસી લિખી નસીબમેં, તૈસી ઉલક્ત બુદ્ધ
જ્યારે કાંઇ બનવાકાળ હોય છે, ત્યારે માણસ પિતાની અકલ નેહી બેસે છે, અને જેવી તરેહનું બનવાનું હોય તે જ પ્રકારનું કર્મ કરવાને તેને બુદ્ધિ સુઝે છે અને અમુક પરીણામ આવે તેને અનુસરતું જ કાર્ય તે કરે છે. તેથી કબીર કહે છે કે
લિખા શિટે નહી નસીબકા, ગુરૂ કર, ભજ હરિ નામ સિધે માર્ગ નિત ચલ, દયા ધરમ વિશ્રામ.
જ્યારે આપણું (આગલાં) કર્મ પ્રમાણે પરીણામ મુજબ નસીબમાં લખેલું સુખ કે દુઃખ જે આવવાનું હોય તે બન્યા વિના રહેતું નથી, ત્યારે તેની સામે થવામાં કશો ફાયદો નથી, માટે તું ગુરૂ કર, ને તેની પાસે પરમાત્માને કેમ ભજવો તે શિખ; અને સત્યતાને માર્ગે નિત્ય વતી દયાનાં અને ધર્મનાં કાર્યો કરતે રહે, અર્થાત તારા ધર્મ પ્રમાણે તારી ફરજો બજાવતે રહે.
જબ ૨૯ મું. માનિયે કયા–તે કહે સત. માનિયે સબ કછુ સત હય, જો જા કે વહેવાર જન્મ મરણ દેઉ બના, થિર હેય કર બિચાર. સત ગુરૂ સતકા શબ્દ હય, જીને સાત દિયા બતાય જો સતકુ પકડ રહે, તે સતહિ માંહે સમાય.
માનવું શું?—તે કહે કે સત્ય. અર્થ–જે સત્ય અને હંમેશ ટક્નારૂં હોય તે ઉપર શ્રદ્ધા અને ઇતબાર રાખ
જેને જે વહેવાર હોય તેમાં જે સત્ય અને ખરૂં તત્વ હોય તે આપણે
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ખાસ નં.
૩૦૧
માનવું કારણ કે દરેક વસ્તુમાં જન્મ અને મરણ અને ઉત્પત્તિ અને નાશ એ બને રહેલાં છે, ત્યારે તે વસ્તુમાં ખરૂં અને હંમેશ ટકનારું તત્વ શું છે તે માટે મન શાંત કરી વિચાર કર
' સશુરૂ અને તારે પેગમ્બર તે સત્યને અને પરમાત્માને જાહેર થયેલ શબ્દ છે, જે (પેગમ્બર) આપણને સત્ય અને પરમાત્મા દેખડાવી શકે છે અને તેથી જે કોઇ તે સત્યને પકડી રાખે અને પોતાના પેગમ્બરે દેખડાવેલા સત્યના કાયદા પ્રમાણે અંદગી ગુજારે તે માણસ સત્યમાં અને પરમાત્મામાં સમાઈ જાય, તેજ માણસને પરમાત્માની મુલાકાત થાય.
જત્ર ૩૦ મું. બિચારીએ કયા?—તે કહે તત્વ.
જે એ તત્વ બિચારકે, રાખે હૈયે સાય; - સે પ્રાણી સુખકે લહે, દુઃખ ન દરસે કાય.
શું વિચારવું – કહે એ તત્વને વિચાર કરે - અર્થ—ઉપર (૨૯ જ) કહી ગયા તે બધાં શિક્ષણે ગેખી તેમાં જે ખરું તત્વ સમાયેલું છે તે ઉપર જે વિચાર કરે, અને તે ઉપર મનન કરી તે પિતાનાં હૈયામાં રાખે, અને તે મુજબ જીંદગીમાં અમલ કરે તે માણસ સુખ પામે, અને તે કદીપણ દુઃખ બેય નહીં. કબીરને ચેલે ધર્મદાસ
ભાગ જ જબ પુરણકે, તબ શ્રી ગુરૂદેવ દયા કરી હેરી, જ્ઞાન કબાટ ઊઘાડ દિયે તબ, મેહ નિશા તે મારગ તેરી.
ડેમે સમજાય દિયે તબ, થીર ભઈ ચંચળ મત મેરી; સુઝ પર સબહિ ઘટ સાહેબ, છુટ ગઈ સબ તકે ઘનેરી.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
કબીરજીનાં ખાસ જ.
જ્યારે નસીબ જાગ્યું અને મારી શુભ ઘડી આવી ત્યારે મારા ગુરૂએ મારીપર દયાની નજર કીધી, અને જ્ઞાનના ભંડારની કબાટ ઉંઘાડી મારી આગળ ખુલ્લી કીધી, તેથી મારી માયાની કેફ નિકળી ગઇ.
ડીજ વાતમાં મને સર્વ સમજાવી દીધું ત્યારે મારું ચળીત અને ભમતું મન શાંત પડ્યું, અને મને સર્વત્ર પરમાત્મા (રહેલા) છે એવું દેખાયું અને ત્યારેજ મારી સર્વ પ્રકારની (આગળી) મિથ્યા તર્કો નિકળી ગઈ, અને પરમાત્મા કેવા છે, માણસ કેણ છે, અને તેનું ખરું કાર્ય શું છે વગેરે વગેરે સવાલ જે મને મુઝવણ કરતા હતા, અને જે માટે હું મિથ્યા તર્કો કર્યો કરતા હતા, તે મટી ગયું, અને બધા વહેમ અને ભ્રમે નષ્ટ થયા.
(
2)
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરજીનાં ભજણે
-
૩૦૩
૧૦૬
છે કાયાનાં કર્તવ્ય વિષે જીવને ચેતવણી છે
રાગ–આસાવરી. નગુની કાયા તેરા ક્યા ગુન ગાવું, મેહેલ રમ્ય, તિમે રહેન ન પાવું દહિ દુધસુ પિંડ જે પાલે, સે તન જાય જંગલ જાલે; ઐસી રે સુંદર કાયા તેરી, જલભલા હેયગી ભસ્મકી ડેરી–નગુની,
બાંધત પાઘક સમારત વાગા તા સીર ચંઈક મારત કાગા તેલ કુલેલ લગાલત અંગા, સે તન જવ ગયા કાષ્ટકેટ સંગાનગુની.
જા મુખ ચાવત પાનકી બીડી, તા મુખમે તેરે સંગ કીડી; કહત બીરા સમજ મન મેરા, એહિ હવાલ હયગા તેરા–નગુની.
૧-ઠગારી. ૨–શરીર. ૩––જળીભળીને. ૪–પાઘડી. પ–પોશાક, ૬–ચાંચ મારે. ૭–કાગડે. ૮–લાંકડાં.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
કબીરજીનાં ભજશે. જીવને ચેતવણું.
રાગમાલકેશ. દિન નીકે તે જાતે હય, રામ નામકે સુમરન–દિન.
સુમરન કર લે સતનામ ભજ, એાર જગતકે વિષય કામ તજ; સંગ ન ચલસા એક દામ, જે દેતે હવે સે પાતે હય-દિન. લખ ચોરાસી ભ્રમ ભ્રમર આયે, બડે ભાગ મનસા ન પાકે હિયાં આય ક કરી કમાઈ, તબ જમસેતી પડી લડાઈ;
ફિર પિછે પસતાતે હવે–દિન. (૨)–કેન કબીરપ પુત્ર પરિવાર,
તેં કીસકા હય,એર કેન નહિ તેહારા; ધંધામે હર નામ મિસરાય, એ દેખનહિ કે નાતે હમ દિન જ્ઞાની ધ્યાની એર વિવેક વિઘાના, કરમ ધરમ જાકે મતમાતા; વાકે સંગ રહે ભગવાન, એ સદા નામ રંગ રાતે હમે–દિન. જેસે પાની બિચ બતાસા, મુરખ લગે ઐજકી આશા કહે કબીર શ્વાસેકી આશા,
એ ગયે સવાર નહિ આતે હવે.-દિન. ૧–ઇઢિઓની મોજમજાહ. ૨–ભમી ભમીને. –માણસને દેહ, ૪–જમ મત સાથે. –સ્ત્રી. ૬–સગાઈ.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
જણા•
૩૦૫
કબીરજીનાં ભજશે. બચપણ, જવાની, બુઢાપે, ચાલી જાય છે! તે ઈશ્વર-સ્મરણ ક્યારે કરશે?
રાગ કાફી–તાલ દીપચંદી. કબ સુમરેગે રામ, અબ તુમ કબ અમરેગે રામ, ગરભ કુલીએ જપ તપ કીને, નીકલ હુવા બેઇમાન-અબ. બાલપને હંસ ખેલ ગુમાયા, તરૂનપનામે કામ, હાથ પાવ જબ કાંપન લગે, નીલ ગયે અવસાન-અબ. જુઠી કાયા, જુઠી માયા, આખર મૈત નિદાન, કહત કબીરા સુને ભાઈ સાધુ-રહી છેડેકી લગામ-અબ.
પિસાના ખેલ વિષે.. એલ સબ પૈસેકા, સબકુછ બાતાં હય પસા. પૈસા જોરૂ પૈસા લા પિસા બાબા બહેનો, પૈસા હાથી ઘોડે પલાના, પિસા લગે નીશાના-એલ. પૈસા દેવ પૈસા ધરમ-સા સબ કુછ ભાઇ, પૈસા રાજા રાજ કરાવે-પૈસા કરે લડાઈ-ખેલ. પિસા હાથપે અબુચ ચડાવે-પૈસા ઘેડે ઉરાવે, એક દીન પૈસા બદલ ગયા તેવા ઉમે લગર પરવે-એલ. પૈસા ગુરૂ પૈસા ચેલા, પૈસા ભકિત કરાવે, કહત કબીર સુન ભાઈ સાધુ-પૈસા જીવ છેરા-એલ. ૧-માતાના પેટમાં હતો ત્યારે. ૨-જુવાની. ૩-નકી છે.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
તો પિસાવાળાનાં સગાં થવા સર્વે નિકળે છે. તે
રાગ તિલંગ–તિનતાલ. સબ સેકા ભાઇ, અપના સાથી નહિ કોઈ, ખાને પીને પૈસા હેય તે, જેરૂ બંદગી કરે, એક દીન ખાન નહી મિલે તે, ફીરકે જવાબ કરે-સબ. જબલગ અપને પલ્લવ પિસા, તબલગ સલામ કરે, અ૫ના પૈસા નિકલ ગયા તે, કઈ મીઠા ન બેસે.-સબ. ભાઈબંધ એર બહેન સાથે, જુઠા સબહિ પસારા, કોઈ કસીકા નહિરે પ્યારે, કહત હવે દાસ કબીર-સબ.
આ
કાળ (મેત) વિષે ચેતવણી.
કલકા અજબ તડાક બે
તું ક્યા જાને લડકા બે-ટેક. નવબી મર ગયે દસબી મર ગયે-મર ગયે સહસ્ત્ર અઠાસી તેનીસ કેટી દેવતા મર ગયે, પડે કાલકી ફાંસી-કાલકા. પીર મરે પયગમ્બર મરે, મર ગયે જંદા નેગી, જપી તપી સન્યાસી મર ગયે, મર ગયે બUદન રેગ-કાલકા તીન લેકપર છતર બીરાજે, લુટ કુંજ બીહાર - કહત કબીરા સહ બી મર ગયે રૈયત કન બિયારી-કાલકા.
૧-જમરાજા. ૨-દુનિયાની દોલત.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭
દેહના નાશ માટે ચેતવણ.
રાગ–પીલુ. ઇસ તન ધનકી કેન બારાઈ, દેખત નયનમે મટી ભીલાઈહાડ જલે જયસી લકડેકી મેલી, બાળ જળ જૈસી ઘાસકી પોલી-ઇસ. અપને ખાતર મહેલ બનાયા, આપહી જ કર જંગલ સૈયા-ઇસ. કહત કબીર સુન ભાઈ સાધુ, આપ મુવે પીછે ડુબ ગઈ દુનિયા-ઈસ.
સંસારમાં છેવટ દુઃખજ છે રામ સંભારવામાંજ સુખ છે.
રાગ હમીર–તિનતાલ. અબ તું ગાફેલ મત રહેના બે, જનમક સાર્થક કરના બેબહુ જન્મ સુકૃત કર પ્યારે, ઇસ તનક તું પાયા, * ઇસમે નેકી નહીં કીયા તે, સારા જનમ ગુમાયા-અખ. જેરૂ લડકે માલ મતા, સબ કેઈ કહે મેરા, એક દીન આપ મર ગયે તે, રહેગા જુઠ પસારા-અબ. ચાદ ચેકડી રાજા રાવન, લંકેકા ભુપતી, સબ સેનેકા ગાંવ જીસકા, મુખમે પહ ગઈ મદ્દી-અબઐસી દોલત જીસકી યારે, સાથ કછુ નહીં ગયા, રામ નામસે ગાફેલ હેકર, આખેર અકેલા ગયા-અબ. રામ નામ બિન હયે સબ જુઠા, ઐસા સમજે ભાઈ, રામ નામ બિન દુખ કટે નહીં કહેત કબીરા જુલાઈ-અબ.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
બાહેરના જુઠા દેખાથી ઇશ્વર મળતું નથી.
રાગ–કાફી ગઝલ.. રામ નામ તું ભજ લે પીયારે, કહે મગરૂરી કરતા હય, કચી માટીકા બંગલા તેરા, પાન પલમે ઢળતા હય-રામ. બહમન હેકર પુરાન બચે, સ્નાન તરપત કરતા હય, સબકાલ સુશીલ રહત હય, મેં ક્યા સાહેબ મિલતા હય?-રામ. જોગી હેકર જટા બઢાવે, હાલ મસ્ત રહેતા હય, દેને હાથ શિરપર ધરકે, શું કયા સાહેબ મિલતા હય?-રામ. માનભાવ હેકર કાલે કપડે, દાઢી મુછ મુંડતા હય, ઉલટી લકડી હાથમે પકડી, મેં ક્યા સાહેબ મિલતા હય?-રામ. મુલાં હેકર બાંગ પુકારે, તે કયા સાહેબ બહેરા હય, મુંગીકે પાવને ધુંધર બાજે, હબી અલાહ સુનતા હય?-રામ.
ગંમ હેકર લીંગ બાંધે, ઘર ઘર ફેરા ફરતા હય, શંખ બજાકર ભિક્ષા માગે, મેં કયા સાહેબ મિલતા હય?-રામ, કહત કબીરા સુન ભાઈ સાધુ, મનકી માલા જપતા હય, જે ભાવ ભજનસે ધ્યાન ધરત હય, ઉનકુસાહેબ મિલતા હય?-રામ,
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૯
જે માત્ર ધર્મશાસ્ત્ર ભણ્યાથીજ કઈ
મળી શકતું નથી..
કરે?
રાગ–ભેરવી.
પંડીત વાદવ સે જુઠા, રામને કહે જગત ગતર પાવે, ખાંડ કહે મુખ મિઠા-પંડીત. પાવકર કહે પાવજે દાહ, જઘર કહે તૃષા બુઝાઇ, ભજન કહે ભુખ જે ભજે, તે દુનિયા તરી જાય-પંડીત.
નર કે સંગ સુવા હરિ બાલે, હરિ પ્રતાપ નહિ જાને, જે કબહુ ઉડ જય જંગલ, હરિ સુરત° ન આને-પંડીત. બન દેખે બિન અરસપરસ બિન, નામ લિયે ક્યા હેય, ધનકે કહે ધનકલ જો હેય, તે નિધન રહાત ન કોય-પંડીત. સાચી પ્રિત વિષય માયા સે, હરિ ભકતનકી હાંસી, . કહે કબીર થક રામ ભજે બિન, બાંધે યમપૂર જાસી-પંડીત.
