Book Title: Bhagwan Mahavir
Author(s): Chandraraj Bhandari
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034764/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *2lepblla piles313 eechest-2020 PM 300484 2 sana mahAvAra candrarAja bhaNDArI vizArada Shree Sudharmaswami Gyanbhandar Umara, Surats Www umaracyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - e zromAn rAya seTha cAMdamalajI rIyAMvAle. noTa:-citra paricaya ke liye pRSTha saMkhyA 465 dekhiye| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra para nyAya vizArada nyAyAcArya jainamuni zrI nyAyavijayajI kI sammati 'jina'kA caritra abhI taka kisI bhI loka-bhASA meM pUrNatayA (sAMgopAMga) prakAzita nahIM huA hai una mahAvIra deva ke jIvana ke likhane ke lie lekhaka ko zatazaH sAdhuvAda / yaha zubha adhyavasAya aura zubha prayatna sarvathA anumodanIya hai / isake likhane meM lekhaka ne anekAneka granthoM ke AdhAra para gaveSaNApUrNa dRSTi se jo kAma liyA hai vaha isa pustaka kI prazaMsanIya vizeSatA hai / aitihAsika dRSTi aura vaijJAnika paddhati kA anusaraNa to-isake aMdara-yathA saMbhava bhAdi se anta taka hai hI kintu kahIM kahIM vicAra-svAtantrya kA upayoga bhI dIkha par3atA hai; parantu isa samaya ke liye vaha to dUSaNarUpa na hokara bhUSaNarUpa hai, aura prajJAvAn ke liye vaha anivArya bhii| hA~, kevala kalpanAsambhUtatarka ke AdhAra para matAgrahI ho jAnA, niHsandeha, hRdaya kI anudAra vRtti hai / vartamAna nayI rozanI ke kaI lekhakoM ke aMdara aisI vRtti pAI jAtI hai / prastuta pustaka meM bhI kahIM yaha bAta pAI jAya to koI Azcarya nahIM / truTiyoM kA honA prAyaH hara eka kArya meM sAhajika hai| pustaka bar3e kAma kI hai / mahAvIra-jIvana kI aisA pustaka yaha pahale hI najara AtI hai| jaina ke sabhI phirake vAloM ko apanAne ke yogya hai / aura AzA hai ki-mahAvIra-deva ke jIvana-citraNa ke lie aise-choTe bar3e prayatna adhikAdhika adhyavasAya pUrvaka jArI rahane para eka dina vaha A sakegA ki mahAvIra jIvana kA sampUrNa vyavasthita mahAbhArata duniyA ke sanmukha rakkhA jaaygaa| indaura azvinakRSNA 1 ravi0 muni nyAyavijaya vi0 dharma-saMvat 3) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhuumikaa| THAna mahAtmAoMne pRthvI para avatIrNa hokara jIvana ke kaThina rahasyoM ko sulajhAne kA prayatna kiyA hai-jina mahA. smAoM ne manuSya jAti ke kalyANa kI kAmanA para MISERE apane jIvana kA balidAna kara diyA hai aura jina mahAtmAoM ne bhUlI huI manuSya jAti ko jJAna ke patha para lagAne kA prabala prayAsa kiyA hai una mahAtmAoM ke jIvana caritra sarvasAdhAraNa ke lie kitane upayogI haiM yaha batalAne kI avazyakatA nahIM / unnata dezoM meM aura susaMskRta sAhitya meM aise jIvana alaGkAra svarUpa samajhe jAte haiN| ____ Aja hama pAThakoM ke sammukha aise hI ucca zreNI ke eka mahAn puruSa kA jIvana caritra lekara upasthita hote haiM / pAThakoM ko isa jIvana caritra ke par3anese mAlUma hogA ki bhagavAna mahAvIra kA vyaktitva kitanA unnata aura udAra thA, unakA caritra kitanA kaThina aura saMyama pUrNa thA evaM unakA upadeza kitanA divya aura manohara thaa| Ajakala bhAratavarSa meM sAmpradAyikatA kI lahara itanI adhikatA ke sAtha uTha rahI hai-Ajakala hamArA dhArmika vAyumaNDala aisA vikRta ho rahA hai ki usameM rahakara vAstavikatA kA pracAra karanA kI bahuta kaThina ho rahA hai| bhagavAn mahAvIra kA jIvana caritra likhane vAle ke mArga meM bhI aisI aneka bAdhAeM Akara upasthita hotI haiM / sAmpradAyika jhagar3oM ke kAraNa bhagavAn mahAvIra kA bhI rUpa aisA vikRta ho gayA hai ki usameM se vAstavikatA ko nikAlanA atyanta kaThina hai| digambarI loga kahate haiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra bAla brahmacArI the, zvetAmbarI kahate haiM nahIM unakA vivAha huA thaa| aisI hAlata meM lekhaka ke vicAroM kA ThikAnA nahIM raha jAtA, use satya kA anveSaNa karanA mahA kaThina ho jAtA hai / sAmpradAyika DhaGga se jIvana caritra likhanevAloM ko to ina dikkatoM kA sAmanA nahIM karanA par3atA para jo eka sArvajanika evaM sarvopayogI grantha likhane baiThatA hai use to mahA bhayaGkara kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai / hamAre khayAla se isI kAraNa Ajataka kisI bhI vidvAn ne isa kaThinAI pUrNa kAla meM hAtha DAlanA ucita na smjhaa| lekina ina saba kaThinAiyoM aura asuvidhAoM kA anubhava karate hue bhI hama isa mahAn dustara aura kaThina kArya meM hAtha DAlane kA prayAsa kara rahe haiN| bhagavAn mahAvIra kA jIvana caritra itanA gambhIra aura rahasyapUrNa hai ki use likhanA to kyA samajhanA bhI mahA kaThina hai / anubhava zIla aura diggaja vidvAn hI isa mahAna kArya meM saphala ho sakate haiN| hama jAnate haiM ki mahAvIra ke jIvana caritra ko likhane ke lie jitanI yogyatA kI darakAra hai usakA zatAMza bhI hamameM nahIM hai / phira bhI isa mahAn kArya meM hAtha DAlane kA kAraNa yaha hai ki kucha bhI na hone kI apekSA kucha hAnA hI acchA hai, kama se kama bhaviSya ke lekhakoM ke lie aisI AdhAra zilAoM kA sAhitya meM honA Avazyaka hai| yahA~ hama yaha batalA denA Avazyaka samajhate haiM ki hamane yaha grantha kisI pakSapAta ke vaza hokara nahIM likhA hai aura na isa grantha kI racanA kisI sampradAya vizeSa hI ke lie kI hai| isa grantha ko likhane kA hamArA pradhAna uddezya hI yaha hai ki ise saba loga jaina aura ajaina, zretAmbarI aura digambarI prema pUrvaka par3heM aura lAbha uThAveM / lekhaka kA yaha nirbhIka mantavya hai ki "bhagavAn mahAvIra" kisI sampradAya vizeSa kI maurUsI jAyadAda nahIM hai / ve sAre vizva ke haiM-unakA upadeza sAre vizva kA valyANa karatA hai / aisA sthiti meM yadi koI pAThaka isameM sAmpradAyikatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhAvanAoM ko DhUMDhane kA prayatna kareMge to nirAza hoNge| kyoMki jo lekhaka sAmpradAyikatA ko deza aura jAti kI nAzaka samajhatA hai usake grantha meM aisI bhAvanAoM kA milanA kaise sambhava hai ? hA~, jo loga nirapekSa bhAva se mahAvIra ke jIvana ke rahasyoM ko aura unake vizvavyApI siddhAntoM ko jAnane ke uddezya se isa grantha ko kholeMge to hamArA vizvAsa hai ki ve avazya santuSTa hogeN| mahAvIra ke jIvana se sambandha rakhanevAlI jitanI sarvavyApI bAteM lekhaka ko digambarI granthoM se milI ve usane digambarI granthoM se lIM, zvetAmbarI granthoM se milI ve usane zvetAmbarI granthoM se lIM, jitanI bauddha granthoM se milIM ve bauddha granthoM se lI, aura jitanI aMgrejI granthoM se milI ve aMgrejI granthoM se lI haiN| jo jo bAteM jisa DhaGga se usakI buddhi ko mAnya huI unheM usI DhaGga se likhI haiM / sambhava hai hamAre isa kRtya se kucha pAThaka nArAz2a hoM, para isake lie hama lAcAra haiM hamane hamArI buddhi ke anusAra jahA~ taka banA mahAvIra ke isa jIvana ko utkRSTa aura sarvavyApI banAne kA prayAsa kiyA hai / hamAre qhayAla se mahAvIra ke jIvana kA mahatva isase nahIM hosakatA ki ve brahmacArI the yA vivAhita, isase bhI unake jIvana kA mahatva nahIM bar3ha sakatA ki ve brAhmaNI ke garbha meM gaye the yA nahIM / mahAvIra ke jIvana kA mahatva to unake akhaNDa tyAga, kaThina saMyama, unnata caritra aura vizvavyApI udAratA ke antargata chipA huA hai| usake pazcAt unake jIvana kA mahatva unake vizvavyApI aura udAra siddhAntoM se hai| inhIM bAtoM ke kAraNa bhagavAn mahAvIra saMsAra ke saba mahAtmAoM se Age bar3he hue naz2ara Ate haiM / inhIM bAtoM ke kAraNa saMsAra unakI ijata karatA hai| hamArA kartavya hai ki hama isa saGkIrNatA aura sAmpradAyikatA ko chor3a kara-jo ki hamArI jAti aura dharma kA nAza karane vAlI hai-mahA. vIra kI vAstavikatA ko samajhane kA prayatna kareM / pakSapAta ke andhe cazmeM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko utArakara hama una tattvoM ko dekheM jinake kAraNa mahAvIra "bhagavAn mahAvIra" hue haiN| yadi hama nirpekSa ho buddhi ko zuddha kara mahAvIra ke jIvana ke gambhIra rahasyoM kA, unake udAra aura akhaNDanIya tatvoM kA adhyayana kareMge to hameM vaha ujvala Ananda, divya zAnti aura jJAna kA alaukika prakAza dikhalAI degA jo varNanAtIta hai| ___ isa grantha ke praNayana meM hameM karIba 55 choTe bar3e granthoM se sahAyatA milI hai, una saba ke lekhakoM ke hama kRtajJa haiM / saba granthoM kA nAmollekha karanA yahA~ asambhava hai isalie unameM se kucha mukhya 2 granthoM kA nAma de denA Avazyaka samajhate haiN| mahAvIra jIvana vistAra (gujraatii)| viSiSThazAlA ke puruSoM kA caritra (gujraatii)| kalpasUtra, AcArAGga sUtra aura uttarAdhyana sUtra / mahAvIra purANa / kalpasUtra upara nibandha (gujraatii)| harmanajekobI dvArA likhita sUtroM kI prastAvanA / DAkTara hArnala ke likhe hue jainadharma sambandhI vicAra / bauddhaparva (mraatthii)| daizika zAstra (hindii)| bhAratavarSa kA itihAsa ( lAlA laajptraay)| jainadharmanu AhiMsAtatva (gujraatii)| muktikA svarUpa (hindI sarasvatI se)| jaina sAhitya mA vikAra thavA thI thayelI hAni (gujraato)| DAkTara paraTolDa kA dhUliyA meM diyA huA vyAkhyAna / jainadarzana (muni nyaayvijyjii)| pravacanasAra (kundkundaacaary)| samayasAra ( , ,) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) zreNikacaritra (hindI) uparokta sAhitya ke sivA kaI aMgrejI, baGgalA granthoM aura sAmayika patroM se bhI sahAyatA milI hai / jisake lie lekhaka una saba racayitAoM ke prati kRtajJatA prakaTa karatA hai| zAnti mandira bhaanpuraa| zrAvaNIpUANamA 1981 __ 'candrarAja bhaNDArA vizArada CULIN VI CATIMITINMira RELATIODWANI L UITH THATI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para zuddhi patra isa graMtha meM saMzodhakoM kI dRSTi doSa se yatratatra kucha azuddhiyAM raha gaI haiM unake liye hameM kheda hai / AzA hai pAThaka unheM sudhAra kara par3heMge / isa sthAna para hama una thor3I sI moTo 2 azuddhiyoM kA zuddhipatra de rahe haiM jinase bhAvoM meM aMtara Ane kA Dara hai / pRSTha paMkti azuddha zuddha 47 2 isa ina 50 12 praspoTika praspoTita 51 12 ka majAka 54 9 yA 57 11 prANI ko prANo kI 60 15 pratApa hI ke pratApa hI se 64 10 aba jaba 64 8 proTessenTa proTesTenTa 24 vihitAzrama vihitAzrava 22 jJAnIputra jJAtiputra 66 2 mahApagA mahApagga 67 3 bAta hai bAta hai jaba 68 16 anumatI anumati 69 16 kosiza koziza 71 7 kalyanAeM kalpanAyeM 72 16 upadezoM ke upadezoM kA 72 16 itihAsa kA itihAsa ko 1 AcArya Acaurya 73 23 pratispardhI pratispardhA 80 9 hilAba hisAba . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 17 aMkara antara 80 11 attara antara 83 9 nahapAna nahayAna 84 15 bIra bIca 85 17 nagarI nagarI kA 86 19 nyAya nAya 90 70 logoM ke logoM ko 94 18 zabda ke Age datta / zabda ke Age datta zabda kA prayoga nahIM hotA dina, 95 9 karake kahake 95 10 upAhoha uhApoha 95 12 niSkarma niSkarSa 96 14 yadi 97 23 upadezA upadezoM 99 3 trirAna triratna 111 7 unake logoM ke 115 15 aura aura una 117 7 akhaNDa rAjya vaimana ke tyAga ke 119 24 abana zAlA ahana zAlA 123 23 niSkarma niSakarSa (hotI hai tyoM 2 adhikAdhika 135 21 hotI... ... vipattiyoM kA samUha usapara (utaratA hai 136 10 bAta meM ... bAta ko 137 14 manuSya ke ... manuSya ke antargata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ___www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) 939 13 adhyayana ... adhyayana va 147 24 rahate ... karate 141 8 nikAMcita ... nikAcita 141 22 AtmAvAle ... AnevAle 142 15-17 zvetAmbarI ... zvetAmbI 143 1 aniSTako kara aniSTa kara 143 9 kI ki 143 9 usase 143 10 zakti sthiti 147 8 jAti jati 149 9 AtmA ... AtmA ko 151 4 upasagoM kI upasargoM ko 152 24 bhrama 151 20 gaDhatA ... gADhatA levala 162 15 samaya / saMyaya 4 sukha 166 3 khAka 168 5 bAhara bAraha 170 4 pAridhi paridhI 174 3 svAMsa svAMga 177 6 kucha cakra kucakra pRSTha 75 ke aMdara bhUla se likhA gayA hai ki, mahAvIra aura buddha donoM mahAtmAoM ne parasthiti kA adhyayana kara eka 2 navIna dharma bhI nIMva ddaalii| yaha bAta bhUla se likhI gaI hai| mahAvIra ne kiso navIna dharma kI nIMva nahIM DAlI pratyuta prAcIna kAla se cale Aye hue jaina dharma kA hI netRtva grahaNa kiyA / jaise ki isI pustaka meM anyatra likhA gayA hai| :: . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com krama kevala 165 dukha kharaka EEEEEEEEEEEE Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : aitihAsika khaNDa avataraNikA pahalA adhyAya usa samaya kA bhAratavarSa usa samaya ke bar3e nagara usa samaya kI grAma racanA Arthika avasthA sAmAjika sthiti ... varNAzrama-dharma kA itihAsa dhArmika sthiti ... dUsarA adhyAya bauddha-dharma kA udaya ... tIsarA adhyAya AjIvika sampradAya ... cauthA adhyAya usa samaya ke dUsare sampradAya pA~cavA adhyAya kyA jaina aura bauddha-dharma dhArmika krAMtiyA~ thIM ? ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) : 67 :: 78 85. : : : : :: 21 chaThavA~ adhyAya jaina aura bauddha-dharma meM saMgharSa sAtavA~ adhyAya kyA mahAvIra jaina-dharma ke mUla saMsthApaka the ? jaina dharma kI unnati aura samAja para prabhAva AThavA~ adhyAya bhagavAn mahAvIra kA kAla-nirNaya ... bhagavAna mahAvIra kI janmabhUmi bhagavAna mahAvIra ke mAtA pitA trizalA rAnI ke mAtA pitA bhagavAn mahAvIra kA janma jaina dharma aura bauddha dharma para tulanAtmaka dRSTi manovaijJAnika khaNDa pahalA adhyAya usa samaya kI manovaijJAnika sthiti ... bhagavAn mahAvIra kA bAlyakAla yauvana kAla dIkSA saMskAra bhagavAn mahAvIra kA bhramaNa kaivalya prApti upadeza prArambha ziSya aura gaNadhara ... bhagavAn mahAvIra kA nirvANa , , kA caritra 123 130 135 167 173 180 183 183 . . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa ... pArANika khaNDa prathama adhyAya bhagavAn ke pUrvabhava ... bhagavAn mahAvIra kA janma bhagavAn mahAvIra kA bhramaNa gauzAlA kI kathA ... kaivalya-prApti aura caturvidha saMgha kI sthApanA 238 zreNika ko samyaka aura medhakumAra tathA nandizeNa ko dikSA 244 prabhu kA aMtima upadeza 282 dArzanika khaNDa prathama adhyAya jaina-dharma aura ahiMsA ... 289 ahiMsA kA artha 297 ahiMsA ke bheda ... 299 gRhastha kA sthUla ahiMsA-dharma 301 muniyoM kI sUkSma ahiMsA jaina-ahiMsA aura manuSya prakRti dUsarA adhyAya syAdvAda darzana zaMkarAcArya kA AkSepa 325 saptabhaMgI ... tIsarA adhyAya naya n arm m m Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) 341 355 359 360 367 cauthA adhyAya mokSa kA svarUpa pA~cavA~ adhyAya jaina-dharma meM AtmA kA adhyAtmika vikAsa veda darzana bauddha darzana jaina darzana adhyAtma ... chaThavA~ adhyAya jaina zAstroM meM bhautika vikAsa sAtavA~ adhyAya gRhastha ke dharma rAtri bhojana niSeda ... AThavA~ adhyAya dharma ke tulanAtmaka zAstroM meM jaina-dharma kA sthAna nauvA~ adhyAya jaina dharma kA vizvavyApitva pariziSTa khaNDa citra paricaya 375 380 . . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra bhagavAn mahAvIrake lekhaka zrI candrarAja bhaMDArI " vizArada " < > -* -*:-<5-2 5 Blccks & Printings by the Banik Press, Cal. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika khaNDa HISTORICAL PART Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SSUEFUSES VEERESEE ESH bhagavAn mahAvIra kA prAdurbhAva / lekhaka-kavi puSkara SP:P.pep.REPERARHUS regereserereses efecerea jaba adharma kA dukhada rAjya hotA hai jArI / hote haiM anyAya jagata meM nizidina bhArI // sAmAjika saba rIti-nItiyA~ nasa jAto haiN| anAcAra ko vRtti hRdaya meM basa jAtI haiM / taba aise satpuruSa kA, hotA jhaTa avatAra hai / jo apane saJcarita se, haratA pApAcAra hai // bhArata meM jaba sadAcAra ko girI avasthA / varNAzra na kI nahIM raha gaI mUla vyavasthA // nara-pazuoM ko phaila rahI thI durguNa-sattA / bhraSTa ho rahI thI muniyoM kI priya naya-mattA // mahAvIra bhagavAna kA, usI kAla Agama huaa| jinake teja pratApa se, naSTa Uta udhama huA // pUjya pitA siddhArtha dhanya ! thIM trizalA maataa| vaizAlI thA janma-nagara saba sukha kA dAtA // tIsa varSa meM jagajAla taja hue tapasvI / karma-bhoga nirvANa-supatha meM huye yazasvI // sadupadeza de deza ko, pATha ahiMsA kA pddh'aa| amara huye isa loka meM, jaina dharma Age bar3hA // ises en pepo 29797.9121.27575 pse ese E Aniteliero- Ra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat dsase www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ' " avataraNikA (bahuta dinoM kI bAta hai-karIba DhAI hajAra varSa vyatIta hue hoMge-jaba bhAratIya samAja ke aMtargata eka bhaya. ra vizRMkhalA utpanna ho rahI thii| ve saba sAmAjika niyama jo samAja ko unnata banAye rakhane ke liye prAcIna RSiyoM ne AviSkRta kiye the naSTa-bhraSTa ho cuke the| varNAzrama vyavasthA kA vaha sundara dRzya jisake liye pleTo aura eri. sToTala ke samAna prasiddha dArzanika bhI tarasate the, isa kAla meM bahuta kucha naSTa ho cukA thA, brAhmaNa apane brAhmaNatva ko bhana gaye the| svArtha ke vazIbhUta hokara ve apanI una saba sattAoM kA durupayoga karane laga gaye the jo unheM prAcIna kAla se apanI bahumUlya sevAoM ke badale samAja se kAnUnana prApta huI thii| kSatriya loga bhI brAhmaNoM ke hAtha kI kaThaputalI bana apane kartavya se cyuta ho gaye the| samAja kA rAjadaMDa atyAcAra ke hAtha meM jA par3A thA / sattA ahaMkAra kI gulAma ho gaI thI, rAja mukuTa adharma ke sirapara maNDita thA,samAja meM trAhi trAhi maca gaI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 18 bhAratavarSa ke sAmAjika aura dhArmika itihAsa meM yaha kAla bar3A hI bhoSaNa thA / yaha vaha samaya thA jaba manuSya apane manujyatva ko bhUla gaye the-sattAdhArI loga apanI sattA kA durupayoga karane laga gaye the, balavAna nirbaloM para churA tAna kara khar3e ho gaye the, aura ve loga pose jA rahe the jina para samAja ko pavitra sevA kA bhAra thaa| samAja ke antargata atyAcAra kI bhaTTI dhadhaka rahI thii| dharma para svArtha kA rAjya thA; kartavya sattA kA gulAma thA, karuNA pAzavikatA kI dAsI thI, manuSyatva atyAcAra para balidAna kara diyA gayA thA / zUda brAhmaNoM ke gulAma the, striyAM puruSoM ke ghara ko sampatti-mAtra samajhI jAne lagI thIM, prema kA nAmoM nizAM kevala prAcIna granthoM meM raha gayA thaa| sAre samAja meM "jisakI lAThI usakI bhaiMsa" vAlI kahAvata caritArtha ho rahI thii| matalaba yaha hai ki brAhmaNoM ke atyAcAroM se sArA bhArata kSubdha ho uThA thA, saba loga eka aise puruSa kI pratIkSA kara rahe thaM jo atyAcAra kI usa dhadhakatI huI bhaddI ko bujhA kara samAja meM zAnti kI sthApanA kare jo apane gambhIra vicAroM se bhaTake hue logoM ko rAha para lagAde, jo apane divya sadupadeza se logoM kI Atma pipAsA ko zAnta kara de / evaM jo manuSyoM ko manuH Syatva kA pavitra sandezA sunA kara usa azAnti kA nAza kara de yA yoM kahiye ki jo naSTa hue dharma ko saMzodhita kara navona vicAroM ke sAtha navIna rUpa meM janatA ke sammukha rakkhe / . samAja ke antargata jaba isa prakAra kI AvazyakatA hotI hai tana prakRti use pUrI karane ke lie avazya kisI mahApuruSa ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 bhagavAn mahAvIra paidA karatI hai / prakRti kA yaha niyama sanAtana hai / isI niyama ke anusAra usane tatkAlIna sAmAjika paristhiti kA saMzodhana karane ke liye eka sAtha do mahApuruSoM ko paidA kiye / ye donoM mahApuruSa bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddhadeva the / saMsAra ke itihAsa meM ina donoM hI mahAtmAoM ko kitanA ucca sthAna prApta hai, yaha batalAne kI AvazyakatA nhiiN| ___ ina donoM mahApuruSoM ne bhAratavarSa meM avatIrNa hokara yahAM kI naitika, mAnasika, sAmAjika aura dhArmika durAvasthAoM kA nirAkaraNa kara samAja ke antargata aisI jIvita zAnti utpanna kara dI ki jisa ke pratApa se bhAratIya samAja eka bAra phira se unnata samAja kahalAne ke lAyaka ho gayA / inake unnata caritra aura sadvicAroM kA janatA para itanA divya aura sthAyI prabhAva par3A ki jisake kAraNa vaha bhaviSya meM bhI kaI zatAbdiyoM taka apanA kartavya-pAlana karatI rahI / tAtparya yaha hai ki ina donoM mahApuruSoM ne apane vyaktitva ke bala se bhArata meM punaH svarNayuga upasthita kara diyaa| inhIM donoM mahAtmAoM meM se bhagavAna mahAvIra kA pavitra jIvana caritra isa grantha meM aGkita hai| Ajakala ke kucha loga bhagavAna mahAvIra ko bahuta hI saMkIrNa nigAha se dekhate haiM / ve unakI maryAdA kevala jaina samAja taka hI mAnate haiM / para vAstavika bAta aisI nahIM hai / Age hama yaha batalAne kA prayatna kareMge ki mahAvIra para kevala jainiyoM kA hI adhikAra nahIM hai / yaha satya hai ki unhoMne pUrva pracalita jaina dharma ko grahaNa kara usa kucha saMzodhana ke sAtha pracArita kiyA, para isase yaha kadApi siddha nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ho sakatA ki bhagavAna mahAvIra para kevala jainiyoM kA hI adhikAra hai| hamAre khayAla se to unakA eka eka vAkya vizva-kalyANa ke nimitta nikalA hai aura usase vizva kA pratyeka vyakti lAbha uThA sakatA hai| unakA sandeza kitanA sArvajanika aura sarvavyApI hai isakA digdarzana karAnA bhI isa grantha kA eka pradhAna uddazya hai / Age cala kara hama kramAnusAra aitihAsika, paurANika aura manovaijJAnika dRSTiyoM se unake jIvana aura siddhAntoM kA vivecana kreNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhyAya R LALX usa samaya kA bhAratavarSa Care bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhAratavarSa tIna bar3e bhAgoM meM . ba~TA huA thaa| usameM se bIca vAlA bhAga "majhima deza" (madhyadeza) kahalAtA thaa| manusmRti ke anusAra himAlaya aura vindhyAcala ke bIca tathA sarasvatI nadI ke pUrva aura prayAga ke pacchima vAle prAnta ko madhyadeza kahate haiN| isa madhyadeza ke uttara vAle prAnta ko "uttarA-patha" aura dakSiNa vAle prAnta ko "dakSiNa patha" kahate the / ina saba prAntoM meM usa samaya bhinna bhinna rAjA rAjya karate the| sAmrAjya kA kucha bhI saMgaThana nahIM thA, usa samaya ke prasiddha rAjyoM meM se cAra rAjyoM kA vizeSa rUpa se ullekha milatA hai : 1-magadha-isakI rAjadhAnI rAjagRha thii| yahI bAda ko "pATaliputra" bana gii| yahAM pahale rAjA bimbasAra ne rAjya kiyA aura usake pazcAt usake putra ajAtazatru ne / isa vaMza kA pravartaka zizu nAga nAmaka eka rAjA thA / bimbasAra isa vaMza kA pAMcavAM rAjA thA, usane aMgadeza arthAta maMgera aura bhAgala purako jItakara apane rAjya meM milA liyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 22 2-dUsarA rAjya uttara-pazcima meM kauzala kA thaa| isakI rAjadhAnI "zrI vastI" gapatI nadI ke tIra parvata ke aJcala meM sthita thii| 3-tIsarA rAjya kauzala se dakSiNa kI ora vatsoM kA thaa| usakI rAjadhAnI yamunA tIra para kauzAmbI thii| isameM parantapa kA putra "udayana" rAjya karatA thaa| hemacandrAcArya ke kathanAnusAra udayana ke pitA kA nAma "zatAnika thA" / 4-cauthA gajya isase bhI dakSiNa meM "avanti" kA thA, isakI rAjadhAnI ujjayinI thI aura yahAM para rAjA "caNDapradyota" rAjya karatA thaa| ina cAra ke atirikta ninAMkita choTI bar3I bAraha rAjanaitika zaktiyAM aura thiiN| 1-aGga rAjya--isakI rAjadhAnI campApurI-jo Aja kala bhAgalapura ke samIpa hai--thii| 2-kAzI rAjya--jisakI rAjadhAnI banArasa meM thii| 3-vajjiyoM kA rAjya- isa rAjya meM ATha vaMza sammalita the, inameM sabase bar3e licchavi aura videha the| usa samaya meM yaha rAjya prajAtantra ke siddhAntoM para vyavasthita thaa| isakA kSetraphala teIsasau mIla ke lagabhaga thaa| isakI rAjadhAnI mithilA thii| prasiddha karmayogI rAjA janaka isI videha vaMza ke the| 4-kuzInArA aura pAvA ke malla ye donoM svAdhIna jAtiyAM thiiN| inakA pradeza parvata ke aJcala meM thaa| 5-cedi rAjya- isake do upaniveza the, purAnA nepAla meM aura navIna pUrva meM kauzAmbI ke samIpa thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 6-kuru rAjya-isako rAjadhAnI indraprastha thii| isake pUrva meM pAMcAla aura dakSiNa meM matsya jAtiyA~ basatI thIM / itihAsajJoM kI rAya meM isakA kSetraphala do sahasra varga mIla thA / 7-do gajya pAMcAloM ke the / inakI rAjadhAniyoM "kannauja" aura "kapilA" thiiN| 8-matsya gajya jo kuru rAjya ke dakSiNa meM aura jamunA ke pazcima meM thA, isameM alavara, jayapura, aura bharatapura ke hisse zAmila the| 9-zUrasenoM kA rAjya-isakI rAjadhAnI mathurA meM thii| 10-azmaka rAjya-isakI rAjadhAnI godAvarI nadI ke tIra potana yA potalI meM thii| 11-gAndhAra-isakI rAjadhAnI takSazilA meM thI / 12-kAmboja rAjya-isako rAjadhAnI dvArikA meM thii| yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki uparokta solaha hI nAma zAsaka jAtiyoM ke the, para ina jAtiyoM ke nAma se unake adhInastha dezoM ke bhI yahI nAma par3a gaye the / ina jAtiyoM athavA rAjyoM ke Upara koI zakti aisI na thI jo ina para apanA AtaGka jamA sake / athavA ina saboM ko ekatrita kara eka chatrI sAmrAjya kA saMgaThana kara sake / ye choTe choTe rAjya kabhI 2 Apasa meM lar3a bhI par3ate the kyoMki rAjanaitika svataMtratA ke bhAva logoM ke antargata bahuta phaile hue the / usa kAla meM uttarIya bhArata ke aMtargata bahuta se prajAtantra gajya bhI the| adhyApaka "rAiz2aDeviDsa" apanI "buddhisTa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra iNDiyA" nAmaka pustaka meM nimnAMkita gyAraha prajAtantra rAjyoM kA ullekha karate haiM: 1-zAkyoM kA prajAtantra rAjya-jisa kI rAjadhAno "kapilabastu" meM thii| 2-bhaggoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "saMsumAra pahAr3I" thii| 3-bulliyoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "alakapya" thii| 4-koliyoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "kezapuja" thii| 5-kAlAmoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "rAma grAma" thii| 6-malayoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "kuzinagarI" thii| ___ 7-malayoM kA prajAtantra rAjya-jisako rAjadhAnI "pAvA" thii| 8-malayoM kA prajAtantra rAjya-jisako rAjadhAnI 'kAzI' thii| 9-mauryoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI "pippalI vana" thii| 10-videhoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAnI mithilA thii| 11-licchAviyoM kA prajAtantra rAjya-jisakI rAjadhAno vaizAlI thI / bhagavAn mahAvIra kI mAtA isI vaMza kI lar3akI thiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ye saba prajAtantra rAjya prAya: Ajakala ke gorakhapura, bastI aura mujaphpharapura jile ke uttara meM arthAt bihAra prAnta meM phaile hue the / ye jAtiyA~ prajAtantra ke siddhAntoM para zAsana karatI thiiN| inakI zAsana praNAlI kaI bAtoM meM prAcIna kAla ke yUnAnI prajAtantra rAjyoM ke sahaza thii| ina prajAtantra jAtiyoM meM se saba se bar3I zAkya jAti thii| isa jAti ke rAjya kI jana saMkhyA usa vakta karIba dasa lAkha thI, unakA deza nepAla kI tarAI meM pUrva se pazcima ko lagabhaga pacAsa mIla aura uttara se dakSiNa ko qarIba cAlIsa mIla taka phailA huA thaa| isa rAjya kI rAjadhAnI kapilavastu meM thii| isa rAjya ke zAsana kA kArya eka sabhA ke dvArA hotA thA / isa sabhA ko "saMthAgAra" kahate the| choTe aura bar3e saba loga isa sabhA meM sammilita hokara rAjya ke kArya meM bhAga lete the| "saMthAgAra" eka bar3e bhArI sabhAbhavana meM juTatI thI / isa sabhA meM saba loga milakara eka vyakti ko sabhApati cuna dete the| usI ko rAjA kA sammAnasUcaka pada prApta hotA thaa| usa samaya bhagavAna buddha ke pitA isa sabhA ke sabhApati the| bhagavAna gautamabuddha isI prajAtantra ke eka nAgarika the / yahIM para raha kara unhoMne svAdhInatA kI zikSA bhI prApta kI thii| aura isI prajAtantra rAjya ke Adarza para unhoMne apane bhikSu sampradAya kA saMgaThana bhI kiyA thA / ___ vajjiyoM kA prajAtantra rAjya prAcIna bhArata kA eka saMyukta rAjya thA / isa prajAtantra rAjya meM kaI jAtiyA~ sammilita thiiN| isa saMyukta rAjya kI rAjadhAnI vaizAlI thii| isakI do pradhAna jAtiyA~ videha aura licchavi nAma kI thii| vajI loga tIna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra zAna manuSyoM ko cuna kara unake hAtha meM zAsana kArya sauMpa dete the / ye tInoM agraNo samajhe jAte the| licchaviyoM kI eka mahAsabhA thii| isa mahAsabhA meM bhI saba loga sammilita ho kara kArya meM bhAga lete the| "varaNa jAtaka" aura "culamakaliMga jAtaka" nAmaka bauddha granthoM meM isa mahAsabhA ke sadasyoM kI saMkhyA 7707 dI gaI hai / ye loga mahA sabhA meM baiTha kara na sirpha kAnUna banAne meM rAya dete the, pratyut senA aura Aya vyaya sambandhI sabhI bAtoM kI dekhabhAla karate the| yaha mahAsabhA rAjya-zAsana kI sahUliyata ke nimitta nau sabhAsadoM ko cunakara unakI eka kameTI banA detI thii| ye nau sabhAsad "gaNarAjan" kahalAte the| ye loga samasta janasamudAya ke pratinidhi hote the| "bhaTTa sAla jAtaka" nAmaka bauddha grantha meM likhA hai ki ina sabhAsadoM kA niyamAnusAra jalAbhiSeka hotA thaa| aura taba ye rAjA kI padavI saM vibhUSita kiye jAte the| ye prajAtantra rAjya kabhI kabhI Apasa meM lar3a bhI par3ate the| "kunAla jAtaka" nAmaka bauddha grantha meM likhA hai ki eka bAra zAkyoM aura koliyoM meM bar3A bhArI yuddha huaa| yuddha kA kAraNa yaha thA ki donoM hI rAjya apane apane kheta sIMcane ke nimitta rohiNI nadI ko apane adhikAra meM rakhanA cAhate the| ___ usa samaya ke rAjA loga Apasa meM kisa prakAra lar3A karate the, isakA khulAsA nimnAMkita udAharaNa se ho jAyagA / usa samaya kauzala deza meM "brahmadatta" nAmaka eka rAjA rAjya karatA thaa| usane apanI kanyA kA vivAha magadha ke rAjA "zreNika" ( vimbasAra ) ke sAtha kara diyA aura Apa apane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra putra prasenajita ko rAjya dekara Atma-cintana meM laga gayA / rAjA zreNika ne bhI kucha samaya pazcAt apane zvasura kA anukaraNa kara rAjya kA bhAra apanI bar3I rAnI ke putra kuNika ( ajAta zatru ) ke hAtha meM de diyA aura vaha kevala rAjakArya kI dekharekha karatA rahA / para ajAtazatru ko itanI parAdhInatA bhI pasanda na AI aura usane kapaTa karake apane pitA ko maravA ddaalaa| kahA jAtA hai ki ajAtazatru ko yaha duSTa salAha buddha ke cacere bhAI devadatta ne dI thii| apane bahanoI kI isa hatyA se rAjA prasenajita ko bar3A krodha AyA, aura usane krodhita hokara magadha rAja ko daheja svarUpa dI huI kAzI nagarI ko utpanna ko punaH japta kara liyaa| isa ghaTanA se kruddha hokara ajAtazatru ne prasenajita ke viruddha yuddha cher3a diyaa| para bahuta ceSTA karane para bhI vaha kRtakArya na ho sakA aura anta meM vaha prasenajita ke hAtha bandI ho gyaa| prasenajita ko usake dIna mukhamaNDala para bar3I dayA AI aura anta meM ajAtazatru ke bahuta prArthanA karane para usane use chor3a diyaa| itanA hI nahIM apanI lar3akI kA vivAha bhI usake sAtha kara diyA, evaM kAzI kI jAgIrI bhI use vApasa karadI / isake tIna varSa pazcAt jabaki prasenajita kAryavaza kahIM bAhara gayA huA thA, usake lar3ake "virudAma" ne pIche se apane pitA ke viruddha vidroha khar3A kara diyA, aura usa vidroha meM sahAyatA prApta karane kI AzA se vaha ajAtazatru ke pAsa jAne ko udyata huA, para daivayoga se rAste hI meM usake prANAnta ho gaye / prasenajita usa kAla kA eka bar3A hI nyAyI rAjA thaa| bacapana se hI vaha bar3A buddhimAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 28 aura dUradarzI thaa| takSazilA vizvavidyAlaya meM usane vidyopArjana kiyA thaa| isane apanI bahana ke sAtha bauddhadharma grahaNa kiyA thA aura bauddhadharmAvalambinI kanyA se hI vivAha karane kA isakA irAdA thA / bahuta koziza ke pazcAt ise zAkya vaMza kI eka kanyA kA patA lagA / para zAkya rAjA ne ise kanyA dene se inkAra kiyA, kyoMki ve kauzala rAjya ko apanI kanyA nahIM dete the| isa para prasenajita ne unase yuddha karanA caahaa| para isa avasara ko TAla dene ke nimitta unhoMne apanI dAsI putrI vAsavakSatriyA ko rAjakumArI kaha kara usake sAtha prasenajita kI zAdI kara dI / "virudAbha' prasenajita kI isI strI kA lar3akA thaa| jaba virudAbha bar3A huA aura use yaha ghaTanA mAlUma huI to usane isakA badalA lene ke lie kapilavastu para car3hAI kara dI aura vahAM ke logoM kI isa nirdayatA ke sAtha katala kI ki jisase vahAM para rakta kI nadiyAM bahane lgii| ina ghaTanAoM se tatkAlIna rAjakIya paristhiti kA anumAna karanA apekSAkRta avazya AsAna ho jaaygaa| matalaba yaha hai ki buddha aura mahAvIra ke samaya meM bhAratavarSa ke rAjanaitika vAyumaNDala meM krAnti hone ke pUrNa lakSaNa naz2ara Ane lagagaye the / kyA logoM ke AcAra vicAra meM, kyA dharma-sambandhI kArya meM, sAmAjika rIti rivAjoM meM aura kyA sAhitya meM, sabhI aGgoM meM krAnti ke lakSaNa pragaTa hone laga gaye the| deza kA vAyu. maNDala krAnti kI pUrNa taiyArI kara cukA thaa| yaha bAta nirvivAda siddha hai ki, kisI bhI krAnti kA vAyumaNDala eka dama taiyAra nahIM ho jAtA / krAnti ke anukUla paristhiti banane meM saikar3oM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra varSa laga jAte haiN| bahuta hI zanaiH zanaiH krama krama se aisI paristhiti taiyAra hotI hai isalie yaha nizcaya hai ki bauddhadharma aura jainadharma ke samAna vizAla krAntiyoM kI taiyArI bhAratavarSa do yA cAra varSoM se nahIM, pratyuta saikar3oM varSoM se kara rahA thaa| usa samaya ke bar3e bar3e nagara bhagavAna mahAvIra ke samaya meM isa deza meM nimnAMkita bar3e bar3e nagara the / ina saba nagaroM meM UMce 2 prAcIra bane hue the| ina nagaroM ke makAna cUne, ITa aura patthara ke banAye jAte the / lakar3I kA bhI pracuratA se upayoga kiyA jAtA thA, makAna bahuta saje hue rahate the, kaI makAna sAta maMjila ke hote the| inameM garma snAnAgAra bhI rahate the / yesnAnAgAra prAyaH turkI DhaGga ke hote the| 1-ayodhyA jo sarayU nadI para thaa| 2-banArasa jo gaMgA tIra para thA--usa samaya isakA vistAra qarIba 85 mIla thA / 3-campA-yaha aGga rAjya kI rAjadhAnI thI aura campA nadI ke kinAre basI huI thii| 4-kAmpilA-uttarIya pAJcAla jAti kI rAjadhAnI thii| 5-kauzAmbI-banArasa se 230 mIla kI dUrI para yamunA taTa para sthita thI / yaha vyApAra kI bahuta bar3I maNDI thii| 6-madhupurI-yaha yamunA tIra para zurasenoM kI rAjadhAnI thI, kaI logoM kA mata hai ki vartamAna mathurA vahI sthAna hai jahAM madhurA yA madhupurI thii| 7-mithilA-rAjA janaka kI rAjadhAnI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 8-rAjagRha-magadha ko rAjadhAnI thii| 9-roruka sauvIra-jo bAda ko roruA bana gayA aura jisase vartamAna kAla kA sUrata nikalA hai / usa samaya bhI yaha vyApAra kI bar3I bhArI maNDI thii| 10-sAgala-~-uttara pacchima meM thA isake rAjAne sikandara kA sAmanA kiyA thaa| 11-sAketa-jo unnAva jile ke antargata saI nadI ke taTa para sujAnakoTa ke sthAna para pahacAnA gayA hai / 12-zrAvastI--yaha buddhakAla ke chaH prasiddha zaharoM meM se eka thii| 13-ujjaina--yaha mAlave kA prasiddha zahara thA / 14-vaizAlI-isakA gherA 12 mIla thaa| usa samaya kI grAma racanA prophesara risa Devir3az2a apanI "buddhisTika iMDiyA" nAmaka pustaka meM usa samaya ke gAvoM kA varNana karate hue likhate haiM ki usa kAla meM saba gAMva prAyaH eka hI tarIke ke banAye jAte the / sArI bastI ko eka jagaha ikaTThI karake usako galiyoM meM bA~TA jAtA thA, gAMva ke samIpa vRkSoM kA eka jhaMDa rakhA jAtA thaa| una vRkSoM ko chAMha meM prAma-paMcAyata kI baiThaka huA karatI thii| bastI ke Asa pAsa khetI kI jamIna hotI thI, gocara bhUmi pablika prAparTI meM rakkhI jAtI thI / jaMgala kA eka Tukar3A isa liye chor3a diyA jAtA thA ki jahAM se pratyeka vyakti jalAne ke liye Idhana lA sake / saba loga apane apane pazu alaga alaga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra rakhate the| para gocarabhUmi sabhI kI sammilita rahatI thii| jitanI jamIna meM khetI hotI thI usake utane hI bhAga kara diye jAte the jitane ki usa grAma meM ghara hote the| saba loga apane apane Tukar3oM meM khetI karate the| jala siMcana ke liye nAliyA~ banAI jAtI thIM / sArI jotI huI bhUmi kI eka bAr3a rahato thI / alaga alaga khetoM kI alaga alaga bAr3eM na rahatI thiiN| sArI bhUmi gA~va kI milkiyata samajhI jAtI thii| prAcIna kathAoM meM aisA eka bhI udAharaNa nahIM milatA ki jisameM kiso bhAgIdAra ne apanI jotI huI bhUmi kA bhAga kisI videzI ke hAtha veMca diyA ho / kisI akele bhAgIdAra ko apanI bhUmi vasIyata karane kA bhI adhikAra na thA / yaha saba kAma tatkAlIna rivAjoM ke anusAra hote the| usa samaya rAjA bhUmi kA mAlika nahIM samajhA jAtA thA / vaha kevala kara lene kA adhikArI thA / Arthika avasthA usa samaya kI dantakathAoM aura purANoM se patA calatA hai ki usa kAla meM bhI isa deza meM kaI prakAra ke vyavasAya jArI the / jaise bar3haI, luhAra, patthara chIlane vAlA, julAhe, raMgareja, sunAra, kumhAra, dhIvara, kasAI, vyAdha, nAI, pAliza karane vAle, camAra, saMgamaramara kI cIjeM becane vAle, citrakAra Adi saba taraha ke vyavasAI pAye jAte the, unakI kArIgarI ke kucha namUne prophesara risa DeviDsa ne "buddhisTika iNDiyA" nAmaka pustaka ke chaThe adhyAya meM diye haiN| saba taraha ke vyavasAyoM ke hote hue bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 32 la usa samaya pradhAna dhaMdhA kRSi kA hI samajhA jAtA thA / Ajakala kI taraha na to usa samaya yahA~ kI janasaMkhyA hI itanI bar3hI huI thI aura na yahA~ kA anna videzoM meM jAtA thA / isa kAraNa saba vyaktiyoM ke hisse meM jIvana-nirvAha ke pUrti yA usase bhI adhika z2amIna pAtI thii| khetI kI utpanna kA dasavA~ hissA jahA~ rAjya koSa meM jamA kara diyA ki basa saba ora se nizcintatA ho jAtI thii| saradAroM-sarakArI karmacAriyoM aura purohitoM ko inAma kI jamIna bhI milatI thI, para usa z2amIna kA intijAma unake hAtha meM nahIM rahatA thaa| intiz2Ama ke liye dUsare kRSikAra niyukta rahate the| paise lekara majadUrI karane kA rivAja usa samaya bilkula na thA / majadUrI ko loga heca samajhate the / saba loga apanI svataMtra AjIvikA se kamAte aura khAte the| na usa samaya dhanADhya aura amIra milate the na nirdhana aura g2arIba / bahuta bar3e * kArakhAne aura pharsa bhI usa samaya nahIM the| saba loga apane aura apane kuTumba ke nirvAha ke lAyaka choTA sA dhandhA kara lete aura santoSa-pUrvaka jIvana-yApana karate the| kevala brAhmaNoM ke svArtha kI mAtrA bar3hI huI thii| aura isI kAraNa samAja ke itara logoM ke hRdaya meM unake prati ghRNA ke bhAva udaya ho rahe the| sAmAjika-sthiti uparokta vivecana par3hane se pAThakoM ke mana meM usa samaya kI rAjanaitika aura Arthika avasthA ke prati kucha zraddhA kI lahara kA uThanA sambhava hai / para unheM hamezA isa bAta ko dhyAna meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra rakhanA cAhie ki jahA~ taka samAja kI naitika aura dhArmika paristhiti santoSa-janaka nahIM hotI, vahA~ taka rAjanaitika pari. sthiti bhI-phira cAhe vaha bAhara se kitanI hI acchI kyoM na ho--kabhI samunnata nahIM ho sakatI / samAja kI naitika-paristhi. ti kA rAjanaitika paristhiti ke sAtha kAraNa aura kArya kA sambandha hai / yadi samAja kI naitika-sthiti kharAba hai, yadi tatkAlIna janasamudAya meM naitikabala kI kamI hai, to samajha lIjie ki usa kAla kI rAjanaitika sthiti kabhI acchI nahIM ho sakatIisake viparIta yadi samAja meM naitikabala paryApta hai, janasamudAya ke manobhAvoM meM vyaktigata svArtha kI mAtrA nahIM hai to aisI hAlata meM usa samAja kI rAjanaitika sthiti bhI kharAba nahIM ho sktii| yadi huI bhI to vaha bahuta hI zIghra sudhara jAtI hai| kisI bhI rAjanaitika Andolana ko bhaviSya Andolana kartAoM ke naitikabala kA adhyayana karane se bahuta zIghra nikAlA jA sakatA hai / yaha siddhAnta nUtana nahIM, pratyuta bahuta purAtana hai-aura isI siddhAnta kI vismRti ho jAne ke kAraNa hI bhArata kA yaha dIrghakAlIna patana ho rahA hai| astu ! ____ aba Age hama usa kAla kI sAmAjika aura naitika pari. sthiti kA vivecana karate haiM / pAThaka avazya ina saba paristhitiyoM ko manana kara vAstavika niskarSa nikAla leNge| ___ bhagavAna mahAvIra kA janma hone ke bahuta pUrva Arya logoM ke samudAya paMjAba se bar3hate bar3hate baMgAla taka pahu~ca cuke the| uttama AbahavA aura upajAU jamIna ko dekha kara ye loga sthAyI rUpa se yahIM basane laga gye| aba ina logoM ne caupAye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra * carAne kA asthira vyavasAya chor3a kara khetI karanA prArambha kiyA / isa vyavasAya ke kAraNa ye loga sthAyI rUpa se makAna banA 2 kara rahane lge| dhIre dhIre ina makAno ke bhI samudAya banane lage, aura ve grAma saMjJA se sambodhita kiye jAne lge| isa prakAra sthAyI rUpa se jama jAne para kudarata ke kAnUnAnusAra ina logoM ke vicAroM meM parivartana hone lgaa| idhara udhara phirate rahane kI avasthA meM unake hRdaya meM sthala abhimAna utpanna nahIM huA thA, para aba eka sthala para sthAyI rUpa se jama jAne ke kAraNa unake manobhAvoM meM sthalAbhimAna kA saMcAra hone lgaa| isake atirikta yahAM ke mUla nivAsiyoM ko ina logoM ne apane gulAma banA liye the aura isa kAraNa unake hRdaya meM svAmitva, aura dAsatva, zreSThatva aura hInatva kI bhAvanAoM kA saMcAra hone laga gyaa| unake tatkAlIna sAhitya meM jita aura jetA kI tathA Arya va anArya kI bhAvanAe~ spaSTa rUpa se dRSTigocara hotI haiN| ye bhAvanAe~ yahIM para khatama na huii| abhimAna kisI bhI chidra se jahAM ghusA ki phira vaha apanA vistAra bahuta kara letA hai / AryoM ke manameM kevala anAryoM ke hI prati aise mano-vikAra utpanna hokara nahIM raha gaye pratyuta Age jAkara unake hRdayoM meM Apasa meM bhI ye bhAvanAe~ dRSTi gocara hone lgii| kyoMki ina logoM meM bhI saba loga samAna vyavasAI to the nahIM saba bhinna bhinna vyavasAya ke karane vAle the| koI khetI karatA thA, koI vyApAra karatA thA, koI majadUrI karatA thA to koI adhyayana kA kAma karake apanA jIvana nirvAha karatA thaa| koI ucca karma karatA thA aura koI nikRsstt| utkRSTa vyavasAyI loga nikRSTa vyava Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra sAyiyoM se ghRNA karane lage. phala isakA yaha huA ki samAja meM eka prakAra kI vizRMkhalA utpanna ho gii| isa vizRMkhalatA ko miTA kara samAja meM zAnti aura suvyavasthA rakhane ke uddezya se hamAre pUrvaja RSiyoM ne varNAzramadharma ke samAna sundara vidhAna kI racanA kI thii| yaha vyavasthA itanI sundara aura.susaMgaThita thI ki jahA~ taka samAja meM yaha apane asalI rUpa se calatI rahI vahA~ taka yahA~ kA samAja saMsAra ke saba samAjoM meM Adarza banA rahA / isakA vidhAna itanA sundara thA ki yUropa ke prasiddha tattvavettA pleTo ne apane "ripablika" nAmaka grantha meM aura parisToTala ne "pAliTiksa" meM isI vidhAna kA anukaraNa kiyA hai| yadi viSayAntara hone kA Dara na hotA to avazya hama pAThakoM ke manoraMjanArtha isa vidhAna kA vistRta vivecana yahA~ para karate, para yaha vive. cana isa sthAna para avazya asaGgata mAlUma hogA isaliye hama kevala una bahuta hI moTI bAtoM kA varNana kara, jisake binA isa pustaka kA krama nahIM jama sakatA, isa viSaya ko samApta kara deNge| varNAzrama-dharma kA saMkSipta itihAsa varNAzrama-dharma kI utpatti kaise huI, jaba samAja ke antargata bahuta prayatna karane para bhI zAnti sthira na raha sakI taba hamAre pUrvaja RSiyoM ne utkaTa Atma-bala ke sahAre zAnti pracAra ke upAya kI khoja karanA prArambha kI, unhoMne niSkarSa nikAlA ki samAja meM zAnti banAye rakhane ke liye usameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 36 *t* zreSTha buddhi kA, utkRSTa pauruSa kA, paryApta artha kA aura yatheSTa avakAza kA saMyoga honA Avazyaka hai / samAja meM ina cAra bAtoM meM se eka ke bhI kama hone athavA unake sAdhAraNa koTi ke hone se supratyarthI guNoM kI sAmyAvasthA kI dhAraNA nahIM ho sakatI hai / zreSTha buddhi kA, utkaTa pauruSa kA, paryApta artha kA, aura yatheSTa avakAza kA saMyoga karane ke lie paryApta-saMkhyaka cAra prakAra ke pravINa manuSya hone cAhie / eka ve jo samAja meM zreSTha buddhi ko banAe rakkheM, dUsare ve jo samAja meM utkaTa - pauruSa kA yoga-kSema kiyA kareM, tIsare ve jo samAja meM artha kA paryApta upArjana aura vitaraNa kiyA kareM aura cauthe ve jo samAja kI bar3I bar3I bAtoM para vicAra karane ke lie pUrvokta tInoM varNo ko yatheSTa avakAza pradAna kareM / unhoMne isa vidhAna ke anusAra samAja ke guNa karmAnusAra cAra vibhAga kara diye / eka eka vibhAga ko eka eka kAma diyA gayA / vidyA dvArA samAja meM zreSTha buddhi kA, yoga-kSema aura samAja kI svAbhAvika svatantratA kI rakSA karane vAlA varga brAhmaNa varga kahalAyA / bala-vIrya dvArA samAja meM pauruSa banAe rakhane vAlA aura samAja kI zAsanika svatantrA kI rakSA karanevAlA varNa kSatriya varNa kahalAyA, arthadvArA samAja meM zrI smRddhi ko banAe rakhane vAlA aura samAja kI Arthika svatantratA kI rakSA karane vAlA varNa vaizya varNa kahalAyA / zArIrika zrama aura sevA dvArA samAja kI avakAzika svatantratA kI rakSA karanevAlA varNa zUdra varNa kahalAyA / kevala ina karttavyoM ko nizcata kara ke hI hamAre pUrvaja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra cupa nahIM ho gaye / ve jAnate the ki manuSya-prakRti hI kucha aisI hai ki sevA kA ucita puraskAra pAye binA vaha santuSTa nahIM hotI / pratyeka varNa para samAja kI ucita sevA kA bhAra to rakha diyA, para jahA~ taka isakA yatheSTa puraskAra ina vaNoM ko samAja kI ora se na mila jAya vahA~ taka yaha vidhAna kabhI saphalatA-pUrvaka nahIM cala sktaa| isalie unhoMne cAroM varSoM kA puruskAra bhI nizcita kara diyaa| unhoMne cAroM varNo ko cAra prakAra kI samAjika vibhUtiyA~ pradAna kii| ina vibhUtiyoM kA unhoMne isa prakAra vibhAga kiyA ki jisase pratyeka varNa apane apane dharma kA pAlana karatA jAya / koI varNa apane dharma ko tyAga kara dUsare dharma meM hastakSepa na kare / pratyeka varNa ko kevala eka hI vibhUti dI jAtI thii| brAhmaNoM ko kevala mAna, kSatriyoM ke kevala aizvarya, vaizyoM ko kevala vilAsa aura zUdroM ko kevala naizcintya diyA jAtA thaa| brAhmaNa ke barAbara mAna, kSatriya ke barAbara aizvarya, vaizya ke barAbara vilAsa aura zUdra ke barAbara naizcintya samAja meM kisI ko na milatA thA / ye vibhAga bhI mano-vijJAna ke pUrNa adhyayana ke sAtha kiye gaye the / pratyeka manovijJAna-vettA se yaha bAta chipI nahIM hai ki vidyA ke dvArA jAtyupakAra karane vAle kA mAnapriya honA, bala dvArA jAti sevA karane vAle kA aizvaryA-priya honA, vyavasAya dvArA jAtyupakAra karane vAle kA vilAsa-priya honA aura sevA dvArA jAti sevA karane vAle kA naizcintya-priya honA svAbhAvika hai / aura isI kAraNa unakI manovRttiyoM ke anukUla hI unheM vibhUtiyAM dI gii| mAna-pradhAna brAhmaNoM ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 38 hAtha meM sAre samAja kI sattA kA bhAra de diyA gyaa| lekina isake sAtha hI ve usa sattA meM lipta na ho jAMya-usakA durupayoga na karane laga jAMya-isaliye yaha niyama rakhA gayA ki ve apane lie kucha bhI sampati upArjana na kara ske| isake atirikta ve jo kucha bhI soceM, samAja meM jo kucha bhI sudhAra karanA cAheM, rAjA ke dvArA karavAyeM / ve aizvaryA aura vilAsa se hamezA virakta raheM ! yaha vidhAna unake lie rakha kara kSatriya, vaizya aura zUdra tInoM varNa unake adhikAra meM kara diye gye| ___yahI varNAzrama-dharma kA uddezya hai / isameM koI sandeha nahIM ki hamAre pUrvajoM ne bahuta hI gahare peTha kara samAja kI isa vyavasthA-praNAlI kA AviSkAra kiyaa| aura jahA~ taka samAja ke andara brAhmANoM ne niHsvArtha bhAva se tInoM vargoM para zAsana kiyA, vahAM taka yahAM ke samAja kA dRzya atyanta sundara rhaa| para daiva-durviyoga se yA yoM kahiye ki manuSya-prakRti kI kamajorI se brAhmaNoM ke mastiSka meM bhautika-svArtha kA kIr3A ghusA / adhyAtmikatA kI jagaha ve bhI bhautikatA meM ramaNa karane lge| basa phira kyA thA, sattA to unake pAsa thI ho, ve manamAne DhaGga se apane nIce vAle varSoM para atyAcAra karane lge| phala svarUpa samAja meM bhayaMkara krAnti maca gii| kucha samaya taka to kSatriya bhI brAhmaNoM ke hAtha kI kaTha putalI bane rahe, aura unake atyAcAroM meM yoga dete rahe, para Age jAkara ve bhI inase ghRNA karane laga. gaye, brAhmaNoM ke atyAcAra aura bar3hane lge| bhagavAn mahAvIra aura buddhadeva ke kucha pUrva ye atyAcAra bahuta bar3ha gaye the inake kAraNa samAja meM bhayaGkara trAhi trAhi maca gaI thI, ina atyAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra cAroM ke kucha dRzya hameM bauddha aura jaina granthoM meM dekhane ko. milate haiN| "citta sambhUta jAtaka" nAmaka grantha meM likhA hai ki, eka samaya brAhmaNa aura vaizya vaMza kI do triyAM eka nagara ke phATaka. se nikala rahI thIM, rAste meM unheM do cANDAla mile / cANDAladarzana ko unhoMne apa zakuna samajhA / ghara Akara unhoMne zuddha hone ke lie apanI AMkhoM ko khUba dhoyA, usake bAda unhoMne una cANDAloM ko khUba piTavAyA, aura unakI atyanta durgati krvaaii| "mAtaMga jAtaka" tathA "sat dharma jAtaka" nAmaka bauddhagranthoM se bhI patA calatA hai ki usa samaya achUtoM ke prati bahuta hI ghRNita vyavahAra kiyA jAtA thA / aisA bhI kahA jAtA hai ki usa samaya yadi koI brAhmaNa veda maMtra kA pATha karatA thA aura akasmAt agara koI zUdra usake Age se hokara nikala jAtA thA to usake kAnoM meM kIleM taka ThukavA dI jAtI thiiN| ___kahane kA matalaba yaha hai ki brAhmaNoM ke ye karma sarva-sAdhAraNa ko bahuta akharane laga gaye the| apratyakSa rUpa se logoM ke hRdaya meM brAhmaNoM ke prati bahuta ghRNA ke bhAva phaila gaye the / aura yahI kAraNa hai ki usa samaya ke brAhmaNa-granthoM meM bauddha logoM kI, aura bauddha tathA jaina dharma-zAstroM meM brAhmaNa varga kI khuba hI nindA kI gaI hai| bauddha aura jaina granthoM meM brAhmaNoM kA sthAna kSatriyoM se nIce rakhA gayA hai aura unakA ullekha apamAnapUrNa zabdoM meM kiyA hai| kalpasUtra nAmaka bhagavAna mahAvIra ke.. paurANika jIvana-carita meM likhA hai ki arhata Adi ucca puruSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra prAhmaNa jAti meM janma grahaNa nahIM karate aura sambhava hai yaha ghRNA aura bhI joradAra rUpa meM pradarzita karane ke lie hI zAyada usake lekhaka ne bhagavAna mahAvIra kI AtmA ko pahale brAhmaNI ke garbha meM bheja kara phira kSatrANI ke garbha meM jAne kA ullekha kiyA hai| . khaira isa para hama Age vicAra kreNge| yahAM para hama itanA likhanA paryApta samajhate haiM ki samAja meM pracArita brAhmaNoM ke atyAcAroM ke khilApha ina donoM mahAtmAoM ne bar3e jora kI AvAz2a utthaaii| ina mahAtmAoM ne isa anyAya ko dUra karane ke lie chUtA-chUta ke bheda ko bilkula chor3a diyA aura apane dharma tathA sampradAya kA dvAra saba dharmoM aura jAtiyoM ke lie samAna rUpa se khola diyA / kucha logoM kA yaha khayAla hai ki bhagavAn buddha aura mahAvIra ne varNAzrama-dharma kI sundara vyavasthA ko tor3a kara bhArata ke prati bar3A bhArI anyAya kiyaa| para unakA yaha kathana bahuta bhrama pUrNa hai| jo loga yaha kahate hai ki bhagavAna mahAvIra ne varNAzrama dharma ko tor3a diyA ve bar3I galatI para haiM / bhagavAn mahAvIra ne varNAzrama-dharma ke viruddha AvAja na uThAI thI pratyuta usa vi,. khalA ke prati uThAI thI jisane varNAzrama-dharma meM ghusa kara usako bar3A hI bhayaGkara banA rakkhA thaa| unhoMne brAhmaNoM kI usa svArthaparatA ke viruddha AvAja uThAI thI jisake kAraNa zUdra burI taraha se kucale jA rahe the| bhagavAna mahAvIra varNAzrama-dharma ke nAzaka na the pratyuta usake saMzodhaka the| matalaba yaha ki usa samaya meM jaisA varNAzrama-dharma praca. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra lita ho rahA thA, usako saMzodhana karanA Avazyaka thA, bhagavAnbuddha aura mahAvIra ne aisA kiyA bhii| unhoMne varNAzrama-dharma kI usa saba asabhyatA ko naSTa kara diyA jo manuSyajAti ke patana kA kAraNa thI / jAtaka kathAoM se patA calatA hai ki usa samaya saba varNoM aura jAtiyoM ke manuSya paraspara eka dUsare kA dhaMdhA karane laga gaye the, brAhmaNa loga vyApAra bhI karate the / ve kapar3A bunate hue, bar3haI kA kAma karate hue aura khetI karate hue bhI pAye jAte the / kSatriya loga bhI vyApAra karate the| lekina ina kAmoM se inakI jAtiyoM tathA varSoM meM koI gar3abar3a paidA na hotI thii| tAtparya yaha hai ki bhagavAn mahAvIra ke pUrva bhArata kI sAmAjika aura naitika dazA kA bhayaGkara patana ho gayA thA / dhArmika-sthiti kA usase bhI kitanA adhika gaharA patana ho gayA thA, yaha Age cala kara mAlUma hogA / dhArmika-sthiti bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhArata kI dhArmika avasthA bahuta hI bhayaGkara thii| pazuyajJa aura balidAna usa samaya apanI sImA para pahu~ca gayA thaa| prati dina hajAroM niraparAdha pazu talavAra ke ghATa utAra diye jAte the| dIna, mUka, aura niraparAdha pazuoM ke khUna se yajJa kI vedI lAla kara brAhmaNa loga apane nIca svArtha kI pUrti karate the / jo manuSya apane yajJa meM jitanI hI adhika hiMsA karatA thA, vaha utanA hI puNyavAn samajhA jAtA thaa| jo brAhmaNa pahale kisI samaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 42 meM dayA ke avatAra hote the, ve hI isa samaya meM pAzavikatA kI pracaNDa mUrti kI taraha churA lekara mUka pazuoM kA vadha karane ke lie taiyAra rahate the| vidhAna banAnA to ina logoM ke hAtha meM thA hI jisa kArya meM ye apanI svArtha lipsA ko caritArtha hotI dekhate the, usI ko vidhAna rUpa banA DAlate the| mAlUma hotA hai ki "vaidi kI hiMsA hiMsA na bhavati" Adi vidhAna usI samaya meM unhoMne apanI duSTa-vRti ko caritArtha karane ke nimitta banA liye the|" ____ sAre samAja ke andara karma-kANDa kA sArva-bhaumika rAjya ho gayA thaa| samAja vAhyADamvara meM sarvatobhAva pha~sa cukA thaa| usakI AtmA ghora andhakAra meM par3I huI prakAza ko pAne ke lie cillA rahI thii| kintu koI isa cillAhaTa ko sunane vAlA na thaa| isa yajJa-prathA kA prabhAva samAja meM bahuta bhayaGkara rUpa se bar3ha rahA thaa| yajJoM meM bhayaGkara pazuvadha ko dekhate dekhate logoM ke hRdaya bahuta krUra aura nirdaya ho gaye the / unake hRdaya meM se dayA aura komalatA kI bhAvanAe~ naSTa ho cukI thiiN| ve Atmika jIvana ke gaurava ko bhUla gaye the| adhyAtmikatA ko chor3a kara samAja bhautikatA kA upAsaka ho gayA thaa| kevala yajJa karanA aura karAnA hI usa kAla meM mukti kA mArga samajhA jAne lagA thA / vAstavikatA se loga bahuta dUra jA par3e the| unameM yaha vizvAsa dRr3hatA se phaila gayA thA ki yajJa kI agni meM pazuoM ke mAMsa ke sAtha sAtha hamAre duSkarma bhI bhasma ho jAte haiN| aisI apramANika sthiti ke bIca vAstavikatA kA gaurava samAja meM kaise raha sakatA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 bhagavAn mahAvIra isake sivAya yajJa karane meM bahuta sA dhana bhI kharca hotA thA, jisa yajJa meM brAhmaNoM ko dakSiNAe~ na dI jAtI thIM vaha yajJa apUrNa samajhA jAtA thA, bar3I bar3I dakSiNAe~ brAhmaNoM ko dI jAtI thIM / kucha yajJa to aise hote the jinameM sAla sAla bhara laga jAtA thA aura hajAroM brAhmaNoM kI jarUrata par3atI thI, ataeva jo loga sampatizIla hote the, ve to yajJAdi karmoM ke dvArA apane pApoM ko naSTa karate the, para nirdhana logoM ke lie yaha mArga sugama na thaa| unheM kisI bhI prakAra brAhmaNa loga mukti kA paravAnA na dete the / isalie sAdhAraNa sthiti ke logoM ne AtmA kI unnati ke lie dUsare upAya DhU~DhanA prArambha kiye| ina upAyoM meM se eka upAya "haThayoga" bhI thA, usa samaya logoM ko yaha vizvAsa ho gayA thA ki kaThina se kaThina tapasyA karane para Rddhi siddhi prApta ho sakatI hai| Atmika unnati prApta karane aura prakRti para vijaya pAne ke nimitta loga aneka prakAra kI tapasyAoM ke dvArA apanI kAyA ko kaSTa dete the, paJcAgni tapanA, eka paira se khar3e hokara eka hAtha uThA kara tapasyA karanA, mahInoM taka kaThina se kaThina upavAsa karanA, Adi isI prakAra kI kaI anya tapasyAe~ bhI indriyoM para vijaya prApta karane ke lie Avazyaka samajhI jAtI thiiN| ina tapasyAoM ke karate karate logoM kA abhyAsa itanA bar3ha gayA thA ki unheM kaThina se kaThina yantraNA bhugatane meM bhI adhika kaSTa na hotA thaa| janatA ke andara yaha vizvAsa joroM ke sAtha phaila gayA thA ki yadi yaha tapasyA pUrNa rUpeNa ho jAya to AdamI vizva kA samrAT ho sakatA hai / yaha bhrama itanI satyatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 44 ke sAtha samAja meM phailA huA thA ki svayaM buddhadeva bhI chaH sAla taka usake cakkara meM par3e rahe para anta meM isakI nissAratA mAlUma hote hI unhoMne ise chor3a diyaa| samAja meM yajJavAdiyoM aura haThayogavAdiyoM ke atirikta kucha aMza aisA bhI thA, jise ina donoM hI mAgoM se zAnti na milatI thI / ve loga saccI dhArmika unnati ke upAsaka the| yA unako samAja kA yaha kRtrima jIvana bahuta kaSTa detA thaa| ye loga samAja se aura ghara-bAra se muMha mor3a kara satya kI khoja ke liye jaMgaloM meM bhaTakate phirate the|bhgvaan mahAvIra ke pahale aura unake samaya meM aise bahuta se parivrAjaka, sanyAsI aura sAdhu eka sthAna se dUsare sthAna para vicaraNa karate the| samAja kI pracalita saMsthAoM se unakA koI sambandha na thaa| balki ve loga tatkAlIna pracalita dharma aura praNAlI kA DaMke kI coTa virodha karate the| sava-sAdhAraNa ke hRdayoM meM ve pracalita dharma ke prati avizvAsa kA bIja Aropita karate jAte the| ina sanyAsiyoM ne samAja ke andara bahuta sA uttama vicAroM kA kSetra taiyAra kara diyA thaa| isake atirikta bhagavAna mahAvIra ke pUrva upaniSadoM kA bhI prAdurbhAva ho cukA thaa| ina upaniSadoM meM karma ke Upara jJAna kI pradhAnatA dikhalAI gaI thI, unameM jJAna ke dvArA ajJAna kA nAza aura moha se nivRti batalAI gaI thii| ina upaniSadoM meM punarjanma kA anumAna, jIva ke sukha dukha kA kAraNa paramAtmA kI sattA, AtmA aura paramAtmA meM sambandha Adi kaI gambhIra praznoM para vicAra kiyA hai| dhIre dhIre ina upaniSadoM kA anuShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 bhagavAn mahAvIra zIlana karane vAloM kI saMkhyA bar3hane lagI, inake adhyayana se logoM ne aura kaI tattvajJAna nikAle / kisI ne ina upaniSadoM se advaitavAda kA aviSkAra kiyA kisI ne viziSTAdvaita kA aura kisI ne dvaitavAda kA / lekina yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki aise logoM kI saMkhyA usa samaya samAja meM bahuta hI kama thI aura samAja meM inakI pradhAnatA bhI na thii| matalaba yaha hai ki mahAvIra ke pUrva bhArata meM kaI mata matAntara pracalita ho gaye para pradhAnatayA uparokta tIna pradhAna vicAra pravAha bhagavAn mahAvIra ke pUrva samAja meM pracalita ho rahe the| inake atirikta Tone, TuTake bhUta, cUDaila Adi bAtoM ke bhI choTe choTe mata matAntara jArI the, para logoM kA hRdaya jisa prazna kA uttara cAhatA thA, jisa zaMkA kA vaha samAdhAna cAhatA thA, jisa dukha kI nivRti kA vaha mArga cAhatA thA yaha uparokta kisI bhI mata se na milatA thaa| ___ loga isa prazna kA uttara jAnane ke lie icchuka the ki saMsAra meM pracalita isa dukha kA aura azAnti kA pradhAna kAraNa kyA hai| ___yAjJika kahate the ki devatAoM kA kopa hI saMsAra kI azAnti kA pradhAna kAraNa hai| isa azAnti ko miTAne ke lie unhoMne devatAoM ko prasanna karanA Avazyaka batalAyA aura isake lie pazu-yajJa kI yojanA kii| haThayogavAdiyoM ne isa dukha kA mukhya kAraNa tapasyA kA abhAva btlaayaa| unhoMne kahA ki tapasyA ke dvArA manuSya apane zarIra aura indriyoM para adhikAra kara sakatA hai aura ina para adhikAra hote hI azAnti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra aura dukha se chuTakArA mila jAtA hai / jJAna mArga kA anusaraNa karane vAlo ne kahA ki-azAnti kA mUla kAraNa ajJAna hai / jJAna ke dvAra ajJAna kA nAza kara dene se manuSya saccI zAnti prApta kara sakatA hai| para ina saba samAdhAnoM se janatA ke mana ko tRpti na hotI thii| jisa bhayaGkara uhApoha ke andara samAja par3a rahA thA, usakA nirAkaraNa karane meM ye zuSka uttara bilkula asamartha the| samAja ko usa samaya sahAnubhUti, prema aura dayA kI saba se adhika AvazyakatA thii| kRtaghnatA moha aura atyAcAra kI bhayaGkara agni usako betaraha dagdha kara rahI thii| aisI bhayaGkara parasthiti meM vaha aise mahAtmAoM kI pratIkSA kara rahA thA jo sAre samAja ke andara zAnti prema aura sahAnubhUti kA sundara jharanA bahA de / ThIka aise bhayaGkara samaya meM deza ke saubhAgya se bhagavAna mahAbIra aura bhagavAna buddha deva yahA~ para avatIrNa hue / paristhiti ke pUrNa adhyayana ke pazcAt unhoMne bhAratavarSa ko aura sAre saMsAra ko divya saMdezA diyA / unhoMne batalAyA ki yajJoM se aura mantroM se kabhI zAnti nahIM mila sakatI, isI prakAra haTha yoga Adi (kutapasyAe~) bhI vyartha haiN| unhoMne batalAyA ki yajJa, karma kANDa aura kutapasyAoM kI apekSA zuddha antaHkaraNa kA honA bahuta Avazyaka hai| unhoMne sAdhAraNa janatA ko ahiMsA satya, AcAra, brahmacarya aura parigraha parimANa Adi pA~ca bratoM kA upadeza diyaa| unakI nigAha meM brAhmaNa aura zUdra ucca aura nIca, amIra aura garIba saba barAvara the, unakA nirvANa mArga saba ke lie khulA thaa| .