૧-વાદવ ફેકટને વાદવિવાદ યા તકરાર. ૨–ગતી=મોક્ષ મુક્તિ. ૩-પાવક=અગ્નિ. ૪-પાવ=પગ. પ-દાદાઝે, બળે. ૬-જળ-પાણી. ૭-તૃષાક્તરશ, સેસ. ૮-સુવા=પોપટ. –પ્રતાપ=મહિમા, મોટાઈ. ૧૦-સુરતયાદ. ૧૧-ધનિક=ધનવંત, પૈસાદાર, ૧૨-નિર્ધનગરીબ, ભિખારી.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
(૧)
હું' પંડીતા, તમેા પુસ્તકા વાંચી ફાકટની વાદવિવાદ તકરાર કરી છે તે સવ ખાટી છે, જેમ ખાંડ-શાકર મ્હાડેથી ખેલ્યાથી મહેડુ મીઠું' થતું નથી. તેમ “રામ” કરી માત્ર મેાહડેથી ખેાલ્યાથી મુક્તિ મળી શકતી નથી.
(૨)
અગ્ની (આતશ) ખેલવાથી જો પગ દાઝતા હાય, પાણી માત્ર ખાલવાથી તરસ મટતી હાય, અને “ભાજણ” શબ્દો ખાલ્યાથી ભુખ ભાંગતી હોય તા આ દુનિયા (માણસ) સહેજે તરી નય.
(૩)
એમ તેા પેપટ પણ માણસાને જોઇ “હિર હિર” ખાલે છે, પુણ હિરના મહિમાં શું તે કાંઇ પાપટ જાણતા નથી, અને જો કદી છુટા થઇ પા જગલમાં જઇ વસે છે તેા તે સધળુ' વિસરી જાય છે.
(૪)
જ્યાં સુધી તમા સાધુ સંતાની સંગતમાં રહી, રામભિત શું છે તે જાણેા નહીં ત્યાંસુધી માત્ર નામ લીધાથી કશુંએ સાક થવાનું નથી—બે ‘ધન પૈસા' આમ ખેલવાથીજ ધનવાન થવાતું હતે, તા દુનિયામાં કોઇ ભિખારી કે ગરીબ રહેવા પામતેજ નહીં.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
તારી વિષયવાસ્નાઓને કચડી નાંખ.
રાગ કાફી-ગજલ. (દાદા)
બિષયાસે મનકા તૃપ્ત કરના નહીં અચ્છા, જલતી અગનીકા ઘીસે બુજાના નહીં અચ્છા-ખષયાસ.
સુખ ભાગ રહે જગતકે, સબી હોંગે નાશ માન,
નાકા અઢા છકા ફસાના નહીં અચ્છા-ખષયાસે,
એ સ્વપનકા તમાશા, હ્રય જી સુકા, રંગ રંગકે ખેલ દેખ, લુભાના નહીં અચ્છા અષયાસે.
ધન ધામ પુત્ર અરૂ કામની રૂપ જો પાચા, હરગીઝ ગરૂર ઇનકા હચ લાના નહીં અચ્છા-મિષ સે.
પળ અસેળ જાતી હય, કહે` હય કબીર, માનુષ શરીર સુકૃત" ગવાના નહીં અચ્છા-બિષયાસ.
૧-ઇંદ્રિઓના ભાગા ભાગવવાની ઇચ્છા. ૨-પુરી કરવા. પ–ફાકટનું. ૬–ગુમાવવું
૪-અમૂલ્ય.
૩-સ્ત્રી.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧ર
તારાં મનને કાબુમાં લે, તે તે પરમાત્મા સાથ ભેટ કરાવશે.
રાગ યાગી—તાલ દીપચંદી.
મનકી ખેાજ કરી મેરે ભાઇ, અંત ન છુટે મન કહાં સમાઇ ઋષી વિરંચી નારદ સુનિ જ્ઞાની, મનકી ગત તા ઉનડું ન જાની-મન.
સુત સનાકાદિક જહદેવ નામા, ભકિત કીની શાપ અનમાતા ધ્રુવ પ્રહલાદ બિભીષણ સેખા, ઘટ ભિતર મન નહુ ન દેખા-મન.
જો કાઈ જાને સનફા લેવા, રતી એક લીન ભયા શુક દેવા દત્ત ભરત ગારખ ગોપીચંદા, મનડું મળકર ભયા હય આનંદા-મન.
ભુલે મનટુ કઇ સમજાવે, આઠે તે અન્તે હંસ કહાવે અફળ અરૂપી સફળ શરીર, તાપર રમ રહે સત કબીરા-મન.
૧-શેાય.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૩
દુનિયા સારી દુખી, જેણે મને કહ્યું તેજ સુખી છે.
છે
રાગ–પુવી તિનકાલ.
જહાં એ સે દુખીયા બાબા, સુખીયા કેઈ નહીં !
જોગીબી દુખીયા જંગમ દુખીયા, તપસીક દુખ દુના આશા મનસા સમઘટ સ્થાપી, કે ઈ મેલ નહી સુન્યા-જહાં.
રાજાબી દુઃખીયા પ્રજાબી દુખીયા, દુખીયા સબ વૈરાગી દુઃખ કારનસે શુકદેવને, ઉંદરી માયા ત્યાગી-જહાં.
સાચ કહું તો સબ જગ દુઃખીયા, જુઠા કહી ન જાય બ્રહ્મા વિષ્ણુ શંકર દુઃખીયા, છને અહી જમાઇ-જહાં.
ધૂત દુખીયા અવધુત દુખીયા, દુખીયા ધના રેક કહત કબીરા એ નહીં દુખીયા, છને મન; છતા-જહાં.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
જેનાં મનમાં પરમાત્માજ રહેલા હોય તેણે બાહરની છે આ ક્રિયાઓ કરી ન કરી એ સરખીજ છે.
રાગ–માલકષ.
જીનકે મનમેં શ્રી રામ બ, ઉર સાધન એર કિયે ન –િજીનકે.
છને સંત ચરણ રજ કે સ્પર્શ ઉના તિરથ આર કિયે ન કિયે–જી કે.
જીનકે દિલમે હય ભૂત દયા; ઉને કેટીક દાન દિયે ન દિયે–જનકે. જીનકે મનમે સદભાવ નહિ, એ દેવ હવે છયે ન છ–જીનકે
ચોપાઈ.
મેશ મન સમરે રામકુ, મનમે રામ સમાય, મનહી જબ રામ હે રહા, તબ શિશ નમાવું કાય.
૧-ક્રિયા (ધર્મક્રિયા). ૨-બીજી. ૩-પગે. ૪-ધુળ. ૫-હાથ લગાડે. ૬-જીવવાળા પ્રાણુઓ. ૭-કરડે. ૮-ભીક્ષા. ૯-દેવતા જેવો.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ૧૫
કાલે શું થશે તેની તને ખબર નથી, તે છે તે પરમાત્માને ભજી તારૂં સિધ્ધ કાર્ય કરી લે.
રાગ–ભેરવી.
જગત ખબર નહિ પલકી. સુકૃત કર લે, પ્રભુ નામ સમર લે, કે જાને કલકી–જગ. જબલમ હંસા અને કાયાએ, તબલગ દેહ સંગલકી હંસા દેહિ છાંડ ચલા જબ, તબ માટી જંગલકી.-જગ. તારા મંડળ રવિ ચંદ્રમા, સબહિ ચલા ચલકી દિન ચારકે ચમત્કારમેં, ખિજલી જાય ચમકીગ. માતા પીતા સુત કુટુંબ કબિલે, દુનિયા મતલબકી; કાયા માયા તાર સહિ, એતે રહી અલગી.-જગ. કુંડ ૫ટ કર માયા જોડી, કરે બતાં છલકી, પાપકી પેટ ધરે શિર ઉપર, કેસે હેય હલકી?—જગ. જગતની આશા છોડ કર, અબ યાદ રખ રબકી; ચેરાસીકે ફેરે મિટે, રહે ન ભય જમકી -જગ.
૧-સારાં કામ. ૨-જીવ. ૩- શરીરમાં ૪-સુખાકારીની. ૫-સૂર્ય. ૬-છોકરે. ૭-ઠગબાજી. ૮- ભાર ગાંસડી. ૯-ચોરયાશી લાખ અવતારે.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
જગતમાં નુાંપણાં વિષે.
A4~A~~-~~
રાગ——ભેરવી.
જગત કુલ રચનકા સપનાં, સમજ મન કાઇ નહિ અપનાં; ફર્ડન સદર લાલકી ધારા, વાહગે ાત સબ સંસારા,-જગત,
ઘડા જખ નિરકા કુટા, પતા' યુ' ડાલસેપ તુટા; ઐસી નર હય જીંદગાની, સર્વર છેડ અભિમાની.જગત.
ન ભુલા દેખ તન ગેારા, જગતમે જીવના ચારા; તને સદ લેાલ ચતુરાઇ, રહે નિશંક જગમાઇ.-જગત,
સજન પરિવાર સુત્ત દ્વારા, સબસે વાહ રાજ હય ન્યારા;૯ નિકસ જબ પ્રાણ જાતેગા, નહિ કોઇ કામ આવેગા,-જગત,
સદા મત જાન એ દેહકા, લગાવ સત્ નામસે નેહૂકો; કટે ભ્રમ જાળકી ફાંસી, કહૈ કબીર અવિનાશી.-જગત,
૧૦
સારા સાર ભુજ રાત્ર એક, રામ કરત સબ કામ; અસંગ રહેત હચ જગતમેં, ફમીર કરે સલામ.જગત.
૧-રાત્રીનાં. ૨-મગરૂરી. ૩-કાદવના ઘડા ૪-ઝાડનુ` પાંદડું.. પ-ડાંખલી. ૬–સર્વ પ્રકારની. ૭-છેાકરી. ૮-બાયડી. ૯-જીંદાજ. ૧૦–માયાની જાળ.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૭
આ જમ (ત)ના હાથથી છુટવાની ચાવી.
હરિ ભજન કરૂંગા બે જમસે ખુબ લડુંગા બે–ટેક
અહમતા૧ મારૂં મમતાર મારૂં–ખાનઝાદ કહેલાવું મન મેરા ચેકસ કર રાખું—ચીત ચેતનામે મિલાવું–હરિકા.
રામ નામકા છેડા મેરા...શીલક લગામ ચઢાવું છજા પ્રતાપે હાથ બરછી–સનમુખા લેકર નું શિકા.
એર લોક કસબકે ચાકર—મયે હજુરા કાજી કામ કોલકી ગરદન મારૂં સાહેબ રાખું રાજી–હરિકા.
મયે શાહેબકા સાચા નેકર–મેરા નામ કબીરા સબ સંતનકુ શિશ નમાવું–જે હરિ પરખે હિરા–હરિકા.
૧-હું પણું. ૨-દુનિયામાં લાગી રહેલું મન. ૩–પરમાત્મામાં. ૪નમનતાઈ.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
આ સંત પુરૂષની દોસ્તી કરી તારું કામ કરી લે
સંગત સંતનકી કર લે જમકા સાર્થક કછુ કર લે-ટેક.
ઉત્તમ દેહી નર પાયા પ્રાણુ-ઇસકા હિત કછુ કર લે સદગુરૂ શરણ જાકે બાબા–જનમ મરણ દુર કર લે-સંગત.
કહાંસે આવે કહાં જાવે–ચે કુછ માલુમ કર લે દે દિનકી જીદગાની ચારે—હુશીયાર હેકર ચલ લે સંગત.
કેન કિસીકે જેરૂ લડકે—કેન કીસીકે સાલે જબલગ પલ્લમે પિસા ભાઈ–બલગ મીઠા બેલે-સંગત.
કહત કબીરા સુન ભાઈ સાધુ–બાર બાર નહીં આતા. અપના હિત કછુ કર લે ભઈયા–આખાર અકેલા જાના-સંગત.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે પરમાત્મા! બસ મને તારાં ચરણનીજ
દરકાર છે?
રાગ ભેરવી–તાલ રૂપક.
કયા માગું મેરે રામ, ઘેડે જીવનમે કયા માગું? ઘર નહીં રહેના અમર નહીં કાયા–કાયા.
એક લક્ષ પુત્ર સવા લક્ષ નાતી, સે ઘર નહીં કે દીવા કે બાતી; મેઘનાદ પુત્ર સમૂદ્ર જેસી ખાઈ, કુંભકરણ વિભીષણ જૈસે ભાઈ–કપા. શંકર સરીખા પુજવા આવે, બ્રહ્માજી નિત્ય વેદ પાઠ ગાવે, કયા કરૂં છપારી એર કયા કરૂં તારી, ન જાનું મેરી કહાં પડેગી માટી-કયા. કયા કરૂં મહેલ એર કયા કરૂં ટાટા, છોડ ગયે રાવન લંકાકે ઠાઠા; કહેત કબીર સબ છોડકે જાતા, મેં તે એક તેરે ચરણ; ચહાતા-યા.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨e.
છે
ખરું ધન તે ઇશ્વર છે જે કદી
જતું રેહવાનું નથી.
રાગ કૅશિયા–તિનતાલ.
નિધન કે ધન રામ, હમારે નિર્ધન કે ધન રામ " ચોર ન લેવે ઘટી ન જાવે, ધાડ પડે આવે કામ–નિધન.
સેવત બેઠત જાગત ઉઠત, જપું હર હર નામ દીત દીન હેતે હેત સવાયા હત નહીં એક દામ–નિધન.
ઠાકોર ચલે નગર દ્વારા, પાસ નહિ બેટી બદામ કહત કબીર સુનો ભાઈ સાધુ, પારસકે નહિ કામ–નિધન.
૧-ગરીબ.
૨-સવાયું થતું જાય.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૧
જ
પરમાત્મા તારી અંદરજ છે.
તે
ભજણ રાગ–ભેરવી. તેરે ઘટમેં સરજહાર, તું ખેજર મન કાયા નગરી–તેરે. જયું પથ્થરમેં હય દેવતા, યું ઘટમેં હય કિરતાર; જે ચાહે દિદારકે, તે ચકમક હેકે જાર-તેરે. મૃગકેક નામે કરી, એર ઠંડત ઘાસ ફિરે; કાળ પારધી સિરપે ખડા, પળમે પ્રાન હરે–તેરે. ગગન મંડળમે બાજા બજે, ગુરૂ ગામ સમજ પ; હસ્ત કમલ દ્વાદસકે ઉપર, ભવર ગુજર કરે.–તેરે. હદ હદ ઉપર સબહિ ગયા, બેહદ ગયાન કેય; પર બેહદકે મયદાનમેં, રમે કબીરા રોય–તેરે. તારા હૈયામાંજ પરમાત્મા રહેલો છે માટે તારાં શરીરમાંજ તું તેને શેધ–
(૧) જેમ પથ્થરમાં અગ્નિ છુપાઈ રહેલો છે તેમ પરમાત્મા પણ તારાં હૈયામાં રહેલો છે, અને તેનાં (તારા અંતરમાં) દર્શણ કરવાં હોય તે તારાં શરીરમાંથી બધો મેલ કહાડી તેને પવિત્ર કરે તો પરમાત્મા દેખાઈ આવશે– (૨) હરણની ટીમાંજ કસ્તુરી હોવા છતાં તે કસ્તુરીને બાહેર શોધે છે અને તેમ કરતાં તેની પાછળ શિકારી આવી તેને પ્રાણ લે છે.–તેજ રીતે માણસ પણ કરે છે. પરમાત્મા પોતામાંજ સમાયેલો હોવા છતાં માણસ તેને બહેરજ શેધવાની કેશેસ કરી અટવાઈ મરે છે–(૩) આકાશમાં જે ઇશ્વરી નાદ વાગ્યા કરે છે તે જ્યારે તું ગુરૂ પાસે રહી તેનો ભેદ સમજશે ત્યારેજ તને સંભળાશે અને ત્યારેજ તને તારું પોતાનું સ્વરૂપ કે જે ઇશ્વર છે તે તારામાંજ રહેલો છે તેને તું જશે—(૩) સર્વે માત્ર હદ ઉપર આવી અટકી રહે છે, તેની બીજે પાળ કઈ જતા નથી, પણ જે કબીર જેવો થાય તેજ સામી પાળે જઈ પુગે છે અને પરમાત્મા સાથે એકત્ર થઈ જાય છે.