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ___ matalaba yaha ki aisI bhayaGkara paristhiti ke andara avatIrNa hokara isa donoM mahAtmAoM ne tatkAlIna tar3apate hue samAja ke andara nava jIvana kA saMcAra kiyA / azAnti kI trAhi trAhi ko miTA kara unhoMne samAja meM zAnti kI dhArA bahA dI / inake divya upadeza se akarmaNya aura AlasI karmayogI ho gaye / atyAcArI pUrNa dayAlu ho gaye / aura sArA vizRMkhalA yukta samAja suzrRMkhalA baddha ho gayA / ina mahAtmAoM ne aihika aura aura pAralaukika donoM dRSTiyoM se vizva kA kalyANa kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 dUsarA adhyAya bauddha dharma kA udaya 'sa samaya mahAvIra sanyAsAvasthA ko grahaNa karake saMsAra 90 ko vizvaprema kA sandeza de rahe the| jisa samaya sAre bhAratIya samAja ke andara jaina dharma rUpI krAnti prasArita ho rahI thI / ThIka usI samaya isI bhArata bhUmipara eka aura mahAn puruSa avatIrNa ho rahe the| mAlUma hotA hai ki usa samaya samAja kI itanI adhika durAvasthA ho rahI thI ki bhagavatI prakRti ko kevala eka hI divyAtmA utpanna karake santoSa nahIM huaa| samAja kI usa jaTila avasthA ko sulajhAne ke liye use eka aura mahApuruSa ko utpanna karane kI AvazyakatA pratIta huI aura isIlie zAyada usane bhagavAn mahAvIra ke pazcAta hI bhagavAna buddha ko utpanna kiyaa| magadhadeza ke jisa zAkya prajAtantra kA varNana hama pahale kara Aye haiN| usa samaya usake sabhApati rAjA zuddhodhana the| inakI rAjadhAnI kapila vastu meM thii| bhagavAn buddhadeva kA janma inhIM zuddhodhana kI rAnI mahAmAyA ke garbha se huA thaa| bacapana se hI inakA mana sAMsArika vastuoM kI ora AkRSTa na hotA thaa| rAjA suddhodhana ne inako saMsAra meM Asakta karane ke lie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 bhagavAn mahAvIra kaI upAya kiye, pramoda bhavana banAye / sundarI yazodharA se vivAha kiyA / para kumAra siddhArtha kA hRdaya kisI bhI vastu para adhika samaya ke lie Asakta na huaa| samAja kA karuNa kandana sanake hRdaya para dAruNa coTa pahu~cA rahA thaa| manuSya jAti ke duHkha se unakA hRdaya dinarAta royA karatA thaa| vairAgya kI agni unake hRdaya meM dina para dina adhikAdhika prajvalita hotI jA rahI thI / anta meM eka dina avasara pAkara rAta ke samaya apane pitA, mAtA (gautamI) patnI, putra Adi saba parijanoM ko sotA huA chor3a kara buddhadeva ghara se nikala pdd'e| ve sanyAsI hue / unhoMne bahuta zIghra samAja ke atyAcAroM ke viruddha jora kI AvAz2a uThAI / mahAvIra kI AvAja ne samAja ko pahale hI sajaga kara diyA thaa| buddha kI AvAz2a ne usakA rahA sahA bhrama bhI miTA diyA, phira kyA thA ? sAre samAja ke andara eka nava jIvana kA saMcAra ho aayaa| moha kA paradA phaTa gayA, manuSyatva kA vikAsa huaa| jo loga mahAvIra ke jhaNDe ke nIce jAne se hicakate the| ve bhI khuzI ke sAtha buddha ke jhaNDe ke nIce ekatra hone lge| isakA kAraNa yaha thA ki jaina-dharma eka to bilkula navIna nathA, vaha pahale hI se calA A rahA thA, aura manuSya prakRti kucha aisI hai ki vaha navInatA ko jitanA adhika pasanda karatI hai| utanI prAcInatA ko nhiiN| dUsarA kAraNa yaha thA ki bhagavAna mahAvIra ne zrAvaka ke niyama kucha aise kaThina rakha diye the, ki sarva sAdhAraNa sugamatA ke sAtha unakA pAlana nahIM kara sakate the| idhara buddha-dharma pUrNa udAratA ke sAtha sarva sAdhAraNa ko apane jhaNDe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ke nIce Ane kA nimantraNa de rahA thaa| usake niyama itane sarala the, ki, sarva sAdhAraNa sugamatA ke sAtha unakA pAlana kara sakate the| isake atirikta aura bhI kucha aise kAraNa the ki jinake kAraNa kucha samaya ke liye buddha-dharma ko phailane kA khUba hI avasara milA / yadyapi usa samaya bauddha-dharma jainadharma kI apekSA bahuta adhika phaila gayA, tathApi usako nIva meM kucha aisI kamajorI raha gaI thI ki, jisake kAraNa vaha bhArata meM sthAyI rUpa se na cala skaa| aura jaina-dharma kI nIva itanI dRr3ha rakkhI gaI thI ki, usa samaya bahuta adhika na phailane para bhI vaha Aja taka bhAratavarSa meM pracalita hai| dUsare zabdoM meM hama yoM kaha sakate haiM ki bauddha-dharma samAja meM usa Akasmika tUphAna kI taraha thA jo eka dama prasphoTika hokara bahuta zIghra banda ho jAtA hai, para jaina-dharma usa zAnta nadI kI taraha thA jo dhIre dhIre bahatI hai aura bahuta samaya taka sthAyI rahatI hai| matalaba yaha ki bauddha-dharma ne udaya hokara tatkAlIna samAja para eka abhUta pUrva prabhAva ddaalaa| kevala sAdhAraNa janatA ne hI nahIM pratyuta bar3e bar3e sambhrAnta vyaktiyoM ne, raIsoM ne, jAgIradAroM ne aura yahA~ taka ki bar3e bar3e rAjAoM ne bhI bauddha dharma ko svIkAra kiyaa| aura yaha svIkAra karanA hI par3egA ki jaina-dharma kI apekSA bauddha-dharma ne tatkAlIna samAja para bahuta adhika prabhAva DAlA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM tIsarA adhyAya AjIvika sampradAya IsA ke pUrva chaThavIM zatAbdI meM arthAt bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhAratavarSa ke antargata aura bhI kaI choTe bar3e sampradAya pracalita the / itihAsa ke antargata ina matoM meM tIna matoM kA adhika ullekha pAyA jAtA hai| bauddha, jaina aura AjIvika / bauddha-dharma ke pravartaka mahAtmA buddha kA paricaya hama pAThakoM ko pahale de cuke haiN| isa sthAna para AjIvika sampradAya se hama unakA thor3A paricaya karavA denA cAhate haiN| jina logoM ne purANoM meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA paThana kiyA hai| ve mazkarI putra gauzAla ke nAma se aparicita na hoNge| yahI gauzAla AjIvika sampradAya ke mukhya pravartaka / jaina purANoM meM AjIvika sampradAya ke pravartaka "gauzAla ko "mazkarIputra" arthAt vidUSaka kaha kara unakI khUba _____ka ur3AI hai| inakI jIvanI kA kucha vistRta vivecana hama paurANika khaNDa meM kareMge / yahA~ para sila silA jamAne ke nimitta kucha sakSipta vivecana kreNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 52 apane caraNa kamaloM se pRthvI ko pavitra karate hue eka bAra "bhagavAna mahAbIra" rAjagRhI nagarI meM pahu~ce / isa sthAna para unheM "gauzAlA" nAmaka eka vyakti ziSya hone kI icchA se milA / mahAbIra usa samaya kisI ko bhI ziSya ko taraha grahaNa na karate the / kyoMki usa samaya taka unako kaivalya kI prApti nahIM huI thI bhagavAn mahAbIra yaha jAnate the ki jaba taka manuSya apane ApakA pUrNa kalyANa nahIM kara letA taba taka vaha apanI sAmarthya se dUsare kA dAridratha haraNa karane meM asamartha hotA hai| aura isI kAraNa jaba gauzAlA ne unase ziSya banA lene kI yAcanA kI to unhoMne mauna grahaNa kara liyA, to bhI gauzAlA ne prabhu kA sAtha na chor3A, usane mahAbIra meM guru buddhi kI sthApanA kara bhikSA ke dvArA apanA gujara karanA prAraMbha kiyaa| satya ko prApta karane kI usameM kucha abhilASA thI, Atmazakti kA vikAsa karane ke nimitta yogya puruSArtha karane ko vaha prastuta thA, para durbhAgya se usa samaya bhagavAna mahAbIra upadeza ke kArya se bilakula vimukha the| usa samaya Atmacintana aura karmanirjarA ke sivAya unakA dUsarA kArya na thA, aise avasara meM gauzAlA ne mahAbIra ke sambandha meM apanI manokalpanA se jo bodha grahaNa kiyA vaha vilkula eka to aura aniSTa kara sAbita huA, vaha kaI bAra bhagavAna ko kisI bhAvI ghaTanA ke viSaya meM pUchatA, mahAbIra avadhijJAna ke balase vahI uttara dete jo bhaviSya meM hone vAlA hotA thaa| unakA kathana bilkula "bAvana tolA, pAva ratto," utarate dekha kara gauzAlA ne yaha siddhAnta- nizcaya kara liyA ki bhaviSya meM jo kucha hone vAlA hai, vahI hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra manuSya ke prayatna se usameM kabhI koI pheraphAra nahIM ho sktaa| gauzAlA kA yahI siddhAnta itihAsa meM "niyativAda" ke nAma se prasiddha hai| yaha siddhAnta usake mastiSka meM itanI dRr3hatA ke sAtha Thasa gayA thA ki usake jIvana meM phira parivartanana ho sakA / aura isI siddhAnta ke kAraNa Age jAkara vaha jaina dharma se bhI vimukha hokara apane siddhAntoM kA svataMtratA se pracAra karane lgaa| ___isI mata ke kAraNa hamAre jaina graMthakAroM ne gauzAlA ko atyanta mUrkha, buddhihIna, aura vidUSaka ke rUpameM batalAne kA prayatna kiyA hai / hamAre khayAla se jisa samaya meM yaha purANa likhe gaye haiM usa samaya ke logoM ko pravRti kucha aisI bigar3a gaI thI ki, ve apane dharma ke sivAya dUsare dharma ke saMsthApakoM kI bhara peTa nindA karane meM hI apanA gaurava samajhate the, unakI dRSTi itanI saMkucita ho gaI thI ki ve apane mahApuruSa ke atirikta kisI dUsare ko ucca mAnane ko taiyAra hI na the aura isI saMkucita dRSTi ke pariNAma svarUpa hamAre granthoM meM prAyaH sabhI anya mata saMsthApakoM kI nindA dekhate haiM, kevala jainazAstrakAra hI nahIM prAyaH usa samaya ke sabhI zAstrakAra isa saMkucita dRSTi se nahIM bace the| tamAma dharmoM ke zAstrakAroM kI manovRttiyAM kucha aisI hI saMkucita ho rahI thiiN| ___hamAre khayAla se jaina zAstroM meM "gauzAlA" ko jitanA mUrkha kama akla aura unmatta citrita kiyA gayA hai, vAstava meM vaha utanA nahIM thA, zrI mada hemacandrAcArya ne gauzAlA kI jina jina bhI ceSTAoM kA varNana kiyA hai, usako par3hakara to pratyeka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra pAThaka yahI anumAna bAMdhegA ki, vaha kisI pAgala khAne se chUTa kara AyA hogaa| parantu pratyeka buddhimAna manuSya kI sAmAnya buddhi bhI yaha bAta svIkAra na karegI ki, jisa gauzAlA ke anuyAyiyoM kI saMkhyA svayaM hamAre zAstrakAra mahAbora ke anuyAyiyoM kI saMkhyA se bhI adhika batalA rahe haiN| jisa gauzAlA kI saGgaThanazakti kI prazaMsA kaI granthoM meM kI gaI hai usa gauzAlA ko itanA buddhihIna aura vidUSaka koI buddhimAna svIkAra nahIM kara sktaa| jaina sAhitya ke hI samakAlIna bauddha sAhitya meM bhI kaI sthAnoM para "gauzAlA" kA nAma AyA hai| yA usa sAhitya meM gauzAlA ko itanA mUrkha aura naSTa jJAna nahIM batalAyA hai| usake dvArA pracalita kiyA huA AjIvika sampradAya Aja duniyAM ke parde se uTha gayA hai| aura usake dharma zAstra aura siddhAnta bhI prAyaH guma ho gaye haiN| isaliye Aja usake viSaya meM koI adhika nahIM kaha sakatA, para yaha nizcaya hai ki buddha aura mahAvIra ke kAla meM aura usake pazcAta azoka ke kAla meM yaha mana eka balavAna aura prabhAvazAlI mata samajhA jAtA thA, prophesara karna kA kathana hai ki khuda samrATa azoka ne AjIvika mata ke sambandha meM zilA lekha khudavAye the / ... buddha aura mahAvIra kI taraha AjIvika mata kA mukhya siddhAnta bhI AhiMsA hI hai, isa viSaya meM manoraMjana ghoSa nAmaka eka vidvAn likhate haiM kiH The history of the. Ajivkas reveals the curious fact that sacredness of animal life was not the pecaliar tenet of Buddhism alone but the religion of Sakyamuni sbared it with the Ajivkas and the Nigrantas. They Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 bhagavAn mahAvAra bad some tenets in common but differed in detalls ...............They were naked monks practising severe penances. We find the Ajlukas an influential sect in existence even in the life time of Buddha. Mokkalk Gosala was the teacher of the Ajivkas with whom Gautam Buddha had a religious controversy. arthAt "AjIvikoM ke itihAsa meM hameM eka jAnane yogya tattva yaha milatA hai ki jIva dayA yaha kevala bauddhoM kA hI siddhAnta na thA pratyuta AjIvikoM aura nirganthoM kA bhI yahI siddhAnta thA / inake adhikAMza niyama prAyaH sabhI samAna hai| kevala vRttAnta aura AkhyAyana mAtra meM antara hai-AjIvika zarIra se nagna rahate the, aura bahuta kaThina tapasyA karate the, buddha ke samaya meM bhI AjIvikoM kA sampradAya eka prabhAva yukta-sampradAya ginA jAtA thA, makhalIputra gauzAlA unakA netA thA, eka bAra usake sAtha dhArmika zAstrArtha karane ke nimitta gautama buddha ko bhI utaranA par3A thaa|" ___Ancient Civilization nAmaka grantha meM eka sthAna para usakA vidvAn lekhaka likhatA hai ki: Among the other seets of ascetics which flourished side hy side with the Buddhist and Nigranthas (Jains) in the sixth century B. C. the Ajivkas founded by Gosala were the best known in their day. Asoka named them in their inseriptions a long with Brahmins and Nigranthas. Gosala was there for a rival of Buddba aad Mababir. but this seed has now ceased to exist. arthAt IsvI san ke chaHsau varSa pUrva bauddhoM aura jainiyoM ke sAtha sAtha tyAga dharma vAle jo dUsare mata pracalita hue the, una Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra meM gauzAlA ke dvArA sthApita kiyA huA AjIvika sampradAya saba se adhika loka paricita thA, samrATa azoka ne apane zilAlekhoM meM brAhmaNoM aura jainiyoM ke sAtha isa sampradAya kA bhI vivecana kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki, gauzAlA buddha aura mahAvIra kA prati spardhI thA lekina aba usakA calAyA huA dharma lopa ho gayA hai| hAla ke navIna anveSaNoM se itanA spaSTa mAlUma hotA hai ki gauzAlA eka samartha mata pravartaka thA, kisI kAraNavaza mahAvIra ke sAtha usakA mata bheda ho gayA thA, aura usa mata bheda ke kAraNa bhaviSya meM jAkara vaha unakA virodhI ho gayA thaa| isa virodha kI chApa usa samaya jaina dharmAnuyAyiyoM ke hRdaya para baiTha gaI hogI, aura bhaviSya meM vaha ghaTane ke badale prati dina bar3hatI gaI hogI, evaM jisa samaya jaina siddhAnta aura kathAeM lekha baddha huI, usa samaya jainI loga usako isa rUpa meM mAnane laga gaye hoMge aura isI kAraNa una ke granthoM meM bhI unakI mAnyatA ke anusAra usakA vaisA hI vikRta rUpa lekhoM meM citrita kara diyA hogA / kyoMki hama dekhate haiM ki bauddha granthoM meM usakA rUpa itanA vikRta nahIM dikhAI par3atA hai| isase mAlUma hotA hai ki gozAlA vAstava meM vaisA nahIM thA jaisA jaina lekhakoM ne use citrita kiyA hai, sambhava hai hamAro dRSTi se usakA tatvajJAna kucha bhrama pUrNa ho para yaha avazya svIkAra karanA hI par3egA ki vaha eka tatvajJAnI thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya La usa samaya ke dUsare sampradAya bauddha aura AjIvika sampradAya kA varNana to hama kara cuke, aba yahAM para una zeSa choTe choTe matoM kA vivecana karanA cAhate haiM jo bhagavAna mahAcIra ke samaya meM isa deza ke aMtargata pracalita the| jaina zAstroM ina matoM kA virodha kiyA gayA hai / meM sUtra kRtAMga 2,155 ra 21 meM do jar3avAdI matoMkA ullekha kiyA gayA hai| pahale sUtra meM AtmA ko eka aura abhinna banAne vAle eka mata kA varNana hai / aura dUsare sUtra meM "paMcabhUta" ko hI nitya aura sRSTi kA mUla tatva mAnane vAle eka dUsare mata kA varNana hai| sUtra kRtAMga se jAhira hotA hai ki ye donoM ho mata jIvita prANI ko hiMsA meM pApa nahIM samajhate the / bauddhoM ke "sAma' phala sUtra" meM " pUraNakassapa " aura " ajitakeza kambali" ke matoM kA ullekha kiyA gayA hai| ina donoM matoM ke tatvoM meM aura sUtra kRtAMga meM varNana kiye hue upa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 bhagavAn mahAvIra *ema. rokta donoM matoM meM bahuta samAnatApAI jAtI hai| "pUraNa kassapa" puNya aura pApa ko koI vastu nahIM mAnatA thA aura "ajita keza kambali" kA yaha siddhAnta thA ki loka ke aMtargata anubhavAtIta jo kAlpanika mata pracalita hai, unako koI tAtvika AdhAra nahIM hai / isake atirikta vaha yaha mAnatA thA ki manuSya cAra tatvoM kA banA huA hai, jaba vaha mara jAtA hai, taba pRthvI, pRthvI meM, jala jala meM, agni agni meM, aura jJAnendriyAM havA meM mila jAtI haiM / zava ko uThAne vAle cAra puruSa murde ko uThA kara smazAna meM le jAte haiM aura vahAM usakA kalpAnta kara DAlate haiN| kapota raMga kI haDDiyAM zeSa raha jAtI haiM aura bAkI saba padArtha jala kara bhasma ho jAte haiN| isI bAta ko sUtra kRtAMga meM kucha hera phera ke sAtha isa prakAra likhI hai| "dUsare loga murde ko jalAne ke nimitta bAhara le jAte haiM / jaba agni usako jalA DAlatI hai / taba kevala kapota raGga kI hI haDDiyAM zeSa raha jAtI haiM aura cAroM uThAnevAle haDDiyoM ko lekara grAma kI ora mur3a jAte haiN|" ina matoM ke atirikta eka "ajJeyavAda" nAmaka mata bhI pracalita thA, isakA pravartaka "sajjayavelaTThiputta" thaa| "sAmajaphala sutta" nAmaka bauddha grantha meM usakA vivecana isa prakAra kiyA gayA hai / mahArAja ! yadi-tuma mujhase yaha prazna karoge ki jIva kI koI bhAvI avasthA hai ? to maiM yahI uttara dUMgA ki, jaba meM usa avasthA kA anubhava kara sakU~gA tabhI usake viSaya meM kucha kaha skuuNgaa| yadi tuma mujhase pUchoge ki "kyA vaha avasthA isa prakAra kI hai to maiM yahI kahU~gA ki "yaha merA viSaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nahIM hai" yadi tuma pUchoge ki "kyA vaha avasthA usa prakAra kI hai ! to bhI yahI kahU~gA ki "yaha merA viSaya nhiiN"| kyA vaha ina donoM se bhinna hai ? taba bhI yahI kahU~gA ki yaha merA viSaya nahIM / isI prakAra mRtyu ke pazcAt tathAgata kI sthiti rahatI hai, yA nahIM ? rahatI hai ? yaha bhI nahIM ! nahIM rahatI hai ? yaha bhI nahIM ! isa prakAra ke tamAma praznoM kA vaha yahI uttara detA hai, isase jAna par3atA hai ki, ajJeyavAdI kisI bhI vastu ke astitva aura nAstitva ke sambandha meM saba prakAra kI nirUpaNa paddhatiyoM kI jAMca karate the / isa jAMca para se bhI jo vastu unheM anubhavAtIta mAlUma hotI hai to ve usake viSaya meM kahe gaye saba matoM ke kathana ko asvIkRta karate the| jarmanI ke prasiddha vidvAn DA. harmana jekobI kA mata hai ki saJjaya ke isI "ajJeyavAda" ke viruddha mahAvIra ne apane prasiddha "saptamaGgonyAya" ko sRSTi kI thii| ajJeyavAda batalAtA hai ki, jo vastu hamAre anubhava se atIta hai, usake viSaya meM usake astitva ( yaha hai ) nAstitva ( yaha nahIM hai) yugapat astitva (hai aura nahIM hai ) aura yugapat nAstitva ( nahIM hai aura hai) kA vidhAna aura niSedha nahIM kiyA jA sakatA / usI prakAra-para usase bilkula viparIta dizA meM daur3atA huzrA "syAdvAda darzana" yaha pratipAdita karatA hai ki, eka dRSTi se ( apekSA se ) koI puruSa vastu ke astitva kA vidhAna ( syAdasti) kara sakatA hai aura dUsarI dRSTi se vaha usakA niSedha bhI kara sakatA hai, aura usI prakAra bhinna bhinna kAla meM vaha vastu ke astitva tathA nAstitva kA vidhAna bhI ( syaadsti| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nAsti) kara sakatA hai, para eka hI kAla aura eka hI dRSTi se koI manuSya vastu ke astitva aura nAstitva ke vidhAna karane kI icchA rakhatA ho to use "syAda-avaktavyaH" kahanA par3egA, saJjaya ke. "ajJeyavAda" aura jainiyoM ke syAdvAda meM saba se bar3A aura mahatva kA antara yahI hai ki jahA~ saJjaya kisI bhI vastu kA nirNaya karane meM sandehAzrita rahatA hai, vahA~ syAdvAda bilkula nizcayAtmaka DhaGga se vastutatva kA pratipAdana karatA hai| jekobI mahAzaya kA kathana hai ki, aisA jAna par3atA hai usa samaya meM ajJeyavAdiyoM ke sUkSma vivecana ne bahusaMkhyaka AdamiyoM ko bhrama meM DAla rakkhA thA, isa bhramajAla se una saboM ko mukta karane ke nimitta hI jaina-dharma meM syAdvAda ke kSema-mArga kI yojanA kI gaI thii| isa adbhuta tatva jJAna ke sAmane Akara sajayavAdI khuda apane hI prati pakSo ho jAte the| isa darzana ke pratApa hI ke ajJayavAdiyoM ke mata kA pUrNa khaNDana karane kI sAmarthya logoM meM aagii| nahIM kahA jA sakatA ki, isa zAstra ke pratApa se kitane ho ajJAnavAdiyoM ne jaina-dharma kI zaraNa lI hogii| __. jekobI mahAzaya ke isa anumAna meM satya kA kitanA aMza hai. isake viSaya meM kucha bhI nizcaya nahIM kahA jA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya kyA jaina aura buddha dharma brAhmaNa dharma ke viruddha krAnti rUpa udaya hue theHkI . ga. hama pahile ina donoM dharmoM ko krAnti saMjJA se sambodhita ..karate Aye haiN| sambhava hai ki kucha logoM ko isameM kucha etarAja ho| kyoMki krAnti zabda kA sAdhAraNa artha Aja kala rAjanaitika balave se liyA jAtA hai| isameM kucha loga sahaja hI kaha sakate haiM ki jaina aura bauddha dharma koI rAjanaitika balave to the nahIM ki, jisake kAraNa unheM "krAnti" kahA jAya,isake uttara-svarUpa hama yahI kaha denA ucita samajhate haiM ki kevala rAjanaitika balave ko hI krAnti nahIM kahate / samAja kI vizRMkhalA aura durvyavasthA ko miTAne ke lie jo Andolana hote haiM, unhIMko krAnti kahate haiN| phira cAhe ve Andolana rAjanaitika rUpa se hoM cAhe sAmAjika rUpa se hoM cAhe dhArmika rUpa se / samaya kI AvazyakatA ko dekhakara tatkAlIna mahApuruSa kabhI rAjanaitika rUpa se usa krAnti kA udgama karate haiM kabhI sAmAjika rUpa se aura kabhI dhArmika rUpa se mahAtmA gAMdhI kI krAnti rAjanaitikatA aura dhArmikatA kA mizraNa hai| svAmI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayAnanda kI krAnti sAmAjika krAnti thI aura mahAvIra, buddha aura IsA kI dhArmika krAntiyAM thiiN| mahAvIra aura buddha ne tatkAlIna sAmAjika aura dhArmika avasthA ke prati Andolana uThAyA thaa| unhoMne yajJAdika karmakANDa ke khilApha, haThayogAdi kutapasyAoM ke viruddha aura zUdroM ke prati julmoM ke viruddha apanI AvAz2a uThA kara samAja meM tahalakA macA diyA thaa| ataeva jaina aura buddha dharma ko tatkAlIna dharbha ke viruddha krAnti kaheM to anupayukta na hogaa| jaina aura bauddha dharma cAstava meM tatkAlIna vaidika dharma ke viruddha utpanna huI prabala krAntiyAM thiiN| jinake netA bhagavAna mahAvIra aura buddha the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThavAM adhyAya jaina aura bauddha-dharma meM saMgharSa gidyapi "bhagavAna mahAvIra" aura "bhagavAna buddha" donoM ne eka sAtha hI isa karma bhUmi para avatIrNa hokara eka sAtha hI kArya kiyA thaa| evaM jaina aura bauddha-dharma kA prakAza bhI eka hI sAtha samAja meM phailA huA thaa| aura eka hI uddezya ko lekara donoM dhammoM kA vikAza huA thA tathApi Age jAkara daiva durviyoga se ina donoM dharmoM meM pArasparika vaimanasya phaila gayA thaa| eka hI uddezya se utpanna hue donoM baMdhu paraspara meM hI lar3ane lage jisakA pariNAma yaha huA ki, samAja meM ina donoM dharmoM ke prati phira se hInatA ke bhAva dRSTi gocara hone lage aura mRtaprAyaH vaidika dharmA punarjIvita hone lgaa| prakRti kA yaha niyama kevala jaina aura bauddha-dharma ke hI lie paidA nahIM huA thaa| sabhI ghamoM meM yaha sanAtana niyama calatA rahatA hai| jahA~ taka samAja jAgRtAvasthA meM rahatA hai vahA~ taka kabhI nae niyama kI vijaya nahIM ho sktii| para jyoMhI samAja kucha suptAvasthA meM hone lagatA hai tyoMhI yaha niyama jora zora se apanA kArya karane lagatA hai| isakA udAharaNa jagata kA prAcIna itihAsa hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 64 vaidika dharma ko hI lIjie pahale kitanI dRr3ha nIMva para isakI imArata khar3I kI gaI thI, isa dharma ke dvArA saMsAra ko kitanA divya sandeza milA thA, para Age jAkara jyoMhI samAja ke tatvoM meM antara Ane lgaa| tyoMhI isameM kitane phirake ho gaye aura ve Apasa meM kisa prakAra rakta bahAne lge| musalamAna dharma ko lIjie ziyA aura sunnI ke nAma para kyA usameM kama khUna kharAbA huA hai| IsAI dharma meM kyA romana kaithAlika aura proTesseNTa ke nAma para kama atyAcAra hue haiM, matalaba yaha ki prakRti kA yaha niyama saba sthAnoM para samAna rUpa se kAma karatA rahatA hai / aba eka hI dharma ke andara isa taraha phirale utpanna ho kara Apasa meM lar3ate haiN| taba jaina aura bauddha-dharma to alaga alaga dharma the inameM yadi saMgharSa paidA ho to kyA Azcarya / matalaba yaha ki Age jAkara jaina aura bauddha dharma meM khUba hI jora kA saMgharSa claa| jaina granthoM meM bauddhoM kI aura bauddha grantha meM jainiyoM kI dila khola kara nindA kI gii| usake kucha udAharaNa lIjie / : digambara sampradAya meM "darzanasAra" nAmaka eka grantha hai / isake lekhaka devAnanda nAma ke koI AcArya haiM / yaha grantha san 990 IsvI meM ujjaina ke andara likhA gayA hai / isa grantha meM lekhaka ne buddha dharma kI utpatti kA bar3A hI manoraMjaka yA yoM kahiye ki hAsyAspada ullekha kiyA hai / isa grantha meM likhA hai ki, "bhagavAna pArzvanAtha,' "aura bhagavAna mahAvIra" ke samaya ke darmiyAna pArzvanAtha svAmI ke ziSya pihitAzrama nAmaka muni kA "buddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com andara li karibuddha dharma Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 bhagavAn mahAvIra . kIrti" nAmaka ziSya palAza nagara ke pAsa sarayU nadI ke kinAre para tapa kara rahA thaa| "buddha kIrti" ne eka bAra AhAra lene kI icchA se Asa pAsa dRSTi DAlI, itaneH hI meM use nadI kinAre eka marA huA matsya najara aayaa| usako dekha kara usane kucha samaya taka vicAra kiyA aura anta meM yaha nizcaya kiyA ki, marI huI machalI ko khAne meM kucha bhI pApa nahIM, kyoMki isameM jova nahIM hai, aura jahAM jIva nahIM vahAM hiMsA nhiiN| aisA vicAra kara usane pArzvanAtha kA paMtha chor3a diyA aura "buddhadharma" nAma kA apanA eka nayA hI dharma zuru kiyaa| mahAvIrasvAmI ke tIrthakara hone se pUrva hI usane upadeza denA prArambha kara diyA thaa|" isa danta kathA kI AlocanA karanA hama vyartha samajhate haiN| kyoMki koI bhI niSpakSa pAta phira cAhe va jaina hI kyoM na hoM isa kathA para haMse binA na rhegaa| isake atirikta jainiyoM ke aura bhI kaI granthoM meM bauddhoM kI nindA meM pRSTa ke pRSTa raMge hue haiN| zreNikacaritra, akalaMkacaritra Adi granthoM ke likhane kA to zAyada mUla uddezya hI bauddhoM kI nindA karanA thA / isI prakAra bauddha granthoM meM bhI jaina-dharma kI bhara peTa nindA kI gaI hai / sthAna sthAna para "nigrantha" ko dharma-drohI ke nAma se sambodhina kiyA gayA hai "mAgomanikAya" nAmaka bauddhoM kA eka grantha hai, usameM likhA hai ki, jJAnIputra ( mahAvIra ) ne apane " abhaya kumAra" nAmaka eka ziSya ko buddhadeva ke pAsa zAstrArtha karane ke lie bhejA para vaha aisA parAsta huA ki vApasa apane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra guru ke pAsa gayA hI nahIM, usI samaya usane buddhadharma aGgikAra kara liyA / "mahApagA" nAmaka grantha meM likhA hai ki, likSika jAti ke jJAnIputra ke eka ziSya ne buddhase mulAkAta kI thI aura usane tatkAla hI apanA mata badala diyaa| isa prakAra aura bhI kaI granthoM meM jainiyoM kI khUba nindA kI gaI hai| Age jAkara ina nindA ke bhAvoM ne vidroha kA rUpa dhAraNa kara liyA aura yaha bhI kahA jAtA hai ki, bauddhadharma ke kucha rAjAoM ne jaina logoM kI katla taka karavA dii| para isa bAta meM satya kA kitanA aMza hai yaha nahIM kahA jA sktaa| CS Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya kyA mahAvIra jainadharma ke mUla saMsthApaka the ? abhI bahuta samaya nahIM huA hai, kevala bIsa paccIsa varSoM kI bAta hai jainetara vidvAnoMkA prAyaH yaha vizvAsa thA ki jainadharma bauddhadharma kI hI eka zAkhA hai. aura mahAvIra bhI buddha ke ekaziSya the| isa mata ke pracArakoM meM khAsakara lesana, bevara aura vilsana kA nAma liyA jA sakatA hai| yadyapi inalogoM kA yaha bhrama aba dUra ho gayA hai, aura DAkTara hArnala aura DAkTara harmana jekobI nAmaka do jarmana vidvAnoM ke prayatna se aba saba loga jainadharma ko eka svatantra dharma svIkAra karane lagagaye haiM, tathApi pAThakoM ke manoraMjanArtha isa sthAna para una loMgoM ke mata kA ullekha karadenA Avazyaka haiM, jisake kAraNa ve jainadharma ko bauddhadharma kI eka zAkhA mAnate the| vilsana sAhaba kA khayAla thA ki, jainadharma bauddhadharma kI hI eka zAkhA hai / yaha zAkhA IsA kI dazavIM zatAbdI meM bauddhadharma kA bilkula nAza hone para nikalI hai / brAhmaNa jaba yahAM se bauddhoM ko nikAlane laga gaye to bace hue bauddha jAti bheda svIkAra karake jainI ho gaye aura nikAle jAne se baca gaye / isake atirikta uparokta sAhaba kA yaha bhI kathana hai ki, buddha aura mahAvIra ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 68 jIvana meM aisA Azcaryajanaka sAmya pAyA jAtA hai ki, unako alaga alaga vyakti svIkAra karane meM buddhi preraNA nahIM krtii| masalana, mahAvIra aura buddha donoM kI strI kA nAma "yazodA" aura donoM hI ke bhAiyoM kA nAma, "nandivardhana" thaa| isake atirikta buddha kI kumArAvasthA kA nAma "siddhArtha" aura mahAvIra ke pitA kA nAma bhI siddhArtha thaa| ina saba bAtoM se yaha bAta svIkAra karane meM bar3A sandeha hotA hai ki buddha aura mahAvIra alaga alaga vyakti the| lekina vilsana sAhaba kI yaha yukti pramANa nahIM mAnI jA sakatI / kyoMki mahAvIra aura buddha ke jIvana meM jitanI bAtoM meM sAmya pAyA jAtA hai, usase adhika mahatvapUrNa bAtoM meM vaiSamya bhI pAyA jAtA hai| jaise buddha kA janma kapilavastu meM huA aura mahAvIra kA kuNDagrAma meM / buddha kI mAtA buddha kA janma hote hI kucha samaya ke antargata svargastha ho gaI, jaba kI mahAvIra kI mAtA unake janma ke 28 varSa taka jIvita rahI, buddha mAtA pitA aura patnI kI anumatI ke binA saMnyAsI hue the, para mahAvIra mAtA, pitA ke svargavAsa hue ke pazcAt jyeSTha bhrAtA kI anumati se saMnyA. sI hue the| isake atirikta saba se bar3A pramANa yaha hai ki rAjA bimbasAra jise jainI loga zreNika kahate haiM / buddha ke samakAlIna the / inako buddha mahAvIra donoM ne upadeza diyA thaa| aura oNaka pahale buddha aura phira jainI hue the / ina saba bAtoM kA AdhAra dekara DAkTara jekobI ne vilsana kA khaNDana karate hue yaha siddha kara diyA hai ki, buddha aura mahAvIra donoM bhinna bhinna vyakti the, aura samakAlIna the / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra malA aba lesana sAhaba kA mata sunie unakA kathana hai ki cAra bar3I bar3I bAtoM meM jainadharma aura bauddhadharma bilkula samAna hai| 1-donoM sampradAya vAle apane apane AcAryoM (Prop. hets) ko eka hI ( arhata ) saMjJA se sambodhita karate haiM / isake atirikta "sarvajJa" "sugata" "tathyagata" "siddha" "buddha" "subuMdaha" Adi saba saMjJAoM ko donoM dharma vAle apane apane AcAryoM ke lie prayukta karate haiN| 2-donoM sampradAya vAle apane apane nirvANastha-AcAryoM ko devatAoM ke samAna pUjate haiM, unakI mUrtiyA aura mandira banAte haiN| 3-donoM hI sampradAyoM kA mukhya siddhAnta "ahiMsA" hai| aura donoM kI kAla praNAlI meM bhI bahuta kucha sAmya hai| 4-jaina zramaNoM aura bauddha zramaNoM ke caritroM meM bhI bahuta sAmya pAyA jAtA hai donoM hI cAra mahAvrata ke pAlaka hote haiN| ina cAroM dalIloM ke AdhAra para mi0 lesana yaha siddha karane ko kosiza karate haiM ki jainamata bhI bauddhamata kI hI eka zAkhA hai| lekina lasana sAhaba ke ye mata bhI utane hI bhrama pUrNa haiM jitane ki vilsana sAhaba ke| yaha bAta satya hai ki "arhata" Adi zabda bauddha aura jaina donoM dharmoM meM milate haiM / para "jina" "zramaNa" Adi zabda jo ki jaina zAstroM meM mukhyataya, prayukta kiye jAte haiM / bauddha granthoM meM nahIM pAye jAte / isake atirikta 'taththagata' 'tIrthakara' zabda ko yadyapi donoM hI vyavahRta karate haiM, para bhinna bhinna rUpa meN| jainadharma ke tIrthaMkara zabda kA prayoga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra bahuta U~cI zreNI ke mahAtmAoM ke liye vyavahRta hotA hai / para bauddhadharma meM bhraSTa upAzraya ke sthApita karane vAle ko 'taththagata' kahA hai / isakA kAraNa yahI mAlUma hotA hai ki, dveSAMdha hokara hI pIche se bauddha logoM ne jainadharma se isa zabda ko ur3A kara isa rUpa meM usakA prayoga kiyA / aba lesana sAhaba kI dUsarI yukti para vicAra kIjie "ahiMsA" ke liye to vicAra karanA hI vyartha hai / kyoMki yaha to hindustAna ke prAyaH sabhI dharmoM meM pAI jAtI hai / rahA kAlamApana kA, isake lie harmana jekobI kA mata suniye| The Buddhas improved upon the Brabwaui system of yugas, while tbe jains invented their utassanpini and Avasarpini eras after the model of the day and night of Brahma. __ arthAt buddha logoM ne brAhmaNoM ke yugoM kI sisTama kA anukaraNa karake cAra bar3e bar3e kalpoM kA AviSkAra kiyA, aura jainiyoM ne brahma ke dina aura rAta ( ahorAtra) kI kalpanA para utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kI kalpanA kii| ___ isase lesana sAhaba kI tIsarI yukti bhI nirarthaka hI jAtI hai| kyoMki, jekobI ke kathAnusAra donoM hI matoM ne kAlamApana kI kalpanA brAhmaNadharma ke anusAra kii| isI prakAra lesana sAhaba ko cauthI yukti bhI nimUla ho jAtI hai / kyoMki jina cAra mahAvratoM kA unhoMne jikra kiyA hai, ve brAhmaNa bauddha, aura jaina tInoM dharmoM meM samAna pAye jAte haiN| para samAna hote hue bhI koI bauddhadharma ko brAhmaNadharma kI zAkhA nahIM kaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra sktaa| isI prakAra isI pramANa para jainadharma ko bauddhadharma kI zAkhA mAnanA bhI, hAsyAspada hI hogaa| isake atirikta mahAvIra ke samaya meM to ye mahAvrata cAra se pAMca ho gaye the| sivAya isake jainadharma meM tIrthakara 24 mAne gaye haiN| para buddha loga 25 buddhoM kA honA mAnate haiN| isa prakAra DAkTara jekobI vagairaha vidvAnoM ke prayatna se aba uparokta vidvAnoM kI kalyanAeM bilkula naSTa ho gayIM haiM aura siddha ho gayA hai ki, buddha aura mahAvIra donoM alaga alaga vyakti the| ___ aba prazna raha jAtA hai ki, kyA mahAvIra ne hI jainadharma nAmaka dharma kI pahale pahala kalpanA kI tho, yA yaha dharma unake bhI pahile maujUda thaa| jaina zAstroM meM to jainadharma anAdi mAnA gayA hai| unake anusAra mahAvIra ke pUrva 23 tIrthakara aura ho cuke haiN| jinhoMne samaya samaya para isa pRthvI para avatIrNa hokara saMsAra ke nirvANa ke lie satya dharma kA pracAra kiyaa| inameM se pahale tIrthakara kA nAma RSabhadeva thaa| RSabhadeva ke kAla kA nirNaya karanA itihAsa kI zakti ke bAhara hai| jaina granthoM ke anusAra ve karor3oM varSoM taka jIvita rhe| ataeva prAcIna tIrthaMkaroM ke bAre meM jaina granthoM meM likhI huI bAtoM para ekA. eka vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| kama se kama itihAsa to ina ghaTanAoM ko kadApi svIkAra nahIM kara sktaa| isa sthAna para hama aitihAsika dRSTi se jainadharma kI utpati para kucha vivecana karanA cAhate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra logoM kA vizvAsa hai ki bhagavAn mahAvIra hI jainadharma ke mUla saMsthApaka the / lekina yadi yaha bAta satya hotI to bauddhagranthoM ke andara avazya isa bAta kA vRtAnta milatA, para bauddhagranthoM meM mahAvIra ke lie kahIM bhI yaha nahIM likhA ki ve kisI dharma vizeSa saMsthApaka the| isI prakAra unameM kahIM yaha bhI nahIM likhA hai ki, nigranthadharma koI nayA dharma hai| isase yaha siddha hotA hai ki buddha ke pahale bhI kisI na kisI avasthA meM jainadharma maujUda thaa| yaha bAta avazya hai ki, unake pahile yaha bahuta vikRta avasthA meM thaa| jisakA mahAvIra ne saMzodhana kiyaa| idhara Aja kala kI khojoM se yaha bAta siddha ho gayI hai ki, pArzvanAtha aitihAsika vyakti the| DAkTara jekobI Adi vyaktiyoM ne yaha bhI siddha kara diyA hai ki pArzvanAtha hI jainadharma ke mUla saMsthApaka the| ye mahAvIra nirvANa ke karIba 250 varSa pUrva hue ataeva unakA samaya IsA ke pUrva AThavIM zatAbdI meM nizcaya hotA hai| pArzva kI jIvana sambandhI ghaTanAoM aura upadezoM ke itihAsa kA bahuta kama jJAna hai| ___ bhadrabAhu svAmI racita kalpasUtra ke eka adhyAya meM kaI tIrthakaroM kI jIvaniyAM dI huI haiN| unameM pArzvanAtha kI jIvanI bhI hai / usase mAlUma hotA hai ki, mahAvIra se 250 varSa pUrva zrIpArzvanAtha nirvANa ko gaye / pArzvanAtha kAzI ke rAjA azvasana ke putra the / inakI mAtA kA nAma vAmAdevI thaa| tIsa varSataka gArhasthya sukha kA upabhogakara ye muni ho gaye / 83 dina taka ye chadamAvasthA meM rahe, aura 83 dina kama sattara varSa tapasyA karake nirvANastha hue / pArzvanAtha ke samaya meM aNuvratoM kI saMkhyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 bhagavAn mahAvIra kevala cAra thii| 1-ahiMsA 2-satya 3-AcArya 4-parigRhaparimANa / para samaya kI avasthA ko dekha kara bhagavAna mahAvIra ne inameM "brahmacaryya" nAmaka eka vrata kI saMkhyA aura bar3hA dI / isake atirikta pArzvanAtha ne apane ziSyoM ko eka adhovastra pahanane kI AjJA dI hai para mahAvIra ne apane ziSyoM ko bilkula nagna rahane kI zikSA dI hai| isase sambhavataH yaha mAlUma hotA hai ki, Aja kala ke zvetAmbara aura digambara samAja krama se pArzvanAtha aura mahAvIra ke anuyAyI the| uparokta vivecana me yaha matalaba nikalatA hai ki bhagavAn mahAvIra jainadharma ke mUla saMsthApaka na the| pratyuta ve usake eka saMzodhaka mAtra the / aba prazna yaha hai ki, kyA pArzvanAtha hI jainadharma ke mUla saMsthApaka the ? yadyapi jainazAstra aura jainasamAja vAle to isa bAta ko bhI svIkAra nahIM kara skte| kyoMki unake mata saM tA pArzvanAtha ke pUrva bhI bAIsa tIrthakara aura ho cuke haiN| aura una bAIsa tIrthakaroM ke pUrva bhI kaI caubisiyAM gujara cukI haiM tathApi aitihAsika dRSTi se bhagavAna pArzvanAtha se Age bar3hane kA abhI taka to koI mArga nahIM hai / lekina niraMtara kI khoja aura udyoga se jisa prakAra jainadharma ke mUla saMsthApaka mahAvIra se pArzvanAtha mAne jAne lage / usI prakAra sambhava hai aura bhI jo khoja ho to kyA Azcarya ki, pArzvanAtha se pUrva neminAtha kA bhI patA lagane lage / para abhI to isakI koI AzA nhiiN| abhI kucha aMgreja lekhaka yaha bhI kahate haiM:___"jainiyoM aura bauddhoM ne brAhmaNoM ke sAtha pratispardhI karane ke lie hI apane mata ko purAnA batalAne kI ceSTA kI hai / ina donoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra matavAloM ne brAhmaNoM ko nIcA dikhAne ke lie hI ina saba prAcIna nAmoM kI kalpanA kI hai| kucha bhI ho abhI taka hamAre pAsa koI aise sAdhana nahIM haiM ki, jinake jariye hama pArzvanAtha se pahale ke tIrthaMkaroM kA aitihAsika anusaMdhAna kara skeN| isaliye aitihAsika dRSTi se hameM jainadharma ke mUla saMsthApaka pArzvanAtha ko hI mAna kara santoSa karanA par3egA / jainadharma kI unnati aura usakA tatkAlIna samAja para prabhAva eka vidvAn kA kathana hai ki yuddha, mahAmArI Adi bAhya ApattiyoM se samAja ke andara krAnti nahIM ho sktii| samAja meM krAnti usI samaya hotI hai, jaba usake antartatva meM koI khAsa vizRMkhalA utpanna hotI hai| samAja ke antarjagat meM jaba mUlatatvoM ke naSTabhraSTa hone se khala balI macatI hai, tabhI krAnti kA bAhya udgama hotA hai; krAnti usI jvAlAmukhI pahAr3a kI taraha samAja meM dhadhakatI hai, jisake aMtargata bahuta samaya pUrva se andara hI andara bhabhakane kA masAlA taiyAra hotA rahatA hai| uparokta vidvAn kA yaha kathana samAja-zAstra ke pUrNa adhyayana kA pariNAma hai / samAja-zAstra kI isa nirmala kasoTI para jaba hama tatkAlIna samAja ko jAMcate haiM taba hameM mAlUma hotA hai ki, usa samaya ke mUlatattvoM meM bahuta vizRMkhalA paidA ho gaI thii| samAja ke aMtargata usa samaya bahuta halacala utpanna ho gaI thii| isa halacala kA aitihAsika vivecana hama pahale kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 ddaalaa| bhagavAn mahAvIra - nna cuke haiN| samAja usa samaya usa krAnti kI taiyArI kara rahA thA jo bahuta hI thor3e samaya ke andara usameM prArambha hone vAlI thii| ThIka samaya para samAja ke andara krAnti kA udaya huaa| yaha krAnti aura kucha nahIM samAja meM jaina aura bauddha dharma kA udaya thI / ina donoM krAntiyoM ke netA bhagavAna mahAvIra aura bhagavAn buddha the / donoM netAoM ne samAja kI usa durAvasthA ke viruddha apanI AvAja uThAI aura paristhiti kA adhyayana kara eka eka navIna dharma kI nIMva DAlI / donoM mahAtmAoM ke AjAda sandeza ko suna kara samAja meM halacala maca gii| samAja ke atyAcAroM se pIr3ita hokara lAkhoM trasta mAnava unake jhaNDe ke nIce ekatrita hone laga gaye / yahAM taka ki ina donoM dharmoM ke navIna prakAza meM brAhmaNadharma luna prAyasA najara Ane laga gyaa| samAja kI ye krAntiyAM kevala bhAratavarSa meM hI pracArita hokara na rhiiN| buddhadharma to cIna, jApAna, varmA aura silona taka meM pracArita ho gyaa| jaina aura buddhadharma ke isa zIghragAmI pracAra kA tatkAlIna pariNAma yaha huA ki, samAja kI vaha duvyavasthA, samAja kI vaha hiMsAtmaka pravRtti, aura achUtoM ke prati honevAle ghRNita atyAcAra samAja meM ekadama banda ho gye| lAkhoM mUka pazuoM kA hatyAkAMDa banda ho gayA "vaidi kI hiMsA hiMsAna bhavati" kI bhayaMkara AvAja ke sthAna para "ahiMsA paramo dharma" ke ujvala aura divya sandezoM kA pracAra huA / bhayaGkara krAnti ke pazcAt divya zAnti kA udaya huaa| lokamAnya tilaka kA kathana hai ki, sanAtanadhama ke ciraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra zAnta hRdaya para jainadharma kI ujvala aura spaSTa mohara lagI huI hai / vaha mohara hiMsA ke viruddha ahiMsA ke sAmrAjya kI hai / Aja bhI brAhmaNadharma jainadharma kA isa bAta ke lie ahasAna manda hai ki, usane use ahiMsA kA ujvala sandezA diyA / ___ usa samaya meM to ina donoM krAntiyoM ko samAja para pUrNa vijaya milI / yajJoM meM honevAlI hiMsA banda ho gaI aura yaha bAta to aba taka bhI sthAyI hai / isake atirikta achUtoM ke prati ghRNA ke bhAva bhI samAja se miTa gaye / lekina thor3e hI samaya ke pazcAt jaba ki zaMkarAcArya ne vaidikadharma kA punaruddhAra kiyA, chUAchUta ke ye bhAva punaH samAja meM phailane lage aura yahA~ taka phaile ki kevala vaidikadharma para hI nahIM, para isakA pUrNa virodhI jainadharma bhI isakA ku-prabhAva par3ane se na bcaa| vaidikadharma ke dabAba ke kAraNa apane hRdaya ke viruddha bhI jaina logoM ne ina bhAvoM ko svIkAra kiyaa| kramazaH bar3hate bar3hate ye bhAva jainadharma ke hRdaya meM bhI laga gaye aura anta meM isa bAtakA jo duSpariNAma huA vaha Aja A~khoM ke sAmane pratyakSa hai| matalaba yaha hai ki, usa samaya ina donoM krAntiyoM kA tatkAlIna samAja para bahuta hI adhika zubha pariNAma huaa| varNAzramadharma to naSTa ho gayA para usake badale samAja meM eka aisI divya zAnti kA prAdurbhAva huA ki jisake kAraNa samAja ko varNAzramadharma kI kamI mAlUma na huI aura usa zAnti ke pariNAma svarUpa itihAsa meM hameM bhaviSya kI svarNazatAndiyA~ dekhane ko milatI haiN| aba kevala eka prazna bAkI raha jAtA hai| Ajakala kucha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra logoM kA khyAla hai ki, jainadharma ne tatkAlIna samAja ko ahiMsA kA sandeza dekara usameM kAyaratA ke bhAva phailA diye / jisase bhArata kA vIratva eka lambe kAla ke lie yA yoM kahie ki, aba taka ke liye lopa ho gayA / ina vidvAnoM meM pradhAna Asana paMjAba kezarI lAlA lAjapatarAya jI kA hai| isa sthAna para hameM atyanta vinayapUrNa zabdoM meM kahanA hI par3atA hai ki, lAlAjI ne jainadharma kA pUrNa adhyayana nahIM kiyA hai / yadi ve jaina ahiMsA kA pUrNa adhyayana karate, to hameM vizvAsa hai ki, ve aisA kabhI na kahate / isa viSaya kA vizada vivecana hama kisI agale adhyAya meM kreNge| yahA~ para hama itanA hI kaha denA paryApta samajhate haiM ki, jainadharma kAyaratA kA sandeza dene vAlA dharma nahIM hai| jainadharma vIradharma hai aura usake netA mahAvIra haiN| lekina itanA hama avazya svIkAra karate haiM ki, Ajakala ke jainadharma meM aisI vikRti ho gaI hai-usakA svarUpa aisA bhraSTa ho gayA hai ki, vaha sacamuca kAyara dharma kahA jA sakatA hai / Ajakala kA pracalita jainadharma vAstavika jainadharma nahIM hai| vAstavika jainadharma bhArata kI hindU jAti se kabhI kA lopa ho gayA hai| yaha to usakA eka vikRta DhAMcA mAtra hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya CHN bhagavAn mahAvIra kAla-nirNaya 3 jaina zAstroM meM bhagavAna mahAvIra kA nirNaya-kAla IsA ke 527 varSa pUrva mAnA gayA hai| arthAt bhagavAna mahAvIra kA yahI samaya loga manAte cale jA rahe. haiM / unakA sambata bhI jo vIrasaMvata ke nAma se prasiddha hai, IsvI san se 527 varSa pahile se prArambha hotA hai aura isa dRSTi se mahAvIra nirvANa kA samaya IsA se 527 varSa pUrva mAnane meM koI bAdhA bhI upasthita nahIM hotii| para kucha samaya pUrva DAkTara harmana jekobI ne isa viSaya para eka naI upapatti nikAlI hai| unakA kathana hai ki, yadi hama mahAvIra nirvANa kA samaya IsA se 527 varSa pUrva mAnate haiM to saba se bar3I ar3acana yaha upasthita hotI hai ki phira mahAvIra aura buddha samakAlIna nahIM ho skte| ataeva yadi hama isa samaya ko svIkAra karate haiM to phira bauddha granthoM kA yaha kathana mithyA siddha ho jAtA hai ki, buddha aura mahAvIra samakAlIna the / isa bAta para prAyaH saba vidvAn eka haiM, ki buddha kA nirvANa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 bhagavAn mahAvIra n IsA ke 480 aura 487 varSa pUrva ke bIca kisI samaya meM huA / aba yadi hama mahAvIra kA nirvANa IsA se 527 varSa mAne to ina donoM mahApuruSoM ke nirvANa kAla meM karIba 40 yA 50 varSa kA antara par3a jAtA hai| idhara buddha aura jaina donoM granthoM se sUcita hotA hai ki, mahAvIra aura buddha donoM bimbasAra ke putra ajAtazatru ke samakAlIna the / yadi mahAvIra kA nirvANa vAstava meM 527 varSa IsA se pUrva huA hai, to phira ve ajAtazatru ke samakAlIna nahIM ho sakate / isa prakAra kaI pramANa dete hue anta meM jekobI mahAzaya ne hemacandrAcArya kA pramANa diyA hai / unake pariziSTa parva meM candragupta kA kAla mahAvIra nirvANa saMvat 155 likhA hai| idhara Aja kala kI khojoM se sAvita ho cukA thA, ki candragupta IsA se 322 varSa pUrva huA thaa| isa prakAra 322 meM 155 milA kara jekobI sAhaba ne mahAvIra nirvANa kA kAla IsA se 477 varSe pUrva siddha kara diyA hai| isameM sandeha nahIM ki, DAkTara jekovI ne nirvANa kAla kA niSkarSa acche pramANoM ke sAtha nikAlA hai| para phira bhI isameM zaGkA ke anekasthala maujUda haiN| pahile hI pahala unakA kathana hai ki yadi hama mahAvIra nirvANa kA kAla 527 varSa IsvI pUrva mAnate haiM to phira buddha aura mahAvIra samakAlIna nahIM ho skte| isameM sandeha nahIM ki, isa samaya ko mAnane se avazya donoM ke kAla meM cAlIsa pacAsa varSa kA antara par3atA hai para isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve vilkula samakAlIna ho hI nahIM sakate / hama isa sthAna para yaha siddha karanA cAhate haiM ki, itanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra aMtara par3ane para bhI donoM mahApuruSa samakAlIna ho sakate haiN| itanA avazya hai ki unakI samakAlInatA kA samaya bahuta hI alpasiddha hogaa| yadi hama mahAvIra nirvANa 527 meM mAnate haiN| to yaha Avazyaka hai ki hameM unakA janma 599 I0 pUrva meM mAnanA par3egA, idhara buddha kA nirvANa yadi hama 487 IsvI pUrva mAjate haiM / to nizcaya hai ki, unakA janma 567 IsavI pUrva meM huA hogaa| buddha granthoM se yaha bhI spaSTa mAlUma hotA hai ki buddha ne untAlIsa varSa kI avasthA meM upadeza denA prArambha kiyA thA / isa hilAba se yadi hama dekheM to bhI bhagavAna buddha eka varSa taka mahAbIra ke samakAlIna rahe the| yadi na bhI rahe hoM to bhI buddha granthoM ne do cAra varSa ke aGkara ko attara na samajha kara unheM samakAlIna likha diyA ho| matalaba yaha ki isa upapatti meM sandeha karane ko aneka sthala hai| usake atirikta laGkA ke hInayAna bauddha matAvalambI buddha kA nirvANa: IsAse 544 varSa pUrva mAnate haiN| yadi yaha ThIka hai taba to uparokta pramANa kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai / jekobo sAhaba kA dUsarA tarka bhI sandeha se khAlI nahIM / bauddha granthoM meM cAhe jo likhA ho para jaina granthoM meM to bhagavAna mahAvIra ko "kuNika" kI apekSA zreNika ( bimvasAra ) kA hI samakAlIna adhika likhA hai ! jisa samaya bhagavAna mahAbIra ko kaivalya kI prApti ho gaI aura unakI samavazaraNa sabhA baiTha gaI, usa samaya bhI unase prazna karane vAlA zreNika hI thA / kuNika ( ajAta. zatru ) nahIM / sambhava hai isI bIca mahAvIra nirvANa ke pUrva hI zreNika ne kuNika ko rAjya bhAra de diyA ho, aura pIche se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra putra ke trAsa dene para usane AtmahatyA bhI kara lI ho / para bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa taka magadha ke rAjasiMhAsana para zreNika hI adhiSThita thA yaha bAta nizcita hai| kuNika ke viSaya meM jaina-zAstroM meM itanA hI ullekha hai ki usane bhagavAna mahAvIra ke darzana kiye the / para kyA tAjjuba ve darzana usa samaya hue hoM jaba bhagavAna kA nirvANa kAla bilkula samIpa ho, bhagavAna mahAvIra bimbasAra ke samakAlIna the, unhoMne bimbasAra ko kaI sthAnoM para upadeza bhI diyA hai| aura jaba ki, bimbasAra kA kAla 530 I0 pU0 meM mAnate haiM, to bhagavAna mahAvIra kA nirvANa kAla 527 I0 pU0 mAnane meM koI ar3acana nahIM par3a sktii| jekobI sAhaba kA antima tarpha avazya bahuta kucha mahatva rakhatA hai / hemacandrAcArya ne avazya candragupta kA kAla mahAvIra nirvANa samvat 155 likhA hai aura Aja kala ke aitihAsikoM ne bahuta khoja ke pazcAt candragupta kA kAla 322 I0 pUrva siddha kara diyA / isa hisAba se jekobI sAhaba kA mata pUrNatayA mAnanIya ho sakatA hai| para hAla hI meM baMgAla ke prasiddha purAtatvavettA nagendranAtha vasu mahodaya ne apane vaizyakAMDa nAmaka grantha meM kaI akATya pramANoM se yaha siddha karane kI koziza kI hai ki I0 pU0 322 meM Ajakala ke itihAsajJa jisa candragupta kA honA mAnate haiM, vaha vAstava meM candragupta nahIM, pratyutta usakA pautra azoka thA * / asalI candragupta kA kAla I0 pU0 375 meM ThaharatA hai / isa bAta ko unhoMne ___ * vasu mahodaya kI isa upatti aura unake pramANoM kA vistRta vivecana hamane apane "bhArata ke hindU samrATa" nAmaka graMtha meM kiyA hai| jo banArasa ke hindI sAhitya mandira se.prakAzita huI hai / lekhaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 82 kaI yUnAnI jaina aura bauddha granthoM se sAbita kara diyA hai / yadyapi vasu mahodaya kA yaha mata abhI taka sarvamAnya nahIM huA hai, tathApi yadi unakA yaha anusandhAna ThIka nikalA to phira jekobI sAhaba kI ye tInoM upapattiyAM ekadama nirmUla ho jAya~gI / para jahAM taka candragupta kA kAla I0 pU0 322 mAnanIya hai, vahA~ taka jekobI sAhaba kI yaha tIsarI upapatti avazya kucha mAdA rakhatI hai| para isameM bhI kaI prazna uttpanna hote haiM / yadi hama hemacandrAcArya ko pramANa mAneM to yaha nizcaya hai ki, unake samaya taka mahAvIra nirvANa saMvat barAbara vAstavika rUpa meM calA A rahA hogaa| phira Age jAkara kisa samaya meM, kisa uddezya se aura kisane isa saMvat meM 50 varSa aura milA diye isakA nirNaya karanA hogA / 50 varSa milAne kI kisI ko kyA AvazyakatA pdd'ii| yaha prazna bahuta hI vicAraNIya hai| isako hala karane kA koI sAdhana hamAre pAsa nahIM hai| aura jahAM taka aisA sAdhana nahIM hai vahAM taka aisA kahanA bhI vyartha hai| ___ uparokta vivecana kA matalaba itanA hI hai ki mahAvIra kA kAla bahuta socane para bhI hamAre khayAla se vahI ThaharatA hai jo unakA pracalita saMvat kahatA hai| DA0 harmana jekobI kI upapattiyAM bahuta mahattva pUrNa haiM / para unameM zaMkA ke aise aise sthala haiM ki, una para ekAeka vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| kucha varSoM pUrva pATaliputra ke sampAdaka aura hindI ke labdha pratiSThita lekhaka zrIyut kAzIprasAda jAyasavAla ne bhI mahAvIra nirvANa samvat para eka mahatvapUrNa nibandha likhA thaa| usa nibandha meM unhoMne mahAvIra nirvANa saMvat meM 18 varSa kI bhUla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 bhagavAn mahAvIra batalAne kA prayatna kiyA hai, isa sthAna para hama use jyoM kA tyoM udhRta kara dete haiN| jainiyoM ke yahAM koI 2500 varSa kI saMvat gaNanA kA hisAba hinduoM bhara meM saba se acchA hai| usase vidita hotA hai ki, aitihAsika paripATi kI gaNanA yahAM para thii| aura jagaha para yaha naSTa ho gaI kevala jainiyoM meM baca rahI / jainiyoM kI gaNanA ke AdhAra para hamane paurANika aura aitihAsika kaI ghaTanAoM se samaya baddha kiyA aura dekhA ki unakA ThIka milAna jAnI huI gaNanA se mila jAtA hai| kaI eka aitihAsika bAtoM kA patA jainiyoM ke aitihAsika lekha aura paTTAvaliyoM hI meM milatA hai| jaise "nahayAna" kA gujarAta meM rAjya karanA usake sikoM aura zilAlekhoM se siddha hai| isakA jikra purANoM meM nahIM hai| para eka paTTAvalI kI gAthA meM jisameM mahAvIra svAmI aura vikrama samvat ke bIca kA antara diyA huA hai / "nahayAna" kA nAma hamane paayaa| vaha "nahayAna" ke rUpa meM hai / jainiyoM kI purAnI gaNanA meM jo asambaddhatA yUropIya vidvAnoM dvArA samajhI jAtI thI, vaha hamane dekhA ki vastuta nahIM hai| "mahAvIra ke nirvANa aura "gardabhilla" kA 470 varSa kA antara purAnI gAthA meM kahA huA hai / jise digambara aura zvetAmbara dAnoM dalavAle mAnate haiN| yaha yAda rakhane kI bAta hai ki, buddha aura mahAvIra donoM eka hI samaya meM hue / bauddhoM ke granthoM meM "tathA gata" kA nigrantha nAtaputta ke pAsa jAnA likhA hai aura yaha bhI likhA hai ki jaba ve zAkyabhUmi kI ora jA rahe the taba dekhA ki pAvApurI meM nAtaputta kA zarIrAnta ho gayA hai| jainiyoM ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ke sarasvatI gaccha ko paTTAvalI meM vikrama samvat aura vikrama janma meM 18 varSa kA antara mAnA hai / yathA "vIrAt 492 vikrama janmAntara varSa 22 rAjyAnta varSa 4" vikrama viSaya kI gAthA kI bhI yahI dhvani hai ki ve 67 veM yA 18 veM varSa meM siMhAsana para baitthe| isase siddha hai ki 470 varSa jo jaina nirvANa aura gardabhilla rAjA ke rAjyAnta taka mAne jAte haiM ve vikrama janma taka hue / (492 = 22+ 470) ataH vikrama janma (470 ma. ni.) meM 18 aura jor3ane se nirvANa kA varSa vikramIya saMvat kI gaNanA meM nikalegA / arthAt vikrama samvat se 488 varSa pUrva arhanta mahAvIra kA nirvANa huaa| aba taka vikrama saMvata ke 1971 varSa aura aba (1981) bIta gaye haiM, ataH 488 vi0 pU0 1971 = 2459 varSa pAja se pahale mahAvIra nirvANa kA saMvatsara ThaharatA hai| para Adhunika jaina patroM meM ni0 saM0 2441 dekha par3atA hai| isakA samAdhAna koI jaina sajjana kareM to acchA ho / 18 varSa kA antara gardabhilla aura vikrama samvat ke vIra gaNanA chor3a dene se utpanna huA mAlUma hotA hai / bauddhaloga, laMGkA, zyAma Adi sthAnoM meM buddha nirvANa ke Aja 2448 varSa mAnate haiM / hamArI yaha gaNanA usase bhI ThIka mila jAtI hai / isase siddha ho jAtA hai ki, mahAvIra buddha ke pUrva nirvANa ko prApta hue / nahIM to bauddha gaNanA aura jaina gaNanA se arhanta kA anta buddha nirvANa se 16 yA 17, varSa pazcAt siddha hogA jo purAne sUtroM kI gavAhI ke viruddha pdd'egaa| jAyasavAla mahodaya ke uparokta pramANa bahuta adhika mahatva ke haiN| jekobI mahAzaya ke nikAle hue niSkarSa meM zaGkA ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 bhagavAn mahAvora aneka sthala haiM para uparokta pramANoM meM satya kA bahuta aMza mAlUma hotA hai / isa viSaya para hama vizeSa mImAMsA na kara isake nirNaya kA bhAra jaina vidvAnoM para hI chor3a dete haiM / bhagavAn mahAvIra kI janmabhUmi jaina zAstroM ke anusAra bhagavAna mahAvIra kI janmabhUmi "kuNDagrAma" eka bar3A zahara evaM svataMtra rAjadhanI thA / usake rAjA siddhArtha eka bar3e nRpati the| Ajakala gayA jile ke antargata "lakhavAr3a" nAmaka grAma jisa jagaha para basA huA hai vahIM para yaha zahara sthita thaa| para pazcAt purAtatvavetAoM ke matAnusAra "kuNDa grAma" licchavi vaMza kI rAjadhAnI vaizAlI nagarI eka "purA" mAtra thA aura siddhArtha vahAM ke jAgIradAra the| DA0 harmana jekobI ne jaina-sUtroM para kI prastAvanA meM isa viSaya kI carcA kI hai| DAkTara hArnala ne bhI apane jainadharma sambandhI vicAroM meM isakA vivecana kiyA hai| kaI jijJAsu pAThaka avazya una pramANoM ko jAnane ke lie lAlAyita hoNge| jisake AdhAra para pAzcAttya vidvAnoM ne isa kalpanA ko IjAda kI hai| ataeva hama nIce DA0 hArnala kI likhI huIeka TippaNI kA sArAMza de denA ucita samajhate haiN| "vANiyagrAma" licchavi vaMza kI prasiddha rAjadhAnI "vaizAlI" nAmaka suprasiddha zahara kA dUsarA nAma hai / kalpasUtra ke 122 veM pRSTa meM use vaizAlI ke samIpavartI eka bhinna zahara . kI taraha mAnA hai / lekina anusandhAna karane se yaha mAlUma hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra hai ki hama jisako "vaizAlI" nagarI kahate haiM vaha bahuta hI lambI aura vistRta thii| cInI yAtrI huenasaGga ke samaya meM vaha karIba 12 mIla vistAra vaaliithii| usake usa samaya tIna vibhAga the / 1-vaizAlI jise Ajakala "besUra" kahate haiM / 2-vANiyagrAma-jise Aja kala vANiyA kahate haiN| aura 3-kuNDagrAma jise Aja kala vamukuMDa kahate haiM / kuNDagrAma bhI "vaizAlI" kA hI eka nAma thA / vahIM 'mahAvIra' kI janmabhUmi thI / isI kAraNa se sambhavataH jaina zAstroM meM kaI sthAnoM para mahAvIra ko "vaizAlIya" saMjJA se bhI sambodhita kiyA hai "buddhacaritra" ke 62 veM pRSTha meM likhI huI eka AkhyAyikA se bhI vaizAlI ke tIna bhAga honA pAyA jAtA hai| ye tInoM bhAga kadAcit "vaizAlI" vANiya grAma aura kuNDa grAma ke sUcaka hoMge / jo ki anubhava se sAre zahara ke Agneya, izAnya aura pazcimAtya bhAgoM meM vyApta the| IzAnya koNa meM kuNDapura se Age "kollaMgI" nAmakA eka muhallA thA jisameM sambhavata: "jJAtR" athavA "nAya" jAti ke kSatriya loga basate the| isI kula meM bhagavAna mahAvIra kA janma huA pratIta hotA hai / sUtra 66 meM isa muhalle kA nyAya kula ke nAma se ullekha kiyA gayA hai / yaha "kollAMga saniveza" ke sAtha sambaddha thaa| isake bAhara "duIyalAsa" nAmaka eka caitya thA / sAdhAraNa caitya kI taraha isameM eka mandira aura usake AsapAsa eka udyAna thaa| isI kAraNa se "vipAka sUtra" "maiM use "daipalAsa ujjANa" likhA hai| aura "nAya saNDe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ujjANe" Adi zabdoM se mAlUma hotA hai ki vaha nAya kulaM kA hI thaa| uparokta kathana se jaina zAstroM ke usa kathana kA samarthana hotA hai / jisameM "kuNDa grAma" kA "nAyara" (nagara) kI taraha ullekha kiyA gayA hai| kyoMki kuNDagrAma vaizAlI kA hI dUsarA nAma thaa| kalpa sUtra pRSTha 100 veM meM kuNDapura ke sAtha "nayaraM samitara vAhiriyaM" isa prakAra kA vizeSaNa lagA huA hai| isa varmana se sApha mAlUma hotA hai ki, yaha vaizAlI kA hI varNana hai / jisa sUtra ke AdhAra para kuNDagrAma ko sanniveza siddha kiyA jAtA hai / vaha barAbara ThIka nahIM hai| ina saba bAtoM se yaha patA calatA hai ki mahAvIra ke pitA "siddhArtha" kuNDagrAma athavA vaizAlI nAmaka zahara ke "kolabhAga" nAmaka pure meM basane vAle nAya jAti ke kSatriyoM ke mukhya saradAra the / isa bAta kA pramANa hameM jaina granthoM meM bhI kaI sthAnoM para milatA hai| kalpasUtrAdi prAcIna granthoM meM "siddhArtha" ko "kuNDagrAma" ke rAjA kI taraha se bahuta hI kama sthAnoM meM varNita kiyA hai adhika sthAnoM para use sAdhAraNa kSatriya saradAra kI taraha likhA hai| yadi kahIM kahIM eka do sthAnoM para rAjA kI taraha se usakA ullekha bhI pAyA jAtA hai to vaha kevala apavAda rUpa se| ina pramANoM se yaha sApha jAhira hotA hai ki "mahAvIra" kI janmabhUmi kaulAMga hI thI aura yahI kAraNa hai ki dIkSA lete hI ve saba se prathama apanI janmabhUmi ke pAsa vAle duIpalAsa nAmaka caitya meM hI jA kara rahe, mahAvIra ke mAtA pitA aura dUsare Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 88 mAya vaMza ke kSatriya pArzvanAtha ke anuyAyI the / isa kAraNa aisA mAlUma hotA hai ki, unhoMne pArzvanAtha ke anuyAyI sAdhuoM kI subhItA ke liye eka caitya kI sthApanA kI thii| _ vizeSa pramANa meM yaha bAta aura kahI jA sakatI hai ki sUtra 77 aura 78 meM vANiya gAma ke viSaya meM likhe hue "uccanIya majjhima kulAI" varNana ke sAtha rokhilakRta buddha caritra kA varNana bahuta mela khAtA hai / usameM likhA hai ki: vaizAlI ke tIna bhAga the| pahale vibhAga meM suvarNa kalaza vAle 7000 ghara the, madhyama vibhAga meM rajata kalaza vAle 14000 ghara the aura antima vibhAga meM tAmra kalaza vAle 21000 ghara the| ina vibhAgoM meM krama se ucca, madhyama aura nIca varga vAle loga rahate the| ___ DA0 hArnala kA mata de diyA gayA hai| yaha kathana avazya pramANa yukta hai, para isameM satya kA kitanA aMza hai, isake viSaya meM ThIka kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| bhagavAna mahAvIra ke mAtA pitA / digambara grantha mahAvIra purANa ke antargata mahAvIra ke pitA rAjA siddhArtha ko eka bahuta bar3A rAjA batalAyA hai aura usakI pradhAna rAnI kA nAma trizalA batalAyA hai| lekina kalpasUtra ke antargata siddhArtha ko eka mAmUlI jAgIradAra kI taraha sambodhita kiyA hai, sthAna sthAna para usameM "rAjA siddhArtha" nahIM pratyuta "kSatriya siddhArtha" ke nAma se sambodhita kiyA hai| usI prakAra trizalA ko bhI "rAnI trizalA" ke sthAna para "kSatri Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 bhagavAn mahAvIra yANI "trizalA" hI kahA hai, isase to sApha jAhira hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ke pitA eka mAmUlI jAgIradAra hI the, yA adhika se adhika eka choTe rAjya ke svAmI hoNge| lekina isameM eka bAta vicAraNIya hai vaha yaha hai ki, rAjA siddhArtha kA sambandha vaizAlI ke samAna prasiddha rAjavaMza se huA thA isase yaha mAlUma hotA hai ki, siddhArtha cAhe kitane hI sAdhAraNa rAjA kyoM na hoM, para unakA Adara tatkAlIna rAjAoM ke andara bahuta adhika thaa| trizalA rAnI ke mAtA pitA / trizalA rAnI ke mAtA pitA ke sambandha meM bhI digambara aura zvetAmbara granthoM meM bahuta matabheda pAyA jAtA hai / digambara granthoM meM trizalA ko siddhadeza ke rAjA ceTaka kI putrI likhA hai aura kalpasUtra tathA anya zvetAmbara granthoM meM trizalA rAnI ko vaizAlI ke rAjA cetaka kI bahana likhA hai / yaha donoM cetaka eka hI the yA bhinna bhinna yaha nizcaya nahIM kahA jA sakatA / bauddha granthoM meM bhI cetaka kA rAjA kI taraha varNana nahIM pAyA jAtA / balki yaha pAyA jAtA hai ki usa rAjya kA prabandha eka maNDala ke dvArA hotA thA aura rAjA usa maNDala kA pramukha samajhA jAtA thA, rAjA ke hAtha meM vAisarAya aura senApati kI pUrI zaktiyAM rahatI thIM / isa maNDala ke antargata aThAraha vibhAga the / ina saba vibhAgoM para eka vyakti niyukta thA aura isake badale meM ina saba logoM ko choTe choTe rAjya kA svAmI banA diyA jAtA thA / "niryAvalisUtra" nAmaka bauddha grantha se patA calatA hai ki campAnagarI ke rAjA "kuriNaka" ne jaba cetaka ke upara car3hAI kI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra . usa samaya cetaka ne aThArahoM rAjAoM ko bulA kara unase salAha lI thii| ___ bhagavAna mahAvIra kA nivArNotsava manAne ke lie jina aThArahoM rAjAoM ne dIpAvalI kA utsava manAyA thA, sambhavataH ve isI maMDala ke membara hoN| lekina ina aThArahoM rAjAoM ke antargata cetaka kA nAma pramukha ke DhaGga se nahIM AyA hai| isase mAlUma hotA hai ki cetaka kA darjA sambhavataH una aThArahoM rAjAoM ke barAbara hI ho| isake atirikta sambhava hai ki, unakI sattA bhI svataMtra na hogI ina saba kAraNoM se hI mAlUma hotA haiM ki bauddha logoM ke dharma pracAra ke nimitta usakI vizeSa AvazyakatA na par3I aura isIlie unake graMthoM meM bhI usakA vizeSa ullekha nahIM pAyA jAtA hai| jaina granthoM meM to sthAna sthAna para unakA nAma AnA svAbhAvika hI hai kyoMki eka to ve bhagavAna mahAvIra ke mAmA bhI the aura dUsare jainadharma ke AdhAra stambha bhii| rAjA cetaka ko eka putrI aura bhI thii| usakA nAma "celanA" thA / yaha magadha deza ke rAjA bimbasAra ko byAhI gaI thI, mAlUma hotA hai ki rAjA bimbasAra bauddha aura jaina donoM hI matoM kA poSaka thaa| kyoMki isakA nAma donoM hI dhammoM ke granthoM meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai, isake putra "kuNika" prArambha meM to jaina matAvalambI thA, para pIche se buddha nirvANa ke karIba ATha varSa pahile vaha bauddhamatAvalambI ho gayA thaa| bauddha granthoM meM ise ajAtazatru ke nAma se likhA hai| trizalA rAnI ko bhagavAna mahAvIra ke sivAya eka putra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra aura eka putrI aura huI thI, jinake nAma kramazaH nandivarddhana aura sudarzanA the| mahAvIra svAmI ke kAkA kA nAma supArzva thaa| nimnAMkita tAlikA se bhagavAna mahAvIra ke kuTumba kA sApha sApha patA cala jaaygaa| supArzva supArzva siddhArtha trizantA cetaka siddhArtha trizalA cetaka subhadrA __ celanA bimbasAra nandivarddhana varddhamAna sudarzanA kuNika yA ajAta zatru priyadarzanA uddina / yaha tAlikA zvetAmbara granthoM ke AdhAra se banAI gaI hai| digambara granthoM meM bhagavAna mahAvIra kI putrI priyadarzanA kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| unake granthoM meM mahAvIra ko bAlabrahmacArI mAnA hai| bhagavAna mahAvIra bAlabrahmacArI the yA nahIM, isa viSaya para Age vicAra kiyA jAyagA / bhagavAn mahAvIra kA janma kalpasUtra ke aMtargata 'bhagavAna mahAbIra' ke garbha sthAna badalane kA varNana pAyA jAtA hai / yaha ghaTanA digambara granthoM meM kahIM bhI nahIM pAI jaatii| Ajakala ke vidvAn bhI isa ghaTanA ko prAyaH asambhava sI mAnate haiN| lekina zvetAmbariyoM ke bahuta prAcIna granthoM meM isakA varNana pAyA jAtA hai| isaliye yaha bAta avazya vicAraNIya hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra prAcIna danta-kathAoM meM hama prAyaH isa prakAra kI ghaTanAe~ sunA karate haiN| jinameM garbha badalane kI to nahIM para kanyA ke sthAna para putra aura aura putra ke sthAna para kanyA ko rakha dene kI bAteM pAyI jAtI haiM / athavA yadi kisI ke santati na hotI ho to dUsarI santAna ko lAkara "rAnI ke garbha se paidA huI hai" isa prakAra kI aphavAha ur3A dI jAtI hai| isa prakAra kI ghaTanAeM jaba prakAza meM AtI haiM to kucha dinoM pazcAt loga usako bar3hA kara rAI kA parvata aura tila kA tAr3a kara dete haiN| logoM kA khyAla hai ki isI prakAra kI koI ghaTanA zAyada mahAvIra ke janma samaya bhI huI ho, jisako bar3hAte 2 yaha rUpa de diyA gayA ho / kalpasUtra ke anusAra bhagavAna mahAvIra pahale RSabhadatta brAhmaNa kI patnI devanandA ke garbha meM avatarita hue the / jaba yaha khabara indra ko mAlUma huI to vaha bar3e asamanjasa meM par3a gayA, kyoMki brAhmaNI ke garbha meM tIrthakara ke jIva kA jAnA asambhava mAnA jAtA hai| anta meM usane mahAvIra kA garbha sthAna badalane ke nimitta "harinaigama" nAmaka daiva ko bulA kara usa garbha ko kSatriya rAjA siddhArtha kI rAnI trizalA kI kukSi meM badalane ko khaa| . uparokta saba kucha bAteM aise DhaGga kI haiM jina para sivAya zraddhAvAdI jainiyoM ke dUsare vidvAn vizvAsa nahIM kara sakate / kucha logoM ne isa ghaTanA ke viruddha kaI pramANa saMgraha karake yaha siddha karane kI koziza kI hai ki, yaha ghaTanA bahuta pIche se milAI gaI hai / una pramANoM ko saMkSipta meM nIce dete haiM / (1) kalpasUtra ke raciyatA likhate haiM ki, tIrthakaraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra nAmaka karma ke baMdhe hue jIva antakula, bhikSAkula, tucchakula, daridrakula, prAnsakula aura brAhmaNakula meM janma nahIM lete pratyuta kSatriyakula, harivaMzakula, Adi isI prakAra ke vizuddha kuloM meM janma lete haiN| yahA~ para hameM yaha nahIM mAlUma hotA ki kalpa sUtra ke racayitA "vizuddha kula" kA kyA artha lagAte haiM / kyA brAhmaNa loga vizuddha kula ke nahIM the, isa sthAna para mAlUma hotA hai ki jainiyoM ne brAhmaNoM ko badanAma karane hI ke lie isa upapatti kI racanA kI hai| (2) usa samaya brAhmaNoM, jainiyoM aura bauddhoM ke bIca meM bhayaGkara saMgharSa cala rahA thA / tatkAlIna granthoM meM isa vidveSa kA pratibimba sAfa sAfa dikhalAI par3a rahA hai| brAhmaNa granthoM meM jainiyoM aura bauddhoM ko evaM jaina aura bauddha granthoM meM brAhmaNoM ko bahuta hI nIcA dikhalAne kA prayatna kiyA hai / sambhavataH mahAvIrasvAmI ke garbha parivartana kI kalpanA bhI isI uddezya kI siddhi ke liye kI gaI ho| kyoMki isake pazcAt hI hama yaha bhI dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIra kI samavazaraNa sabhA ke gyAraha gaNadhara bhI brAhmaNa kulotpanna hI the| yadi ve azuddha samajhe jAte to kadAcita unake gaNadhara bhI na hone paate| 3-mAlUma hotA hai ki bhadrabAhu svAmI ne bahuta pIche brAhmaNa kula ko ina sAta kuloM ke sAtha rakha diyA hai| kyoMki brAhmaNa kula ke pahale jitane bhI nAma Aye haiM jaise antakula bhikSAkula, tucchakula Adi ke, saba guNa ke sUcaka haiN| phira kevala akelA brAhmaNa kula hI kyoM "jAti darzaka" rakkhA gyaa| isase mAlUma hotA hai ki bhadrabAhu ke samaya meM brAhmaNoM aura jainiyoM kA saMgharSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 94 parAkASTA para pahuMca gayA thA aura isI kAraNa zAyada unhoMne isa navIna upapatti ko racanA kI thii| __ isa viSaya meM DAkTara harmana jekobI kA mata kucha dUsarA hI hai| unakA kathana hai ki, siddhArtha rAjA ke do ganiyAM thIM, pahalI paTarAnI kA nAma trizalA thA, yaha kSatriya kulotpanna thI aura dUsarI ko nAma "devAnandA" thA yaha brAhmaNI thii| bhagavAna mahAvIra kA janma devAnandA ke garbha se huA thA / para cUMki trizalA vaizAlI ke rAjA "ceTaka" kI bahana thI, aura siddhArtha ko paTarAnI bhI thI, isalie mahAvIra kA janma usakI kukSi se huA yaha prakAzita kara dene se eka sAtha do lAbha hote the / pahalA to yaha ki, vaizAlI ke samAna vistRta rAjya se unakA sambandha aura bhI dRr3ha ho jAtA aura dUsarA yaha ki "mahAvIra" yuvarAja bhI banAye jA sakate the / sambhavataH isI bAta ko soca kara unhoMne yaha bAta prakaTa kara dI ho to kyA AzcArya ? isa bAta kI aura bhI puSTi karane ke liye ve nimnAMkita pramANa peza karate haiM:.. ve kahate haiM ki "RSabhadatta" ko devAnandA kA pati kahane kI bAta bilkula asatya hai, kyoMki prAkRtibhASA maiM kisI vyakti vAcaka zabda ke Age "datta" zabda kA prayoga avazya hotA hai para vaha bhI brAhmaNoM ke nAma ke Age nahIM ho sakatA / ataeva "devAnandA" kA pati "RSabhadatta" thA yaha kalpanA bahuta pIche se milAI gaI hai| jekobI sAhaba kI pahalI kalpanA to vizeSa mahatva nahIM rakhatI, unakA yaha kahanA ki kSatriya rAjAsiddhArtha kI eka rAnI devAnandA brAhmaNI bhIthI yaha bilkula bhUla,se bharI huI bAta hai| kyoMki usa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 bhagavAn mahAvIra kAla meM brAhmaNa kanyA kA kSatriya ke sAtha vivAha nahIM hotA thaa| yaha prathA sambhavataH mahAvIra aura buddha ke kaI varSoM pazcAt calI thii| isake atirikta digambarI grantha mahAvIra purANa meM sApha likhA hai ki mahAvIra trizalA se hI utpanna the| hAM unakI dUsarI kalpanA avazya mahatva pUrNa aura vicAraNIya hai| isameM sandeha nahIM ki, uparokta pramANoM meM se bahuta se pramANa bahuta hI mahatva pUrNa haiM / inase to prAyaH yahI jAhira hotA hai ki "garbha haraNa" kI ghaTanA kavi kI kalpanA hI hai, para hama eka dama aisA karake prAcIna granthoM kI avahelanA nahIM kara denA caahte| hamArA to yahI kathana hai ki, isa viSaya para aura upAhoha ho / saba jaina vidvAn isa viSaya ko soceM aura dRr3ha pramANoM ke sAtha jo niSkarma nikale usI ko svIkAra kreN| kevala prAcIna lakIra ke phakIra yA andhazraddhA ke vazIbhUta hokara prAcInatA kA pakSa kara lenA bhI ThIka nhiiN| hara eka bAta ko buddhi kI kasauTI para avazya jAMca lenA cAhie / astu ! IsvI san se 599 varSa pUrva caitra zuklA trayodazI ke dina rAnI trizalA ke garbha se bhagavAna mahAvIra kA janma huA, janma ke upalakSya meM bahuta bar3A utsava manAyA gyaa| bhagavAna mahAvIra kA bAlyajIvana aura yauvanakAla kisa prakAra vyatIta huA isake batalAne meM itihAsa prAyaH cupa hai / purANoM meM bhI bAlyakAla aura yauvanajIvana kI bahuta hI kama ghaTanAoM kA varNana hai| ataeva anumAna pramANa se ina do avasthAoM kA jo kucha bhI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai vaha Age ke "mano vaijJAnika" khaNDa meM nikAlA jAyagA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 96 yahAM para eka bAta batalA denA Avazyaka samajhate haiM, vaha yaha ki zvetAmbarI dharmazAstra bhagavAna mahAvIra kA vivAha "yazodA" nAmaka rAjakumArI ke sAtha honA mAnate haiN| unake matAnusAra bhagavAna mahAvIra ko priyadarzanA nAmaka eka putrI thii| jisakA vivAha rAjakumAra "jAmAli" ke sAtha kiyA gayA thaa| para diga. mbarI dharma zAstroM ke mata se mahAvIra bAla brahmacArI the / ina donoM meM se kaunasA mata saccA hai isakA nirNaya karane ke lie iti. hAsajJoM ke pAsa koI pramANabhUta sAmagrI nahIM hai| hAM anumAna ke bala para kaI mano vaijJAnikoM ne isakA nirNaya kiyA hai jisakA vivecana AgAmI khaNDa meM kiyA jaaygaa| bAlyakAla aura yauvanajIvana ko lAMgha kara itihAsa ekadama usa sthAna para pahuMcatA hai jahAM para mahAvIra kA dIkSA saMskAra hotA hai / pitA kI mRtyu ke pazcAt tIsa varSa kI avasthA meM mahAvIra ne dIkSA grahaNa kii| DA0 hAnela. kA mata hai ki, yadi jIvana ke prArambha kAla hI meM mahAvIra duIpalAsa nAmaka caitya meM pArzvanAtha kI sampradAya meM sammalita hokara rahane lge| para unake tyAga viSayaka niyamoM se inakA kucha mata bheda ho gayA yaha mata bheda khAsa kara "digamvaratva" ke viyaSa meM thaa| pArzvanAtha ke anuyAyI vastra dhAraNa karate the aura mahAvIra bilkula nagna rahanA pasanda karate the| isa maMta bheda ke kAraNa kucha samaya pazcAt ve unase alaga hokara bihAra karane lge| .. digambara hokara unhoMne bihAra ke dakSiNa tathA uttara prAnta meM Adhunika rAjamahala taka 12 varSa taka khUba bhramaNa kiyA / isake pazcAt inakA upanAma mahAvIra huaa| isake pUrva meM ye varddhamAna ke nAma se prasiddha the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra isa samaya inheM kevalya kI bhI prapti huii| kevalya prApti ke pazcAtinhoMne 30 varSa taka janatA ko dhArmika upadeza diyaa| __ * bhagavAna mahAvIra kA upadeza kitanA divya *aura ujvala thA, isakA vivecana karate hue sAhitya samrATa ravIndranAtha Taigora Mababir proclaimed in India the message of salvation tbat religion is a reality and not a mere social conve. ntion, that salvation comes from taking refuge in that true religion, and not for observing the external ceremo. nies of the community. that religion can not regard any barrier between man and man as an eternal yerlty. Wondrous to relate, this teaching rapidly overtopped the barriers of the race's abiding instinct and conqured the whole country for a long period now the influence of kshatriya teachers completely suppressed the Brahmin power. - "mahAvIra ne bhAratavarSa ko U~ce svara se mokSa kA saMdezA diyaa| unhoMne kahA ki dharma kevala sAmAjika rUr3hi nahIM hai, balki vAstavika satya hai| mokSa kevala sAmprAdika bAhya kriyAkANDa se nahIM mila sakatA pratyuta satya dharma ke svarUpa kA Azraya lene se prApta hotA hai, dharma ke antargata manuSya aura manuSya ke bIca rahane vAlA bheda bhAva kabhI sthAyI nahIM raha sakatA / kahate hue Azcarya hotA hai ki, mahAvIra kI isa zikSA ne samAja ke hRdaya meM jar3a jamA kara pUrva saMskAroM se baiThI huI bhAvanAoM ko bahuta zIghra nestanAbUda kara aura sAre deza ko vazIbhUta kara liyaa| mahAvIra ke pazcAt bhI bahuta kAla taka kSatriya logoM ke upadezA ke prabhAva se brAhmaNoM kI sattA abhibhUta rhii|' ' ' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra : jaina aura bauddhadharma para tulanAtmaka dRSTi bAhya dRSTi se jaba hama jaina aura bauddha ina donoM dharmoM para tulanAtmaka dRSTi DAlate haiM, to hamAre sanmukha sahajahI do prazna upasthita hote haiN| 1-vaha kaunasA kAraNa hai jisase eka hI kAraNa se-eka eka hI samaya meM paidA hue do dharmoM meM se eka dharma to bahuta hI kama samaya meM sarvavyApI ho gayA aura dUsarA na ho skaa| 2-vaha kauna sA kAraNa hai jisase eka hI kAraNa se, eka hI samaya meM paidA hue do dharmoM meM se eka-sarvavyApI hone vAlA dharma to samaya pravAha meM bhAratavarSa se baha gayA aura dUsarA aba taka sthAyI rUpa se cala rahA hai| / ye donoM hI prazna bar3e mahatvapUrNa haiM inhIM praznoM meM ina dharmoM kA bahuta sA rahasya chipA huA hai isa sthAna para saMkSipta rUpa se ina donoM praznoM para alaga alaga vicAra karane kA prayatna karate haiN| bauddha aura jainadharma kI aneka sAmyatAoM meM se do sAmya. tAe~ nimna likhita bhI haiN| 1-donoM hI dharma vAle "triratna" zabda ko mAnate haiM, bauddhadharma vAle buddha, dharma aura saMgha ko "triratna" kahate haiM aura jainadharma vAle samyak darzana, samyak jJAna, aura samyakcaritra ko triratna mAnate haiN| 2-donoM hI dharma vAle "saMgha" zabda ko mAnate haiM, jainiyoM meM saMgha ke muni, arjikA, zrAvaka aura zrAvikA aise cAra bheda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kiye haiM para bauddhoM meM kevala bhikSuka aura bhikSukI yahI do bheda kiye haiN| donoM hI dharmoM ke trirAna vAle mudrAlekha khAsa vicAra ke sUcaka haiN| bauddha logoM kA yaha mudrAlekha Adhi-bhautika artha se sambandha rakhatA hai, aura jainiyoM kA AdhyAtmikatA se| pahale tIna ratnoM ( buddha, dharma aura saMgha ) se mAlUma hotA hai ki ye bheda vyavahArikatA ko pUrNa rUpa se sanmukha rakha kara banAye gaye haiM / inake dvArA logoM ke antargata bahuta zIghratA se utsAha bharA jA sakatA hai / aura dUsare tIna ratnoM ( samyakdarzana, samyakajJAna, aura samyakacaritra) se mAlUma hotA hai ki ye tInoM Adarza aura vyavahAra ina donoM dRSTiyoM ko samAna palar3e para rakhakara banAye gaye haiM / inake dvArA manuSyoM meM bAhya jvalanta sAhasa kA udaya to nahIM hotA para zAnta aura sthira manoM-bhAvanAoM kI utpati hotI hai / pahale "triratna" se manuSya kSaNika Aveza meM AtA hai para dUsare "triratna" se sthAyI Aveza kA udgama hotA hai| pahale "triratna" meM samaya ko dekha kara uttejita hone vAle asaMkhya loga sammilita ho jAte haiM para dUsare "triratna" meM sthAyI bhAvanAoM vAle bahuta hI kama loga sammilita hote haiM / isa anumAna kA itihAsa bhI anumodana karatA hai, apane capala aura pravartaka utsAha kI umaMga se bauddhadharma hindusthAna ke bAhara bhI prasArita ho gayA / para jainadharma kevala bhAratavarSa meM hI zAnta aura manthara gati se calatA rhaa| ___"triratna" kI hI taraha "saMgha" zabda ke bheda bhI bar3e hI mahatva pUrNa haiM / bauddha logoM ke saMgha meM kevala bhikSuka aura mikSukI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra . kA hI samAveza kiyA gayA hai| isa paMtha meM sAdhAraNa gRhasthaloga kisI khAsa nAma se praviSTa nahIM kiye gaye haiM / yaha spaSTa hai ki sAdhAraNa jana samAja se kisI prakAra kA vyavasthita sambandha rakhe binA koI bhI bhikSu-saMgha sthAyI rUpa se nahIM cala sakatA / kyoMki, apane sampradAya kA astitva kAyama rakhane ke liye apane anuyAyI gRhasthajana-samudAya se dravya vagairaha kI sahAyatA lenA Avazyaka hotA hai| para apanI atyanta udAratA ke kAraNa manuSya prakRti kI kamajorI kI kucha paravAha na karate hue bauddhoM ne isa bAta kI koI dRr3ha vyavasthA na kI / gRhasthoM ko apane saMgha meM vidhipUrvaka praviSTa karane ke liye unhoMne koI upAya nahIM kiyaa| unake dharma meM hara koI praviSTa ho sakatA thA, use kisI bhI prakAra kI pratijJA lene kI koI AvazyakatA na hotI thii| dharmAnuyAyI gRhasthoM ke lie vidhi-niSedha kA koI khAsa grantha bhI na thaa| unake lie kisI viziSTa prakAra kI dharma kriyA kI vyavasthA bhI na thii| acche aura bure, sadAcArI aura durAcArI, sabhI loga bauddhadharma meM AsAnI se praviSTa ho sakate the| saMkSipta meM yoM kaha sakate haiM ki eka manuSya unakA anuyAyI hone ke sAtha sAtha dUsare dharma kA anuyAyI bhI ho sakatA thaa| kyoMki usake lie kisI prakAra ke koI khAsa niyama lAgU na the / "maiM buddha ke mahAsaMgha meM se eka huuN| aura usakI dhArmika kriyAoM kA yatheSTa rIti se pAlana karatA huuN|" isa prakAra kA dharmAbhimAna rakhane kA adhikAra kisI bauddhadharma anuyAyo ko na thaa| bauddhadharma kI isI udAratA ke kAraNa usa samaya acche bure, bar3e choTe uMce aura nIce sabhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra loga usa jhagar3e ke nIce A gye| bar3e bar3e rAjA bhI Aye aura choTe choTeraMka bhI, amIra bhI Aye aura garIba bhI, sajana bhI Aye aura duSTa bhI / matalaba yaha ki bauddhadharma sarva vyApI ho gyaa| para jaina zrAvikoM kI sthiti inase bilkula bhinna thii| bauddhA. nuyAyiyoM se bilkula viparIta ve apane saMgha ke eka khAsa aGga meM gine jAte the aura apane muniArjikAoM ke sAtha ve apanA gAr3hA sambandha samajhate the| DAkTara hArnala isa viSaya para prakAza DAlate hue kahate hai ki: "isa viSaya meM bauddha logoM ne himAlaya pahAr3a ke samAna bhArI bhUla kI hai / isI bhayaGkara bhUla ke kAraNa yaha vizAla dharma apanI janmabhUmi para se hI jar3a mUla se naSTa ho gayA hai / IsA kI sAtavIM zatAbdI meM logoM ke dhArmikavalana meM phera phAra hone se huenasaGga ke samaya meM bauddha-dharma kA patana Arambha huaa| usake pazcAt nauvIM zatAbdI meM zaMkarAcArya kI bhayaGkara coTa se pachAr3a khAkara vaha aura bhI dharAzAyI ho gyaa| Akhira jaba bArahavIM aura terahavIM zatAbdI meM bhAratavarSa para musalamAnoM kA AkramaNa huaa| taba tArAnAtha aura bhinhAjuddIna ke itihAsa meM likhe anusAra thor3e bahuta zeSa rahe hue bauddha-bihAroM aura caityoM ko aura bhI sakhta AghAta phuNcaa| jisase bauddhadharma aura bhI chinna bhinna hote hote anta meM naSTa ho gayA / prArambha se hI usane apane upAsakoM kA bhikSu-saMgha ke sAtha meM koI gAr3hA sambandha na rakkhA thA / aura pIche se bhI usake AcAryoM ko yaha karane kI na suujhii| isa bhUla ke kAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 102 usake saba sAdhAraNa upAsaka pIche brAhmaNa-dharma meM sammilita ho gye| bauddha-dharma ke isa vinAza ke samaya meM bhI jaina dharma apanI zAnta aura manthara gati se bhArata kI bhUmi para calatA rahA / zaGkarAcArya ke bhayaGkara hamale kA bhI usakI nIMva para koI asara na huaa| usake pazcAta musalamAnoM ke bhayaGkara Akra. maNoM aura samaya pravAha ke anya anya bhISaNa tUfAnoM ke bIca meM bhI vaha aTala banA rahA / itanA avazya huA ki, samaya kI bhayaGkara coToM se usakI asaliyata meM bahuta kucha vikRti A gaI / vaha apane asalI svarUpa ko bahuta kucha bhUla gayA jaisA ki Aja hama dekha rahe haiN| para itane para bhI usakI jar3a kAlacakra ke siddhAntoM ko ulAhanA detI huI 'Aja mI maujUda hai| bauddha-dharma ke vinAza kA eka kAraNa aura hameM pratyakSa mAlUma hotA hai / vaha yaha hai ki saJjaya ke ajJeyavAda ke viruddha jainAcAryoM ne jisa prakAra "syAdvAda" darzana kI vyutpati kI, usa prakAra bauddhAcAryoM ne kucha bhI na kiyaa| ulaTe saJjaya ke kaI siddhAntoM ko unhoMne svayaM svIkAra kara liyA / buddha ne apane "nirvANa" viSayaka siddhAntoM meM "ajJeyavAda" kA pUrA pUrA anukaraNa kiyaa| mRtyu ke pazcAt tathAgata kA astitva rahatA hai yA nahIM, isa prakAra ke praznoM kA uttara dene meM buddha bilkula inkAra karate the| nirvANa ke svarUpa ke sambandha meM kiyA huA buddha kA mauna, sambhava hai usa kAla meM buddhimAnI pUrNa ginAtA hogA para yaha to nizcaya hai ki isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 bhagavAn mahAvAra bAta ne bauddhoM ke vikAsa meM bahuta bar3I bAdhA dii| kyoMki isa viSaya meM bauddhamata ke anuyAyI brAhmaNa dArzanikoM ke sanmukha paMje Teka dete the| anta meM apane dharma kA astitva rakhane ke nimitta isa mahAna prazna kA jisake viSaya meM ki svayaM buddha ne koI nizcayAtmaka bAta na kahI thI nipaTArA karane ke lie bauddhoM kI sabhA huii| jisameM bauddha-dharma mahAyAna, hInayAna Adi Adi kaI sampradAyoM meM vibhakta ho gyaa| Aja bhI laGkA, jAvA, sumAtrA Adi dvIpoM meM jahA~ ki brAhmaNa dArzanikoM ko pahu~ca na thI, buddha kA nirvANa viSayaka siddhAnta apane asalI rUpa meM pracalita hai| - isake atirikta kaI aise kAraNa haiM jinase bauddha-dharma usa samaya meM sarvavyApI ho gayA, aura jaina dharma apanI maryAdita sthiti meM hI rahA / sivAya isake jaina-dharma kI majabUtI ke aura buddhadharma kI asthiratA ke bhI kaI kAraNa haiN| jinakA vivecana isa laghukAya grantha meM asambhava hai|" aitihAsika khaMDa samApta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . hindI kI hara prakAra kI pustakeM milane ke pate (1) gAMdhI hindI maMdira ajamera aura bhAnapurA ( ho0 rA0) ajamara Ara mAnapurA / PROCEEGOROTONDOmale (2) hindI sAhitya-maMdira banArasa (3) sAhitya-kuja-karyAlaya bhAnapurA (ho0 sa0) amsuTDDEDDMan Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovaijJAnika khaNDa k kytkdkytyhttkktt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovaijJAnika khaNDa kA pahalA adhyAya G7N aisA mAlUma hotA hai ki IsAmasIha se lagabhaga chaH sau * varSa pUrva sAre bhUmaNDala ke antargata eka vilakSaNa prakAra kI mAnasika krAnti kA udgama huA thaa| sArI manuSyajAti ke manovikAroM meM eka vilakSaNa pracAra kI svataMtratya bhAvanA kA eka vilakSaNa prakAra ke bandhutva kA pAdurbhAva ho rahA thaa| sAre saMsAra ke aMtargata eka navIna paripATI kA janma ho rahA thaa| isI kAla meM yUropa ke antargata prasiddha tattvajJAnI "paithegorasa" kA pAdurbhAva huaa| isakA janma sabhya yUnAna kI suMdara bhUmi para huA thaa| isane sAre saMsAra ko ekatA kA divya sandeza diyaa| zAyada usake pUrva yUropa athavA yUnAna ke anta. gata anekatva kI bhAvanAoM kA pracAra ho rahA hogA, bhAratavarSa kI hI taraha vahAM para bhI sAmAjika azAnti kA daurAdaura hogA aura sambhavataH isI kAraNa isa tattvajJAnI ne apane divya sandeza ke dvArA logoM kI una saMkIrNa bhAvanAoM ko nAza karane kA prayatna kiyA hogaa| . .. ... .... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 108 isI kAla meM eziyA ke antargata eka sAtha cAra tattvajJAnI avatIrNa hue| cIna meM prasiddha tattvajJAnI "kanaphyUzasa" kA AvirbhAva huaa| isane apanI una zikSAoM ke dvArA jinheM golDana rUla (Golden rule) kahate haiM cIna ke antargata sAmAjika zAnti kI sthApanA kI / karIba isI ke sAtha sAtha IrAna kI bhUmi para prasiddha tattvajJAnI "jorosTara" avatIrNa huA, jisane apane una do siddhAntoM ke dvArA jinheM "prAramujaDa" (Armugd) aura ahiMrimana kahate haiM / (Ahiriman) jo ki prakAza aura andhakAra kI zaktiyoM ke visamvAda ke sambandha meM hai ke dvArA yaha kArya kiyaa| bhAratavarSa ke antargata "varddhamAna"-jinheM mahAvIra bhI kahate haiM-ne prakaTa ho kara apane utkaTa AtmasaMyama ke siddhAnta ko prakaTa kiyaa| unhoMne apanI utkaTa pratibhA ke bala se "syAdvAda" nAmaka prasiddha tattvajJAna kA AviSkAra kiyaa| isake atirikta unhoMne apanI alaukika sahanazIlatA, divya Atma-saMyama aura adbhuta tyAga ke dvArA logoM ke sanmukha eka ujvala Adarza khar3A kara diyaa| sAmAjika azAnti ko naSTa karane aura sthAyI zAnti kI jar3a jamAne ke liye unhoMne yahAM kI bigar3I huI jAtiprathA ko sudhArane kA-athavA yadi na sudhare to naSTa karane kA prayatna kiyaa| unhoMne pUrva pracalita jaina-dharma ko hAtha meM lekara usakA saMzodhana kiyA aura use samAja ke nimitta upayogI banA diyaa| ... mahAvIra.ke hI sAtha sAtha isa deza meM "buddha" kA bhI avatAra huaa| mAlUma hotA hai bhAratavarSa kI bhayaGkara azAnti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 bhagavAn mahAvIra kA nAza karane ke lie prakRti ne kevala eka hI vyakti ko paryApta na samajhA / aura isIlie usane mahAvIra ke pazcAt tatkAla hI buddha ko bhI paidA kara diyA / buddha ne aura bhI bulanda AvAz2a ke sAtha prAcIna sAmAjika niyamoM kA virodha kiyaa| unhoMne apanI pUrI zakti ke sAtha prAcIna sAmAjika prathA ke sAtha yuddha karake use bilkula hI naSTa kara diyaa| mahAvIra ne jaina-dharma kA mArga jitanA vistIrNa rakkhA thA buddha ne apane dharma kA usase mI adhika vistIrNa mArga rkkhaa| jaina-dharma ke antargata usa samaya vehI loga praviSTa hone pAte the jo parale sire ke AtmasaMyamI aura caritra ke pakke hote the, para buddha dharma meM aisI koI bAdhA na thI aura isI kAraNa se usane bahuta hI kama samaya meM samAja ke adhikAMza bhAga para apanA adhikAra kara liyaa| sAre hindustAna meM adhikAMza bauddha aura unase kama jainI najara Ane lge| brAhmaNa-dharma eka bAragI hI lupta sA ho gayA / saMsAra kI ina saba krAntiyoM kA jaba hama gambhIratA ke sAtha adhyayana karate haiM to mAlUma hotA hai ki, jaba samAja kA eka balavAna aura sattAdhArI aGga apane sthUla svArtha kI rakSA ke nimitta asatya aura adharma kA pakSa lekara apane se durbala aGga ko satya se baMcita rakhane kA prayatna karatA hai taba usa parAjita satya' kI bhasma meM se eka aisI divya cinagArI paidA hotI hai ki, jisakI pracaNDa jvAlA meM usa adharma aura anIti kI Ahuti laga jAtI hai / usa divya prakAza ke. usa divyavibhUti ke prAdurbhAva meM nIti kI apekSA anIti aura dharma kI apekSA adharma kA hI adhika hAtha rahatA hai| parAjita aura pratAr3ita satya ko punaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra usake gaurava yukta Asana para pratiSTita karane ke nimitta hI mahApuruSoM kA avatAra hotA hai| daivI aura AsurI sampada ke ghAta pratighAta meM jaba AsurI tattva apane sthUla bala ke prabhAva se daivI tattva ko dabA detA hai, aura apane adharma-yukta zAsana kA prabhAva samAja para DAla detA hai, taba prati zAsaka kI taraha daivItattva kA pakSa lekara asatya kA nikandana karane ke nimitta prakRti ke garbhAgAra meM se eka amogha vIryavAna AtmA avatIrNa hotI hai| isa amogha-zakti ko loga "avatAra" kI saMjJA dete haiM / ina puruSoM ke avataraNa kA mukhya hetu jagata kI sArvadezika pragati ke viruddha jo vighna Ate rahate haiM unako dUra karane kA hotA hai| "mahattA" kevala sAmarthya para hI avalambita nahIM hai| pratyuta vighnoM ke dUra karane meM sAmarthya kA jo upayoga hotA hai usI para avalambita hai| jitane hI bhayakara vinoM aura prati bandhoM ke viruddha usakA upayoga hotA hai utanI hI adhika usakI mahattA hotI hai| saMsAra ke itihAsa meM jitane bhI mahApuruSoM ne pUjyanIya sthAna prApta kiyA hai, vaha kevala sAmarthya ke prabhAva se hI nahIM pratyuta usa sAmarthya ke dvArA adharma ke viruddha krAnti uThA kara hI kiyA hai| kriyAhIna sAmarthya kA ullekha itihAsa ke patroM meM nahIM rhtaa| vastutaH dekhA jAya to ina mahAtmAoM ko AkarSaNa karane kI zakti adharma meM nahIM hotI para jaba adharma kA prAbalya dharma ko daboca detA haiuse tattvahIna banA detA hai taba pratAr3ita satya kI dukha bharI pukAra hI unheM utpanna hone ko vAdhya karatI hai|| - isa pustaka ke aitihAsika khaNDa ko par3hane se pAThaka avazya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 bhagavAn mahAvIra samajha gaye hoMge ki usa samaya bhAratIya samAja kI ThIka yahI sthiti ho rahI thI, brAhmaNoM kA balavAna aGga zUdroM ke nirbala aGga ke tamAma adhikAroM ko chIna cukA thA aura puruSoM kA sabala aGga striyoM ke nirbala aMga ko tattva hIna kara cukA thaa| pazuoM ke prANoM kA kucha bhI mulya nahIM samajhA jAtA thaa| haz2AroM, lAkhoM prANI dina dahAr3e yajJa kI pavitra vedI para talavAra ke ghATa utAra diye jAte the| unake antarjagata meM azAnti kI bhISaNa jvAlA dhadhaka rahI thii| ve loga bar3I hI utkaNThA ke sAtha aise puruSa kI rAha dekha rahe the jo usa jvAlA kA-una manovikAroM kA sphoTa kara de| mahAvIra aura buddha ne prakaTa ho kara yahI kArya kiyA unhoMne apane asIma sAhasa aura utkaTa pratibhA ke bala se logoM ke ina aMtarbhAvoM ko vAhya krAnti kA rUpa de diyaa| hamArA vizvAsa hai ki yadi ye donoM mahAtmA logoM kI manovRtiyoM ke anukUla na rahate hue unakI bhAvanAoM ke pratikUla koI krAnti upasthita karate to kabhI unheM itanI saphalatA na milatI, para ve to manovijJAna ke pUre paNDita the, samAja ke isI marja ko aura dharma ke asalI tattva kI khoja meM hI unhoMne apanI jindagI ke bAraha varSa vyatIta kara diye the| unase aisI bar3I bhUla kaise ho sakatI thii| unhoMne bahuta hI sUkSmatA se logoM kI manovRttiyoM kA adhyayana kara apane apane dharma kA mukhya siddhAnta "ahiMsA" aura "sAmyavAda" rkkhaa| unhoMne apanI atulapratibhA ke dvArA logoM ko manovRttiyoM kA netRtva Lead karanA zurU kiyA / aura mAlUma hotA hai isI kAraNa tatkAlIna samAja ne unheM turaMta hI apanA netA khokAra kara liyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 112 jaina aura bauddha ina donoM dharmoM kA jaba hama adhyayana karate haiM to mAlUma hotA hai ki ina donoM dharmoM ke moTe moTe siddhAnta. prAyaH samAna hI haiN| kaI siddhAntoM meM to Azcaryajanaka samAnatA pAI jAtI hai, mata bheda unhIM sthAnoM para jAkara par3atA hai jahAM para ki sAdhAraNa janatA kI pahu~ca nahIM hai| jahAM taka hama socate haiM isa samAnatA kA pradhAna kAraNa hameM tatkAlIna samAja kI ruci hI mAlUma hotI hai| donoM hI mahApuruSoM ne loka ruci ke viruddha paira rakhanA ucita na samajhA aura isI kAraNa unameM Azcarya janaka samAnatA pAI jAtI hai, donoM hI dharmoM kA mukhya siddhAnta ahiMsA hai| yadi hama yaha bhI kaha deM ki, iso ucala tattva para donoM dharmoM kI nIMva rakkhI huI hai to bhI anucita na hogaa| aba hama yadi isa viSaya para vicAra kareM ki inakA pradhAna tattva "ahiMsA" aura "sAmyavAda" hI kyoM huA to isakA samAdhAna karane ke lie itihAsa tatkAla hI hamAre sammukha usa samaya ke "hiMsAkANDa" kA aura 'asamyatA' kA citra khIMca detA hai, basa, tatkAla hI hamArA santoSa kAraka samAdhAna ho jAtA hai| .. . / yahAM taka to hamane usa samaya kI sthiti aura usake sAtha prakRti ke lagAva kA varNana kiyA aba hama apane grantha-nAyaka bhagavAna mahAvIra kI jIvanI para manovaijJAnika DhaGga se kucha vicAra karanA cAhate haiM / kyoMki jaba taka hameM yaha mAlUma nahIM ho jAtA ki mahAvIra kisa prakAra-mahAvIra hue, kisa prakAra unake jIvana kA krama vikAsa huA, kina kina paristhitiyoM ke kAraNave saMsAra kI bar3I hastiyoM meM ginAne ke lAyaka hue-taba taka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.13 bhagavAn mahAvIra unake jIvanI kA Adhe se adhika bhAga korA raha jAtA hai| mahAvIra eka mahApuruSa ho gaye haiM-jo jainiyoM ke antima tIrthakara the| kevala itanA hI kahane se logoM ko santoSa nahIM ho sakatA, na unase kucha lAbha hI ho sakatA hai| jina ghaTanAoM ke aMtargata mahAvIra ke jIvana kA rahasya chipA huA hai, jina tattvoM se manuSya jIvana kA muzakile-AsAna ho jAtA hai, una ghaTanAoM aura tattvoM ko jaba taka hama pUrNatayA na jAnaleM taba taka jIvana-caritra kA saccA kArya adhUrA hI raha jAtA hai| hamAre durbhAgya se bhAratavarSa ke prAcIna itihAsa kI sAmagrI bahuta hI kama prApta hai / atyanta daur3a dhUpa ke pazcAt kisI prakAra candragupta taka to loga pahuMce haiM para usake bAda to prAyaH andhakAra hI hai| pAzcAtya vidvAna purANoM aura dantakathAoM ke AdhAra para kucha anumAna nikAlate avazya haiM para kucha samaya ke pazcAta yaha anumAna unheM hI galata mAlUma hone lagatA hai| bhagavAna mahAvIra ke sambandha meM bhI yadi yahI bAta kahI jAya to anucita na hogA, bauddha aura jainagranthoM ke AdhAra se yadyapi kucha vidvAnoM ne kucha bAtoM kA nipaTArA kara liyA hai| para usameM bhI bahuta matabheda hai| vidvAn bhI becAre kyA kareM, kahA~ taka tarka lagAveM Akhira unake AdhAra stambha to prAcIna grantha hI rahate haiN| una prAcIna granthoM meM Apasa meM hI mata bheda pAyA jAtA hai| zvetAmbarI kahate haiM ki mahAvIra svAmI kA garbha haraNa huA thaa| digambarI kahate haiM ki, nahIM huaa| idhara digambarI kahate haiM ki mahAvIra bAla brahmacArI the to zvetAmbarI kahate haiM ki nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 114 unakA vivAha huA thA, aura usa vivAha se unako eka kanyA bhI huI thii| mahAvIra kI patnI kA nAma yazodA aura kanyA kA nAma priyadarzanA thaa| aisI hAlata meM vidvAn kyA kareM "kisako jhUThA mAne aura kisako saccA" unake pAsa koI aisA prAcIna zilAlekha yA tAmrapatra to hai hI nahIM jisake bala para ve nirdvandatA pUrvaka eka ko jhUThA aura dUsare ko saccA kaha deN| aisI hAlata meM sivAya anumAna-pramANa ke aura koI AdhAra zeSa nahIM raha jaataa|. . .. isa sthAna para hama kalpasUtra Adi prAcIna granthoM aura anumAna ke AdhAra para mahAvIra ke jIvana se sambandha rakhane vAlI kucha bAtoM kA vivecana kreNge| isa bhAga meM unake jIvana kA vahI bhAga sammilita rahegA jo manovijJAna se sambandha rakhatA hai| zeSa bAteM paurANika khaNDa meM likhI jaayNgii| yaha bAta prAyaH nirvivAda hai ki bhagavAna mahAvIra saMsAra ke bar3e se bar3e puruSoM meM se eka haiN| itihAsa meM bahuta hI kama mahApuruSa unakI zreNI meM rakhane yogya milate haiN| lekina bhArata ke durbhAgya se yA yoM kahiye ki hamArI andhazraddhA ke kAraNa hama loga unheM mAnavIyatA kI sImA se pare rakhate haiN| hama loga unheM alaukika, martya loka kI zRSTi se bAhara aura duniyA~ ke sparza se ekadama mukta mAnate haiN| aura isI kAraNa hama loga mahAvIra kI utanI kadra nahIM kara sake jitanI hameM karanA caahiye| mahAvIra ke jIvana kA mahatva isameM nahIM hai ki ve alaukika mahApuruSa kI taraha paidA hue aura usI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 bhagavAn mahAvIra hAlata meM mokSa gye| balki mahAvIra ke jIvana kA mahatva isI meM hai ki, manuSya jAti ke andara paidA hokara bhI, usa vAyumaNDala meM janma lekara bhI unhoMne parama pada ko prApta kiyA / mahAvIrasvAmI yadi prArambha se hI alaukika the, aura yadi unhoMne alaukikatA meM se hI alaukika pada prApta kiyA, to isameM unakA koI vIratva pradarzita nahIM hotA aura na unakA jIvana hI hama logoM ke liye Adarza ho sakatA hai| kyoMki hama loga to laukika haiN| hameM to laukikatA meM se alaukikatA prApta karanA hai| hameM to nara se nArAyaNa honA hai| isalie hamAre liye usI manuSya kA jIvana Adarza ho sakatA hai jo hamArI taraha manuSya rahA ho aura usI manuSyatva meM se jisane daivatva prApta kiyA ho / sArI manuSya jAti ko isI prakAra ke Adarza kI AvazyakatA hai| manuSya prakRti ke andara nirbalatA kI jo bindue~ haiM, manuSya ke manovikAroM meM kamajorI kI jo bhAvanAe~ haiM aura bhAvanAoM ko naSTa karane ke nimitta jisa puruSArtha kI AvazyakatA hai vaha puruSArtha yadi bhagavAna mahAvIra meM na thA, yadi ve kisI alaukika zakti ke prApta se itane U~ce pada ko prApta hue to isameM unakI kyA vizeSatA ? vaha to prakRti kA ho kAma thA, isa prakAra ke mahAvIra to saMsAra ke Adarza nahIM ho sakate / lekina vAstavika bAta isa prakAra kI nahIM hai, mahAvIra ke viSaya meM isa prakAra kI dhAraNA karanA hamArI bhUla hai, usameM hamArA hI doSa hai / yadi hama sUkSma dRSTi se mahAvIra ke jIvana kA adhyayana kareM to hameM mAlUma hogA ki, mahAvIra kA jIvana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 116 manuSya kI unhIM pravRttiyoM kA kramavikAsa hai jo sAdhAraNa manuSyoM meM bhI pAI jAtI haiN| manovijJAna ke una saba sUkSma tatvoM kA mahAvIra ke jIvana meM samAveza thaa| jo hama logoM ke andara bhI pAye jAte haiN| antara kevala itanA hI thA ki hama loga apanI kamajorI ke kAraNa yA yoM kahiye ki naitikabala kI hInatA ke kAraNa una tatvoM kA vikAsa karane meM asamartha rahate haiM / hama prakRti kI dI huI apAra zaktiyoM ko apanI durbalatA ke kAraNa nahIM pahacAna pAte haiM aura mahAvIra ne apane asIma puruSArtha ke teja se, apane apAra naitika bala ke sAhasa se apanI saba zaktiyoM ko pahacAna liyA thaa| unhoMne bahuta hI bahAdurI ke sAtha una saba moha ke AvaraNoM ko phAr3akara pheMka diyA thA jo manuSya kI divya zaktiyoM para par3e rahate haiN| "mahAvIra," "mahAvIra" the, unameM icchAoM ko damana karane kI asIma zakti thii| unameM manovikAroM para vijaya pAne kA adbhuta puruSArtha thA / ve hamAre samAna sAdhAraNa manuSyoM kI taraha kamajora na the-icchAoM ke gulAma nathe / unameM caritra kA teja thA, jJAna kA bala thA ve mAnava jIvana kI vAstavikatA ko samajhate the / hAM ve una tattvoM ke anugAmI the jinake dvArA manuSya parama-pada ko, apane vAstavika rUpako prApta kara sakatA hai| isI kAraNa bhagavAna mahAvIra hamAre Adarza haiM / isI kAraNa ve saMsAra ke pUjanIya haiN| bhagavAn mahAvIra meM itara logoM se kyA vizeSatA thii| ve eka sAdhAraNa rAjagharAne meM paidA hue the| hamAre itane suyogya bhI unako prApta na the| yaha bAta hara koI jAnatA hai ki, eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra sAdhAraNa manuSya ko adhyAtma viSaya kA adhyayana karane meM jitanI sugamatAho sakatI hai utanI eka rAjakumAra ko nahIM mila sktii| U~ce U~ce vilAsa mandiroM meM aneka vilAsa-sAmagriyoM ke bIca birale hI mahApuruSoM ko vairAgya kA dhyAna AtA hai, aisI pratikUla sthiti ke antargata rahate hue bhI unake andara vairAgya kI vinagArI kisa prakAra praveza kara gaI isI eka bAta meM mahAvIra ke jIvana kA rahasya chipA huA hai, akhaNDa rAjya vaibhava ke mArga meM aisA kaunasA satya, aisA kaunasA sukha, aisI kaunasI zAnti dRSTi gocara huI ki jisake pralobhana meM Akara unhoMne apAra rAja lakSmo ko, Adarza mAtRprema ko, aura usa patnI-prema ko, jahAM se zakti kI sundara taraMgiNo kA udgama hotA hai, lAta mAra kara jaMgala kA rAstA liyaa| eka garIba manuSya jo saMsAra kA bhAra sahana karane meM asamartha hai, jo donoM samaya pUrA bhojana bhI nahIM pA sakatA, jo saMsAra ke tamAma sukhoM se vaJcita hai, daridratA kA pAza jisake gale meM par3A huA hai, atyanta dukhoM se taMga Akara yadi vairAgya ko grahaNa kara le to usameM Azcarya ko koI bAta nhiiN| para bhagavAna mahAvIra kI aisI sthiti na thii| unake prANa se bhI adhika priya mAtA thii| suMdara, suzIla, aura sadguNa-zAlinI patnI thI, udAra pitA the| rAjya thA / rAjya-bhakta prajA thI aura usake sAtha hI sAtha atyanta vaibhava thA / ina saba bAtoM kA tyAga karake muTThI bhara dhUla kI taraha ina saba sAmagriyoM ko chor3akara unhoMne munivRtti grahaNa kI isI Azcarya janaka bAta meM mahAvIra ke jIvana kI vAstavikatA chipI huI hai| __ hamAre durbhAgya se hameM bhagavAna mahAvIra ke bAlyakAla, zikSA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 118 kAla, yauvana kAla, aura dIkSAkAla kA koI bhI prAmANika itihAsa dekhane ko nahIM milatA / dekhane ko kevala aisI aisI bAteM milatI haiM ki jina para Aja kala kA buddhivAdI jamAnA bilkula vizvAsa nahIM kara sakatA / aura jisa bAta para vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA usake Adarza rUpa meM kisa prakAra pariNita kiyA jA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra kA bAlyakAla / bhagavAna mahAvIra kA bAlyakAla kisa prakAra vyatIta huaa| yaha jAnane kA hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai, hama isa bAta ko nahIM jAnate ki, bAlakapana meM unakA krama vikAsa kisa DhaGga se huaa| unakI bAlakapana kI ceSTAeM kisa prakAra kI thiiN| asala meM dekhA jAya to manuSya ke bhaviSya kA pratibimba usake bAlya. jIvana para par3atA rahatA hai| manuSya saMskAroM kA saMgraha bAlakapana meM hI karatA hai| bhaviSya meM unakA vikAsa mAtra hotA hai, isa liye kisI bhI vyakti kA jIvana caritra likhane ke pUrva usake bAlyakAla ko adhyayana karanA atyanta Avazyaka hotA hai / para bhagavAna mahAvIra ke bAlyakAla ke viSaya meM hamAre grantha kucha bhI pramANa bhUta tattva nahIM dete / ve kevala itanA hI kaha kara cupa haiM ki, bhagavAna, mati, zruti, avadhi nAmaka tIna jJAnoM ko sAtha le kara utpanna hue the| ve hamAre sAmane kevala eka gar3hI gar3hAI pratimA kI taraha dikhalAI par3ane lagate haiM / isameM hameM yathArtha santoSa nahIM hotaa| hama manuSya haiM, hama hamAre pUjya netA ko manuSya rUpa meM dekhanA cAhate haiN| mAnavIyatA kA jo mahatva hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 bhagavAn mahAvIra manuSyatva kA jo saundarya hai usI ko hama bhagavAna mahAvIra meM dekhanA cAhate haiN| hama unheM manuSya jAti ke sanmukha Adarza rUpa meM rakhanA cAhate haiN| hama unake jIvana se manuSya jAti ko eka sandezA denA cAhate haiN| aura isIliye hameM unake bAlya-jIvana ko pUrNa rUpa se adhyayana karane kI AvazyakatA hai| hameM yaha jAnane kI anivArya AvazyakatA hai ki, bhagavAna mahAvIra kI dinacaryA kisa prakAra thii| unakI zikSA kA prabandha kisa prakAra thA, Adi Adi para hamAre zAstroM meM isa prakAra koI vizada vivecana nahIM diyA gayA hai| phira bhI kalpasUtra Adi granthoM meM mahAvIra ke pitA siddhArtha kI jo dinacaryA dI huI hai, usase mahAvIra kI dinacaryA kA kucha kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai / kalpasUtra meM siddhArtha kI caryA kA jo varNana kiyA hai usakA saMskRta rUpa hama nIce dete haiN| ___"bAlAta bakuGka meM khIcate jIva loke, zayanIzyutiSThati pAdapIThA pratpavarati pratyuvatAryya yatrevAhana zAlAtatrevoyA gacchati upaganyAhanazAlA manu pravizani" anupravizyA, nekavyAyAma, yogya bAlAna vyAmardana mallayuddha kareMNa: zrAnta parizrAnta, zatapAka sahasre sugaMdhavara tailAdi bhI: prINanIce dIpanIvaiH darpanIce, mardanIcaiH vRhaNIyaH sarvendriyagAtra-pralhAla nIcaiH amyaGgitaH sana prati pUrNa pANi pAhu, sukumAla kamala talaiH ityAdi vizeSaNa yuktaH puruSaH saMbAdhanayA saMvAhitAH apageta parizramaH ana zAlAyaH pratiniSkrAmati" . sUryodaya ke anantara siddhArtha rAjA abRnazAlA arthAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 120 vyAyAma zAlA meM Ate the| vahA~ ve kaI prakAra ke daNDa baiThaka, -mugdara uThAnA Adi vyAyAma karate the| usake anantara ve malla-yuddha karate the isameM unako bahuta parizrama ho jAtA thaa| isake pazcAta zatapaka taila-jo sau prakAra ke dravyoM se nikAlA jAtA thA, aura sahasrapakka taila jo eka hajAra dravyoM se nikAlA jAtA thA-se mAliza karavAte the, yaha mAliza rasa rudhira dhAtuoM ko prIti karanevAlA-dIpana karanevAlA, bala kI .vRddhi karanevAlA aura saba indriyoM ko AlhAda dene vAlA hotA thaa| vyAyAma ke pazcAt siddhArtha snAna karate the| isa snAna kA varNana bhI kalpasUtra meM bar3e hI manohara DhaGga se kiyA gayA hai, isa prakAra yadi hama siddhArtha kI dinacaryA kA adhyayana karate haiM to vaha bahuta hI bhavya mAlUma hotI hai| 'pitA ke ina saMskAroM kA prabhAva mahAvIra ke jIvana para avazya par3A hogA, ina saba bAtoM se yaha bhI mAlUma hotA hai ki, usa samaya unake AsapAsa kA vAyumaNDala bahuta hI zuddha aura pavitra thaa| zArIrika, mAnasika, aura AdhyAtmika unnati 'ke saba sAdhana unako prApta the| aisA mAlUma hotA hai ki, bhagavAna mahAvIra kI zArIrika sampati to bahuta hI atula hogii| kadAcita isI kAraNa unakA nAma "vardhamAna" se mahAvIra par3a gayA ho| mahAvIra svAmI kI zikSA prabandha vagairaha ke viSaya meM kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| hamAre zAtroM meM unheM janma se hI, mati, zruti, avadhi jJAna ke dhAraka mAne haiN| isaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 bhagavAn mahAvIra lie isa viSaya para zaGkA uThAnA hI nirmUla hai| hA~ yadi kAlane palaTA khAyA aura buddhivAda kA aura bhI adhika vikAsa huA to sambhava hai ki, usa samaya isa viSaya para adhika . vicAra hogaa| __ kalpasUtra ke andara likhA hai ki mAtA pitA ne moha meM pAgala hokara tIna jJAna ke dhArI bhagavAna ko eka alya buddhi zikSaka ke pAsa par3hane ko rakkhA / bhagavAna ne usa zikSaka ko pahale hI dina parAjita kara diyA / Adi / ina bAtoM se sahaja hI yaha niskarSa nikAlA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra bAlya-kAla se hI adbhuta buddhizAlI, apUrva pratibhAvAna aura tejasvI the| / isameM sandeha nahIM ki bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA eka eka bhAga adhyayana karane yogya hai| unakA jIvana bahuta hI Adarza thaa| para yaha sArA camatkAra vahIM taka rahatA hai, jaba taka hama unako eka Adarza manuSya rUpa meM dekhate haiN| prArambha se hI yadihama unheM alaukika pratibhAzAlI(Supper human) mAna leM to yaha sArA camatkAra naSTa ho jAtA hai / eka aMgrez2a lekhaka ne mahAvIra ke jIvana para prakAza DAlate hue kyA hI acchA kahA hai / : But I want to interprete Mahabira's life as rising from "Manhood to Godhood" and not as from "Godhood to super Godbood". If that were so I would not even touch Mababira's Life as we are not Gods but men. Men is the greatest subject for man's study. There is a suffi. cient education for humanity, and so humanity will leave Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra '122 Gods to themselves. This spirit of leaving Gods Gods themselves, has entered into us long since. We are trying our atmost to turn our Gods into wen aud the community wbieh best succeeds in doing is the most reasonable land acceptable for humanity. "Wonder is going out of world" says bearlyle and that being the sign of the time we must raise ourself to that sign, otherwise we are behind the times. Not to be with the curr. ent of times' means, we have teached a pinnacle of pro * gress which the common sense of bumanity bas not obtained or we are rolling into depth of degradation that we are not able to overun progress. We feel that we are backward people and that individual feeling I take to be the best proof of our degradation. lekhaka ke kathana kA bhAvArtha yaha hai ki mahAvIra ke jIvana kA artha mere matAnusAra yaha hai ki ve manuSyatva se Izvaratva kI ora bar3he haiM, na ki Izvaratva se paramezvaratva kI ora / agara ve Izvaratva se paramezvaratva kI ora bar3hate to maiM unake jIvana ko sparza taka na karatA / isakA kAraNa yaha hai ki hama manuSya haiM devatA nahIM, manuSya hI manuSya ke liye sabase adhika adhyayana karane ko vastu hai / manuSya jAti ke liye zikSAgrahaNa karane yogya bahuta hI vastue~ haiM isalie vaha Izvara ko eka tarapha chor3akara apane Apa hI ke adhyayana ko svabhAvataH adhika pasanda kregii| Izvara ko Izvara hI ke liye chor3a diyA jAya yaha bhAvanA eka dIrghakAlIna samaya se mAnavIya mana meM sthApana kiye hue haiN| hama Izvara ko manuSyoM meM pariNita karane kA prayatna kara rahe haiM evaM jo samAja isa kArya meM adhika prayatnazIla hai vaha manuSya jAti ke lie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .123 bhagavAn mahAvIra saba se adhika grAhya hai / "camatkAra saMsAra se bAhara nikAlA jA rahA hai / kAlAIla kI isa yukti meM samaya kA cinha dRSTigocara ho rahA hai aura isa samaya-cinha ke anusAra hI hameM sudhAra karane kI AvazyakatA hai agara hama aisA nahIM kreNge| to bahuta pIche par3a jAveMge, samaya ke sAtha gati na karanA mAno isa bAta ko prakaTa karanA hai ki, hama apane patana ke lie gahaga gaDhA khoda rahe haiN| hama yaha bAta mahasUsa karate haiM ki hamArI jAti eka pichar3I huI jAti hai, hamArA aisA khayAla karanA hI hamAre patana kA saba se acchA aura saba se zAnadAra sabUta hai|" cAhe hama loga isake virodha meM kitanI hI zaktiyAM lagAveM, para taba taka hama kabhI Age nahIM A sakate jaba taka hama apane Adarza ko mAnavIya rUpa meM apane sammukha na rakkheM aura usIke samAna apanI jIvana yAtrA ko saMyamita na kara leN| yauvana-kAla bAlyAvasthA samApta kiye bAda bhagavAna mahAvIra kA vivAha huA yA nahIM isa viSaya meM zvetAmbara aura digambara granthakAroM meM bar3A matabheda hai / digambara granthakAroM kA kathana hai ki bhagavAn ne Ajanma paryyanta vivAha nahIM kiyA, ve bAla brahmacArI the| zvetAmbara grantha isake bilakula virodha meM hai| unake anusAra bhagavAna mahAvIra ne "yazodA" ke sAtha vivAha kiyA thA aura usase unake eka kanyA bhI utpanna huI thii| ... ina donoM matabhedoM meM se satya niSkarma kA nikalanA bahuta hI kaThina hai| kyoMki hamAre pAsa aise to koI sabala pramANa hai hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 124 nahIM, jinake AdhAra para hama donoM meM se eka. bAta ko dAve ke sAtha kaha sakeM / kevala. anumAna bala para hama isa para kucha vicAra kara sakate haiM-yadihama bhagavAna mahAvIra ke jIvana ko manovaijJAnika dRSTi se adhyayana kareM aura sUkSma dRSTi se dekheM to hameM kahanA par3egA ki bhagavAn kA vivAha honA hI adhika sambhava hai / isa sthAna para hama svayaM apanI ora se kucha na kaha kara kevala eka digambarI vidvAna kI sammati hI de denA adhika pasanda karate hai / una mahAzaya ne bahuta adhyayana ke pazcAt apanA nimnAMkita mata sthira kiyA hai| ____"digambara dharmazAstra isa bAta ko svIkAra nahIM karate ki, bhagavAn mahAvIra ne vivAha kiyA thaa| ve unako bAla brahmacArI mAnate haiM / para isa bAta kI puSTi ke liye unake pAsa koI Agamasiddha pramANa nahIM / hamAre caubIsa tIrthakaroM meM cAhe jisa tIrthakara ko dekhiye ( eka do ko chor3a kara ) Apa gRhastha ho pAyaMge / RSabhanAtha svAmI ke to kaI putra the| isake atirikta hamAre pAsa isa bAta kA koI sabala pramANa bhI nahIM ki jisake dvArA hama mahAvIra ko brahmacArI siddha kara skeN| bhagavAna mahAvIra ke jIvana sambandhI granthoM meM kalpasUtra apekSAkRta adhika purAnA hai, ataH usake kathana kA pramANabhUta honA adhika sambhava hai isake sivAya aura eka aisA kAraNa hai jisase unake vivAha kA honA sambhavanIya ho sakatA hai|" "yaha bAta nirvivAda hai ki bhagavAna mahAvIra apane mAtApitA ke bahuta hI : priya putra the| ve svayaM bhI mAtA-pitA aura bhAI para agAdha zraddhA rakhate the| yahAM taka ki unhoMne apane bhAI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 bhagavAn mahAvIra ke kathana se dIkSA sambandhI ucca bhAvanAoM ko do varSa ke lie multavI kara dii| aisI hAlata meM kyA mAtA pitA kI icchA unakA vivAha kara dene kI na huI hogI? kyA tIsa varSa kI avasthA taka unhoMne apane prANapriya kumAra ko binA sahadharmiNI ke rahane diyA hogaa| jisa kAla meM binA bahU kA muMha dekhe sAsa kI sadgati hI nahIM batalAI gaI hai| usa kAla kI sAsue~ aura jisameM bhI mahAvIra ke samAna pratibhAzAlI putra kI mAtA kA binA bahu ke rahanA kama se kama hamArI dRSTi meM to bilakula asvAbhAvika hai, isake atirikta yaha bhI prAyaH asambhava hI mAlUma hotA hai ki mahAvIra ne isa bAta ke lie apane mAtA pitA ko dukhita kiyA ho, ? ye saba aisI zaGkAye haiM jinakA samAdhAna kaThina hai| aisI hAlata meM yadi hama yaha mAna leM ki bhagavAna mahAvIra ne vivAha kiyA thA to koI anucita na hogaa|" uparokta digambarI vidvAna kA yaha kathana kaI aMzoM meM ucita mAlUma hotA hai| yadi bhagavAna mahAvIra ko manuSya kI taraha mAna kara isa bAta koM hama manovijJAna kI kasoTI para bhI jAceM to bhI uparokta bAta ThIka UMcatI hai| eka balavAna, dhairyavAna, aura buddhivAna yuvaka kA tIsa varSa taka kumArAvasthA meM rahanA sAdhAraNataH prakRti ke viruddha hai| isameM samdeha nahIM ki mahAvIra sAdhAraNa manuSya prakRti se bahuta Upara ( Supper human ) the| para isase kyA ve manuSyatva se bilkula hI pare to nahIM the, isake sivAya vivAha karanA koI pApa thor3e hI hai| yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 126 to gRhastha kA dharma hai, unake pUrva kAlIna prAyaH sabhI tIrthaMkaroMne [eka do chor3a kara ] vivAha kiye the| isake sivAya unakI paristhiti bhI vivAha ke sarvathA anukUla thii| aisI hAlata meM manovijJAna kI dRSTi ke anusAra bhI unakA vivAha karanA hI adhika sambhavaH mAnA jA sakatA hai aba Adarza kI dRSTi se lojie| yadi hama mahAvIra ko gRhastha dharma kI rAha se vikAsa karate dekhate haiM to hameM prasannatA hotI hai| hamAre hRdaya ke andara isa bhAvanA kA saMsAra hone lagatA hai kimahAvIra kI hI taraha hama bhI gRhasthAzrama ke mArga se hote hue Izvaratva kI ora jA sakate haiN| Adarza jIvana vyatIta karanevAle manuSya kI sAdhAraNatayA do avasthAe~ hotI haiN| ina donoM avasthAoM ko aMgrejI meM kramazaH ? Self Aasertion aura Self Realization kahate haiN| ina donoM ko hama pravRti mArga aura nivRti mArga ke nAma se kaheM to anucita na hogaa| ina donoM mArgoM meM paraspara kAraNa aura kArya kA sambandha hai| pahalI avasthA meM manuSya ko dharma, artha aura kAma ko sampanna karane kI AvazyakatA hotI hai / yaha pravRti zarIra aura mana donoM se sambandha rakhatI hai / paisA kamAnA, vivAha karanA, vyavasAya karanA, atyAcAra kA sAmanA karanA, Adi gRhasthAzrama meM pAlanIya vastue~ isa avasthA kA bAhya upadeza rahatA hai| para vAstavika uddezya usakA kucha dUsarA hI rahatA hai| vAstavika rUpa se dekhA jAya to vAhya jagata ko yaha saba kriyAe~ jIvana kI vAstavika sthiti ko prApta karane kI pUrva taiyAriyA~ haiN| binA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 bhagavAn mahAvIra ina kriyAoM ke manuSya jIvana ke vAstavika udezya para saphalatA pUrvaka nahIM pahu~cA jA sktaa| . hamAre prAcIna zAstrakAra dUradarzI the| manuSya svabhAva ke agAdha paNDita the / ve jAnate the ki, binA gRhasthAzrama kA pAlana kiye sanyastAzrama kA pAlana karanA mahA kaThina hai| pravRti aura nivRti jIvana utthAna ke ye do mArga haiN| pravRti se yadyapi jIvana kA vikAsa nahIM ho sakatA tathApi jIvana ke vikAsa ke lie usakI AvazyakatA anivArya hai, binA pravRti mArga ke jJAna aura anubhava se nivRti mArga meM pahu~canA atyanta kaThina hai| manuSya kI gRhasthAzrama avasthA isI pravRti mArga kA dvAra hai| gRhasthAzrama meM praveza karake manuSya una saba mohanIya padArthoM ko pAtA hai, vaha usakA anubhava karatA hai, unameM Ananda kI khoja karatA hai, karate karate jaba vaha thaka jAtA hai, tRpti kI khoja karate karate thaka jAne para bhI jaba use tRpti nahIM milatI taba use pravRti mArga kI apUrNatA kA jJAna hotA hai| vaha usase Upara uTatA hai, pUrNatA prApta karane ke lie anta meM use nivRti mArga meM praveza karanA par3atA hai, aura tabhI vaha apane uddezya meM saphala bhI hotA hai| manuSya kI yaha eka svAbhAvika pravRti hai ki jaba taka vaha kisI cIz2a kA svayaM anubhava nahIM kara letA, jaba taka vaha usakI mithyAvAditA kA svayaM sparza nahIM kara letA taba taka usa vastu meM usakA svAbhAvikatayA hI eka prakAra kA moha rahatA hai| jo loga pravRti mArga kA binA tarjuvA kiye hI nivRti mArga meM praveza kara jAte haiM / una logoM kI bhI prAyaH yahI avasthA hotI haiShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 128 unheM isa bAta kA kucha na kucha aNumAtra sandeha raha hI jAtA hai ki pravRti mArga meM bhI sukha ho sakatA hai| kyoMki usa mArga kA unheM kaccA ciTThA to mAlUma rahatA hI nhiiN| ve usa mArga kI truTiyoM ko to jAnate hI nahIM sAre saMsAra ko sukha kI khoja meM udhara hI gati karate hue dekha kara yadi unake hRdaya meM raMcamAtra isa bhAvanA kA udaya bhI ho jAya to kyA Azcarya ! isalie prAyaH sabhI dharmoM ke antargata pravRti-mArga yA gRhasthAzrama meM praveza karane kI AjJA dI hai| jaina dharmazAstroM meM bhI isa pravRti mArga kA khUba hI vistRta varNana kiyA hai, hamAre tIrthakaroM, cakravartiyoM, nArAyaNoM Adi zalAkA ke mahApuruSoM ke vaibhava kA, unake vilAsa kA varNana karane meM unhoMne kamAla kara diyA hai| aura ina sukhoM kI prApti kA kAraNa pUrvajanma kRta puNyoM ko batalAyA hai| isI se patA calatA hai ki hamAre dharmazAstroM meM pravRti mArga ko kitanA adhika mahatva diyA hai| pravRti mArga meM pUrNatA prApta honA bhI pUrva janma ke puNya kA sUcaka mAnA gayA hai / kyoMki jaba taka manuSya sAMsArika sukha bhoga meM apUrNa raha jAtA hai taba taka una bhogoM se usakI virakti nahIM ho sakatI, kyoMki jo bhoga use prApya haiM unhIM meM use sukha kI pUrNatA dikhalAI detI hai, aura unhIM ke moha meM vaha bhaTakA karatA hai| unake kAraNa vaha duniyAM se nivRta nahIM ho sktaa| para jaba use saMsArasaMbhava saba vilAsoM aura sukhoM kI prApti ho jAtI hai aura phira bhI usakI tRpti nahIM hotI, tabhI use saMsAra kI ora se nivRti ho jAtI hai aura isIliye pravRtimArga meM pUrNatA kA honA pUrvajanma ke aneka puNyoM kA phala mAnA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 bhagavAn mahAvIra vya digambara zAstroM meM varNita bhagavAna mahAvIra, ke jIvana ko hama dekhate haiM to hameM mAlUma hotA hai ki unake gArhasthya jIvana meM sAMsArika bhAgoM kI (pravRtti mArga meM) anya pUrmatAoM ke hote hue bhI vivAha sambandhI apUrNatA raha gaI thii| bhagavAn mahA. vIra ke gArhasthya jIvana kI yaha apUrNatA kyA aitihAsika dRSTi se, kyA vyavahArika dRSTi saM, kyA Adarza kI dRSTi se aura kyA dArzanika dRSTi se, kisI bhI prakAra kI buddhi ko mAnya nahIM ho sktii| isa bAre meM zvetAmbara-granthoM kA kathana hI hameM adhika mAnya mAlUma par3atA hai| buddha kA jIvanacaritra ina saba bAtoM meM Adarza rUpa hai| unake jIvana meM pravRtti mArga kI / rNatA, usakI vAstavikatA, usase virakti aura anta meM nivRtti mArga meM praveza batalAyA gayA hai| unakA jIvana caritra manuSya-prakRti ke adhyayana ke sAtha likhA gayA hai| zvetAmbarI granthoM meM bhI isI paddhati se bhagavAna mahAvIra kA jIvanacaritra likhA gayA hai| mere khayAla meM bhagavAna mahAvIra bAla brahmacArI nahIM the| ve gRhastha the| gRhastha bhI sAmAnya nahIM, utkRSTa zreNI ke the| unhoMne gRhasthAzrama ke pramoda-kAnana meM hajAroM rasikatA kI kriyAeM kI hoNgii| yauvana ke lIlA-niketana meM buddha kI taraha ve bhI apanI premikA ke sAtha rasamayo taraGgiNI ke pravAha meM pravAhita hue hoNge| para pravRtti kI isa pUrNatA ke ve kabhI AdhIna nahIM hue / hamezA pravRtti para ve zAsana karate rahe, aura anta meM eka dina ina pravRtti kI lIlAoM se viruddha ho avasara pAkara saba bhoga-vilAsoM para lAta mAra kara ve sanyAsI ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 130 gaye / aise hI mahAvIra saMsAra ke Adarza ho sakate haiM; saMsAra aise hI mahAvIra ko apanA uddhAraka mAna sakatA hai| jo loga mahAvIra svAmI kA vikAsa-krama nahIM mAnate, jo janma se hI unheM devatA kI taraha mAnate haiM unako uparokta vivecana me avazya krodha evaM hAsya utpanna hogaa| para jo loga bhagavAna mahAvIra ko prArambha se hI manuSya kI taraha mAnakara krama vikAsa ke anusAra, anta meM Izvara kI taraha mAnate haiM unako avazya isa kathana meM kucha na kucha rahasya mAlUma hogaa| dIkSA-saMskAra bhagavAna mahAvIra ne apane uttama jIvana kA adhikAMza bhAga gRhasthAzrama ke aMtargata satya aura jovana-rahasya ke tatvoM kI zodha meM vyatIta kara diyaa| jIvana ke Adarza para likhate hue eka jaina lekhaka likhate haiM ki: "All straining and striving. which is going on in the world, is the outcome of a thirst for happiness, it is on account of this insatiable thirst that ideal after ideal is conceived adbered for a time and then ultimately, when to be in sufficient, discarded and replaceb by a seemingly discovered better one.s.ome People spend their whole lives in tbus trying object after object for the satisiaction of this iplination for happiness. jIvana ke tIsa varSa gRhasthAzrama meM vyatIta karane para bhagavAna mahAvIra ko yahI anubhava huA ki gRhasthAzrama "satya" hai para jIvana ke lie sanyAsa usase bhI bar3A satya hai / aura isI kAraNa aba mujhe usa bar3e satya ko prApta karane kI AvazyakatA hai / merA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 bhagavAn mahAvIra khayAla hai bhagavAna buddha kI hI taraha unheM bhI saMsAra ke ina dukhamaya dRzyoM se bar3I ghRNA huI hogii| usa samaya kI sAmAjika avasthA ko dekhakara avazya unake komala hRdaya meM dayA kA saMcAra huA hogA aura inhIM bhAvanAoM se prerita hokara satya jJAna pAne ke liye unhoMne dIkSA grahaNa kI hogii| pratyeka U~ce darje ke manuSya ke jIvana meM eka aisI sthiti AtI hai, jaba usakA hRdaya tamAma vilAsa-sAmagriyoM kI ora se virakta hokara vAstavika ucca satya ko prApta karane ke liye vyagra ho uThatA hai| vilAsa se virakta hokara vaha Atma-saMyama kI U~cI bhAvanAoM ko prApta karanA cAhatA hai| Atma-saMyama ko U~cI bhAvanAoM kA aAzraya lekara vaha bhogoM ko bhoga de DAlatA hai| To live for pure life's sake jand to utilise wealth body etc. for living in that moner wis Lord Maha bir's Principle so he utilised his body full for self-denial or for life. jovana kI zuddha sthiti ke nimitta jInA yahI jIvana kA pradhAna uddezya hai / paisA, rAjya, vilAsa Adi vastue~ to zarIra ke bAhya sAdhana haiN| bhagavAna mahAvIra ne pahale zarIra ke ina bAharI sAdhanoM kA sadupayoga kiyaa| usake pazcAta ve sukhako prApta karane ke nimitta saceSTa hue / eka aMgreja lekhaka likhate haiN| Money connot make us happy, friends cannot make us happy, success Cannot make us happy, health strength cannot make us bappy, All these, make for happiness but none of them cin secure it. Nature may do all she cau, she may give us fame, health, money Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 132 long life, but sbe connot make us happy, every one of us must do that for hismelf. Our language expresses this admirably. What do we say if we bad a happy day ? We say we bave enjcyed "ourselves" This expression of our motber tongue seems very suggestive. Our happiness depends on ourselves "paisA hamako sukhI nahIM banA sakatA / saphalatA hamako sukhI nahIM banA sakatI / mitragaNa hame sukhI nahIM kara sakate / khAsthya aura zakti bhI hamako sukhI nahIM banA sktii| yadyapi ye saba vastue~ sukhake lie nirmANa kI gaI haiM, para vAstavika sukha ko dene meM ye saba asamartha haiM / prakRti saba kucha kara sakatI hai| vaha hamako svasthatA, paisA, dIrgha jIvana Adi saba vastue~ pradAna kara sakatI hai| para vaha bhI saccA sukha nahIM de sktii| pratyeka vyakti ko sukhI hone ke liye apane Apa svAvalambana para khar3e honA cAhiye / isa bAta ko hamArI bhASA bhalibhA~ti siddha karatI hai / jaba hameM sukha milatA hai, usa dina hama use kisa prakAra prakAzita karate haiM ! hama kahate haiM ki hamane apane Apa kAmanoraMjana kiyA / hamArI mAtRbhASA kA yaha zabda Our selves bahuta pramANa yukta mAlUma hotA hai| hamArA sukha hamAre svAva. lambana para nirbhara hai| isa UMce satya kA bhagavAn mahAvIra ne manana aura anubhava kiyA thA / aura isake anusAra unhoMne apane jIvana pravAha ko badalA thA / aTThAIsa varSa kI avasthA meM hI unake antarjagat meM ina bhAvoM ne khalabalI DAla dI thI aura usI samaya ve dIkSA lene ko prastuta ho gaye the para kuTumbiyoM ke Agraha se gRhasthAzrama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 bhagavAn mahAvIra meM do varSa aura adhika rahanA unhoMne svIkAra kiyaa| anta meM tIsa varSa kI avasthA hone para eka dina darzakoM ko harSa-dhvani ke bIca sAMsArika sukhoM ko lAta mAra kara parama satya ko prApta karane ke lie unhoMne dIkSA grahaNa kara lii| rAjakumAra mahAvIra sanyAso ho gaye / saba rAja bhogoM ko, UMce UMce vilAsa mandiroM ko, sundarI yazodA ko aura sArI prajA ke moha ko chor3a kara unhoMne jaMgala kI rAha le lii| vaha kaunasA bar3A sukha thA--jisako prApta karane ke lie mahAvIra ne sanyAsa kI isa kaThina tapasyA ko svIkAra kiyaa| vaha sukha satya kA vAstavika saundaryya thaa| jisako prApta karane ke lie mahAvIra ne itanI bar3I bar3I vibhUtiyoM ko kucha bhI na samajhA / dIkSA ke samaya se lekara kaivalya prApti taka arthAt lagabhaga bAraha varSa taka bhagavAna mahAvIra ne mauna svIkAra kiyA thA / unake caritra kA yaha aMza atyanta bodhaka aura amUlya zikSAoM se yukta hai / bAraha varSa taka unhoMne kisI ko kisI khAsa prakAra kA upadeza na diyA / mahAvIra ke pAsa usa samaya kaivalya ko chor3a kara zeSa cAra jJAna vidyamAna the ! inhIM jJAnoM ke sahAre yadi ve cAhate to lAkhoM bhaTakate hue prANiyoM ko mArga para lagA sakate the| para aisA na karate hue sarva prathama unhoMne apanA nijI hitasAdhana ke nimitta mauna dhAraNa karanA hI ucita smjhaa| mahAvIra svAmI ko svIkAra kI huI isa bAta ke antargata bar3A rahasya chipA huA mAlUma hotaahai| AtmA jitane hI aMzoM meM pUrNatA ko prApta kara letI hai jitane hI aMzoM meM vaha paramapada ke samIpa pahu~ca jAtI hai utane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 134 hI aMzoM taka manuSya jAti kA hita karane meM samartha ho sakatI hai| jisake jIvana kI saikar3oM bAjueM doSayukta hotI haiM vaha yadi dUsaroM ke sudhArane kA bIr3A lekara maidAna meM utaratA hai to usase sivAya hAni ke kisI prakAra kA lAbha sampanna nahIM ho sktaa| apane antaHkaraNa kI kAlimA ko dUra kiye binA hI dUsare ke antaHkaraNa ko zuddha karane kA prayatna karanA eka koyale se dUsare koyale ko ujvala karane kI ceSTA se adhika mahatva kA nahIM ho sakatA / apanI AtmA ko pUrNa zuddha kiye ke pazcAt apane jvalanta udAharaNa ke dvArA dUsaroM kA hita sAdhana karane meM jitanI saphalatA milatI hai, utanI apUrNAvasthA meM atyanta utsAha aura Avega se kArya karane para bhI nahIM mila sakatI, pUrNatA se yukta vyakti thor3e hI prayatna ke bala se hajAroM manuSyoM ke hRdayoM meM gaharA asara paidA kara sakatA hai, para apUrNa manuSyoM kA pAgalapana se bharA huA parahita-sAdhana kA Avega semara ke phUla kI taraha bAharI raGga dikhA kara anta meM phaTa jAtA hai aura usameM se thor3I sI rUI idhara udhara ur3atI naz2ara AtI hai| bAhA ADambara cAhe jitanA caTakIlA aura pAliza kiyA huA ho, para jaba taka upadezaka ke antaHkaraNa se vikAra aura nyUnatAeM dUra na ho jAtI, taba taka janatA ke hRdaya para usakA sthAyI asara nahIM ho sakatA / manuSya ke antaHkaraNa meM jJAna kA dIpaka jitane azoM meM prakAzita hai, utane hI azoM meM vaha dUsare ko bhI prakAza meM lA sakatA hai / apanA svahita sAdhana kiye ke binA hI jo loga isaroM kA hita sAdhana karane kI mUrkhatA karate haiM, unakI isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 bhagavAn mahAvIra nibalatA para apanA udAharaNarupa aMkuza lagAne ke liye hI bhagavAn mahAvIra ne itanA lambA mauna dhAraNa kiyA hogaa| bhagavAn mahAvIra kA bhramaNa paurANika granthoM ke antargata bhagavAna mahAvIra kA bhramaNavRtAnta bhI lagabhaga vaisI hI alaGkArapUrNa bhAva meM varNita hai jaisA unakI jIvanI kA dUsarA aMza hai| dIkSA liye ke bAda lagabhaga bAraha varSa taka unheM kaivalya rahita avasthA meM bhramaNa karanA par3A thaa| ina bAraha varSoM meM una para Aye hue upasagoM kA bar3I hI sundara bhASA meM varNana kiyA gayA hai| unake una asahya kaSToM ke varNana ko par3hate par3hate cAhe kitanA hI kaThina hRdaya kyoM na ho, pighale binA nahIM raha sakatA / sambhava hai mahAvIra para Aye hue upasargoM kA atizayokti pUrNa varNana purANakAroM ne kiyA ho, para isameM to sandeha nahIM ki una bAraha varSoM ke andara mahAvora para kaThina se kaThina vipa. ttiyoM kA samUha utarA hogA / mahAvIra para hI kyoM pratyeka mumukSujana para aisI sthiti meM upasarga Ate haiM, aura avazya Ate haiN| kevala purANa hI nahIM, tatva-jJAna bhI usa bAta kA samarthana karatA hai| __ aAtmA jyoM jyoM mokSa ke adhikAdhika samIpa pahu~cane kI ceSTA meM rata hotI hai| jisa prakAra kisI vizvAsapAtra seTha ke ghara para bhI divAlA nikalate samaya lenadAroM kA eka sAtha takAjA Ane lagatA hai| usI prakAra mokSAbhimukha prAtmA ko usake upArjita kie hue pUrva karma eka sAtha ikaTThe hokara phala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 136 pradAna karane laga jAte haiM / ve eka sAtha apanA cUkatA karja vasUla karane ko taiyAra ho jAte haiN| mokSa ke mArga meM vicaraNa karane vAlI AtmA ko kaI bAra asAdhAraNa saMkaTo kA sAmanA karanA par3atA hai isI tatva ko sAdhAraNa logoM meM pracalita karane ke nimitta aneka uttama granthakAroM ne "upamiti-bhavaprapaMca kathA" "moharAjA kA rAsa" "jJAna sUryodaya nATaka" Adi granthoM kA nirmANa kiyA hai| ina granthoM ke dvArA una logoM ne yaha bAta spaSTa karane kA prayatna kiyA hai ki mokSa mArga ke pathika ke mArga meM moharAjA ke subhaTa hamezA aneka vighna DAlate rahate haiM / jo darzana-zAstra Izvara ko sRSTi kA kartA mAnate haiM vaha isI bAta meM "prabhu bhaktoM kI parIkSA lete haiM," Adi rUpa meM kahate haiN| koI usako rakta bIja aura koI usako (Dwellers on the thresh hold ) kahate haiM / matalaba yaha ki mokSa mArga meM agrasara hone vAle vyakti ke mArga meM aneka kaSToM kI paramparA upasthita hotI rahatI hai| lekina isI kI dUsarI bAjUpara eka bAta aura bhI hai| jisase yaha kaThina samasyA kaI aMzo meM AsAna ho jAtI hai / vaha yaha hai ki una logoM para Aye hue kaSTa hama logoM kI dRSTi meM jitane bhayaGkara jaMcate haiM, hama logoM kI kSudra evaM mamatA-mayI nigAha meM unakA jitanA gambhIra asara hotA hai, utanA asara una