૧-હૈયું. ૨–પરમાત્મા. ૩-ધ. ૪-હરણ ૫-૬ટી.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
આરસીમાં મહેડુ' જોઇ હરખ ના. તારાં અંતરમાં તુ જો “તુ કેવા છે?”
સુખડા ક્યા દેખે દરપનમે તેરે દયા ધરમ નહીં મનમે—
જૈસી ફુલ રહે ફુલબારી—ખાસ રહે નીજ ફુલસે
એક દીન એસી હૈ। જાવેગી—ખાક ઉડેગી તનસે મુખડા.
ચુવા ચંદુન અબીર અગરની, રાભે ગારે તનમે
ધન જોબન ડુંગરડા પાની, ઢલ જાવેગા ખીનમે-સુખડા,
વડી વડી માચા જોડી—સુરત રહે નીજ ધનમે દસ દરવાજે અંધ રહે તા, રહે ગઇ મનકી મનમે—સુખડા,
પગીયા બાંધે પગ અસવારે, લેત જીલા જુલ તનસે
કહત કબીરા સુન ભાઇ સાધુ, એ કયા લગ રહી મનસે?—સુખડા,
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૩
દુનિયવી માર્ગ અને ઇશ્વરી મા
એ બને ઉલટા છે.
રાગ–માલકોશ-તાલ દીપચંદી.
દુનિયા દિવાની કે હમ દિવાના, જાકે હય ભાઈ અનહદ ગાના-દુનિયા.
દુનિયા કુમારગ હરિજન ઉલટા
અપને ઠહરાવે, રાહ ચલાવે–દુનિયા.
દુનિયાકુ સાહેબી હસ્તી ને ઘેડા, હમ હય પાવ પદમસે દેહા-દુનિયા.
દુનિયાકુ પાટ પિતાંબર સબકા ભેગી, હમ હય સહેજ સરૂ૫ રમતા જોગી-દુનિયા.
દુનિયા પાવે સબરસ : પ્યાલા, હમ હય પ્રેમ મગન મતવાલા-દુનિયા.
કહત કબીર હમ નહીં નાંહી, જીવતા કે સંગ મુવાકે માંહી-દુનિયા.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
છે. પરમાત્માને દિવાને થયું તે પછી
સુવાનું કેવું.
રાગ–પીલુ.
સમજ ભેજ મન જ દીવાને આશક હેકર સેના ક્યારે–
આયા હે સે કર લે સેદા-પાયા હય સે એના કયારેજબ તું આ પ્રેમ ગલીમે, સીસ દેનાં ફીર ડરના કયારે–
લુકા સુકા જમકા ટુકા-સોના હેય સે સેલાના ક્યારે–
જબ અંખીયનમેં નીંદ ભુલ આવે, તકીયા એર બે છોના કયારે–
સતગુરૂ પાન ગલીચા લાગા, ઘાયલ હે કર રેના કયારે–
કહત કબીર સુન ભાઈ સાધુ-જાદુ ઉપર તેના ક્યારે
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૫
કમલ જેવું મહ આપ્યું છે તે પરમાત્માનું ભજણ ગાવા માટે જ છે.
રામ ભજનક દિયા, કમળ મુખ
રામ ભજનક દિયા-રામ.
લખ ચોરાસી કે ફીરકર, સુંદર નર તન પાયા; ખાયા પિયા સુખસું સાયા,
નાહક જન્મ ગમાયા–કમલ.
જો મુખ નિશ દીન રામ નામ નહીં, વહાં તુમ કછુ નહિ કિયા; કહત કબીરા સુન ભાઈ સાધુ,
આયા વયસાહી ગયા–કમલ,
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૨૬
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
બેદ્ધિસત્વ, તિર્થ કરો, ચહાને, બ્રહ્મજ્ઞાની રૂષિમુનિઓ, સાર્વજનિક પંથનાં મહાન સ્થાપકે, ટુંકમાં જેઓને હિન્દુ શાસ્ત્રમાં ઇશ્વરી અવતાર કહેવામાં આવે છે, એવા મહાન પુરૂષોની જન્મભુમિ તરીકે વખણાયેલી આ હિન્દ સરજમીન, આ પુજનિયલકી ભારતખંડ, પુરાતન જમાનાઓથી તરેહવાર રૂપે ધર્મજ્ઞાન ફેલાવનાર, દુનિયાની સુભાગ્યવંત માતા તરીકે ગણતી, તેમજ તેનાં બાળગેપાળથી સદાકાળ પૂજાતી આવી છે. એવા મહાન થઈ ગયેલા નરેમાંના એક નર, તે આપણે આ કબીર છે—કે જેનો જન્મ હિન્દુઓની સેથી પવિત્ર ગણાતી જગ્યા શ્રી કાશી શેહેરમાં થયો હતો, એમ કહેવાય છે.
કબીર પંથીઓ પોતાના, એ મહાન સ્થાપક અને ગુરૂ કબીર માટે કહે. છે કે–તે ઇસ્વી સન ૧૩૯૮ માં જન્મયો હતો અને ૧૫૧૮માં આ ખાકી દેહ છોડી ગયે હતો અને એ મુજબ કબીરે ૧૨૦ વરસની લાંબી જીંદગી કહાડી હતી.
કબીરનું સંપૂર્ણ જન્મ ચરિત્ર બરાબર મળી શકતું નથી–પણ અત્રે લખેલી હકીક્ત, અલાહબાદ યુનિવસીટીના ફેલો રેવરંડ છે. એચ વેસ્ટકેટ, એમ. એ. ની કબર અને બીર પંથ નામની ચોપડીને મેટે ભાગે આભારી છે. આ ભલા ઇગ્રેજી ગ્રહસ્થ વરશે સુધી મહેનત કરી, જુદી જુદી જગ્યાથી તેમજ કબીર પંથના કેટલાંક મહન્તો પાસેથી તે હકીકત મેળવીને, આ અદભુત શકિત ધરાવનાર રામના પ્રેમી ભક્ત કબીરની અંદગી, તેમજ તેનાં પંથના આચાર-વિચારના હેવાલનું એક સુંદર પુસ્તક સને ૧૮૯૭માં બાહર પાડયું છે જેનું નામ “કબીર એંડ કબીર પંથ” છે. જેઓને કબીર પંથ વિષે જાણવાની ઇચ્છા હોય તેઓને એ ચોપડી વાંચવાની ભલામણ કરીશું.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૭
કબીરના જન્મ વિષેની દંતકથાઓ.
કબીરના જન્મ વિષે તરેહવાર હેવાલેા લખાયા છે. જેમાંનાં એ અત્રે આપીશું—કહે છે કે એક વાર એક ઉંચ વર્ણની વિધવા બ્રાહ્મણ ખાઇ પેાતાના પિતા સાથે, રામાનં‰ મહારાજનાં મંદિરમાં દર્શન કરવાને ગઇ, જેણીના ભક્તિભાવથી રાજી થઇ ગુરૂ રામન દે તેણીને ‘પુત્રભવતી’ એવા આશીષ દીધા— જે સાંભળી તેણીના પિતાએ આજેજી કીધી કે “મહારાજ, એ મારી પુત્રી તા વિધવા થઇ છે ત્યારે એને પુત્રની વૃદ્ધિ કેમ થઇ શકે?” રામાનંદે જવાબ વાળ્યો “હું દલગીર છું કે તે મેં નણ્યું ન હતુ. સાધુના રાબ્તોના આશીષ કંદી ફળિભુત થયા વિના રહેતા નથી, તેમજ માળેથી તે શબ્દો પાછા ખેંચાઇ શકે એમ નથી, પરંતુ હુ' એવું ઇચ્છીશ, કે તેણીને પુત્ર આવતાં અપવિત્રતાઇમાં ઉતરવું ન પડે અને તે બાળકનેા જન્મ તેણીના હાથદ્રારે થાય.”—જે મુજબ કબીરને જન્મ થયા કહેવામાં આવે છે, અને તેથીજ કબીર નામ પાડયું હાયજેને અર્થ નીચે મુજબ કરવામાં આવે છે.
કર અને હાથ, અને ખીર એટલે વિર, અને હાથમાંથી આવેલા વિશ (છેકરા).
કબીરના જન્મ થયા પછી, પેલી બ્રાહ્મણ સ્ત્રીને ઠીક લાગ્યું નહિ, અને લેાકલાજને લીધે, તેણી પેલાં બાળકને એક એકાંત જગ્યામાં લઇ ગઈ જ્યાં એક પાણીના ફુવારા હતા તેમાં એક કમળ ફુલની હેઠણ કપડામાં લપેટીને તે બાળકને મૂક્યું.
વળી બીજી ક્રૂ'તકથા એવી છે કે, એક વાર ભગવાન અને લક્ષ્મી વાદવિવાદ કરતાં હતાં અને ભગવાન પોતાના ભગતા માટે ઘણી તારીફ કરતા, કે મારા ખરા ભગતા (આ ધરતિપર) છે, તે કદિણ મને વિસરતા નથી અને હમેશાં મારામાંજ ધ્યાન રાખતા રહે છે, જે સાંભળી લક્ષ્મીદેવી મેલ્યાં કે “મહારાજ! તમે અમસ્થા તમારા ભગતાની તારીફ કર્યાં કરે છે; કારણકે તે ઘણાખરા દુનિયાની માયામાં લપટાયલા રહે છે. અને જો તમે આજ્ઞા આપે। તા હું તમારી સન્મુખ પ્રત્યક્ષ દાખલા લાવી હાજર કરૂ....” ભગવાને તે માનવાને ના પાડી, પણ જ્યારે લક્ષ્મીજી ઘણીજ હઠ લઇ બેઠાં કે “હું પૂરવાર
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
કરી આપવા તૈયાર છું, ત્યારે ભગવાને આજ્ઞા આપી કે, “જો તમારેથી બને તે દાખલો લઈ આવો.” લક્ષ્મીજીએ નીચે ઉતરી, કાશીમાં આવી જ્યાં સાધુ રામાનંદ ભક્તિ કરતા હતા તે જગ્યા પર આવી, રાતોરાત ત્યાં એક સુંદર બગીચે ઉભે કીધે, જેમાં તરેહવાર જાતનાં ભાયમાન વૃક્ષ અને સુગંધી કુલ, પાણીના ઝરા, કુવારા ઉભા કર્યા અને ત્યાં તરેહવાર જાતનાં બેલતાં પક્ષીઓ મુક્યાં પ્રભાતમાં રામાનંદ પોતાની ઝુંપડીમાંથી બાહેર આવ્યા, ત્યારે પિતાની સામે આવો સુંદર બાગ જોઈ બહુ અચરત થયા, અને તે બાગમાં જવાનું મન થયું તેથી તે માંહે ગયા, ત્યાનાં સુંદર ઝાડે, અને પક્ષીઓ જોઈ આનંદ પામ્યા. પાછા ફરતી વેળાએ ઝાડ પરથી કેટલાક પુપે તેડી પોતાની ધોતીમાં નાંખી ચાલવા લાગ્યા, એવા વિચારથી કે તે પુષ્પને હરિનાં નામમાં અર્પણ કરીશ. જેવાં ફુલો તોડી લીધાં કે, લક્ષ્મી જેણીએ એક માલણને વેશ લીધો હતો તે બાહેર નિકળી આવી, અને બેલી “મહારાજ, આવી ચોરી કરે છે કે ? તમે હરિના ભગત થઈને રજા વિના પારકાને માલ (ફૂલો) ચોરી જાઓ, તે શું ભગતને ભે? લાવ મારાં કુલ.”
રામાનંદને જરાક ખોટું લાગ્યું, પણ તેમની નિષ્ઠા તે કુલ ચારવાની હતી નહિ, તેથી જેવા ઉપલા સખુને લક્ષ્મી બેલી રહી છે, તરત પેલાં કુલ પેલી માલણને આપી દીધાં જે તેણીએ પોતાની સાડીમાં છુપાવ્યા. આવો એક પ્રત્યક્ષ પુરાવા મળ્યાથી, લક્ષ્મીજી હરખાઈને ભગવાન પાસે આવ્યાં અને બોલ્યા કે “જા મહારાજ, તમારા ભગતની ચેરી પકડી છે, અને પૂરાવા તરીકે આ મારી પાસે છે” એમ બોલતાં તેણીએ પોતાની સાડીને પલ્લે નીચે કીધે ય શું કે, પેલાં ફુલને બદલે તેમાં એક નાનું સુંદર બાળક રહેલું હતું, જે જોઇને લક્ષ્મીદેવી ઘણજ લજવાઈ ગયાં અને મનમાં બેલ્યાં “અરે! આ શું મારી વલે?” ભગવાન પુછવા લાગ્યા કે “કેમ દેવી તમો તે ઘણું જોશભેર આવ્યાં હતાં અને એકાએક એવા મુઢ જેવાં કેમ થઈ ગયાં, બેલે શું છે?” - લક્ષ્મીજીએ કરગરીને જવાબ દીધો, “મહારાજ, મને ક્ષમા કરો હવે મારી ખાત્રી થઈ છે કે આપના ભગતનું મન આપની તરફજ છે અને તેમના તરફ આપની કૃપા હંમેશાં રહેલી જ છે.” “ચાલો ત્યારે ભગવાને કહ્યું,
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની જીંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
હવે તમેા એ ખાળકને પાછું પેલા ખાગમાં મુકી આવે.” જે મુજબ લક્ષ્મીજી જઇને મુકી આવી. તે બાળક કંખીર હતા. એ પ્રકારની અને અનેક કથા કબીરતાં જન્મ માટે મનાય છે.
૩૨૯
આ હેઝમાંથી પેલુ' બાળક, એક વણકર સ્રીના હાથમાં આવ્યું નિમા અને નિરૂ નામના ઝુલૈયા (મુસલમાન) ાતના એક પુરૂષ અને તેની સ્ત્રી, જેણી તુરતનીજ પરણી પેાતાના ભરથાર સાથે ધરે જતી તેએ બન્ને રસ્તે જતાં, લહાર નામનાં એક તળાવ આગળ આવી લાગ્યાં, જ્યાં પેલું સુંદર બાળક તેની નજરે પડયું, જે કેટલીક રકઝીક થયા પછી નિરૂએ પેાતાની સાથે લીધુ' અને ઘરે લઇ ગયા.
તે ખાળકનું નામ શું રાખવું તે માટે કાછને ખેલાવવામાં આવ્યા જેને પેાતાના ધારા મુજબ કારાન ઉંધાડી જોયું, તે તેની અજાયબી વચ્ચે અકબર, ક્રિક્રિયા અથવા કમ્ર એવાં (ત્રણ) પરમાત્માનાંજ નામે નિકળ્યાં. આવાં પવિત્ર નામેા એક ઝુલૈયાના છેાકરાને કેમ આપી શકે તે માટે કાજીજી ઘણા વિચારમાં પડયા, અને તેમની જોવાની કાંઇક ભુલ તેા નથી તેની ખાત્રી કરવા, હે છે કે, ત્યાં બીજા ત્રણ ચાર નવા કાજીઓને ખેલાવવામાં આવ્યા; દરેક કાજીએ પેાતાની કુરાન ઉઘાડી, તેા તેનાં તેજ નામેા આવ્યાં, ત્યારે કાજીજી ઘણા ચિરડાઇ ગયા, કે આ બાળક કાઇ સેતાન છે. તેથી તેમણે પેલી ખાઇને ક્માવ્યું કે આ બાળકને જીવતું રાખવુ' સાવાર નથી પણ મારી નાખવુ' જોઇએ. કાછનાં આ ફરમાન સાંભળી તે ખાળકને ઘરનાં અ`દરના ભાગમાં લઇ ગયા, અને જેવા તેને મારી નાંખવાના વિચાર કીધા તેવાજ, કહે છે કે, તે બાળક નિચલા શબ્દો ખોલ્યું:——
“નહિ જણાયલાં ગુપ્ત સ્થળેથી હું આવ્યા છુ. માયાએ દુનિયાને ભુલાવામાં નાખી છે. હુ કાણુ છું તે કોઇપણ જાણતુ' નથી. હું કાઇપણ એરતને પેટ જન્મયા નથી, પણ એક છે.કરા તરીકે ચમત્કારથી પ્રગટ થયા છું. મારૂ રહેઠાણ કાશીની એક એકાંત જગ્યામાં હતું, તે જગ્યામાંથી હું આ વણકરને હાથ આવ્યા કું. મારા વજીદ (શરીર)માં કામ, લાભ કે સ્થળ ભુવનનાં ખાકી તત્વા નથી, પણ મારૂ' વદ ‘બુદ્ધિ’ તત્વનું બનેલું છે.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
કબીરની જીંદગીનુ ટુંક વૃતાંત.