logoM para jo mokSapatha ke pathika haiM, evaM jinakA daihika moha zAMta ho gayA hai, nahIM hotA / jisa sthiti ko kevala zAstroM meM par3hakara hI hamArA hRdaya tharga uThatA hai| usa sthiti kA pratyakSa rUpa se anubhava karate hue bhI ve utane nahIM hicakate / isakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 bhagavAna mahAvIra bar3A hI gambhIra kAraNa hai| hamaloga saMsArI jIva haiM, hamaloga hamArI deha ko apanI AtmA se bhinna samajhate hue bhI usake sukha duHkha ko AtmA kA suHkha dukha ho samajhate haiN| hamaloga AtmA aura deha ke anubhava ko z2adA z2adA nahIM samajhate, aura isI kAraNa ye daihika upasarga bhI hama logoM kI AtmA ko tharrA dete haiN| inhIM upasargoM meM hama "ahaMtatva" kI kalpanA kara mahA duHkhI ho jAte haiN| para jina mahAna AtmAoM ke roma roma meM yaha nizcaya kUTa kUTa kara bharAhuA hai ki deha aura dehake dharma tIna kAla meM bhI AtmA ke nahIM ho sakate haiN| jinake hRdaya meM patthara kI lIka kI taraha yaha satya jamA huA hai ki deha aura AtmA judI judI vastu hai, unake svabhAva bhI jude jude haiN| unakI AtmA ko yaha zAririka upasarga kisa prakAra vicalita kara sakate haiM, evaM kaSTa pahu~cA sakate haiN| manuSya ke jitane bhI aMzoM meM dehAdika pudgaloM kA ahaMbhAva rahatA hai utane hI aMzo meM zarIra ke sukha duHkhAdi karma usakI AtmA para asara karate haiM aura usI hadataka zAstrakAroM ne mohanIya aura vedanIya karma ko prakRtiyoM ko dI jadI batalAI haiN| arthAt jitane aMzoM meM mohanIya karma kA prAbalya hotA hai, utane hI aMzoM meM vedanIya karma AtmA para asara karatA hai| mohanIya karma ke zithila par3ate hI vedanIya karma nahIM ke samAna ho jAtA hai| yadi hama vedanIya karma ko eka vizAla pATavAlI nadI aura mohanIya karma ko usameM bharA huA jala mAnaleM to yaha viSaya aura bhI spaSTa ho jAyagA / jisa prakAra cAhe jitane hI vizAlapATa vAlI nadI bhI jala ke binA kisI cIz2a ko bahA le Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyA. bhagavAn mahAvIra 138 jAne meM asamartha hai, usI prakAra binA mohanIya karma ke vedanIya karmakA udaya bhI AtmA ko sukha dukha kA anubhava karavAne meM asamartha rahatA hai| ___ isa kathana kA yaha matalaba kadApi nahIM hai ki jJAnI ko kaSTa hotA hI nahIM, pratyuta isakA tAtparya yahI hai ki usa kaSTa kA anubhava usako avaziSTa rahI huI mohanIya karma kI prakRtiyoM ke anusAra hI hotA hai / sukha dukha kI lAgaNI kA mUla mohanIya karma hai / vaha jitanA hI adhika prabala hotA hai utane hI aMzoM meM AtmA bhI zarIra ke sukha dukha kA anubhava karatI hai| mahAvIra ke dIkSAkAla meM jina jina upasargoM kA prArdubhAva huA hai unako bhI hameM isI dRSTi se dekhanA caahiye| unakA mohanIya karma kSINa prAyaH ho cukA thA aura isa kAraNa una kaSToM meM jitanI Atma-vedanA kA aMza hamArI vimugdha dRSTi ko anubhava hotA hai utanA unakI AtmA ko nahIM ho sakatA thaa| eka hI prakAra kA kiyA huA prahAra jisa prakAra sabala aura nirbala manujya ke zarIra para bhinna bhinna prakAra ke asara paidA karatA hai usI prakAra eka hI prakAra kA saMkaTa, jJAnI aura ajJAnI kI AtmA para bhI bhinna bhinna prakAra se asara karatA hai / bhagavAna mahAvIra ke kAnoM meM guvAle ke dvArA Thoke gaye kIloM kI kathA par3ha kara Aja bhI hamAre hRdaya se Antarika cIkha nikala par3atI hai, para isI ghaTanA kA khuda anubhava karate hue bhI mahAvIra raMca mAtra vicalita nahIM hue / unakA dhyAna taka isa ghaTanA se nahIM TUTA, kyoMki ve mahAvIra the| unakI sahiSNutA hama se bahuta bar3hI car3hIM thii| ve utkRSTa zreNI ke yogI the| hama loga kaI bAra dUsare para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 bhagavAn mahAvAra bItI huI Apatti kA anumAna apanI sthiti ke anusAra kara lete haiM para isa prakAra kA anumAna karate samaya hama yaha bhUla jAte haiM ki bhoktA kI sthiti bhI hamAre samAna rAga dveSa mayI evaM kama jora hai, yA usameM hamArI sthiti se kucha vizeSatA hai| hama usapara bItI huI Apatti ko apane moha-maya cazme se dekhate haiM aura isI kAraNa eka gaharI bhUla meM par3a jAte haiM / bhagavAn mahAvIra para bItI huI ina ApattiyoM kI kalpanA hama hamAre cazme se dekha kara unakI sahiSNutA kI stuti karate haiM para isake sAtha hama unakI moha vihIna Atmasthiti, deha virakti aura agAdha Atmabala ko kalpanA karanA bhUla jAte haiN| yadi hama usa sahiSNutA ke utpati sthAna agAdha Atmabala ko dekheM to bar3A lAbha ho / AtmA ke kisI vizeSaguNa kI stuti karane ke sAtha sAtha yadi hama isa vastu kA adhyayana kare jahAM se ki usa guNa kA udgamana huA hai to hamArI vaha stuti vizeSa phala-pradAyaka nahIM ho sktii| mahAvIra ke jIvana kA mahatva unakI isa kaSTa sahiSNutA meM nahIM hai| pratyuta usa Atma-bala aura deha virakti meM hai jahAM se isa guNa kA aura isake sAtha sAtha aura bhI kaI guNoM kA udgama huA hai| yadi hama isa udgama sthAna ke mahatva ko chor3a dete haiM to mahAvIra ke jIvana meM rahA huA AdhA mahatva naSTa ho jAtA hai| ___matalaba yaha hai ki mahAvIra para bar3e bar3e bhayaGkara daihika upasarga Aye the, ve upasarga itane bhayaGkara the ki jinako par3hane se hI hamArI AtmA kAMpa uThatI hai| para bhagavAna ke utkaTa Atma. bala ke sanmukha ve upasarga usI prakAra phIke par3a gaye jisa prakAra sUrya ke prakAza ke sAmane candramA kA bimba par3a jAtA hai / apane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 14. ananta teja ke sanmukha prabhu ne una upasargo ko hInaprabhA kara diyaa| unhoMne unakI raMca mAtra bhI paravAha na kii| . eka bAra bhagavAna mahAvIra "kumAra" nAmaka grAma ke samIpavartI jaMgala meM gaye, vahAM nAsikA para dRSTi rakha kara ve kAyotsarga meM khar3e the / itane hI meM eka guvAla do bailoM ke sAtha vahAM nikalA / use koI jarUrI kAma thA, isaliye vaha bailoM ko bhagavAna ke samIpa chor3a kara calA gayA / idhara baila carate carate kucha dUra cale gaye taba vaha guvAlA lauTA / usane mahAvIra ko bailoM ke viSaya meM pUchA para prabhu to dhyAna meM khar3e the, unhoMne usakA koI uttara na diyaa| vaha bailoM ko DhUMDhate DhUMDhate dUsarI ora nikala gyaa| daivayoga se baila phirate phirate pIche mahAvIra ke pAsa Akara khar3e ho gye| idhara gvAla bhI DhUMr3hatA DhUMr3hatA phira vahIM A phuNcaa| vahAM para apane bailoM ko dekhakara use yaha sandeha huA ki isa tapasvI kI niyata kharAba mAlUma hotI hai / isane mere bailoM ko chipA diye the, ora maukA pAkara yaha inheM ur3A le jAne kI phikra karatA hai| yaha soca kara vaha bhagavAna ko mArane lagA / yaha ghaTanA avadhijJAna ke dvArA indra ko mAlUma huI aura vaha tatkAla hI vahAM aayaa| usane usa guvAle ko samajhA bujhA kara bidA kiyA aura hAtha jor3a bhagavAna se kahane lagA-he bhagavan ? abhI bAraha varSoM taka Apa para isI prakAra upasoM kI varSA hone vAlI hai| yadi Apa AjJA kareM to maiM unakA nivAraNa karane ke nimitta sevaka kI taraha Apake sAtha rahU~ / bhagavAna ne zAnta bhAva se use uttara diyA "tIrthakara" kabhI apane Apa ko dUsare kI sahAyatA para avalambita nahIM rhte| ve apanI tAkata se, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .141 bhagavAn mahAvIra apanI zakti se, apane Atmabala se upasargo kA, bAdhAoM kA sAmanA kara zAnti pUrvaka unheM sahana karate haiN| ve dUsare kI madada se kabhI kevalajJAna prApta nahIM karate / " mahAna AtmAeM Atmasiddhi meM Ane vAle upasargoM kA kabhI apanI labdhiyoM se yA zaktiyoM se sAmanA nahIM krtiiN| ve ina vinoM ke nAza meM kisI prakAra kI daivI athavA mAnavIya sahAyatA nahIM letii| kyoMki ve bhalI-prakAra tatvajJAna ke isa rahasya ko jAnatI haiM ki nikAMcit karmoM kA phala kitanA ho UMcA labdhi kAraka kyoM na ho use bhoganA hI par3atA hai| sAdhAraNa tayaH karma do prakAra ke hote haiN| eka to ve jo tapasyA ke bala se athavA saMyama kI zakti se jala jAte haiN| isake atirikta dUsare prakAra ke karma ve jinheM nikAMcit kahate haiM ve aise hote haiM jinakA phala AtmA ko bhoganA hI par3atA hai / ve tapasyA vagairaha se nivRta nahIM ho skte| bhagavAna mahAvIra philAsaphI ke isa rahasya ko jAnate the| ve jAnate the ki phalapradAyI sattA kA nirodha terahaveM guNa sthAna meM vihAra karane vAle muniyoM se bhIhonA asambhava hai, yaha indra to kyA cIz2a hai| aura yahI kAraNa hai ki mahAvIra ne indra kI prArthanA ko asvIkAra kara diyaa| bhakti-bhAva se prerita hue,indrako prabhu ke zarIra se mamatA thI aura isI kAraNa usane yaha prArthanA kii| para prabhu mahAvIra ke bhAva se to yaha zarIra nitAnta tuccha thA, aisI hAlata meM ve indra kI prArthanA ko kyoM svIkAra karane lage, unakI AtmA, AtmAvAle upasagoM se tanika bhI bhayabhIta na thii| unakA agAdha Atmabala kisI kI madada kI apekSA para nirbhara na thA, karmoM ko jItane ke lie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 142 prabhune jisa utkRSTa caritra kA pAlana kiyA vaha caritra cAhe jisa AtmA ko mukta karane meM samartha ho sakatA thaa| . himAlaya ke samAna nizcala pariNAmI, sAgara ke samAna gambhIra, siMha ke samAna nirbhaya, AkAza kI taraha unmukta, kacchapa kI taraha indriyoM ko gupta rakhane vAle, moha se ajeya, sukha aura dukha meM sama bhAvI, jala meM sthita kamala kI taraha, saMsAra ke kIcar3a meM vicaraNa karate hue bhI pavitra asaMkhalita gativAle, bhagavAna . mahAvIra apane karmoM kI nirjarA karate hue vicaraNa karane lge| __guvAle kI isa ghaTanA ke pazcAt bhagavAna mahAvIra para aura bhI kaI bhayaGkara upasarga Aye, jinakA varNana AgAmI khaNDa meM kiyA jAyagA / yahAM para eka do mukhya mukhya upasagoM kA varNana karate hue yaha batalAne kA prayatna kareMge ki unase hameM kyA zikSA mila sakatI hai| __ eka bAra bhagavAna mahAvIra "zvetAmbarI" nagarI kI. ora cale, mArga meM eka guvAla ke putra ne unase kahA "deva" yaha mArga "zvetAmbarI" ko sIdhA jAtA hai para isake mArga meM eka bhayaGkara dRSTiviSa sarpa rahatA hai| usake bhayaGkara viSa prakopa ke kAraNa usa jamIna ke Asa pAsa pakSiyoM taka kA saJcAra nahIM hai, kevala vAyu hI usa sthAnapara jA sakatI hai / isaliye kRpA karake isa mArga ko chor3a kara usa mArga se cale jAIye, kyoMki jisa karNa phUla se kAna TUTa jAyaM vaha yadi sonekA bhI ho to kisa kAma kA ? . guvAle kI bAta suna kara parama yogI mahAvIra ne apane divyajJAna se, usa,sarpa ko phcaanaa| unheM mAlUma huA ki vaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 bhagavAn mahAvIra sarpa subhavya hai; sulabha bodhI hai, kisI bhayaGkara aniSTa ko kara prakRti ke udaya se vaha abhavya kI taraha dRSTigocara ho rahA hai, para vAstava meM vaha aisA nahIM hai| vaha thor3e hI parizrama se sumArga para lagAyA jA sakatA hai| balki jitanI prabala zakti ko vaha kumArga para vyaya kara rahA hai utanI hI sumArga para bhI kara sakatA hai| kisI bhI prakAra kI balavAna manaHsthiti phira cAhe sumArga para lagI ho, cAhe kumArga para bahuta upayogI huA karatI hai| kyoMki donoM sthitiyAM samAna zakti sampanna hotI haiM / usa prANI kI sthiti se jisake pAsa kI zakti bilkula hI nahIM, usase usa prANI kI zakti vizeSa uttama hai, jisakI prabala zakti kumArga para lagI huI ho kyoMki kumArga para lagI huI zakti to thor3e hI prayatnase sumArga kI ora mor3a dI jAtI hai aura vaha abhavya prANa thor3e hI prayatna se bhavyatA kI ora jhukA diyA jA sakatA hai / para jisake pAsa zakti hI nahIM hai-jo pASANa-pratimA kI taraha nizcala akarmaNya hai jo pApa punya se rahita evaM gati hIna hai| usameM navIna zakti kA utpanna karanA atyanta kaSTa sAdhya hai| usI kI dazA saba se adhika zocanIya hai| hama loga tIbra aniSTa kAraka pravRti kI nindA karate haiM use dhikkArate haiM, para usake sAtha isa bAta ko bhUla jAte haiM ki yaha zakti jitanI tIvratA ke sAtha aniSTa kAraka kRtya kara sakatI hai, yadi iSTa kAraka kAryoM kI ora jhukA dI jAya to una kAmoM meM bhI vaha utanI hI pratibhA dikhalA sakatI hai| jaina darzana meM isIlie isa tatva kI yojanA kI gaI hai ki jo AtmA tIbra aniSTa kAraka zakti ke prabhAva se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra .144 sAtaveM naraka meM jA sakatI hai, vahI usI zakti ko dUsarI ora mor3a kara mokSa meM bhI jA sakatI hai / jisake andara sAtavAM naraka upArjana karane ke liye pariyApta pApa karane kI zakti nahIM hai, vaha mokSa prApta karane kI zakti bhI nahIM rakha sakatA / jisake antargata pApa karane kI paryApta zakti hai vahI pApoM ko kATa kara mukti bhI prApta kara sakatA hai| bhagavAna mahAvIra isa siddhAnta ko bhalI prakAra jAnate the, yadi ve na jAnate hote to unheM usa bhayaGkara mArga se jAne kI koI AvazyakatA nahIM rhtii| para unako prakRti hamezA paropakAra hI kI ora lagI rahatI thii| unakA dhyeya hI isa prakAra ke a. bhavya aura kumArga-gAmI jIvoM ko sumArga para lagAne kA thaa| unakA avatAra hI manuSya jAti kA uddhAra karane ke nimitta huA thaa| aura isI prakRti ke kAraNa sarpa kA uddhAra karane kI icchA kA honA svAbhAvika hI thaa| ve jAnate the ki kisI zakti kI vikRtAvasthA usakI ayogyatA kA lakSaNa nahIM hai| jisa jala ke prabala pUra meM Akara saikar3oM hajAroM grAma baha jAte haiM, usI jala se sRSTi kA pAlana bhI hotA hai| jisa dRSTi viSa sarpa kI krodha jvAlA ke kAraNa gagana vihArI pakSI bhI bhasma ho jAte haiM, usI sarpa ke hRdaya meM koziza karane para zAnti aura kSamA kI madhura dhArAyeM bhI bahAI jA sakatI haiN| bhagavAna mahAvIra ne yaha socakara usa guvAlabAla ke ke kathana kI paravAha na kii| ve zAnti pUrvaka usI sthAna kI ora bar3he aura usa sarpa ke nivAsa sthAna ke pAsa Akara kAyotsarga: dhyAna lagA zAnti pUrvaka khar3e ho gye| kucha samaya ke pazcAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 bhagavAn mahAvIra vaha sarpa bAhara nikalA, vIraprabhu ko vahAM khar3e dekha kara vaha krodha meM Aga babUlA ho gayA / vaha socane lagA ki mere rAjya ke antargata yaha mAnava-dhrava kI taraha sthira hokara kaise khar3A hai| krodha meM Akara usane bhayaGkara rUpa se eka phuphakAra mArI jisake pratApa se usake Asa pAsa kA sArA vAyu-maNDala nIlA aura jvAlAmaya ho gayA / Asa pAsa ke pakSI aura choTe bar3e jIva citkAra karake dharAzAyI ho gye| itane para bhI usane Azcarya se dekhA ki vaha mAnava jyoM kA tyoM dhyAnastha khar3A hai, usa bhayaMkara phukAra ne usakI deha para raMca mAtra bhI asara nahIM kiyaa| isase usane aura bhI adhika krodha meM Akara jora se bhagavAn ke a~gUThe para kATA / para phira bhI Atmabala ke prabhAva se usa viSa ne aura AsapAsa kI jvAlA ne bhI bhagavAn ke zarIra para kucha asara na kiyaa| buddhivAda ke isa yuga meM sahasA loga isa bAta para vizvAsa na kareMge-para hamArI samajha meM isa ghaTanA meM vizeSa asambhavatA kI chAyA nahIM hai / hama pratyakSa meM dekhate haiM ki sAdhAraNa se sAdhAraNa loga apane maMtra-bala ke prabhAva se bar3e bar3e soM ko pakar3a lete haiM, kATe hue sarpakA viSa utAra dete haiM, aura sarpa ke kATane kA unapara kucha bhI asara nahIM hotaa| jaba sAdhAraNa maMtra-bala kI yaha bAta hai to eka aise mahAnayogI ke zarIra meM jisakA Atmabala uccatA kI parAkASTA para pahuMca cukA hai-yadi sarpa kA viSa asara na kare to usameM koI vizeSa prAzrayaM kI bAta nahIM / isa ghaTanA se sarpa bar3A hI Azcarya cakita huaa| vaha bar3I Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 146 hI mugdha dRSTi se paramayogIzvara kI ora dekhane lagA / vaha dekhatA kyA hai ki usa pavitra mukhamaNDala para ina kRtyoM ke prati lezamAtra bhI krodha kI chAyA nahIM hai| usa susmita vadana para itanI ghaTanA ke pazcAt bhI zAnti, kSamA aura dayA ke utane hI bhAva barasa rahe haiM / sarpa usa rAga dveSa hIna pratimA ko dekha kara mugdha ho gayA, usane aisI mUrti Aja taka nahIM dekhI thI / usa divyamUrti ke prabhAva se usake hRdaya meM bhI krodha ke sthAna para zAnti aura kSamA kI dhArA bahane lgii| use isa prakAra sudhAra kI ora palaTate dekhakara mahAvIra bole "he caNDa kauzika ? samajha ! samajha !! moha ke vaza mata ho / apane pUrvabhava ko smaraNa kara aura isa bhava meM kI huI bhUloM ko chor3akara kalyANa ke mArga para pravRtta ho / ' yaha sunate hI usa sarpa ko jAti smaraNa ho aayaa| pUrvabhava meM vaha eka muni thaa| eka bAra usake paira ke nIce eka meMDhaka kucala kara mara gayA thaa| isa para usake ziSya ne kahA thA ki "gurUjI Apa meMDhaka mArane kA pazcAttApa kyoM nahIM kara lete"| isa para krodhita hokara usa muni ne kahA "mUrkha ! maiMne kaba meMDhaka mArA" ? yaha kaha kara vaha kSullaka ko mArane ke liye daudd'aa| rAste meM eka khambhe se TakarA jAne ke kAraNa usakI mRtyu ho gaI aura tIvra, krodha pravRtti ke udaya ke kAraNa vaha isa bhava meM uparokta sarpa huA / yaha niyama hai ki jo jisa pravRtti kI adhikatA ke sAtha mRtyu pAtA hai-vaha usI pravRti vAle jIvoM meM janma letA hai| koI mahAkAmI yadi maregA to nizcaya hai vaha kabUtara, cir3iyA kuttA Adi nIca koTi meM janma legA, isI prakAra krodhI manuSya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra . bhI sarpa, vyAghra, siMha Adi yoniyoM meM janma letA hai| jAti, smaraNa ho jAne ke kAraNa sarpa ko mAlUma ho gayA ki isI bhISaNa krodha pravRti ke kAraNa merI yaha gati huI hai| yadi aba isa pravRti ko na choDUMgA to bhaviSya meM na mAlUma aura kitanI adhamagati hogI / yaha socakara usane usI dina se usa krodha kI pravRti kA tyAga kara diyA / usI dina se vaha eka vairAgI kI taraha zAnta aura nizcala rahane lagA aura anta meM usI sthiti meM mRtyu pAkara vaha zubha jAti meM utpanna huaa| bahuta se loga kisI krodhI manuSya kA krodha apane krodha ke dvArA utAranA cAhate haiM, para unakA yaha mArga atyanta bhUla se bharA huA hai| hama dekhate haiM ki krodha se krodha kI jvAlA dugunI hotI hai, jahara se jahara utArane vAlA vaidyaka zAstra kA niyama isa sthAna para kAmayAba nahIM ho sktaa| jisa prakAra jalatI huI agni meM aura agni milAne se vaha adhika camaka uThatI hai, usI prakAra krodha kA badalA krodha se dene se vaha aura bhI adhika jvalanta ho uThatA hai| jagata ke aMtargata hama nitya prati jIvana-kalaha ke jo aneka dRzya dekhA karate haiM ve isI galata niyama ke bhayaMkara pariNAma haiN| krodha kI anamola davA kSamA hai / binA kSamA kI zItala dhAra ke par3e agni zAnta nahIM ho sktii| yadi mahAvIraprabhu usa sAMpa ke kATane ke badale meM use mArane daur3ate athavA apane tejobala se use bhasma kara dete to kadApi vaha svArtha siddha na hotA, jo kSamA ke sthira prabhAva se huaa|" lekina Adhunika jagata meM isa kSamA ke bhI kaI artha hone lage haiM, ataH isa sthAna para isa zabda kA spaSTIkaraNa kara denA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 148 Avazyaka hai| hama dekhate haiM ki Aja kala jo AdamI dUsare balavAna kA mukAbilA karane meM asamartha hotA hai, vaha cuppI sAdha kara alaga ho jAtA hai-kahatA hai maine use kSamA kara diyA, para kSamA kA vAstavika artha yaha nahIM hai| yaha kSamA to kAyaratA kA prati rUpa hai| jo pratihiMsA cukAne meM asamartha hai usakI kSamA kA mulya kyA ho sakatA hai| vAstavika kSamA use kahate haiM jo eka zaktizAlI buddhimAna kI ora se kisI durbala ajJAnI para usake kiye hue ajJAnamaya kRtyoM ke prati kI jAtI hai / usa ajJAnI ke pratikAra kA pUrNa bala rakhate hue bhI usake ajJAna ko dUra karane kI subhAvanAoM se jo kSamA karatA hai usIkI kSamA kA mahatva hai / usI kSamA ke dvArA jagata meM se krodha kI bhAvanAoM kA nAza hokara zAnti kI sthApanA ho sakatI hai| bhagavAna mahAvIra yadi usa sarpa ke viSa se bhayabhIta hokara bhagate hue use kSamA kara dete to usa dazA meM inako kSamA kA kucha bhI mUlya na hotaa| na sarpa kA hI uddhAra hotA-na unake hI prANa bacate / para unake andara aisI zakti thI ki jisake pratApa se sarpa unakA kucha bhI na kara skaa| yadi ve cAhate to usakA nAza kara sakate the| aisI zakti kI vidyamAnatA meM bhI unhoMne usa sthAna para usakA upayoga na kiyA aura usake prati kSamA kI amogha auSadhi kA vyavahAra kara usakA kalyANa kara diyA / mahAvIra ke jIvana kA vAstavika saundarya isI prakAra kI ghaTanAoM ke andara chipA huA hai| . eka dina mahAvIra gaMgA nadI utarane ke nimitta dUsare pathikoM ke sAtha naukA para ArUr3ha hue| naukA jaba nadI ke madhya meM pahu~ca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 bhagavAn mahAvIra gaI taba unake pUrva bhava ke bairI kI eka AtmA jo sudRSTa deva kI yoni meM vahAM rahatI thI apanI pUrNa zatrutA kA smaraNa ho aayaa| yaha deva pUrva bhava meM eka siMha thA aura mahAvIra"tripuSTa" nAmaka manuSya paryAya meM the| usa samaya unhoMne eka mAmUlI kAraNa ke vazIbhUta hokara siMha ko mAra DAlA thaa| choTe choTe kAraNoM ke vazIbhUta hokara jo loga kisI prANI ke bahUmUlya prANoM ko haraNa kara letA hai usakA badalA "karma kI sattA" bahuta hI zakti ke sAtha cukAtI hai| tripuSTa ko jitanA jIne kA adhikAra prakRti se prApta huA thA utanA hI siMha ko bhI prApta thaa| karma kI sattA ne jitanI Ayu usa siMha ke nimitta nirdhArita kara rakkhI thI use bIca hI meM khaNDita karake tripuSTa ne prakRti ke niyama meM eka prakAra kI vizRMkhalA utpanna kara dI thii| prakRti ke kie hue usa aparAdha kA badalA niyata samaya para tripuSTa kI AtmA ko milanA anivArya thaa| manuSya kA karttavya apane se hIna zreNI ke jIvoM kI rakSA karane kA hai| usako apane adhikAra aura bala kA prayoga apane se nIcI zreNiyoM ke prANiyoM kI rakSA karane meM karanA caahiye| yadi vaha apane isa pavitra kartavya ke pAlana meM truTi karake prakRti kI sAmyAvasthA meM kisI prakAra kI viSamatA utpanna karatA hai to prakRti usa viSamatA ko punaH sAmya karane kA prayatna karatI hai| isa prayatna meM kartA ko apane kRtya kA daMDa bhI bhoganA par3atA hai| isa viSamatA ko miTAne meM prakRti ko jo samaya lagatA hai use hamAre zAstroM meM "karma kI sattAgata avasthA" kahate haiN| isake pazcAt jisa samaya meM kartA kI AtmA ke sAtha prakRti kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvI 150 pratyAghAta hotA hai aura kartA ko apane kRtya kA ucita phala milane lagatA hai usa samaya ko hamAre zAstra "karmakA udaya kAla" kahate haiN| "karma kI sattAgata" avasthA meM hI yadi AtmA sAvadhAna hokara tapasyA ke dvArA apane kRtya kA prAzcita kara letI hai to ve karma nyUna bala ho jAte haiN| sattAgata avasthA meM to ve pazcAtApa yA tapasyA kI agni se bhasma kiye jA sakate haiM para udaya-kAla ke pazcAt nikAcit avasthA meM to unakA phala bhoganA anivArya ho jAtA hai / usa samaya na to pazcAttApa kI "hAya" hI unheM dUra kara sakatI hai aura na tapasyA kI jvAlA hI unheM bhasma kara sakatI hai / astu ! mahAvIra ko dekhate hI sudRSTa ne pUrva janma kA badalA lenA prArambha kiyA / usane nadI ke andara bhayaGkara tUfAna paidA kiyA / nadI kA jala cAroM ora bhayaGkara rUpa se uchalane lgaa| naukA ke bacane kI bilkula aAzA na rahI / usameM baiThe hue saba logoM ne jIvana kI AzA chor3a do| itane hI meM kambala aura sambala nAmaka do deva vahA~ para Aye / bhagavAna kI bhakti se prerita hokara unhoMne usI samaya tUphAna ko zAnta kara diyA, aura nAva ko kinAre para pahu~cA kara ve unakI stuti karate hue cale gaye / isa vikaTa samaya meM bhI vIra bhagavAn ne sudRSTa deva ke prati kisI prakAra kA dveSa yA una donoM devoM ke prati kisI prakAra kA rAgajanya bhAva nahIM dikhlaayaa| deha sambandhI sukha va duHkha se ve harSa va zoka ke vazIbhUta na hue| ve jAnate the ki sukha aura duHkha ke utpanna hone kA kAraNa prakRti kA niyama hai / ye donoM deva bhI svayaM pUrva kAraNa ko kArya rUpa meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 bhagavAn mahAvIra pariNita karane ke hathiyAra-mAtra the, aura isa kAraNa sudRSTa kI nindA kA yA inakI stuti kA koI kAraNa na thaa| vAyu jisa prakAra sugandhita aura durgandhita padArthoM kI gandha ko rAgadveSa hIna bhAva se lekara vicaratI hai-usI prakAra mahAtmA loga bhI mukha aura duHkha donoM ke denevAle para samAna bhAva rakhate haiN| ___ eka bAra bhagavAna mahAvIra vihAra karate hue "peDhANA" nAmaka grAma ke samIpa pahu~ce / vahA~ para eka vRkSa para dRSTi jamA kara ve kAryAtsarga bhAva se samAdhistha ho gye| usa samaya indrane apanI sabhA meM unake caritra bala kI bahuta prazaMsA kI, usa prazaMsA ko suna kara usa sabhA meM sthita "saGgama" nAmaka eka deva jala uThA / usane socA ki deva hokara bhI indra eka sAdhAraNa mAnava-yogI kI itanI adhika stuti karatA hai, yaha usakI kitanI anAdhikAra ceSTA hai| avazya maiM usa tapasvI ke caritra ko bhraSTa kara indra ke isa kathana kA prativAda kruuNgaa| isa prakAra kI duSTa bhAvanAoM ko hRdayaGgama kara vaha deva bhagavAna mahAvIra ke pAsa AyA / usane chaH mAsa taka prabhu para jina bhayaGkara upasargoM kI varSA kI hai-use par3hate par3hate hRdaya kAMpa uThatA hai| saba se pahale to usane bhayaGkara dhUla kI varSA kii| usa raja-vRSTi ke pratApa se bhagavAna kA sArA zarIra Dhaka gayA, yahA~ taka ki unheM zvAsocchAsa lene meM bhI bAdhA hone lagI, para to bhI daihika moha se virakta hue mahAvIra usa vikaTa saMkaTa meM bhI parvata kI taraha sthira rahe / usake pazcAt usane bhayaGkara cITiyoM aura DAMsoM ko utpanna kara ke unake dvArA prabhu ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 152 ddsvaayaa| usake pazcAt usane bhayaGkara bicchU, nevale, sarpa, utpanna kara ke unake dvArA prabhu ko kaSTa diyA, para jagatbandhu, dIrgha tapasvI mahAvIra ina bhayaGkara upasargoM se raJca mAtra bhI vicalita na hue| ve ina upasargoM kI AtmA meM rattI mAtra bhI kheda na upajAte hue sahana kara rahe the / isI sthAna para Akara mahAvIra jagat ke logoM se Age bar3hate haiN| isI sthAna para Akara * unakA mahAvIratva TapakatA hai| aise vikaTa samaya meM bhI jo vyakti apane dhairya se leza mAtra bhI vicalita na ho, itanA hI nahIM, aise bhISaNa zatru ke prati jisake bhAvoM meM bhI raJca mAtra dveSa utpanna na ho, aise utkaTa puruSa ko yadi saMsAra ke loga mahAvIra mAne to kyA Azcarya ! yadi mahAvIra cAhate to svayaM apanI zakti se athavA indra ke dvArA ina upasargoM ko roka sakate the, para unhoMne aisA karake prakRti ke niyama meM krAnti utpanna karanA ucita na smjhaa| yadi ve aisA karate to usakA phala yaha hotA ki "saGgama" kI apekSA bhI adhika eka balavAna se prakRti ke niyama ko rokanA par3atA, aura jaba taka prakRti meM punaH sAmyAvasthA upasthita na ho jAtI, jaba taka karma kI sattA punaH kSINa na ho jAtI, taba taka unako kaivalya prApti se vaMcita rahanA par3atA / isameM to sandeha nahIM ki vizvAsI jaina bandhuoM ko chor3a kara Ajakala kA buddhivAdI samAja ina upasargoM ko kabhI sambhava nahIM mAna sakatA / para saGgama ke kie hue una upasagoM meM hameM manuSya prakRti kA suMdara nirIkSaNa dekhane ko milatA hai| saGgama ne prabhu ko jisa bhrama se kaSTa diye the, unase mAlUma hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 bhagavAn mahAvIra hai ki vaha manuSya prakRti ke gUr3ha siddhAntoM se bahuta paricita thA, sabase pahale usane bhagavAna mahAvIra ko zArIrika vedanA denA prArambha kI, aura jyoM jyoM ve vedanAe~ niSphala hotI gaI tyoM tyoM vaha unakA rUpa bhISaNa karatA gayA / manuSya kI kalpanA zakti vinAza ke jina jina sAdhanoM kI yojanA kara sakatI hai, ve saba sAdhana usane prabhu para AjamAe aura anta meM ghabarAkara usane eka atyanta vajanadAra loha kA golA una para pheMkA / kahA jAtA hai ki usake AghAta se ve ghuTane paryanta pRthvI meM ghusa gye| isase bhI jaba unake divya zarIra ko hAni na pahu~cI, taba vaha zArIrika upasargoM kI ora se prAyaH nirAza ho gyaa| lekina eka ora se nirAza ho jAne para bhI usane dUsarI ora se AzA na chor3I, vaha manuSya prakRti kA gaharA paNDita thA, manuSya prakRti kI nirbala bAjuoM ko vaha pahacAnatA thA / vaha jAnatA thA ki bar3e se bar3e mahApuruSoM meM bhI koI na koI aisI kamajorI hotI hai ki jisameM kiyA huA thor3A sA AdhAta bhI asara dikhAtA hai, yaha socakara usane mahAvIra para zArIrika ApattiyoM kI varSA banda kara mAnasika prahAra karanA prArambha kiyA, pratikUla upasagoM ko eka dama banda kara usane anukUla upasarga karanA Arambha kiyaa| pratikUla upasagoM ko sahana karane meM bar3e bhoSaNa sAhasa kI darakAra hotI hai, phira bhI aise upasagoM ko sahana karane vAle yogI saMsAra meM mila hI jAte haiM, para anukUla upasargoM para vijaya pAne vAle bahuta hI kama mahApuruSa saMsAra meM dRSTigocara hote haiM / vAsanA, moha, yA kAma ye aisI vastue~ haiM jinake phera meM par3akara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 154 bar3e bar3e tapasviyoM kI tapasyA skhalita ho jAtI hai| zaGkara sarIkhe yogIrAja aura vizvAmitra ke samAna tapasvI bhI isake phera meM par3a kara skalita ho gaye the / manuSya prakRti kA yaha bindu bahuta hI kamajora rahatA hai isI kAraNa hindU dharma zAstroM meM kAma ko sarvavijayI kahA hai / aura isI kAraNa bhagavAna ke sacce bhakta dukhamaya jIvana ko hI adhika pasanda karate haiN| tapasyA meM praviSTa hone vAlA hindU sabase pahale Izvara se yahI prArthanA karatA hai ki "he prabhu ! kaSTa dAyaka upasargoM meM maiM apanA svatva pradarzita karane meM samartha hU~, para anukUla aura vaibhava yukta sthiti kI parIkSA meM zAyada maiM asamartha ho jAU~, isa kAraNa mujhe aisI paristhiti se hamezA bacAye rakhanA / " ___"saGgama" isa nirbalatA ke svarUpa ko bhalI prakAra jAnatA thA aura isI kAraNa usane saba ora se asaphala hokara isa kaThina parIkSA meM bhagavAna mahAvIra ko ddaalaa| usane apanI daivI zakti se aneka prakAra ke phala phUloM aura kAmottejaka dravyoM se yukta basanta Rtu kA AvirbhAva kiyA aura usake sAtha kaI lalitalalanAoM kI utpatti kara usane kAmasainya kI pUrti kI / __apane anupama saundarya kI rAzi se vizva ko vimohita karane vAlI aneka suMdara salonI ramaNiyAM mahAvIra ke Asa pAsa Akara rAsa racane lgiiN| nAnA prakAra ke hAvabhAva, kaTAkSa aura mohaka aGga vizeSa se ve apanI keli-kAmanA prakaTa karane lgiiN| kaI prakAra ke bahAnoM se ve apane zarIra para ke vastroM ko DhIle karane lagI, aura ba~dhe hue kezapAza ko U~ce hAtha karake bikharane lgii| kucha lAvaNyavatI vAlikAoM ne kAmadeva ke vijayI puSpaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 bhagavAn mahAvIra *ow bANa ke samAna divya saMgIta prArambha kiyA, aura koI prabhu ko gAr3ha pAlaGgina de, apanI dIrgha kAla janita vibhogAgni ko zAMta karane lagIM, koI apanI lavakolI kamara ke Tukar3e karatI huI nAnA prakAra ke hAva-bhAva yukta nRtya karane lgiiN| yadi koI sAdhAraNa kula kA tapasvI-jisane yauvanakAla meM isa prakAra ke sukhoM kA anubhava nahIM kiyA hai-hotA to nizcaya thA ki vaha isa indra purI ke nandanakAnana ko aura usameM vicaraNa karanevAlI killolamayI ramaNiyoM ko dekha kara tapasyA se skhalita ho jaataa| para isa sthAna para to-jahA~ ki saGgama apanI vividha ceSTAoM ko AjamA rahA thA-mahAvIra the, ye ve kI mahAvIra the jinhoMne apane yauvana-kAla meM isI prakAra ke bhogoM ko khUbI ke sAtha bhogA thA, aura inakI apUrNatA ko pUrNatayA samajhakara eka dina bahuta santoSa ke sAtha inako lAta mAra dI thI, kaise sambhava thA ki vahI mahAvIra unhIM bhogoM kI punarAvRti para rIjha jaate| matalaba yaha hai ki saGgama kI yahaceSTA bhI nirarthaka huI, ve saba bhAgavatI aphsarAe~ apanA sA mukha lekara calI gii| para saGgama sahaja hI hAranevAlA deva na thA, usa upAya meM bhI asaphalatA hote dekha usane eka navIna kRtya kI yojanA kii| vaha isa bAta ko jAnatA thA ki mahAvIra apane mAtApitA ke bar3e hI bhakta the| unhoMne apanI umra meM kabhI mAtApitA kI AjJA kA ullaMghana nahIM kiyA thA / aisI sthiti meM yadi isa samaya bhI unake mAtA-pItA ke prati rUpa meM kisI ko yahA~ upasthita kiyA jAya to sambhava hai ki yaha tapasvI tapasyA se skhalita ho jAya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 156 saGgama ke vidyA-bala se turanta hI rAjA siddhArtha aura rAnI trizalA vahA~ A pahu~ce / trizalA ne Ate hI mahAvIra ke kandhe para hAtha rakha kara kahA, "nandana ! hama logoM ko dukhiyA chor3a kara tuma yahA~ kaise cale aaye| dekho to maiM aura tumhAre pitA tumhAre viyoga meM kaise jarjita ho gaye haiM, uTho lallA ghara cala kara prajA ko aura apane mAtA pitA ko sukhI kro|" ____ ye khela saGgama kI dRSTi meM yA apanI dRSTi meM cAhe mahatva pUrNa hoM para bhagavAn mahAvIra kI dRSTi meM to bilkula tuccha the; kyoMki ve to jAnate the ki jaba taka deva apanI Ayu ko pUrNa nahIM kara lete, taba taka kahIM nahIM jA sakate / yaha saGgama to kyA-saMsAra kI koI mahAzakti bhI unheM yahA~ nahIM lA sakatI / bhalA isa prakAra ke divya jJAnadhArI dIrghatapasvI mahAvIra aise aindrajAlika pralobhanoM meM kaise A sakate the / __basa isa antima ceSTA ke niSphala hote hI saGgama bilakula nirAza ho gyaa| vaha bhalI prakAra samajha gayA ki indra ne inakI jitanI prazaMsA kI thI, prabhu usase bhI adhika mahat haiN| unake zarIra aura manakA eka bhI aMza aisA nirbala nahIM hai ki jahA~ se kisI bhI prakAra kI kamajorI praviSTa hokara unakI tapasyA ko bhraSTa kara DAle / ataeva vaha nirAza ho prabhu kI nAnA prakAra kI stuti karake apane sthAna para calA gayA / eka bAra mahAvIra vihAra karate karate eka nagara ke samIpavartI bana meM Akara Thahare, vahA~ para mana vacana aura kAyA kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 bhagavAn mahAvIra L nirodha karake ve samAdhistha ho gaye / usa mArga meM eka guvAla apane do bailoM ko sAtha lekara nikalA, usa sthAna para Ate Ate use kisI AvazyakIya kArya kA smaraNa ho AyA jisase vaha bailoM kI rakSA ke nimitta prabhu ko cetAvanI dekara palA gayA / para prabhu to dhyAna meM the, unakA dhyAna guvAla ke usa kathana para athavA bailoM kI ora bilakula na gayA, aura isalie unhoMne usa guvAla ko kucha bhI uttara na diyA / idhara guvAla bhI "maunaM sammati lakSaNaM" yaha samajha kara cala diyA / daivayoga se baila carate carate vahA~ se kucha dUra nikala gaye / bahuta dera pazcAt vaha guvAla punaH vahA~ AyA, vahA~ Akara usane dekhA ki una donoM bailoM kA patA nahIM hai| usane bhagavAn se bailoM ke viSaya meM puuchaa| para prabhu pahale hI ke samAna usa samaya bhI mauna rhe| usane bAra bAra prabhu se pUchA para ve usI avasthA meM mauna rhe| isase use atyanta krodha car3ha aayaa| use unakI dhyAnastha avasthA kA rattI bhara bhI bhAna na thA / prabhu kA yaha mauna dhAraNa unake karma ke udaya meM nimitta rUpa ho rahA thaa| isa prasaGga para guvAla ke dvArA karma kI phaladAtrI sattA ke udaya kA kAla A pahu~cA thA, prabhu ke pUrvabhava meM kiye hue pApoM kA phala milane kA avasara bilkula samIpa A gayA thaa| isa kaSTa kI utpatti kA kAraNa prabhu ne tripuSTa vAsudeva ke bhava meM utpanna kiyA thaa| isa guvAla kA jIva usa samaya tripuSTa vAsudeva kA zaiyyApAlaka thaa| eka bAra vAsudeva nidrAmana hone kI taiyArI meM the, usa samaya kaI gAyaka unake pAsa nAnA prakAra ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 158 saGgIta kara rahe the / vAsudeva ne zayyApAlaka ko AjJA dI ki jaba maiM nidrAmagna ho jAUM taba ina gAyakoM ko yahAM se bidA kara denaa| aisA kaha kara kucha samaya pazcAt nidrAmagna ho gye| para zaiyyApAlaka usa saGgIta ko tAna meM itanA lIna ho rahA thA ki use una gAyakoM kI bidA karane kI sudha na rahI yahAM taka ki unheM gAte gAte saberA ho gayA / vAsudeva bhI zayyA chor3a kara uTha baiThe aura baiThe hue una gAyakoM ko abhI taka gAte hue dekha kara bar3e aashcryckithue| unhoMne zaiyyApAlaka se pUchA ki abhI taka ina gAyakoM ko kyoM nahIM bidA kiye ? usane uttara diyA ki "prabhu saGgIta ke lobha se / " yaha sunate hI vAsudeva Aga Aga ho gaye, isa choTe se prANI kI itanI majAla ! unhoMne usI samaya hukma diyA ki isakI karNendriya ne yaha bhayaGkara aparAdha kiyA hai, ataH isake kAnoM meM sIsA galA kara bhara diyA jAve, tatkAlIna AjJA kA pAlana huaa| galAyA huA garma garma sIsA zaiyyApAlaka ke kAnoM meM DAlA gayA / isI tIvra vedanA ke kAraNa usakI mRtyu ho gaI / vaha kaI bhAvoM meM bhaTakatA huA isa guvAle ke zarIra meM utpanna huaa| idhara tripuSTa kI AtmA bhagavAn mahAvIra ke rUpa meM avatIrNa huI / usa ugra aura pracaNDa bhAva kA udaya isa samaya Akara huA / prabhu ne pUrva bhava meM apane rAjatva ke abhimAna meM otaprota hokara eka sAdhAraNa kopottejaka kAraNa se itanA bhayaGkara kArya kara DAlA / usI kA badalA usI prakAra-baila kA patA na batalAne hI ke kAraNa se kupita hokara usa guvAle ne liyaa| usane prabhu ke donoM kAnoM meM zarakarA vRkSa kI do kIleM jora se Thoka dI, aura una kIloM ke Thokane kI kisI ko mAlUma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 bhagavAn mahAvIra na ho isa vAste usane bar3he hue mu~ha kATa kara unako bemAlUma kara diyA / prabhu isa bhayaGkara avasara meM bhI apanI ucca vRti ke kAraNa vicalita na hue / ve jAnate the ki isa vizva meM kisI kAraNa ke binA eka choTA sA kArya bhI sampanna nahIM ho sktaa| ve jAnate the ki guvAla ne jo bhayaGkara kaSTa diyA hai usake bhI mUla kAraNa ve svayaM hI the, vaha kArya to unake utpanna kiye hue kAraNa kA phala mAtra thA / vAsudeva ke bhava meM mahAvIra ne apane sevaka ke kAnoM meM garma sIsA DAlate samaya jina manobhAvoM ke vaza ho kara bhayaGkara asAtA vedanIya karma kA bandha kiyA una manobhAvoM ke aMtargata do tatva mukhyataH pAye jAte haiM 1-apanI upabhoga sAmagrI ko dUsare ke upabhoga Ate hue dekha kara utpanna huI ISAtmaka bhAvanA 2-apanI upabhoga sAmagrI para dUsare ko AkramaNa karate hue dekha kara usake aparAdha kA vicAra kiye binA hI madAndhanIti ke anusAra uttejanA ke vaza hokara kI huI daNDa kI yojanA / apanI upabhoga sAmagrI kA upabhoga eka dUsare vyakti ke dvArA hote hue dekha kara usakA badalA lete samaya jisa prakRti kA udaya hotA hai usakI tIvratA, gar3hatA aura sthAyitva kA niyAmaka usa upabhoga sAmagrI ke prati rahA huA apanA mamatva hai / mere puNya bala se jo kucha mujhe prApta huA hai usakA bhoktA mere sivAya koI dUsarA nahIM ho sakatA / isa prakAra kI bhAvanA manuSya prakRti ke andara svabhAva rUpa hI pAI jAtI hai| yadi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 160 koI dUsarA vyakti najara curA kara una adhikArI kA upabhoga karane kI ceSTA karatA hai, to usa para svabhAvatayaH hI krodha utpanna hotA hai / para yadi buddhi ko nirmala karake hama socate haiM to hameM mAlUma hotA hai ki jisa vastu ko hama apane puNyabala se prApta huI ginate haiM, aura jisa para hama levala apanA hI adhikAra samajhate haiM, usa vastu kI sukhadAyI zakti kitane hI vizeSa kAraNoM para abalambita rahatI hai| vastu kI sukhadAtrI zakti jina aMzoM ke samuccaya se pragaTa hotI hai, una aMzoM kA tiraskAra karanA bhArI mUrkhatA hai| kyoMki hamArA samAja hamAre sukhoM kA kaI aMzoM meM sahabhAgI hai / hamAre sukha kA samAja ke sAtha zarIra aura avayava kA sambandha hai| arthAt samAja hamAre sukha kA eka pradhAna aGga (Constituent) hai| hamArI upabhoga sAmagrI kA AdhAra kitane hI aMzA meM samAja para nirbhara rahatA hai| manuSya-hRdaya ke gupta marma kA adhyayana karane se hameM mAlUma hotA hai ki suMdara aura sukhada vastuoM kA upabhoga mAtra karane se hameM tRpti nahIM hotI hai / jaba taka hamAre sukhAnubhava kA jJAna bAharI jagat ko nahIM hotA taba taka hameM usa sukha se tRpti nahIM ho sakatI / sundara vakhAlaGkAroM ke pahanane meM jo sukha hai, usakA vizleSaNa karane se hameM mAlUma hotA hai ki usa sukha kA eka choTA sA aMza bhI una vastrAlaMkAroM meM nahIM hai| unameM sparza sukha bhI bilkula nahIM hai / itanA hI nahIM, pratyuta ulTe una vaskhAlaMkAroM se zarIra para eka prakAra kA bhAra sA mAlUma hotA hai| phira bhI hama usameM jo sukha kA anubhava karate haiM usa sukha kA mUla tatva samAja, ina vastrAlaMkAroM ke pahanane se hameM sukhI ginegA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 bhagavAn mahAvIra *e. isI bAta meM rahA huA hai| yadi sundara vastrAlaGkAroM ko pahanate samaya isa eka bhAvanA ko alaga kara dI jAya to zeSa meM usa sukha kA kiMcita mAtra aMza bhI nahIM raha jAtA aura isI kAraNa jo loga samAja ke antargata kitane hI navIna vastrAlaGkAra pahana pahana kara apane saubhAgya kI noTisabAjI karate phirate haiM, ve hI apane makAna para una saba vastrAlaGkAroM ko khola khola kara unase zIghra hI Az2AdI pAne kA prayatna karate haiN| isase spaSTa jAhira hotA hai ki puNya bala se prApta huA adhikAMza sukha Asa pAsa kI samAja para nirbhara rahatA hai| vAstavika sukha kA aMza usa sammAna meM chipA rahatA hai, jo hamArI samAja se hameM prApta hotA hai / yadi jana samAja meM hameM sukhI samajhane vAlA eka bhI manuSya na ho to hameM prApta huI anantasukha sAmagrI kA utanA adhika mUlya nahIM raha jAtA / siddhAnta yaha nikalA ki sukhI hone ke lie kevala sukha sAmagrI ko hI nahIM pratyuta apane ko sukhI samajhane vAle eka jana samAja kI bhI AvazyakatA hotI hai| aisI hAlata meM jaba ki jana samAja para hamAre sukha kA itanA adhika bhAga avalambita hai to phira yaha abhimAna karanA ki merI upabhoga sAmagrI para usakA kucha bhI adhikAra nahIM hai| evaM mere kiye hue puNyoM kA phala bhogane kA mere sivAya dUsarA koI adhikArI nhiiN| sarAsara apane hRdaya kI saMkIrNatA, pAmaratA aura tucchatA ko pragaTa karanA hai| apane saubhAgya kA abhimAna karane vAle pratyeka vyakti ko yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki yaha saMsAra kevala tumhArI sukha prApti ke nimitta hI nahIM racA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 162 yaha duniyA tumhAre puNyabala ke pratApa se pragaTa nahIM huI hai, samAja tumhAre sukha para avalambita nahIM hai| pratyuta tumhArA sukha samAja kI ruci para avalambita hai| aisI dazA meM samAja ke kisI vyakti ke prati tumhArI nirAkAra vRti tumhArI adhamatA kA sUcaka hai| "eka AdamI kI mAlakiyata para usake sivAya dUsare kisI kA adhikAra nahIM hai; yaha niyama kevala vyavahAra kANDa meM avyavasthA na hone dene ke lie evaM samAja kI zAnti rakSA ke nimitta kevala rAjya sattAoM ne banA liyA hai| lekina smaraNa rakhanA cAhiye ki yaha laukika niyama vizva ke rAjya tantra ko calAne vAlI divya sattA para jarA bhI bandhana nahIM DAla sakatA, logoM kI svArthe vRti para eka prakAra kA samaya banAye rakhane ke lie rAjya sattAoM ne" eka kI vastu para dUsarA AkramaNa na kare isa laukika vidhAna kI racanA ko hai| lekina prakRti ke mahA. rAjya meM isa prakAra ke svArthoM kI Takkara bilakula nahIM hotI aura isalie usameM praveza karane vAle pratyeka vyakti ko kisI bhI vastu para ekAdhikAra kI saMkIrNa bhAvanAoM ko chor3a denA caahiye| yadi rAjasattAoM ke dvArA calAyA huA uparokta laukika niyama prakRti kA maulika niyama hotA to mahAvIra, buddha, IsA Adi mahApuruSa usa niyama kA kadApi ullaMghana na karate / para jaba unhoMne apanI upArjita kI huI vastu ko sAre vizva ke kalyANa ke nimitta bAMTa diyA to phira unako apanA Adarza mAnane vAle hama logoM ko bhI mAnanA hogA ki vyaktigata svArtha ko aisI bhAvanAeM prAtmA kA adhaHpatana karatI haiN| unhIM bhAvaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 bhagavAn mahAvIra nAoM ke kAraNa jAtiyAM naSTa ho jAtI haiM, dezaM gulAma ho jAte haiM aura sAmrAjya bikhara jAte haiN| aura inhIM bhAvanAoM ke kAraNa manuSya ke naitika jIvana kA nAza ho jAtA hai jo ki saba aniSToM kI jar3a hai / vAsudeva ke bhava meM apane zaiyyApAlaka ke kAna meM garma galA huA zIzA DAlane kI jo krUra saz2A mahAvIra ne dI thI / usake antargata rahe hue ugra aura niSThura pariNAma isa bhava meM udaya hue-pracaMDa asAtA vedanIya karma ke kAraNa rUpa the / eka choTe se aparAdha ke badale meM aise bhayaGkara daNDa kI vyavasthA dete samaya vAsudeva ke hRdaya ke antargata jo svArtha bhAvanA aura tIbra ghAtaka pravRti samA rahI thI, usake phala svarUpa mahAvIra ko isa bhava meM vaisI hI sajA kA milanA AvazyakatA thA / isameM jarA bhI sandeha nhiiN| ___ apanI sattA kA durupayoga eka nirbala manuSya para karanA bahuta hI bar3A pApa hai / hamase koI jabAba talaba karane vAlA nahIM hai / hamAre sevaka kA janma maraNa hamAre bAyeM hAtha kA khela hai, isa prakAra kI bhAvanAoM ko hRdayaGgama kara eka nirbala sevaka para manamAnA atyAcAra karanA manuSyatva ke bilakula viruddha hai| usakA bhayaGkara badalA prakRti avazya cukA degii| vAsudeva kA sevaka eka nirAdhAra manuSya thaa| usake pAsa unakI do huI sajA kA virodha karane ke liye raMca mAtra bhI zakti na thii| aisI hAlata meM vAsudeva ko apanI ra bhAvanA para aMkuza rakhane kI nitAnta AvazyakatA thii| jisa hAlata meM ki koI manuSya hamArI AjJA ke viruddha Tasase masa nahIM kara sktaa| usa hAlata meM usako sajA dete samaya manuSya ko bahuta viveka buddhi se kAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 164 lenA cAhiye / hAM yadi hamArA pratipakSI bhI sabala hai, hamArI AjJA kA virodha karane kI usameM zakti hai, to aisI hAlata meM yadi hama use aisI sajA deM bhI to virodha kI bhAvanA ke kAraNa utane tIbra karmoM kA baMdha nahIM hone pAtA / kyoMki usake karmoM kA aura hamAre kamoM kA bahuta kucha samIkaraNa ho jAtA hai| zeSa meM jo kucha karma bacate haiM, unhIM ko hameM bhoganA par3atA hai| lekina jahA~ aisI bAta nahIM hai, jahA~ virodha kI bhAvanA kA leza mAtra bhI astitva nahIM hai / vahAM para dI huI isa prakAra kI avicAra pUrNa sattA kA phala bahuta ugra rUpa meM bhoganA par3atA hai| isa bAta ko aura bhI spaSTa karane ke liye eka yuddha kA udAharaNa le lIjiye / hama dekhate hI haiM ki yuddha ke andara bhayaGkara mArakATa hotI hai / hajAroM AdamI usameM goliyoM ke nizAna banA diye jAte haiM, hajAroM talavAra ke ghATa utAra diye jAte haiM, aura hajAroM bachoM meM piro diye jAte haiN| matalaba yaha hai ki raNakSetra meM mRtyu kA kolAhala maca jAtA hai / itane para bhI mArane vAloM ke aura marane vAloM ke utane tIbra karma kA udaya nahIM hotA, kyoMki vahA~ para badalA lene kI zakti aura virodha kI bhAvanAoM kA astitva rahatA hai / aba mAna lIjiye usa yuddha meM kucha loga kaidI ho gaye, aisI hAlata meM yadi vaha kaida karanevAlA apane kaidiyoM kI manuSyatva ke sAtha rakSA karatA hai, unake khAna pAna kA prabandha karatA hai, taba to ThIka hai| para isake viparIta yadi aisA na karate hue vaha unake sAtha jarA bhI niSThuratA kA bartAva karatA hai, to tIbra asAtA vedanIya kA bandha karatA hai| kyoMki isa sthAna para ve Azrita haiN| isa sthAna para ve badalA lene meM asamartha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 bhagavAn mahAvIra haiM / virodhI ko mArane meM utanA pApa nahIM balki kabhI kabhI to vaha pApa kartavya ho jAtA hai, lekina Azrita ko mAranA to bhayaGkara pApa hai, aura usase bhayaGkara vedanIya karma kA bandha ho jAtA hai| __sattAhIna raGka manuSya ko sukha dene meM jitanA aniSTa hotA hai, use AtmajJa puruSa hI bhalI bhAMti samajha sakate haiM-sUkSma bhUmikA para baira kI vRtti kisa prakAra vRddhi pAtI hai, isa bAta ko jina logoM ne samajhA hai, ve sAre saMsAra ko isa bAta kA sandeza de gaye haiN| itihAsa ke pRSTa usa dhruva satya kI sAkSI khule Ama de rahe haiM / sotA ke prati anyAya karane hI se sone kI laGkA khAka meM mila gaI / dropadI ke apamAna ne hI itane bar3e kuru sAmrAjya kA dhvaMsa kara diyA / aura bhI kaI eka kSatrI rAjyasattAe~ kaI bar3I bar3I jAtiyA~, isa prakAra kI vRtti se naSTa ho gaI, jaba bar3I bar3I jAtiyoM aura rAjyoM kA yaha hAla hai to phira eka manuSya isa prakAra kI pAmara vRtti ke ugra phala se kisa prakAra baca sakatA hai| vAsudeva ko yaha sajA dete samaya isa bAta kA garva thA ki mere zAsana cakra meM rahanevAle tamAma manuSyoM kI maiM apane icchAnusAra gati kara sakatA huuN| mere kArya meM bAdhA denevAlI dUsarI koI sattA isa vizva meM nahIM hai| isa abhimAna ke Aveza meM ve isa bAta ko bhUla gaye ki isa bhava ke sivAya dUsarA bhI koI bhava hai, jisameM isa adhama kRtya kA bhayaGkara phala mila sakatA hai| apanI sattA ke garva meM andhe hokara ve prakRti kI mahAna satA kA vicAra karanA bhUla gaye, aura isI kAraNa isa bhava meM unako usakA badalA sahana karanA par3A / astu ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra bhagavAna mahAvIra ne apanI apUrva sahana zakti ke dvArA guvAle kA vaha upasarga bhI zAnti pUrvaka sahana kara liyaa| vahAM se cala kara ve eka dUsare grAma meM gaye vahAM para "khAka" nAmaka eka vaidya rahatA thA, usane prabhu kI kAnti ko nisteja dekha kara samajha liyA ki nizcaya inako kisI prakAra kI zArIrika pIr3A hai| anusandhAna karane se use zIghra hI una kIloM kA patA laga gayA, siddhArtha nAmaka eka seTha kI sahAyatA se usane una kIloM ko khIMca liye / kahA jAtA hai ki usa samaya prabhu ke mukha se eka bhayaGkara cIkha nikala par3I thii| itane bhayaGkara upasargoM ko sahana karate samaya unhoMne eka bhI kAyaratA kA ThaNDA zvAsa na DAlA thA, para isa antima upasarga meM aisA mAlUma hotA hai ki unake upazAnta mohanIya karma kI koI prakRti avyakta bhAva se udaya ho gaI hogI, jisake kAraNa deha bhAva kA bhAna hone se cIkha kA nikalanA sambhava ho sakatA hai| isa utkRSTa upasarga ko sahana karane ke pazcAt una para kisI prakAra kA upasarga na AyA, isake pazcAt prabhu ko kaivalya kI prApti ho gaI, kalpasUtra ke anusAra vaizAkha sudI dazamI ke dina, dina ke pichale pahara meM, vijaya muhurta ke antargata, jaMbhIka nAmaka grAma ko bAhara raJja-bAlikA nadI ke tIra para vair2yAMvata nAmaka caitya ke najadIka zAlivRkSa kI chAha meM, zukla dhyAnAvasthita prabhu ko saba jJAnoM meM zreSTha kevala jJAna kI prApti huii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kaivalya-prApti itanI kaThina tapasyA ke pazcAt bhagavAna ko kevalajJAna athavA bodhisatva kI prApti huI / itanI kaThina AMca ko sahana karane ke pazcAt jJAna svarNa apanI pUrI dIpti ke sAtha camakane lgaa| bhagavAn ko satya samyakajJAna kI prApti huii| saMsAra meM Ananda chA gayA / svarga bhI utsAhita ho utthaa| duniyAM ko yadi saba se adhika icchita aura sacce sukha kI prApti karAnevAlI koI vastu hai to vaha jJAna hai, isI jJAna ke abhAva se duniyAM ajJAna ke timirAcchanna garbha meM gote lagAtI huI bhaTakatI hai| isI jJAna ke abhAva ke kAraNa saMsAra meM duHkha tRSNA aura gulAmI ke bhayaGkara dRzya dikhalAI dete haiM / isI jJAna ke prabhAva se manuSya manuSya para julma karatA haiprANI prANI kA ahAra karatA hai| isI jJAna ke abhAva se saMsAra meM bhayaGkara jIvana kalaha ke dRzya dekhane ko milate haiN| ___ ajJAna hI manuSya jAti kA parama zatru hai, aura jJAna hI usakA saccA mitra hai, vahI jJAna bhagavAna mahAvIra ko prApta huA aura unake dvArA saMsAra meM vistIrNa honevAlA hai, yahI jAna kara saMsAra sukhI hai-manuSya jAti harSonmatta hai| kevala jJAna kI prApti ke samaya meM jaina-zAstroM meM jisa utsava kI kalpanA kI hai| vaha cAhe kalpanA hI kyoM na ho / para bar3I hI sundara hai / usake antargata tatva-jJAna kA rahasya chipA huA hai| usake antargata udAra sAmyavAda kA tattva hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 168 bhagavAn kA upadeza manuSya jAti ko zravaNa karAne ke nimitti jisa samavazaraNa kI racanA kI gaI thI, vaha bahuta hI bhavya thaa| eka bar3A lambA caur3A maNDapa banAyA gayA thaa| usakI sajAvaTa meM kisI prakAra kI truTi na rakkhI gaI thii| usake antargata, bAhara bhinna bhinna vibhAga kiye gaye the / jisake bhinna bhinna vibhAgoM meM devatA, puruSa strI aura yahA~ taka ki pazu-pakSiyoM ke baiThane kA bhI sthAna thA / bhagavAn eka vyAsapITha para svarNa ke banAye kamala para virAjamAna the, unake mukha se jo upadeza dhvanita hotA thA, use saba devatA manuSya yahA~ taka ki pazu-pakSI bhI apanI apanI bhASA meM samajhate the / yahI unake bhASaNa kI vyavasthA thii| ____ ina bAtoM meM satya kA kitanA aMza hai| isakA nirNaya karane kI yahA~ para AvazyakatA nahIM, para itanA avazya hai ki ye saba bAteM eka vizeSa prakAra kA artha rakhatI haiM / pahalI vizeSatA to yaha thI ki usa sabhA meM manuSya saba samAna samajhe gaye the| brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra, saba eka samAna bhAva se pArasparika vidveSa ko bhUla kara eka sAtha usa upadeza ko sunane ke adhikArI samajhe gaye the| dUsarI vizeSatA yaha thI ki mahAvIra ke ananta vyaktitva ke prabhAva se hiMsaka pazu bhI apanI hiMsakavRti ko chor3a kara apane pratidvandI pazuoM ke prati premabhAva rakhate hue isa sabhA meM upadeza sunane ke icchuka the| isase mAlUma hotA hai ki bhagavAn kI karuNA pravRti itanI ucca thI ki usake divya prabhAva se hiMsaka pazuoM ne bhI apanI hiMsakavRti ko chor3a dI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 bhagavAn mahAvIra kSamA, samatA aura dayA kI pavitra dhArAyeM usa sabhA meM baiThanevAle pratyeka prANI ke hRdaya meM zatadhAra aura sahasradhAra se pravAhita ho rahI thii| yaha samavazaraNa "apAyA" nAmaka nagarI ke bAhara racA gayA thaa| jisa samaya samavazaraNa sabhA meM prabhu kA upadeza sunane ke nimitta hajAroM puruSa strI jA rahe the| ThIka usI samaya meM kisI dhanADhya gRhastha ke yahA~ indrabhUti agnibhUti aura vAyubhUti Adi gyAraha brAhmaNa paNDita yajJa karavA rahe the| usa kAla meM inakI vidvattA kI khyAti bahuta dUra dUra taka phailI huI thI / ina logoM ne asaMkhya nara-nAriyoM ko udhara kI ora Ate hue dekha kara pahale to yaha socA ki ye saba hamAre isa yajJa ko dekhane ke nimitta A rahe haiM aura yaha jAnakara unheM bar3A Ananda bhI huaa| para jaba unhoMne dekhA ki ina AgA. ntaka vyaktiyoM meM se kisI ne unakI ora A~kha uThA kara bhI na dekhA, to unheM bar3A Azcarya huaa| anta meM kisI se pUchane para mAlUma huA ki ye saba loga sarvajJa prabhu mahAvIra kI bandanA karane ko jA rahe haiN| indrabhUti ne yaha suna kara apane mana meM kahA ki saMsAra meM mere sivAya bhI dUsarA koI sarvajJa hai| jisake pAsa ye saba loga daur3e jA rahe haiM, saba se bar3A Azcarya to yaha hai ki isa samaya parama pavitra yajJa-maNDala kI ora bhI inakA dhyAna AkarSita nahIM hotaa| sambhava hai ki jisa DhaGga kA inakA sarvajJa hogA, usI DhaGga ke ye bhI hoNge| aisA soca vaha apratibhasA hokara cupa ho gayA / ___ isake kucha samaya pazcAt jaba saba loga bhagavAna mahAvIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 170 kI vandanA karake vApisa A gaye taba indrabhUti ne unase pUchA ki bhAI, sarvajJa dekhA ! kaisA hai ! taba unhoMne kahA ki are, kyA pUchate ho, unake guNoM kI ginatI karanA to gaNita ke pAridhI se bhI bAhara hai| yaha suna kara indrabhUti ne mana hI mana socA ki yaha pAkhaNDI to koI z2abaradasta mAlUma hotA hai| isane to bar3e bar3e buddhimAna manuSyoM kI buddhi ko bhI cakkara meM DAla diyA hai| aba isa pAkhaNDI ke pAkhaNDa kI pola ko zIghrAtizIghra kholanA merA kartavya hai| nahIM to asaMkhya bhole prANI isake pAkhaNDa kI jvAlA meM jala kara bhasma ho jAyeMge / yaha soca kara vaha bar3e hI garvapUrvaka apane pA~ca sau ziSyoM ko lekara mahAvIra ko parAjita karane ke irAde se calA / saba se prathama to vahA~ ke ThATa ko dekha kara hI stambhita ho gayA, usake pazcAt vaha andara gyaa| mahAvIra to apane jJAna ke prabhAva se usakA nAma, gotra aura usake hRdaya meM rahA huA gupta saMzaya jise ki usane kisI ke sAmane prakaTa na kiyA thA, jAnate the| use dekhate hI atyanta madhura svara se unhoMne kahAH "he gautama ! indrabhUte tvaM sukhena samAgatosi" mahAvIra ke mu~ha se ina zabdoM ko suna kara usakA Azcarya aura bhI bar3ha gayA / para yaha soca kara usane apanA samAdhAna kara liyA ki merA nAma to jagata prasiddha hai, yadi use isane kaha diyA to kyA huA / sarvajJa to ise taba samajhanA cAhiye ki jaba yaha mere manogata bhAvoM ko batalA de| itane hI meM mahAvIra kahate haiM ki he vidvAn ! "tere mana meM jIva hai yA nahIM" isa bAta kA sazaMya hai aura isakA kAraNa veda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 bhagavAn mahAvIra meM rahI huI "vijJAnadhana eva etebhyo bhUtebhya / samutthAya tA yevA nu vinazayati na pretya saMjJA sti" aura sabai ayaM AtmA jJAnamayaH" ityAdi tathA damo dAnaM dayA iti dakAratrayaM yo jAnAti sajIvaH ye RcAeM haiM / pahalI RcA se jIva kA sarvathA abhAva prakaTa hotA hai aura dUsarI se jIva kA astitva bhI siddha hotA hai / sAdhaka aura bAdhaka pramANoM ke milane se tumhArA mana saMzayAndolita ho rahA hai / lekina tumhArI samajha meM inakA vAstavika artha nahIM AyA hai| isIlie tuma bhrama-jAla meM par3e hue ho / aba hama tunheM inakA vAstavika artha batalAte haiN| "vijJAnaghana" yaha AtmA kA nAma hai| jaba AtmA ghaTapaTAdi kisI bhI vastu ko dekhatI hai taba vaha upayogarUpa AtmA indriya gocara padArthoM ko dekhatI sunatI hai, yA kisI bhI taraha se anubhava gocara karatI hai| usa samaya una anubhava-gocara padArthoM se hI "usa" usa upayoga-rUpa meM paidA hotI hai aura una ghaTapaTAdi padArthoM ke naSTa ho jAne para AtmA usa upayoga rUpa se naSTa ho jAtI hai| isI bAta ko dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki ghaTapaTAdi bhUtoM se arthAt bhUtavikAroM se hI upayogarUpa vaha AtmA utpanna hotI hai aura unake bikhara jAne para vaha unameM hI laya ho jAtI hai| ___"na pretya saMjJAsti' pahale to ghaTapaTAdi upayogAtmaka saMjJA thI, phira vaha kAyama nahIM rahatI / una padArthoM se haTa kara AtmA anyAnya jina jina padArthoM meM upayoga-rUpa se pariNita hotI hai| una una padArthoM ke rUpa ke anusAra usakI nayI saMjJA kAyama hotI jAtI hai / he gautama ! AtmA kA astista hai, vaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 172 citta, caitanya, vijJAna aura saMjJA Adi lakSaNoM se jAnI jA sakatI hai| yadi jIvana nahIM hai to phira puNya aura pApa kA pAtra kauna raha jAtA hai aura tere isa yoga, yajJa dAna karane kA nimitta kauna ho sakatA hai ? isa prakAra mahAvIra ne usakA pUrNa samAdhAna kara diyA, isa samAdhAna se tathA prabhu ke jagadadvaita sAmrAjya ko dekhane se indrabhUti ne dIkSA svIkAra kara lii| indrabhUti vIraprabhu ke prathama ziSya hue, isa bAta ko suna kara agnibhUti, vAyubhUti, sudharmAcArya, Adi dasa paNDita aura apanI apanI zaMkAoM ko le kara Aye, una sabakA samAdhAna vIraprabhu ne bahuta uttama DhaGga se kara diyA / isa para ve saba vIraprabhu ke ziSya ho gaye / ye gyArahoM paNDita bhagavAna mahAvIra ke gaNadhara kahalAye / upadeza kA prArambha aba bhagavAna mahAvIra ne usa satya kA sandeza jise unheM atyanta kaThina tapazcaryA ke pazcAt prApta kiyA thA sAre vizva ko denA prArambha kiyA, eka vidvAn kA yaha kathana bilakula ThIka hai ki mahApuruSoM kA pratyeka kAryya jagat ke svArtha ke nimitta huA karatA hai / kavi milTana kA kathana hai ki : It is death to hide one's tallent which "God had Given him. bhagavAna mahAvIra ne samasta jagat ke kalyANa ke uddezya se apanA upadeza denA prArambha kiyA / saba se pahale unhoMne isa bAta kI ghoSaNA kI ki jagat kA pratyeka prANI jo azAnti, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ajJAna aura atyanta duHkha kI jvAlA meM jala rahA hai, mere upadeza se lAbha uThA sakatA hai| ajJAna ke cakra meM chaTapaTAtA huA pratyeka jIva cAhe vaha tiryaca ho cAhe manuSya, Aryya ho cAhe meccha, brAhmaNa ho yA zUdra, puruSa ho yA strI mere dharma ke udAra jhaNDe ke nIce A sakatA hai / satya kA pratyeka icchuka mere pAsa Akara apanI Atma-pipAsA ko bujhA sakatA hai| ___isa ghoSaNA ke pracArita hote hI hajAroM satya ke bhUkhe prANI mahAvIra kI zaraNa meM Ane lge| ve bhI Aye jo mokSa ke icchuka the, ve bhI Aye jo ajJAna ke cakra meM dukhI hokara bhaTaka rahe the| mahAvIra kI udAra AtmA ne sabakA svAgata kiyA apane divya upadezAmRta se unhoMne sabakA santoSa kiyA / bhagavAna mahAvIra ne dharma kI sattA apane hAtha meM na rakkhI thii| ve kisI bhI vyakti ko satya kA svarUpa batalA dete the| jisake jI meM jacatA vahI use grahaNa karake unakA ziSya ho jAtA thA / cAhe brAhmaNa ho cAhe zUdra, cAhe puruSa ho cAhe strI, jo unake batalAye hue satya ko mAnatA aura usake kathanAnusAra caritra kA pAlana karatA usIko ve ziSya kI taraha grahaNa kara lete| . idhara to mahAvIra ke isa udAra dharma meM hajAroM loga praviSTa ho rahe the| udhara buddha kI AvAja bhI dukhI logoM ko AmaMtrita kara rahI thii| hajAroM lAkhoM AdamI brAhmaNoM ke anudAra paMje se nikala kara usa jhaNDe ke nIce bho ekatrita ho rahe the| zubha pariNAma isakA yaha huA ki samAja ke antargata manuSyatva se rahita jo niSThura atyAcAra hote the ve banda ho gae, yajJa kI pavitra vedI para lAkhoM pazuoM kA kATA jAnA bhI banda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 174 ho gyaa| aura jo gaganabhedI karuNa-citkAra bhArata kI pavitra bhUmi se nikala kara manuSyatva ke kaleje ko vidIrNa karatI thI, vaha bhI ruka gaI / varNAzrama dharma kA svAMsa miTa gayA, jAti bheda kI duSTa prathA kA bhI karIba karIba nAza ho gayA / sAmyavAda kI duMdubhI bajane lagI krAnti rUpI pracaNDa sUrya kA teja asta ho gayA aura usake sthAna para samAja ke antargana zItala candrikA se yukta zAMti-candra kA udaya huA-bhAratavarSa ke itihAsa meM phira se eka svarNa yuga ke upasthita hone kA avasara AyA / bhagavAna kI upadeza dene kI zailI bar3I hI utkRSTa DhaGga kI thii| vaha zailI hama logoM ke liye Adarza rUpa hai| mahAvIra ne Ajakala ke upadezakoM kI taraha kabhI dUsaroM ke chidra zodhane kA vA dUsaroM ke AcAra vicAra para cau dhArI talavAra calAne kA prayatna nahIM kiyA / vizva kA utkRSTa kalyANa karane ke nimitta hI unake tIrtha-kara pada kA nirmANa huA thaa| lekina unhoMne apanA nirmANa siddha karane ke nimitta kabhI kisI para kisI prakAra A anucita prabhAva DAlane kI koziza nahIM kI aura na kabhI unhoMne kisI ko AcAra vicAra chor3akara apane dala meM Ane ke liye pralobhita hI kiyaa| unakI upadeza paddhati, zAnta, rucikara, duzmanoM ke diloM meM bhI apanA asara paidA karane vAlI, marmasparzI aura sarala thii| sArI duniyA~ mere jhaNDe ke nIce calI Aya, isa prakAra kI icchA unhoMne svapna meM bhI na kI thii| ve jAnate the ki isa prakAra kI icchA karanA bhI manuSya hRdaya kA ajJAna prakAza karanevAlI kamajorI hai| kabhI aisA samaya saMsAra meM upasthita nahIM huA jisameM duniyA~ binA kisI mata bheda ke rakheM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 bhagavAn mahAvIra huye eka mahAtmA kI anuyAyinI ho gaI ho aura na kabhI bhaviSya meM hogI ___kahA jAtA hai ki bhagavAn kA diyA huA-pahalA upadeza bilakula nirarthaka huaa| usakA asara eka anta:karaNa para bhI na pdd'aa| lekina mahAvIra ko isase bilkula cintA na huii| unakA samudAya bhI saMkhyA meM auroM se pIche rahatA thaa| para usakI bhI unheM cintA na thii| ve to kevala apanI zaraNa meM Aye hue vyaktiyoM ko prema-pUrvaka jJAna kA tatva samajhAte the / yadi vaha upadeza ko mAna kara calatA aura unakA ziSya ho jAtA to usakI unheM koI khuzI na hotI aura yadi use na mAnatA to raMja kA bhI koI kAraNa na thaa| saMsAra ke sanmukha unhoMne sukha ke sAdhanoM kI eka lar3I taiyAra karake rakkhI thii| jisakI icchA hotI vaha isase phAyadA utthaataa| jisakI icchA na hotI vaha use dekha kara ho cala detaa| mahAvIra ko isase kisI prakAra kA harSa aura viSAda na hotA thaa| itihAsa spaSTa rUpa se isa bAta ko batalA rahA hai ki "gauzAlA" ke samAna eka sAmAnya mata pavartaka ke anuyAyiyoM kI saMkhyA mahAvIra ke anuyAyiyoM se adhika thii| isase sAbita hotA hai ki bhagavAn ne kabhI apane anuyAyiyoM ko bar3hAne kI koziza nahIM kI / unakA yaha anubhava gata siddhAnta thA ki apane upadeza ko balAtkAra manuSya jAti ke gale mar3hane se koI sthAyI lAbha nahIM ho sakatA-usase to eka kSaNika Aveza paidA hotA hai| jo bahuta hI mAmUlI coTa se miTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra sakatA hai / isaliye unhoMne kevala aise hI upAya kiye jisase manuSya jAti ko satya kI ora ruci ho, logoM ke antaHkaraNa meM satya kI sthAI chApa baiTha jAya / ve pariNAmadarzI the / ve jAnate the ki kevala adhika saMkhyA meM samAja ko bar3hAne se kucha lAbha nhiiN| kucha samaya taka to vaha duniyA ke parde para calatA rahatA hai, para jyoMhI usameM kucha vizRMkhalatA utpanna huI ki, tyoMhI chinna bhinna ho jAtA hai| yahA~ taka ki usakA kucha cinha taka zeSa nahIM raha jAtA, loka kA kalyANa aura apane samAja kI saMkhyA bar3hAnA ye donoM kArya bilkula jude jude haiM / samAja kA saGgaThana karanA athavA usakI saMkhyA bar3hAnA yaha to manuSya kI vyavasthApaka zakti para nirbhara hai| para loka kalyANa ke lie vizuddha prema, nisvArtha bhAvanA, aura eka prakAra kI alaukika zakti kI AvazyakatA hai| anuyAyiyoM kI saMkhyA bar3hAnA yaha mahAvIra kA eka gauNa lakSya thA, unakA pradhAna lakSya to loka kalyANa hI thA / unhoMne hamezA kapane sukhada-siddhAntoM ko janatA ke hRdaya meM gahare peThA dene kA prayatna kiyaa| unake anuyAyI "buddha" aura aura "gauzAlA" kI apekSA kama the| para jitane bhI the, pake the| unakI raga raga meM mahAvIra kA upadeza vyApta ho gayA thA, aura yahI kAraNa hai ki kevala saMkhyA ke bala meM zraddhA rakhane vAle "gauzAlA" kA eka bhI anuyAyI Aja bhAratavarSa ke kisI bhI kone meM nahIM miltaa| usakI philAsaphI ke khaNDahara bhI kahIM dekhane ko nahIM milte| isI prakAra bauddhadharma-jisane azoka ke samaya meM sAre. bhAratavarSa para apanA adhikAra kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 bhagavAn mahAvIra liyA thA ke samAna rASTrIya dharma ko bhI bhAratavarSa meM khar3e rahane ko Aja sthAna nahIM hai| jaba ki jaina-dharma kaI vipattiyoM ke samUha se Takagate rahane para bhI kaI krAntiyoM ke bIca gujarate hue bhI-Aja apane bAraha lAkha anuyAyI rakhatA hai| isakA mUla kAraNa kevala mahAvIra kI upadeza zailI hI thI / yadi kAla ke kucha cakra meM par3a kara hamAre hI logoM ke dvArA isa zailI meM vikAra utpanna na kiyA jAtA to Aja jaina. samAja aura jaina sAhitya kI dazA kucha aura hI hotii| hAsa kA jo cakra hamAre samAja ko laga rahA hai, kSaya kI jo bhayaGkara bImArI hamArI jAti kA laga rahI hai yadi mahAvIra kI zailI jIvita rahatI to kadApi na lagatI / astu ! ___kaivalya prApti ke anantara bhagavAna ne apane upadeza ko prArambha kiyA / unakA pahalA upadeza bilkula vyartha gyaa| bAda ke up| dezoM se unake anuyAyiyoM kI saMkhyA bar3hanA prArambha huii| unakA 43 varSa se lekara 72 varSa taka kA dIrgha jIvana kevala loka kalyANa ke hitArtha gyaa| unake kiye hue mukhya kAmoM ko nAmAvalI isa prakAra hai| 1-jAti pAMti kA jarA bhI bheda rakkhe binA hara eka manuSya ke liye-zUdra aura ati zudra ke lie bho-bhikSu pada aura guru pada kA rAstA khulA karanA / zreSThatA kA AdhAra janma nahIM balki guNa, aura guNoM meM bhI pavitra jIvana kI mahattA sthApita karanA / 2-puruSoM kI taraha striyoM ke vikAsa ke liye bhI pUrI svatantratA ko yojanA karanA aura vidyA tathA prAcAra donoM meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 178 siyoM kI pUrNa yogyatA ko maannaa| unake lie guru-pada kA AdhyAtmika mArga khola denaa| . 3-loka bhASA meM tattvajJAna aura prAcAra kA upadeza karake kevala vidvadgamya saMskRta bhASA kA moha ghaTAnA aura yogya adhikArI ke lie jJAna prApti meM bhASA kA antarAya dUra karanA / 4-aihika aura pAralaukika sukha ke liye hone vAle yajJa mAdi karma-kANDoM kI apekSA saMyama tathA tapasyA ke svAvalambI tathA puruSArtha pradhAna mArga kI mahattA sthApita karanA evaM ahiMsA dharma meM prIti utpanna krnaa| -tyAga aura tapasyA ke nAma rUpa zithilAcAra ke sthAna para sacce tyAga aura saccI tapasyA kI pratiSThA karake bhoga kI nagaha yoga ke mahattva kA vAyumaNDala cAroM ora utpanna krnaa| uparokta bAteM to unake sarva-sAdhAraNa upadeza meM sammilita thiiN| tatvajJAna sambandhI bAtoM meM mahAvIra "anekAnta" aura "sapta maMgI syAdvAda" nAmaka prasiddha philAsaphI ke janma dAtA the / 'isakA vivecana kisI agale khaNDa meM kiyA jaaygaa| bhagavAna mahAvIra ke anuyAyiyoM aura ziSyoM meM sabhI jAti ke logoM kA ullekha milatA hai| indrabhUti vagairaha unake gyAraha gaNadhara brAhmaNa kulotpanna the| udAyI, meghakumAra, Adi kSatriya mI bhagavAn mahAvIra ke ziSya hue the| zAlibhadra ityAdi vaizya aura metArAja tathA harikezI jaise ati zUdra bhA bhagavAn ko bI huI pavitra dokSA kA pAlana kara ucca pada ko prApta hue the| sAdhiyoM meM candanabAlA kSatriya putrI thii| devAnandA brAhmaNo thii| gRhastha anuyAyiyoM meM unake mAmA vaizAlopati ceTaka, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 bhagavAn mahAvIra magadhanareza, zreNika aura inakA putra koNika Adi aneka kSatriya bhUpati the| Ananda, kAmadeva Adi pradhAna dRr3ha upAsakoM meM "zakaDAla" kumhAra thA / aura zeSa 9 vaizya the / "ba~ka" kumhAra hote hue bhI bhagavAn kA samajhadAra aura dRr3ha upAsaka thA / khadhaka, ambar3a Adi aneka parivrAjaka aura somIla Adi aneka brAhmaNoM ne bhagavAn kA anusaraNa kiyA thaa| gRhastha upAsikAoM meM "revatI, sulamA" aura "jayanti" ke nAma prakhyAta haiM / "jayanti" jaisI bhakta thI vaisI viduSI bhI thii| vaha AjAdI ke sAtha bhagavAn se zaGkA samAdhAna karatI thii| bhagavAna mahAvIra ke pUrva se hI jo jaina sampradAya calA A rahA thA vaha usa samaya "nigaTTha" ke nAma se prasiddha thA / usa samaya pradhAna nigaM? "kezI kumAra" Adi the aura ve saba apane . ko-pArzvanAtha kI paramparA ke anuyAyI batalAte the| ve loga taraha taraha ke raGgoM kA kapar3A pahanate the| evaM cAtuyami dharma arthAt ahiMsA, satya, asteya aura aparigraha ina cAra vratoM kA pAlana karate the| bhagavAna mahAvIra ne isa purAtana paramparA meM * do navIna bAtoM kA aura samAveza kara diyaa| eka "aceladharma' ( naganatva) aura dUsarI brahmacarya / isase mAlUma hotA hai ki pahale paramparA meM vastra aura strI ke sambandha meM avazya kucha na kucha zithilatA A gaI hogii| isI ko dUra karane ke lie mahAvIra ne ina donoM navIna bAtoM ko nigranthatva meM sthAna diyaa| para prophesara harmana jekobI kA mata kucha aura hI hai| ve apane jaina sUtroM kI prastAvanA meM likhate haiM ki ye donoM bAteM mahAvIra meM "gauzAlA" kI AjIvika sampradAya se grahaNa ko haiM / isa bAre meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 180 unhoMne kaI sudRr3ha anumAna pramANa bhI diye haiN| para unameM satya kA kitanA aMza hai yaha nahIM kahA jA sktaa| jo ho, pArzvanAtha ke anuyAyiyoM ne prAcIna aura navIna bhikSuoM kI eka mahAsabhA meM isa parivartana ko svIkAra kara liyaa| kitane hI vidvAnoM kA mata hai ki isa samajhote meM vastra rakhane tathA na rakhane kA jo matabheda zAnta huA thaa| vahI Age cala kara bhadrabAhu ke samaya meM phira khar3A ho gayA aura usI samaya jaina sAdhuoM meM zvetAmbara aura digAmbara ke phirake par3a gaye / ziSya aura gaNadhara kalpasUtra ke antargata bhagavAna mahAvIra ke gaNadharoM, muniyoM, ANikAoM, zrAvakoM aura zrAvikAoM kI saMkhyA unakA darajA, kula tathA gautra kA vistRta vivaraNa diyA gayA hai| pAThakoM kI jAnakArI ke nimitta saMkSipta rUpa se unakA vivaraNa yahA~ diyA jAtA hai:nAma ziSya 1. iMdrabhUti gotama gotra ! 500 zramaNa 2. agni bhUti eka vRkSa 3. vAyu bhUti 4. ArNya vyakta bharadvAja gotra sudharmAcArya agnivaizyAyana gautra) maNDI putra vasiSTa gautra 1250 zramaNoM kA 1 vRkSa 7. maurya putra kAzyapa gotra (250 ,, kA eka vRkSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com gautra , ng Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 bhagavAn mahAvIra 8. aMkApita gautama gotra // 600 zramaNoM kA 9. acala vRta haritAyana gautra / eka vRkSa 10. metreyAcArya kANDIya gautra 11. prabhAsAcAyya , isa prakAra mahAvIra ke gyAraha gaNadhara nau vRnda aura 4200 zravaNa mukhya the| isake sivAya aura bahuta se zramaNa aura ajiMkAe~ thIM, jinakI saMkhyA krama se caudaha hajAra aura chattIsa hajAra thiiN| zrAvakoM kI saMkhyA 65000 thIM, aura zrAvikAoM kI saMkhyA 3,18,000 thiiN| isa sthAna para eka bAta bar3I vicAraNIya hai| kitane hI pAzcAtya vidvAna prAcIna bhAratavarSa ke logoM para yaha eka bar3A Aropa lagAte haiM ki usa samaya ke zAstroM meM "strI" ko naraka kI khAni kahA hai| use saMsAra ke bandhana kA kAraNa batalAyA hai / hama isa bAta ko svIkAra karate haiM ki hindU dharma-zAstroM meM vyakti ke jIvana ke lie isa prakAra kI bAteM kahI gaI haiM / para gRhasthAvasthA ke lakSya bindu se aisA kahIM bhI nahIM kahA gayA hai| balki binA suyogya patnI ke gRhasthAzrama ko adhUrA bhI batalAyA hai / gRhasthAzrama ke antargata stro kA utanA hI Asana mAnA gayA hai jitanA Aja kala ke pAzcAtya samAja meM mAnA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra aura pArzvanAtha jo jIvana-Adarza kI antima sIr3ho para vihAra kara rahe the, unako bhI yaha bAta khaTakatI thI unhoMne bhI sApha kahA hai ki:"zizutvaM khaiNyaM vA yadastu tattiSThatu tadA / guNAH pUjA sthAnaM guNiSu na ca liGga na ca vayaH" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 182 zizu ho yA strI ho cAhe jo ho guNa kA pAtra hai vahI pUjanIya hai| _aisA mAlUma hotA hai ki usa kAla meM samAja ke antargata zadroM hI kI taraha striyoM ke adhikAroM ko bhI kucala diyA gayA hogaa| sambhavataH isI kAraNa zUdroM hI kI taraha striyoM ke liye bhI mahAvIra ko isa prakAra kA niyama banAnA par3A hogA / jaina-dharma puruSa aura strI kI AtmA ko samAna svatantratA detA hai / jo loga yaha mAnate haiM ki strI ko hindU dharma-zAstroM meM (Individual liberty) vyakti svAtantrya nahIM diyA gayA hai ne loga bar3e bhrama meM hai| kevala strI aura puruSa ko samAna svatantratA dekara hI mahAvIra ke udArahRdaya ne vizrAma na liyA / balki prANI-mAtra cara aura acara saba ko samAna svatantratA kA dene vAlA pahalA mahApuruSa mahAvIra thaa| vaha mahAvIra hI thA jisane saMsAra ke prANI mAtra kI aura AtmA kI svatantratA ke nimitta hI apane jIvana ko visarjana kara diyA / mahAvIra ke Azrama meM jitanA darajA zramaNa kA mAnA jAtA thA, AryikA kA bhI utanA hI mAnA jAtA thaa| puruSa strI ke caritra kI rakSA ke lie unhoMne kitane hI bhinna bhinna AcAroM kA nirmANa kiyA thA / mahAvIra jAnate the ki, strItva aura puruSatva kevala karmavazAt prApta hotA hai| lekina strI aura puruSa kI samAna zaktiyAM hotI haiM / jisa prakAra eka puruSa kI apekSA dUsare puruSa meM saMyogavazAt Atmikazakti meM kamIbezI ho jAtI hai| isI prakAra strI aura puruSa nAmaka vyaktiyoM meM kamIbezI ho jAtI hai| isaliye yadi hama puruSoM kI svatantratA ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 bhagavAn mahAbora saba haka svIkAra karate haiM to phira 'striyoM ke hakoM ko kyoM svIkAra na kreN| vizAlajJAnI mahAvIra isa bAta ko jAnate the aura isI kAraNa unhoMne puruSa aura strI ke hakoM ko samAna samajhA thA / astu ! ___ Age ke paurANika khaNDa meM hama bhagavAna mahAvIra ke dharmapracAra aura una para Aye hue upasargoM kA varNana karate hue yaha batalAne kI koziza kareMge ki unakI sahanazIlatA, unakI kSamA aura unako zAnti kitano divya thii| bhagavAn mahAvIra kA nirvANa tIsa varSoM taka apane sadupadezoM ke dvArA saMsAra ko kalyANa-. maya sandezA dekara bahattara varSa kI avasthA meM apane ziSya sudharmAcArya ke hAtha meM dharma kI sattA de rAjagRha ke pAsa pAvAMpurI nAmaka sthAna meM bhagavAna mahAvIra ne kArtika kRSNa amAvAsyA ko nirvANa prApta kiyaa| unake nirvANotsava meM bahuta hI bar3A utsava manAyA gyaa| jisakA bahuta hI vikRta rUpa Aja bhI bhAratavarSa meM "dIpAvali" ke nAma se manAyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra kA caritra Men is heaven born not the thrall of circumsta uces and of necessities, but the victorious subduer; behold ! how he can become the Announcer of himself and of his freedom. (Carlyle) "manuSya daivi janma kA dhAraka hai| vaha paristhiti aura AvazyaktAoM kA gulAma nhiiN| pratyuta unakA vijayI netA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 184 hai| vaha apane svAtantrya aura vyaktitva ko kisa prakAra duniyAM ke sanmukha upasthita kara sakatA hai isa ora dhyAna deM / " / Aja kala ke buddhi-vAdI kAla meM manuSya kA hRdaya buddhigarva se itanA adhika saMkIrNa ho gayA hai ki vaha vyakti ko zakti para vizvAsa karane meM bahuta hicakatA hai / paristhitiyoM ke bandhanoM ko ThokaroM se ur3AtA huA aura bAdhAoM ke jAla ko kATatA huA yadi koI manuSya duniyAM meM mahAnatA kI ora agrasara hotA hai to hama usake svAtantrya bala ko svIkAra kara usakI ora pUjya bhAvanAe~ prakaTa karane meM bar3o AnA kAnI karate haiM aura eka bar3e dArzanika kI taraha gambhIra AvAz2a meM kaha dete haiM ki, usameM koI naI bAta nhiiN| mahAvIra kA janma aisI paristhiti meM huA thA ki jisameM raha kara vaisI zakti prApta karanA atyanta AsAna thii| aba vaha paristhiti naSTa ho gaI hai| isa kAraNa aba aise manuSyoM kA utpanna honA bhI duSkara hai| isa prakAra kaha kara buddhivAdI manuSya apanI AtmA ko santoSa dete haiN| aura isI prakAra apane meM pAye jAnevAle kudaratI guNoM ko dabA kara AtmaghAta karane ko taiyAra ho jAte haiN| yaha AtmaghAta Adhunika kAla meM pahale sire kI buddhimAnI aura jJAna samajhA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra deva the, ve eka rAjaputra the| pUrvabhava meM unhoMne acche karma kiye the / paristhiti unake anukUla thii| kauTumbika sukha unheM prApta thaa| Adi ye saba bAteM hameM prApta nahIM haiN| isIlie hama unake samAna nahIM ho skte| yadi ve bhI hamArI hI sthiti meM hote to kadApi itanI ucca sthiti ko prApta na karate / isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 bhagavAn mahAvAra prakAra ke samAdhAnoM se hama apanI durbala AtmAoM ko kisI prakAra santuSTa kara lete haiN| para yaha bAta nahIM hai jo loga vIra haiM-AtmabalI haiMpratyeka kAla meM aura pratyeka sthiti meM vIra hI rahate haiN| sampatti kI kamo unake mArga meM bAdhA nahIM DAla sakatI-kuTumba kA duHkha unheM apanI pratijJA se vicalita nahIM kara sakatA aura na paristhiti kA bandhana hI unake Age bar3hane meM vighna DAla sakatA hai| jo loga paristhiti aura samaya ke abhAva ke bahAne-satya kA mArga jAnate hue bhI-usa para na calane meM buddhimAnI samajhate haiM, ve apanI AtmA kA ghAta karate haiM, athavA ve apane durbala bindu para paradA DAlane kA prayatna karate haiN| para jo loga apanI durbala icchAoM ko (Desires) jo ki hamAre dRSTi koNa ke Asa pAsa rahatI hai| saMkalpa ( Will ) kA rUpa dekara sudhAranA kI ora pragati karate haiN| unheM kisI bhI saMyoga se avazya artha siddhi hotI hai / "Where there is a will there is a way" isa kahAvata meM bahuta sundara aura dRr3ha satya bharA huA hai| saMkalpa bala pratyeka sthAna para vijaya prApta karatA hai| usakI sampatti khAsa karake dhyAna aura mana kI eka vRti rakhane ( Concentration ) se bar3hatI hai| jo ki pratyeka samaya aura sthiti meM upayogI hai / / hama Aja kala ke navayuvaka jJAna kA artha . bar3A hI vipa. rIta karate haiN| hama jJAna, zraddhA aura caritra ko bhinna bhinna vastue~ mAnate haiN| jaisA hama kahate haiM-jaisA hama jAnate haiMShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 186 *NyA vaisA hI karane kI Adata hama logoM meM bahuta hI kama hai, para mahAvIra ke antargata yaha bAta na thI ! ve jaisA kahate the vaisA hI karate the| caritra aura zraddhA se rahita jJAna tote kI raTI huI rAmAyaNa se athavA bakare ke gale ke stana se adhika mahatvapUrNa nahIM ho sktaa| hama loga saikar3oM haz2AroM grantha par3ha par3ha kara apane mastiSka meM bhara lete haiM, aura khUba likhane evaM par3hane ko hI vidyA kA paramaM puruSArtha mAnate haiM / para yaha ThIka nahIM, hamArA yaha likhanA aura par3hanA taba taka lAbhaprada nahIM ho sakatA jaba taka hama use zraddhA aura caritra ke sAtha sambandha meM na kara leN| Aja kala ke jJAna kI vyAkhyA karate hue eka vidvAna likhatA hai ki Our Knowledge has become synomimous with Logic. ___"hamAre jJAna kA dUsarA nAma tarkavAda par3a gayA hai|" jo tarkavAda maiM vijayI hotA hai, vahI bar3A jJAnI kahalAtA hai| para mahAvIra ke jJAna kI aisI vyAkhyA na thii| unakI vyAkhyA nimna. prakAra se thI: cAritaM khalu dharmo jo so samotti nnidittttho| moha kSobha vihInAH pariNAma Atmanohi shmH|| pariNamati jeNa davvaM takAlaM tammayatti paeNataM / tahmA dhammapariNada AdA dhammo muNeyavvo // NANaM appatti madaM vadi NAMNa viNaNa appANaM, tahyA NApAM appA, apyA NAMNa va aNNaM vA / uparokta tIna zloka mahAvIra ke jJAna, dharma aura caritra kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 bhagavAna mahAvIra vyAkhyA batalAte haiN| ve kahate haiM ki caritra dharma hai, aura dharma. Atma-zAnti hai| moha ke kSobha se rahita Atma pariNAma ko Atma zAnti kahate haiM aura jina bhAvoM ke kAraNa AtmA paradravya meM pariNata hotI hai una bhAvoM meM AtmA usa samaya lIna hotI hai| isase AtmA jaba parama caritra meM tallIna ho jAto hai, usa samaya caritra hI usakA dharma ho jAtA hai, aura jJAna svayaM AtmA hai / jJAna vinA AtmA nahIM, isase jJAna hI AtmA hai| isa prakAra caritra, dharma aura jJAna ye tInoM eka hI hai| jitane aMzoM meM caritra hai-utane hI aMzoM meM jJAna hai| jisa prakAra jJAna-hIna caritra kuccaritra hai usI taraha caritra hIna jJAna bhI kujJAna hai| mahAvIra ke isa gahare tatvajJAna ko na to hamAre ve bhAI hI samajha sake haiM, jinheM hama purAne jamAne ke loga (orthodose educated) kahate haiN| aura na hamAre Adhunika zikSita bAbU hI use bhalI prakAra samajha sake haiN| purAne jamAne ke loga jJAna rahita caritra ko hI saba kucha mAna pakar3a baiThe haiM to idhara ye navIna bAbU caritrahIna jJAna ko hI saba kucha samajha baiThe haiN| jisa prakAra navIna logoM kI dRSTi meM purAne loga tiraskAra aura dayA ke pAtra haiM, usI prakAra satya kI dRSTi meM ye navIna loga bhI unase kama tiraskAra aura dayA ke pAtra nahIM haiN| kyoMki donoM hI pakSa ajJAna ke bhramamUlaka jhUle meM jhUla rahe haiN| mahAvIra ke isa gahare tatvajJAna ko bhUlakara donoM hI pakSa galata rAste para vicaraNa kara rahe haiM-mahAvIra kA jJAna caritra se rahita na thA aura isI prakAra usakA caritra bhI jJAna vihIna na thA / He felt the seriousness of life and he could not help Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 188 being serious at every minute and so he had to keep his mind active forever by keeping observence of strict laws of conduct. bhagavAna mahAvIra jIvana kA mahatva samajhate the aura isI kAraNa unhoMne apane jIvana kA eka miniTa bhI vyartha na gavAMyA / kyoMki upayogahIna avasthA meM avazya pramAda utpanna ho jAtA hai| isI se mahAvIra kramazaH cAritra ke kaThina kaThina niyamoM kA pAlana karate the| isI sabala jJAna ke kAraNa mahAvIra ne viparIta paristhitiyoM meM hote hue bhI Atmazuddhi kA baMdhana svIkAra kara jJAna ko caritra kA rUpa dene ke lie saba bhogoM kA bhoga de ddaalaa| hama yadi kisI satya ko jAna kara usako grahaNa karane ke nimitta saba bhogoM kA bhoga de deM, to vaha satyajJAna kA bhaMDAra ho jAya / jaba taka hama apane jJAna ko caritra kA rUpa na de deM vahAM taka vaha jJAna kalpanA ke kile ke samAna mAlUma hotA hai|| caritra eka pravRtti hai| zArIrika aura mAnasika pramAda aura jIvana gAmbhIrya kA abhAva isake bar3e duzmana haiM / caritra sampAdana karane meM bahuta bar3e parizrama kI jarUrata hotI hai| avichinna AtmanirIkSaNa, AtmazikSaNa aura Atmayamana, ye tInoM akSuNa calate rahanA cAhiye / jo bahuta gambhIra haiM, unakA caritra avicchinna aura anukSaNa hotA hai, mahAvIra kA caritra aisA hI thaa| aura isI kAraNa usake niyama bhI bar3e kaThina mAlUma hote haiN| ____ bhagavAn mahAvIra para unake dvAdaza varSIya pravAsa meM kitane kaThina kaThina upasargoM kA Agamana huA thaa| bhayaGkara se bhayaGkara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 bhagavAn mahAvIra vipattiyoM kA samUha unapara eka sAtha ikaTThA ho kara utarA thA para bhayaGkara vipattiyoM ke bIca una mahAn upasargoM ke antargata bhI mahAvIra kA Atma-saMyama raMca mAtra bhI vicalita na hubhaa| unakA dhairya usa vikaTa samaya meM bhI parvata kI taraha acala rahA / atyaMta :zakti ke sAtha binA eka upha kiye unhoMne saba upasargoM ko sahana kiyaa|inhiiN sthAnoM para bhagavAna mahAvIra ke caritra kI mahattA mAlUma hotI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wa wwwwww Maldi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kkkkkktttk paurANika khaNDa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 paurANika khaNDa / bhagavAna ke pUrvabhava 07609ke kalpasUtrAdi purANoM meM bhagavAna mahAvIra ke kaI pUrvabhavoM -kA varNana kiyA gayA hai| isa grantha ke paurANika khaNDa kI pUrti ke nimitta saMkSipta meM ina bhavoM kA varNana karanA Avazyaka hai| ataeva hama kaI bhinna 2 granthoM ke AdhAra para bhagavAna mahAvIra ke kucha bhavoM kA varNana nIce ___ isa jambUdvIpa ke antargata pazcima videhakSetra ke AbhUSaNa kI taraha "jayantI" nAmaka eka nagarI hai| usa nagarI meM usa samaya "zatrumardana" nAmaka eka mahApratApI rAjA rAjya karatA thaa| usake rAjyAntargata "pRthvI pratiSThAta" nAmaka eka grAma thaa| usameM "nayasAra" nAmaka eka svAmIbhakta grAmacintaka rahatA thA. yadyapi vaha sAdhuoM ke saMsarga se rahita thA, tathApi pApoM se parAGmukha aura dUsaroM ke chidrAnveSaNa se vimukha thaa| eka bAra rAjA kI AjJA se lakar3I kATane ke nimitta vaha jaMgala meM gayA. lakar3o kATate kATate use madhyAnha hogayA / bhojana kA samaya ho jAne se "nayasAra" ke naukara usake liye bhojana sAmagrI le aaye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 194 yadyapi vaha atyanta kSudhAtura thA; phira bhI bhojana karane ke pahale kisI atithi ko bhojana karAne kI usakI prabala icchA thii| itane hI meM kucha muni jo ki thakAvaTa aura pasIne se kAnta ho rahe the, udhara nikala aaye| unako dekhate hI vaha atyanta prasanna huA / unako namaskAra karake usane pUchA-"bhagavAn ! isa bhayaGkara jaMgala meM jahAM ki acche acche zastradhArI bhI Ane meM hicakate haiM-Apa kisa prakAra AM nikale ?" muniyoM ne kahA ki eka manuSya hamAre sAtha thA, vaha hameM chor3a kara calA gayA, aura hama mArga bhUla kara idhara cale Aye / nayasAra ne mana hI mana usa manuSya kI atyanta bhartsanA kI aura atyanta zraddhApUrvaka muniyoM ko bhojana karavA kara unheM mArga para lagA diyaa| usI dina se usane apane jIvana ko bhI dharma kI ora lagA diyaa| aura anta samaya zatru bhAvanAoM ke sAtha mara kara vaha saudharma svarga meM devatA huaa| .: isa bharatakSetra meM "vinItA" nAmaka eka zreSTa nagarI thii| usa samaya usameM zrI RSabhanAtha ke putra bharatacakravartI rAjya karate the| unhIM ke ghara para uparokta grAmacintaka "nayasAra" ke jIva ne janmagrahaNa kiyaa| isakA nAma "marIci" rakkhA gyaa| eka bAra apane pitA bharata cakravartI ke sAtha marIci, bhagavAn RSabhadeva ke prathama samavazaraNa meM dezanA sunane ke nimitta gyaa| RSabhadeva ke upadeza ko suna kara usane usI samaya dIkSA grahaNa kara lI aura tadanantara vaha bhagavAna RSabhadeva ke sAtha hI sAtha bhramaNa karane meM lagA / isa prakAra bahuta samaya vaka yaha bihAra karatA rahA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 bhagavAn mahAvAra : eka bAra bhayaGkara grISma Rtu kA Agamana huA, pRthvI tave kI taraha tapane lago, sUrya kI sIdhI kiraNeM pRthvI para par3ane lagI / aise samaya "marIci" muni bhayaGkara tRSA se pIr3ita hue aura ghabarAkara caritrAvaraNIya karma ke udaya se isa prakAra socane lage ki, sumeru parvata kI taraha kaThina isa sAdhuvRtti kA bhAra bahana karane meM maiM sarvathA asamartha hU~ / para aba isa vRtti ko kisa prakAra choDUM, jisase loka nindA sahana na karanA pdd'e| saba se acchA yahI hai ki isa vRtti ko chor3a kara maiM tridaNDo sanyAsa ko grahaNa krluuN| isa prakAra kaSTa se kAyara hokara mIce ne usa vRtti ko chor3a diyA aura tridaNDI sanyAsa ko grahaNa kiyaa| ____eka bAra RSabhadeva bhramaNa karate karate punaH vinItA nagarI ke samIpa Aye / bharata cakravartI unake darzanArtha aaye| samavazaraNa sabhA meM bharata cakravartI ne pUchA-bhagavan ! isa sabhA meM koI aisA bhI vyakti upasthita hai yA nahIM jo bhaviSya ke isI caubIsI meM tIrthakara hone vAlA ho / isa prazna ke uttara meM RSabhadeva ne marIci ko ora saMketa kara kahA ki yaha terA putra marIci isI bharatakSetra meM "vIra" nAmaka antima tIrthakara hogaa| isake pahale yahI potanapura meM "tripuSTa" nAmaka prathama vAsudeva aura 1. zvetAmbarI granthakartAoM kA kathana hai ki isa prakAra jAti bheda karake marIci ne "nIca "gautra" karma kA banda kara diyA thaa| isI ke pariNAma svarUpa isake jova ko nIca gautra devAnandA" brAhmaNI ke garbha meM jAnA par3A thaa| para digambarI graMthakAra isa bAta ko nahIM maante| -lekhaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 196 videhakSetra kI mUkApurI nAmaka nagarI meM "priyamitra" nAma kA cakravartI hogaa| isa bAta ko sunakara "marIci" harSa se unmatta hokara nAcane lgaa| vaha u~ce svara se kahane lagA ki potanapura meM maiM pahalA vAsudeva hoU~gA, mUkA nagarI meM cakravartI hoU~gA aura anta meM antima tIrthakara houuNgaa| aba mujhe kisa bAta kI z2arUrata hai / maiM bAsudevoM meM pahalA, merA pitA cakravatiyoM meM pahalA aura merA dAdA tIrthakaroM meM pahalA / ahA merA kula bhI kitanA uttama hai ! zrI RSabhadeva kA nirvANa e pazcAt marIci saMsArI logoM ko upadeza de de kara uccacaritra sAdhuoM ke pAsa bhejatA thA / eka bAra vaha bImAra huaa| jaba usakI paricaryA karane ke nimitta koI usake samIpa na AyA to use bar3I glAni huI aura svastha hone para usane apanA eka ziSya banAne kA vicAra kiyaa| daivayoga se acchA hone para use "kapila" nAmaka eka kulIna manuSya milA, usako usane jainadharma kA upadeza diyaa| usa samaya kapila ne pUchA ki Apa svayaM isa dharma kA pAlana kyoM nahIM karate haiM / marIci ne kahA-maiM usa dharma kA pAlana karane meM samartha nahIM huuN|" "kapila ne kahA ki taba kyA Apake mArga meM dharma nahIM hai ? yaha prazna sunate hI use pramAdI jAna apanA ziSya banAne kI icchA se marIci ne kahA ki "dharma to usa mArga meM bhI hai, aura isa mArga meM bhI hai|" isa para kapila usakA ziSya ho gyaa| jaina purANoM kA kathana hai ki isa samaya mithyAdharma kA upadeza dene se "marIci" ne koTAkoTi sAgaropama pramANa saMsAra kA upArjana kiyA / usa pApa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 bhagavAn mahAvIra kI binA kucha AlocanA kiye hue hI anazana ke dvArA usane deha tyAga kI aura brahmadeva loka meM devatA huA / / brahmadeva loka se cyava kara marIci kA jIva "kaullAka" nAmaka grAma meM kauzika nAmaka brAhmaNa huaa| viSaya meM atyanta Asakta, dravyopArjana meM tatpara aura hiMsA karane meM atyanta krUra usa brAhmaNa ne bahuta kAla nirgamana kiyA / aura anta meM tridaeDI se mRtyu pAkara kaI bhavoM meM bhramaNa karatA huA vada 'sthU' nAmaka sthAna meM "mitra" nAmaka brAhmaNa huA / vahAM para bhI tridaNDI se mRtyu pAkara vaha saudharma devaloka meM madhya sthiti vAlA deva huaa| vahAM se cyava kara"agnyudyota" nAmaka brAhmaNa huA / isa janma meM bhI vaha pUrva kI taraha "tridaNDI" huA / usa yoni se mRtyu pAkara vaha izAna svarga meM devatA huA / vahAM se cyava kara mandira nAmaka sanniveza meM "agnibhUti" nAmaka brAhmaNa huA / usa bhava meM bhI "tridaNDI" grahaNa kara bahuta sI Ayu kA upabhoga kiyA aura anta meM mara kara sanatkumAra devaloka meM madhyama AyuvAlA deva huaa| vahAM se cyava kara zvetAmbI nagarI meM bhAradvAja nAmaka vipra huA / usa bhava meM tridaNDo hokara bahuta Ayu bhogane ke pazcAt mRtyu pAkara mAhendra kalpa meM madhyama AyuvAlA deva huaa| vahAM se cyava kara rAjagRhI meM vaha "sthAvara" nAmaka brAhmaNa huaa| vahAM se mRtyu pAkara vaha brahmadeva loka meM madhyama AyuvAlA deva huaa| . rAjagRhI nagarI meM "vizvanandI" nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakI "priyaGga" nAmaka strI se "vizAkhanando" nAmaka eka putra huA / usa rAjA ke "vizAkha bhUti" nAmaka eka bhAI bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 198 thA jisakI "dhAriNI" nAmaka strI thii| marIci kA jIva pUrva bhava meM upArjita kiye hue zubha kamoM ke udaya se "dhAriNI" ke garbha meM aayaa| janma hone para isakA nAma "vizvabhUti" rakkhA gyaa| bAlakapana se vikAsa karate karate krama se "vizvabhUti" ne yauvana meM padArpaNa kiyA / eka bAra nandanavana meM indra ke samAna 'vizvabhUti apane antaH pura sahita "puSpakaraNDaka" nAmaka udyAna meM krIr3A kara rahA thaa| itane hI meM rAjaputra vizAkhanandI bhI krIr3A karane kI icchA se vahAM AyA / para bhItara vizvabhUti ko dekha kara vaha bAhara hI Thahara gayA / itane meM priyaGga rAnI kI dAsiyAM phUla lene kI icchA se vahAM AI aura una donoM meM se eka ko bhItara aura dUsare ko bAhara dekha kara ve vApasa lauTa gaI evaM rAnI ko jAkara yaha saba hAla kahA / apane putra ke isa apamAna ko suna rAnI bar3I krodhita huI aura vaha tatkAlIna hI kopabhavana meM calo gaI / rAjA ne yaha saba hAla jAnA aura rAnI kI icchA pUrI karane ke nimitta usane eka kapaTa jAla racA; aura yAtrA kI taiyArI karavAI / usane rAja sabhA meM jAkara kahA hamArA "puruSa siMha" nAmaka sAmanta balavAI ho gayA, hai ataH use dabAne ke liye maiM jAtA huuN| yaha saMvAda sunakara sarala svabhAva vizvabhUti udyAna se ghara AyA aura rAjA se usa kArya kA bhAra apane Upara lekara vaha senAsahita. calA / vahA pahuMca kara usane puruSa siMha ko bilkula anukUla pAyA jisase vaha lauTa kara vApasa aayaa| mArga meM vaha puSpakaraMDaka vana ke pAsa AyA / vahAM ke dvArapAla se use mAlUma huA ki andara vizAkhanandI kumAra hai / yaha sunakara usane socA ki mujhe kapaTapUrvaka puSpakaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 bhagavAn mahAvIra ncalamA raMDaka udyAna meM se nikAlA hai / tadanantara krodha meM Akara usane eka vRkSa para apanA muSTiprahAra kiyA / usa prahAra se usa vRkSa ke saba phUla TUTa TUTa kara gira gaye / jinase unake nIce kI saba bhUmi AcchAdita ho gaI / una phUloM ko batalA kara vizvabhUti ne dvArapAla se kahA-"yadi bar3e pitAjI para merI bhakti na hotI to maiM ina phUloM kI taraha tuma saba logoM ke siroM se pRthvI ko AcchAdita kara detA / para usa bhakti ke kAraNa maiM aisA nahIM karanA cAhatA / lekina aba isa prakAra ke laMcanAyukta bhoga kI mujhe bilakula AvazyakatA nahIM / aisA kaha kara vaha "sabhUti' nAmaka muni ke pAsa gayA aura dIkSA grahaNa kI / use dIkSita huA jAna kara vizvanandI apane anuja ke sAtha vahAM Aye aura usase bahuta kSamA mAMgate hue unhoMne rAjya grahaNa kI prArthanA kI para vizvabhUti ko rAjya se bilkula vimukha jAna ve vApasa ghara cale gaye / isake pazcAt vizvabhUti ne bahuta ugra tapazcaryA kI jisase unakA badana bahuta kRza ho gyaa| eka bAra vihAra karate hue ve mathurA meM Aye usa samaya vahAM kI rAjakanyA se vivAha karane ke nimitta vizAkhAnando bhA vahAM AyA huA thaa| eka mAsa ke upavAsa kA pAraNA karane ke nimitta "vizvabhUti muni" nagara meM praviSTa hue| jisa samaya ve vizAkhAnandI kI chAvanI ke pAsa jA rahe the usI samaya gAya ke sAtha TakarA jAne ke kAraNa vizvabhUti gira pdd'e| yaha dekha kara vizAkhAnandI ha~sA aura usane kahA "jhAr3oM para ke phUloM ko eka sAtha girA dene vAlA terA vaha bala kahA~ gayA ?" yaha sunate hI vizvabhUti ko atyanta krodha AyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com . . . .." Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 200 MOO aura apanI vRtti ke dharma ko bhUla kara Aveza meM A unhoMne usa mAya ke sIMga pakar3a kara use AkAza meM pheka dI / usI sayama unhoMne dhAraNa kI ki isa ugra tapasyA ke prabhAva se maiM dUsare bhava meM atyanta parAkramI ho kara isa vizAkhAnandI kA ghAta karU~" usake bahuta samaya pazcAt vizvabhUti mRtyu pAkara mahAzukra devaloka meM utkRSTa Ayu vAle deva hue / isa bhArata kSetra meM "potanapura" nAmaka nagara meM "ripuprati zatru" nAmaka eka parAkramI rAjA rAjya karatA thA / usake bhadrA nAmaka eka rAnI thI / usake " acala" nAmaka eka putra aura mRgAvatI nAmaka parama sundarI kanyA thI / eka bAra mRgAvatI jaba apane pitA ke pAsa praNAma karane gaI, taba usake khile hue yauvana kusuma aura ananta rUparAzi ko dekha kara vaha rAjA apanI usa putrI para ho mohita ho gayA, usane usake sAtha pANigrahaNa karane kI mana hI mana icchA kii| dUsare dina usane grAma ke prati - SThita vRddha janoM ko bulAkara pUchA " apane sthAna meM yadi koI ratna utpanna ho to usa para kisakA adhikAra rahatA hai ?" unhoMne kahA "usa ratna para tumhArA adhikAra hai / " isa prakAra unake mukha se tInacAra kahalA kara rAjA ne apanI manokAmanA ko jAhira kiyA / use sunate hI ve loga patthara ke hA gaye / para vacana baddha ho jAne ke kAraNa kucha na kaha sake / taba rAjA ne gA~dharva vidhi se apanI kanyA ke sAtha vivAha kiyA / yaha dekha kara lajjA aura krodha se Akula hokara bhadrA rAnI apane putra " acala" ko sAtha lekara vahAM se bAhara dakSiNa kI ora calI gaI / acala kumAra ne " mAhezvarI" nAmaka navIna nagarI : basA kara vahAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 bhagavAn mahAvIra apanI mAtA ko rakSA aura svayaM punaH pitA ke pAsa A gayA / vizvabhUti kA jIva mahA zubhasvarga meM se cyavakara sAta svapna detA huA mRgAvatI ke garbha meM aayaa| samaya pUrNa hue pazcAt mRgAvatI ne prathama vAsudeva ko janma diyA, usake pRSTha bhAga meM tIna pasaliyAM hone se usakA nAma "tripRSTa" rakhA gyaa| idhara "vizAkhA nandI" kA jIva aneka bhavoM meM pari bhramaNa karatA huA "tuMgagirI" nAmaka parvata para "kezarI-siMha" huaa| vaha zaMkhapura ke pradeza meM upadrava karane lgaa| isI kAla meM "azvagrIva" nAmaka prati vAsudeva bar3A parAkramI rAjA ginA jAtA thaa| usakI dhAka saba rAjAoM para thii| eka samaya usane "ripupratizatru" ke pAsa kahalA bhejA ki tuma tuMgagirI jAkara zAlikSetra kI siMha se rakSA kro|" yaha suna kara rAjA vahAM jAne kI taiyArI karane lgaa| para donoM kumAroM ne use vahAM jAne se rokA aura ve svayaM udhara ko prasthAnita hue| vahAM jAkara "tripuSTa" ne vahAM ke rakSakagopa logoM se pUchA ki dUsare rAjA jaba vahAM Ate haiM to ve siMha se kisa prakAra ina kSetroM kI rakSA karate haiM ? aura kaba taka yahAM rahate haiM ? gopa logoM ne kahA ki dUsare rAjA prativarSa yahAM Ate haiM aura jaba taka "zAlI" kATa na lI jAya taba taka yahIM rahate haiN| ve isa kSetra meM cAroM ora eka kilA banA kara rahate haiN| yaha suna kara "tripuSTa" ne kahA ki itane samaya taka kauna yahAM Thahare, tuma mujhe vaha siMha batAo maiM use mAra kara hamezA ke lie isa Apatti ko kATa duuNgaa| yaha suna kara gopa logoM ne tuMgagirI kI guphA meM baiThe hue-siMha ko batA diyA / hallA karane se krodhita hokara vaha siMha muMha phAr3a kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 202 kAla kI taraha vahAM se niklaa| usa siMha ko paidala apanekoM savAra, evaM use niHzastra aura apane Apako sazastra dekha kara "tripuSTa" ne vicArA ki yaha yuddha to samAna yuddha nahIM hai / yaha soca kara vaha saba astra zastra ko pheMka kara ratha para se utara pdd'aa| yaha dekhate hI usa siMha ko jAti smaraNa ho aayaa| usane atyanta krodhAnvita ho "tripuSTa" para AkramaNa kiyA, para tripuSTa ne bahuta zIghratA ke sAtha eka hAtha usake nIce ke jabar3e meM aura dUsarA Upara ke jabar3e meM DAla diyA aura apane akhaNDa parAkrama se usake muMha ko cIra diyaa| siMha ghAyala hokara gira pdd'aa| eka sAdhAraNa niHzastra manuSya ke dvArA apanI yaha dazA dekha kara vaha bar3A dukhI ho rahA thA, usI samaya iMdrabhUti gaNadhara ke jIva ne jo ki usa samaya "tripuSTa" kA sArathI thA, usa siMha ko prabodhA, jisase zAnti pAkara siMha ne prANa tyAga kiyaa| udhara donoM kumAra apanA kartavya pUrNa kara vApasa potanapura A gye| isa ghaTanA ko suna kara "azvagrIva" tripuSTa se bahuta Darane lagA, usane kapaTa ke dvArA ina donoM hI kumAroM ko mAra DAlane kI yojanA kI, para jaba vaha saphala na huI to usane unake sAtha pratyakSa yuddha cher3a diyaa| isI yuddha meM vaha svayaM tripuSTa ke hAthoM mArA gyaa| : isake pazcAt tripuSTa ne digvijaya karanA AraMbha kiyaa| apane parAkrama se dakSiNa bharatakSetra taka vijaya kara ve vApasa potanapura lauTa aaye| isa vijaya meM unheM kaI atyanya mohaka kaNThavAle gAyaka bhI mile the| eka bAra rAtri ke samaya una gAyakoM kA gAnA ho rahA thA, aura vAsudeva palaMga para leTe hue Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 bhagavAn mahAvIra suna rahe the| unhoMne zaiyyApAla ko AjJA de rakkhI thI ki jaba mujhe nidrA laga jAya taba ina gAyakoM ko bidA kara denA / kucha samaya pazcAt tripuSTa to so gaye para saMgIta meM tallIna ho jAne ke kAraNa zaiyyApAla gAyakoM ko bidA * karanA bhUla gyaa| yahAM taka ki unheM gAte gAte prAta:kAla ho gyaa| una gAyakoM ko gAte dekha kara vAsudeva ne krodhita ho zaiyyApAlaka se pUchA ki "tU ne abhI taka inako bidA kyoM nahIM kiye / zaiyyApAla ne kahA-prabhu saMgIta ke lobha se| yaha suna kara unakA krodha aura bhI bhabhaka uThA-aura tatkAla hI unhoMne usake kAna meM garma garma galA huA sIsA DAlane kI AjJA dii| isase zaiyyApAla ne mahAyaMtraNA ke sAtha prANa tyAga kiye / isa duSTa kRtya se "tripuSTa" ne bhayaMkara asAtA-vedanIyakarma kA bandha kara liyaa| yahAM se mRtyu pAkara ye sAtaveM naraka meM gaye / aura unake viyoga meM dIkSA lekara "acala balabhadra" mokSa gye| ___ naraka meM se nikala kara "tripuSTa" kA jIva kezarI (siMha) huA, vahA~ se mRtyu pAkara vaha manuSya cauthe naraka meM gayA / isa prakAra usane tiryaMca aura manuSya yoni ke kaI bhavoM meM bhramaNa kiyA / tadanantara manuSya janma pA usane zubha karmoM kA upArjana kiyA, jisake pratApa se vaha apara videha kI mUkAnagarI ke ghanaJjaya rAjA kI rAnI "dhAriNI" ke garbha meM gayA / usa samaya dhAriNI ko cakravartI putra ke sUcaka caudaha svapna dRSTi gocara hue| garbha sthiti pUrNa hue pazcAt rAnI ne eka sampUrNa lakSaNoM se yukta putra ko janma diyaa| mAtA pitA ne usakA nAma "priyamitra" rakkhA kramazaH usane bAlakapana se yauvana prApta kiyA, udhara saMsAra se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 204 virakta ho dhanaJjaya rAjA ne saba rAjya bhAra ise de dIkSA grahaNa kara lii| rAjya siMhAsana para baiThane ke pazcAt isane apane parAkrama se chahoM khaNDoM ko vijaya kiyA / aura cakravartI upAdhi grahaNa ko| tadanantara vaha atyanta nyAya-pUrvaka pRthvI kA pAlana karane lgaa| eka samaya mUkAnagarI ke udyAna meM "pohilaM" nAmaka AcArya padhAre, unase dharma kA svarUpa samajha kara isane apane putra ko siMhAsana para biThA dIkSA grahaNa krlii| bahuta samaya taka tapasyA karake anta meM mRtyu pA mahAzubha svarga meM yaha "sarvArtha" nAmaka vimAna para devatA huaa| mahAzukra devaloka se cyava kara vaha bharatakhaNDa ke aMntargata 'chatrA' nAmaka nagarI meM jitazatru rAjA kI bhadrA nAmaka strI ke garbha se nandana nAmaka putra huaa| usake yuvA hone para jitazatru ne rAjya kA bhAra use de dIkSA grahaNa kI / bahuta samaya pazcAt isane bhI saMsAra se virakta hokara poTTilAcArya ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii| atyanta kaThina tapasyA karane ke pazcAt isane isI bhava meM tIrthakara nAmaka nAmakarma kA upArjana kiyaa| pazcAt sATha divasa taka anazana vRta grahaNa kara vaha dazama svarga meM puSyottara nAmaka vistRta vimAna kI upapAda nAmaka zaiyyA meM devatA huaa| eka antarmuhUrta meM vaha mUhaddhika deva ho gyaa| pazcAt apane Upara rahe hue dRSya vastra ko dUra kara zaiyyA para baiTha kara usane saba sAmagriyAM dekhii| una sAmagriyoM ko dekha kara vaha atyanta vismita huaa| para avadhi jJAna ke bala se yaha saba dharma kA prabhAva jAna vaha zAnta ho gyaa| isake pazcAt usake sevaka saba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 bhagavAn mahAvIra devatA loga ikaTThe ho kara vahAM Aye, unhoMne hAtha jor3a kara isa prakAra kahanA prArambha kiyaa| _ "he svAmI ! he jagata ko Ananda dene vAle ! he jagata kA upakAra karane vAle ! tuma jayavanta ho yo / cirakAla taka sukhI ho o| tuma hamAre svAmI ho, rakSaka ho, aura yazasvI ho, tumhArI jaya ho / hama tumhAre AjJAkArI deva haiM, ye sundara upavana haiM / ye snAna karane kI vApikAeM haiN| yaha siddhAya tana hai / yaha "sudharmA" nAmaka eka sabhA bhavana hai aura yaha snAnAgRha hai| isa prakAra unakI stuti kara devatA unakI sevA meM juTa gaye / isa svarga meM apanI lambI Ayu ko bhoga kara anta meM vahAM se cyava kara inakA jIva "trizalA" rAnI ke garbha meM sthita huaa| bhagavAna mahAvIra ke ina bhavoM ke varNana se aura matalaba cAhe hAsila na hotA ho / para dArzanika tatva to ina meM kaI sthAna para dekhane ko milate haiM / sabase pahalI bAta hameM yaha mAlUma hotI hai ki tapasyA karane evaM munivRtti grahaNa karane kA adhikAra pratyeka manuSya ko nahIM hotaa| jo manuSya zrAvaka-jIvana meM icchAoM ko damana karane kA pUrNa abhyAsa nahIM kara letA, jisakI AtmA se zArIrika moha ko vRtiyA~ prAyaH naSTa nahIM ho jAtIM; kAma, krodha, lobha, mohAdi kI kAmavRtiyoM para jisakA adhikAra nahIM ho jAtA, use muni vRti grahaNa karane kA koI haka nahIM hotA / pravRtti mArga se bilakula virakta hue binA mivRtti mArga ko grahaNa kara lenA pUrNa anAdhikAra ceSTA hai| isI siddhAnta kA pUrNa upayoga hama marIci ke jIvana meM hotA. huzrA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 206 dekhate haiM / binA soce samajhe, caritra kI apUrNa avasthA meM hI muni vRtti grahaNa kara lene kA kitanA duSpariNAma use sahana karanA par3A / tapasyA tyAga aura saMyama kA abhyAsa manuSya kA janma se hI karanA cAhiye, isake liye munivRtti hI koI Avazyaka vastu nahIM hai / zrAvaka vRtti meM bhI vaha ina guNoM ko parAkASThA para pahu~cA sakatA hai| zrAvaka vRtti meM jaba vaha AtmA kA pUrNa vikAsa karale, jaba use yaha pakkA vizvAsa ho jAya ki dehAdika pudgaloM aura sA~sArika padArthoM se use pUrNa virakti ho gaI hai taba vaha cAhe to muni vRti grahaNa kara sakatA hai| isake pahale asamaya meM hI binA yogyatA prApta kiye hI muni vRtti ko grahaNa kara lene se bhayaGkara hAni hone kI sambhAvanA hotI hai| kisI bhI prakAra kA pakkAnna yadi eka niyamita mAtrA meM khAyA jAya to nizcaya hai ki vaha khAne vAle ko lAbha pahu~cAyegA, para yadi vahI pakkAna kasI kama khurAka vAle ko adhika tAdAda meM khilA diyA jAya to lAbha ke badale hAni hI adhika phuNcaavegaa| isase pakavAna ko burA nahIM kaha sakatA, yaha doSa to usa khAne vAle kI pAtratA kA hai / isI prakAra muni vRti ko koI burA nahIM kaha sakatA, mokSa kA saccA mArga yahI hai / para isa mArga para calane ke pUrva pAtratA ko prApta kara lenA atyanta Avazyaka hai-binA pAtratA prApta kiye hue anajAna kI taraha isa mArga para calane se bar3A aniSTa hone kA Dara hai| dUsarI bAta hameM yaha dekhane ko milatI hai ki manuSya ko apane sukha apanI sampatti apanI zakti evaM apanI kulInatA Adi bAtoM kA ahaGkAra kabhI na karanA cAhiye / ahaGkAra yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra manuSya kA eka prabala zatru hai / jaba manuSya hRdaya meM ahaMbhAva kI utpatti hotI hai. taba usakI AtmA uccasthAna se patita hokara bahuta nikRSTa sthiti kA upArjana karatI hai| kArya ke sAtha usakA phala, prayatna ke sAtha usakA pariNAma, aura AghAta ke sAtha usakA pratyAghAta ba~dhA huA hai| AtmA jaba ahaMkAra ke vazIbhUta ho kara apane se hIna koTi vAle kI bhartsanA karatI hai taba vaha usI sthiti kA bandha bA~dhatI hai / "marIci" ne eka bahuta hI thor3e samaya ke lie apanI jAti aura kula kA abhimAna kiyA thA usakA phala bhI use bhugatanA par3A / ahaGkAra aisI bhayaGkara vastu hai ki vaha mahApuruSoM kA pochA bhI nahIM chodd'tii| isI prakAra aura bhI aneka tatva hameM ina bhavoM ke varNana meM dekhane ko milate haiN| una sabakA vistRta nivecana karanA isa grantha meM asambhava hai / pAThaka svayaM niSkarSa nikAla sakate haiN| bhagavAna mahAvIra kA janma trizalA rAnI ko garbha dhAraNa kiye jaba nava mAsa aura sAr3he sAta dina ho gaye, taba eka dina dazoM dizAyeM prasanna ho uThIM / sugandhita pavana bahane lagA, sArA saMsAra harSa se paripUrNa ho uThA, puSpa vRSTi hone lgii| cAroM ora zubha zakuna hone lage / vaha dina caitra zuklA trayodazI kA thA, usa samaya candra hastokSarA nakSatra meM thA / ThIka aise hI samaya meM trizalA devI ne siMha ke lacchana vAle suvarNa ke samAna kAntivAna eka sundara putra ko janma diyaa| jaina zAstroM ke antargata pratyeka tIrthakara ke janma kA varNana karate hue likhA hai ki jaba kisI tIrthakara kA janma hotA hai to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 208 svarga meM saudharma nAmaka indra kA Asana kampAyamAna hotA hai| isa zakuna ke dvArA vaha tIrthaMkara kA janma jAna tatkAla apane kuTumba-kavIle ke sAtha sutikAgRha meM jAtA hai / vahAM vaha tIrthakara kI mAtA ko moha nidrA ke vazIbhUta kara tIrthakara ke sthAna para nakalI bAlaka ko rakha tIrthaMkara ko uThAletA hai / eka indra prabhu para chatra lagAtA hai, do una para donoM aura se caMvara karate haiM ora eka vajra uchAlatA huA unake Age calatA hai / saba loga mila kara unheM sumeru parvata kI pANDuka zilA para le jAte haiN| yahAM para eka hajAra ATha kalazoM se saba loga mila kara unakA abhiSeka karate haiN| usake pazcAt saba loga mila kara unakI stuti karate haiM / tadanantara unheM vApisa unakI mAtA ke pAsa lAkara rakha dete haiN| ora usakI moha nidrA ko dUra kara evaM usa nakalI bAlaka ko miTA kara ve loga apane sthAna para vApasa cala dete haiN| ye saba bAteM pratyeka tIrthaMkara ke janma samaya meM hotI haiM aisA jaina purANa mAnate haiM / ata: yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki bhaMgavAna, mahAvIra ke janma samaya meM bhI ye saba bAteM huii| dUsare dina prAtaHkAla rAjA siddhArtha ne putra janma kI khuzI meM saba kaidiyoM ko chor3a diyA / tIsare dina mAtA pitA ne prasanna hokara apane putra ko sUrya aura candra ke darzana karavAye / chaThe dina madhura svara se sundarI kula zIlA ramANIyAM maGgala gItoM ko gAne lagIM / kuMkuma ke aGgarAga ko dhAraNa karane vAlI solaha zRMgAroM se yukta aneka kulavatI khiyoM ke sAtha rAjA aura rAnI donoM ne rAtri jAgaraNa utsava kiyA / jaba gyArahavAM dina upaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 bhagavAn mahAvo sthita huA taba siddhArtha rAjA aura trizalA devI ne putra kA jAtakarmotsava kiyA / bArahaveM dina rAjA ne apane saba bandhu-bAndhuoM aura jAti vAloM ko bulAye / ve saba kaI prakAra ke sundara maGgalamaya upahAra lekara upasthita hue / siddhArtha rAjA ne yogya pratidAna ke sAtha unakA satkAra kiyaa| tatpazcAta usane una saboM se "isa putra ke garbha meM Ane ke dina hI se hamAre ghara meM, nagara meM aura rAjya meM dhana dhAnyAdika kI vRddhi ho rahI hai ataH isakA nAma "varddhamAna" rakkhA jAya" / saba logoM ne isakA anumodana kiyaa| zukla pakSa ke candramA kI taraha bAlaka "varddhamAna" kramazaH bar3hane lage, bAlakapana se hI unakI pratibhA aura unakI zakti ke kaI lakSaNa dRSTi gocara hone lage / mAtA pitA ko apanI bAlyakrIr3AoM se Anandita karate hue "varddhamAna" ne krama se yuvAvasthA meM paira rakkhA / janma kAla se lekara aba taka bhI aneka camatkArika ghaTanAoM se yadyapi unake mAtA pitA ko unakA mahAna bhaviSya dRSTi gocara hone laga gayA thA tathApi sulabha sneha ke vaza hokara unakI mAtA ne unake vivAha kA prabandha karanA prArambha kiyaa| idhara rAjA samaravora ne apanI "yazodA" nAmaka kanyA kA vivAha "varddhamAna" kumAra se karane kA prastAva siddhArtha ke pAsa bhejA / siddhArtha ne uttara diyA mujhe aura trizalA ko kumAra kA vivAha mahotsava dekhane kI atyanta akAMkSA hai / para "varddhamAna" janma hI se saMsAra ke prati kucha udAsIna se rahate haiM / isa kAraNa hama to unake Age aisA prastAva le jAne kA sAhasa nahIM kara sakate / hA~ Aja unake mitroM dvArA unake Age isa viSaya kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 210 carcA avazya karavAeMge / itanA kaha kara rAjA ne unake mitroM ko kaI bAteM samajhA bujhA kara unake pAsa bheje / una logoM ne jAkara bahuta hI prema yukta zabdoM meM varddhamAna ke sammukha vivAha kA prastAva rakhA varddhamAna kumAra ne uttara meM kahA-"tuma hamezA mere sAtha hane vAle ho aura mere saMsAra-virakta bhAvoM se bhI tuma bhalI bhAMti paricita ho, phira vyartha hI kyoM aisA prastAva sammukha rakhate ho ? mitroM ne kahA-kumAra ! hama jAnate haiM ki tumhAre bicAra saMsAra se virakta haiM para isake sAtha tumhAre ye bhI vicAra haiM ki "mAtA pitA" kI AjJA kA alaMdhya samajha kara usakA pAlana karanA cAhiye-isake atirikta tumane hama logoM kI yAcanA kI bhI kabhI avahelanA na kii| phira Aja eka sAtha sabako duHkhI kyoM karate ho ? varddhamAna-mere mohagrasta mitroN| tumhArA yaha Agraha bahuta kharAba hai| kyoMki strI Adi kA parigraha bhava bhramaNa kA kAraNa hotA hai| maiM to aba taka dIkSA bhI grahaNa kara letA para isI eka bAta se-ki isase mere mAtA pitA ko viyoga janita dukha hogA, maiM aba taka rukA huA huuN| ___itane meM dhIre dhIre "trizalA" rAnI ne kamare meM praveza kiyA, usako dekhate hI "varddhamAna" uTha khar3e hue aura kahA-mAtA! tuma AI yaha to acchA huaa| para tumhAre itanA kaSTa karane kA kyA kAraNa thA, mujhe bulAtI to maiM svayaM vahAM A jAtA / trizalA-nandana ! aneka prakAra ke zubha karmoM ke udaya kharUpa tuma hamAre yahA~ avatarita hue ho| jinake darzana ko tInoM loka lAlAyita rahate haiM, vahI hamAre yahAM putra rUpa se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 bhagavAn mahAvIra avatarita hue haiN| yaha hamAre kama saubhAgya kI bAta nahIM hai| maiM yaha bhI jAnatI hU~ ki tumhArA nirmANa jagata kI rakSA ke nimitta huA hai / para phira bhI hamArA sneha pradhAna hRdaya putratva kI bhAvanA ko tajane meM asamartha hai| hamArI prabala icchA hai ki hama tumheM vadhu sahita dekheN| isaliye kevala hamako saMtuSTa karane ke nimitta hI tuma hamAre isa kathana ko svIkAra karo / ___ mAtA ke isa namra nivedana ko suna kara mahAvIra bar3e vicAra meM par3e / anta meM unakA hRdaya pasIja gyaa|unhoNne mAtA pitA kI AjJA ko svIkAra kara "yazodA" nAmaka rAjakumAro se vivAha kara liyA / zarIra se gRhavAsa meM hote hue bhI mahAvIra kA hRdaya jaMgala meM thA / udita bhoga karmoM ko ve bilkala udA. sIna bhAva se bhogate the / jina mahAtmAoM kA hRdaya bhoga aura yoga ina donoM bhAvoM meM samAna rUpa se raha sakatA hai, unakA vairAgya saMsAra ke prati rahe hue dveSa meM se athavA nirAzA meM se prakaTa nahIM hotaa| vastusthiti ke vAstavika darzana meM se hI unakA vairAgya prakaTa hotA hai / ve jala ke kamala kI taraha saMsAra ke aMtargata rahate hue bhI usase virakta rahate haiN| udayavAna kamoM kI prakRti ko taTastha bhAva se bhoga kara usakI nirjarA karanA aura rAga dveSa yukta vAyumaNDala ke madhya meM bhI "sthita pratijJa" rahanA ye unakA bhISaNa vrata hotA hai| varddhamAna kumAra isI prakAra apanA vaivAhika jIvana vyatIta karate the| isa vivAha ke * digambarI grantha isa bAta ke sarvathA pratikUla haiM yaha bAta pahale bhI likha cuke haiN| unake mata se bhagavAn mahAvIra Ajanma brahmacArI the| -lekhaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 212 phala svarUpa unheM "priyadarzanA" nAmaka eka kanyA bhI huI, jisakA vivAha "jAmAli" nAmaka rAjaputra ke sAtha kara diyA gayA / varddhamAna jaba aTThAIsa varSa ke hue, taba unake mAtA pitA kA svargavAsa ho gyaa| unake viyoga se unake bhAI nandivarddhana ko bar3A dukha huaa| isa para varddhamAna ne unako sAntvanA dete hue khaa-"bhaaii| saMsAra kA saMsAratva hI dravya ke utpAda aura vyaya meM rahA huA hai / jIva ke pAsa hamezA mRtyu banI rahatI hai / jInA aura maranA yaha to saMsAra kA niyama hI hai| isake liye zoka karanA to kAyaratA kA cihna hai|" prabhu ke ina vacanoM se nandivarddhana kucha svastha hue, * pazcAt unhoMne pitA ke siMhAsana para adhiSThita hone ke liye mahAvIra se kahA-para saMsAra se virakta varddhamAna ne use svIkAra nahIM kiyaa| isa para saba maMtriyoM ne milakara "naMdivarddhana" ko siMhAsana para bitthlaayaa| kucha dina pazcAt varddhamAna-prabhu ne bhAI ke pAsa jAkara kahA-"isa gArhasthya jIvana se aba maiM ukatA gayA hU~ isalie mujhe dIkSA grahaNa karane kI AjJA do ! "nandivarddhana" ne bahuta dukhita hokara kahA "kumAra ! abhItaka maiM apane mAtA pitA kA viyoga janita dukha hI nahIM bhUlA huuN| aise samaya meM tuma aura kyoM jale para namaka chor3a rahe ho|" ___ bandhu kI isa dIna vANI ko sunakara komala hRdaya "varddhamAna" prabhune kucha dina aura gRhasthAzrama meM rahanA svIkAra kiyaa| para yaha samaya unhoMne bilkula bhAva-muni kI taraha kaattaa| anta meM do varSa aura Thahara kara unhoMne dIkSA grahaNa kii| isa avasara para devatAoM ne dIkSA kalyANa kA mahotsava mnaayaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 bhagavAn mahAvIra aba usa sarvAga sundara zarIra para bar3hiyA rAja vastroM ke sthAna para digambaratva zobhita hone lgaa| jo komala zarIra Ajataka rAjya kI vipula smRddhi ke madhya meM pAlita huA thA / aura jisakI tapta suvarNa ke samAna jyoti ne kabhI uSNa samIra kA sparza taka nahIM kiyA thA, vahI mohaka pratimA Aja saMyama kaphanI se AcchAdita ho gii| saMsAra ke pApoM ko dho DAlane ke nimitta bhagavAna ne saba puNya sAmagriyoM kA tyAga kara diyA / jisa zarIra kI zobhA ko saMsAra kIca meM pha~se hue prANI apanA sarvasva samajhate haiM, usI ko prabhu ne keza loca karake vinaSTa kara dii| jisa bhoga ke kSaNabhara ke viyoga se hI saMsArI loga kAtara ho jAte haiM, usI bhoga ko bhagavAna mahAvIra ne tilamAtra kheda kiye binA hI tilaoNjalI de dii| parama sundarI suzIlA patnI "yazodA" priya putrI "priyadarzanA" jeSThabandhu "nandivarddhana" rAjya kI atula lakSmI ina saboM kA tyAga karate hue unheM raMca mAtra bhI moha nahIM huaa| dIkSA grahaNa kiye pazcAt usI samaya prabhu ko manaHparyaya jJAna kI prApti huI / yaha dina IsA ke 569 varSa pUrva mArgazIrSa kRSNa dazamI kA thaa| bhagavAn kA bhramaNa / bhagavAna mahAvIra ke bhramaNa kA bahuta sA vRtAnta gata manovaijJAnikakhaNDa meM diyA jA cukA hai| ataH isa sthAna para usako punarvAra dene kI AvazyakatA na thii| para kaI ghaTanAe~ aisI raha gaI haiM jo 'manovaijJAnika khaNDa' meM chUTa gaI haiM aura jinakA diyA jAnA yahAM Avazyaka hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 214 saba se prathama bhagavAn mahAvIra para guvAle kA upasarga huA jisakA varNana pahale kiyA jA cukA hai| eka samaya bhagavAna mahAvIra bhramaNa karate karate "mosaka" nAmaka grAma ke samIpa Aye / vahA~ para "duI jAntaka" jAti ke saMnyAsI rahate the| una saMnyAsiyoM kA kulapati mahAvIra ke pitA rAjA siddhArtha kA bar3A mitra thaa| usane eka caturmAsa usI zAnta sthAna meM vyatIta karane kI unase prArthanA kii| mamatA rahita hone para bhI mahAvIra ne use yogya sthAna samajha vahA~ para rahanA svIkAra kiyaa| usa kulapati ne saba mamatAvaza hokara unake liye eka phUsa kA jhoMpar3A banA diyaa| varSAkAla meM pAnI barasane ke kAraNa usa jhoMpar3I para bahuta sA harA ghAsa jama gyaa| use dekha kara grAma kI gAyeM ghAsa khAne ke lobha se vahA~ Akara carane lgii| dUsare tapasviyoM ne to apanI jhoMpar3iyoM ke Age se gAyoM ko bhagA diyA para mahAvIra bilakula nizceSTa rahe / yahAM taka ki una gauoM ne unakI sArI jhoMpar3oM ko tRNa rahita kara dii| yaha dekha kara kulapati ko bar3A kheda huA, usane usa viSaya meM mahAvIra ko kucha upadeza diyA, usake vAkyoM ko suna kara prabhu ne socA ki mere kAraNa ina saba logoM ko kheda hotA hai, ataH aba merA isa sthAna para rahanA ThIka nhiiN| usI samaya prabhune nimnAkiMta pA~ca abhigraha dhAraNa kiye| 1-aprIti kara sthAna para kabhI na rahanA (3) prAyaH mauna dhAraNa karake hI rahanA (4) aJjali pAtra meM bhojana krnaa| (5) gRhastha kA vinaya nahIM krnaa| isa prakAra pAMca abhigrahadhAraNa karake ve caturmAsa ke pandraha dina vyatIta hone para niyama viruddha hote hue bhI vahAM se cala kara "asthika" nAmaka grAma meM paaye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 bhagavAn mahAvIra prabhu ne vaha caturmAsa vahIM vyatIta karanA cAhA, para grAma ke logoM ne unheM rote hue kahA ki yahAM para eka yakSa rahatA hai| vaha yahAM para kisI ko nahIM rahane detaa| jo koI haTha karake yahAM para rAta rahatA hai use vaha bar3I nirdayatA se mAra DAlatA hai / isaliye Apa kRpA karake pAsa ho ke isa dUsare sthAna para caturmAsa nirgamana kiijie| para prabhu ne unakI bAta ko svIkAra na kara vahIM rahane kI AjJA maaNgii| lAcAra dukhita hRdaya se unhoMne unheM vahAM rahane kI AjJA dii| prabhu eka kone meM kAyotsarga karake khar3e ho gye| sandhyA ko usa mandira ke pujArI ne bhI unheM vahAM rahane se manA kiyA, para prabhu ne mauna dhAraNa kara rakkhA thaa| ve kisI prakAra vahAM se vicalita na hue| kramazaH rAtri huI / vaha yakSa mandira meM AyA, mahAvIra ko vahAM dekhate hI vaha krodha se Aga babUlA ho gayA, usane unako bhayabhIta karane ke nimitta bhayaGkara aTTahAsa kiyA / vaha aTTahAsa sAre AkAza meM gUMja kara vAyu para nRtya karane lgaa| para mahAvIra usase tanika bhI vicalita na hue| tatpazcAt usane bha paGkara hAthI, pizAca Adi kA rUpa dhara kara mahAvIra ko DarAnA cAhA, jaba vaha ina prayatnoM meM bhI asaphala huA to bhayaGkA sarpa kA rUpa dhAraNa kara usane unako sthAna 2 para jora se DasanA prArambha kiyA / para tapasyA ke tejomaya prabhAva se usa viSa kA bhI una para kucha asara na huaa| ve pUrvavat aTala rahe / isake pazcAt usane aura bhI kaI prakAra se unheM kaSTa pahu~cAnA caahaa| para jaba saba taraha se vaha hAra gayA to vaha bahuta vismita huaa| inheM usaneM mahAzaktizAlI samajha kara namaskAra kiyA aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 216 kahane lagA-"dayAnidhi ! tumhArI zakti ko na samajha kara maiMne tumhAre atyanta aparAdha kiye haiM isake lie mujhe kSamA kiijiye| __ mahAvIra ne kahA-"yakSa ! tU vAstavika tatva ko nahIM samajhatA hai| isalie jo yathArtha tatva hai use samajha-vItarAga meM deva buddhi, sAdhuoM meM guru buddhi aura zAstroM meM dharma buddhi rakha / apanI hI AtmA ke samAna saba kI AtmA ko smjh| kisI kI AtmA ko pIr3A pahu~cAne kA saMkalpa mata rakha / pUrva kie hue pApoM kA pazcAtApa kara / jisase terA kalyANa ho|" __ mahAvIra ke upadeza se yakSa ne samyakta ko dhAraNa kiyA / aura phira namaskAra karake calA gyaa| caturmAsa vahAM para vyatIta kara bhramaNa karate hue prabhu eka bAra phira 'morAka' nAmaka grAma meM bhAkara vahAM ke udyAna meM tthhre| vahAM para eka "acchandaka" nAmaka pAkhaNDI rahatA thA / vaha bar3A durAcArI thA / aura mantra tantra kA DhoMga kara logoM ko ThagA karatA thaa| mahAvora ne usake pAkhaNDa ko dUra kara use prbodhaa| yahAM se cala kara bihAra karate karate prabhu 'zvetAmbarI' ke samIpa aaye| yahAM se kucha dUra para "caNDakauzika" nAmaka dRSTi viSa sarpa kA nivAsa sthAna thaa| vahAM para jAkara unhoMne use samakita kA upadeza diyaa| jisakA vistRta varNana mAno baijJAnika ke khaNDa meM kiyA jA cukA hai| "kauzika" sarpa kA isa prakAra uddhAra kara bhagavAn 'uttaravAcAla' nAmaka grAma ke samIpa Aye / eka pakSa ke upavAsa kA anta hone para pAraNA karane ke nimitta ve grAma meM "nAgasena" nAmaka gRhastha ke ghara gye| usI dina usakA ekalautA putra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 bhagavAn mahAvIra paNa. bAraha varSa ke pazcAt videza se AyA thaa| jisakA utsava manAyA jA rahA thaa| aise samaya meM bhagavAn usake yahAM gocarI ke nimitta padhAre / unheM dekhate hI vaha Ananda se pulakita ho utthaa| aura apanA aho bhAgya samajha usane bar3e hI bhakti bhAva se bhojana karavAyA / * yahAM se bihAra karake prabhu 'zvetAmbI' kI ora cale / yahAM ko rAjA bar3A hI jina bhakta thA / bhagavAn kA Agamana suna kara bar3e harSa ke sAtha apane kuTumba aura prajA janoM ke sahita unake darzanArtha aayaa| aura bar3e hI bhakti bhAva se usane prabhu kI vandanA kii| yahAM se bihAra karate hue prabhu anukrama se 'surabhipura' nAmaka nagara ke samIpa aaye| yahAM para gaMgA nadI ko pAra karanA par3atA thaa| isalie prabhu dUsare musAphiroM ke sAtha meM eka nAva para Arur3ha ho gye| - isI sthAna para unake tripuSTa yonI kA bairI usa siMha kA jIva jise ki unhoMne mArA thA "suduSTa" nAmaka deva yoni meM rahatA thaa| mahAvIra ko dekhate hI use apane pUrNa bhava kA smaraNa ho paayaa| krodhita hokara badalA cukAne ke nimitta usane una para upasarga karanA zuru kiyaa| isa upasarga kA varNana bhI hama pahale kara cuke haiM / usa upasarga ko kambala aura sambala nAmaka do devoM ne dUra kiyaa| aura bhagavAn ko sakuzala nadI pAra pahu~cA diyaa| ___ bhagavAn apane caraNa kamaloM se gaMgA nadI kI retI ko pavitra karate hue Age jA rahe the, itane hI meM "puSya" nAmaka eka jyotiSI ne pIche se retI meM mudrita hue, unake caraNa cinhoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 218 ko dekhA / vaha sAmudrika lakSaNa kA jJAtA thaa| usane socA ki avazya isa gaha se koI cakravartI abhI gayA hai| use abhI taka rAjya prApta nahIM huA hai| para zIghra hI hogaa| kyA hI acchA ho yadi kisI chala ke dvArA usake rAjya para maiM adhiSThita ho jaauuN| aisA socatA huA vaha vahA~ se udhara ko calA / Age jAkara dekhatA kyA hai ki eka azoka vRkSa ke nIce mahAvIra prabhu kAyotsarga meM khar3e haiN| unake mastaka para mukuTa cinha aura bhujAoM meM cakra cinha dikhAI de rahe the| jyotiSi ne socA ki yaha kaisA Azcarya hai / cakravartI ke tamAma lakSaNoMyukta yaha vyakti to bhikSuka hai| avazya ye sAmudrika zAstra kisI jhUThe pAkhaNDI ne banAe haiN| jyotiSo ke mana kI yaha bAta avadhi jJAna ke dvArA indra ko mAlUma huI, indra tatkAla vahA~ AyA aura usane usa jyotiSI ko kahA-o mUrkha ? tU zAstra kI nindA kyoM kara rahA hai ! zAstrakAra koI bhI bAta asatya nahIM karate / tU to abhI taka kevala prabhu ke bAhya lakSaNoM ko hI jAnatA hai| unake antarlakSaNoM se tU abhI taka aparicita hI hai / ina prabhu kA mAMsa aura rudhira dUdha ke samAna ujjvavala aura safeda hai| inake mukha kamala kA zvAsa kamala kI khuzabU ke samAna sugandhita hai| inakA zarIra bilkula nirogI aura mala tathA pasIne se rahita hai| ye tInoM loka ke svAmo, dharmacakrI aura vizva ko Azraya dene vAle siddhArtha rAjA ke putra mahAvIra haiN| causaThoM indra ina ke sevaka haiN| inake sanmukha cakravartI kisa ginatI meM hai| zAstra meM kahe hue saba lakSaNa barAbara haiM / isake liye tU jarA bhI kheda na kr| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 bhagavAn mahAvIra maiM tujhe icchita phala dUMgA, itanA kaha kara indra ne use usakI icchAnusAra phala pradAna kiyA tatpazcAta prabhu kI vandanA kara vaha vApasa calA gyaa| "gauzAlA" kI kathA apane caraNa kamaloM se pRthvI ko pavitra karate hue bhagavAn mahAvIra anukrama se rAjagRha nagara meM Aye / usa nagara ke samIpa nAlandA nAmaka eka bhUmi bhAga thA / usa bhUmi bhAga kI eka vizAla zAlA meM prabhu pdhaare| usa sthAna para varSAkAla nirgamana karane ke nimitta unhoMne logoM kI anumati lI / tatpazcAt mAsakSapaNa ( eka eka mAsa ke upavAsa) karate hue prabhu usa zAlA ke eka kone meM rahane lge| usa samaya meM "maMkhalI" nAmaka eka maMkhya thA, usakI strI kA nAma bhadrA thaa| ye donoM pati-patni citrapaTa lekara sthAna sthAna para ghUmate the / anukrama se phirate hue ye "zakhaNa" nAmaka grAma meM gaye / vahAM eka brAhmaNa ko gauzAlA meM use eka putra huaa| isase usakA nAma bhI unhoMne "gauzAlA" rakkhA / jaba vaha anukrama se yuvaka huA taba usane apane pitA kA rojagAra sIkha liyA / "gauzAlA" svabhAva se ho kalaha priya thaa| mAtA pitA ke vaza meM na rahatA thaa| janma se hI yaha lakSaNahIna aura vicakSaNa thaa| eka bAra vaha mAtA pitA ke sAtha kalaha karake svataMtra bhikSA ke lie nikala pdd'aa| aura ghUmatA ghUmatA gajagRha nagara meM aayaa| jisa zAlA ko bhagavAna mahAvIra ne * citrakalA ke jAnane vAle bhituka vibheSa / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 220 alaMkRta kara rakkhI thI, usI meM Akara yaha bhI tthhraa| idhara prabhu mAsakSapaNa kA pAraNa karane ke nimitta zahara meM gye| aura inhoMne "vijayazreSThI" ke yahAM