આ પૃથ્વિમાં આવ્યા છું તે ઉપદેશ કરવાને માટે, અને મારૂ નામ (કબીર) તે મારી બ્રહ્મજ્ઞાની જીંદગીની એક આગાહી બતાવનારૂ છે.”
આ ચમત્કારથી પેલા અજ્ઞાન કાજીએની નેમ ઉધી વળી, અને આખરે તે ખાળક જીવતા રહ્યા, અને તેનું નામ કબીર પાડવામાં આવ્યું.
આ પ્રમાણે 'તકથાઓ કબીરને માટે ચાલે છે, પણ આટલુ તા ચોક્કસ છે કે, ક્મીર કાંઇ આ નિરૂ નામના ઝુલૈયાને પેાતાનેા છેકરો ન હતા, પરંતુ કબીરનું લાલન પાળણ નિરૂએ ક્યુ` હતુ` એ વાત સિદ્ધ છે, અને સર્વ કબીર પ'થી તે વાત કબુલ રાખે છે, જે વાત કબીરજીનાં એક ભજનમાં તેણે ગાઇ હોય એમ લાગે છે, જ્યાં કખીર જણાવે છે કે હું તુરતજ વણતનું કામ છેડી દઇ, હરિનાં કિતના ગાવામાં મચ્યા રહીશ, બીજા એક પટ્ટમાં તે જણાવે છે કે પુર્વ જન્મમાં તે એક બ્રાહ્મણ હતા. પણ તે ભવમાં રામભજન કરવામાં તેણે આળસ કરી હતી, માટે હાલમાં તે એક ઝુલૈયા તરીકે અવત હતા સં દંતકથામાં જે પહેલી કહી ગયા કે, કખીરની માતા એક બ્રાહ્મણ વિધવા હતી, તે વાત ઘણાકા માન્ય રાખે છે.
કબીરનાં બચપણની વાતા.
કબીર બાળપણથીજ શબ્દોચ્ચાર કરતા હતા; નહાનપણમાં એક છેાકરા તરીકે પણ કબીર પેાતાના રમતયાલ હિન્દુ-મુસલમીન સાથીને ફરિયાદ કરવાનું કારણ આપતેા હતેા. રમતાં રમતાં તે “રામ રામ” અને “હિર હરિ”ની ખુમા પાડતા હતા, જેથી મુસલમીને તેને કાફર કહેતા. આના જવાબમાં તે જણાવતા કે “જે કોઇ બીજાને નાહક મારે, જુઠા વેશ બતાવી જગતને ઠંગે, દારૂ પીએ, અને ન ખાવાની વસ્તુ ખાય, પારકા માલ મારી જાય, વગેરે, વગેરે, નાલાયક કામ કરે તેજ ખરા કાફર કહેવાય,” જે માટે તે ખેલતા કે—
ગલા કાટ બિસમિલ કરે, વાહ કાફર એબુઝ એરનકા કાફર કહે, અપનાં ફર ન સુઝ.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીની ટુંક વૃતાંત.
૩૩૧ અર્થ-જે બીજાનું ગળું કાપે અને વળી તે કાપતાં પરમાત્માનું નામ લે, તે ખરે કાફર (અપવિત્ર) છે. તે બીજાને કાફર કહે છે, પણ તેને પિતાનું નાલાયકપણું દેખાતું નથી.
એક દહાડો તે કપાળે તિલક ખેંચી ગળાંમાં જઈ પહેરી “નારાયણ નારાયણ” કરી પોકારવા લાગ્યો. મુસલમીન વણકરનાં છોકરાનાં આ કાર્યથી, બ્રાહ્મણે ઉશ્કેરાઈ ગયા; તેઓએ પોતાના ધર્મની હાંસી થતી જોઇ તે માટે વાંધો ઉઠાવ્યા અને બોલ્યા કે “તે તે આમ કરી વિષ્ણુરૂપ અખત્યાર કર્યો છે. નારાયણ નારાયણ” તથા “ગોવિંદ” વગેરે તું બેલે છે, તે તે અમારે ધર્મ છે. આના જવાબમાં કબીરે નીચે પ્રમાણે કહ્યું:
મેરી છગ્યા બિષ્ણુ, નેની નારાયણ હિરકે બસે શેવિંદા, જમારે જબ પુછે સબબરે, તબ ક્યા કરેગે મુકંદા!
હમ ઘર સુત, તુમે નિત તાંના કંઠે, જેને તમારે તુમ નિત ખાંચન ગીતા ગાયત્રી, ગેવિંદ હૃદય હમારે.
(૩)
હમ ગેરૂ, તુમ ગવાલ ગુસાઈ, જનમ જનમ રખવારે, કબ નહિ વરસે પાર ચરાય, તુમ કેસે ખસમ હમારે!
તુમ બ્રાહ્મણ, મેં કશીક જુલૈયા, મુજે મેરા જ્ઞાન તુમ નિત ખેત ભુપતિ રાજે, હરિ સંગ ધ્યાન.
અર્થાત, મારી જીભજ વિષણુ છે, મારી આંખો નારાયણ છે અને મારાં હૈયામાં “ગોવીંદ” વસેલે છે, પણ તમે તમારાં મરણ પછી ઇશ્વરને શું જવાબ દેશે? * હું વણકર હોવાથી મારે ઘર સુતરના તાણાથી કપડાં સદા વણાય છે, અને તમે પવિત્ર જનોઈ પહેરે છો; તમે પણ ગીતા અને ગાયત્રી (અમસ્થા) મોઢેથી વાંચે છે જ્યારે “ગેાવીંદ” તે મારાં અંતઃકરણમાં વસેલે છે.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની જીંદગીનુ ટુંક નૃતાંત
હું તો ધેટા છું, અને તમે બ્રાહ્મણ એટલે જન્માજન્મના ઘેટાંનાં (માણસ જાતના) ભરવાડ અને રખેવાળ કહેવાવા છે, તા તમારી ફરજ છે કે તેને પાપમાંથી બચાવે, અને નહીં તે। તમે। અમારા સ્વામી (ગેાર) કેમ થઇ શકે!!
૩૩૨
તમે બ્રાહ્મણ છે અને હું તેા કાશીના માત્ર એક ઝુલૈયા (વણકર) છુ, તાપણ તમેા મારી વાત સાંભળે કે તમે નિત્ય વેદ વાંચવા છતાં દુનિચવી રાજપાટ (માલમતા) શેાધતા ફરી છે, જ્યારે મારૂં મન હિર (પરમાત્મા) માંજ છે. આ તાણાજાણીથી કબીર બ્રાહ્મણેાને મહાત કરતા હતા. કબીરે ગુરૂ કેમ મેળવ્યો?
હિન્દુ અને મુસલમીન બન્ને વારંવાર, કબીરને નિગુરા અને ગુરૂ વગરને છે કહી પજવતા હતા, એટલે આ બેહતાન દુર કરવાના કબીરે નિશ્ચય કર્યો. આ વખતે જો કે તે પેાતાના શ્રીરામના રટણમાં એકતાર બની, હુંમેશાં રહેતા હતા છતાં પેાતાને માથે કોઇ સમર્થ સદ્દગુરૂ નહિ હેાવાથી, કોઇ સમ સદગુરૂ શેાધી, પેાતાને શીરે સ્થાપવાની તિવ્ર ઇચ્છા તેને ઉત્પન્ન થઇ હતી. કારણ કે તે જાણતા હતે કે સુરપતિ ઇંદ્રે પણ બ્રહ્માજીને ગુરૂ કર્યાં હતા. જનક રાજાએ અષ્ટાવક્રને અને રામચંદ્રજીએ પણ વિશષ્ટને ગુરૂ કર્યાં હતા. શ્રીકૃષ્ણ પરમાત્માને પણ ગુરૂ કરવા પડયા હતા. એમ દરેકને ગુરૂ કર્યાં વિના ચાલ્યું ન હતુ`. કારણ કે તે જાણતા હતા કે ગુરૂ વિના જ્ઞાન નથી, જ્ઞાન વિના મેક્ષ નથી અને મેક્ષ વિના જન્મ મરણ જીતી શકાય તેમ નથી.
ઘણા લોકો મનને ગુરૂ માની જીવન મુકત બનવાની, મેરૂ પર્વતને પેલે પાર પાહેાંચી જવા જેવી મોટી આશા રાખે છે, પણ જે જપ્ત પ્રસિદ્ધ વાત છે તે તેઓ જાણતા નથી કે પારકી માતાજ કાન વીષે છે. પેાતે વૈદને ધંધા કરતા હોય છતાં, પાતાના રાગ પાતે જાણીને મટાડી શકતા નથી, પણ ખી વૈદજ મટાડી શકે છે. માણસથી પેાતાના ખરડાની કરોડ જોઇ શકાતી નથી પણ પારકાજ જોઇ શકે છે.
આપણાં મનથી આપણે ગમે તેવુ' જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી જીવનમુકત બનવાની આશ રાખીએ, પણ આપણું મન કયા પ્રકારના ઉપદેશથી કેળવારો અને કયું
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
333
જ્ઞાન આપણું અજ્ઞાન આત્રણ દુર કરવાને સમર્થ થઈ શકશે તથા ક રસ્તો પિતા માટે અનુકુળ થઈ પડે તેમ છે, તે પારકે પુરૂષજ જાણી શકે છે માટે દરેકને માથે પિતપોતાને સદ્ગુરૂ હોવો જોઈએ, એમ કૃતિ રકૃતિ અને ચારે વેદે પણ સ્પષ્ટ દર્શાવે છે.
પતિ વિનાની વિધવાને સંસાર જેમ સુનો છે, જેમ પવિવૃતા સ્ત્રીને વ્યવહાર અને પરમાર્થમાં પિતાનો પતિ સંસાર સાગરથી તારનાર નકારૂપ છે, તેવી જ રીતે પુરૂષને તેને સદ્ગુરૂ છે. પતિ વિનાની સ્ત્રી જેમ ન ધણીતી કહેવાય છે, તે જ રીતે ગુરૂ વિનાને પુરૂષ તે નગર કહેવાય છે. બારાક્ષર અને બારાક્ષરી જાણ્યા વગર આપણાથી કોઈપણ પુસ્તક વાંચી શકાતું નથી. તેજ રીતે સમર્થ સદ્ગુરૂને શોધ્યા વગર યથાર્થ આત્મસ્વરૂપ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું જ નથી સદ્ગુરૂ વિના પોતાના સ્વધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી શકાતું નથી.
આ સંસાર એક ભુલવણું રૂપ છે, અને તેમાં આપણે સર્વે ભુલા પડેલા છીએ. આ ભુલવણુના બનાવનાર નૃપતિ, શ્રી ઇષ્ટ પરમાત્મા છે, અને તેમણે તે ભુલવણીના સ્થળામાં પ્રત્યેક સ્થળે સદ્ગુરુરૂપ પોતાના ભોમિયાઓને ગોઠવી દીધેલા છે, કે જે ભેમિયા વગર આપણે આડે રસ્તે જઈ લુંટાઈએ છીએ. જેમ કેઇ ભૂલા પડેલા ઘનીક મનુષ્યને, તેનું ધન વીગેરે લુંટી લઇ, તેની આંખે પાટા બાંધી કેઇ વિકટ જંગલમાંના ઝાડ સાથે તેના હાથ પગ બાંધી દઇ લુટારાઓ ચાલ્યા જાય, અને તેથી તે ભુલો પડેલો માણસ રડારોળ કરી રહ્યો હોય, એટલામાં કેઇ દયાળુ મહાત્મા આવી તેને ઝાડ સાથેના બાંધેલા બંધથી છુટો કરી, તેની દુ:ખદાયક હકીકત સર્વ સાંભળી, તેને તેના સ્વદેશે જઈ પહોંચાડી આવે, તે જ રીતે, આ સંસાર રૂપ ભુલવણીમાં આપણે જે ભુલા પડેલા છીએ, કે જ્યાં માયાના આત્રણ રૂપી ચોરેએ આપણું જ્ઞાન રૂપી ધન લુંટી લઈ, આપણી આંખે અભિમાન રૂપી પાટા બાંધી, મમત્વ રૂપી ઝાડની સાથે, આપણને તૃષ્ણ રૂપી દોરાથી જકડી બાંધી દીધેલા છે; જેમાંથી સમર્થ સદ્ગુરૂ રૂ૫ કઈ દયાળુ ધર્માત્મા આવી, આપણું બંધને તોડીને, આપણું સ્વ:સ્વરૂપ રૂપી સ્વદેશે લઈ જઈ ઠેઠ પહોંચાડે છે. માટે જે આપણે માથે સદ્ગુરૂ ન હોય તો પેલા ભુલા પડેલા, લુટાયેલા, અને ઝાડ સાથે જકડીને બંધાયેલા પુરૂષની પેઠે, રડારોલ કરી ટળવળીને જ આપણે અંત
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
આવવાને. આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં કબીરદાસને સશુરૂ કરવાની આવશ્યક્તા સમજાઈ, અને તેથી પિતાને માથે એવો કોણ સમર્થ સદ્દગુરૂ સ્થાપ, તેને નિશ્ચય કરવાની ચિંતામાં પડયા. આ પ્રમાણે ચિંતાગ્રસ્ત બની, કબીરદાસ પિતાના આંગણામાં તુલસી કયારા પાસે એકલા ઉઘાડે શરીરે બેસી રહ્યા હતા, તેવામા વૃષારૂતુનું વદપક્ષ હેવાથી રાત્રિ પડી, ચારે તરફ વરસાદનું જોર વધી જવાથી ઘનઘોર અંધારું છવાઈ રહ્યું હતું. મોર તથા ચકવી સાક્ષીવત સ્થિર થઈ ગયાં. તમરાં અને દેડકાં બીવરાવવા લાગ્યાં. વિજળીના બકારા થવા લાગ્યા; શિતળ વાયુની લહેરો વાવા માંડી, ચાતક પક્ષિઓ પિયુ પિયુને ઉચ્ચાર કરવો શરૂ કર્યો, મેઘરાજાની પધરામણની નેબત ગડગડવા લાગી કે તુરતજ - થોડીવારે મહા ગંભીર પ્રકારે અવાજ કરતા મેઘરાજા પધાર્યા અને એવા જોરથી તેમણે વૃષ્ટિ કરવા માંડી કે મોટા મોટા પાણીના ધેધ પૃથ્વી પર ધસી આવ્યા. વનલતાઓ ઝાડની સાથે વીંટળાઈ વળી. સુરપતિ ઇદ્ર રાજાએ રંગ બે રંગી ચાપ ચડાવી દીધું. વાદળીઓ આકાશમાં સુર્યને ઢાંકી એક વસ્ત્રરૂપ બની રહી હતી. દેડકાં અને તમરાની શબ્દ રૂપી ઘુઘરીઓ ધમ ધમ ગાજી રહી હતી. મેઘના ગડગડાટ રૂપી મૃદંગને ધ્વનિ કાને પડી રહ્યો હતો, વિજળીના ઝબકારા રૂપી પુષ્પના મોટા ગેટાઓ જાણે ઉપરાઉપરી ફેંકાઈ રહ્યા હોય તેવું જણાતું હતું, અને જાણે વાદળ રૂપી ફાનસમાં વિજળી રૂપી દો થયે હેય તેવું આ અંધારી ઘોર રાત્રીએ જણાતું હતું. આ પ્રમાણે નવીન જળ આપનાર વરસાદ ઝડી બંધ પડી રહ્યો હતો અને પૂર્વને પવન વેગથી વાયા કરતો હતો. આટલું બધું છતાં જેમ મેરૂ પર્વત ડગે નહીં તે રીતે આપણા પ્રેમી ભક્ત કબીરદાસ આંગણુમાં બાહેર જ્યાં ઉઘાડા દિલે બેઠેલા હતા ત્યાંથી એક તસુ પણ ડગ્યા ન હતા. પણ પરમાત્મામાંજ જ્યારે સદગુરૂ પ્રાપ્ત કરવાનો સત્યમાર્ગ સુઝાડે ત્યારેજ ધીમેથી ઉઠી ઘરમાં જવું, એવી દ્રઢ ભાવના કર્યા કરતા હતા. એટલામાં નીચે પ્રમાણે આકાશવાણુ થઈ:
દેહે. બેટા ચિંતા કર નહી, કર ગુરૂ રામાનંદ, ચેલે તે કરશે તને, ટળશે સહુ જગ સં.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક તાંત.