AhAra liyaa| usa samaya AkAza se devatAoM ne ranavRSTi, puSpavRSTi vagairaha pAMca divya + prakaTa kiye / isa saMvAda ko suna kara "gauzAlA" bar3A vismita huA / usane socA ki yaha muni koI sAmAnya to mAlUma nahIM hotaa| kyoMki isako bhojana dene vAle ke ghara meM jaba aisI smRddhi ho gaI, taba to avazya hI yaha koI bar3A AdamI hai / isaliye maiM to aba isa pAkhaNDamaya vyavasAya ko chor3a kara isakA ziSya ho jAUM kyoMki yaha guru kabhI niSphala nahIM jAyagA / kucha samaya ke pazcAt jaba prabhu Aye to "gauzAlA" unake samIpa pahu~cA aura namana karake bolA "prabho ! maiMne to sujJa hokara bhI abhItaka Apa ke samAna mahApuruSa ko nahIM phcaanaa| yaha merA durbhAgya thA / para aba maiMne Apako pahacAna liyA hai ataH maiM ApakA ziSya houuNgaa| Aja se eka mAtra tumhIM mere zaraNa dAtA ho|" itanA kaha kara vaha unake uttara kI pratIkSA karane lgaa| para prabhu ne usake uttara meM kucha na kaha kara mauna dhAraNa kiyaa| idhara "gauzAlA" manahI mana prabhu meM guru bhakti rakha bhikSAvRtti se apanA nirvAha karane lgaa| vaha dina-rAta prabhu ke sAtha rahane lgaa| kucha dinoM pazcAt prabhu kA dUsarA mAsa kSapaNa pUrA huaa| usa dina unhoMne "Ananda" nAmaka gRhasya ke yahAM AhAra + jisake yahAM tIrthaMkara bhojana lete haiN| usake yahAM devatA loga ratna vRSTi Adi pAMca divya prakaTa karate haiM-aisa |jainshaastroN kA kathana hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 bhagavAn mahAvIra liyaa| tIsare mAsa kSapaNa ke pUrNa hone para "sunanda" nAmaka gRhastha ke yahAM AhAra liyaa| "gozAlA" bhI bhikSAvRtti se apanA nirvAha karatA huA dina-rAta prabhu ke sAtha rahane lgaa| eka bAra kArtikamAsa kI pUrNimA ke dina "gauzAlA" ne socA ki ye bahuta bar3e jJAnI haiM, aisA maiM sunatA rahatA huuN| Aja maiM svayaM inake jJAna ko parIkSA karake dekhUgA / aisA vicAra kara usane mahAvIra se pUchA-"prabho" Aja pratyeka ghara meM vArSika mahotsava hogA / aise maMgalamaya samaya meM mujhe kyA bhikSA milegI isake uttara meM "siddhArtha" nAmaka devatA ne mahAvIra ke hRdaya meM praveza kara kahA-"bhadra ! Aja tumheM khaTTA, maTThA kUra dhAnya (vizeSa prakAra kA anna) aura dakSiNA meM khoTA rupayA milegA" yaha suna "gozAlA" prAtaHkAla se hI uttama bhojana kI talAza meM ghara ghara bhaTakane lgaa| para use kahIM bhI bhikSA na milI / antameM jaba sAyaMkAla huA taba eka sevaka use apane ghara le gyaa| aura khaTTA maTThA aura kUra kA anna bhikSA meM diyA / atyanta kSudhAtura hone ke kAraNa vaha usa anna ko bhI khA gayA / tatpazcAt jAte samaya usane use eka kharAba rupayA dakSiNA meM diyA / yaha saba dekha kara vaha atyanta lajita huA / isa ghaTanA se usane ___ *-hemacandrAcArya ne likhA hai ki jisa samaya prabhu bhramaNa ko nikale the usa samaya indra ne upasargoM se inakI rakSA karane ke lie "siddhArtha nAmaka devatA ko adRzya rUpa se rahane kI AjJA dI thii| yaha "siddhArtha" hamezA inake sAtha rahatA thA / aura jahAM koI paznottara kA kAma par3atA, usa samaya mahAvIra ke hRdaya meM pUveza kara yaha usakA jabAba detA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 222 "jo honahAra hotA hai vahI hotA hai" isa niyativAda ke siddhAnta ko grahaNa kiyA ! yahAM se vihAra kara prabho 'kollAka' aura 'svarNakhalla' sthAnoM meM vicarate hue 'brAhmaNa' grAma meM Aye / isa grAma meM mukhya do muhalle the| jinake nanda aura upananda donoM bhAI mAlika the| bhagavAn mahAvIra to AhAra lene ke nimitta nanda ke mahalle meM gaye, vahAM para unheM nanda ne bar3IhI bhakti pUrvaka AhAra krvaayaa| idhara "gauzAlA" upananda kA bar3A ghara dekha udhara gayA / upananda kI AjJA se usakI eka dAsI ise bAsI cAvala kA AhAra dene lgii| yaha dekha "gauzAlA" upananda kA tiraskAra karane lgaa| isase krodhita ho upananda ne dAsI ko kahA ki yadi yaha anna naletA ho to isake sirapara DAla de| dAsI ne aisA hI kiya / isa para "gauzAlA" ne atyanta krodhita hokara kahA ki "yadi mere guru meM tapa kA teja ho to yaha makAna jala kara bhasma ho jAya / " prabhu kA nAma suna kara Asa pAsa rahane vAle vyantaroM ne usa ghara ko ghAsa ke pUle kI taraha bhasma kara ddaalaa| yahAM se vihAra karake bhagavAn mahAvIra 'campApurI' nagarI ko pdhaare| yahAM para unhoMne do do mAsa kSapaNa karane kI pratijJA lekara tIsarA cartumAsa vyatIta karanA prArambha kiyaa| caturmAsa samApta karake "gozAlA" sahita prabho phira 'kollAka' nAmaka grAma meM aaye| vahAM eka zUnya gRha ke andara ve kAyotsarga karake dhyAna magna hogaye / "gauzAlA" bandara kI taraha capalatA karatA huA usake dvAra para baiTha gyaa| usa grAma ke svAmI ko "siMha" nAmaka eka putra thaa| navayauvanAvasthA meM hone ke kAraNa vaha apanI "vighunmatI" dAsI ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 bhagavAn mahAvIra sAtha rati krIr3A karane ke nimitta usa zunya gRha meM AyA / usane UMce svara se kahA "isa gRha meM jo koI sAdhu, brAhmaNa yA musAphira ho vaha bAhara calA jAya" / prabhu to kAyotsarga meM hone ke kAraNa mauna rahe, para "gauzAlA" ina zabdoM ko sunane para bhI kucha na bolaa| vaha cupacApa saba bAtoM ko dekhatA rahA / jaba usa yuvaka ko koI pratyuttara na milA taba usane usa dAsI ke sAtha bahuta samaya taka kAma krIr3A ko| tatpazcAt jaba vaha ghara se bAhara nikalane lagA, usa samaya dvAra para baiThe hue "gauzAlA" ne usa "vighunmatI" kA hAtha se sparza kara liyA / jisase vaha cIkha mAra kara bolI-svAmo kisI puruSa ne mujhe sparza kiyA / yaha suna "siMha" ne gauzAlA ko pakar3a kara khUba pITA / jaba vaha calA gayA taba gauzAlA ne kahA-svAmo ! tumhAre hote hue mujha para itanI mAra par3I ? yaha suna kara "siddhArtha" ne unake zarIra meM praviSTa hokara kahA tU hamAre samAna zIla kyoM nahIM rakhatA ? dvAra meM baiTha kara isa prakAra capalatA karane se to usakA daNDa milatA hI hai / yahAM se vihAra kara prabhu "kumAra" nAmaka sanniveza meM aaye| vahAM ke campaka ramaNIya udyAna meM ve pratimA dhara kara rahe / isa grAma meM "kupana" nAmaka eka kumhAra bar3A dhanika thaa| madirA. pAna kA isako bhayaGkara vyasana thaa| usa samaya kI zAlA meM muni candrAcArya nAmaka pAzvanAtha prabhu ke eka bahu zruta ziSya rahate the| ve apane ziSya varddhanasUri ko gaccha ke pATa para biThA kara svayaM "jinakalpa" kA duSkara prati karma karate the| tapa, satya, zruta, ekatva aura bala aisI pAMca prakAra kI tulanA karane ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 224 namitta ve samAdhi pUrvaka rahate the| eka dina "gauzAlA" jaba bhikSA vRtti ke nimitta grAma meM gayA taba usane ina raMgIna vastroM ko dhAraNa karane vAle aura pAtroM ko rakhanejAle sAdhuoM ko dekha kara unase pUchA "tuma kauna ho ?" unhoMne kahA ki hama zrI pArzvanAtha ke nirgrantha nigANTha ziSya haiM / "gauzAlA" ne haMsate haMsate kahA ki "kyoM vyartha mithyA bhASaNa karate ho| nAnA prakAra ke vastra aura pAtroM ko rakhate hue bhI tuma nimrantha ho ? kevala peTa bharane ke nimitta hI zAyada isa pAkhaNDa kI kalpanA kI hai|" isa prakAra hote hote unakA vAda bar3ha gayA taba krodha meM Akara "gauzAlA" ne kahA ki tumhArA upAzraya jala jAya, unhoMne kahA ki tere bacanoM se hamArA kucha bhI nahIM bigar3a sktaa| yaha suna lajjita ho "gauzAlA" bhagavAna mahAvIra ke samIpa AyA aura usane kahA ki prbho| tumhArI nindA karane vAle sagrantha sAdhuoM ko maiMne zApa diyA ki tumhArA upAzraya jala jAya, para na jalA, isakA kyA kAraNa hai ? "siddhArtha" ne uttara diyA-"are mUrkha! ve zrI "pArzvanAthasvAmI" ke ziSya haiN| tere zApa se unakA kyA aniSTa ho sakatA hai| yahAM se ravAnA hokara prabhu 'coTAka' nAmaka grAma meM Aye / vahAM para coroM ko DhUMDhane vAle sarakArI manuSyoM ne prabhu ko aura "gauzAlA" ko bhikSuka veSadhArI cora samajha kara pakar3a liyA aura unako bAMdha kara kuMe meM Dhakela diyA, isI avasara para "somA" aura "jayanti" nAmaka do sAdhviyeM udhara A nikliiN| isa saMvAda ko suna kara unhoMne anumAna kiyA ki kahIM ye sAdhu antima tIrthakara bhagavAna to nahIM hai / yaha soca kara ve vahA~ aaii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 225 bhagavAn mahAvIra aura prabhu kI aisI sthiti dekha kara unhoMne sipAhiyoM se kahAare mUoM tuma kyoM marane kI icchA kara rahe ho / ye to siddhArtha rAjA ke putra antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra haiN| yaha sunate hI una logoM ne Dara kara bhagavAn ko bAhara nikAlA aura apano bhUla ke liye kSamA mAMga kara cale gaye / kramazaH bhramaNa karate karate prabhu cauthA caturmAsa vyatIta karane ke lie "pRSTa campA" nAmaka nagarI meM Aye / yahAM para unhoMne cAra mAsa kSapaNa ( cAra mAsa ke upavAsa ) kiyaa| vahAM se cala kara "kRtamaGgala" nAmaka grAma meM gaye / usa nagara meM kaI pAkhaNDI rahate the| unake mahalle ke madhya meM eka devAlaya thaa| usameM unake kula devatA kI pratimA thii| usake eka kone meM bhagavAna kAyotsarga lagA kara stambha kI taraha khar3e ho gaye / mAgha kA mAsa thaa| kar3Ake kI zIta par3a rahI thii| AdhIrAta vyatIta hone para ve saba loga apane strI baccoM sahita vahAM Aye / aura madya pI pI kara vahAM nAcane lage / yaha dekha kara gauzAlA haMsa kara bolA "are ! ye pAkhaNDI kauna haiM ? jinakI striyAM bhI isa prakAra madyapAna kara nRtya karatI haiM / yaha sunate hI una saba logoM ne "gozAlA" ko nikAla bAhara kiyA / aba kar3Ake kI zIta ke andara "gozAlA" aGga sikor3a sikor3a kara dA~ta bajAne lgaa| jisase una logoM ko dayA A gaI aura ve pIche use vahAM le Aye / kucha samaya pazcAt jaba usakI sardI dUra ho gaI, vaha phira usI prakAra bolA, jisase una logoM ne phira use nikAla diyA aura kucha samaya pazcAt usI prakAra vApisa use le Aye isa prakAra tIna bAra use nikAlA aura vApasa lAye, cauthI bAra jaba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 226 usane aisA hI kahA to loga use mArane ko taiyAra ho gye| para vRddhoM ne yaha samajhA kara logoM ko zAnta kiyA ki yaha to pAgala hai| isakI bAta para krodha na karanA caahie| isa prakAra sthAna sthAna para apanI bevakUphI se sajA pAtA huA "gauzAlA" prabhu ke sAtha vicaraNa karane lagA / anta meM mAra khAte khAte jaba vaha ghabarA gayA taba eka aise sthAna para jahAM se do rAste alaga hote the; prabhu se kahane lagA-bhagavana ! aba maiM Apake sAtha nahIM cala sakatA kyoMki mujhe koI gAliyAM detA hai, koI mAratA hai aura koI apamAna karatA hai| Apa kisI se kucha bhI nahIM kahate haiM / Apako jaba upasarga hote haiM taba mujhe bhI upasarga uThAnA par3atA hai| loga pahale mujhe mArate haiN| aura pIche Apako mArate haiN| tAivRkSa kI sevA ke samAna ApakI niSphala sevA karane se kyA lAbha / isaliye aba maiM jAtA huuN| aisA kaha kara jisa rAste mahAvIra jA rahe the usase dUsare rAste para vaha calA gyaa| Age jAkara vaha aise jaMgala meM jA par3A jahAM para pAMcaso coroM kA aDDA thaa| coroM ne ise dekhate hI mAranA zuru kiyA / pazcAt eka cora isake kaMdhe para car3ha kara ise cAbuka se mAra kara cilAne lagA / jaba isakA zvAsa mAtra bAkI raha gayA taba ve ise chor3a kara cale gaye, usa samaya ise baDA pazcAttApa huaa| hAya ! yadi prabhu kA sAtha na chor3atA to merI yaha durgati na hotii| idhara bhagavAn bhramaNa karate karate mAghamAsa meM "zAlizorSa" nAmaka grAma meM Aye / vahAM ke eka udyAna meM ve dhyAnastha ho gaye / isI bAg2a meM eka vyaMttarI rahatI thI, yaha bhagavAn ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 bhagavAn mahAvIra * tripuSTa vAle bhava meM inako "vijayavatI" nAmaka strI thii| usa bhava meM inhoMne isakA bar3A apamAna kiyA thA, uso kA badalA cukAne ke nimitta usane ina para upasarga karanA prAraMbha kiyaa| usane usa kar3Ake kI sardI meM barpha ko taraha ThaNDI havA calAnA prAraMbha kiyA / aura usake pIche atyanta zItala jala ke bindU prabhu ke nagna zarIra para DAlane lgii| rAta bhara vaha isa prakAra upasarga karatI rhii| para prabhu isase tanika bhI vicalita na hue| prAtaHkAla taka unako vicalita na hote dekha vaha bar3I vismita huI, aura anta meM pazcAtApa pUrvaka prabhu se prArthanA kara vaha antaddhIna ho gii| kucha samaya pazcAt idhara udhara bhramaNa karatA huA "gauzAlA" prabhu ke pAsa A gayA, aura kaI prakAra ko kSamA prArthanA kara unake sAtha bhramaNa karane lgaa| vaha cAturmAsa prabhu ne "pAlambhikA" nAmaka nagarI meM vyatIta kiyA, vahAM se prabhu kuMDaka, mardana, purimatAla, uSNAka Adi sthAnoM meM gaye / prAyaH ina sabhI sthAnoM meM "gauzAlA" ne apanI mUrkhatA ke kAraNa mAra khaaii| vahAM se vihAra kara prabhu ne AThavAM caturmAsa mAsakSapaNa ke sAtha rAjagRha meM vyatIta kiyA-usake pazcAt unhoMne socA ki abhI taka mujhe karmoM kI nirjarA karanA zeSa hai| yaha soca kara koM kI nirjanA karane ke nimitta "gauzAlA" sahita ve vajrabhUmi, zuddhabhUmi aura lATa vagairaha mleccha bhUmi meM gye| ina sthAnoM para mleccha logoM ne prabhu para nAnA prakAra ke bhayaMkara upadrava kiye, koI unakI nindA karatA to koI haMsI, koI duSTa bhAvoM ke vazIbhUta ho kara zikArI kuttoM ko una para chor3atA to kAI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 228 unheM lakar3I se mAratA / para ina upasagoM se karmoM kA kSaya hotA hai| yaha samajha kara prabhu dukha kI jagaha harSa hI pAte the| karmaroga kI cikitsA karane vAle prabhu karma kA kSaya karane meM sahAyatA dene vAle mlecchoM ko bandhu se bhI adhika mAnate the / dhUpa aura jAr3e se rakSA karane ke nimitta prabhu ko AzrayasthAna bhI nahIM milatA thA / chaH mAsa taka dharma jAgaraNa karate hue ve aise hI sthAnoM meM dhUpa aura jAr3e ko sahana karate hue aura eka vRkSa ke tale raha kara unhoMne nauvAM caturmAsa nirgamana kiyaa| vahAM se vihAra kara prabhu "gauzAlA" ke sAthA siddhArthapura Aye / vahAM se kUrmagAMva kI tarapha prasthAna kiyA, mArga meM eka tila ke paudhe ko dekha kara gauzAlA ne unase pUchA "svAmI ! yaha tila kA paudhA phalegA yA nhiiN| bhavitavyatA ke yoga se svayaM mahAvIra mauna chor3a kara bole-"bhadra ! yaha tila kA paudhA phlegaa| aura isase sAta tila utpanna hoNge|" prabhu kI isa bAta ko asatya karane ke nimitta gauzAlA ne usa paudhe ko ukhAr3a kara dUsare sthAna para rakha diyaa| daivayoga se usa pradeza meM usI samaya eka gAya nikalI usake paira kA jora lagane se vaha paudhA vahIM para laga gyaa| yahAM se cala kara prabhu kUrma grAma gaye / vahAM para "gauzAlA" ne "vaizikAyena" nAmaka eka tApasa ko dekhaa| prabhu kA sAtha chor3a kara vaha tatkAla vahAM AyA, aura tApasa ko pUchane lagA-"are tApasa ! tU kyA tatva jAnatA hai ? binA kucha jAne tU kyoM pAkhaNDa karatA hai|" yaha suna kara bhI vaha kSamAzIla tApasa kucha na bolaa| taba gauzAlA bAra bAra use usI prakAra ke kaThora Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 bhagavAn mahAvIra vacana kahane lgaa| anta meM tApasa ko krodha car3ha AyA aura usane "gauzAlA" para "tejolezyA" kA prahAra kiyA / aba to ananta agni kI jvAlAeM "gauzAlA" ko bhasma kara dene ke lie usake pIche daur3I, jisase gauzAlA bahuta hI bhayabhIta ho kara trAhimAn ! trAhimAna !! karatA huA prabhu ke pAsa AyA / prabhu ne gauzAlA kI rakSA ke lie dayArdra ho usI samaya "zItalezyA" ko chor3I jisase vaha agni zAnta ho gii| yaha dRzya dekha vaha tApasa bar3A vismita huA aura prabhu ke pAsa Akara kahane lgaa| "bhagavan ! maiM ApakI zakti se paricita na thaa| isalie mujhase yaha viparIta AcaraNa ho gayA, isake lie mujhe kSamA kreN|" isa prakAra kSamA yAcanA kara vaha apane sthAna para gayA / pazcAt "gauzAlA" ne prabhu se pUchA "bhagavan ! yaha "tejolezyA" kisa prakAra prApta hotI hai ?" prabhu ne kahA-'jo manuSya niyama-pUrvaka "cha?" karatA hai, aura eka muSTI "kulmAdha" tathA aJjali-mAtra jala se pAraNA karatA hai| use chaH mAsa ke anta meM tejolezyA prApta hotI hai / ' kUrma grAma se vihAra kara prabhu phira siddhArthapura kI ora Aye mArga meM vahI tila ke paudhe vAlA pradeza aayaa| vahAM Akara "gauzAlA" ne kahA "bhagavan , Apane jisa tila ke paudhe kI bAta kahI thI vaha lagA nhiiN|" mahAvIra ne kahA-"lagA hai aura yahI hai|" taba gauzAlA ne use cIra kara dekhA / jaba usameM sAta hI dAne najara Aye, to vaha bar3A AzcaryAnvita huA, anta meM usane yaha siddhAnta nizcita kiyA ki zarIra kA parAtana karake jIva pIche jahAM ke tahAM utpanna hote haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 230 usake pazcAt vaha prabhu kA sAtha chor3a kara "tejolezyA sAdhane ke nimitti 'zrAvastI' nagarI gyaa| vahAM eka kumhAra kI zAlA meM raha kara usane prabhu kI batalAI huI vidhi se "tejolezyA" kA sAdhana kiyaa| tadanantara usakI parIkSA karane ke nimitta vaha eka panaghaTa para gayA, vahA~ apanA krodha utpanna karane ke nimitta usane eka dAsI kA ghar3A kaMkara mAra kara phor3a diyA / jisase krodhAnvita ho dAsI use gAliyAM dene lgii| yaha dekhate hI usane tatkAla usa para "tejolezyA" kA prahAra kiyA, jisase vaha usI samaya jala kara khAka ho gii| ___eka bAra pArzvanAtha ke chaH ziSya jo ki, caritra se bhraSTa ho gaye the, para aSTAMga nimitta ke prakANDa paNDita the, gauzAlA se mile / gauzAlA ne unase aSTAGga nimitta kA jJAna bhI hAsila kara liyaa| phira kyA thA, "tejolezyA" aura "aSTAGga nimitta" kA jJAna mila jAne se usane svayaM apane ko "jinezvara" prasiddha kiyaa| aura yahI nAma dhAraNa kara vaha cAroM ora bhramaNa karane lgaa| siddhArtha pura se vihAra kara prabhu vaizAlI, vANIjya, sAnuyA. STika, hote hue mleccha logoM se bharapUra "peDhANa" nAmaka grAma meM aaye| isI sthAna meM bhagavAna para saba se kaThina "saGgama" deva vAlA upasarga huaa| isa upasarga kA varNana hama pUrva khaNDa meM kara Aye haiM / ataH yahA~ duharAne kI AvazyakatA nhiiN| __yahA~ se vihAra kara prabhu gokula, zrAvastI, kauzAmbI aura vArANasI nagarI hote hue "vizAlapurI" aaye| yahA~ para jina itta nAmaka eka bar3A hI dhArmika zrAvaka rahatA thaa| vaibhava kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kaMdAra yauvanakI taraMgoMmeM laharAto huI kaI rasavato kilolamayI ramaNiyAM Akara bhagavAnke Age rAsa racane lgiiN| Placks 8: Printings by the Panik Press, Cal. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 bhagavAn mahAvIra kSaya ho jAne se vaha "jIrNazreSTi" ke nAma se prasiddha thaa| vaha jaba udyAna meM gayA to vahAM baladeva ke maMdira meM kAyotsarga meM lIna prabhu ko usane dekhA / anumAna bala se yaha jAna kara ki "ye antima tIrthakara vIra prabhu haiN|" vaha bahuta prasanna huaa| usane bar3I hI bhakti se unakI vandanA kii| usake pazcAt usane socA ki prabhu ko Aja upavAsa mAlUma hotA hai, yadi ye upavAsa samApti mere ghara para pAraNA kareM to kitanA acchA ho / isa prakAra kI AzA dhAraNa kara usane lagAtAra cAra mAsa taka prabhu kI sevA kI, tIna dina prabhu ko AmaMtrita kara vaha apane ghara gyaa| usane bahuta se prAsuka bhojana AhAra dene ke nimitta taiyAra karavA rakkhe the / vaha bar3I utsukatA se prabhu kI pratIjJA kara rahA thaa| para daivayoga se usa dina prabhu ne udhara na jAkara vahAM ke navIna nagaraseTha ke yahAM AhAra le liyaa| yaha seTha bar3A mithyA dRSTi aura lakSmI ke mada se madonmatta thaa| mahAvIra ko dekha kara isane apanI dAsI se kahA ki jA tU usa sAghu ko bhikSA de de| vaha dAsI kASTa ke pAtra meM "kulmASa"* dhAnya lekara AI vahI AhAra usane mahAvIra ko diyaa| usI samaya devatAoM ne usake yahAM "pA~cadivya" prakaTa kiye| yaha dekha kara vaha "jIrNa zreSTi" atyanta dukhita huA / usane manahI mana kahA "aho ! mere samAna manda bhAgya vAle ko dhikkAra hai maMga saba manoratha vyartha gayA, prabhu ne merA ghara chor3a kara dUsarI jagaha AhAra le liyaa|" * kulbhASa-ur3ada ke vaakle| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 232 AhAra lekara prabhu to anyatra vihAra kara gye| para usI udyAna meM zrI pArzvanAtha svAmI ke kevalI ziSya padhAre hue the| unake pAsa jAkara vahAM ke rAjA ne tathA dUsare logoM ne pUchA, "bhagavan ! navIna zreSTi aura jIrNa zreSTi ina donoM meM se kisake hisse meM puNya kA adhika bhAga aayaa"| kevalI ne uttara diyA"jIrNa zreSTi" saba se adhika puNyavAna hai| logoM ne pUchA "kaise ? kyoMki usake yahAM to prabhu ne AhAra liyA hI nahIM, prabhu ko AhAra dene vAlA to navIna zreSTi hai|" kevalI ne kahA"bhAvoM se to usa jIrNa zreSTi ne hI prabhu ko pAraNA karavAyA hai aura usa bhava se usane acyuta deva loka ko upArjana kara saMsAra ko tor3a DAlA hai| yaha navonazreSThi zuddha bhAva se rahita hai / isa kAraNa ise isa pAraNe kA phala ihaloka-sambandhI hI milA hai| jisa prakAra kartavya ke lie kiyA huA puruSArthahona manoratha niSphala hotA hai usI prakAra bhAvanAhIna kriyA kA phala bhI atyanta alpa hotA hai| yahAM se vihAra kara prabhu "susumA pura" nAmaka grAma meM aaye| vahAM se bhogapura, nandigrAma, mer3haka grAma hote hue prabhu kauzAmbI nagarI meM aaye| - kauzAmbI meM usa samaya "zatAnika" nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake mRgAvatI nAmaka eka rAnI thii| vaha bar3I dharmAtmA aura parama zrAvikA thii| "zatAnika" rAjA ke sugupta nAmaka maMtrI thA, jisakI "nandA" nAmaka eka patnI thii| vaha bhI bar3I dharmAtmA aura mRgAvatI kI parama sakhI thii| usa nagarI meM dhanAvaha nAmaka eka seTha rahatA thaa| usake "mUlA" nAmaka strI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 bhagavAn mahAvIra thii| poSa mAsa kI kRSNa pratipadA ko vIra prabhu yahAM para Aye / usa dina prabhu ne bhojana ke liye bar3A hI kaThina abhi graha dhAraNa kiyaa| "koI satI aura sundara rAjakumArI dAsIvRti karatI ho / jisake paira meM loha kI ber3I par3I ho, jisakA sira muNDA huA ho, bhUkhI ho, rudana kara rahI ho| eka paga dehalI para aura dUsarA paga bAhara rakhe hue khar3I ho aura saba bhikSuka usake yahA~ Akara cale gaye hoN| aisI strI sUpar3e ke eka kone meM urda rakha kara unakA AhAra mujhe karAve to karUM anyathA cirakAla taka maiM anAhAra rhuuN|" isa prakAra kA abhigraha lekara prabhu prati-dina gocarI ke samaya ucca nIca gRhoM meM phirane lge| para kahIM bhI unako apane abhigraha kI pUrNatA dikhalAI na dii| isa prakAra cAra mAsa bota gye| yaha dekha kara saba logoM ko bar3A zoca huaa| saboM ne socA ki avazya prabhu ne koI kaThina abhigraha dhAraNa kara rakkhA hai| saba loga isa abhigraha ko jAnane kI koziza karane lge| rAjA, rAnI, maMtrI, nagara-seTha Adi sabhI bar3e cintita hue| koI jyotiSiyoM ko bulAkara yaha bAta jAnane kI koziza karane lage, para saba niSphala huaa| isI avasara para kucha samaya pUrva "zatAnika" rAjA ne campAnagarI para car3hAI kI thii| campA-pati "dadhivAhana" rAjA usase Darakara bhAga gayA thaa| taba "zatAnika" rAjA ne apanI senA ko AjJA dI ki jisako jisa cIja kI AvazyakatA ho lUTa le / yaha sunate hI saba logoM ne nagara lUTanA prArambha kiyA / dadhiShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 234 vAhana rAjA kI dhAriNI nAmaka strI aura usakI kanyA vasumatI ina donoM ko eka U~TavAlA hara kara le gyaa| dhAriNI devI ke rUpa para mohita hokara usa U~Ta vAle ne kahA ki "yaha rUpavatI strI to merI strI hogI aura isa kanyA ko kauzAmbI ke coroM meM beca duuNgaa|" yaha sunate hI dhAriNI devI ne prANa tyAga kara diye| yaha dekha kara usa UMTavAle ne bahuta hI dukhita hokara kahA ki "aisI satI strI ke prati maiMne aise zabda kaha kara bar3A pApa kiyaa| isa kRtya ke lie mujhe atyanta dhikkAra hai"| isa prakAra pazcAtApa kara vaha usa kanyA ko bar3e hI sammAnapUrvaka kauzAmbI nagarI meM lAyA / aura use becane ke lie Ama rAste para khar3I kara dii| itane hI meM dhanAvaha seTha udhara nikalA aura usane usa kumArI ko ucca-kulotpanna jAna use bar3I hI zubha bhAvanA se kharIda liyA / aura use ghara lAkara putrI kI taraha sammAnapUrvaka rakhane lgaa| usakA nAma usane "candanA" rkkhaa| kucha samaya pazcAt usa mugdha kanyA kA yauvana vikasita hone lgaa| pUrNimA ke candramA ko dekha kara jisa prakAra sAgara harSotphulla ho jAtA hai| usI prakAra vaha seTha bhI use dekhakara Anandita hone lagA / para usakI strI mUlA ko usakA vikasita saundaryya dekhakara bar3o IrSA huI / vaha socane lagI ki "zreSTi ne yadyapi isa kanyA ko putrIvat rakkhA hai, para yadi usake abhinavasaundarya ko dekhakara vaha isase vivAha kara le to maiM kahIM ko bhI na rhuuN|" strI-hRdaya kI isa svAbhAvika tucchatA ke vazIbhUta ho kara vaha dina rAta udAsa rahane lgii| eka bAra grISma Rtu ke uttApa se pIr3ita hokara seTha dukAna se ghara para Aye / usa samaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 bhagavAn mahAvIra koI sevaka ghara para na hone se candanA ho usake paira dhone ke liye vahA~ aaii| yadyapi seTha ne use aisA karane se manA kiyA tathApi pitRbhakti se prerita hokara usane na mAnA aura paira dhone lgii| usI samaya usakA snidhi, zyAma kezapAza, kIcar3ayukta bhUmi meM par3a gyaa| yaha dekha seTha ne putrI sneha se prerita ho premapUrvaka usake kezapAza ko sameTa diyaa| "mUlA" yaha saba dRzya dekha rahI thii| usane usI samaya mana meM socA ki jisa bAta se maiM Dara rahI thI vahI Age A rahI hai| aba yadi isa lar3akI kA ucita pratikAra na kiyA jAyagA to merI durdazA kA anta narahegA / isa prakAra usake vinAza kA saMkalpa mana hI mana kara vaha yogya avasara dekhane lgii| kucha dinoM pazcAt avasara dekhakara usane eka nAI ko bulavAyA aura usase usake bAla muNDavA diye / tatpazcAt usake paira meM lohe kI ber3I DAla kara "mUlA" ne usako bahuta pITI tadanantara ekAnta ke kisI eka kamare meM use banda kara bAhara kA tAlA lagA diyaa| pazcAt naukaroM se kaha diyA ki seTha ke pUchane para bhI unheM usa kamare ke viSaya meM koI kucha na kahe / isa prakAra kA Adeza saba logoM ko dekara vaha apane naihara ko calo gaI / idhara seTha ne naukaroM se "candanA" ke bAre meM pUchA para mUlA ke Dara ke mAre kisI ne bhI spaSTa uttara na diyA ? isase seTha ne yaha samajha kara mauna dhAraNa kara liyA ki zAyada vaha apanI saheliyoM meM se kiso ke yahAM milane ko gaI hogii| para jaba dUsare aura tIsare dina bhI usane "candanA" ko na dekhA taba use bar3A Azcarya huaa| usane saba sevakoM ko dhamakA kara kahA ki satya batalAo "candanA" kahAM hai nahIM to maiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 236 tumheM ucita daNDa dene kI vyavasthA karU~gA / yaha suna kara eka vRddha dAsIne yaha socakara "candanA" ko batalA diyA ki aba maiM adhika jIne kI nahIM, mere isa alpa jIvana ke badale yadi usa dIrghajIvI bAlikA ke prANa baca jAMya to acchA ! seTha ne usI samaya candanA ko bAhara nikAlA / usakI aisI durgati dekha usakI AMkhoM meM A~sU bhara Aye / usane candanA se kahA-"vatse ! tujhe bar3A kaSTa huA aba tU svastha ho / " yaha kaha kara usake lie bhojana lAne ko ve rasoI ghara meM gye| para vahAM para sUpar3e ke eka kone meM par3e hue thor3e se kulmASa ke sivAya unheM kucha na milA / usa samaya candanA ko unhoMne vaha sUpa jyoM kA tyoM de diyA aura kahA "vatse ! maiM terI ber3I kATane ke liye luhAra ko bulA lAtA hU~, itane tU inako khAkara svastha ho / yaha kaha kara vaha calA gyaa| . aba daravAje ke pAsa usa sUpa ko lie hue candanA vicAra karane lagI ki "kahAM to maiM rAjA kI lar3akI, aura kahAM ye kulmASa-ATha dinoM ke upavAsa ke pazcAt ye khAne ko mile haiM para yadi koI atithi AjAya to usako bhojana karAye pazcAtmojana karU~gI / anyathA nahIM / yaha soca kara vaha kisI atithi kI parIkSA karane lgii| itane hI meM zrIvIra prabhu bhikSA ke liye phirate phirate vahA~ A pahu~ce / unako dekhate hI "candanA" bar3I prasanna huI / aura unako AhAra dene ke nimitta usane ber3I se jakar3A huA eka paira dehalI ke bAhara aura dUsarA paira andara rakkhA aura bolI-"prabhu ! yadyapi yaha anna Apake yogya nahIM hai para Apa to paropakArI haiM / isase ise grahaNa kara mujhapara anu. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 bhagavAn mahAvIra graha kreN| para usa samaya candanA ke netra meM A~sU na the| isa kAraNa prabhu vahA~ se Age calane lge| para unake jarA mur3ate hI candanA itano adhIra huI ki usakI AMkhoM se Tapa Tapa A~sU girane lge| yaha dekhate hI abhigraha pUrNa samajha bhagavAn mur3e aura unhoMne una kulmASoM kA AhAra kiyA / prabhu kA abhigraha pUrNa hote hI devatA bar3e prasanna hue aura unhoMne candanA ke yahA~ pAMca Azcarya prakaTa kiye / usI samaya candanA kI ber3iyA~ TUTa gaI, aura kezapAza pahale hI ke samAna sundara ho gaye / usake pazcAt rAjA, rAjamantrI, usakI strI Adi saba vahA~ Aye aura usa lar3akI ke prati bhakti karane lage, prabhu ke vahA~ se cale jAne para rAjA "zatAnika" candanA ko apane yahAM le Aye aura use kanyAoM ke antaHpura meM rakkhA / pazcAt jaba prabhu ko kaivalya prApta ho gayA taba usane dIkSA grahaNa kara lii| vahAM se vihAra kara prabhu sumaGgala, campAnagarI, mer3hakagrAma Adi sthAnoM meM hote hue "khaDaga mAni" grAma meM Aye, vahAM para grAma bAhara kAyotsarga karake khar3e ho gaye isI sthAna para unake "tripuSTa" janma ke bairI zayyApAla kA jIva guvAle ke rUpa meM do bailoM ko carAtA huA udhara AyA, usane kisa prakAra apane pUrvabhava kA badalA cukAne ke lie unake kAnoM meM kIleM Thoka dI, kisa prakAra "khar3agavaidya" ne unako nikAlA aura nikAlate samaya prabha ne cIkha mArI Adi saba bAtoM kA varNana manovaijJAnika * hemacandrAcArya ne phirakara vApasa mur3ane kA kathana nahIM hai yaha kathana anyatraM pAyA jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 238 khaNDa meM kiyA jA cukA hai, basa bhagavAna para Ane vAle upasoM meM yahI saba se adhika dukhada aura antima upasarga thA / isake pazcAta bhagavAna para koI upasarga na aayaa| kaivalya prApti aura caturvidha saMgha kI sthApanA jambuka nAmaka grAmoM meM Rju vAlikA nadI ke tIra para "zAmAka" nAmaka eka gRhastha kA kSetra thA / vahAM para eka gupta caitya thA, usake samIpa eka zAli vRkSa ke nIce utkRSThAsana lagA kara zukladhyAnAvasthAvasthita ho prabhu AtApanA karane lage / baisAkha sudI dasamI kA suMdara dina thaa| candrahastottarA nakSatra thA, suMdara samIra baha rahA thA, saMsAra Ananda magna thA, aise zubha samaya meM vijaya muhurta ke antargata prabhu ke cAra ghAtiyA-karma (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, aura antarAya) jIrNa rassI ke samAna TUTa gaye, usI samaya bhagavAn ko sarvazreSTha kevala jJAna kI prApti huii| niyamAnusAra iMdra kA Asana kampAyamAna huA jisase usane prabhu ko kaivalya prApti kA anumAna kara liyaa| isa samAcAra ko sunate hI saba devatA atyanta harSita citta ho vahAM aaye| usa avasara para Ananda ke mAre koI kUdane lage, koI nAcane lage, koI ghor3e kI taraha hinahinAne lage to koI hAthI ke samAna ciMghAr3ane lge| matalaba yaha hai ki harSonmatta ho ve saba manamAnI krir3Ae~ karane lge| pazcAt devatAoM ne bAraha daravAjoM vAlA samavazaraNa maMDapa bnaayaa| bhagavAn mahAvIra ne jAnate hue bhI ratnasiMhAsana para baiTha kara upadeza denA sarva virati ko yogya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 bhagavAn mahAvIra nahIM hai-apanA kalpa jAna kara usa samavazaraNa meM baiThakara upadeza diyaa| para vahAM para upakAra ke yogya logoM kA abhAva dekha prabhu ne anyatra vihAra kiyA / vahAM se cala kara asaMkhya devatAoM se sevita mahAvIra prabhu bhavyajanoM kA upakAra karane ke nimitta 'apApA' nAmaka nagarI meM pdhaare| usa purI ke samIpa mahAsena nAmaka bana meM devatAoM ne samavazaraNa kI racanA kii| usa samavazaraNa meM pUrva ke dvAra se prabhu ne praveza kiyaa| pazcAt battIsa dhanuSa UMce ratna-praticchanda ke samAna caitya vRkSa ko tIna pradakSiNA de "tIrthAyanama !" aisA kaha prabha ne ahaMta dharma kI maryAdA kA pAlana kiyA / tadanantara ve pAdapITha yukta pUrva siMhAsana para baiThe / usa samaya devatAoM ne zeSa tIna dizAoM meM bhI prabhu ke prati rUpa sthApita kiye jisase cAroM dizA vAle AnandapUrvaka prabhu ko dekha sakeM, aura unakA upadeza suna sakeM / isI avasara para saba devatA, manuSya tiryaJca Adi apane apane niyamita sthAnoM para baiTha kara prabhu ke mukha kI ora atRpta dRSTi se nihArane lge| tatpazcAt indra ne bhakti ke Aveza meM A bhagavAna kI eka lambI stuti kI / unakI stuti samApta hone para prabhu ne saba loga apanI apanI bhASA meM samaka leM-aisI vicitra vANI meM kahanA prArambha kiyA : "yaha saMsAra samudra ke samAna dAruNa hai, aura vRkSa ke bIja * tIrthakara kA upadeza kabhI vyartha nahIM jAtA, aisI sthiti meM mahAvIra ke pahale upadeza kA bilakula vyartha jAnA atyanta Azcarya-prada bAta hai, aisA jainazAstroM kA kathana hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 240 kI taraha usakA mUla kAraNa karma hI hai| apane hI kiye hue karmoM se viveka rahita hokara prANI kuA khodane vAle kI taraha adhogati ko pAtA hai / aura zuddha hRdaya vAle puruSa apane hI upArjita kiye hue karmoM se mahala bAMdhane vAle kI taraha urdhvagati pAte haiN| azubha karmoM ke bandha kA mUla kAraNa "hiMsA" hai, isa lie kisI bhI prANI kI hiMsA kabhI na karanA cAhiye / hamezA apane hI prANa kI taraha dUsaroM ke prANoM kI rakSA karane meM bhI tatpara rahanA cAhiye / Atma pIr3A ke samAna dUsare jIva kI pIr3A ko dUra karane kI icchA rakhane vAle prANI ko kabhI asatya na bolanA cAhie / manuSya ke bahiH prANa ke samAna kisI kA binA diyA huA dravya bhI na lenA cAhiye kyoMki, usakA dravya haraNa karanA bAhya dRSTi se usake mArane hI ke samAna bhayaMkara hai| isake atirikta prANI ko maithuna se bhI bace rahanA caahiye| kyoMki isameM bhI bahuta bar3I hiMsA hotI hai| prAjJa puruSoM ko to mokSa ke dene vAle brahmacarya kA hI sevana karanA cAhiye / parigraha kA dhAraNa bhI na karanA cAhiye / parigraha dhAraNa karane se manuSya bahuta bojhA DhonevAle baila kI taraha klAnta hokara adhogati ko pAtA hai / ina pAcoM hI vRttiyoM ke sUkSma aura sthUla aise do bheda haiM / jo loga sUkSma ko tyAga karane meM asamartha haiM unheM sthUla pApoM ko to avazya tyAga denA caahie|" isa prakAra prabhu kA upadeza suna kara saba loga Ananda magna ho gaye : ThIka usI avasara para apApA nagarI meM "somina" nAmaka eka dhanADhya brAhmaNa ke ghara yajJa thA usako sampanna karAne ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 bhagavAn mahAvIra nimitta cAroM veda ke pAThI bhArata prasiddha gyAraha brAhmaNa bulAye gaye the| inake nAma nimnAGkita haiM 1-indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, Aryavyakta, sudharmAcArya, maNDoputra, mauryaputra, akampita, acalavRtta, maitreyAcArya aura prabhAsAcArya / ye loga apane jJAna ke bala se sAre bhAratavarSa meM mazahUra the| jaba samavazaraNa meM upadeza sunane ke nimitta hajAroM deva aura mAnava usa rAste se hokara jAne lage taba yaha soca kara ki ye saba loga yajJa meM A rahe haiM ina paNDitoM ne kahA "isa yajJa kA prabhAva to dekho apane maMtroM se bulAye hue devatA pratyakSa hokara idhara A rahe haiN| para jaba saba loga vahA~ eka kSaNa mAtra bhI na Thaharate hue Age bar3ha gaye taba to inako bar3A Azcarya hushraa| usake pazcAt kisa prakAra logoM se pUcha kara sabase pahale indrabhUti bhagavAn se zAkhArtha karane gaye aura kisa prakAra parAjita ho unhoMne dIkSA grahaNa kara lI ye saba bAteM pUrva khaNDa meM likhI jA cukI haiN| indrabhUti kI dIkSA kA samAcAra suna agnibhUti prabhu se zAstrArtha karane ke nimitta AyA / usake Ate hI prabhu ne usakA svAgata karate hue kahA-"he gautama gautrI agnibhUti ! tere hRdaya meM yaha sandeha hai ki karma hai yA nahIM ? yadi karma hai to pratyakSAdi pramANoM se agamya hote hue bhI ve mUrtimAna haiN| aise mUrtimAna karma pramUrtimAna jIva ko kisa prakAra bA~dha lete haiM ? amUrtika jIva ko mUrtimAna karma se upadhAta aura anugraha kisa prakAra hotA hai ? isa prakAra kA saMzaya tere mastaka meM ghusa rahA hai para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 242 vaha vyartha hai / kyoMki atizaya jJAnI puruSoM ko karma pratyakSa hI mAlUma hote haiN| aura tere samAna chadmastha puruSoM ko jIva kI vicitratA dekhane se anumAna pramANa se hI karma mAlUma hote haiM / karma ko vicitratA se hI prANiyoM ko sukha duHkhAdi vicitra bhAva prApta hote rahate haiN| isase karma hai, tU aisA nizcaya samajha / kitane hI jIva rAjA hote haiN| aura kitane hI hAthI, azva Adi vAhana gati ko pAte haiN| koI haz2AroM puruSoM kA pAlana karane vAle mahApuruSa hote haiN| aura koI bhikSA mAMga kara bhI bhUkhoM marane vAle raGka hote haiN| eka hI deza eka hI kAla, aura eka hI paristhiti meM eka hI vyApAra karane vAle do manuSyoM meM se eka ko to atyanta lAbha ho jAtA hai aura dUsare kI mUla pUMjI kA bhI nAza ho jAtA hai / isakA kyA kAraNa ? ina saba kAryoM kA mUla kAraNa karma hai| kyoMki kAraNa ke binA kArya meM vicitratA nahIM hotii| mUrtimAna karma kA amUrtimAna jIva ke sAtha jo sambandha hai vaha AkAza aura ghor3e ke sambandha ke samAna barAbara milatA huA hai / nAnA prakAra ke madya aura vividha prakAra kI auSadhiyoM se jisa prakAra jIva ko upaghAta aura anugraha hotA hai, usI prakAra karmoM se bhI jIva kA upaghAta aura anugraha hotA hai|" isa prakAra kaha kara prabhu ne usakA saMzaya miTA diyaa| agnibhUti bhI IrSA chor3a kara apane pAMca sau ziSyoM ke sAtha dIkSita ho gayA / .. ___ usake pazcAt vAyubhUti AyA, usake Ate hI prabhu ne kahA-"vAyubhUti tujhe jIva aura zarIra ke viSaya meM bar3A bhrama hai| pratyakSAdi pramANoM se grahaNa na hone kAraNa jIva zarIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 bhagavAn mahAvIra se bhinna mAlUma nahIM hotaa| isa se jala meM utpanna hue bhAga kI taraha vaha zarIra meM utpanna hotA hai aura zarIra hI meM naSTa ho jAtA hai| aisA terA Azaya hai para vaha mithyA hai| kyoMki icchA vagairaha guNoM ke pratyakSa hone se jIva eka dRSTi se to pratyakSa hai| use apanA anubhava svayaM hI hotA hai| vaha jIva, deha aura indriyoM se bhinna hai| aura indriyAM jaba naSTa ho jAtI haiM taba bhI vaha indriyoM ke dvArA pUrva meM bhoge hue bhogoM ko smaraNa karatA hai|" isa prakAra vAyubhUti kA samAdhAna kara prabhu ne use bhI apane dharma meM dIkSita kiyA / inake pazcAt Aryavyakta sudharmAcArya, Adi saba paNDita loga Aye / bhagavAna ne una saba kI zaMkAoM kA nivAraNa kara unake ziSyoM sahita sabako apane dharma meM dIkSita kiyA / isa samaya zatAnika rAjA ke ghara para candanA ne AkAza mArga se jAte hue devoM ko dekha anumAna se prabhu ko kevala jJAna hone kA samAcAra jAna liyA, usI samaya use vrata lene kI icchA huii| usakI aisI icchA hote hI kisI samIpavartI devatA ne use samavazaraNa sabhA meM pahu~cA diyaa| usane prabhu ko tIna pradikSaNA de dIkSA lene kI icchA pradarzita kii| usI samaya dUsarI bhI kaI striyA~ dIkSA lene ko taiyAra ho gii| taba prabhu ne candanA ko Age karake sabako dIkSA dii| ___ isake pazcAt zrAvaka aura zrAvikA dharma meM jina logoM ne dIkSita honA cAhA unheM apane 2 dharma kA upadeza diyaa| isa prakAra bhagavAn ne muni, ArjikA, zrAvaka aura zrAvikA aise caturvidha saMgha kI racanA kii| tadanantara prabhu ne indrabhUti vagairaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 244 gaNadharoM ko dhrauvya, utpAdaka aura vyayAtmaka aisI tripadI kaha sunAI / usa tripadI ke lie unhoMne AcArAGga, sUtra kRtAGga, ThANAMga, samavAyAGga, bhagavatI aMga, jJAtA dharma kathA upAsaka anta kRta, anuttaropa pAtika dazA, prazna vyAkaraNa, vipAka sUtra aura dRSTi vAda isa prakAra bAraha aGgoM kI racanA kI, phira dRSTivAda ke aMtargata caudaha pUrvo kI racanA kii| isa racanA ke samaya sAta gaNa dharoM kI sUtra-vAMcanA paraspara bhinna bhinna ho gii| aura akampita tathA acala bhrAtA kI evaM maitreya aura prabhAsa kI vAMcanA samAna huii| isa prakAra prabhu ke gyAraha gaNadhara hone para bhI cAra gaNadharoM kI vAMcanA do prakAra kI hone se gaNa ke nau khlaaye| rAjA zreNika ko samyaktva aura meghakumAra tathA nandISaNa ko diikssaa| zrIvIra prabhu bhavya prANiyoM ko bodha karane ke nimitta vihAra karate hue sura asuroM ke parivAra sahita rAjagRha nagara meM Aye / vahA~ guNa zIla caitya meM banAye hue caitya vRkSa se zobhita samavazaraNa meM prabhu ne praveza kiyaa| vIra prabhu ke padhArane kA saMvAda suna rAjA zreNika bar3e ThATa bATa ke sAtha apane putroM sameta unakI bandanA karane ko aaye| prabhu ko pradikSaNa dekara unhoMne bar3I hI bhakti pUrvaka unako namana kiyA / tatpazcAt yogyasthAna para baiTha kara bar3I hI zraddhA ke sAtha unhoMne bhagavAn * gaNa munisamudAya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 bhagavAn mahAvIra kI stuti kii| taba bhagavAna ne unheM samyaktva kA upadeza diyA jisake phala svarUpa zreNika ne samyaktva ko aura abhaya kumAra vagairaha ne zrAvaka dharma ko grahaNa kiyA / dezanA samApta ho jAne para saba loga bhagavAn ko namana kara prasannacitta se apane apane ghara gye| ___ ghara jAkara zreNika (bimbasAra ) ke putra meghakumAra ne apanI mAtA dhAriNo devI aura pitA se prArthanA kI-"maiM aba isa ananta duHkhaprada saMsAra ko dekha kara cakita ho gayA huuN| isa kAraNa mujhe isa duHkha se chUTa kara zrIvIra prabhu kI zaraNa meM jAne do" / yaha sunate hI rAjA aura rAnI bar3e duHkhita hue, unhoMne meghakumAra ko kitanA hI samajhAyA para vaha apanI pratijJA se vicalita na huA / anta meM zreNika ne kahA ki yadi tumane dIkSA lenA hI nizcaya kiyA hai, to kucha samaya taka rAjya sukha bhoga lo tatpazcAt dIkSA le lenA / bahuta Agraha karane para meghakumAra ne usa bAta ko svIkAra kiyaa| taba rAjA ne eka bar3A utsava kara meghakumAra ko siMhAsana para biThAyA / tatpazcAt harSa ke Aveza meM Akara rAjA ne pUchA, "aba tujhe aura kisa bAta kI jarUrata hai !" meghakumAra ne kahA-"pitA jI yadi Apa mujha para prasanna hue haiM to kRpA kara mujhe dIkSA grahaNa karane kI AjJA diijiye|" lAcAra ho rAjA ne meghakumAra ko AjJA dI, taba meghakumAra ne prasanna citta ho vIra prabhu ke pAsa jA kara dIkSA lii| dIkSA kI pahalI hI rAtri meM meghakumAra muni choTe bar3e ke krama se antima santhAre (sone kA sthAna ) para soye the, jisase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 246 bAhara Ane jAne vAle tamAma muniyoM ke caraNa bAra bAra inake zarIra se TakarAte the, isase ye bar3e duHkhI hue aura socA ki mere vaibhava rahita hone hI se ye loga mere ThokareM mArate jAte haiM / isaliye maiM to prAtaHkAla prabhu kI AjJA ko lekara yaha vrata chor3a dUMgA, prAtaHkAla vrata chor3ane kI icchA se ye prabhu ke pAsa gaye / pramu ne kevala jJAna ke dvArA inakA hArdikabhAva jAna kara kahA "zro meghakumAra ! saMyama ke bhAra se bhagnacitta hokara tU tere pUrva janma ko kyoM nahIM yAda karatA / suna isase pahale bhava meM tU vindhyAcala parvata para meruprabha nAmaka hAthI thaa| eka bAra vana meM bhayaGkara dAvAnala lagA / usameM taine apane yUtha kI rakSA karane ke nimitta nadI kinAre para vRkSa vagairaha ukhAr3a kara tIna sthaMDila banAe / bana meM dAvAnala ko jora para dekha usase rakSA pAne ke nimitta tU sthaMDiloM kI ora gayA / para pahale do sthaMDila to tere jAne se pUrva hI mRgAdika jAnavaroM se bhara cuke the, taba tU tIsare sthaMDila ke eka bahuta hI saMkIrNa sthAna meM jA kara khar3A ho gyaa| vahAM khar3e khar3e tUne apanA badana khujalAne ke nimitta eka paira UMcA kiyA, itane hI meM eka bhayabhIta kharagoza dAvAnala se rakSA pAne ke lie tere usa UMce kiye hue paira ke nIce A kara baiTha gyaa| usakI jAna ko jokhima meM dekha tUne dayA ho apanA paira jyoM kA jyoM U~cA rahane diyA; aura tIna paira ke bala hI khar3A rhaa| DhAI dina ke pazcAt jaba dAvAnala zAnta huA aura saba choTe bar3e prANI cale gye| taba bhUkha pyAsa se pIr3ita ho tU pAnI kI ora daur3ane lgaa| para bahuta dera taka tIna paira para khar3e rahane se tesa cauthA paira jamIna para na TikA / aura tU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 bhagavAn mahAvIra - dhama se gira pdd'aa| bhUkha aura pyAsa kI yantraNA se tIsare dina mRtyu ho gaI, usI kharagoza para, kI gaI dayA ke pratApa se tU rAjaputra huA hai / eka kharagoza kI rakSA ke liye jaba taine itanA kaSTa sahana kiyA to phira ina sAdhuoM ke caraNa-saMgharSa ke kaSTa se kyoM kheda pAtA hai / isaliye jisa vRtta ko taine dhAraNa kiyA hai, usako pUrA kara aura bhavasAgara se pAra ho jaa|" prabhu ke isa vaktavya ko suna kara meghakumAra zAnta huA, use apanI isa kamajorI kA bar3A pazcAttApa huA aura aba vaha bar3e sAhasa ke sAtha kaThina se kaThina tapasyA karane meM pravRtta huaa| ___eka dina prabhu ke upadeza se pratibodha pAkara zreNika kAH dUsarA putra nandISeNa dIkSA lene ko tatpara huaa| use bhI usake pitA ne bahuta samajhAyA / para na mAnane se lAcAra hokara use bhI AjJA do| jisa samaya nandISeNa dIkSA lene ke nimitta jA rahA thA usI samaya usake antaH karaNa meM mAnoM kisI ne kahA ki "vatsa ! tU vrata lene ko abhI se kyoM. uttsuka ho rahA hai ? abhI tere caritra para AcaraNa DAlanevAlA: bhoga phala karma zeSa hai| jahA~ taka usa karma kA kSaya na ho jAya vahA~ taka tU ghara meM raha pazcAt dIkSA le lenaa|" para nandISaNa ne antaHkaraNa ke isa prabodha kI kucha paravAha na kI aura vaha prabhu ke pAsa aayaa| unhoMne bhI use usa samaya dIkSA lene se manA kiyaa| para usane apane haTha ko na chor3A aura kSaNika Aveza meM Akara dIkSA grahaNa kara lii| dIkSA lete hI unhoMne atyanta ugra tapasyA kara apanA zarIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 248 kSINa karanA Arambha kiyaa| para jisa bhoga phala karma kA udaya TAlane meM tIrthakara bhI asamartha haiM use ve kisa prakAra TAla sakate the| ___ eka bAra nandISeNa muni akele chaTTa kA pAraNA karane ke nimitta zahara meM gye| anta bhoga ke doSa se prerita hokara unhoMne eka vaizyA ke ghara meM praveza kara dharma-lAbha isa zabda kA uccAraNa kiyaa| vaizyA ne uttara meM kahA, "mujhe to artha lAbha kI jarUrata hai| maiM dharma karma ko kyA kruuN|" aisA kaha kara vikAra yukta hRdaya vAlI vaha vaizyA ha~sane lgii| usa samaya yaha vaizyA mujhe kyoM ha~satI hai, isa prakAra vicAra kara unhoMne apanI labdhi ke bala se vahA~ para ratnoM ke Dhera kara diye / "pahale artha lAbha" aisA kaha kara nandISeNa muni calane lge| yaha dekha vaizyA pIche daur3I aura kahA-"prANanAtha, isa kaThina vRtta ko chor3a do aura mere sAtha svargIya bhogoM ko bhogo|" isa prakAra kaha kara usane unheM pakar3a liyA aura bAra bAra vrata chor3ane kA Agraha karane lgii| isa samaya nandISaNa ne vrata chor3ane ke doSa ko jAnate hue bhI bhoga phala karma ke vaza hokara usakA kathana svIkAra kiyaa| para usake sAtha hI unhoMne yaha pratijJA kI ki, "jo maiM prati dina daza athavA isa se adhika manuSyoM ko bodha na karU~ to usI dina punaH dokSA grahaNa, kara luuN|" ___yaha pratijJA kara unhoMne munilima, ko chor3a diyaa| aura. vaizyA ke sAtha bhoga bhogate hue apane antaH karaNa kI usa AvAja kA smaraNa karane lge| vahA~ rahate hue bhI ve prati dina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 bhagavAn mahAvIra dasa AdamiyoM ko prabodha kara dIkSA lene ke nimitta vIra prabhu ke pAsa bhejate rahe / eka dina jaba ki unakA bhoga phala karma kSINa ho cukA thA, unheM kevala nau hI AdamI dIkSA grahaNa karanevAle mile / dasavAM eka sonI thA, para vaha kisI prakAra prabodha na pAtA thA, usI dina nandISeNa muni ne usa vaizyA ko chor3a kara dazamasthAna kI pUrti kii| __ kaI sthAnoM meM bhramaNa karate hue bhagavAna mahAvIra "kSatriya kuNDa" grAma meM pdhaare| vahA~ samavazaraNa sabhA meM baiTha kara unhoMne upadeza diyaa| prabhu ko padhAre hue jAna nagaranivAsI bar3I bhArI samRddhi aura bhakti ke sAtha prabhu kI vandanA karane ko gaye the| tIna pradakSiNA de, jagadguru ko namaskAra kara ve apane yogya sthAna para baiTha gye| usI samaya bhagavAn mahAvIra ke jamAtA jamAli unakI putrI priyadarzanA sahita prabhu kI vandanA karane ko Aye / bhagavAn ke upadeza se prabodha pAkara una donoM pati-patnI ne guru janoM se dIkSA lene kI anumati le dIkSA grahaNa kii| jamAli ne 500 AdamiyoM ke sAtha aura priyadarzanA ne eka hajAra striyoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| anukrama se jamAli muni ne gyAraha aGgoM kA adhyayana kara liyA / taba prabhu ne unako eka hajAra muniyoM kA AcArya banA diyaa| unake pazcAt unhoMne aura bhI ugra tapasyA karanA prArambha kiyaa| idhara candanA kA anukaraNa karatI huI priyadarzanA bhI ugra tapa karane lgii| eka bAra jamAli ne apane parivAra sahita prabhu kI vandanA kara kahA-"bhamavan yadi ApakI AjJA ho to aba hama svataShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 250 ntratA pUrvaka vicaraNa kreN|" para bhagavAna mahAvIra ne jJAna cakSuoM ke dvArA bhaviSya meM unake dvArA hone vAle anartha ko jAna liyaa| isa kAraNa unhoMne unakI bAta kA kucha uttara na dekara mauna grahaNa kara liyaa| idhara jamAli "maunaM sammati lakSaNaM" samajha kara parivAra sahita vihAra karane ko nikala pdd'e| vihAra karate karate anukrama se ve zrAvastI nagarI meM Aye / vahA~ koSTaka nAmaka udyAna meM ve Thahare / yahA~ para virasa, zItala, rUkhe, tuccha, aura ThaNDe annapAna kA vyavahAra karane se unake zarIra meM pittajvara kI pIr3A utpanna ho gii| isa pIr3A ke kAraNa ve adhika samaya taka khar3e nahIM raha sakate the| isa kAraNa pAsa hI ke eka muni se unhoMne saMthArA (Asana) karane ko kahA / muniyoM ne turanta saMthArA karanA prArambha kiyaa| pitta kI atyanta pIr3A se vyAkula hokara jamAli bAra 2 muniyoM se pUchane lage ki-"are saadhuoN| kyA saMthArA prasArita kara diyaa|" sAdhuoM ne kahA ki-"saMthArA ho gayA / " yaha suna jamAli turanta unake pAsa gaye, vahA~ unako saMthArA bichAte dekha ve jamIna para baiTha gye| usI samaya mithyAtva ke udaya se krodhita ho unhoMne kahanA prArambha kiyA "are sAdhuoM ! hama bahuta samaya se bhrama meM par3e hue haiN| cirakAla ke pazcAt aba mere dhyAna meM yaha bAta AI hai ki jo kArya kiyA jA rahA ho use kara DAlo" aisA nahIM kaha sakate / saMthArA bichAyA jA rahA thaa| aisI hAlata meM tumane "vichA diyA" yaha kara asatya bhASaNa kiyA hai / isa prakAra asatya bolanA ayukta hai / jo utpanna ho rahA ho, use utpanna huA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 bhagavAn mahAvIra kaha denA aura "kiyA jA rahA ho" usa "kara DAlA" kaha denA aisA jo arihanta prabhu kahate haiM vaha ThIka nahIM mAlUma hotA / isameM pratyeka virodha mAlUma hotA hai| vartamAna aura bhaviSya kSaNoM ke vyUha ke yoga niSpanna hote hue eka kArya ke viSaya meM "kiyA" aisA kaise kahA jA sakatA hai| jo artha aura kriyA kA vidhAna karatA hai-usI meM vastutva rahatA hai / kArya yadi prArambha se hI "kiyA" aisA kahalAne laga jAya to phira zeSa kSaNoM meM kiye hue kArya meM avazya anavasthA doSa kI utpatti hotI hai| yukti se yahI siddha hotA hai ki kArya pUrNa ho cukA hai, vahI spaSTa rUpa se kiyA huA kahA jA sakatA hai / isaliye he muniyoM ! jo maiM kahatA hU~ vahI pratyakSa satya hai / use aGgIkAra karo / jo yukti se siddha hotA ho usI ko grahaNa karanA buddhimAnoM kA kAma hai| sarvajJa nAma se prasiddha arihaMta prabhu mithyA bolate ho nahIM hai aisI kalpanA karanA vyartha hai kyoMki mahAna puruSoM kA bhI kabhI kabhI skhalita ho jAyA karate haiN|" jamAli ke isa vaktavya ko suna kara munibole-"jamAli ! tuma yaha viparIta kathana kyoM karate ho ! rAga-dveSa se rahita arhata prabhu kabhI asatya nahIM bolate / unakI vANI meM pratyakSa tathA pramukha doSa kA eka aMza bhI nahIM hotaa| Adha samaya meM yadi vastu niSpanna huI na kahalAya to samaya ke avazeSa pana se dUsare samaya meM bhI usakI utpatti huI aisA kaise kahA jA sakatA hai / artha aura kriyA kA sAdhakapana vastu kA lakSaNa hai| kisI ko bhI koI kArya karate hue dekha kara yadi hama use pUche ki "kyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 252 * yA kara rahe ho"| usake uttara meM yadi vaha kahe ki "maiM amuka vastu banA rahA hU~" to isameM vaha kimI prakAra kI bhUla nahIM kara rahA hai / kyoMki usake garbha meM kArya kA sAdhana banA huA hai|" tumhAre samAna chadmastha ko yukta aura ayukta kA pUrNa jJAna kaise ho sakatA hai| aura tumane yaha kahA ki "mahAn puruSoM kA bhI skhalana ho jAtA hai" so tumhArA yaha kathana bilkula matta pramatta aura unmatta ke samAna hai| jo kiyA jA rahA ho use kiyA huA kaha denA *"aisA jo sarvajJa kA kathana hai vaha bilkula ThIka hai|" isake pazcAt unake Apasa meM aura bhI garmAgarma bahasa huii| anta meM ve saba loga jamAli ko chor3a kara zrIvIra prabhu ke pAsa cale gye| priyadarzanA ne apane parivAra sahita pUrva sneha ke kAraNa jamAli kA pakSa grahaNa kiyA / jamAli kucha dinoM pazcAt unmatta ho gayA aura vaha sAdhAraNa logoM meM apane mata kA pracAra karatA huA ghUmane lgaa| eka bAra apane jJAna ke mada meM madonmatta ho jamAli campAnagarI ke samIpavartI pUrNabhadra nAma ke bana meM gyaa| usa samaya vahAM para prabhu kA samAvazaraNa racA huA thaa| vaha samavazaraNa sabhA meM gayA aura bolA-"bhagavan ! tumhAre bahuta se ziSya kevala jJAna ko pAye binA hI mRtyu ko prApta ho gye| para maiM aisA nahIM hU~, mujhe to kevala jJAna aura kevala darzana akSata rUpa meM prApta hue haiM / isase maiM bhI isa pRthvI para sarvajJa aura sarvadarzI yaha viSaya bahuta gahare tatvajJAna se sambandha rakhatA hai / bahuta gambhIra vicAra aura adhyayana kiye binA isakA samajhanA kaThina haiN| kisI tarkazAstra ke pAsa jA kara isa viSaya ke jijJAsuoM ko isakA jJAna prApta karanA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 bhagavAn mahAvIra arhanta huuN|" usake ina mithyA bacanoM ko suna gautama svAmI bole "jamAli ! yadi tU sacamuca meM jJAnI hai to batalA ki jIva aura loka zAzvata hai yA azAzvata ?" isa prazna kA uttara dene meM asamartha jamAli kauve ke samAna mukha pasAra kara cupacApa baiThA rahA / taba bhagavAna ne kahA-"jamAli, yaha loka bhinna bhinna tatvoM se zAzvata aura azAzvata hai / usI prakAra jIva bhI zAzvata aura azAzvata hai| dravya rUpa se yaha loka aura jIva donoM zAzvata arthAt avinAzo haiM para pratikSaNa badalate hue paryAya ke rUpa meM ve azAzvata aura vinAzo haiN| jisa prakAra eka ghar3A miTTI kI apekSA se avinAzI aura ghar3e kI paryAya avasthA se vinAzI hai-usI prakAra loka aura jIva ko samajhanA caahiye|" prabhu ke isa yathArtha kathana ko usane sunA para mithyAtva ke udaya se usakA jJAna naSTa ho rahA thA isalie vaha isa para kucha dhyAna na de samavazaraNa se bAhara calA gyaa| eka bAra bihAra karatA huA jamAli "zrAvastI" nagarI meM gayA / priya darzanA bhI eka hajAra ArjikAoM ke sAtha vahIM "Taka" nAmaka kumhAra kI zAlA meM utarI huI thii| yaha kumhAra parama zrAvaka thaa| usane priyadarzanA ko bhrama meM par3I huI dekha kara vicAra kiyA "kisI bhI upAya se yadi maiM ise ThIka rAste para lagA dU~ to bar3A acchA ho|" yaha soca kara usane eka samaya bAr3e meM se pAtroM ko ikaTThe karate samaya eka jalatA huA tinakA bahuta hI gupta rIti se priyadarzanA ke kapar3oM meM DAla diyaa| kucha samaya pazcAt vana ko jalatA huA dekha priyadarzanA bolI "are DhaGka dekha tere pramAda se merA yaha vana jala gyaa|" DhaGka ne kahA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 254 "sAdhvI ! tuma jhUTha mata bolo / tumhAre mata ke anusAra jaba sArA vastra jala kara rAkha ho jAya tabho use "jalA" aisA kaha sakate haiM / jalate hue ko jala gayA kahanA yaha to zrI arhanta kA vacana hai / " yaha sunate hI priyadarzanA ko zuddha buddhi utpanna huii| usI samaya vaha bolI "DhaGka ! terA kahanA yathArtha hai| cirakAla se merI buddhi naSTa ho rahI thii| taine mujhe acchA bodha kiyA / aba mujhe apane kiye kA par3A pazcAttApa hai|" DhaGka ne kahA-"sAdhvI ! tumhArA hRdaya zuddha aura sApha hai, tuma zIghra hI vIra prabhu ke pAsa jAkara isakA pazcAttApa kara lo|" yaha suna kara priyadarzanA jamAli kA sAtha chor3a apane parivAra sahita vIra prabhu kI zaraNa meM aaii| usake sAtha hI sAtha jamAli ke dUsare ziSya bhI use chor3a kara bhagavAn kI zaraNa meM A gye| kevala mithyAtva se khader3A huA, akelA jamAli kaI varSoM taka pRthvI para bhramaNa karatA rahA / anta meM eka bAra pandraha dina kA anazana kara vaha mRtyu ko prApta huaa| usa samaya gautama prabhu ne bhagavAn se pUchA- "he prabhu ! jamAli kauna sI gati meM gayA ?" vIra prabhu ne kahA-"gautama ! tapodhana jamAli lAtaGka devaloka meM kigviSika devatA huA hai| vahA~ se bhayaMkara pAMca 2 bhava naraka, tiryaMca, aura manuSya gati meM bhramaNa karake nirvANa ko prApta hogaa| jo loga dharmAcArya kA virodha karate haiM unakI aisIhI gati hotI hai|" isa prakAra upadeza dekara prabhu ne vahA~ se anyatra bihAra kiyaa| usa samaya avanti nagarI meM parama parAkramI rAjA caNDa pradyota rAjya karatA thA, vaha sundara striyoM kA bar3A lolupI thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 bhagavAn mahAvIra chAla eka dina vaha apate sAmanto ke sAtha rAja sabhA meM baiThA thaa| usa samaya eka prasiddha citrakAra ne rAjasabhA meM praveza kara usakA abhivAdana kiyaa| aura upahAra svarUpa eka bar3o sundara ramaNI kA manohara citra usako bheMTa kiyaa| usa citra ko dekhate hI rAjA caNDapradyota ne kahA-"kuzala citrakAra / terA citrakauzala sacamuca vidhAtA ke samAna hai| aisA svarUpa mAnava loka ke antargata kabhI dekhane meM na AyA, isalie terI kI huI isa citra kalpanA ko dhanya hai, yaha suna citrakAra ne kahAH___ "rAjan ! yaha kevala kalpanA hI nahIM haiN| isa citra meM ullikhita ramaNI isa samaya bhI kauzambI ke rAjA zatAnika ke antapura meM vidyamAna haiN| isakA nAma mRgAvatI hai / yaha mRgAkSI rAjA zatAnika ko paTarAnI hai usakA yathArtha rUpa citrita karane meM to vizvakarmA bhI asamartha haiM / maiMne to usa rUpa kA kiJcita AbhAsa mAtra isa citra meM aMkita kiyA hai| usakA vAstavika rUpa to vANI ke bhI agocara hai|" isa bAta ko sunate hI ramaNI lolupa caNDapradyota kAmAndha ho gyaa| usa samaya vaha nIti aura anIti ke vicAra ko bilakula bhUla gyaa| usane usI samaya * kahA ki-"mRga ko dekhate hue siMha jisa prakAra mRgI ko pakar3a letA hai, usI prakAra zatAnika ke dekhate dekhate maiM mRgAvatI ko grahaNa kara luuNgaa|" aisA vicAra kara usane pahale eka dUta ko rAjA zatAnika ke samIpa bhejaa| usa dUta ne zatAnika ko jAkara kahA-"he zatAnika rAjA! avanti nareza caNDapradyota tumheM AjJA karatA hai ki mRgAvatI ke samAna ratna-jo ki daiva yoga se tumhAre samAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 256 ayogya ke hAtha meM A par3A hai isako rakhane kA tumheM koI adhikAra nahIM hai, isalie yadi tumheM apanA rAjya evaM prANa priya hai to turanta use mere antaH pura meM bheja do|" dUta ke ina bhayaGkara vacanoM ko suna kara rAjA zatAnika krodha se adhIra ho utthaa| usane kahA-"are adhama dUta ! tere mukha se isa prakAra kI bAteM suna maiM avazya tujhe bhayaGkara daNDa detA, para tU dUta hai aura dUta ko mAranA rAjanIti ke viruddha hai, isa lie maiM tujhe chor3a detA huuN| tU usa adhama rAjA ko kaha denA ki zatAnika tumhAre samAna cANDAloM se nahIM ddrtaa"| isa prakAra kaha kara usane tiraskAra pUrvaka dUta ko vahA~ se nikAla diyaa| isane ve saba bAteM avanti ( ujjainI) A kara rAjA caNDapradyota se kahIM, jinheM suna kara vaha atyanta krodhita ho utthaa| usane usI samaya apanI asaMkhya senA ko kauzambI para AkramaNa karane kI AjJA dI aura svayaM bhI usake sAtha calA / idhara apane ko caNDapradyota kA sAmanA karane meM asamartha samajha zatAnika atyanta dukhI huA, yahAM taka ki isa dukha ke mAre usake pANa bhI nikala kye| aise nikaTa samaya meM mRgAvatI kI jo sthiti huI use batalAnA azakya hai| para phira bhI eka vIra strI kI taraha usane socA ki mere pati kI to mRtyu ho gaI aura "udayana kumAra" abhI taka bAlaka hI hai| aise vikaTa samaya meM binA kisI prakAra kA kapaTa jAla race kAma nahIM cala sktaa| yaha soca usane eka dUta ko caNDapradyota ke pAsa bheja kara yaha kahalAyA "mere pati to svarga cale gaye, isalie aba to mujhe Apa hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 bhagavAn mahAvIra ko zaraNa hai / para isa samaya mega putra bilakula balahIna bAlaka hai, isase yadi maiM isake hAtha rAjya bhAra de calo jAU~ to nizcaya hai ki AsapAsa ke rAjA isakA parAbhava kara sArA rAjya har3apa jaayNge| yadyapi Apa ke sammukha koI rAjA aisA sAhasa nahIM kara sakatA, para Apa hamezA to yahAM raheMge hI nahIM, raheMge su dUravartI ujyayino nagarI meN| aisI hAlata meM "sAMpa to sira para aura bUMTI pahAr3a para" vAlI kahAvata caritArtha hogI, isaliye yadi Apa ujiyinI se iMTe ma~gavA kara kauzAmbI ke cAroM tarapha eka majabUta kilA badhavA deM to phira mujhe Apake sAtha calane meM koI Apatti na raha jaay|" __ yaha sunate hI rAjA caNDapradyota ne harSita citta se usI samaya kilA baMdhavAne kI AjJA de dI / bhArI Ayojana ke sAtha kilA bA~dhanA zurU ho gayA, kucha dina bItane para kilA bilkula taiyAra ho gayA, / " usake pazcAt mRgAvatI ne dUsarA dUta bheja kara pradyota se kahalAyA-"rAjan ! aba tuma dhana, dhAnya, aura iMdhanAdika se nagarI ko bharapUra kara do, kAma lolupa caNDapradyota itane para bhI mRgAvatI kA matalaba na samamA aura usane bahuta zIghra usakI AjJAnusAra saba kAma karavA diyaa| itanA saba ho jAne para mRgAvatI ne caturAI ke sAtha nagara ke saba daravAjoM ko banda karavA diye / aura kile para apanI senA ke bahAdura subhaToM ko cuna kara car3hA diye| aba to caNDapradyota rAjA zAkhA bhraSTa bandara kI taraha nagarI ko ghera kara baiTha gyaa| vaha hata buddhi ho mRgAvatI kI buddhi para Azcarya karane lgaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 258 eka dina mRgAvatI ke hRdaya meM saMsAra ke prati bar3A vairAgya ho AyA, usane socA ki yadi vIra prabhu mere bhAgya se idhara padhAra jAya to maiM unake samIpa jAkara dIkSA le luuN| bhagavAn mahAvIra ne jJAna ke dvArA mRgAvatI kA yaha saMkalpa jAna liyA aura ve tatkAla usakI manovAMchA pUrNa karane ke nimitta vahAM padhAre / prabhu ke Ane kA samAcAra suna mRgAvatI tatkAla nagara kA dvAra khola bhagavAna kI vandanA karane ko samavazaraNa meM gaI ! rAjA caNDapradyota bhI vIra prabhu kA bhakta thA, ataeva vaha bhI pArasparika zatrutA ko bhUla kara prabhu ko vandanA ko gyaa| taba prabhu ne apanA sArvabhASika upadeza prArambha kiyA / - upadeza samApta hone para mRgAvatI ne prabhu ko namaskAra kara kahA ki-caNDapradyota rAjA kI AjJA lekara maiM dIkSA grahaNa kruuNgii| pazcAt caNDapradyota ke pAsa jAkara usane kahA-yadi tumhArI AjJA ho to maiM dIkSA grahaNa kara luuN| kyoMki mujhe saMsAra se aba ghRNA ho gaI hai|" prabhu ke prabhAva se caNDapradyota kA baira to zAnta ho hI gayA thA, isalie usane mRgAvatI ke putra "udayana" ko to kauzAmbI kA rAjA banA diyA, aura mRgAvatI ko dIkSA grahaNa karane kI AjJA do| mRgAvatI ke sAtha sAtha caNDapradyota kI aGgAravatI Adi ATha rAniyoM ne bhI dIkSA prahaNa kara lii| yahAM se bihAra kara surAmuroM se sevita mahAvIra prabhu vANijamAma nAmaka prasiddha nagara meM pdhaare| usa nagara ke putipalAza nAmaka udyAna meM devatAoM ne samavazaraNa kI racanA kii| usa bhagara meM pitRvat prajA kA pAlana karane vAlA jitazatru nAmaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 bhagavAna mahAvIra rAjA rAjya karatA thaa| aura "Ananda" nAmaka grahapati vahAM kA nagara zreSTi thA, usake "zivAnandA" nAmaka parama rupavatI patnI thI, vaha bAraha karor3a svarNa mudrAoM kA svAmI thaa| vIra prabhu ko vahAM padhAre hue jAna vaha harSotphulla ho unakI vaMdanA karane ko gayA, aura upadeza zravaNa kiye, pazcAta usane bAraha prakAra ke gRhastha dharmoM ko aGgIkAra kiyaa| usake gaye pazcAt usakI strI zivAnandA ne bhI Akara inhIM bAraha dharmoM ko grahaNa kiyA / isake pazcAt prabhu ne campA nAmaka nagarI meM kulapatinAmaka gRhastha ko usakI bhadrA nAmaka patnI sahita aura kAzI nagarI meM culanIpitA nAmaka gRhastha ko usakI zyAmA nAmaka skhI sahita zrAvaka dharma meM dokSita kiye / ye donoM gRhastha krama se aThAraha karor3a aura caubIsa karor3a svarNa mudrAoM ke adhipati the| tadanantara kAzI meM surAdeva