૩૩૫ આ શબ્દો શ્રવણ પડતાંની સાથે કબીરદાસ ઉઠી ઘરમાં ગયા કે તરતજ મધ્યરાત્રી વિતવા આવી. પ્રાત:કાળ કયારે થાય અને ક્યારે રામાનંદ સ્વામીનું દર્શન પ્રાપ્ત થાય તેને માટે અધીરા બની પાછા વિચાર વમળમાં પડી ગયા, અને પિતાનાં મન સાથે શંકા કરવા લાગ્યા કે રામાનંદ સ્વામી મલેચ્છને ઉપદેશ આપી શિષ્ય બનાવતા નથી તો મને શી રીતે સ્વિકારશે? પણ સાચી વાત મારા રામજી તેમને જણાવશે હરક્ત નહીં મારા પ્રાણધાર સિતાપતિનું આજે વચન થયું છે, તે તે કદી કાળે પણ અફળ થનાર નથી, માટે પ્રથમ ત્રીજા પહેરે ગંગામાં સ્નાન કરી સ્વામિના આશ્રમ નજીક આવેલા ઘાટનાં પગથીયાં ઉપર બેસી, પ્રાતઃકાળમાં સ્વામિ કથા કરે તે શ્રવણ કરૂં અને કથાની સમાપ્તિ થવે શ્રવણ કરવા આવનાર પુરવાસીઓ વેરાઇ જશે. પછી ઉપદેશ લેવા સંબંધી સ્વામિને અરજ કરીશું; પછી તે સેનાપતિ કરે તે ખરૂં. આ પ્રમાણે પિતાના મન સાથે નિશ્ચય કરી, રાત્રી વીતી એટલે, કબીરદાસ સત્વર ઉઠીને ગંગામાં સ્નાન કરવા ચાલ્યા ગયા. ગંગા નદી પર આવી જુએ છે તે એક કીડી સરખીને પણ સંચાર થતો જણાતો ન હતો. પતિતને પાવન કરનારી સાક્ષાત શ્રી શંકર ભગવાનની જટામાં રહેનારી, ઉજવળ કાંતિવાળી નિર્મળ ગંગામાતા આ વખતે મંદ પ્રવાહથી વધે જતી હતી, તેમાં કબીરદાસે
સ્નાન કર્યું અને એલું વસ્ત્ર પહેરી ઘાટનાં પગથીયાં ઉપર સુતે સુતે હાથમાં તુલસીનું સ્મરણ લઇ, પોતાના રામજીનું એકાગ્રહ ચિતે અંત:કરણમાં રટણ કરવા માંડયું એમ કરતે કરતે નિત્ય નિયમ પ્રમાણે રામાનંદ સ્વામિ પિતાની શૈયામાંથી ઉઠી શૈચ સ્નાનાદિક અર્થે ઘાટનાં પગથીયાં ઉતરી, ગંગામાં જળ ભરવા માટે જતા હતા, તેવામાં લાંબા થઈને ઈષ્ટ સ્મરણ કરતા પહેલા આપણા કબીરદાસને અંધારું હોવાથી અજાણપણે સ્વામિના જમણા પગની પાવડીની ઠોકર જમણે કાને વાગી. એકદમ “અરે રામરે! પાવડી એવી સખત વાગી કે મારા જમણું કાનમાંને પડદે કુટી ગયે” એમ કહી કાને હાથ દઈ કબીરદાસ ઉભા થઈ ગયા; અને જાણે ઘણુંજ વાગ્યું હોય તેવો ડોળ કરવા લાગ્યા. આવો ડોળ કરવાને કબીરદાસને શુભ હેતુ શું છે તે વાંચક વર્ગને સાધારણ બુદ્ધિથી જણાઈ આવશે. છતાં જણાવવું જોઈએ કે તે ફક્ત હેતુ સ્વામિને ઉપદેશ લેવાને ખાતરજ હતા. સ્વામિને, તેને દરદથી બુમ પાડતો જોઈ ઘણી
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
કબીરની જીંદગીનુ ટુંક વૃતાંત.
દયા આવી, જેથી તેના જમણા કાન આગળ મુખ રાખી, હાથ ફેરવી, કુક મારતા મારતા કહેવા લાગ્યા બેટા રામ રામ કરે, સબ મિટ જાયગા.' ધાર અંધારી રાત્રી હાવાથી રામાનંદ સ્વામિ કબીરદાસને ઓળખી શકયા ન હતા. કાઇપણ જીવને અજાણપણે વાગી જવાથી, દયાજનક થઇ જવાના જેવા તત્વવદિ પુરૂષોના કુદરતી સ્વભાવ હાય છે, તેવાજ સ્વાભાવથી ઉભા રહી, કખીરદાસને વાગેલું મટાડી દેવામાં ગુંથાયા હતા. આ પ્રમાણે કખીરદાસના જમણા કાને સ્વામિએ છ ટુંક મારી તેને કહ્યું કે “કયાં બેટા, અબ કાનમે કાઇલી જગે દરદ હાતા હયે?'
કબીરદાસ—ગુરૂ કૃપાળુ કાનકા દરદ તે કખસે મિટ ગયા હય; પરંતુ મેરા અબ ભવેાભવકા દુ:ખ દુર હુવા હય રામજી.
www
રામાનંદ – કૈન મ્લેચ્છ કબીરા! યહાંપર ઇતના જલ્દી કયુ' સાચા હુવા થા? કબીરદાસ—ગુરૂદેવ, મેરે રામકી ઐસી હી ઇચ્છા હુઇ કે આપકા શરણ લેના તે આજ આપકી કૃપાસે પ્રાપ્ત હુવા, દુ:ખ સબ દુર હુવા, ચે કબીરા! અબ આપકા તન મન આર ધનસે ગુલામ હુવા, અબ આપકા દીયા હુવા રામમંત્ર, રાત દીન આપકી સેવામે ઇસ શરીર કા રખકે, મનમેં જપુંગા, ન તન કાળમે કાઇસે ડરૂ ગા. મેરે જીવનાન હૃદય કમળ ખીરાછત શ્રી રષિકેશ મેરે રામકા કખી ન બિસરૂ’ગા, અબ આપ ચ્હાય સેા કરા; ચ્હાય ગુરૂ તારા ચા મારે. ચ્હાય જે મુજકો કર ડારા રામજી, (સ્વગત) રામજી શ્રી રામ રામ રામ.
રામાનંદ – બેટા કબીરા! હમને તેા તુજકો આજસે બેટા મનાયા; પરંતુ
-
સારી કાશીપુરીમે જે અજ્ઞાન લેાક હય, વા જહાંતક ન સમજે, વહાંતક હમારે તુમારે નિ`દા પાત્ર ઉનકા બનવાયા. કાં કે સ્વતઃ કાશીરાજા આર ઇસકી રૈયત, જાનતી હય કે ક્ખીરા મ્લેચ્છ હય, ઔર ઉસકા બ્રાહ્મણ વર્ગ કલી ઉપદેશ ન દે શકતે હય, બલ્કે મ્લેચ્છકા સ્પ`ભી કિ`ચિત ન કર શકતે હ!! સ્લે કબીરેકા સ્વામીજીસે. રામનામ કયાં દિયા જાય, ઐસા
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
૩૩૭
કહા કરેગે ઔર સબકે માલુમ હય કે તેર તનું મ્લેચ્છ હય; પરંતુ રામજીકી કૃપાસે તેરા લિલા વિગ્રહ તનુ હમ જાનતે હય, જીસે ઉન અજ્ઞાનીઓએં કેવલ નિડર રહેતે હય ઉનકે સમજાયંગે, હર દ્રષ્ટાંત દે મનાયગે. હમને જો તુજકે આજસે બાલકા બનાયા હય, વ ચારહી જુગમૈ રામજીને ફરમાયા હુવા ઝાહીર ફરમાન હય. છસ વાતે હમ સબકે રામજીકી ઇચ્છાને ઉત્તર કે ગે; પરંતુ બેટા કબીરદાસ! તુમહારી રામનામકી સચ્ચી કમાઇકી કસેટી અબ કાશી રાજા કરને કે લિયે કુછ તંત્ર રચેગા. જે વ્યકિત તુમ્હારી પરિક્ષા લેને કે વાસ્તે અગર ચાહ કર લે તે આપ બેધડક હેકે બરાબર પરિક્ષા દેના; કટીમેંસે કભી ડર કે ભાગના નહીં. સચ્ચે પ્યારે રામકે અંદર પૂર્ણ શ્રદ્ધા રખકે ઇષ્ટમંત્ર કે જાપ નિશદીન કરતેહી રહેના. તે તિન કાલમેં બેટા તેરા કઈ નામ ન લે શકેગા, તેરા એક બાલભી કિસીસેં બાંકા ન હ શકેગા. જા બેટા હમારી આશિશ હય હમ બેપરવા મસ્ત રામક કયા વિશ્વકી દરકાર હય. હમારે રામજી વિશ્વનાથ હમારે પર
સદા કૃપાળુ રહેતે હય. હમારી કમાઈકે જાનતે હય.” ( આ પ્રમાણે કબીરદાસને રામાનંદ સ્વામિ ઉભા ઉભા સબંધ આપ્યા કરતા હતા. વળી તેને અંતઃકરણ સહિત અજ્ઞાન અને જ્ઞાનનાં લક્ષણો અને તેને ધર્મ સારી રીતે સમજાવ્યા કરતા હતા. જ્ઞાનની પ્રવૃતિ વા નિવૃતિને અથે જ્ઞાની આગ્રહ રાખતા નથી, કારણ કે તેને ખબર છે કે પ્રવૃતિ અને નિવૃતિ એ સઘળા મનનાજ ધર્મો છે. નિષ્કવળ ચિન્મય સ્વરૂપ સર્વધાથી રહીત છે અને જ્ઞાનીના જ્ઞાનની પરાભવધીએ “સર્વ ધર્મોન પરિતષ મામેરું રારા ગ્રગંત.” એ વાકયથી શ્રી કૃષ્ણ ભગવાને અર્જુનને શ્રીમદ્ ભગવદ ગીતામાં કહેલાં વાકયાનુસાર સર્વ ધર્મને ત્યાગ અને માત્ર એક શ્રી ઇષ્ટનું શરણુજ તે જ્ઞાનીને રહે છે, વિગેરે ઉપદેશ કબીરને દેતાં દેતાં પ્રાતઃકાળનો પ્રથમ પ્રહર વીતી ગયા પણ સ્વામિ ઉભા રહ્યા હતા.
આ પ્રમાણે સ્વામી તથા તેમના શિષ્ય કબીરદાસ, બન્ને જણું ઘાટના 2 પગથીયાં ઉપર સામા ઉભા છે, સ્વામી ઉપદેશના વચને કહ્યા કરે છે, આપણા
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
પ્રેમી કબીરદાસ એક ચિતે શ્રવણ કર્યા કરે છે; એટલામાં હવામીએ પ્રાત:કાળ થવાથી સ્નાનધ્યાન દર્શનાદી કાર્યો નિમીતે, લોકોની આવજા શરૂ થઈ ગયેલી જોઈ અને સમય ઘણો વીતી જવાથી અને હજી સ્નાનધ્યાન ધૂપ દીપ પુજન અર્ચન વગેરે કરવાનું બાકી રહ્યું હતું તેથી, ઉંચુ જોઇ એકદમ ચુક્યા, અને કબીરને કહેવા લાગ્યા કે “બેટા, હમ સ્નાનાદિક કાર્યો કરને કે લીયે, ગંગાકો જાતે હૈ, તુમકો કથા શ્રવન કરનેકી ઇચ્છા હવે તો બાંઠે. અલી કથાકા પ્રારંભ કરેશે.” કબીરદાસ–ભવભવ હવામી, મેરે મેરે રામજીને બડી નિવૃતિ દી હય,
બડી કૃપા કી હય, યે ગુલામ તે રાતદીન અબ આપ સદ્ગ સમીપ નિવાસ કરેગા. પ્રસાદ લેનેકી રામજી જબ ઇચ્છા હોગી,
તબ ઇશ્વર ઉપર થોડી દેર જાકે પાયગા; પશ્ચાત સત્વર આ જાયગારામાનંદ – બેટા જૈસી તેરી ઈચ્છા! મંદીરમે કિયાં આશ્રમમેં કુત્તા ન ચલા
જાય દેખતે રહના. હમ શાચ નાન કરકે અભી આવત હૈ. આટલું કહી રામાનંદ સ્વામિ વિદાય થયા અને તેમના શિષ્ય આપણું પ્રેમી કબીરદાસ ગુરૂ મહારાજની આજ્ઞા મુજબ, આશ્રમમાં સરત રહે તેવી રીતે આશ્રમની છેક નજીક બાહેર દ્વારપાળની પેઠે પગથીયાં ઉપર બેસી રહ્યા. રવામિ સ્નાન કરીને આવ્યા તે વખતે કથા શ્રવણ કરવા આવનાર પુરવાસીઓ એકઠા થઈ ગયા હતા, અને દરરોજના વખત કરતાં આજે કથાને ઘણીવાર થયેલી જોઈ માહમાંહે તેનું કારણ શું હશે, તે શોધવા લાગ્યા સ્વામિ રામાનંદ તે આવીને આડો પડદો નાંખી પિતાના ઠાકોર મંદિરની સેવા કરવા મંડી પડ્યા. ઠાકરજીને ચડાવવાને ફુલને હાર સાંકડે હેવાથી, ભગવાનના ગળામાં આવી શકતો ન હતો, અને જે પરાણે ઠાકોરજીના ગળામાં હાર પહેરાવે તે ઠાકોરજીનાં માથાપરને મુગટ પડી જાય તેવી તેમને ધાસ્તી લાગતી હતી. રામાનંદ સ્વામિ ભગવાનનાં ગળાંમાં હાર કેવી રીતે આરોપવો તેને વિચાર કરતાં ઠાકોરજી સમીપ ઉભા રહ્યા હતા. દરરોજ કરતાં કથાને વાર ઘણું લાગી હતી, અને ઠાકોર સેવામાં પણ ઉપલાં કારણને લીધે વખત જવા લાગ્યો તે જે લોકો ઘણું અકળાયા. અને કહેવા લાગ્યા કે “સ્વામિજી આજ તે.
,
,
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
૩૩૯ હદ કરતાં વધારે સેવાને વાર લાગી, અને દર્શન ન થયાં. માટે કૃપા કરી જલ્દી પાર લાવો.”