ko, prAlambhikA meM cullazataka ko kAmpIlyapura meM kuNDakolika ko gRhastha dharma meM dIkSita kiyA ye saba loga asaMkhya sampatti ke mAlika the| palAzapura nAmaka nagara meM zabdAlaputra nAmaka eka kumhAra rahatA thaa| yaha kumhAra AjIvika-sampradAya ke saMsthApaka "gauzAlA" kA anuyAyI thaa| usake agnimitrA nAmaka strI thii| yaha tIna karor3a svarNa mudroM kA svAmI thA / palAzapura ke bAhara isakI miTTI ke bartanoM ko beMcane kI pAMca sau dukAneM calatI thiiN| eka dina kisI ne Akara usase kahA ki kala prAtaH kAla mahAbrahma trailokya pUjitasarvajJa prabhu yahA~ para padhAreMge / zabdAlaputra ne isase yaha samajhA ki jarUra isane yaha kathana mere dharma guru gozAlA ke viSaya meM kiyA hai| yaha bAta suna vaha dUsare Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 260 dina prabhu ke samavazaraNa meM gayA / prabhu ne darzana diye ke pazcAt kahA - he zabdAlaputra ! kala kisI ne Akara tujhe kahA thA ki " kala prAtaH kAla sarvajJa prabhu yahAM para AeMge, isa para tene gauzAlA ke Ane kA anumAna kiyA thA, / " yaha suna usa kumhAra ne socA ki "aho, ye to sarvajJa mahAbrAhmaNa arhanta zrIvIra prabhu haiN| aisA soca usane punaH unako namaskAra kiyA / pazcAt prabhu ne bar3e ho madhura zabdoM meM use "niyativAda" kI kamajoriyAM batalA kara use apanA anuyAyI banA liyA / usane usI samaya prabhu se zrAvakadharma ko grahaNa kiyA / jaba gauzAlA ne yaha ghaTanA sunI to vaha zabdAlaputra ko punaH apane mata meM milAne ke nimitta vahAM aayaa| para jaba zabdAlaputra ne use dRSTi se bhI mAna na diyA to lAcAra hokara vaha vahAM se vApasa calA gayA / yahAM se cala kara prabhu rAjagRha nagara ke bAhara sthita guNazIla nAmaka caitya meM padhAre ! usa nagara meM " mahAzataka" nAmaka caubIsa karor3a svarNa mudrAMoM kA adhipati eka seTha rahatA thA, usake revatI vag2airaha teraha rAniyAM thiiN| ina saboM ne bhagavAn mahAvIra se zrAvaka dharma grahaNa kiyaa| vahAM se bihAra kara prabhu zrAvastI purI meM Aye, vahAM para nandinIyitA nAmaka eka gRhastha rahatA thA / isake "AzvinI" nAmaka strI thii| yaha bAraha karor3a svarNa mudrAoM kA adhipati thA / isako bhI zrI vIra prabhu ne sakuTumba zrAvaka dharma meM dIkSita kiyaa| isa prakAra prabhu ke dasa " mukhya zrAvaka" ho gaye / kaI sthAnoM para bhramaNa karate hue prabhu eka vAra puna: zrAvastI - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 bhagavAn mahAvIra purI meM Aye / yahAM ke koSTaka nAmaka udyAna meM devatAoM ne unakA samavazaraNa bnaayaa| isI sthAna para "tejolezyA" ke bala se apane virodhiyoM kA nAza karane vAlA "aSTAMganimitta" ke jJAna se logoM ke mana kI bAteM kahane vAlA aura apane Apako "jina" kahane vAlA gauzAlA pahale hI se AyA huA thA / yaha "hAlAhalA" nAmaka kisI kumhAra kI dukAna meM utarA thA / arhanta ke samAna usakI khyAti ko suna kara saikar3o mugdha loga usake pAsa Ate aura usake mata ko grahaNa karate the| eka bAra jaba gautamasvAmI prabhu kI AjJA se ahAra lene ke nimitta nagara meM gaye taba vahAM unhoMne sunA ki "yahAM para gauzAlA arhanta aura sarvajJa ke nAma se vikhyAt hokara AyA huA hai / isa bAta ko suna kara gautamasvAmI kheda pAte hue prabhu ke pAsa aaye| unhoMne saba logoM ke sammukha svaccha buddhi se pUchA bhagavan ! isa nagarI ke loga gauzAlA ko sarvajJa kahate haiM / kyA yaha bAta satya hai ? "prabhu ne kahA" maMkhalI kA putra gauzAlA hai / ajina hote hue bhI yaha apane ko jina mAnatA hai| gautama ! maiMne hI usako dIkSA dI hai| zikSA bhI isako maiMne hI dI hai| para pIche se mithyAtvI hokara yaha mujha se alaga ho gayA hai| yaha sarvajJa nahIM hai| eka bAra prabhu ke ziSya zrI "Ananda muni" AhAra lene ke nimitta nagarI meM gaye, mArga meM unheM gauzalA ne bulA kara kahA"are Ananda / terA dharmAcArya logoM meM apanA satkAra karavAne kI icchA se sabhA ke bIca meM apanI prazaMsA aura merI nindA karatA hai aura kahatA hai ki yaha gauzAlA maMkhalI putra hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 262 arhanta tathA sarvajJa nhiiN| para vaha aba taka zatru ke dahana karane meM samartha mero tejolezyA ko nahIM jAnatA hai / tU nizcaya rakha maiM use parivAra sameta naSTa kara duuNgaa| hAM yadi taine merA virodha na kiyA to tujhe chor3a duuNgaa| ___Ananda muni ne yaha bAta prabhu ke Age Akara khii| phira unhoMne zakita hokara pUchA "svAmI ! gauzAlA ne bhasma kara dene kI bAta kahI hai| vaha vAstavika hai yA usakA pralApa mAtra hai ? prabhu ne kahA-"arhanta ke sivAya dUsare ko bhasma kara dene meM vaha samartha hai| isaliye Ananda ! tU gautama vagairaha saba muniyoM ko jAkara kahade ki usake sAtha koI bhASaNa na kre|" Ananda muni ne saba logoM ko yaha bAta jAkara kaha do / itane hI meM gauzAlA vahA~ AyA aura usane prabhu ko dekha kara kahA"o kAzyapa ! tU mujhe maMkhalI putra aura apanA ziSya batalAtA hai| yaha bilkula mithyA hai| kyoMki terA ziSya gauzAlA to zukakula kA thA / vaha to dharma dhyAna se mRtyu pAkara devagati meM utpanna ho gayA hai usake zarIra ko upasarga aura pariSaha sahane meM samartha jAna-maiMne apanI AtmA ko apane zarIra se nikAla kara usameM DAla diyA hai| merA nAma to "udAya muni" hai| mujhe binA jAne hI tU apanA ziSya kisa prakAra kahatA hai ? mahAvIra ne kahA-"pulisa kI nigAha meM par3A huA cora kahIM chipane kA sthAna na pAkara jisa prakAra ruI, sana, yA Una se hI apane zarIra ko DhaMkane kI ceSTA karatA hai usI prakAra tU bhI kyoM asatya bola kara apane ko dhokhA detA hai|" prabhu ke ina vacanoM ko suna gauzAlA bolA "are kAzyapa ! Aja tU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 bhagavAn mahAvIra bhraSTa ho jAyagA, naSTa ho jaaygaa|" usake ina vacanoM ko suna kara prabhu ke ziSya sarvAnubhUti muni apane ko na samhAla sake / ve bole-"are gauzAlA / jisa guru ne tujhe dIkSA aura zikSA dI, usI kA tU isa prakAra tiraskAra kaise karatA hai|" yaha sunate hI krodhita ho gauzAlA ne dRSTi viSa 'sarpa kI jvAlA kI taraha una para tejolezyA kA prahAra kiyA / sarvAnubhUti muni usa jvAlA se dagdha hokara zubha dhyAna se maraNa pA svarga gaye / apanI lezyA kI zakti se garvita hokara gauzAlA phira prabhu kA tiraskAra karane lgaa| taba sunakSatra nAmaka ziSya ne prabhu kI nindA se krodhita ho gauzAlA ko kaThora vacana kahe / gauzAlA ne unheM bhI sarvAnubhUti kI taraha bhasma kara DAlA / isa se aura bhI garvita ho vaha prabhu ko kaTuktiyAM kahane lgaa| taba prabhu ne atyanta zAnti pUrvaka kahA-"gauzAlA ! maiMne hI tujhe zikSA aura dIkSA dekara zAstra kA pAtra kiyA hai / aura mere hI prati tU aise zabda bola rahA hai| yaha kyA tujhe yogya hai|" ina vacanoM se atyanta krodhita ho gauzAlA ne kucha samIpa A prabhu para bhI tejolezyA kA prahAra kiyaa| para jisa prakAra bhayaGkara babaNDara parvata se TakarA kara vApasa lauTa jAtA hai, usI prakAra vaha lezyA bhI prabhu ko bhasma karane meM asamartha ho vApasa lauTa gii| aura phira akArya prerita karane se krodhita ho usane vApasa gauzAlA ke hI zarIra para prahAra kiyaa| jisase gauzAlA kA sArA zarIra andara se jalane lgaa| para jalate jalate bhI DhITha ho kara usane prabhu se kahA-"are kAzyapa ! merI tejolezyA ke prabhAva se isa samaya tU baca gayA hai| para isase utpanna hue Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 264 pittajvara ke kAraNa Aja se chaH mAsa ke pazcAt tU chadmastha avasthA meM hI mara jAyagA / " mahAvIra ne kahA-gauzAlA ! terA yaha kathana vyartha hai / maiM to abhI isI kaivalya avasthA meM solaha varSa taka aura vihAra karUMgA para tU Aja se sAtaveM dina terI tejolezyA se utpanna hue pittajvara ke kAraNa mRtyu ko prApta hogaa|" phira kucha samaya ke pazcAt tejolezyA kI bhayaGkara jalana se pIr3ita ho gauzAlA vahIM par3a gyaa| taba apane guru kI avajJA se krodhita hue gautama vagairaha muni usase kahane lage-"are mUrkha ! jo koI apane dharmAcArya ke pratikUla hotA hai, usakI aisI hI dazA hotI hai| terI dharmAcArya para pheMkI huI vaha tejolezyA kahAM gaI ?" usa samaya gauzAlA ne gaDDe meM par3e hue siMha kI taraha atyanta krodhita dRSTi se unakI ora dekhA / para apane Apa ko asamartha dekha vaha krodha ke mAre uchAle mArane lagA aura phira atyanta kaSTa pUrvaka uTha kara hAya hAya karatA huA vaha apane sthAna para gayA / chaH dina vyatIta hone para jaba sAtaveM dina usakA anta samaya upasthita huA to usako satya jJAna kA udaya huaa| usakA hRdaya pazcAtApa kI agni meM bhasma hone lgaa| taba usane apane saba ziSyoM ko bulA kara kahA "he ziSyoM / suno maiM arhanta nahIM-kevalI nahIM-maiM vIra prabhu kA ziSya maMkhalI putra gauzAlA huuN| Azraya ko hI bhakSaNa karanevAlI agni ke samAna maiM zrI guru kA pratidvandI huA huuN| itane kAla taka dambha ke mAre maiMne apanI atmA aura saMsAra ko dhokhA diyA hai, isake lie tuma mujhe kSamA karanA" aisA kaha kara vaha mRtyu pA svargaloka ko gayA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 bhagavAn mahAvIra ___ anukrama se vihAra karate karate prabhu "potanapura" padhAre / usa nagara ke samIpavartI manorama nAmaka udyAna meM devatAoM ne samavazaraNa kI racanA kii| vahAM kA rAjA prasannacandra usI samaya prabhu kI vandanA karane ke nimitta AyA / prabhu kI dezanA suna usako usI samaya saMsAra ke prati vairAgya ho AyA, taba apane putra ko rAjya kA bhAra de usane dIkSA grahaNa kara lI / ugra tapasyA karate hue rAjarSi prasannacandra bhagavAn ke sAtha bihAra karane lage kucha samaya pazcAt bhagavAt mahAvIra ke sAtha ve rAjagRhI nAmaka nagarI meM Aye yaha sunate hI ki bhagavAn mahAvIra rAjagRha ke samIpavartI bana meM Aye hue haiN| rAjA zreNika atyanta utkaNThita citta se apane parivAra ke sAtha unakI vandanA karane gyaa| usakI senA ke Age calane vAle sumukha aura durmukha do senApati mithyAdRSTi the| ve Apasa meM kaI prakAra kI bAteM karate hue jA rahe the, mArga meM unako prasannacandra muni dikhalAI diye / ve eka paira se khar3e hokara UMce hAtha kiye hue AtApanA kara rahe the ! unako dekha kara sumukha bolA / "aisI AtApanA karane vAle muni ke lie svarga aura mokSa kucha bhI durlabha nahIM haiN|" yaha suna kara durmukha bolA "are yaha to potanapura kA rAjA prasannacandra hai, isane apane choTe se lar3ake ko itanA bar3A rAjya dekara usake prANoM para kaisI vipatti khar3I kara dI hai| usake maMtrI aba campAnagarI ke rAjA dadhivAhana se mila kara usa lar3ake ko rAjabhraSTa karane kI koziza meM lage hue haiM / isI prakAra isakI patniyAM bhI kahIM calI gaI haiM / yaha koI dharma hai| prasannacandra ke dhyAna-rUpI parvata para ina vacanoM ne vana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra new kA kAma kiyaa| ve socane lage- "mere una akRtajJa maMtriyoM ko dhikkAra hai / Aja taka maiMne unake Adara meM kisI prakAra kI kamI nahIM kI, isa kRtajJatA kA unhoMne yahI badalA diyA / yadi isa samaya meM vahAM hotA to unako atyanta kaThina saz2A detaa|" aise saMkalpa vikalpoM se vyAkula hokara prasannacandra muni apane grahaNa kiye hue vrata ko bhUla gye| aura apane ko rAjA hI samajha kara ve mana hI mana maMtriyoM ke sAtha yuddha karake lge| itane meM zreNika rAjA vahAM AyA aura usane vinaya pUrvaka unakI vandanA kI, vahAM se cala kara vaha vIra prabhu ke samIpa AyA aura vandanA kara usane pUchA "he prabhu maiMne prasannacandra muni ko-unakI pUrNa dhyAnAvasthA meM vandanA kI hai / bhagavan ! maiM yaha jAnanA cAhatA hU~ ki yadi ve usI sthiti meM mRtyu ko prApta hoM to kaunasI gati meM jaayNge| prabhu ne kahA "sAtaveM naraka meM jAyaMge" yaha suna kara zreNika bar3e vicAra meM par3a gayA, kyoMki use yaha mAlUma thA ki muni naraka gAmI nahIM hote, ataeva use apane kAnoM para vizvAsa na huA aura usane phira dUsarI bAra pUchA "bhagavan / yadi prasannacandra muni isa samaya mRtyu pA jAyaM to kaunasI gati meM jaayNge|" prabhu ne kahA-sarvArtha siddhi vimAna meM jaayge| zreNika ne pUchA bhagavan Apane eka hI kSaNa ke antara para do bAteM eka dUsarI se viparIta kahIM isakA kyA kAraNa haiN| prabhu ne kahA-dhyAna ke bheda meM prasannacandra muni kI avasthA do prakAra kI ho gaI hai| isI se maiMne aisI bAta kahI hai| pahale durmukha ke vacanoM se prasannamuni atyanta krodhita ho gaye the| aura apane mantriyoM aura sAmantoM se mana hI mana yuddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 bhagavAn mahAvIra kara rahe the| usI samaya tumane unakI vandanA kI thI, isase usa samaya unakI sthiti naraka gati ke yogya thii| usake pazcAt vahA~ se tumhAre Ane para unhoMne mana meM vicAra kiyA ki aba to mere saba Ayudha vyatIta ho cuke haiN| isaliye aba maiM zirastrANa hI se zatru ko mArU~gA / "aisA soca unhoMne apanA hAtha zira para rakkhA / vahAM apane loca kiye hue naMge zira ko dekha kara unheM tatkAla apane vRtta kA smaraNa ho AyA, jisa se tatkAla unheM apane kiye kA bhayaGkara pazcAtApa huA / apane isa kRtya kI khUba AlocanA kara phira dhyAnamagna ho gaye usI samaya tumane yaha dUsarA prazna kiyA / aura isI kAraNa maiMne tumhAre dUsare prazna kA dUsarA uttara diyA / " isa prakAra kI bAta cala rahI thI ki itane meM prasannacandra muni ke samIpa deva dundubhi vagairaha kA kolAhala hone lagA / usako suna kara zreNika ne prabhu se pUchA zreNika-svAmI yaha kyA huA ? prabhu-"ne kahA dhyAna meM sthira prasannacandra muni ko isI kSaNa kevala jJAna kI prApti huI hai| devatA usI kevala jJAna kI mahimA kara rahe haiN|" "tadantara zreNika ne pUchA-bhagavan ! agale janma meM merI kyA gati hovegI ?" mahAvIra ne uttara diyA-"zreNika yahAM se mRtyu pAkara tU pahale naraka ko jAyagA / aura vahA~ apanI avadhi ko pUrI kara tU isI bharata-kSetra kI agalI caubIsI meM "padmanAtha" nAma kA pahalA tIrtha-kara hogAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 268 zreNika ne taba prabhu ko namaskAra kara kahA-bhagavan ! Apake samAna jagaduddhAraka svAmI ke hote hue bhI merI gati naraka meM kyoM kara hogI ?" "vIra prabhu ne kahA-rAjan tene pUrva meM naraka kA Ayu upArjana kara rakkhA hai isa liye tU avazya naraka meM jaaygaa| kyoMki pUrva ke baMdhe hue zubha aura azubha karma ke phala avazya bhogane hI par3ate haiM usako koI anyathA nahIM kara sktaa|" zreNika ne kahA-he nAtha ! kyA koI aisA bhI upAya hai, jisase isa bhayaGkara gati se merI rakSA ho jAya !" prabhu ne kahA-he rAjan ! yadi tU tere nagara meM basane vAlI kapilA brAhmaNI ke pAsa se saharSa sAdhuoM ko bhikSA dilA de aura "kAlasaukarika" nAmaka kasAI se jIvahiMsA chur3avA,de to naraka se terA chuTakArA ho sakatA hai, anyathA nhiiN|" isa prakAra prabhu ke vacanoM ko hRdaya meM dhAraNa kara rAjA zreNika apane sthAna para gyaa| zreNika ne vahA~ jAkara pahile kapilA brAhmaNI ko bulavAI aura kahA-"bhadre tU zraddhApUrvaka sAdhuoM ko bhikSA de, maiM tujhe dhana aura sampatti se nihAla kara duuNgaa|" kapilA ne kahA-yadi tuma mujhe sone meM bhI gAr3a do yA sArA rAjya hI mere supurda kara do, to bhI maiM yaha akRtya kadApi nahIM kara sktii|" tatpazcAt rAjA ne "kAlasaukarika" ko bulAyA aura kahAyadi tU isa kasAI ke dhandhe ko chor3a de to maiM tujhe bahuta sA dravya dekara nihAla kara duuN| tujhe isameM kucha hAni bhI nahIM, kyoMki dravya kI hI icchA se to tU yaha kArya karatA hai|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 bhagavAn mahAvIra ___"kAlasaukarika" ne kahA-isa kAma meM kyA doSa hai ? jisase aneka manuSyoM ke jIvana kI rakSA hotI haiM, aise kasAI ke dhandhe ko maiM kadApi nahIM chor3a sakatA / "yaha suna karake krodhita ho rAjA ne kahAH-dekheM tU aba kisa prakAra yaha dhandhA kara letA hai ? yaha kaha kara zreNika ne use andhere kUpa meM kaida kara diyA / " tatpazcAt vIra prabhu ke pAsa Akara usane kahA-- zreNika-bhagavan maiMne "kAlasaukarika" se eka dina aura rAtri ke liye kasAI kA kAma chur3avA diyA hai / " yaha suna kara prabhu ne kahA prabhu-he rAjan ! usane usa andha kUpa meM bhI pAMca sau bhaiMse miTTI ke banA banA kara mAre hai|" usI samaya zreNika rAjA ne vahAM jAkara dekhA to sacamuca use vahI dRzya dikhalAI diyA / usase use bar3A anutApa huA aura vaha apane pUrva upArjita karmoM ko dhikkArane lgaa|" zrIvIra prabhu vahA~ se vihAra kara pRSTa campA nagarI ko padhAre / vahA~ ke rAjA "sAla" aura unake laghu bhrAtA "mahAsAla" prabhu kI vandanA karane ke nimitta vahAM Aye / prabhu kI dezanA suna kara unheM saMsAra se vairAgya ho aayaa| isase unhoMne apanI bahana yazomatI ke putra "gAgalI" ko rAjya kA bhAra de dIkSA grahaNa krlii| kucha dinoM pazcAt vIra prabhu ko AjJA le sAla aura mahA-sAla ke sAtha gautama svAmI punaH pRSTha campA ko gaye / vahAM ke rAjA gAgalI ne unakI dezanA suna kara, apane putra ko rAjya gaddI de dIkSA grahaNa kara lii| gautama svAmI taba vahA~ se calakara vIra prabhu ke pAsa Ane lage, mArga hI meM zubha bhAvanAoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ke kAraNa sAla, mahAsAla, gAgalI Adi ko kevalajJAna kI prApti ho gaI / jaba ve loga prabhu ke pAsa gaye to prabha ko pradi kSaNA de, gautama svAmI ko praNAma kara aura tIrtha ko namakara parSadA meM jAne lge| taba gautama svAmI ne unako kahA-prabha kI vandanA karo / prabhu ne kahA-gautama / kevalI kI AzAtanA mata kro| tatkAla gautama ne apane kiye kA pazcAtApa kara unase kSamA maaNgii| __ pazcAt gautama dukhI hokara socane lage-kyA mujhe kevala jJAna prApta na hogA, kyA maiM isa bhava meM siddha na ho sakU~gA ?" ve aisA vicAra kara hI rahe the ki vIra prabha ne apanI dezanA meM kahA ki jo apanI labdhi ke dvArA aSTApada para jAkara eka rAtri vahA~ rahe, vaha isI bhava meM siddhi ko prApta ho|" yaha sunate hI gautama svAmI prabhu kI AjJA lekara vahA~ jAne ke lie nikala par3e / vahA~ ko yAtrA kara jaba ve vApisa lauTa rahe the taba mArga meM pA~ca sau muni unako mile una saboM ne gautama svAmI ke ziSya honA cAhA / para gautama ne kahA ki sarvajJa paramezvara jo bhagavAna mahAvIra haiM ve hI tumhAre guru ho o| yaha suna una muniyoM ne socA ki "jagadguru zrI vIra paramAtmA hameM guru rUpa meM mile haiM, isI prakAra pitA ke samAna ye muni hameM bodha karane ke liye mile haiM sacamuca hama bar3e puNyavAna haiN|" isa prakAra zubha bhAvanAoM kA udaya hone se una pA~ca sauM hI muniyoM ko kaivalya kI prApti ho gii| samavazaraNa meM Akara ve vIra-pramu kI pradikSaNa kara kevaliyoM kI sabhA kI ora cle| yaha dekha mautama svAmI bole "vIra prabhu kI vandanA kro|" yaha suna prabhu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 bhagavAn mahAvIra ne kahA-gautama kevalI kI AzAtanA mata kro|" yaha suna gautama ne unase bhI isake lie kSamA maaNgii| . ... gautama phira socane lage-"avazya maiM isa bhava meM siddhi na pA skuuNgaa| kyoMki maiM guru karmI huuN| ina mahAtmAoM ko dhanya hai jinako ki kSaNamAtra meM kailya prApti ho gii|" gautama ke mana kI sthiti ko apane jJAna dvArA jAna kara prabhu ne usase kahA gautam ! tIrthaMkaroM kA vacana satya hotA hai athavA devatA kA ? gautama ne kahA-tIrthakara kaa| prabhu ne kahA-taba adhIra mata ho, khioM, ziSyoM para guru kA sneha dvidala ( vaha anna jisakI dAla banatI hai ) ke Upara ke tRNa ke samAna hotA hai / jo ki tatkAla dUra ho jAtA hai / para guru para ziSya kA sneha Una kI caTAI ke samAna dRr3ha hotA hai / cirakAla ke saMsarga se hamAre para tumhArA sneha bahuta dRr3ha ho gayA hai| yaha sneha kA jaba abhAva hogA tabhI tumheM kaivalya kI prApti hogii| rAjagRha nagara ke samIpa vartI "zAli" nAmaka grAma meM dhanyA nAmaka eka strI Akara rahI thI, usakI sArI sampatti aura vaMza naSTa ho gayA thaa| kevala saGgamaka nAmaka eka putra bacA huA thA / usako sAtha lekara vaha vahAM rahatI thIM / saGgamaka vahA~ ke nivAsiyoM ke bachar3oM ko carAtA thaa| eka bAra kisI parvotsava kA dina aayaa| ghara ghara khIra khANDa ke bhojana banane lage, saMgamaka ne bhI isa prakAra kA bhojana banAte hue dekhA / una bhojanoM ko dekha kara usakI icchA bhI khIra khAne ko huI taba usane ghara jAkara apanI dIna-mAtA se khIra banAne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 272 ke liye kahA / vaha bolI putra ! maiM daridrI hU~, maiM khIra ke paise kahAM se lAU~ ?" para jaba bAlaka ne haTha pakar3a lI taba dhanyA apanI pUrva smRti ko smaraNa karake rone lgiiN| usako rudana karate dekha usakI par3osiyoM ne isakA kAraNa puuchaa| dhanyA ne gadgada svara se apane dukha kA kAraNa khaa| taba saboM ne mila kara dAdra ho usako dUdha vagairaha sAmAna lA diyA / saba sAmAna pAkara dhanyA ne khIra banAI aura eka thAlI meM parosa vaha kisI gRha kArya meM saMlagna ho gii| isI samaya koI mAsa kSapaNa dhArI munirAja udhara AhAra lene ke nimitta nikale / unheM dekhate ho saGgamaka ke hRdaya meM bhakti kA udreka ho AyA aura usane vaha khIra svayaM na khA, muni ko khilA dii| kucha samaya pazcAt jaba usakI mAtA AI aura usane putra kI thAlI meM khIra na dekhI to usane aura bahuta sI khIra usakI thAlI meM parosa dii| atRpta saGgamaka ne usa khIra ko kaNTha taka khAyA, jisase use bhayaGkara ajorNa ho gyaa| aura vaha usa roga se usI rAta ko una muni kA smaraNa karate karate paraloka gAmI ho gyaa| muni dAna ke prabhAva se saGgamaka kA jIva rAjagRha nagara meM gobhadra seTha kI bhadrA nAmaka kho ke udara meM avatarita huaa| bhadrA ne svapna meM pakA huA zAli-kSetra dekhA, usane vaha bAta apane pati se kahI, taba pati ne kahA ki 'tumheM putra prAti hogI' garbha jaba cAra mAsa kA ho gayA, taba bhadrA ko dAna dharma aura sukRta karane kA dohalA huaa| bhadra buddhi gau bhadra ne vaha dohalA bar3e hI utsAha ke sAtha pUrNa kiyaa| sthiti kAla pUrNa ho; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 bhagavAn mahAvIra jAne para bhadrA ne dizAoM ke mukha ko uujvala karane vAle eka sarvAGga sundara putra ko janma diyaa| nAmakaraNa ke dina mAtA pitA ne harSita ho svapnAnusAra usakA nAma "zAlibhadra" rakkhA / pA~ca dhAtriyoM kI goda meM palatA huA zAlibhadra anukrama se bar3A huaa| sAta varSa kA hone para usakI zikSA prArambha kI gii| kucha samaya meM vaha sarva kalA-pAraGgata ho gayA / bAlakapana vyatIta hone para kramazaH yauvana kA prArdubhAva huaa| taba vahA~ ke nagara zeSTi ne apanI battosa kanyAoM kA vivAha usake sAtha karane kA prastAva gaubhadra seTha ke pApta bhejaa| jise usane saharSa svIkAra kiyA / tadanantara sarva lakSaNa saMyukta battIsa kanyAeM bar3e hI utsava samAroha ke sAtha zAlibhadra ko vyAhI gii| aba zAlibhadra vimAna ke samAna ramaNIka vilAsa mandira meM apanI battIsoM patniyoM ke sAtha ramaNa karane lgaa| Ananda meM vaha itanA magna ho gayA ki use sUryodaya aura sUryAsta kA bhAna bhI na rahatA thaa| usake mAtA pitA usake bhoga kI saba sAmagriyoM kI pUrti kara dete the / kucha samaya pazcAt gaubhadra seTha ne zrI vIra prabhu ke pAsa se dIkSA grahaNa karalI aura vidhi pUrvaka anazanAdika karake vaha svarga gyaa| vahA~ se avadhi jJAna ke dvArA apane putra ko dekha usake puNya ke vaza ho kara vaha putra vAtsalya meM tatpara huaa| kalpavRkSa ko taraha vaha usakI patniyoM sahita usako prati dina divya vastra aura dUsarI sAmagrI dene lagA / idhara puruSa ke yogya jo kAma hote una saba ko bhadrA pUrNa karatI thI, zAlibhadra to pUrva dAna ke prabhAva se kevala bhogoM ko bhogatA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAna mahAvIra 274 eka samaya eka vyApArI "ratna kambala" lekara zreNika rAjA ke pAsa becane AyA / para unakA mUlya bahuta hone se RSika ne unheM na kharIdA / taba vaha phiratA phiratA zAlibhadra ke ghara gyaa| vahA~ bhadrAne usako muMha mAMgA mUlya dekara saba kambala kharIda liye / idhara rAnI celanA ne zreNika se kahA ki mere lie eka ratna kambala maMgavAdo / taba zreNika ne usa vyApArI ko bulvaayaa| vyApArI ne A kara kahA"rAjan ! ratna kambala to saba bhadrA seThAnI ne kharIda liye haiN|" yaha suna zreNika rAjA ne eka catura manuSya ko ucita mUlya dekara ratva kambala lene ke lie bhadrA ke pAsa bhejaa| usane bhadrA se Akara kambala mA~gA, para bhadrA ne kahA ki maiMne una kambaloM ke Tukar3e kara zAlibhadra ko striyoM ko paira poMchane ke liye de diye haiM, yadi zreNika rAjA ko una jIrNa kambaloM kI AvazyakatA ho co le jAo / vaha bAta jyoM kI tyoM Akara usa vyakti ne rAjA zreNika ko kahI / yaha suna celanA ne kahA-dekho tumhAre meM aura usa vaNika meM pItala aura sone ke samAna antara hai| taba rAjA ne kautuka varA hokara zAlibhadra ko bulAne ke liye usI puruSa ko bhejA / lekina usake utara meM bhadrA ne rAjA ke pAsa Akara kahA-"merA putra kabhI ghara ke bAhara nahIM nikalatA isaliye acchA ho yadi ApahI mere ghara padhArane ko kRpA kreN|" zreNika ne baituka vaza ho vaisA hI karanA svIkAra kiyaa| taba bhadrA ne apane mahala se lekara rAjamahala taka mArga ko vicitra vastra aura mAhityAdi se suzobhita karavA diyaa| usa suMdara zobhA ko cArya-pUrvaka dekhatA huA zreNi / zAlibhadra ke ghara aayaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 bhagavAn mahAvIra usa makAna meM svarNa ke stambha para indranIla maNi ke toraNa jhUla rahe the, dvAra kI bhUmi para motiyoM ke sAthiye banAye hue the, sthAna sthAna para divya vastroM ke candave tane hue the| ina saboM ko atyanta vismaya pUrvaka dekhate dekhate rAjA ne makAna meM praveza kiyA, aura cauthe maMjila para car3ha kara suzobhitasiMhAsana ko alaMkRta kiyaa| tatpazcAt bhadrA ne sAtavoM maMjila para jAkara zAlibhadra se kahA--"vatsa, zreNika yahA~ para Aye hue haiM / isaliye tU unako dekhane ke liye cala / " zAlibhadra ne kahA-mAtA ! isa viSaya meM tuma saba jAnatI ho isaliye jo kucha mUlya denA ho vaha tumhIM de do| mere vahA~ calane kI kyA AvazyakatA hai ? bhadrA ne kahA-"vatsa zreNika koI kharIdane kI sAmagrI nahIM haiN| ve to saba logoM ke aura tere bhI mAlika haiN|" yaha suna kara zAlibhadra ne kheda pUrvaka socA--"mere isa sAMsArika aizvaryA ko dhikkAra hai jisameM merA bho koI dUsarA svAmI hai| isalie aba to maiM isa saba bhoga ko sarpa ke phaNa ke samAna chor3a kara zrI voraprabhu kI zaraNa luuNgaa|" isa prakAra soca kara vaha bar3A vyathita huA, para mAtA ke Agraha se vaha apanI striyoM sahita zreNika ke pAsa AyA aura vinaya pUrvaka unase praNAma kiyaa| rAjA zreNika ne use AliGgana kara apane putra kI taraha goda meM biThalAyA / kucha samaya pazcAt bhadrA ne kahA"deva ! aba ise chor3a dIjie ! yaha manuSya hote hue bhI manuSya kI gaMdha se bAdhA pAtA hai| isake pitA devatA hue haiN| ve ise aura isakI striyoM ko pratidina divya veSa, vastra tathA aGgarAga vagairaha dete haiN|" yaha suna rAjA ne usa usI samaya vidA kara diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 276 pazcAt bhadrA ne rAjA se nivedana kiyA ki "Aja to yahIM bhojana karane kI kRpA kojie|" bhadrA ke Agraha se rAjA ne usakI bAta svIkAra kii| usI samaya bhadrA ne saba prakAra ke pakavAna taiyAra krvaaye| tadanantara rAjA ne snAna ke yogya tailacUrNAdi dravyoM ke sAtha zuddhajala se snAna kiyaa| snAna karate samaya usakI u~galI meM se eka aMgUThI gRha vApikA ke jala meM gira gii| rAjA idhara udhara use DhUr3hane lgaa| yaha dekha bhadrA ne dAsI ko AjJA dI ki isa vApikA kA jala dUsarI ora se nikAla DAla / dAsI ke aisA karate hI usa vApikA kA jala khAlI ho gayA, aura usa vApikA meM aneka divya AbharaNoM ke bIca meM vaha jyoti hIna aMgUThI dRSTi gocara hone lgii| una AbharaNoM ko dekha AzcaryAnvita ho rAjA ne pUchA "yaha saba kyA hai ?" dAsI ne kahA-"prati dina zAlibhadra ke aura unakI striyoM ke nirmAlya AbhUSaNa nikAla nikAla kara isameM DAla diye jAte haiN| ye saba ve hI haiN|" yaha suna kara gajA ne mana hI mana kahA "isa zAlibhadra ke puNya karmoM ko dhanya hai, aura usake sAtha sAtha mujhe bhI dhanya hai, jisake rAjya meM aise dhanADhya loga vAsa karate haiM / " tatpazcAt zreNika rAjA saparivAra bhojana vagairaha karake rAjamahala meM gaye / / usI dina se zalibhadra saMsAra se mukta hone kA vicAra karatA rhaa| eka dina usake eka mitra ne Akara kahA-"cAroM jJAna ke dhArI aura surAsuroM se seSita dharmaghoSa nAmaka muni udyAna meM padhAre haiN|" yaha suna zAlibhadra harSAnvita ho unakI vandanA karane ke liye gyaa| unakI dezanA samApta ho jAne para usane pUchA"bhagavan kaunasA karma karane se rAjA apanA svAmI na ho|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 bhagavAn mahAvIra muni ne kahA-"jo dIkSA grahaNa karate haiM ve sAre jagata ke svAmI hote haiM / " zAlibhadra ne kahA- "yadi aisA hai to maiM bhI apanI mAtA kI AjJA le kara dIkSA luuNgaa|" aisA kaha vaha ghara gyaa| aura mAtA ko namaskAra kara kahA- "he mAtA ! Aja zrI dharmaghoSa muni ke mukha se maine saMsAra ke saba dukhoM se chur3A dene vAle dharma ko paribhASA sunI hai / usake kAraNa mujhe saMsAra se virakti ho gaI hai / isalie tuma mujhe AjJA do jisase maiM vrata lekara apanI AtmA kA kalyANa karUM / " bhadrA ne kahA-vatsa ! terA yaha kathana bilkula upayukta hai| para vrata ko nibhAhanA lohe ke. cane cabAne se bhI adhika kaSTaprada hai| usameM bhI tere samAna sukomala aura divya bhogoM se lAlita puruSa ke lie to yaha bahuta hI kaThina hai| isalie yadi terA yahI vicAra hai to dhIre dhIre thor3e thor3e bhogoM kA tyAga kara apane abhyAsa ko bar3hAle / pazcAt terI icchA ho to dIkSA grahaNa kara lenA / " zAlibhadrane mAtA ke isa kathana ko svIkAra kiyA aura usI dina se vaha eka eka zayyA aura eka eka strI kA tyAga karane lgaa| __ kucha samaya pazcAt jaba vIraprabhu vaibhAragiri para padhAre taba zAlibhadrane jAkara unase muni vrata grahaNa kiyaa| ugra tapazcaryA karate karate zAlibhadra muni manuSya Ayu ke vyatIta hA jAne para mAnavIya deha ko chor3a kara sarvArtha siddhi vimAna meM devatA hue| rAjA caNDapradyota ko usakI aGgAravatI rAnI se vAsava. dattA nAmaka eka sarva lakSaNa yukta putrI thii| caNDapradyota usa, kanyA kA bar3A Adara karatA thaa| usane use sarva kalAnidhAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 278 kara dI thii| kevala vaha saGgIta kalA kI zikSA abhI taka use na de sakA thA / vaha saGgIta kalA meM pAraGgata eka adhyApaka kI khoja meM thaa| kucha samaya pazcAt use patA lagA ki kauzAmbIpati rAjA "udayana" saGgIta kalA meM atyanta nipuNa haiN| yaha suna usane kaI kauzaloM se rAjA udayana ko haraNa kara maMgavA liyA aura use kahA ki mere eka A~kha vAlI eka putrI hai| use tuma saGgIta kalA meM nipuNa kara do| yadi tuma isa bAta ko svIkAra karane meM AnAkAnI karoge to "maiM tumheM kaThina bandhana meM DAla duuNgaa|" rAjA udayana ne bhI usa samaya kI paristhiti ko dekha pradyota kA kathana svIkAra kiyA / taba pradyota ne use kahA-"merI kanyA ekAkSI hai isalie tuma usakI ora kabhI mata dekhanA kyoMki tumhAre dekhane se vaha atyanta lajita hogii|" isa prakAra udayana ko kaha kara vaha antaHpura ko gyaa| vahA~ jAkara usane vAsavadattA se kahA-"tare liye gandharva-vidyA vizArada eka guru bulavAyA hai vaha tujhe saGgItazAstra kI zikSA degA / para vaha kuSTI hai isaliye tU kabhI usake sammukha na dekhanA / " kanyA ne pitA kI bAta ko svIkAra kiyaa| tatpazcAt vatsarAja udayana ne usako gandharva vidyA kI zikSA denA prArambha kiyaa| pradyota rAjA ke kiye hue kauzala se kucha dinoM taka donoM ne eka dUsare kI ora na dekhA / para eka dina vAsavadattA ke mana meM udayana ko dekhane kI icchA huI / jisase vaha jAna bUjha kara hata buddhi sI ho gii| taba udayana ne usako DATa kara kahA-"arI ekAkSI ! par3hane meM dhyAna na dekara tU kyoM gaMdharva vidyA kA nAza karatI hai|" isa tiraskAra se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 bhagavAn mahAvIra krodhita ho usane vatsarAja se kahA-"tuma khuda kuTo ho, usako na dekha kara mujhe vyartha ho kyoM ekAkSI kahate ho ?" yaha suna kara vatsarAja ko bar3A Azcarya huA usane socA ki jaisA maiM kuSTo hU~ vaisohI yaha ekAkSo hogI / aisA mAlUma hotA hai ki pradyota rAjA ne yaha saba jAla kisI vizeSa uddezya siddhi ke liye banAyA hai| yaha soca usane vAsavadattA ko dekhane kI icchA se bIca kA paradA haTA diyA / bAdaloM se mukta hokara zarada pUrNimA kA candramA jisa prakAra apanI kalA kA vistAra karatA hai, usI prakAra parade meM se mukta hokara candrakalA kI taraha vAsavadattA udayana ke dekhane meM AI / idhara vAsavadattA ne bhI locana vistAra kara sAkSAt kAmadeva ke samAna vatsarAja udayana ko dekhaa| donoM kI cAra AkheM huii| donoM yauvana ke madhyAnha jhUle meM jhUla rahe the-donoM hI saundarya ke nandana kAnana meM vicaraNa kara rahe the| donoM ho eka dUsare ko dekha kara prasanna hue / do bAMso ke saMgharSa se jisa prakAra agni utpanna ho jAtI hai usI prakAra cAroM A~khoM ke saMgharSa se pramotpatti huI / usI samaya vAsavadattA ne udayana. rAja ko Atma-samarpaNa kara diyaa| eka dina avasara dekha kara udayana rAja apane maMtrI kI sahAyatA se-jo ki apane rAjA ko chur3Ane ke nimitta gupta rUpa se vahAM AyA huA thA-vAsavadattA ko lekara ujjayinI se nikala gayA / caNDapradyota ne usako pakar3ane ke liye lAkha sira pITA para kucha phala na huaa| anta meM usane bhI use apanA jamAtA svIkAra kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 280 vAsavadattA ke sAtha bahuta samaya taka vilAsa kara eka dina udayanane saMsAra se virakta ho vIra prabhu ke pAsa se dIkSA grahaNa kara lii| ____eka dina "abhaya kumAra" ne apane pitA zreNika rAjA se dIkSA lene kI AjJA maaNgo| isase zreNika bar3e dukhI hue kyoMki ve abhaya kumAra ko apanA uttarAdhikArI banAnA cAhate the / para buddhimAna abhaya kumAra ne unako kaI prakAra se samajhA bujhA kara zAnta kiyA aura dIkSA lene kI AjJA le lo| tadantara vIra prabhu ke pAsa jAkara unhoMne dIkSA grahaNa kara lI / dokSA lene ke pUrva unhoMne vIra prabhu kI bar3o ho tattvapUrNa stuti kI thii| usakA sAra hama nIce dete haiN| ___ "he svAmI ! yadi jIva ko hama ekAnta-nitya-mAneM to kRta nAza aura akRtAgama kA doSa AtA hai| isI prakAra yadi jIva ko ekAnta-anitya mAneM to bhI parAkta donoM doSa Ate haiM / yadi AtmA ko ekAnta-anitya mAneM to sukha aura dukha kA bhoga nahIM raha jAtA / puNya aura pApa evaM bandha tathA mokSa jIva ko ekAnta nitya-aura ekAnta anitya mAnane vAle darzana meM kabhI sambhava nahIM ho sakate / isase he bhagavan ! tumhAre kathanAnusAra vastu kA nityAnitya svarUpa hI saba dRSTiyoM se ThIka aura doSa rahita haiM / gur3a kapha ko utpanna karatA hai aura soMTha pitta ko paidA karatI hai| para yadi ye donoM auSadhiyA~ mizrita ho to kucha doSa utpanna nahIM ho sktaa| asat pramANa kI prasiddhi ke liye "do viruddha bhAva eka sthAna para nahIM ho sakate" yaha kahanA mithyA hai| kyoMki citakabarI vastu meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 bhagavAn mahAvIra viruddha varNoM kA yoga eka sthAna para dikhalAI detA hai / "vijJAna kA eka AkAra vividha AkAroM ke saMyoga se utpanna huA hai" isa prakAra mAnane vAlA bauddha -darzana anekAntadarzana kA khaNDana nahIM kara sakatA / pRthvI ko paramANu svarUpa se nitya aura sthUla rUpa se anitya mAnane vAlA tathA dravyatva, pRthvItva Adi guNoM ko sAmAnya aura vizeSa rUpa se svIkAra karane vAlA vaizeSika darzana bhI usakA khaNDana nahIM kara sakatA / isI prakAra satva, raja, tama, Adi viruddha guNoM se AtmA ko guMthI huI mAnane vAlA sAMkhya-darzana bhI isakA khaNDana nahIM kara sakatA / isake atirikta cArvAka kA khaNDana aura maNDana dekhane kI to. AvazyakatA hI nahIM hai| kyoMki usakI buddhi to paraloka, AtmA aura mokSa ke sambandha meM mUr3ha ho gaI hai / isase he svAmI ! utpAda, vyaya ora dhrauvya ke anusAra siddha ko huI vastu meM hI vastutva raha sakatA hai, Apa kA yaha kathana bilkula mAnya hai|" abhaya kumAra ke dIkSA lie pazcAta zreNikaputra kuNika ne SaDyantra karake zroNika ko jela meM DAla diyA aura svayaM rAjA bana baiThA / atyanta kaSToM se trasita ho zreNika ne eka dina Atma-hatyA krlii| tadanantara kucha samaya pazcAta kuNika kA vaizAlIpati ceTaka ke sAtha bar3A hI bhayaGkara yuddha huaa| jisameM kucha dinoM taka to ceTaka kI vijaya hotI rhii| para anta meM kuNika ne unako parAjita kara vaizAlo kI durgati krdii| tatpa. zvAta digvijaya karane kI AzA se kuNika senA sahita niklaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 282 para rAste meM eka sthAna para mArA gyaa| kuNikarAja ke pazcAt rAjya ke pradhAna puruSoM ne usake putra "udAyo" ko siMhAsana para baiThAyA / usane prajA kA bar3e hI nyAyapUrvaka pAlana kiyA, isake dvArA jaina dharma kI bahuta tarakkI huii| kevala jJAna kI utpatti se lekara nirvANa prApti ke pUrva taka bhagavAn mahAvIra ke parivAra meM caudaha hajAra muni, chattIsa hajAra ANikAe~, tIna sau caudahapUrva dhArI muni, teraha sau avadhijJAnI muni, sAta sau vaikriyika labdhi ke dhAraka, utane hI kevalI, utane hI anuttara vimAna meM jAne vAle, pA~ca sau manaH paryaya jJAna ke dhAraka, caudaha sau vAdI, eka lAkha unasaTha hajAra zrAvaka, aura tIna lAkha aThAraha hajAra zrAvikAeM ho gii| indrabhUti gautama aura sudharmAcArya ke sivAya zeSa nau gaNadhara mokSa gaye / tatpazcAt bhagavAna mahAvIra apApA nagarI meM pdhaare| prabhu kA antima upadeza apApA nagarI meM race hue samavazaraNa ke antargata bhagavAn mahAvIra pratiSThita hue| usa samaya indra ne namaskAra karake stuti karanA prArambha kii| indra kI stuti samApta hone para apApA ke rAjA ne apanI stuti prArambha kI, usake pazcAt bhagavAna ne apanA nimnAGkita antima upadeza denA grArambha kiyA : "isa saMsAra meM dharma, artha, kAma, aura mokSa ye cAra puru. SArtha haiN| inameM kAma aura artha to prANiyoM ke nAma se hI artha rUpa hai, cAroM puruSArthoM meM vAstavika artha rakhane vAlA to eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 bhagavAna mahAvIra mokSa hai aura usakA mUla kAraNa dharma hai| vaha dharma saMyama vagairaha dasa prakAra kA hai| yaha dharma saMsAra sAgara se pAra lagAne vAlA hai| ananta dukha rUpa saMsAra hai, aura ananta sukha rUpa mokSa hai| saMsAra ke tyAga kA aura mokSa prApti kA mukhya hetu dharma ke sivAya dUsarA koI nhiiN| laGgar3A manuSya bhI jisa prakAra bAhana ke Azraya se pAra ho sakatA hai usI prakAra dhanakarmI bhI dharma ke Azraya se mokSa pA sakatA hai|" isa prakAra dezanA dekara prabhu sthira hue, tatpazcAt apApA ke rAjA hastipAla ne apane ATha svapnoM kA phala prabhu se pUchA, jisakA alaga alaga uttara prabhu ne diyaa| usake pazcAt gautama svAmI ke pUchane para unhoMne avasarpiNI kAla ke pA~caveM aura chaThe kAla kI sthiti batalAI / jisakA vistRta varNana karanA yahAM Avazyaka nahIM jAna pdd'taa| __usI dina kI rAtri ko apanA mokSa jAna prabhu ne vicAra kiyA ki-"gautama kA mujha para bahuta sneha hai aura vahI usa kI kaivalyotpatti meM bAdhA detA hai| isa kAraNa usa sneha kA uccheda karanA Avazyaka hai|" yaha soca unhoMne gautamase kahA"gautama ! isa samIpavartI grAma meM devazarmA nAmaka eka brAhmaNa hai, vaha tuma se pratibodha pAvegA, isaliye tuma vahA~ jaao|" prabhu kI AjJA mastaka para dhAraNa kara gautama vahA~ gaye aura unhoMne usa brAhmaNa ko upadeza dekara rAha para lgaayaa| idhara kArtika mAsa kI amAvasyA ko pichalI rAtri ke samaya svAti nakSatra ke candramA meM zrI vIra prabhu ne pacapana adhyayana puNya phala vipAka sambandhI aura utane hI pApa phala vipAka sambandhI khe| usake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -bhagavAn mahAvIra 284 pazcAt chattIsa adhyayana aprazna vyAkaraNa arthAt binA kisI ke pUche hI kahe, jisa samaya ve antima "pradhAna" nAmaka adhyayana kahane lage, usa samaya indra Asanakampa se unakA mokSa samaya jAna sarva parivAra sahita vahA~ aayaa| usane prabhu ko namaskAra kara gadgada kaNTha se nivedana kiyA: "nAtha ! Apake garbha, janma, dIkSA aura kaivalya meM hastottarA nakSatra thA / isa samaya usameM "bhasmaka' gRha saMkrAnta hone vAlA hai| Apake janma nakSatra meM saMkramaNa huaA yaha graha do haz2Ara varSa taka Apake bhAvA anuyAyiyoM ko bAdhA pahu~cAyagA / isalie jaba taka yaha graha Apake janma-nakSatra meM saMkrAnta ho taba taka Apa tthhriye| yadi Apake sammukha hI yaha saMkrAnta ho gayA to Apake prabhAva se vaha niSphala ho jaaygaa|" __ prabhu ne kahA- "he zakrendra ! AyuSya ko bar3hAne meM koI samartha nhiiN| isa bAta ko jAnate hue bhI tU kyoM moha ke vaza hokara isa prakAra bolatA hai ? AgAmI paMcamakAla kI pravRtti se hI tIrtha ko bAdhA hone vAlI hai| uso bhavitavyatA ke anusAra isa graha kA udaya huA hai|" isa prakAra indra ko samajhA kara prabhu ne sthUla manoyoga aura vacanayoga ko rokA, phira sUkSma kAyayoga meM sthira hokara prabhu ne sthUla kAyayoga ko bhI rokA, pazcAt vANI aura manake sUkSma. yoga ko bhI unhoMne roke / isa prakAra prabhu ne zukladhyAna kI. tIsarI sthiti ko prApta kii| tadanantara sUkSma kAyayoga ko bhI roka kara samucchinna kriyA nAmaka zukladhyAna kI cauthI sthiti ko dhAraNa ko| bAda meM pA~ca hrasvAkSaroM kA uccAraNa kara, zukla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 bhagavAn mahAvIra dhyAna kI cauthI sthiti meM eraNDa ke bIja ke samAna karma bandha rahita ho Rjugati ke sAtha urdhvagamana kara prabhu mokSa ko gye| usa samaya una nArakiyoM ko bhI-jina ko ki eka nimeSa kA sukha bhI durlabha hai-eka kSaNa ke liye sukha prApta huA / prabhu ke nirvANa ko jAna usa samaya ke saba rAjAoM ne dravya-dIpakoM kI rozanI kii| prabhu ke nirvANa para devatAoM ne bhI nirvANotsava manAyA, tabhI se loka meM dIpAvali parvakA prArambha huaa| jisa samaya prabhu kA nirvANa huA usa samaya caturtha kAla meM tIna mAsa aura sAr3he sAta dina zeSa the| ___ idhara devazarmA brAhmaNa ko pratibodha de gautama svAmI vApasa lauTe, mArga hI meM prabhu ke nirvANa kA saMvAda suna ve bar3e dukhI hue / isI samaya prabhu ke prati rahA huA unakI mamatA kA bhAva TUTa gayA, usake TUTate hI inheM kaivalya kI prApti ho gii| pazcAt bAraha varSa taka bhramaNa kara aneka bhavyajanoM ko rAha para lagA kara ve mokSa ko gaye / unake pazcAt pA~caveM gaNadhara sudharmAcArya kitane hI samaya taka bhramaNa karate rahe, pazcAt antima kevalI zrIjambUsvAmI ko saMba kA bhAra de ve bhI nirvANa ko prApta hue| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PHOTOD Crosag lekhaka kI anya pustakeM useDHOOD PRODHDIODHDHD Adarza deza bhakta ( rASTrIya upanyAsa ) gAMdhI darzana ( manovaijJAnika jIvanI ) bhaktiyoga ( adhyAtmaka ) siddhArtha kumAra ( sacitra nATaka ) samrATa azoka ( " " ) naitika jIvana ( nIti viSayaka ) bhArata ke hindU samrATa ( aitihAsika ) nATya kalA darzana ( yaMtrastha ) . milane ke pateH sAhitya-udyAna kAryAlaya, + lAkhana kauTar3I, ___ ajmer| gAMdhI hindI maMdira, ajamera, (brAMca) bhaanpuraa| (ho. rA0) GAGRICcceeg andDTD sataram Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tkdkdtdttttdt dArzanika khaNDa ktkdkdktttkd Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dAzanika khaNDa - - - ha pahalA adhyAya jaina-dharma aura ahiMsA ba hama pAThakoM ke sammukha bhagavAna mahAvIra ke usa mahat - siddhAnta ko rakhanA cAhate haiM jo jaina dharma kA prANa hai| vaha siddhAnta ahiMsA kA hai / jaina dharma ke tamAma AcAra vicAra ahiMsA kI nIMva para race gaye haiN| yoM to bhAratavarSa ke brAhmaNa, bauddhAdi sabhI prasiddha dharma ahiMsA ko "sarva zreSTha dharma" mAnate haiM / ina dharmoM ke prAyaH sabhI mahApuruSoM ne ahiMsA ke mahatva tathA usa ke upAdeyatva ko batanAyA hai| para isa tatva kI jitanI vistRta, jitanI sUkSma, aura jitanI gahana mImAMsA jaina-dharma meM kI gaI hai utanI zAyada dUsare kisI bhI dharma meM na kI gaI hogii| jaina-dharma ke pravartakoM ne ahiMsAtatva ko usakI carama sImA para pahuMcA diyA hai| ve kevala ahiMsA kI itanI vistRta mImAMsA karake ho cupa nahIM ho gaye haiM pratyut usako AcaraNa meM lAkara, use vyavahArika rUpa dekara bhI unhoMne batalA diyA hai| dUsare dharmoM meM ahiMsA kA tala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 290 kevala kAyika rUpa (zArIrika) bana kara hI samApta ho gayA hai, para jaina-dharma kA ahiMsAtatva usase bahuta Age vAcika aura mAnasika hokara Atmika rUpa taka calA gayA hai / dUsare dharmoM kI ahiMsA kI maryAdA manuSya jAti taka hI athavA bahuta Age gaI hai to pazu aura pakSiyoM ke jagat meM jAkara samApta ho gaI hai, para jaina ahiMsA kI koI maryAdA hI nahIM hai / usakI maryAdA meM tamAma carAcara jIvoM kA samAveza ho jAne para bhI vaha aparimita hI rahatI hai / yaha ahiMsA vizva kI taraha amaryAdita aura AkAza kI taraha ananta hai| lekina jaina-dharma ke isa mahAna tatva ke yathArtha rahasya ko samajhane kA prayAsa bahuta hI kama logoM ne kiyA hai| jainiyoM kI isa ahiMsA ke viSaya meM janatA ke antargata bahuta ajJAna aura bhrama phailA huA hai| bahuta se bar3e bar3e pratiSThita vidvAn isako avyavahArya, anAcaraNoya, AtmaghAtakI, evaM kAyaratA kI jananI samajha kara isako rASTranAzaka batalAte haiM / una logoM ke dila aura dimAga meM yaha bAta joroM se ThasI huI hai ki jainiyoM kI isa ahiMsA ne deza ko kAyara, aura nirvIrya banA diyA hai aura isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki Adhunika jaina samAja meM ahiMsA kA jo artha kiyA jAtA hai vaha vAstava meM hI aisA hai| jaina-dharma kI asalI ahiMsA ke tatva ne Adhunika jaina samAja meM avazya kAyaratA kA rUpa dhAraNa kara liyA hai / isI Adhunika ahiMsA ke rUpa ko dekha kara yadi vidvAn loga bhI usako kAyaratA-pradhAna dharma mAnane laga jAye to Azcarya nhiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 bhagavAn mahAvIra parantu jaina ahiMsA kA vAstavika rUpa yaha nahIM hai jo Adhunika jaina samAja meM pracalita hai / yaha to usakA bahuta hI vikRta rUpa hai| samAja meM jaba daivI sampad kA hrAsa aura AsurI sampad kA Adhikya hone lagatA hai to prAyaH sabhI utkRSTa tatvoM ke aise hI vikRta rUpa ho jAte haiN| AsurI sampad kA Adhikya bhAratIya samAja meM ho jAne ke kAraNa hI kyA ahiMsA aura kyA anya tatva sabhI ke vikRta rUpa ho gaye haiN| ye rUpa itane bhayaGkara ho gaye haiM ki unheM sparza karane taka kA sAhasa bhI nahIM hotaa| __jaina ahiMsA ke isa vikRta rUpa ko chor3a kara yadi hama usake zuddha aura asalI rUpa ko dekheM to Upara ke saba AkSepoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| isa sthAna para hama una canda AkSepoM ke nirAkaraNa karane kI ceSTA karate haiM jo Adhunika vidvAnoM ke dvArA jaina ahiMsA para lagAye jAte haiM / isa nirAkaraNa se hama samajhate haiM ki AkSepoM kI nivRtti ke sAtha sAtha jaina ahiMsA kA saMkSipta svarUpa bhI samajha meM A jAyagA / * jaina ahiMsA para saba se pahalA AkSepa yaha kiyA jAtA hai ki jainadharma ke pravartakoM ne ahiMsA kI maryAdA ko itanI sUkSma koTi para pahu~cA dI hai ki jahA~ para jAkara vaha karIba karIba avyavahArya ho gaI hai / jaina ahiMsA kA jo koI pUrNa rUpeNa pAlana karanA cAhe, usako jIvana kI tamAma kriyAoM ko banda * yaha lekha muni jinavijaya jI dvArA likhita "jainadharma nu ahiMsA tatva nAmaka lekha ke AdhAra para likhA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 292 kara denA par3egA aura nizceSTa hokara deha ko tyAganA pdd'egaa| matalaba yaha hai ki jIvana vyavahAra ko prArambha rakhanA aura jaina ahiMsA kA pAlana karanA ye donoM bAteM paraspara eka dUsare ke viruddha haiM / ataH manuSya-prakRti ke lie yaha kadApi sambhava nhiiN| isameM sandeha nahIM ki jaina ahiMsA kI maryAdA bahuta hI vistRta hai aura usakA pAlana karanA sarvasAdharaNa ke lie bahuta hI kaThina hai aura isI kAraNa jainadharma ke aMtargata pUrNa ahiMsA ke adhikArI kevala muni hI mAne gaye haiM, sAdhAraNa gRhastha nhiiN| para isake lie yaha kahanA ki yaha sarvathA avya. vahArya hai athavA Atma-ghAtaka hai, bilkula bhramamUlaka hai / isa bAta ko prAyaH saba loga mAnate tathA jAnate haiM ki ahiMsAtatva ke pravartakoM ne apane jIvana meM isa tatva kA pUrNa amala kiyA thaa| apane jIvana meM pUrI taraha pAlana karate hue bhI ve kitane hI varSoM taka jIvita rahe the| unake upadeza se prerita ho kara lAkhoM Adamo unake anuyAyI hue the jo ki Aja taka unake upadeza kA pAlana karate cale A rahe haiN| para phira bhI hama dekhate haiM ki kisI ko isa tatva kA pAlana karane ke nimitta AtmaghAta karane kI AvazyakatA nahIM huii| isa para yaha bAta to svayaMsiddha ho jAtI hai ki jaina ahiMsA avyavahArya nahIM hai| itanA avazya hai ki jo loga apane jIvana kA sadvyaya karane ko taiyAra nahIM haiM, jo apane svArthoM kA bhoga dene meM hicakate haiM, una logoM ke liye yaha tatva avazya avyavahArya hai| kyoMki ahiMsA kA tatva AtmA ke uddhAra se bahuta sambandha rakhatA hai| AtmA ko saMsAra aura karmabandhana se svatantra karane aura dukha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 bhagavAn mahAvIra * - ke jhagar3oM se mukta karane lie tamAma mAyAvI sukhoM ko sAmagrI ko tyAga dene kI AvazyakatA hotI hai / isalie jo loga mumukSa haiM, apanI AtmA kA uddhAra karane ke liye icchuka haiM, unako to jaina ahiMsA kabhI AtmanAzaka yA avyavahArya mAlUma nahIM ho sakatI / svArthalolupa aura vilAsI AdamiyoM ko to bAta hI dUsarI hai| jaina ahiMsA para dUsarA saba se bar3A AkSepa yaha kiyA jAtA hai ki isa ahiMsA ke pracAra ne bhAratavarSa ko kAyara aura gulAma banA diyA hai| isa AkSepa ke karanevAloM kA kathana hai ki ahiMsAjanya pApoM se Darakara bhAratIya logoM ne mAMsa khAnA chor3a diyA evaM yaha nizcaya hai ki mAMsa-bhakSaNa ke binA zarIra meM bala aura mana meM zaurya nahIM raha sktaa| zaurya aura bala kI kamI ho jAne ke kAraNa yahA~ kI prajA ke hRdaya se yuddha kI bhAvanA bilkula naSTa ho gaI jisase videzI logoM ne lagAtAra isa deza para AkramaNa karake use apane adhIna kara liyA / isa prakAra ahiMsA ke pracAra se bhAratavarSa gulAma ho gayA aura yahA~ kI prajA parAkrama-rahita ho gii| ahiMsA para kiyA gayA yaha AkSepa bilkula pramANa-rahita aura yukti-zUnya hai| isa kalpanA kI jar3a meM bahuta bar3A ajJAna bharA huA hai| saba se pahale hama aitihAsika dRSTi se isa prazna para vicAra kreNge| bhArata kA prAcIna itihAsa DaGke kI coTa isa bAta ko batalA rahA hai ki jaba taka isa deza para ahiMsA-pradhAna jAtiyoM kA rAjya rahA taba taka yahA~ kI prajA meM zAnti, zaurya, sukha aura santoSa yatheSTarUpa se vyApta the| samrAT candragupta aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 294 azoka ahiMsA-dharma ke saba se bar3e upAsaka aura pracAraka the| para unake kAla meM bhArata kabhI parAdhIna nahIM huaa| usa samaya yahA~ kI prajA meM jo vIryya, zAnti aura sAhasa thA, vaha Aja kala kI duniyA meM kahIM nasIba nahIM ho sktaa| dakSiNa bhArata ke pallava aura cAlukya vaMza ke pratApI rAjA ahiMsA-dharma ke anuyAyI the, para inake rAjya-kAla meM kisI bhI videzI ne Akara bhArata ko satAne kA sAhasa nahIM kiyaa| itihAsa khule khule zabdoM meM kaha rahA hai ki bhAratavarSa ke liye ahiMsA-pradhAna yuga hI svarNayuga rahA hai| jaba taka yahAM para bauddha aura jainadharma kA jora rahA, jabataka ye dharma rASTrIyadharma kI taraha bhArata meM pracalita rahe taba taka bhAratavarSa meM svataMtratA, zAnti aura sampatti yatheSTa-rUpa meM vidyamAna thii| ahiMsAdharma ke zreSTha upAsaka uparokta nRpatiyoM ne ahiMsAdharma kA pAlana karate hue bhI aneka yuddha kiye aura aneka zatruoM ko parAjita kiyA thaa| jina logoM ko gujarAta aura rAjapUtAne ke itihAsa kA kucha bhI jJAna hai, ve isa bAta ko bhalI prakAra jAnate haiM ki ina dezoM ko svataMtra, samunnata aura sukhI rakhane ke nimitta jainiyoM ne kitane bar3e bar3e parAkrama-yukta kArya kiye the| gujarAta ke sAre itihAsa meM vahI bhAga saba se adhika camaka rahA hai jisameM jaina rAjAoM ke zAsana kA varNana hai| usa samaya gujarAta kA aizvaryA carama sImA para pahu~ca cukA thaa| vahA~ ke siMhAsana kA teja digadiganta meM vyApta thA, gujarAta ke itihAsa meM daNDanAyaka vimala zAha, maMtrI mujAla, maMtrI zAntu, mahAmAtya uddayana aura vAhar3a, vastupAla aura tejapAla, Abhu aura jagaDU ityAdi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 bhagavAn mahAvIra jaina rAjyAdhikAriyoM ko jo sthAna prApta hai, vaha zAyada dUsaroM ko na hogaa| kevala gujarAta hI meM nahIM pratyut bhArata ke itihAsa meM bhI bahuta se ahiMsaka rAjAoM kI vIratA ke dRSTAnta dekhane ko milate haiN| jisa dharma ke anuyAyI itane parAkramazIla aura zUra vIra the aura jinhoMne apane parAkrama se deza ko tathA apane rAjya ko itanA samRddha aura sattvazIla banAyA thA usa dharma ke pracAra se deza aura prajA kI adhogati kisa prakAra ho sakatI hai| kAyaratA yA gulAmI kA mUla kAraNa ahiMsA kabhI nahIM ho sktii| jina dezoM meM hiMsA khUba jora zora se pracalita hai, jisa deza ke nivAsI ahiMsA kA nAma taka nahIM jAnate, kevala mAMsa ho jinakA pradhAna ahAra hai aura jinakI vRttiyAM hiMsaka pazuoM se bhI adhika krUra haiM, kyA ve deza hamezA AjAda rahate haiM ? romana sAmrAjya ne kisa dina ahiMsA kA nAma sunA thA ? usane kaba mAMsa-bhakSaNa kA tyAga kiyA thA ? phira vaha kauna sA kAraNa thA jisase usakA nAma duniyA ke parade se bilkula miTa gayA ? turka prajA ne kaba apanI hiMsaka aura krUra vRttiyoM ko chor3A thA; phira kyA kAraNa hai ki Aja vaha itanI maraNonmukha dazA meM apane dina bitA rahI hai ? svayaM bhAratavarSa kA hI udAharaNa liijie| mugala samrAToM ne kisa dina ahiMsA kI ArAdhanA kI thI, unhoMne kaba pazu-vadha ko chor3A thA; phira kyA kAraNa hai ki unakA astitva naSTa ho gayA ? ina udAharaNoM se spaSTa jAhira hotA hai ki deza kI rAjanaitika unnati aura avanati meM hiMsA athavA ahiMsA koI kAraNabhUta nahIM hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 296 deza kyoM gulAma hote haiM, jAtiyAM kyoM naSTa ho jAtI haiM, sAmrAjya kyoM bikhara jAte haiM, ina ghaTanAoM ke mUla kAraNa hiMsA aura ahiMsA meM DhU~r3hane se nahIM mila sakate / inake kAraNa to manovijJAna aura sAmrAjya ke bhItarI rahasyoM meM DhU~r3hane se mila sakate haiN| hama to yahA~ taka kaha sakate haiM ki manovijJAna ke una tatvoM ko-jinake Upara deza aura jAti kI AjAdI munahasara hai-ahiMsA ke bhAva bahuta sahAyatA pradAna karate haiM / manastatva ke vettA aura samAjazAstra ke paNDita isa bAta ko bhalI prakAra jAnate haiM ki jaba taka manuSya ke jIvana meM naitikatA kA vikAsa hotA rahatA hai, jaba taka samAja meM daivI sampada kA Adhikya rahatA hai, taba taka usa jAti kA tathA samAja kA koI bhI bAhya aniSTa nahIM ho sakatA / garIbo aura gulAmI usake pAsa nahIM phaTaka sktii| jitanI bhI jAtiyAM athavA deza gulAma hote haiM ve saba naitika kamajorI ke kAraNa athavA yoM kahie ki AsurI sampada ke Adhikya ke kAraNa hote haiN| daivI sampada aura naitika jIvana kA mUla kAraNa satoguNa kA vikAsa hone se utpanna hotA hai| satvazAlI prajA kA jIvana hI zreSTha aura naitikatA se yukta ho sakatA hai| ahiMsA isI satoguNa kI jananI hai| jaba taka manuSya ke aMtargava yaha tatva jAgRta rahatA hai, taba taka usake antargata satoguNa kA Adhikya rahatA hai, aura jaba taka satoguNa kA prAdhAnya rahatA hai taba taka usakA koI aniSTa nahIM ho sktaa| hiMsA kI krUra bhAvanAoM se hI manuSya kI tAmasika vRtti kA udaya hotA hai, jo ki vyaSTi aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 bhagavAna mahAvIra samaSTi donoM kI ghAtaka hai| ataH siddha huA ki "ahiMsA hI vaha mUla tatva hai, jahAM se zAnti, zakti, svAdhInatA, kSamA, pavitratA, aura sahiSNutA kI dhArAe~ zatadhA aura sahasrathA hokara bahatI rahatI haiM / jaba taka manuSya ke hRdaya meM ahiMsA kA ujvala prakAza rahatA hai, taba taka usake hRdaya meM vaira virodha kI bhAvanAeM praviSTa nahIM ho sakatI aura jaba taka baira birodha kI bhAvanAoM kA samAveza nahIM ho jAtA taba taka saMgaThana-zakti meM kisI prakAra kI vizRMkhalA utpanna nahIM ho sktii| evaM prAyaH nizcaya hI hai saMgaThana-zakti se yukta jAtiyAM bAharI ApattiyoM se rakSita rahatI haiN| ahiMsA kA artha"hiMsA zabda hananArthaka "hiMsI" dhAtu para se banA hai| isase hiMsA kA artha "kisI prANI ko mAranA yA satAnA" hotA hai| bhAratIya RSiyoM ne hiMsA zabda kI spaSTa vyAkhyA isa prakAra kI hai___ "prANa viyoga-prayojana vyApAra" athavA "prANI dukha sAdhana vyApAro hiNsaa|" arthAt prANI ko prANa se rahita karane ke nimitta, athA prANI ko kisI prakAra kA duHkha dene ke nimitta jo prayatna kiyA jAtA hai use hiMsA kahate haiN| isake viparIta kisI bhI jIva ko duHkha yA kaSTa nahIM pahu~cAnA isI ko "ahiMsA" kahate haiN| pAtaJjali kRta yoga ke bhASyakAra ahiMsA kA lakSaNa likhate hue kahate haiM "sarvathA sarvadA sarvabhUtAnAmanArtha droha ahiMsA" arthAt saba prakAra se, saba samayoM meM, saba prANiyoM ke sAtha maitrI bhAva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 298 se vyavahAra karanA-unase prema bhAva rakhanA isI ko ahiMsA kahate haiM / Izvara ne gItA meM kahA hai karmaNA manasA vAcA sarva bhUteSu sarvadA / akleza jananaM proktA ahiMsA paramarSibhiH // arthAt , mana, vacana, tathA karma se sarvadA kisI bhI prANI ko kisI bhI prakAra kA kaSTa nahIM pahu~cAnA isI ko maharSiyoM ne ahiMsA kahA hai| isa prakAra kI ahiMsA ke pAlana kI kyA AvazyakatA hai isa viSaya ko siddha karate hue zrIhemacandrAcArya kahate haiM : Atmavat sarva bhUteSu sukhaH dukhe priyA priye / cinta yannAtmano'niSTAM hiMsA manyasya nAcaret // jisa prakAra apane ko sukha priya aura dukha apriya lagatA hai, usI prakAra dUsare prANiyoM ko bhI mAlUma hotA hai| isa kAraNa hamArA kartavya hai ki hamArI AtmA kI hI taraha dUsaroM kI AtmA ko samajha kara unake prati koI aniSThamUlaka AcaraNa na kreN| isI viSaya ko lekara svayaM bhagavAn mahAvIra kahate haiM"sabve pANA piyA uyA, suhasAyA, duha paDikUlA appiya, vahA / piya joviNo, jIvi ukAgA, (tamhA ) NAtivAeja kiMcaNaM // " saba prANiyoM ko Ayu priya hai, saba sukha ke abhilASI haiM, dukha saba ke pratikUla hai, vadha sabako apriya hai, saba jIne kI icchA rakhate haiM, isase kisI ko mAranA athavA kaSTa na pahu~cAnA caahiye| isa sthAna para eka prazna utpanna ho sakatA hai| vaha yaha ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 bhagavAn mahAvIra isa prakAra kI ahiMsA kA pAlana manuSya kisa prakAra kara sakatA hai| kyoMki zAstrAnusAra koI bhI sthAna aisA nahIM hai jahAM para jIva na hoN| jale jIvAH sthale jIvAH jIvA parvata mastake / jvAlamAlA kule jIvAH sarva jIva mayaM jagat // jala meM, sthala meM, parvata ke zikhara para, agni meM Adi sAre jagat meM jIva bhare hue haiN| manuSya ke pratyeka vyavahAra meM, khAne meM, pIne meM, calane meM, baiThane meM, vyApAra meM, vihAra meM Adi tamAma vyavahAroM meM jova-hiMsA hotI hai / kisI prakAra AdamI hiMsA se baca hI nahIM sktaa| hA~, yadi vaha apanI tamAma jIvanakriyAoM ko banda kara de to alabattaha baca sakatA hai| para aisA karanA manuSya ke liye asambhava hai| yaha bAta bilkula ThIka hai, hamAre jainAcAryoM ne bhI manuSyaprakRti kI isa kamajorI ko socA thA / khUba adhyayana ke pazcAt unhoMne isa ahiMsA ko bilkula manuSya-prakRti ke anukUla rUpa de diyA hai| unhoMne isa ahiMsA ko kaI bhedoM meM vibhakta kara diyA hai| una bhedoM ko dhyAna-pUrvaka manana karane se yaha saba viSaya spaSTa rUpa se samajha meM A jAyagA / ahiMsA ke bheda jainAcAryoM ne ahiMsA ko kaI bhedoM meM vibhakta kara diyA hai| pahile to unhoMne hiMsA ke cAra bheda batalAye haiN| 1-saMkalpI hiMsA, 2-ArambhI hiMsA, 3-vyavahArI hiMsA aura 4-virodhI hiMsA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 300 1-kisI bhI prANI ko saMkalpa karake mAranA, use saMkalpI hiMsA kahate haiM-jaise koI ciu~TI jA rahI hai, binA hI kAraNa kevala hiMsaka bhAvanA se jAna bUjha kara use mAra DAlanA use saMkalpI hiMsA kahate haiN| 2-gRha kArya meM, snAna meM, bhojana banAne meM, bhADU dene meM ,jala pIne Adi meM jo apratyakSa jIva hiMsA ho jAtI hai, use prArambhI hiMsA kahate haiN| 3-vyApAra meM, vyavahAra meM, calane meM, phirane meM jo hiMsA hotI hai use vyavahArI hiMsA kahate haiN| 4-virodho se apanI Atma-rakSA karane ke nimitta athavA kisI AtatAyI se apane rAjya, deza athavA kuTumba kI rakSA karane ke nimitta jo hiMsA karanI par3atI hai use virodhI hiMsA kahate haiN| ___isake pazcAt sthUla ahiMsA aura sUkSma ahiMsA, dravya ahiMsA aura bhAva ahiMsA, deza ahiMsA aura sarva ahiMsA ityAdi aura bhI kaI bheda kiye gaye haiN| 1-kisI bhI calana valana vAle prANI ko pratijJApUrvaka na mArane ko sthUla ahiMsA kahate haiN| yaha saMkalpI ahiMsA kA hI dUsarA rUpa hai| 2-saba prakAra ke prANiyoM ko kisI bhI prakAra kA kaSTa na pahu~cAne ko sUkSma ahiMsA kahate haiN| 1-kisI bhI prakAra ke jIva ko apane zarIra se kaSTa na pahu~cAnA usako dravya ahiMsA kahate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 bhagavAn mahAvIra 2-kisI bhI prakAra ke jIva ko bhAvoM se kaSTa na pahu~cAne ko bhAva ahiMsA kahate haiN| 1-kisI bhI prakAra kI AMzika ahiMsA kI pratijJA ko deza ahiMsA kahate haiN| 2-sArvadezika ahiMsA kI pratijJA ko sarva-ahiMsA kahate haiN| uparokta bhedoM meM gRhastha dvArA AcaraNIya aura muni ke dvArA AcaraNIya ahiMsA meM bheda haiM-unakA khulAsA karane se jainaahiMsA tatva kA aura bhI spaSTIkaraNa ho jAyagA / gRhastha kA sthUla-ahiMsA dharma yadyapi AtmA ke amaratva kI prApti ke liye aura saMsAra ke sarva bandhanoM se mukti pAne ke lie ahiMsA kA pUrNa rUpa se pAlana karanA Avazyaka hai tathApi saMsAra nivAsI tamAma manuSyoM meM itanI yogyatA aura itanI zakti eka dama kadApi nahIM ho sktii| isa kAraNa nyUnAdhika yogyatAvAle manuSyoM ke liye tatvajJoM ne uparokta ahiMsA ke bheda kara unake mArga ko AsAna kara diyA hai| . ahiMsA ke ina bhedoM kI taraha unake adhikAriyoM ke bhI jude jude bheda kiye haiM / jo loga pUrNa rIti se ahiMsA kA pAlana nahIM kara sakate ve gRhastha-zrAvaka-upAsaka-aNuvratI-dezavratI ityAdi nAmoM se sambodhita kiye gaye haiN| ___ uparokta cAra prakAra kI hiMsAoM meM gRhastha kevala saMkalpI hiMsA kA tyAgI hotA hai athavA yoM kahiye ki bhAva hiMsA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 9 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 302 aura sthUla hiMsA kA tyAgI ho sakatA hai / zeSa hiMsAe~ gRhastha ke liye kSamya hotI haiM / gRha kArya meM hone vAlI prArambhI hiMsA, vyApAra meM hone vAlI vyavahArika hiMsA tathA Atma-rakSA ke nimitta hone vAlI virodhI hiMsA meM yadi usakI manobhAvanAeM zuddha aura pavitra haiM to vaha doSa kA bhAgI nahIM ho sakatA / 'balki kabhI kabhI to isa prakAra kI hiMsA jaina dRSTi se bhI kartavya kA rUpa dhAraNa kara letI hai / mAna lIjie eka rAjA hai, vaha nyAyapUrvaka apanI prajA kA pAlana kara rahA hai| prajA rAjA se khuza hai aura rAjA prajA se khuza hai / aisI hAlata meM yadi koI atyAcArI AtatAyI pAkara usake zAntimaya rAjya para AkramaNa karatA hai athavA usakI zAnti meM bAdhA DAlatA hai to usa rAjA kA kartavya hogA ki deza kI zAnti rakSA ke nimitta vaha pUrI zakti ke sAtha usa AtatAyI kA sAmanA kare, usa samaya vaha yuddha meM hone vAlI hiMsA kI paravAha na kre| itanA avazya hai ki vaha apane bhAvoM meM hiMsaka pravRti ko praviSTa na hone de| usa yuddha ke samaya bhI vaha kIcar3a ke kamala kI taraha apane ko nirlipta rakkhe-usa bhayaMkara mAra kATa meM bhI vaha AtatAyI ke kalyANa hI kI cintA kre| yadi zuddha aura sAtvika manobhAvoM ke rakhate hue vaha hiMsAkANDa bhI karatA hai to hiMsA ke pApa kA bhAgI nahIM ginA jA sktaa| viparIta isake yadi aise bhayaMkara samaya meM vaha ahiMsA kA nAma lekara hAtha para hAtha dhara kara kAyara kI taraha baiTha jAtA hai, to apane rAjya dharma se evaM manuSyatva se cyuta hotA hai| isI prakAra mAna lIjie koI gRhastha hai usake ghara meM eka kulIna, sAdhvI, aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 bhagavAn mahAvIra rUpavatI patnI hai| yadi koI duSTa vikAra yA sattA ke vazIbhUta hokara duSTa bhAvanA se usa strI para atyAcAra karane kI koziza karatA hai to usa gRhastha kA parama karttavya hogA ki vaha apanI pUrNa zakti ke sAtha usa duSTa se apanI strI kI rakSA kare, yadi aise kaThina samaya meM usake dharma kI rakSA karane