આ પ્રમાણે લોકને અકળાયેલા જોઈ પગથીયાં ઉપરથી આપણે કબીરદાસે ઘાંટો પાડી કહ્યું કે “સ્વામિજી હાર છોટા હૈ, જસે આપ સોચ કરતે હો, ઓર કભી પુષ્પમાલા રામજીકે ગલેમેં આરોપને તેં તો રામજીકા મુકટ ગીર જાનેકા આપકે ભય લગતા હૈ; છસે ઠાડે રહે હો, તે યે આપકા કબીરકી અરજ હૈ કે પુષ્પમાલા હાય છતની છોટી છે, પરંતુ ઉસકે બીચમેસેં તડકે, કભી રામજીકે ગલે, આપણે તે નિસંશય હેના શકેગે.” આ પ્રમાણે કબીરદાસે પડદા માંહેની વાત જાણી લઈ, તેને સ્વામિને ખુલાસે કરી આપે, જેથી સ્વામિએ તે પ્રમાણે ઠાકોરજીને હાર પહેરાવી દીધે; અને આરતી વગેરે કરી પડદામાંથી બાહેર આવી બધાં પુરવાસીઓની વચ્ચે કબીરદાસને કહેવા લાગ્યા કે:
બેટા કબીરા, નહીં નહીં તું સર્વજ્ઞ સિદ્ધ પુરૂષ હૈ ઐસા આજ હમકે નિશ્ચય હવા. લોક સહાય વો કહે પરંતુ હમને તુજકે હમારા પરમ પ્રિય બાલકા મનાયા.” આ પ્રકારના સ્વામિના વચન સાંભળી પુરવાસીઓ એકદમ ચોંકી ઉઠી સ્વામિને કહેવા લાગ્યા કે, અરે સ્વામિ, કબીર તે મલે છે અને તેને આપે ઉપદેશ આપી શિષ્ય બનાવ્યું, એ કાંઈ ઠીક ન કર્યું. એ તે આપે ધર્મ વિરૂદ્ધ પગલું ભર્યું. લોકોમાં ખોટું કહેવાશે અને મલેચ્છને ઉપદેશ આપ્યો તેથી અને કબીરે મલેચ્છ થઇ હિન્દુ ધર્મ સ્વીકાર્યો તેથી, તમો બનેની હાંશી થશે, પછી આપ જ્ઞાની નિંદ્ર પુરૂષ છો એટલે આપને અમારે વિશેષ કહેવું ઘટતું નથી, કારણ કે આપ મેટા છો.”
આ પ્રકારના વચને કથાશ્રવણ કરવા આવેલા પુરજને સ્વામિને કહી રહ્યા છે; એટલામાં કાશી રાજા શલનિધીની સ્વારી નિત્ય નિયમ પ્રમાણે ગુરૂ આશ્રમે કથા શ્રવણ કરવા અર્થે પધારી, અને સૈ પિતપતાના સ્થાને વિવેક સહિત બેસી ગયા અને રામાનંદ સ્વામિ પણ કથા કહેવાને પોતાને આસને બરાજ્યા. રાજા શીલનિધીને પણ રામાનંદ સ્વામિએ કબીરને શિષ્ય બનાવ્યા, એ વાતની ખબર પડી હતી, જેથી રાજાએ પણ લોકની પેઠે સ્વામિજીને વિવેક
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત. સહિત ઠપકે દેવા માંડે; પણ રાજા પિને રવામિજીને શિષ્ય હતા, જેથી વધારે બેલી ન શકે. આ સઘળાનું કહેવું બધું સાંભળી લઈ. પછી રામાનંદ સ્વામિ, સર્વનાં મનનું સમાધાન કરવા અર્થે પ્રત્યુત્તરમાં નીચે પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા:
મહાશય, કબીર મલેચ્છ નહીં હૈ, પરંતુ એક સાંકેતિલ લીલા વિગ્રહ રામજીકી ઈચ્છાસે પ્રગટ હવા તનુ હૈ, વો પુરૂષ હૈ, સો હિન્દુ મુસલમાન દોને સમાન હૈ તુમ અંત:કરણસહ અજ્ઞાન આત્રણસે મનકે ધર્મો સ્વયં આત્મામે નિરે પણ કરતે હો એ હમ અંતકરણસે રહીત હકે જ્ઞાનકી પ્રાપ્તિ કરકે મનકે ધર્માકો ત્યાગ કરકે, સર્વત્ર અને આત્મસ્વરૂપમેહી નિમગ્ન રહતે હૈ”
જ્યારે કે સાધુ કબીરને ઘરે આવતો, ત્યારે હિન્દુ રાહરસમ મુજબ પિતાના ઓટલાની જગ્યા પોતે લીપી કરી તે સાધુઓને બેસવા અને આરામ માટે સગવડ કરી આપતે, અને તેઓ માટે રસોઈ વગેરે કરી ખાવાનું પૂરું પાડતો અને એ રીતે સાધુ સંતોની આગતાસ્વાગતા કરવાને તે કદી પછાતા પડતે હતો નહિ.
જ્યારથી કબીરને ચેલા તરીકે સેવામિ રામાનંદે કબુલ રાખ્યો ત્યારથી કબીર નિત્ય પોતાના ગુરુ પાસે જતે, અને તેમના તરફથી જ્ઞાન મેળવતે, તેમજ ત્યાં જે પંડિત રામાનંદ સાથે વાદવિવાદ કરવા આવતા તેઓને પોતે જવાબ આપત. પિતાનું વણકરનું કામ પણ ચાલુ રાખી તેમાંથી જે કમાઈ કરતે તેમાંથી થોડુંક પિતાની મા (થલી) નિમાને આપતો, ને બાકી બધું એ સાધુસંતને જમાડવાને અને દાન ધર્મ કરવામાં ખરચતે કહે છે કે કબીર પિતાના ઘરમાંથી કોઇની પણ જાણ વિના વારંવાર અલેપ થઈ જતો.
કબીરની (કહેવાતી) સ્ત્રી “લેઇની હકીક્ત. કબીરની સાથે એક લઈ નામની સ્ત્રી હતી, તે માટે ઉપલી વેસ્ટકેટની ચોપડીમાં એવું જણાવ્યું છે કે
કબીર જ્યારે ત્રીશ વરસની વયને થયો ત્યારે એકવાર ગંગા નદીને કિનારે ફરી એક વનખડી વૈરાગી ઝુપડી આગળ આવી પુગે. તે ઝુપડીમાંથી એ તરૂણ વયની જુવાન કુમારિકા બહેર આવી, તેણીએ કબીરને પૂછયું કે
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૧
કબીરની જીંદગીની ટુંક વૃતાંત. “તમે કેણુ છો? અને તમારી જાત શું છે?” વગેરે, જેના જવાબમાં કબીરે માત્ર એકજ શબ્દથી જવાબ વાળ્યો કે “કબીર”
જે સાંભળી પેલી કુમારિકાએ કહ્યું કે “અત્યાર સુધીમાં અહિંયાં ઘણાં સાધુસંતે આવી ગયા છે, પણ કેઈએ તમારી માફક પિતાનું નામ અને પિતાને પંથનું નામ એકજ આપ્યું નથી.” કબીરે જવાબ દીધો કે “બાઈ, તું કહે છે તે ખરી વાત છે. એટલામાં ત્યાં બીજા પાંચ સાધુઓ આવી લાગ્યા, જે સઘળા માટે પેલી છોકરીએ ગુપડાંમાંથી દૂધ આપ્યું ને પાંચે સાધુઓ પાસે અકેક દડિયો મૂકી છઠ કબીર પાસે ધર્યો. બીજાઓ પિતાપિતાને દડિયે પી ગયા, પણ કબીરે તે ન પીતાં એમજ જમીન પર રાખે, તેથી પેલી છોકરીએ કહ્યું કે “તમે દુધ કેમ નથી પીતા?” કબીરે જવાબ વાળે કે “નદીને પિલે કાંઠે એક સાધુ છે તે આવવાનો છે, તે માટે રહેવા દીધું છે.” પેલી છોકરીએ કહ્યું, “તમો તમારું પી જાઓ, તેને માટે બીજુ લાવી આપીશ.” આ સાંભળી કબીરે નિચે પ્રમાણે કહ્યું:
“હમ શબ્દ અહારી હયે” અર્થાત શબ્દબ્રહ્મ એટલે પરમાત્માનું નામ લઈને જ હું જીવું છું.
એટલામાં પેલો બીજો સાધુ ત્યાં આવી લાગ્યો અને કબીરે જે દડિયો ફાજલ રાખ્યો હતો તે માંહેલું દુધ તે પી ગયે. પેલી છોકરીને સાધુઓએ પૂછયું કે “બહેન, તારાં માબાપ કેણુ છે અને આ એકાંત જંગલમાં તું શા માટે રહેલી છે?”
તેણુએ જવાબ આપ્યો કે “મારાં માબાપ કોઈ નથી; પણ મને એક સાધુએ ઉછેરી હતી, જે આ ઝુપડીમાં રહેતા હતા, પણ તે દેવલેક થયા છે. તે એક વનખડી વેરાગી બાવા હતા, જે માત્ર દૂધ પીને જીવતા હતા. જ્યારે પણ બીજા સાધુઓ અત્રે આવી પૂગતા ત્યારે નિચે પ્રમાણે હકીક્ત કહેતા –
હું એક દિને ગંગામાં નાહવા ગયો, ત્યારે એક ટોપલી મને નદીમાંથી હાથ આવી, જે ઉંઘાડતાં માંહેથી એક સુંદર બાળક જણાયું. તે જીવતું હતું, જે ઉપર મને દયા ઉપજી તેથી હું તે બાળકને અત્રે લાવ્યા અને મેંઢાંનું દૂધ પાઈને તેણુને ઉધારી. તે છોકરી જ્યારે મને હાથ આવી ત્યારે એક કામળીમાં વિટલાઈને રહી હતી, તેથી મેં
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
કબીરની જીદગીનું ટુંક વૃતાંત. મા તેણીનું નામ લેઈ (એટલે ધાભળી) રાખ્યું” એટલું બેલી તે
કુમારીકા બેલી કે “તે લઈ તે હું” તે પછી કબીરની ગંભીરતા જોઈ તેણે બોલી કે “સ્વામિજી, મને એ બોધ આપ કે જેથી મારા મનની સમાધાની અને શાંતિ થાય.” ત્યારે કબીરે તેણની પવિત્રાઈ જોઈને ખુશ થઈ કહ્યું કે “હંમેશાં સતનામ જપતી રહે અને સાધુસંતની સેવા કર” તેણુએ કબીર સાથે જવા માંગ્યું. જે કબીરે હા પાડવાથી પેલી ઝુપડી સાધુઓને સોંપી તેણુ કબીર જેડે ચાલી. .
એક સ્ત્રીને કબીરની સાથે આવતી જોઈને તેની મા નિમાએ ધાર્યું કે કબીર આ છોકરીને પરણીને લાવ્યા હશે, પણ ઘણાક દિવસો ગયા પછી, તેણીને જણાવ્યું કે, આ રીતે તેઓ વર્તતા નથી, ત્યારે કબીરને ઠપકો દઈ પૂછવા લાગી કે, “તું શા માટે આ છેડીને અત્રે લાવ્યો?” કબીરના (કહેવાતા) છોકરા “કમાલ” તથા છોકરી
“કમાલી” વિષે ચાલતી દંતકથા. ' " કબીરના છોકરા “કમાલ” માટે પણ એવી જ વિચિત્ર વાત મનાય છે. એક વેળા કબીર ગંગાના કાંઠે, શેખતાહિ કરી મુસલમાન આબેદ સાથે ફરતે હતો, એ વેળા શેખતાહિએ, એક નાના છોકરાની લાશ તણાઇ આવતી દીઠી તે જોઈને, શેખતાહિએ કબીરને કહ્યું કે આ છોકરાને તારાં ચમત્કારીક બળથી સજીવન કર. કબીરે તે લાસને ઉપાડી અને તેના કાનમાં કાંઈક ગુપ્ત મંત્રે ભણી ગયે, જેથી પેલું છેક સજીવન થઈ રડવા લાગ્યું જે જોઇ શેખતાહિ અજબ થશે અને કબુલ કીધું કે કબીરને ચમત્કાર ખરો છે.
તે બાળક છોકરો ખુબસુરત જણ. તેને પોતાને ઘરે લઈ જઈ પિતાને ત્યાં જે લઇ કરી સ્ત્રી હતી તે બાઈને હવાલે કર્યો અને તેનું નામ “કમાલ” કરી રાખ્યું.
બચપણથી લઈના હાથમાં રહેવાથી, “કમાલ” તેણીને પોતાની માતાજ સમજતો હતો અને લઈને ખળામાં તે બાળકને રમતું જે લોકો એમજ ધારતાં કે તે કબીરને જ પુત્ર છે અને લઈ તેની માતા છે. એવું સમજી કબીર પરણેલ છે એવું અનુમાન કરતાં.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત. એક વેળા કબીરની નજદીક્ના એક પાડોશીની દુધમળ બાળકી મરણ પામી ત્યારે કબીર તેને ઘરે ગયો અને માંગી લીધું કે આ મુવેલી બાળકીની લાશને તેના ઘરે લઈ જવા દેવી તેની માંગણી કબુલ થતાં તે લાશને પિતાને ઘર લઇ જઇ, કમાલની પેઠે તેણીને પણ સજીવન કરી, અને તે બાળકીનું નામ “કમાલી” રાખી તેણીને લઇને હસ્તક સોંપી. બન્ને બાળકે કબીરને ત્યાં ઉધરી મોટાં થયાં ને કબીરની પેઠે શાલ વણવાનાં હુન્નરમાં પ્રવિણ થયાં. તેમજ કબીર પાસથી આત્મજ્ઞાનનું શિક્ષણ લેવા લાગ્યાં, જેથી કબીરની પેઠે તેઓને જ્ઞાન આવવા લાગ્યું.
કબીરજી તથા તેમના બેટા કમાલ વિષેની હકીકત.
કબીરજીને ત્યાં ઘરમાં એક મૂર્તિ હતી તેની હરહમેશ તેઓ નિયમીત પુંજાપાત્રી કરી તથા પ્રસાદી અર્પણ કરી પછીથીજ ભોજન લેતા હતા. હવે કબીરજીને એક વખત બાહેરગામ જવું થવાથી પોતાના બેટા કમાલને તાકીદ ફરમાવી ગયા કે મારે આવતી કાલે બાહેરગામ જવું હોવાથી અને મારી અત્રેની ગેરહાજરીમાં જે મુજબ હું દેવીની પૂજા પાત્રી કરું છું તે મુજબ તારે પણ દેવીજીની નિયમિત પૂજાપાત્રી કરી તથા પ્રસાદી અર્પણ કર્યા પછીથી જ ભોજન લેવું વિગેરે. એ મુજબ કમાલને તાકીદ ફરમાવીને કબીરજી બાહેરગામ ગયા. ત્યાર પછી જ્યારે કબીરજી બાહેરગામથી પિતાને વતન પાછા ફર્યા ત્યારે પિતાને બેટે કમાલ દેવીની પુંજાપાત્રી કેવી રીતે કરે છે તેની તપાસમાં રહ્યા અને દેવીજીને પોતાના બન્ને હાથે બાહેર કહાડીને બેટા કમાલના હાથમાંની પ્રસાદી લઈને ખરેખર ખાઇ જતાં જોઈને ભારે આશ્ચર્ય પામ્યા. (સબબ કે કબીરજીના હાથમાંથી કદી પણ એમ દેવીજી પ્રસાદી લઈને ખાતાં ન હતાં.) તેમજ બેટા કમાલની દેવીજી તરફ ભારે ભકિતભાવ અને ફીદાગીરી જોઇને કબીરજી તુરત નીચલો હો બોલી ઉઠયા:
“પથ્થરમેં સે હીરે ભયે, હીરામેસે લાલ
આધા ભગત કબીર ભયે, પુરે ભગત કમાલ.”
અને ત્યાર બાદ બેટા કમાલને પુછ્યું કે તમે દેવીજીને પ્રસાદી ખવડાવાને કેવી રીતે શકિતવાન થયા તથા તે કેમ બન્યું. ત્યારે કમાલે કહ્યું કે પહેલે દિવસે હું આપના હુકમ મુજબ દેવીજીની પૂજા પાત્રી કરી, ભજન લેવા આગમજ
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
કબીરની જીંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
પ્રસાદી અર્પણ કરવા ગયે. ત્યારે દેવીજી પ્રસાદી લેય નહીં–મેં ઘણી આજુછ કરીને દેવીજીને સમજાવ્યું કે મારા બાપને હાથની પ્રસાદી લેતા હતા, તો મારે શું કસુર છે કે મારે હાથની પ્રસાદી લેતાં નથી. એમ બે ત્રણ કલાક ભારે આજીજી કરીને દેવીજીને સમજાવ્યાં, પણ ફેકટ. હવે મને ભુખ પણ ઘણી લાગતી હોવાથી મારો સ્વભાવ કાબુમાં રાખી શક્યો નહિ અને ભારે ધમાં આવી દેવીને ખાસડું લઈને મારવા ધસ્ય અને જણાવ્યું કે શા માટે મારે હાથની પ્રસાદી લેતાં નથી કે તુરતજ દેવીજી પોતાના બન્ને હાથ બાહેર કહાડીને પ્રસાદી લઈને ખાઈ ગયાં, અને ત્યાર પછીથી દરરોજ દેવીજીએ પ્રસાદી લઈ ખાઈ જવાનું ચાલુ રાખ્યું છે.
કબીરના જમાઇ હરદેવની હકીકત. જ્યારે પેલી છોકરી કમાલી વીશ વરસની થઈ ત્યારે એક રોજ તે કુવા ઉપર જળ ભરતી હતી, ત્યાં એક હદેવ નામે પંડિત આવ્યે તેણે કમાલીને કહ્યું “સુંદરી! થોડું પાણી પાઈશ!” તેણુએ પાણી ભરી આપ્યું જે પીને પેલા હરદેવે પોતાની તરસ મટાડી. તે પછી તેણે પુછયું કે “તું કેણની છોકરી છે.” કમાલીએ જવાબ દીધે, “વણકરની.” આ સાંભળી પેલે પંડિત ગુસ્સે થયે અને બેલ્ય: “તેં મને નીતિથી હિણ કર્યો, ત્યારે મારી જાત વટલાવી.” કમાલીએ કહ્યું કે: “એ હું કાંઈ નથી જાણતી, ગમે તે મારા સ્વામીજી આગળ ચાલે?” બને કબીર આગળ આવ્યાં. પંડીતજી હજી પિતાની હકીકત કહેવી શરૂ કરે છે એટલામાં, કબીરે બધું પામી જઈ નીચે પ્રમાણે (દેહરામાં) કહેવું શરૂ કર્યું –
પંડિત બુઝપિલે તુમ પાની, તુમેહ છુટ કહાં લપટાની–ટેક.
મરછ કછ યા જલમે વ્યાને, ૨ત ઝેર જલ ભરીયા; ખાર પલાસ સભી બહિં આવે, પશુ પાણુમે સરીયા.
(૨) છપન કેટી યાદવ સંહારે, પરે કાલકી ઘાટી; પીર પિઠ પગમખર ગાડે, તનકી બની જે માટી.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત. ૩૪૫
(૩) તા માટીકા ભાંડા ઘડયા, તામે ભરિયા પાની; સે પાડે તુમ પાની પીયા, તુમે સુગ કહાંસે આની?
હાડ ઝરે ઝર માંસ ગરે, ગર દુધ તહાં તે આવે; સો પાંડે તુમ પીવન બેઠે, કાહે દેષ લગાયે?
બુને જુલાહે તને જુલાહે, ઘાન જલાહે લાઈ; પાંચે ક૫ડે ઉતાર ધરે, તુમ ઘેલીએ સીંધ પાઈ?
જે માખી વિઝાકે ભાખતી, ભાખતી દસ્તી ધરા; સે માખ ઉહ પાતાલ બેઠી, તાકે કરે ન બેરા? કહે કબીર સુને હે પાંડે છડે મનડે ભરમા બેદ કિતાબ દોઉ ગહિ હારે, રહે રામકી શરના?
(૧) અર્થ–પાણી પીવા પહેલાં પંડિતજી આ તો કહે કે તમને છુટ કયાં ક્યાં રહી છે ને કયાં કયાં નથી ? ,
આ પાણીમાં તો માછલાં દેડકાં, લેહી, ખાર, સડેલી વનસ્પતિ અને મુવેલાં પશુઓ વગેરે બધાએ પડેલાં હોય છે.
(૨-૩) કાળે (તે) કાંઇ કરે મનુષ્યને સંહાર કર્યો છે અને દરેક પગલે તમો કેકનાં મુવેલાં શરીરની માટી ઉપરજ ચાલો છે, છતાં એજ માટીમાંથી બનાવેલાં વાસણમાં પાણું પીઓ છે, તેથી કેમ તમે અભડાતા નથી?
હાડકાં અને માંસ ગળી તેમાંથી દુધ (ગાય ભેંસના શરીરમાં) તૈયાર થાય છે અને તે દુધ તે તમે પંડિતજી વગર દોષે (શા માટે) પીઓ છો?
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬ કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
(૫) જમતી વેળાએ તમે તમારાં કપડાં ઉતારી દૂર કરે છે કે રખે તે અભડાઈ જાય; પરંતુ જે ધતિમાં તમે પોતે લપટાઓ છો તે ઝુલૈયા-વણકરના (હાથી) જ વણેલી છે તેનું કેમ?
વળી જે માખી ગંધીલી ચીજે ઉપર બેસી તેને ભક્ષ કરીને અહિં તહિં બેસી દરેક જગ્યાને ભ્રષ્ટ કરે છે, તેજ તમારાં જમવાનાં ઠામ ઉપર પણ બેસી જમવાનું અભડાવે છે, તેને શા માટે નથી અટકાવતા?
છેવટે કબીર કહે છે કે, એ પંડિતજી! મનને આ ભ્રમ (વહેમ) મૂકી દ અને રામને શરણે રહેતા જાઓ; અને ફલાણી ચિજથી (બાહેરથી) હું અભડાઈ જઈશ એવું કરવાનું છોડી દઈ પરમાત્માને મળવાની તજવીજ કરે.
આ વચન સાંભળી પેલો પંડિતજી શાંત થઈ ગયો અને કબીર આગળ પિતાનું માથું નમાવી, વિનંતિ કરી કે મને વધુ બોધ આપો કબીરે તેને સત–નામને ઉપદેશ આપે, અને કમાલી સાથે તેના વિવાહ કરી આપ્યા. આમાંથી જે સંતાનની ઉત્પતિ થઈ તેને “કબીર વંશ” કહે છે.
કબીરના ધર્મને લગતા વિચારે. કબીર જન્મ મુસલમીન હતો, તેમજ તે સુકી પંથનાઓ સાથે મળેલ હતો એમ અનેક તર્કો ઉપરથી માની શકાય છે. એની મોટી ઉમેદ હિન્દુ અને મુસલમાન વચ્ચેનું અંત–ભેદ કહાડી નાખવાની હતી. આથી જ એ એક મુસલમીન છતાં, કાશી બનારસમાં નિવાસ કરી રામાનંદના પંથીઓ સાથે ભેળા. એના ઉપદેશથી જુના વિચારના હિન્દુ અને મુસલમીને બહુ કચવાતા હતા. આથી આ બન્ને તરફનાઓએ બાદશાહ સિકંદર લોદી સમક્ષ એના માટે ફર્યાદ કરી હતી.
ફારસી તવારીખની એક સત્તાધારી “દિગિસ્તાન” નામે કિતાબમાં તેના લેખક “મેહસિન ફાની” જે અકબરના સમયમાં થઈ ગયું છે તેણે કબીર
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
૩૪૭ સંબંધી લખતાં જણાવ્યું છે કે તે એક વણકર અને “મુવાહિદ” કહેતાં એક ઇશ્વરને માનનાર હતો. વધુ જણાવેલું છે કે આત્મજ્ઞાની ખેાળમાં તે મુસલમીન તેમજ હિન્દ મહા પુરૂષો આગળ જતો હતો, અને છેવટે તે રામાનંદને શિષ્ય બન્યો હતો. નિચેની બાબદ પણ કિતાબમાં આપેલી છે.
પાદશાહ સિકંદર લોદી સાથે થયેલે વાદવિવાદ. કબીરની છુટી વાણી અને ધર્મમાં ક્રિયા કાંડ તરફની બેદરકારી જોઈ દહાડે દહાડે તેના દુશ્મને વધવા લાગ્યા. આમાંના એકે તે વેળાના બાદશાહ સિકંદર લોદીને ફર્યાદ કરી, અને કબીર ઉપર પિતાને ઈશ્વર કહેવાડવાને આરોપ મૂક્યો, અને તે અપરાધ કરનારને દેહાંતની શિક્ષા કરવાની અરજ કરી. બાદશાહે તુરતજ કબીરને પકડી લાવવા માણસે મેકલ્યાં; પકડવા ગયેલાં માણસે સાંજ સુધી કબીરને પિતાની સાથે લઈ જવા માટે માંડ-માંડ સમજાવી શક્યાં. કબર બાદશાહ સમ્મુખ શાંત ઉભો રહ્યો. કાજીએ બુમ પાડી કહ્યું; “બાદશાહને સલામી કેમ આપતા નથી, કાફર કયાંના?” કબીરે નીચે પ્રમાણે જવાબ દીધો:
કબીર તેજી પીર હૈ, જે જાને પરપીડ;
જે પહપીડ ન જાનહિ, વહ કાફર પીર. બીજાઓની પીડા સમજી શકે તેજ “પીર” કહેવાય. જેઓ તેમ સમજી નથી શકતા તેઓ કાફર ગણવા જોઇયે.
બાદશાહે પુછયું કે, “એને સવારના બેલાવવામાં આવ્યો હતો, તે છતાં એણે આટલી વાર કાં લગાડી, અને હમણાં સાંજ સુધી એ આવ્યો કેમ નહિ?” કબીરે જવાબ દીધો કે “હું એક તમાશે જોવામાં મશગુલ હત” બાદશાહે પુછયું “એ તે શે તમારો હતો કે જે જોવામાં તે બાદશાહના હુકમને પાળતાં અટક્યો હતો.” કબીરે જવાબ દીધું કે “એક એ સાંકડે માર્ગ મેં જોયો કે જાણે સેચનું નાકું. તેમાં હજારે ઉંટની કટારે જતી મેં જોઈ.” બાદશાહે કહ્યું “કેટલું જુઠું બેલે છે.” કબીરે જવાબમાં નિચે પ્રમાણે કહ્યું –
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત કબીર જુઠ નહિ બેલીયે, જબ લગ પાર બસાય; ને જાને કયા હેય, તિલક ચેાથે ભાય. કબીર બૂદ સમાની સમુદ્રમે, જાનત હય સબ કેય; સમુદ્ર સમાના બુંદમેં, બૂઝે બીરલા કેય. ઉપરકી દેઉ ગઈ, હીચકી ગઈ હીરાય; કહે કબીર ચારે ગઇ, તાસે કહા બસાય.
બાદશાહે કહ્યું, “અમારી કેમ ખાત્રી થાય?” કબીરે કહ્યું “શાહ. પૃથ્વી અને આકાશને અંતર તે તું જે. ચંદ્ર સુર્ય, જેટલા આ છેટાંમાં અસંખ્ય ઉંટ અને હાથી વગેરે અનેક જંતુઓ આવજાવ કરે છે. આ બધા તમારી આંખની પુતળીથી દેખાય છે. હવે આ આંખની પુતળી સેયની અણીથી પણ બારીક છે” બાદશાહે આ સાંભળી કબીરના કહેવાને ખરૂં માન્યું, અને તેને સલામ કરી, તેને જોઈએ ત્યાં જવા કહ્યું. લોકો આથી નારાજ થયાં, અને બાદશાહે તેઓની ફર્યાદની દાદ નહિ લીધી કરી કહેવા લાગ્યાં.
કબીર પર પડેલી જફાને હેવાલ. આ ચુકાદાથી કબીરના દુમને નારાજ થયા, અને તેઓએ કઈક રીતે કબીરને હેરાન કરવાની ચા બને તે જીવથી માર્યો જાય એવી યુકિતઓ રચવા માંડી. કહે છે કે કબીરના ચમત્કારથી કે તેની ઉપર ફિદા થતાં હતાં અને કબીરને ઇશ્વરી અવતાર કહેતાં, અને કોઈ વાર તે તે પરમાત્મા જ છે એમ પણ કઈક બોલતું, આવી વાતો સમજીને શહેનશાહ ઇબ્રાહિમ લોદીના દરબારના કાજીઓ તેની ઉપર બહુ રીશે ભરાયા, અને કબીર ઇશ્વરી દાવો કરે છે, અને એ જે કઈ (ઇશ્વરી) દાવો કરે તેને દેહાંત દંડની શિક્ષા થવી જોઈએ, એમ રાજાને ભંભેરાવ્યું, જેથી રાજાએ કબીરને મારી નાખવાનો હુકમ કર્યો એ હુકમથી રાજી થઈને કાજીએ લકે ઠઠ મેળવવા કહયું અને તેઓની સામે કબીરને મારી નાખવાની ગઠવણ કરી.
પહેલાં કબીરને સાંકળે બાંધીને એક મછવો કે જે પથરાઓથી ભરપૂર કીધું હતું, તેમાં બેસાડી તે મછવાને એક બાજુ પર છેડ પાડી ભર દરિયામાં ડુબાવી દીધે. કહે છે કે મછવો તો હુબી ગયો પણ કઈક ચમત્કારે કબીર
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
૩૪૯ પિતે એક છોકરાને રૂપે એક ચિત્તાના ચામડાં પર બેસી કિનારે તરતે નિકળી આવ્યો. આથી પાછો કબીરને બીજીવાર પકડાવી તેના દુશમનેએ તેને એક ગુપડાંમાં પુરી તેની આસપાસ લાકડાં સિંચી તેને આગે સળગાવી મૂકયું. સઘળું બળી ગયા પછી કબીર માંહેથી જેવો અને તે નિકળે.
વળી ત્રીજી વારે, કબીરને પકડાવી તેને એક મસ્ત થયેલા હાથીની સામે મૂક્ય, પણ કહે છે કે કબીરે કાંઈક ચમત્કારથી હાથીની સામે, એક સિંહને દેખાવ ઉભો કર્યો જે જોઈને કબીરને કાંઇપણ હરક્ત કરવાને બદલે તે હાથી ઉભી પૂછડીએ ત્યાંથી નાઠો.
આ રીતે અનેક વાર તેના જીવ લેવાને યત્ન કરવા છતાં, કબીર દરેકમાંથી પિતાને સહિસલામત રાખી શકે એ જોઈને, શહેનશાહ લોદીની ખાત્રી થઇ કે કબીર કેઈક મહાન પુરૂષ છે, અને નાહકને તેને મેં રંજીદા કર્યો, અને તેથી પોતે કબીર પાસે માફી માગી, પોતે દીધેલાં દુખ માટે કબીર તરફથી કાંઈ પણ ખમવાને રાજી છે એવું જણાવ્યું, જે ઉપરથી કબીરે નિચલે જવાબ થા :–
જે તેાકુ કાંટા બુવે, તેક તું બે કુલ
તેકુ કુલ કુલ હય, વાંકે કાંટા સુલ. મારી શિખામણ એ છે કે, જે કઈ તને કાંટે કી દુઃખ આપે, તેને તું કુલ સુંઘાડી સુખ આપ, જેથી તારી પાસે કુલજ રહેશે, જ્યારે તેને કાંટે તેનેજ કાશે અને તેનું કીધેલું તે ભગવશે.
સંસારમાં રહીને પરમાત્માને પુગાય કે? એક વેળાએ એક ચેલાએ કબીરને પુછયું: આ સંસારમાં ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને પરમાર્થ થતો નથી એ ખરૂં છે કે ખોટું ?” કબીરે જણાવ્યું કે “આ બાબતે જવાબ હું તમને કાલે આપીશ ત્યાં સુધી તમારે મારે ઘરે રહેવું જોઈએ. બીજે દહાડે ભર બપોરની વખતે સુતરના તાણ માંહેનાં તાંતણા જુદા કરવાનું કામ તેણે ઘરની બાહેર ખુલ્લા મેદાનમાં કરવાનું શરૂ કર્યું. થોડીવાર રહી તેણે પોતાની સ્ત્રીને દીવ લાવવાની આજ્ઞા કરી. તેની
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
સ્ત્રી પતિની આજ્ઞા પાળી તરત દવે લાવી હાથમાં પકડી તેની નજદીક તેને કહેવા પ્રમાણે ઉભી રહી. આ દીવાના અજવાળે તેણે તાંતણે જુદા કરવાનું કામ કર્યું. ખરે બપોરે સૂર્યનું અજવાળું છતાં દિવાની જેતથી કબીરને કામ કરતા જોઇ પેલા માણસને ઘણું આશ્ચર્ય લાગ્યું, પણ તે ચુપ રહ્યા. આ પછી થોડી વાર રહી તેણે કબીરને પિતાના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવાને વિનંતી કરી. કબીરે જણાવ્યું કે તેના સવાલનો જવાબ શેડા વખત ઉપરજ મેં તેને આપ્યો હતો, પણ તે ઉપર ધ્યાન આપેલું જણાતું નથી આમ કહી તેણે તે જણાવ્યું: ' “જુઓ ભર બપોરના તડકાંનાં અજવાળાથી દિવાનું અજવાળું કંઈ વધુ હેતું નથી તે છતાં તાંતણ જુદા કરવા મેં મારી સ્ત્રીને દિ કરી અહીં લાવવા કહ્યું, તે મુજબ તે વગર તકરારે ગુપચુપ દિવો કરી લાવી, આથી જે આ જાતની સ્ત્રીની અનુકુળતા હોય તેજ સંસારમાં રહી પરમાર્થ થઈ શકે છે, એ સિવાય ગ્રહસ્થાશ્રમમાં તેમ બનવું મહલ છે.
એક વખત કેટલાક બ્રાહ્મણે ગંગા નદીના પાણીનાં પવિત્રપણાનાં મહાભ્ય ગાઈ રહ્યા હતા, તેવામાં કબીરે નદીનાં પાણીથી પિતાને કાઠને ગાલો ભર્યો, અને બ્રાહ્મણને તે પાણી પીવા માટે આપ્યું. તેઓ એક હલકી જ્ઞાતનાં મનુષનાં વાસણમાં પાણું પીવા માટે કંપી ઉઠયા. આ ઉપરથી કબીરે કહ્યું:
જે ગંગાનાં પાણીથી મારું કમંડળ પવિત્ર ન થાય તે પછી મારાં પાપ એ પાણીથી ધેવાશે એમ હું કેમ માનું ?”. - કબીર ખુલે અને “મુવાહિદ' હતો આ વાત અબુલફજલ પણ કબુલે છે. મુસલમીન “મુવાહિદ” શબ્દ કદી મૂર્તિપૂજકને લગાડતા નથી. આથી તે એક ઇશ્વરને માનનાર હતો એમ સાબિત થાય છે.
કબીરને એક વાર કાજીએ પુછયું કે તું મુસલમાન શું કામ નથી થતો. કબીરે તેને જવાબમાં નિચે પ્રમાણે જણાવ્યું –
કબીર સબ ઘટ મેરા સાઈયાં, ખાલી ઘટ નહીં કેય, બલીહારી ઉસ ઘટકે, જા ઘટ પરગટ હેય.
અર્થાત, સર્વ ઠેકાણે મારો સાંઈ કહેતાં પરમેશ્વર છે, એ વિના કાંઇ ખાલી નથી. વિશેષમાં તે બલિહારી છે કે જ્યાં તે પોતે પ્રગટ છે.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
૩૫૧ - એક દહાડે કેટલાક સંત કબીરને ત્યાં આવ્યા, તે માંહેલા કોઈકે પૂછ્યું: “હે કબીરજી, તમારું ઘર કસાઈવાડામાં છે, એમ કાં તમે રહેતા હશે ?” આ ઉપરથી કબીરે નીચે પ્રમાણે જવાબ વાળ્યો:
કબીરકા ઘર બાજાર, ગલ કટ કે પાસ,
કરેગે સે પાએંગે, તુમ કર્યો ભય ઉદાસ? મારૂં (કબીરનું) ઘર કસાઈવાડામાં છે તે ખરૂં, પણ હું કોઈ કસાઇનું કામ કરતો નથી, માટે તમે શા માટે હે સાધુ ભાઈઓ! બળાપે કરે છે? કારણ કે જે કરશે તે ભરશે.
: : ' . . " કબીરનાં શિક્ષણને ભેદ શું હતું?
કબીરે જ્ઞાતિ ભેદની દરકાર ન કરતાં સર્વત્ર ભાઈચારો વધારવાનેજ બેધ હંમેશાં આપે છે. હિન્દુ ધર્મ પ્રમાણેના ચાર આશ્રમેને પણ અંગીકાર્યા નથી. એનું માનવું હતું કે ભક્તિ વનાને ધર્મ ધર્મજ ન કહેવાય, તેમજ ધર્મદાન, અપવાસ અને તિર્થ તથા સન્યાસ, ભજન વિનાના વ્યર્થ જ છે. પિતાની રામાયણી, શબ્દો અને શાખીઓથી તેણે હિન્દુ અને મુસલમીનેને ધર્મ બોધ આપ્યો હતો. બન્નેના ધર્મને તે સમાન ગણતો હતો, આથીજ હિન્દુ અને મુસલમાન બને એના પંથને ચહાતા હતા. તે નિદરપણે ખુલ્લી રીતે કોઇની રાખ રખવાટ રાખ્યા વિના પિતાને જે ઠીક ભાતું તે કહેતોજે માટે તે નિચલો દેહરે કહેતો:–
હમ કછુ પક્ષપાત નહિ રાખી,
સબ જીવનકે હિતકી ભાખી. યાને, હું કોઈની પણ તરફદારી કે પક્ષપાત રાખો કે કરતા નથી, પણ બધાંનું ભલું ચાહીને, જે સત્ય છે તે જ કહું છું.
- કબીરનાં મરણ વિષેને હેવાલ.
કબીર વૃદ્ધાવસ્થામાં સ્વર્ગવાસ પામ્યું હતું. એ વેળાએ એનું શરીર નબળું પડી ગયું હતું. એના હાથમાં રામ નામનાં કિર્તન ગાવા માટે ટ્રેલિક પકડવાની પણ શક્તિ રહી ન હતી, તેથી કબીરે હવે કાશી છેડી દઈ મગહર
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
ગામ જવાની ઈચ્છા જાહેર કરી. આ સાંભળી લેકે કહેવા લાગ્યા કે “આખું આયુષ્ય કાશીમાં તમે કહાડયું છે, અને હવે મગહર ગામ જવા ઇચ્છે છે. આ વાત શાસ્ત્ર વિરુદ્ધ છે.” કબીરે તેમને આ જાતના શંકાશિલ વિચારે માટે ઠપકે આપ્યો અને જણાવ્યું કે “રામની સત્તા શું એટલીજ હદવાળી છે કે જેથી તે તેના દસને શિવનાં ધામ કાશી સિવાય બીજે ક્યાં મરતાં મુક્તિ આપી ન શકે ?”
મગહર ગામ જવાને જ્યારે બે રોજ બાકી રહ્યા ત્યારે કમાલ કમાલી અને “હરિદેવ પંડિત) કબીરને કહેવા લાગ્યાં: “હે સ્વામીજી! આપે તો મગહર ગામની તૈયારી કરી પણ અમારું શું થશે ? અમે તે તમારા આશરે અમારો ગુજારે કરીએ છિયે” કબીરે જવાબ વાળે “હે કમાલ! લાલ તારાં જે સંત થશે તે કબીર નામથી ઓળખાશે.” આ કમાલી તરફ ફરી કહ્યું: “હે કમાલી! તારાં સંતાન પણ કબીર નામથી ઓળખાશે” કમાલીએ આ સાંભળી કહ્યું – “સ્વામીજી! આ બંનેની પિછાણ કેવી રીતે થઈ શકશે?” કબીરે કહ્યું : “કમાલના સંત કબીર પંથ અને તારો વંશ કબીર વંશના નામથી ઓળખાશે.”
મગહર ગામ કાશીથી છ મંજલ ઉપર ગેરખપુર જીલ્લામાં છે. વિરસિંહ વાઘેલે પહેલાંથી જ પોતાનાં લશકર સહિત ત્યાં પહોંચી ગયો હતો. મગહર ગામને નવાબ બિજલીખાન પઠાણ નામે હતો. તેણે જ્યારે સાંભળ્યું કે કબીરજી અહિં પિતાની જીંદગીના બાકીના દહાડા ગુજારવા આવે છે, અને વિરસિંહ વાઘેલે પણ તેમને શિષ્ય છે તથા તે પોતે પણ તેમને મુરીદ છે. તે કબીર સાહેબ મુસલમાન હોવાથી તેણે પોતે જ તેમને દફનાવવા અને તેમની છેલ્લી ક્રિયાઓ કરવાને ઠરાવ કર્યો, કારણ સાંભળવા પ્રમાણે રાણાજી એમના શબને બાળવા ચાહે છે, પણ આ વાત મુદલ બનવા દેવી નહિ. સંવત ૧૫૭૫, માહ સુદ એકાદશી અને બુધવારે કબીરજી કાશી તજી મગહર ગામ તરફ ગયા. કાશીનાં લેક કબીરનાં જવાથી બહુ ઉદાસ થઈ ગયાં અને કહેવા લાગ્યાં કે કબીરજી વિના કાશી સુની જણાય છે. સર્વ લેક પશ્ચાતાપ કરવા લાગ્યા કે “અમારાં મંદ ભાગ્ય, આવા મહા પુરૂષનાં વચન ઉપર અમે લક્ષા ન આપ્યું. મગહર ગામ પહોંચતાં એક નાનું મઠ કેઈ સંતનું હતું તેમાં કબીર જઈને બેઠા. આ મઠ હાલમાં મગહર ગામમાં અમી નદી કહેવાય છે
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની જીંદગીનું ટુંક વૃતાંત.
તેના કિનારે હતું. તે નદી સુકી હતી. પેાતે કમળનાં ફુલ અને બે ચાદર મંગાવી સુઇ ગયા અને સને કહ્યું કેઃ
“ દરવાજા બંધ કરી દે” આ સાંભળી વિરસિંહે કહ્યુ... “સાહેબ ! આપની અંતની ગતિ કેવી થશે ? મારા વિચાર છે કે હું આપનાં શરીરને અગ્નિદાહ આપુ?” બિજલીખાન પઠાણે અરજ કરી: “હું કાંઇ આવી તકલીફ તમને નહિ આપવા દઇશ.”
૩૫૩
કબીરજીએ આ સાંભળી ફરમાવ્યું કે કદિ આ ખાખમાં તકરાર કરી હાથે।હાથ થતા ના. મારાં વચન જે માનશે તે સુખી થશે.
સર્વે દડવત અને બંદગી કરી સર્વે મન ઉદ્દાસ થઇ ગયાં. કબીરજીએ ચાદર માહડાં ઉપર એઢી લઇ કહ્યું: “દરવાન બંધ કરી દે.” દરવાજા અધ કરતાં એક અજબ ધ્વનિ થઇ, જેની અસર બધાંનાં અંતરમાં થઇ ગઇ. કબીરજી સત્ય લાકમાં સિધાવ્યા. દરવાન ખેાલતાં તેા ફકત કમળનાં ફુલ અને એ ચાદર ત્યાં બાકી પડી રહેલી જણાઇ. એક ચાદર અને ચેડાં કુલા રાણાએ ઉપાડયાં, અને બીજી ચાદર અને કુલા પઠાણે ઉપાડયાં. રાણાએ ચાદર ફુલેાને અગ્નિ આપ્યા, અને તે ઉપર સમાધી ચણાવી. પઠાણે ચાદર અને કુલા ઉપર કબર બનાવી એકજ મંદિરમાં આ બન્ને હાલમાં મામ્બુદ છે. માગસર મહિનામાં ત્યાં મેળા ભરાય છે. તે નદી સુકી હતી તેમાં તે દહાડેથી પાણી ભરાયાં, અને હાલમાં તેમાં પાણી છે. કબીરના છેલ્લા શબ્દો નિચે પ્રમાણે હતાઃ—
રાગ ગારી.
ચાર,
દુલહની ગાવા સંગલ હમ ઘર આએ રાજા રામ ભરથાર
તન રત કરહુ મન રત કરહું, પાંચ તત્વ ખરાતી; રામ દેવ મારે પાહન આગે, સે જોમન મદમાતી. શરીર સરૈાવર એદી કરવું, બ્રહ્માવ વેદ ઉચારા; રામ દેવ સંગ ભાવર લેડાં, નિ નિ ભાગ હમારા.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
કબીરની અંદગીનું ટુંક વૃતાંત. સુર તેતી કેતુક આએ. મુનીજી સહસ અઠાસી કહે કબીર હમ સ્થાહ ચલે હૈ, પુરૂષ એક અવિનાશી.
આજ હમારા કુચ હય, જમડા મેરા ગુલામ; હુવા નગારા સંતકા, બૈકુંઠ કરૂં મુકામ. ભજન ભરેસે આપને, મગહર તો શરીર; અવિનાશીકી ગોદમેં, બિલસે દાસ કબીર
હમ ન મરિ હૈ, મરિ હૈ સંસારા, હમકે મિલા જિયાવન હારા–૧ અબ ન મરે મરને મન માના, તેમાં મુએ છન રામ ન જાના–૨ સાકુંથ મરે સંતાન છે, ભરિ ભરિ રામ રસાયન પી–૩ હરિ મરહે તે હમણુ મહિ? હરિ ન મરિ હૈ, હમ કહેકે મરિ – કહે કબીર મન મનાહિ મિલાવા, અમર ભયે સુખ સાગર પાવા–૫
(૧)
હું કાંઈ મુ નથી, પણ આ સંસાર હવે મરી ગયો છે, કારણકે મને તે હંમેશને જીવાડવાવાળા (ઇશ્વર) મળે છે. તે
મારૂં મન સંસારમાંથી મરી ગયું છે, અને બાકી દુનિયામાં જ જીવતર છે એવું ગુમાન મારૂં નિકળી ગયું છે, તેથી હવે મને મરવાનું રહ્યું નથી પણ મરવાનું તે માણસને છે કે જેણે પરમાત્માને પિછા નથી.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીરની જીંદગીનું ટુક વૃતાંત.
(૩)
અજ્ઞાની મરે છે, જ્યારે સંતજન (જેણે પરમાત્માને પિછાણ્યા) તે તેા જીવતાજ રહે છે, અને ઇશ્વરી આનમાં રસનાં પ્યાલા ભરી પીયા કરતા હેાય છે.
૩૫૫
(૪)
તે પરમાત્મા મરતા હેાય, તેા હું (કબીર) પણ મુદ્રે; પણ પરમાત્મા ન મરતા હેાય, તેા પછી હું' કેમ મરૂં?
(૫)
હું કખીર કહું છુ કે જે કોઇ પેાતાનાં મનને ઇશ્વરનાં મન સાથે એકત્ર કરી નાંખે તેા, તેને હંમેશનું સુખ પ્રાપ્ત થાય.
સમાપ્ત
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ . વીલ બી.કરાશ્રી છોકરાઓ ફીરોજશાહ મહેતા રોડ મુંબાઈ. કિંમત રૂ. પાંચ,