ke nimitta use usa AtatAyI kI hatyA bhI kara denA par3e to usake vrata meM koI bhI vAdhA nahIM par3a sakatI / para zarta yaha hai ki hatyA karate samaya bhI usakI vRttiyAM zuddha aura pavitra hoN| yadi aise samaya meM ahiMsA ke vazIbhUta hokara vaha usa AtatAyI kA pratikAra karane meM hicakicAtA hai to usakA bhayaMkara naitika adhaHpAta ho jAtA hai jo ki hiMsA kA janaka hai| kyoMki isase prAtmA kI ucca vRtti kA ghAta ho jAtA hai| ahiMsA ke upAsaka ke lie apanI svArthavRtti ke nimitta kI jAne vAlI sthUla yA saMkalpI hiMsA kA pUrNa tyAga karanA atyanta Avazyaka hai jo loga apanI kSudra vAsanAoM kI tRpti ke nimitta dUsare jIvoM ko kleza pahu~cAte haiM-unakA hanana karate haiM-ve kadApi ahiMsA dharma kA pAlana nahIM kara sakate / ahiMsaka gRhasthoM ke lie vahI hiMsA karttavya kA rUpa dhAraNa kara sakatI hai jo deza jAti athavA Atma-rakSA ke nimitta zuddha bhAvanAoM ko rakhate hue majabUrana kI gaI ho / itane vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ahiMsA brata pAlana karate hue bhI manuSya yuddha kara sakatA hai, Atma-rakSA ke nimitta hiMsaka pazuoM kA badha kara sakatA hai, yadi aise samaya meM vaha ahiMsA dharma kI Ar3a letA hai to apane kartavya se cyuta hotA hai| isI bAta ko aura bhI spaSTa karane ke nimitta hama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 304 yahAM para isI viSaya kA eka aitihAsika udAharaNa pAThakoM ke samsukha peza karate haiN| gujarAta ke antima solaMkI rAjA dUsare bhImadeva ke samaya meM ekabAra unakI rAjadhAnI "anahilapura" para musalamAnoM kA AkramaNa huaa| rAjA usa samaya rAjadhAnI meM upasthita na thA kevala rAnI vahAM maujUda thii| musalamAnoM ke AkramaNa se rAjya kI kisa prakAra rakSA kI jAya isake liye rAjya ke tamAma adhikAriyoM ko bar3I cintA huii| usa samaya daNDanAyaka athavA senAdhyakSa ke pada para "AbhU" nAmaka eka zrImAlI vaNika thaa| vaha usa samaya usa pada para navIna hI AyA thaa| yaha vyakti pakkA dharmAcaraNI thaa| isa kAraNa isakI raNa caturatA para kisI ko pakkA vizvAsa na thA, eka to rAjA usa samaya vahAM upasthita na thA, dUsare koI aisA parAkramI puruSa na thA jo rAjya kI rakSA kA vizvAsa dilA sake aura tIsare rAjya meM yuddha ke liye pUrI senA bhI na thii| isase rAnI ko aura dUsare adhikAriyoM ko atyanta cintA ho gii| anta meM bahuta vicAra karane ke pazcAt rAnI ne "AbhU" ko apane pAsa bulAkara zahara para Ane vAle bhayaMkara saMkaTa kIsUcanA dI aura usakI nivRti ke liye usase salAha pUchI / daNDa nAyaka ne atyanta namra zabdoM meM uttara diyA ki yadi mahArAnI sAhibA mujha para vizvAsa karake yuddha sambandhI pUrNa sattA mujhe sauMpa degI to mujhe vizvAsa hai ki maiM apane deza kI duzmanoM ke hAthoM se pUrI taraha rakSA kara luuNgaa| AbhU ke isa utsAha dAyaka kathana se Anandita ho rAno ne. usI samaya yuddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 bhagavAn mahAvIra sambandhI sampUrNa sattA usake hAtha meM sauMpa kara yuddha ko ghoSaNA kara dI, senAdhyakSa "AbhU" ne usI dama sainika saGgaThana kara lar3AI ke maidAna meM par3Ava DAla diyaa| dUsare dina prAtaHkAla yuddha prArambha honevAlA thaa| pahale dina senAdhyakSa ko apanI senA ko vyavasthA karate karate saMdhyA ho gii| yaha vratadhArI zrAvaka thaa| donoM vakta pratikramaNa karane kA ise niyama thA / saMdhyA hote hI pratikramaNa kA samaya samIpa jAna isane kahIM ekAnta meM jAkara pratikramaNa karane kA nizcaya kiyA / parantu usI samaya use mAlUma huA ki yadi vaha yuddha sthala ko chor3a kara bAhara jAyagA to senA meM vizRMkhalA hone kI saMbhAvanA hai| yaha mAlUma hote hI usane anyatra jAne kA vicAra chor3a diyA aura hAthI ke haude para ho baiThe 2 pratikramaNa prArambha kara diyA / jisa samaya vaha pratikramaNa meM Aye hue "je meM jIvA virAhiyA-eMgidiyA baeNgidiyA" ityAdi zabdoM kA uccAraNa kara rahA thaa| usI samaya kisI sainika ne ina zabdoM ko suna liyA / usa sainika ne eka dUsare saradAra ke pAsa jAkara kahAH-dekhiye sAhaba ! hamAre senApati sAhaba isa yuddha ke maidAna meM jahA~ para kI "mAra mAra" kI pukAra aura zastroM ko khana khanAhaTa ke sivAya kucha bhI sunAI nahIM par3atA hai-"eMgi diyA beMgidiyA" kara rahe haiN| narama narama halave ke khAnevAle ye zrAvaka sAhaba kyA bahAdurI batalAveMge ? zanaiH zanaiH yaha bAta rAnI ke kAnoM taka pahu~ca gaI, jisase vaha bar3o cintita ho gaI, para isa samaya aura koI dUsarA upAya na thA isa kAraNa bhaviSya para saba bhAra chor3a kara vaha cupa ho gii| dUsare 20 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra dina prAtaHkAla yuddha Arambha huA, yogya avasara DhUMDha kara senA. pati ne itane parAkrama aura zaurya ke sAtha zatru para AkramaNa kiyA ki jisase kucha hI ghar3iyoM meM zatru senA kA bhayaGkara saMhAra ho gayA aura musalamAnoM ke senApati ne hathiyAroM ko nIce rakha yuddha banda karane ko prArthanA kii| AbhU kI vijaya huii| anahilapura kI sArI prajA meM usakA jaya jayakAra hone lgaa| rAnI ne bar3e sammAna ke sAtha usakA svAgata kiyaa| pazcAt eka bar3A darabAra karake rAjA aura prajA kI ora se use ucita sammAna pradAna kiyA gayA / isa prasaGga para rAnI ne ha~sa kara kahA "daNDa nAyaka ! jisa samaya yuddha meM vyUha racanA karate samaya tuma "eMgi diyA" kA pATha karane laga gaye the usa samaya to apane sainikoM ko tumhArI ora se bar3I hI nirAzA ho gaI thii| para Aja tumhArI vIratA ko dekha kara to sabhI loga AzcaryAnvita ho rahe haiM / " yaha suna kara daNDanAyaka ne namra zabdoM meM uttara diyA-"mahArAnI ! merA ahiMsAvRta merI AtmA ke sAtha sambandha rakhatA hai| 'eMgidiyA beMgidiyA' meM badha na karane kA jo niyama maiMne le rakkhA hai vaha mere vyakti gata svArtha kI apekSA se hai| deza kI rakSA ke liye athavA rAjya kI AjJA ke liye yadi mujhe vadha athavA hiMsA karane kI AvazyakatA par3e to vaisA karanA maiM apanA parama kartavya samajhatA huuN| merA yaha zarIra rASTra kI sampatti hai isa kAraNa rASTra kI AjJA aura AvazyakatA ke anusAra isakA upayoga honA Avazyaka hai| zarIrastha AtmA aura mana merI nija kI sampatti hai| ina donoM ko hiMsA bhAva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 bhagavAn mahAvIra se alaga rakhanA yahI mere ahiMsA vrata kA lakSaNa hai / isa aitihAsika udAharaNa se yaha bhalI prakAra samajha meM A jAyagA ki jaina gRhastha ke pAlane yogya ahiMsA vrata kA yathArtha svarUpa kyA hai| muniyoM kI sUkSma ahiMsA jo manuSya ahiMsA vrata kA pUrNa arthAt sUkSma rIti se pAlana karatA hai usako jaina-zAstroM meM muni, bhikSu, zramaNa athavA saMnyAsI zabdoM se sambodhita kiyA gayA hai| aise loga saMsAra ke saba kAmoM se dUra aura alipta rahate haiN| unakA kartavya kevala AtmakalyANa karanA tathA mumukSa janoM ko AtmakalyANa kA mArga batAnA rahatA hai| unakI AtmA viSayavikAra tathA kaSAya bhAva se bilkula pare rahatI hai| unakI dRSTi meM jagat ke tamAma prANI Atmavat dRSTigocara hote haiN| apane aura parAye kA dveSa bhAva unake hRdaya meM se naSTa ho jAtA hai| unake mana vacana aura kAya tInoM eka rUpa ho jAte haiN| sukha, dukha, harSa aura zoka ina saboM meM unakI bhAvanAeM sama rahatI hai / jo puruSa isa prakAra kI avasthA ko prApta kara lete haiM, ve mahAvratI kahalAte haiN| ve pUrNa ahiMsA ko pAlana karane meM samartha hote haiN| aise mahAvratI ke lie svArtha hiMsA aura parArtha-hiMsA donoM varjanIya haiN| ve sUkSma tathA sthUla donoM prakAra kI hiMsAoM se mukta rahate haiN| ____yahA~ eka prazna yaha ho sakatA hai, ki isa prakAra ke mahAvratiyoM se bhI khAne, pIne, uThane, baiThane meM to jIva-hiMsA kA honA anivArya hai / phira ve hiMsAjanya pApa se kaise baca sakate haiM ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 308 yadyapi yaha bAta satya hai ki isa prakAra ke mahAvratiyoM se bhI ukta kriyAeM karane meM sUkSma jIva hiMsA hotI rahatI hai| para unako ucca manodazA ke kAraNa unako hiMsAjanya pApa kA tanika bhI sparza nahIM hone pAtA aura isa kAraNa unakI AtmA isa prakAra ke pApa bandhana se mukta hI rahatI hai| jaba taka AtmA isa sthUla zarIra ke saMsarga meM rahatI hai, taba taka isa zarIra se isa prakAra ko hiMsA kA hote rahanA anivArya hai| parantu isa hiMsA meM AtmA kA kisI bhI prakAra kA saMkalpa va vikalpa na hone se vaha usase alipta hI rahatI hai| mahAvRttiyoM ke zarIra se hone vAlI yaha hiMsA dravya arthAt svarUpa hiMsA kahalAtI hai / bhAvahiMsA athavA paramArtha hiMsA nhiiN| kyoMki usa hiMsA kA bhAvoM ke sAtha koI sambandha nahIM rhtaa| hiMsAjanya pApa se vahI AtmA baddha hotI hai jo ki hiMsaka bhAva se hiMsA karatI hai / hiMsA kA lakSaNa batalAte hue jainiyoM ke tatvArtha sUtra nAmaka grantha meM likhA hai ki "pramattayogA prANavya paropaNaM hiMsA" arthAt pramatta bhAva se jo prANiyoM ke prANoM kA nAza kiyA jAtA hai, usI ko hiMsA kahate haiN| jo prANo viSaya athavA kaSAya ke vazIbhUta hokara kisI prANI ko kaSTa pahu~cAtA hai vahI hiMsAjanya pApa kA bhAgI hotA hai| isa hiMsA kI vyApti kevala zarIra janya kaSTa taka hI nahIM para mana aura vacana janya kaSTa taka hai| jo viSaya tathA kaSAya ke vazIbhUta hokara dUsaroM ke prati aniSTa cintana yA aniSTa bhASaNa karatA hai. vaha bhI bhAva hiMsA kA doSI mAnA jAtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 bhagavAn mahAvIra hai / isake viparIta viSaya aura kaSAya se virakta manuSya ke dvArA kisI prakAra ko hiMsA bhI ho jAya to usakI vaha hiMsA paramArthahiMsA nahIM khlaatii| mAna lIjiye ki eka bAlaka hai usake antargata kisI prakAra kI kharAba pravRtti hai| usa pravRtti se ruSTa hokara usakA pitA athavA guru kevala mAtra usakI kalyANa kAmanA se prerita hokara kaThora vacanoM se usakA tAr3ana karate haiM, athavA use zArIrika daNDa bhI dete haiM, to isake lie koI bhI usa guru athavA pitA ko daNDanIya athavA nindanIya nahIM mAna sakatA, kyoMki vaha daNDa dete samaya pitA tathA guru kI vRttiyoM meM kisI prakAra kI malinatA ke bhAva nathe, unake hRdaya meM usa samaya bhI ujvala ahiMsaka aura kalyANa kAraka bhAva kArya kara rahe the| isake viparIta yadi koI manuSya dveSabhAva ke vaza meM hokara kisI dUsare vyakti ko mAratA hai athavA gAliyAM detA hai to samAja meM nindanIya aura rAjya se daNDanIya hotA hai| kyoMki usa vyavahAra meM usakI bhAvanAe~ kaluSita rahatI haiM-usakA Azaya duSTa rahatA hai| yadyapi uparokta donoM prakAra ke vyavahAroM kA bAhya svarUpa eka hI prakAra kA hai tathApi bhAvanAoM ke bheda se unakA antarrupa bilkula eka dUsare se viparIta hai| isI prakAra kA bheda dravya aura bhAva hiMsA ke svarUpa meM hotA hai| vAstava meM yadi dekhA jAya to hiMsA aura ahiMsA kA rahasya manuSya kI manobhAvanA para avalambita hai| kisI bho kamma ke zubhAzubha bandha kA AdhAra kartA ke manobhAva para avalambita hai| jisa bhAva se prerita hokara manuSya jo karma karatA hai usI ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 310 anusAra use usakA phala milatA hai| karma kI zubhAzubhatA usake svarUpa para nahIM, pratyutta kartA kI manobhAvanAoM para nirbhara hai| jisa karma ke karane meM karttA kA vicAra zubha hai vaha zubha karma kahalAtA hai aura jisake karane meM usake vicAra azubha haiM vaha karma azubhakarma kahalAtA hai| eka DAkTara kisI prakAra kI astra kriyA karane ke nimitta bImAra ko klorophArma suMghAkara behoza karatA hai, aura eka cora athavA khUnI usakA dhana athavA prANa harane ke nimitta behoza karatA hai| kriyA kI dRSTi se donoM karma bilkula eka haiN| para phala kI dRSTi se yadi dekhA jAya to DAkTara ko usa kArya ke badale meM sammAna milatA hai aura gera tathA khUnI ko sajA tathA phAMsI milatI hai / karma ke svarUpa meM kucha bhI antara na hote hue bho phala ke svarUpa meM itanA antara kyoM par3atA hai isakA eka mAtra kAraNa yahI hai ki karma karane vAle ke bhAva meM bilkula viparItatA hone se usake phala meM bhI viparItatA dRSTi gocara hotI hai| isI phala ke pariNAma para se kartA ke manobhAvoM kA niSkarSa nikAlA jAtA hai, isI manobhAva ke pramANa se karma kI zubhAzubhatA kA nizcaya kiyA jAtA hai| isase yaha siddha hotA hai ki dharma, adharma, puNya, pApa kA mUla bhUta kevala "mana" hai bhAgavata dharma ke "nArada paMcaratna" nAmaka grantha meM eka sthala para kahA hai ki: "mAnasaM prANinAmeva sarvakarmaika kAraNam / mano'rUpaM vAkyaM ca vAvayena prasphuTaM manaH // " arthAt-prANiyoM ke tamAma karmoM kA mUla eka mAtra mana hI hai| mana ke anurUpa hI manuSya kI vacana Adi pravRttiyA~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 bhagavAn mahAvIra hotI haiM aura inhIM pravRttiyoM ke dvArA mana kA rUpa prakaTa hotA hai| ___ isa prakAra tamAma karmoM ke antargata mana ko hI pradhAnatA rahatI hai / isa kAraNa Atmika vikAsa meM saba se prathama mana ko zuddha aura saMyata banAne ko AvazyakatA hai / jisakA mana isa prakAra zuddha aura saMyata bana gayA hai, yadyapi vaha jaba taka deha dhAraNa karatA hai taba taka karmoM se alaga nahIM raha sakatA, tathApi unase nirlipta avazya rahatA hai / gotA meM kahA hai ki "nAhi dehannRtA zakyaM tyaktuM karmaNya zeSataH yoga yukto bhUtAtmA vijitAtmA jitendriyaH sarva bhUnAtma bhUtAtmA kurvannapi na lipyate / ___ gItA ke isa kathanAnusAra jo yogayukta vizuddhAtmA, jitendriya aura saba jIvoM meM Atma-buddhi rakhane vAlA puruSa hai vaha karma karatA huA bhI usase nirlipta rahatA hai| uparokta siddhAnta se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki jo sarva vratI aura pUrNa tyAgI manuSya hai, usase yadi sUkSma kAyika hiMsA hotI bhI hai to vaha usake phala kA bhoktA nahIM ho sktaa| kyoMki usase honevAlI usa hiMsA meM usake bhAva raMca-mAtra bhI azuddha nahIM hone pAte aura hiMsaka bhAvoM se rahita honevAlI hiMsA hiMsA nahIM khlaatii| "Avazyaka mahAbhASya" nAmaka jaina grantha meM kahA hai ki "asubha pariNAma heu jIvA vAho tito mayaM hiMsA jassa una so nimittaM saMto vina tassa sA hiMsA / " arthAt kisI jIva ko kaSTa pahu~cAne meM jo azubha pariNAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 312 nimitta bhUta hote haiM, unhIM ko hiMsA kahate haiN| aura vAhya dRSTi se hiMsA mAlUma hone para bhI jisake antarpariNAma zuddha rahate haiM vaha hiMsA nahIM kahalAtI / dharmaratna maMjUSA meM kahA hai kijaMna hu bhaNi o vaMdho jIvassa bahevi samii guntANaM bhAvo tattha pamANaM na pamANaM kAya vA vaaro| arthAt samiti gupta yukta mahAvRttiyoM se kisI jIva kA vadha ho jAne para bhI unheM usakA bandha nahIM hotA, kyoMki bandha meM mAnasika bhAva hI kAraNa bhUta hote haiN| kAyika vyApAra nhiiN| isase viparIta jisakA mana zuddha athavA saMyata nahIM hai, jo viSaya tathA kaSAya se lipta hai vaha vAhya svarUpa meM ahiMsaka dikhAI dene para bhI hiMsaka hI hai / usake lie spaSTa kahA gayA hai ki :____ "ahaNaM to vihiMsoM dudattaNa omao ahima rovva" jisakA mana duSTa bhAvoM se bharA huA hai vaha yadi kAyika rUpa se kisI ko na bhI mAratA hai, to bhI hiMsaka hI hai| yahI jaina-dharma kI ahiMsA kA saMkSipta svarUpa hai| jaina-ahiMsA aura manuSya-prakRti aba isa sthAna para hama jaina-ahiMsA para manovaijJAnika dRSTi se bhI kucha vicAra karanA Avazyaka samajhate haiN| kyoMki koI bhI siddhAnta yA tattva taba taka manuSya samAja meM samaSTigata nahIM ho sakatA jaba taka ki usakA manastatva athavA manovijJAna se ghaniSTa sambandha na ho jAya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 bhagavAn mahAvIra Adarza aura vyavahAra meM kabhI 2 bar3A antara ho jAyA karatA hai / yaha avazya hai ki Adarza hamezA pavitra aura AtmA ko unnati ke mArga meM lejAne vAlA hotA hai para yaha Avazyaka nahIM ki vaha hamezA manuSya-prakRti ke anukUla ho| hama yaha jAnate haiM ki ahiMsA aura kSamA donoM vastueM bahuta hI ujvala evaM manuSyajAti ko unnati ke patha meM lejAne vAlI haiN| yadi ina donoM kA Adarza rUpa saMsAra meM pracalita ho jAya to saMsAra se Aja hI yuddha, raktapAta aura jIvana-kalaha ke dRzya miTa jAMya aura zAnti kI sundara tariGgiNI bahane lge| para yadi koI isa AzA se ki ye tatva saMsAra meM samaSTigata ho jAyaM prayatna karanA prArambha kare to yaha kabhI sambhava nahIM ki vaha saphala ho jAya / isakA mUla kAraNa yaha hai ki samAja kI samaSTigata prakRti ina tatvoM ko ekAnta rUpa se svIkAra nahIM kara sktii| __ prakRti ne manuSya svabhAva ko racanA hI kucha aise DhaGga se kI hai ki jisase vaha zuddha Adarza ko grahaNa karane meM asamartha rahatA hai| manuSya prakRti kI banAvaTa hI pApa aura puNya, guNa aura doSa evaM prakAza aura andhakAra ke mizraNa se kI gaI hai| cAhe Apa ise prakRti kaheM, cAhe vikRti para eka tatva aisA manuSya svabhAva meM mizrita hai ki jisase usake antargata utsAha ke sAtha pramAda kA, kSamA ke sAtha krodha kA, bandhutva ke sAtha ahaGkAra kA aura ahiMsA ke sAtha hiMsaka-pravRti kA samAveza anivArya rUpase pAyA jAtA hai| koI bhI manastatva kA vettA manuSya hRdaya kI isa prakRti yA vikRti kI upekSA nahIM kara sktaa| yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 314 avazya hai ki manuSya-hRdaya kI yaha vikRti jaba apanI sImA se bAhara hone lagatI hai, jaba yaha vyaSTigata se samaSTigata hone lagatI hai taba koI mahApuruSa avatIrNa hokara usako punaH sImAvaddha kara dete haiN| para yaha to kabhI sambhava nahIM ki manuSya-prakRti kI isa kupravRti ko bilkula hI naSTa kara diyA jAya / Aja taka saMsAra ke kisI bhI atIta itihAsa meM isa prakAra kA dRzya dekhane ko nahIM miltaa| jisa prakAra zuddha oNksijana vAyu se vAyumaNDala kA kArya nahIM cala sakatA usI prakAra kevala Adarza se bhI samAja kA vyavahAra barAbara nahIM cala sakatA / binA vyavahAra kI ucita mAtrA ke milAe vaha samaSTigata upayogI nahIM ho sktaa| ataeva siddha huA ki ahiMsA, kSamA, dayA Adi ke bhAva usI sImA taka manuSya samAja ke lie upayogI aura amalayAphtA ho sakate haiM jaba taka manovijJAna se unakA dRr3ha sambandha banA rahatA hai| Adhunika saMsAra ke antargata do paraspara viruddha mArga eka sAtha pracalita ho rahe haiN| eka mArga to ahiMsA, kSamA, dayA Adi ko kevala manuSya ke kAlpanika bhAva batalAtA huA evaM unakA makhaula ur3AtA huA, hiMsA, yuddha, bandhu-vidroha Adi kA samarthana kara "jisakI lAThI usakI bhaiMsa" vAlI kahAvata kA anugAmI ho rahA hai / usakA Adarza ihalaukika sukha kI pUrNatA hI meM samApta hotA hai / aura dUsarA pakSa aisA hai jo manuSya jAti ko bilkula zuddha Adarza kA sandezA denA cAhatA hai| vaha manuSya jAti ko usa UMce Adarza para le jAkara sthita karanA cAhatA hai jisa sthAna para jAkara manuSya manuSya nahIM raha jAtAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 bhagavAna mahAvIra Lor. devatA ho jAtA hai| pahale patha ke pathika yUropa ke Adhunika rAjanItijJa haiM aura dUsare ke TAlasTAya, raskina aura mahAtmA gAMdhI ke samAna mAnavAtIta (Superhuman ) zreNI ke mahApuruSa / ina Adhunika mahApuruSoM ne ahiMsA Adi kA bahuta hI ujvala svarUpa mAnavajAti ke sammukha rakkhA hai| yaha ujvalarUpa itanA sundara hai ki yadi manuSyajAti meM isakA samaSTi rUpa se pracAra ho jAya to yaha nizcaya hai ki saMsAra svarga ho jAya aura manuSya devatA / para hamArI nAkisa rAya meM yaha jaMcatA hai ki manuSyatva kA itanA ujvala saundarya dekhane ke lie manuSyajAti taiyAra nhiiN| sambhava hai isa sthAna para hamArA kaI vidvAnoM se matAnaikya ho jAya para hama to namratA-pUrvaka yahI kaheMge ki kucha mAnavAtIta mahApuruSoM ko chor3a kara sArI mAnavajAti ke lie yaha rUpa vyavahArika nahIM ho sakatA / manuSya kI prakRti meM jo vikRti chipI huI hai vaha ise saphala nahIM hone de sakatI aura isIlie manovijJAna kI dRSTi se ise hama kucha avyavahArika bhI kaheM to anucita na hogaa| ___para bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA meM yaha doSa yA atireka kahIM bhI dRSTigocara nahIM hotaa| isase yaha na samajhanA cAhie ki mahAvIra ne ahiMsA kA aisA ujvala rUpa nirmita hI nahIM kiyA, unhoMne isase bhI bahuta UMce aura mahat rUpa kI racanA kI hai / para vaha rUpa kevala unhIM thor3e se mahAn puruSoM ke lie rakkhA hai jo usake bilkula yogya haiM, jo saMsAra aura gArhasthya se apanA sambandha chor3a cuke haiN| aura jo sAdhAraNa manuSya-prakRti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra se bahuta Upara uTha gaye haiN| mahAvIra bhalI prakAra isa bAta ko jAnate the ki sAdhAraNa manuSyajAti isa ujvala rUpa ko grahaNa karane meM asamartha hai, vaha isa Adarza ko amala meM lA nahIM sakatI aura isIlie unhoMne sAdhAraNa gRhasthoM ke lie usakA utanA hI aMza rakkhA jisakA ve svabhAvatayaH hI pAlana karasake aura vahAM se kramazaH apanI unnati karate hue apane maMjile makasUda para pahu~ca jAyaM / kisa sImA taka manuSya apano hiMsaka-pravRtti para adhikAra rakha sakatA hai aura usa sImA se adhika kanTrola anadhikAra avasthA meM rakhane se kisa prakAra usakA naitika adha:pAta ho jAtA hai evaM kisa sImA para jAkara usakI yaha hiMsaka pravRtti krUra rUpa dhAraNa kara letI hai aura usapara kaise saMyama kiyA jA sakatA hai Adi saba bAtoM kA samAdhAna jaina ahiMsA kA sUkSma adhyayana karane se ho sakatA hai / yaha viSaya aisA gahana hai ki saMkSipta meM isako batalAnA asambhava hai| hamArA matalaba kevala itanA hI hai ki mahApIra kI jaina-ahiMsA manovijJAna kI kasauTI para bhI bilkula kharI utaratI hai / jo jijJAsu tulanAtmaka DhaGga se isakA vistRta adhyayana karanA cAheM unheM Adhunika mahAtmAoM kI ahiMsA aura jaina-ahiMsA kA sUkSma dRSTi se avazya adhyayana karanA caahie| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA dUsarA adhyAya - - MPSHAIN WIKIA MamPATTA UcA 92 syAdvAda-darzana CHAN jI ke prasiddha vidvAn DAkTara "thAmasa" kA kathana hai| ki "nyAya-zAstra meM jaina-nyAya kA sthAna bahuta U~cA hai isake kitane hI tarka pAzcAtya tarka-zAstra ke niyamoM se bilkula milate hue haiN| syAdvAda kA siddhAnta bar3A hI gambhIra hai| yaha vastu kI bhinna bhinna sthitiyoM para acchA prakAza DAlatA hai|" iTAliyana vidvAn DA0 TesITorI kA kathana hai ki jainadarzana ke mukhya tatva vijJAna-zAstra ke AdhAra para sthita haiN| merA yaha pUrNa vizvAsa hai ki jyoM jyoM padArtha vijJAna kI unnati hotI jAyagI, tyoM tyoM jaina-dharma ke siddhAnta vaijJAnika pramANita hote jaayeNge| jaina-tatva-jJAna kI pradhAna nIva syAdvAda-darzana para sthita hai| DAkTara harmana jekobI kA kathana hai ki isI syAdvAda ke hI pratApa se mahAvIra ne apane pratidvandiyoM ko parAsta karane meM apUrva saphalatA prApta ko thii| saJjaya ke "ajJeyavAda" ke bilkula pratikUla isakI racanA kI gaI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . bhagavAn mahAvIra 318 jo kucha ho yaha to nizcaya hai ki syAdvAda-darzana saMsAra ke tatvajJAna meM apanA eka khAsa sthAna rakhatA hai / syAdvAda kA artha hai-vastu kA bhinna bhinna dRSTi-binduoM se vicAra karanA, dekhanA yA kahanA / syAdvAda kA eka hI zabda meM hama artha karanA cAheM to use "apekSAvAda" kaha sakate haiN| eka hI vastu meM amuka amuka apekSA se bhinna bhinna dharmoM ko svIkAra karane hI kA nAma syAdvAda hai| jaise eka hI puruSa bhinna bhinna logoM kI apekSA se pitA, putra, cAcA, bhatIjA, pati, mAmA, bhAneja adi mAnA jAtA hai| usI prakAra eka hI vastu meM bhinna bhinna apekSA se bhinna bhinna dharma mAne jAte haiN| eka hI ghaTa meM nityatva aura anityatva Adi viruddha rUpa meM dikhAI denevAle dharmoM ko apekSA-dRSTi se svIkAra karane hI kA nAma "syAdvAda. darzana" hai| ___ vastu kA svarUpa hI kucha aise DhaGga kA hai ki vaha eka hI samayameM eka hI zabda ke dvArA pUrNatayA nahIM kahA jA sakatA / eka hI puruSa apane putra kI apekSA se pitA, apane bhatIje kI apekSA se cacA, aura apane cacA kI apekSA se bhatIjA hotA hai| isa prakAra paraspara dikhAI denevAlI bAteM bhI bhinna 2 apekSAoM se eka hI manuSya meM sthita rahatI haiN| yahI hAlata prAyaH sabhI vastuoM kI hai| bhinna bhinna apekSAoM se sabhI vastuoM meM sat , asat nitya aura anitya Adi guNa pAye jAte haiN| mAna lIjie eka ghar3A hai, hama dekhate haiM ki jisa miTTI se ghar3A banatA hai usI se aura bhI kaI prakAra ke bartana banate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 bhagavAn mahAvIra * para yadi usa ghar3e ko phor3a kara hama usI miTTI kA banAyA huA koI dUsarA padArtha kisI ko dikhalAveM to vaha kadApi usako ghar3A nahIM khegaa| usI miTTo aura dravya ke hote hue bhI usako ghar3A na kahane kA kAraNa yaha hai ki usakA AkAra usa ghar3e kA sA nahIM hai / isase siddha hotA hai ki ghar3A miTTI kA eka AkAra vizeSa hai| magara yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki AkAra vizeSa miTTI se sarvathA bhinna nahIM ho sakatA, AkAra parivartita kI huI miTTI hI jaba har3A, sikorA, maTakA Adi nAmoM se sambodhita hotI hai, to aisI sthiti meM ye AkAra miTTI se sarvathA bhinna nahIM kahe jA skte| isase sApha jAhira hai ki ghar3e kA AkAra aura miTTI ye donoM ghar3e ke svarUpa haiN| aba dekhanA yaha hai ki ina donoM rUpoM meM vinAzI rUpa kauna sA hai aura dhruva kauna sA ? yaha pratyakSa dRSTigocara hotA hai ki ghar3e kA AkAra svarUpa vinAzI hai / kyoMki ghar3A phUTa jAtA hai-usakA rUpa naSTa ho jAtA hai / para ghar3e kA jo dUsarA svarUpa miTTI hai vaha avinAzI hai kyoMki usakA nAza hotA hI nahIM, usake kaI padArtha banate aura bigar3ate rahate haiN| ___itane vivecana se hama isa bAta ko spaSTa samajha sakate haiM ki ghar3e kA eka svarUpa vinAzI hai aura dUsarA dhruva / isI bAta. ko yadi hama yoM kaheM ki vinAzI rUpa se ghar3A anitya hai, aura dhruva rUpa se nitya hai to koI anucita na hogA, isI taraha eka hI vastu meM nityatA aura anityatA siddha karanevAle siddhAnta ho ko syAdvAda kahate haiN| syAdvAda kI sImA kevala nitya aura anitya inhIM do bAtoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 320 meM samApta nahIM ho jAtI, sat aura asat Adi dUsare viruddharUpa meM dikhalAI denevAlI bAteM bhI isa tatva-jJAna ke andara sammilita ho jAtI haiN| ghar3A AMkhoM se spaSTa dikhalAI detA hai| isase hara koI sahaja hI kaha sakatA hai ki "vaha sat hai|" magara nyAya kahatA hai ki amuka dRSTi se vaha "asat" bhI hai / yaha bAta bar3I gambhIratA ke sAtha manana karane yogya hai ki pratyeka padArtha kina bAtoM ke kAraNa "sat" kahalAtA hai| rUpa, rasa, gandha AkArAdi apane hI guNoM aura apane hI dharmoM se pratyeka padArtha "sat" hotA hai| dUsare ke guNoM se koI padArtha "sat" nahIM kahalA sktaa| eka skUla kA mAsTara apane vidyArthI kI dRSTi se "mAsTara" kahalA sakatA hai| eka pitA apane putra kI dRSTi se pitA kahalA sakatA hai| para vahI mAsTara aura vahI pitA dUsare kI dRSTi se mAsTara yA pitA nahIM kahalA sakatA / jaise svaputra kI apekSA se jo pitA hotA hai, vahI para putra kI apekSA se pitA nahIM hotA hai usI taraha apane guNoM se, apane dharmoM se, apane svarUpa se jo padArtha sat hai, vahI dUsare padArtha ke dharmoM se, guNoM se aura svarUpa se "sat" nahIM ho sakatA hai / jo vastu "sat" nahIM hai, use "asat" kahane meM koI doSa utpanna nahIM ho sktaa| * isI viSaya ko anekAnta jayapatAkA meM zrI haribhadrasUri isa prakAra kahate haiM: yatastataH sva-dravyakSetrakAlabhAvarupeNa sada vartate, paradratryakSetrakAlabha, varupeNa cAsat / tatazca saccA sacca bhavati / anyathA tadabhAva-prasaGgAt (ghaTAdirUpasya vastuko mAvaprasaGgAt ) ityAdi / anekAnta jayapatAkA pRSTha 30 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 bhagavAn mahAvIra isa prakAra bhinna bhinna apekSAoM se vastu ko "sat" aura "asat" kahane meM vicArazIla vidvAnoM ko koI bAdhA upasthita nahIM ho sakatI / eka kumhAra hai, vaha yadi kahe ki "maiM sunAra nahIM hU~" to isa bAta meM vaha kucha bhI anucita nahIM kaha rahA hai|' manuSya kI dRSTi se yadyapi vaha "sat" hai tathApi sunAra kI dRSTi se vaha "asat" hai| isa prakAra anusandhAna karane se eka hI vyakti meM "sat" aura "asat" kA syAdvAda barAbara siddha ho jAtA hai / kisI vastu ko "asat" kahane se yaha matalaba nahIM hai ki hama usake "sat" dharma ke viruddha kucha bola rahe haiN| pratyuta hama to dUsarI aMpekSA se usakA varNana kara rahe haiN| isI bAta ko Dialogues of Plato meM pleTo isa prakAra likhate haiM When we speak of not being we speak, I suppose uot of something opposed to being but only different. jagata ke saba padArtha utpatti, sthiti aura vinAza ina tIna dharmoM se yukta haiN| udAharaNa ke liye eka lohe kI talavAra le liijie| usako galA kara usakI "kaTArI" banA lii| isase yaha to spaSTa ho gayA ki talavAra kA vinAza hokara kaTArI kI utpatti ho gii| lekina isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki talavAra bilkula hI naSTa ho gaI athavA . kaTArI bilkula naI bana gii| kyoMki talavAra aura kaTArI kA jo mUla tatva hai vaha to apanI usI sthiti meM maujUda hai| vinAza aura utpatti to kevala AkAra kI huI / isa udAharaNa se-talavAra ko tor3a kara kaTArI banAne meM talavAra ke AkAra kA nAza, kaTArI ke AkAra: kI. utpatti aura lohe kI sthiti ye tInoM bAteM bhalI bhAMti siddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 322 ho jAtI haiM / vastu meM utpatti, sthiti aura vinAza ye tIna guNa svabhAvatayA ho rahate haiN| koI bhI vastu jaba naSTa ho jAtI hai to isase yaha na samajhanA cAhiye ki usake mUla tatva hI naSTa ho gye| utpatti aura vinAza to usake sthUla rUpa kA hotA hai| sUkSma paramANu to hamezA sthita rahate haiM, ve sUkSma paramANu dUsaro vastu ke sAtha milakara navIna rUpoM kA prAdurbhAva karate rahate haiM / sUrya kI kiraNoM se pAnI sUkha jAtA hai para isase yaha samajha lenA mUrkhatA hai ki pAnI kA abhAva ho gayA hai| pAnI cAhe kisI rUpa meM kyoM na ho, barAbara sthita hai| yaha ho sakatA hai, usakA vaha sUkSma rUpa hameM dikhAI na de para yaha to kabhI sambhava nahIM ki usakA abhAva ho jAya / yaha siddhAnta aTala hai ki na to koI mUla vastu naSTa hI hotI hai aura na navIna hI utpanna hotI hai| ina mUla tatvoM meM jo aneka prakAra ke parivartana hote rahate haiM vaha vinAza aura utpAda haiN| isase sAre padArtha utpatti, sthiti aura vinAza ina tIna guNoM vAle siddha hote haiM / Adhunika padArtha-vijJAna kA bhI yahI mata hai vaha kahatA hai ki "mUla prakRti dhruva sthira hai aura usase utpanna hone vAle padArtha usake rUpAntara-pariNAmAntara mAtra haiN|" isa prakAra utpatti, sthiti aura vinAza ke jaina-siddhAnta kA vijJAna bhI pUrNa samarthana karatA hai| ina tInoM guNoM meM se jo mUla vastu sadA sthita rahatI hai use jaina-zAstra dravya kahate haiM, evaM jisakI utpatti aura nAza hotA hai usako paryAya kahate haiN| dravya kI apekSA se pratyeka padArtha nitya haiM aura paryAya se anitya haiN| isa prakAra pratyeka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 bhagavAn mahAvIra padArtha ko na ekAnta-nitya aura na ekAnta-anitya balki nityAnitya rUpa se mAnanA hI "syAdvAda" hai| isake sivAya eka vastu ke prati "sat" aura "asat" kA sambandha bhI dhyAna meM rakhanA caahie| hama Upara likha Aye haiM ki eka vastu apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se "sat" hai aura dUsarI vastu ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva se vahI asat hai| jaise varSA Rtu meM indaura ke antargata miTTI kA banA huA lAla ghar3A hai / vaha dravya se miTTI kA hai, mRttikA rUpa hai, jala rUpa nhiiN| kSetra se indaura kA hai, dUsare kSetroM kA nhiiN| kAla se varSA Rtu kA hai, dUsare samaya kA nhiiN| aura bhAva se lAlavarNa vAlA hai, dUsare varNa kA nhiiN| saMkSipta meM pratyeka vastu apane svarUpa hI se "asti" kahI jA sakatI hai| dUsare ke svarUpa se vaha "nAsti' hI kahalAyagI / kisI bhI vastu ko hama yadi kevala "sat" ho kaha deM, yA kevala "asat" kaheM to isase usakA pUrNa jJAna nahIM ho sktaa| isa bAta ko spaSTa karate hue haribhadra sUri kahate haiM :* "sada sadrapasya vastuno vyavasthApitatvAt / saMvedana syApica vastutvAt / tathA yukti siddhazca / tathAhi saMvedanaM puro'vyavasthita ghaTAdau tadabhAvet rA bhAvAdhyavasAyarUpa mevo pajAyate / .. nacasadasadrUpevastuti sanmAtra prAta bhI svaye tatvat stat pratibhA syeva, sampUrNArthI pratimA sanAt / narasiMha-siMha saMvedanavat / naceta ubhaya pratibhAsina saMvedyate tadanya viviktatA viziSTa syaiva saMvitta / tadanya viviktattA ca bhAvaH / ... anekAnta jayapatAkA pRSTha 63 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 324 matalaba yaha ki "sadasadrUpa vastu kA kevala sadAtmaka jJAna hI saccA jJAna nahIM hai / kyoMki vaha sampUrNa artha ko pratibhAsita nahIM kara sakatA / jisa prakAra kevala siMha ke jJAna hI se narasiMha kA jJAna pUrA nahIM hotA usI prakAra eka kathana se vastu kA pUrNAbhAsa nahIM ho sktaa| kyoMki saMvitti tadanya viviktatA se viziSTa hai / tadanya viviktatA arthAt abhAva" / vastumAtra meM sAmAnya aura vizeSa ye do dharma pAye jAte haiM / sAmAnya dharma usake "sat" guNa kA sUcaka hai| aura vizeSa * isI bAta ko jahAna kerDa nimna prakAra se kahate haiM Nor, again, can you reach this unity merely by predication or affirmation, by asserting that is, of each part or member that it is and what it is ! On the contrary, in order to apprebend it, with your thought of what it is you must inseparably connect that also of what it is not. You cannot determine the particular number or organ save by reference to that which is its limit or egatism. It does not exist in and by itself......It can exist only as it denies or gives up any seperate selfindexical being and life only as it finds its life in the larger life and being of the whole you cannot apprehend It's true nature under the category of being alone for at every moment of its existence it at once is and is not; it is in giving up or losing itself, its true being is in ceasing to be its notion includes negation as well as affirmation." An Introduction to the Philosophy of Religion P.219. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 bhagavAn mahAvIra wep. usake "asat" guNa kA sUcaka hai| sau ghar3e haiM, sAmAnya dRSTi se ve saba ghar3e haiM; isaliye "sat" haiN| magara loga unameM se bhinna bhinna ghar3oM ko pahacAna kara jaba uThA lete haiM taba yaha mAlUma hotA hai ki pratyeka ghar3e meM kucha na kucha vizeSatA hai yA bhinnatA hai| yaha bhinnatA hI unakA vizeSa guNa hai / jaba koI manuSya akasmAt dUsare ghar3e ko uThA letA hai aura yaha kaha kara ki "yaha merA nahIM hai" vApasa rakha detA hai| usa samaya usa ghar3e kA nAstitva pramANita hotA hai / "merA" ke Age jo "nahIM"zabda hai vahI nAstitva kA sUcaka hai / yaha ghar3A hai isa sAmAnya dharma se ghar3e kA astitva sAbita hotA hai| magara "yaha ghar3A merA nahIM hai" isa vizeSa dharma se usakA nAstitva bhI sAbita hotA hai / ataH sAmAnya aura vizeSa dharma ke anu. sAra pratyeka vastu ko "sat" aura "asat" samajhanA hI syAdvAda ke hai| zaMkarAcArya kA AkSepa jagadguru zaGkarAcArya ne syAdvAda kA vizeSa pRthakkaraNa kiye binA hI isa tatvajJAna kA khaNDana kara DAlA hai| khaNDana karate samaya unhoMne pUrva pakSa kA pUrNa vivecana bhI nahIM kiyA hai / saptabhaGgo kA-"syAdasti" varNana karate samaya unhoMne "svara * yaha viSaya bahuta ho gahana hai / isako vizeSa jAnakArI ke liye kunda. vu.ndAcArya kA pravacana sAra, samaya sAra Adi aura haribhadra sUri kI anekAnta jaya patAkA Adi par3hanA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 326 peNa" aura "pararUpeNa" ina do. atyanta mahatva pUrNa zabdoM kI bilkula upekSA kara dI hai| unhoMne ina zabdoM para leza mAtra bhI lakSya nahIM kiyA hai| aura isI bhayaGkara bhUla kI jar3a para unake khaNDana kI imArata khar3I huI hai / ve kahate haiM: na haye kasmina dharmiNi yugapatsadatvAdi viruddha dharma samAvezaH sa bhavati zItoSNavata // (zAGkara bhASya 2-2-22,) arthAt-"jisa prakAra eka hI vastu meM zIta aura uSNa eka sAtha nahIM ho sakate usI prakAra eka vastu meM eka sAtha sada sadAtmaka dharma kA samAveza honA asambhava hai| yadi zaGkarAcArya "svarupeNa" aura "para rupeNa" ina do zabdoM ko dhyAna meM rakhate aura sat evaM asat zabda ko pUrva pakSa ke artha meM samajhane kA prayatna karate to unako mAlUma hotA ki sat aura asat ye donoM dharma zIta aura uSNa kI taraha virodhI nahIM hai pratyuta apekSAkRta haiN| isakA khulAsA eka aMgrez2I koTezana ke sAtha hama pahale kara cuke haiN| isa tatvajJAna para unakA dUsarA AkSepa yaha hai ki jisakA svarUpa anirdhArita hai, vaha jJAna saMzaya kI taraha pramANa bhUta nahIM ho sakatA / (anirdhArita rupaM jJAnaM saMzaya jJAnavan pramANa meva na syAt ) yaha AkSepa aura isI taraha ke kiye hue dUsare logoM ke AkSepa "anekAntatA" ko saMzayavAda ginane kI kI bhayaGkara bhUla ke pariNAma svarUpa utpanna hue haiN| jo loga syAdvAda ko saMzayavAda samajhate haiM ve bhArI bhrama meM hai| kAlI rAta ke antargata kisI rassI ko dekha kara yaha kahanA ki "yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 bhagavAn mahAvIra rassI hai yA sarpa" avazya saMzayavAda hai| kyoMki isameM nizcaya kucha bhI mAlUma nahIM hotA, para syAdvAda meM isa prakAra kA saMzaya kahIM bhI nahIM pAyA jaataa| syAdvAda to kahatA hai ki eka hI vastu ko bhinna bhinna apekSA se dekhanA cAhiye / lohe kA kar3A lohe kI apekSA se "nitya" hai yaha nizcita aura dhruva hai / isI prakAra vaha "kar3e" kI apekSA se anitya hai yaha bho nizcita hai aura kar3e kI dRSTi se vaha sat evaM talavAroM ko dRSTi se vaha "asat" hai yaha bhI nizcita hai, isameM sandeha kA koI kAraNa nhiiN| phira yaha saMzaya vAda kaisA ? prophesara Ananda zaGkara dhruva likhate haiM ki___"syAdvAda kA siddhAnta aneka siddhAntoM ko dekha kara unakA samanvaya karane ke liye prakaTa kiyA gayA hai| syAdvAda hamAre sammukha ekIbhAva kI dRSTi upasthita karatA hai| zaGkarAcArya ne syAdvAda para jo AkSepa kiyA hai usakA mUla tatva ke sAtha koI sambandha nahIM hai / yaha nizcaya hai ki vividha dRSTi-vinduoM dvArA nirIkSaNa kiye binA kisI vastu kA sampUrNa svarUpa samajha meM nahIM A sktaa| isaliye syAdvAda upayogI aura sArthaka hai / mahAvIra ke siddhAntoM meM batAye gaye syAdvAda ko koI saMzayavAda batalAte haiM magara maiM yaha bAta nahIM maantaa| sthAdvAda saMzayavAda nahIM hai / vaha hamako eka mArga batalAtA hai, vaha hameM sikhalAtA hai ki vizva kA avalokana kisa prakAra karanA caahie|" zaGkarAcArya aura jaina mata ke bIca meM jo virodha hai, vaha vastu svabhAva ke khayAla se sambandha rakhatA hai| zaGkarAcArya jagat ko eka mAtra brahmamaya mAnate haiN| jaba ki jainamata aneShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 328 kAntatatva kA pratipAdana karatA hai| yadi zaGkarAcAryA isa dRSTi se khaNDana karane kA prayatna karate to unake liye ThIka bhI thA / para unakA kiyA huA yaha khaNDana to bilkula bhrama mUlaka hai| _ "syAt" zabda kA artha "kadAcit" "zAyada" Adi saMzaya mUlaka zabdoM meM na karanA cAhiye / isakA vAstavika artha hai "amuka apekSA se / " isa prakAra vAstavika artha karane se ise koI saMzayavAda nahIM kaha sktaa| vizAla dRSTi se darzana-zAstroM kA avalokana karane para hameM mAlUma hotA hai ki pratyakSa yA parokSa kisI bhI taraha se pratyeka darzanakAra ne isa siddhAnta ko svIkAra kiyA hai / satva, raja aura tama ina viruddha guNa vAlI tIna prakRtiyoM ko mAnane vAlA sAMkhyadarzana, pRthvI ko paramANu rUpa se nitya aura sthUla rUpa se anitya mAnane vAlA naiyAyika tathA dravyatva, pRthvItva, Adi dharmoM ko sAmAnya aura vizeSa rUpa se svIkAra karane vAlA aura vaizoSika darzana, aneka varNayukta vastu ke aneka varNAkAra vAle eka citra jJAna ko jisameM aneka viruddha varNa pratibhAsita hote haiM, mAnane vAlA bauddha-darzana, pramAtA, pramiti aura prameya AkAra vAle eka jJAna ko jo una tIna padArthoM kA pratibhAsa rUpa hai, maMjUra karane vAlA mImAMsaka-darzana aura anya prakAra se dUsare darzana bhI syAdvAda ko arthataH svIkAra karate haiN| . eka prAcIna lekhaka likhate haiM-"jAti aura vyakti ina do rUpoM se vastu ko batAne vAle bhaTTa syAdvAda kI upekSA nahIM kara sakate / AtmA ko vyavahAra se baddha aura paramArtha se abaddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 bhagavAna mahAvIra mAnane vAle brahmavAdI syAdvAda kA tiraskAra nahIM kara sakate / bhinna bhinna nayoM kI apekSA se bhinna bhinna arthoM kA prati pAdana karane vAle veda bhI sarvatantra siddha syAdvAda ko dhikkAra nahIM de sakate / " sapta bhaGgI vastutva ke svarUpa kA sampUrNa vicAra pradarzita karane ke lie jainAcAryoM ne sAta prakAra ke vAkyoM kI yojanA ko hai-vaha isa prakAra hai1 syAdasti kathaMcita hai 2 syAnnAsti " nahIM hai 3 syAdastinAsA ___" hai aura nahIM hai| 4 syAdavaktavyam kathaMcita avAcya hai 5 syAdasti avaktavyamaca " hai aura avAcya hai / 6 syAnnAsti avaktavyamca " nahIM aura avAcya hai| 7 syAdasti nAsti avaktavyaMca" hai nahIM aura avAcya hai| . 1-prathama zabda prayoga- yaha nizcita hai ki ghaTa "sat" hai magara "amuka apekSAse" isa vAkya se amuka dRSTi se ghaTa meM mukhyatayA astitva dharma kA vidhAna hotA hai| (syAdasti) 2-dUsarA zabda prayoga-yaha nizcita hai ki ghaTa "asat" hai, magara amuka apekSA se / isa vAkya dvArA ghaTa meM amuka apekSA se mukhyatayA nAstitva dharma kA vidhAna hotA hai| ( syAnnAsti ) 3-tIsarA zabda prayoga-kisI ne pUchA ki-"ghaTa kyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 330 anitya aura nitya donoM dharma vAlA hai ?" usake uttara meM kahanA ki-"hA~, ghaTa amuka apekSA se avazyameva nitya aura anitya hai|" yaha tosarA vacana-prakAra hai| isa vAkya se mukhya tayA anitya dharma kA vidhAna aura usakA niSedha, kramazaH kiyA jAtA hai / ( syAdastinAsti ) 4-caturtha zabda prayoga-"ghaTa kisI apekSA se avaktavya hai|" ghaTa anitya aura nitya donoM taraha se kramazaH batAyA jA sakatA hai| jaisA ki tIsare zabda prayoga meM kahA gayA hai / magara yadi krama binA, yugapat ( eka hI sAtha ) ghaTa ko anitya aura nitya batAnA ho to, usake lie jaina zAstrakAroM ne-'anitya' 'nitya' yA dUsarA koI zabda upayogI na samajha-isa 'avaktavya' zabda kA vyavahAra kiyA hai| yaha bhI ThIka hai| ghaTa jaise anitya rUpa se anubhava meM AtA hai| usI taraha nitya rUpa se bhI anubhava meM AtA hai| isase ghaTa jaise kevala anitya rUpa meM nahIM ThaharatA vaise hI kevala nitya rUpa meM bhI ghaTita nahIM hotA hai| balki vaha nityAnitya rUpa vilakSaNa jAti vAlA ThaharatA hai| aisI hAlata meM ghaTa ko yadi yathArtha rUpa meM nitya aura anitya donoM taraha se kramazaH nahIM, kintu eka hI sAtha batAnA ho to zAstra kAra kahate haiM ki isa taraha batAne ke liye koI zabda nahIM hai / ataH ghaTa avaktavya hai| cAra vacana prakAra batAye gye| unameM mUla to prArambha ke do hI haiN| pichale do vacana prakAra prArambha ke saMyoga se utpanna hue haiN| "kathaMcit-amuka apekSA se ghaTa anitya hI hai|" "kathaMcita-amuka apekSA se ghaTa nitya hI hai" / ye prArambha ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 bhagavAn mahAvIra do vAkya jo artha batAte haiM, vahI artha tIsarA vacana-prakAra kramazaH batAtA hai| aura usI artha ko cauthA vAkya yugapat eka sAtha batAtA hai| isa cauthe vAkya para vicAra karane se yaha samajha meM A sakatA hai ki ghaTa kisI apekSA se avaktavya bhI hai / arthAt kisI apekSA se ghaTa meM "avaktavya" dharma bhI hai| parantu ghaTa ko kabhI ekAnta avaktavya nahIM mAnanA cAhiye / yadi aisA mAneMge to ghaTa jo amuka apekSA se anitya aura amuka apekSA se nityarUpa se anubhava meM AtA hai| usameM bAdhA A jaaygii| ataeva Upara ke cAroM vacana prayogoM ko "syAt" zabda se yukta, arthAt kathaMcit-amuka apekSA se, samajhanA cAhiye / ina cAra vacana prakAroM se anya tIna vacana prayoga bhI utpanna kiye jA sakate haiN| ___ pAcavA~ vacana prakAra-"amuka apekSA se ghaTa nitya, hone ke sAtha hI avaktavya bhI hai| chaThA vacana prakAra-"amuka apekSA se ghaTa anitya hone ke sAtha hI avaktavya bhI hai|" sAtavA~ vacana prakAra-"amuka apekSA se ghaTa nityAnityaH hone ke sAtha hI avaktavya bhI hai|" sAmAnyatayA, ghaTakA tIna taraha se-nitya, anitya aura avaktavya rUpa se vicAra kiyA jA cukA hai| ina tIna vacana prakAroM ko ukta cAra vacana-prakAroM ke sAtha milA dene se sAta vacana prakAra hote haiM / ina sAta vacana prakAroM ko jaina zAstroM meM "saptabhaMgI" kahate haiN| 'sapta' yAnI sAta, aura 'bhaMga' yAnI vacana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra prakAra / arthAt sAta vacana prakAra ke samUha ko sapta bhaMgI kahate haiM / ina sAtoM vacana prayogoM ko bhinna 2 apekSA se bhinna bhinna dRSTi se samajhanA cAhiye / kisI bhI vacana prakAra ko ekAnta dRSTi se nahIM mAnanA caahiye| yaha bAta to saralatA se samajha meM A sakatI hai ki yadi eka vacana prakAra ko ekAnta dRSTi se mAneMge to dUsare vacana prakAra asatya ho jAyaMge / yaha sapta bhaMgI (sAta vacana prayoga ) do bhAgoM meM vibhakta kI jAtI hai| eka ko kahate haiM "sakalA deza" aura dUsare ko "vikalA deza" | "amuka apekSA se yaha ghaTa anitya hI hai|" isa vAkya se anitya dharma ke sAtha rahate hue ghaTa ke dUsare dharmoM ko bodhana karAne kA kArya 'sakalA deza' karatA hai| 'sakala' yAnI tamAma dharmoM kA 'Adeza' yAnI kahane vaalaa| yaha pramANa vAkya bhI kahA jAtA hai| kyoMki pramANa vastu ke tamAma dharmoM ko spaSTa karane vAlA mAnA jAtA hai / "amuka apekSA se ghaTa anitya hI hai|" isa vAkya se ghaTa ke kevala anitya dharma ko batAne kA kArya 'vikalA deza' kA hai| 'vikala' yAnI apUrNa / arthAt amuka vastu dharma ko 'Adeza' yAnI kahane vAlA 'vikalA deza' hai| vikalA deza naya vAkya mAnA gayA hai| 'naya' pramANa kA aMza hai / pramANa sampUrNa vastu ko grahaNa karatA hai, aura naya usake aMza ko| isa bAta ko hara eka samajhatA hai ki zabda yA vAkya kA kArya arthabodha karAne kA hotA hai| vastu ke sampUrNa jJAna ko 'pramANa' kahate haiN| aura usa jJAna ko prakAzita karane vAlA cAkya pramANa vAkya kahalAtA hai| vastu ke kisI eka aMza ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 bhagavAn mahAvIra jJAna ko 'naya' kahate haiM aura usa eka aMza ke jJAna ko prakAzita karane vAlA 'naya vAkya' kahalAtA hai| ina pramANa vAkyoM aura naya vAkyoM ko sAta vibhAgoM meM bAMTane hI kA nAma sapta bhaMgI hai / * yaha viSaya atyanta gahana aura vistRta hai| 'sapta bhaMgI taraMgiNI' nAmaka jaina tarka grantha meM isa viSaya kA pUti pAdana kiyA gayA hai; 'sammati pakaraNa' Adi jaina nyAyazAstroM meM isa viSaya kA bahuta gaMbhIratA se vicAra kiyA gayA hai / ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya +-- ----- naya taka hI vastu ke viSaya meM bhinna, bhinna dRSTi vinduoM se utpanna hone vAle bhinna bhinna yathArtha abhiprAya ko "naya" kahate haiN| eka hI manuSya bhinna bhinna apekSAoM se kAkA, mAmA, bhatIjA, bhAneja, bhAI, putra, pitA, sasura aura jamAI samajhA jAtA hai yaha "naya" ke sivA aura kucha mahIM hai / hama yaha batA cuke haiM ki vastu meM eka hI dharma nahIM hai| aneka dharma vAlI vastu meM amuka dharma se sambandha rakhane vAlA jo abhiprAya baMdhatA hai| usako jaina zAstroM ne "naya" saMjJA dI hai / vastu meM jitane dharma hai, unase sambandha rakhane vAle jitane abhiprAya haiM, ve saba 'naya' kahalAte haiN| ___eka hI ghaTa mUlavastu dravya-miTTI kI apekSA se avinAzI hai, nitya hai| parantu ghaTa ke AkAra-rUpa pariNAma kI dRSTi se vinAzI hai| isa taraha bhinna minna dRSTi vindu se ghaTa ko nitya aura vinAzI mAnane vAlI donoM mAnyatAeM 'naya' hai| __isa bAta ko saba mAnate haiM ki AtmA nitya hai aura yaha bAta hai bhI ThIka kyoMki isakA nAza nahIM hotA hai| magara isa bAta kA saba ko anubhava ho sakatA hai ki usakA parivartana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 bhagavAn mahAvIra vicitra taraha se hotA hai| kAraNa AtmA kisI samaya pazu avasthA meM hotI hai, kisI samaya manuSya sthiti prApta karatI hai kabhI daivagati kI bhoktA banatI hai aura kabhI narakAdi durgatiyoM meM jAkara giratI hai / yaha kitanA parivartana hai ? eka hI AtmA kI yaha kaisI vilakSaNa avasthA hai ! yaha kyA batAtI hai ? AtmA kI parivartana zIlatA ! eka zarIra ke parivartana se bhI yaha samajha meM A sakatA hai ki AtmA parivartana kI ghaTamAla meM phiratI rahatI hai, aisI sthiti meM yaha nahIM mAnA jA sakatA hai ki AtmA sarvathA ekAnta nitya hai| ataeva yaha mAnA jA sakatA hai ki AtmA na ekAnta nitya hai, na ekAnta anitya hai balki nityAnitya hai| isa dazA meM AtmA jisa dRSTi se nitya hai vaha, aura jisa dRSTi se anitya hai, vaha donoM hI dRSTiyAM "naya" kahalAtI haiN| ____ yaha bAta suspaSTa aura nissandeha hai ki AtmA zarIra se judI hai / to bhI yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki AtmA zarIra meM aise hI vyApta ho rahI hai, jaise ki makkhana meM ghRta / isI se zarIra ke kisI bhI bhAga meM jaba coTa pahu~catI hai, taba tatkAla hI AtmA ko vedanA hone lagatI hai| zarIra aura AtmA ke aise pragADha sambandha ko lekara jaina zAstrakAra kahate haiM ki yadyapi AtmA zarIra se vastutaH bhinna hai tathApi sarvathA nhiiN| yadi sarvathA bhinna mAneMge to AtmA ko zarIra para AdhAta lagane se kucha kaSTa nahIM hogA, jaise ki eka AdamI ko AghAta pahu~cAne se dUsare AdamI ko kaSTa nahIM hotA hai / parantu AbAla vRddha kA yaha anubhava hai ki zarIra para AghAta hone se AtmA ko usakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 336 vedanA hotI hai / isaliye kisI aMza meM AtmA aura zarIra ko abhinna bhI mAnanA hogaa| arthAt zarIra aura AtmA bhinna hone ke sAtha hI kadAcita abhinna bhI hai| isa sthiti meM jisa dRSTi se AtmA aura zarIra bhinna hai vaha, aura jisa dRSTi se AtmA aura zarIra abhinna haiM vaha, donoM dRSTiyA~ 'naya' kahalAtI haiN| jo abhiprAya jJAna se mokSa honA batalAtA hai vaha jJAnanaya hai aura jo abhiprAya kriyA se mokSasiddhi batalAtA hai, vaha kriyA naya hai ye donoM hI abhiprAya 'naya' hai| ___jo dRSTi, vastu kI tAttvika sthiti ko arthAt vastu ke mUlasvarUpa ko sparza karane vAlI hai vaha 'nizcaya naya' hai aura jo dRSTi vastu kI bAhya avasthA kI ora lakSya khIMcatI hai, vaha 'vyavahAra naya' hai / nizcaya naya batAtA hai ki AtmA (saMsArIjIva ) zuddha-buddha-niraMjana saccidAnandamaya hai aura vyavahAra naya batAtA hai ki AtmA, karmabaddha avasthA meM mohavAn-avidyAvAn hai| isa taraha ke nizcaya aura vyavahAra ke aneka udAharaNa haiN| abhiprAya banAnevAle zabda, vAkya, zAstra yA siddhAnta saba 'naya' kahalAte haiM-ukta naya apanI maryAdA meM mAnanIya haiN| parantu yadi ve eka dUsare ko asatya ThaharAne ke liye tatpara hote haiM to amAnya ho jAte haiN| jaise-jJAna se mukti batAnevAlA siddhAnta aura kriyA se mukti batAnevAlA siddhAnta-ye donoM siddhAnta svapakSa kA maNDana karate hue yadi ve eka dUsare kA khaNDana karane lageM to tiraskAra ke pAtra haiN| isa taraha ghaTa ko anitya aura nitya batAnevAle siddhAnta, tathA AtmA aura zarIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 bhagavAn mahAvAra kA bheda aura abheda batAnevAle siddhAnta yadi eka dUsare para AkSepa karane ko utAru hoM to ve amAnya Thaharate haiN| ___ yaha samajha rakhanA cAhiye ki naya AMzika satya hai, AMzika satya sampUrNa satya nahIM mAnA jA sakatA hai| AtmA ko anitya yA ghaTa ko nitya mAnanA sarvAza meM satya nahIM ho sakatA hai / jo satya jitane aMzoM meM ho usako usane hI aMzoM meM mAnanA yukta hai| isakI ginatI nahIM ho sakatI hai ki vastutaH naya kitane haiN| abhiprAya, yA vacana prayoga jaba gaNanA se bAhara haiM taba naya jo unase judA nahIM haiM kaise gaNanA ke andara ho sakate haiN| yAnI nayoM kI bhI ginatI nahIM ho sakatI hai| aisA hone para bhI nayoM ke mukhyatayA do bheda batAye gaye haiN| dravyArthika aura paryAyArthika / mUla padArtha ko 'dravya' kahate haiM, jaise-ghar3e kI mittttii| mUla dravya ke pariNAma ko paryAya kahate haiN| miTTI athavA anya kisI dravya meM jo parivartana hotA hai vaha saba paryAya hai| dravyArthika kA matalaba hai, mUla padArthoM para lakSya dene vAlA abhiprAya aura 'paryArthika naya' kA matalaba hai, paryAyoM para lakSya karanevAlA abhiprAya / dravyArthika naya saba padArthoM ko nitya mAnatA hai| jaise-ghar3A, mUladravya mRtikA rUpa se nitya hai| paryAyArthika naya saba padArthoM ko anitya mAnatA hai| jaise svarNa kI mAlA, jaMjIra kar3e aMgUThI Adi padArthoM meM parivartana hotA rahatA hai| isa anityatva ko parivartana hone jitanA hI samajhanA cAhiye, kyoMki sarvathA nAza yA sarvathA apUrva utpAda kiso vastu kA kabhI nahIM hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 338 prakArAntara se naya ke sAta bheda batAye gaye haiM / naigama, saMgraha, vyavahAra RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evambhUta, naigama-'nigama' kA artha hai saMkalpa-kalpanA / isa kalpanA se jo vastu vyavahAra hotI hai vaha naigama naya kahalAtA hai / yaha naya tIna prakAra kA hotA hai, bhUta naigama, bhaviSya naigama aura vartamAna naigama / jo vastu ho cukI hai usako vartamAna rUpa meM vyavahAra karanA 'bhUtanaigama' hai / jaise-"Aja vahI divAlI kA dina hai ki jisa dina mahAvIrasvAmo mokSa meM gaye the|" yaha bhUtakAla kA vartamAna meM upacAra hai, mahAvIra ke nirvANa kA dina Aja ( Aja divAlI kA dina ) mAna liyA jAtA hai / isa taraha bhUtakAla ke vartamAna meM upacAra ke aneka udAharaNa haiM / honevAlI vastu ko huI kahanA 'bhaviSya naigama' hai / jaise cAvala pUre pake na hoM, paka jAne meM thor3I hI dera rahI ho, to usa samaya kahA jAtA hai ki cAvala paka gaye haiN|" aisA vAkya vyavahAra pracalita hai athavA arhatadeva ko mukta hone ke pahale hI kahA jAtA hai ki mukta ho gaye yaha naigama naya hai| Idhana, pAnI Adi cAvala pakAne kA sAmAna ikaTThA karate hue manuSya ko koI pUche ki kyA karate ho ? vaha uttara de ki "maiM cAvala pakAtA huuN|" yaha uttara 'vartamAna naigama naya' hai kyoMki cAvala pakAne kI kriyA yadyapi vartamAna meM prArambha nahIM huI hai to bhI vaha vartamAna rUpa meM batAI gaI hai| . saMgraha-sAmAnyatayA vastuoM kA samuccaya karake kathana pharanA saMgraha naya hai| jaise-"sAre zarIroM kI AtmA eka hai|" isa kathana se vastutaH saba zarIra meM eka AtmA siddha nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 bhagavAn.mahAvAra hotI hai / pratyeka zarIra meM AtmA bhinna bhinna, hI hai; tathApi saba AtmAoM meM rahI huI samAna jAti kI apekSA se kahA jAtA hai ki-"saba zarIroM meM AtmA eka hai|" vyavahArayaha naya vastuoM meM rahI huI samAnatA kI upekSA karake, vizeSatA kI ora lakSa khIMcatA hai isa naya kI pravRti loka vyavahAra kI tarafa hai / pA~ca varma vAle bha~vare ko 'kAlA bhaMvara' batAnA isa naya kI paddhati hai| 'rastA AtA hai' kuMDA jharatA hai, ina saba upacAroM kA isa naya meM samAveza ho jAtA hai| ___Rju sUtra-vastu meM hote hue navIna navona rUpAntaroM kI ora yaha lakSya AkarSita karatA hai| svarNa kA mukuTa, kuNDala Adi jo paryAyeM haiM, una paryAyoM ko yaha naya dekhatA hai| paryAyoM ke alAvA sthAyo dravya kI ora yaha naya dRgapAta nahIM karatA hai| isIliye paryAyeM vinazvara hone se sadA sthAyI dravya isa napa kI dRSTi meM koI cIja nahIM hai| zabda-isa naya kA kAma hai aneka paryAya zabdoM kA eka artha mAnanA / yaha naya batAtA hai ki, kapar3A, vastra, vasana Adi zabdoM kA artha eka hI hai| samabhirUr3ha-isa naya kI paddhati hai ki paryAya zabdoM ke bheda se artha kA bheda mAnanA / yaha naya kahatA hai ki kuMbha, kalaza, ghara Adi zabda bhinna artha vAle haiM, kyoMki kuMbha, kalaza, ghaTa Adi zabda yadi bhinna artha vAle na hoM to ghaTa, paTa, azva Adi zabda bhI bhinna artha vAle na hone cAhiye / isalie zabda ke bheda se artha kA bheda hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 340 evaMbhUta-isa naya kI dRSTi se zabda, apane artha kA vAcaka ( kahane vAlA ) usa samaya hotA hai-jisa samaya vaha artha-padArtha usa zabda kI vyutpatti meM se kriyA kA jo bhAva nikalatA ho, usa kriyA meM pravartA huA ho| jaise 'go' zabda kI vyutpatti hai-"gacchaMtIti gauH" arthAt jo gamana karatA hai-use go kahate haiM, magara vaha 'go' zabda-isa naya ke abhiprAya se-pratyeka gaU kA vAcaka nahIM ho sakatA hai| kintu kevala gamana kriyA meM pravRta-calatI huI gAya kA hI vAcaka ho sakatA hai / isa naya kA kathana hai ki zabda kI vyutpatti ke anu. sAra hI yadi usakA artha hotA hai to usa artha ko vaha zabda kaha sakatA hai| yaha bAta bhalI prakAra se samajhA kara kahI jA cukI hai, ki yaha sAtoM naya eka prakAra ke dRSTi bindu haiN| apanI apanI maryAdA meM sthita raha kara, anya dRSTi bindu SoM kA khaMDana na karane hI meM nayoM kI sAdhutA hai| madhyastha puruSa saba nayoM ko bhinna bhinna dRSTi se mAna dekara tatvakSetra kI vizAla sImA kA avalokana karate haiM / isIliye ve rAgadveSa kI bAdhA na hone se, AtmA kI nirmala dazA ko prApta kara sakate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhyAya 'svarUpa jaina tatva-jJAna meM "mokSa" kA bahuta hI vizada aura gahana vivecana kiyA gayA hai / isa viSaya ke vivecana ko Avazyaka samajha hama eka jaina vidvAn ke isI viSaya para likhe hue lekha ke AdhAra se yahAM isa viSaya para kucha prakAza DAlane kI ceSTA karate haiN| ___ mokSa zabda kI vyutpatti saMskRta kI "muJca" dhAtu se hai| isakA artha saba prakAra ke bandhanoM se chuTakArA pAnA hai| isa zabda se hI yaha mAlUma hotA hai ki jagat kI tamAma vastueM eka dUsare ke bandhana meM haiM aura usa bandhana se svataMtra ho jAne hI ko mokSa kahate haiM / mokSa para vicAra karane se pUrva ye prazna sahaja hI utpanna ho sakate haiM ki kauna bandhana meM hai ? kisake bandhana meM hai ? vaha bandhana kisa prakAra hotA hai, kaba se hai, usase chuTakArA pAne kI kyA AvazyakatA hai ? aura vaha chuTakArA kisa prakAra ho sakatA hai ? * zrIyuta raghuvara dayAla likhita aura sarasvatI meM prakAzita "mukti kA svarUpa" nAmaka lekha ke AdhArapara likhita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 342 ina saba zaGkAoM kA samAdhAna karane ke pUrva hameM dravya kI guNa aura paryAya para vicAra karanA par3egA / jo vastu guNa aura paryAya se yukta hotI hai use dravya kahate haiM, dravya anAdi, akRtrima aura ananta hai| ve anAdi kAla se cale Ate haiM,na unakI kabhI utpatti huI na kabhI nAza hogaa| hAM, unakI paryAya meM hamezA parivartana hotA rahatA hai| koI bhI navIna dravya jisakA ki pahile astitva na thA, kabhI astitva meM nahIM A sktaa| ataH dravyAdi se yukta isa sRSTi kA kartA paramezvara ko mAnanA mahaja bhala hai| jaina-zAstroM meM dravya do prakAra ke batalAe gaye haiM (1) cetana athavA jIva aura(2) jar3a athavA ajIva / ajIva dravya ke pAMca prakAra haiM-pudgala ( Matter ) dharma (Medium of Motion) adharma ( Medium of Rest ) kAla (Time) AkAza (Space) inameM se pugala mUrtika aura zeSa amUrtika haiM / jIva aura pudgala ina donoM dravyoM ke antargata vaibhAvikI zakti" nAmaka eka vizeSa guNa hotA hai| isa ke kAraNa ina donoM meM eka prakAra kA azuddha pariNamana hotA hai isI pariNamana ko bandhana kahate haiN| itane vivecana se hamAre pahale do praznoM kA hala ho gayA arthAt hameM yaha mAlUma ho gayA ki jIva bandhana meM hai aura vaha bandhana pudgala paramANuoM kA hai| isI bandhana se chuTakArA pAne hI kA nAma mokSa hai| ___ aba isa bAta kA vicAra karanA hai ki yaha bandhana kisa prakAra hotA hai aura kina upAyoM se usase jIva svataMtra hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 bhagavAn mahAvIra hai ? ina saba bAtoM ko jaina tatva-jJAna ke antargata sAta bhAgoM meM vibhakta kara dI haiM jinako sAta tatva kahate haiN| arthAt jIva, ajIva, zrAzraba (pudgala ke sAtha jIva kA sambandha hone kA kAraNa) bandha, sa~vara (una kAraNoM ko rokane kA prayatna) nirjarA ( una bandhanoM ko tor3ane kA upAya ) mokSa ( una saba bandhanoM se AjAda ho jAnA) / inhI sAta tatvoM ke dvArA jIva kI zuddha aura azuddha dazAoM kA bodha hotA hai| mokSa ko mAnane vAle loga jova ko vartamAna aura bhaviSya avasthA ko mAnate haiN| ve jIva ko jJAna svarUpa evaM prakRti se bhinna bho mAnate haiN| para kucha loga aise bhI haiM jo unake anAditva evaM avinAzitva ko svIkAra nahIM krte| unake matAnusAra garbha se lekara mRtyu paryanta hI jIva kA astitva rahatA hai bAda meM naSTa ho jAtA hai / para yadi ve sUkSma dRSTi se isa viSaya para vicAra kareMge to avazya unheM apane isa kathana meM bhrama mAlUma hogA / meM sukhI hU~, maiM dukhI hU~, maiM rAjA hU~, maiM raGka hU~, Adi bAtoM meM "maiM" zabda kA vAcya isa zarIra se bhinna avazya koI dUsarA padArtha hai aura vaha jIva hai| sukha, dukhAdi kA anubhava pudgala ko nahIM hotA usakA anubhava karane vAlA koI dUsarA dravya avazya honA cAhie jo ki usake sAtha sanbaddha hai| isake atirikta zvAsocchAsa Adi kriyAeM bhI usake astitva ko sAbita karatI haiN| kevala pudgala meM zvAsocchAsa nahIM ho sktaa| jahAM zvAsocchAsa hai vahAM jIva kA astitva honA cAhie / AkAMkSA, icchA, smRti Adi bAtoM se bhI jova ke astitva kI puSTi hotI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 344 ina saba bAtoM para vicAra karane se mAlUma hotA hai ki jIva svataMtra padArtha hai, vaha anAdi, akRtrima aura avinAzI hai| jo loga isa prakAra jIva kI sattA ko mAnate haiM ve isake bandhana ko aura mokSa ko bhI mAnate haiN| para ina logoM ke mukti viSayaka vicAroM meM bhI bar3A mata-bheda hai| kaI loga to mAnate haiM ki jIva kA astitva pahale nahIM hotaa| paramAtmA usako paidA karatA hai, para kriyA karane meM svataMtra hone ke kAraNa janma ke pazcAt vaha icchAnusAra puNya aura pApa karatA hai| jo pApa karatA hai vaha naraka meM par3atA hai aura jo puNya karatA hai vaha maraNa ke pazcAt punaH paramAtmA se sambandha kara letA hai / koI kahate haiM ki mRtyu ke pazcAt turanta hI yaha sukha mila jAtA hai, koI kahate haiM ki nahIM Akabata ke dina taka use ThaharanA par3atA hai aura phira khudA ke insAfa karane para vaha jajA yA sajA bhogatA hai / eka pakSa kA kathana hai ki cenana ke do bheda haiM eka paramAtmA aura dUsarA jIvAtmA / paramAtmA sarvajJa, sarvavyApI, sarvazaktimAna, anAdi, zuddha, jagat kA kartA hartA, jIvAtmA se nitAnta bhinna saccidAnanda hai aura jIvAtmA alpajJa, icchA, dveSa, aura prayatna sahita hai| yaha jIva apane karmoM ke anusAra Izvara ke diye hue phala bhogatA hai aura vedokta karma karane se mukti prApta karatA hai| ye vicAra ThIka nahIM kahe jA sakate kyoMki aise Izvara kI sattA siddha nahIM ho sktii| kucha loga aise jIva ko eka svataMtra dravya nahIM mAnate / unakA kathana hai ki eka brahma ke sivA aura kucha nahIM hai (eko. brahma dvitIyonAsti) ye saba mAyA aura bhrama haiM, bhrama ke dUra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 bhagavAn mahAvAra. pA hone para yaha mAnA huA jIva brahma ho jAtA hai aura isakA mAnA huA sukha dukha dUra hone para saccidAnanda svarUpa hone ko mokSa kahate haiN| para jisa vicAra meM aneka pratyakSa dikhAI denevAle jIvoM kI sattA nahIM mAnI jAtI vaha vicAra anubhava tathA nyAya se kitanA dUra hai yaha bAta svayaM spaSTa hai / jaina-tatvajJAna meM mAne hue chaH dravyoM kA saMkSipta vivecana hama Upara kara Aye haiN| hama yaha batalA Aye haiM ki jaina-dharma meM cetana dravya eka jIva hI mAnA gayA hai / jaina siddhAnta meM jIva anAdi aura ananta haiM, usakA svarUpa saccidAnanda hai| ina jIvoM ke do prakAra batalAe gaye haiM jinakI sattA janma-maraNamaya hotI hai, jinakI cetanA anantajJAna aura ananta darzanamaya nahIM hotI aura jinakA Ananda ananta sukha nahIM hotA ve "saMsArIjIva" kahalAte haiM aura ve jIva jo amara, ananta jJAna aura ananta dazenamaya hote haiM mukta kahalAte haiN| ___ saMsArI jIva azuddha avasthA meM hote haiN| ve pratyakSa rUpa se zarIra ke bandhana meM hote haiM / unako vizeSa kara indriya jJAna hI hotA hai| apane sAtha zarIra kA nimitta, naimittika, sambandha hone ke kAraNa ve apane meM aura zarIra meM bhinnatA kA anubhava nahIM krte| isa kAraNa ve icchAoM ke vazIbhUta hokara manda aura tIvra kaSAyayukta aneka kriyAeM karate rahate haiN| isa prakAra azuddha arthAt pudgala ke bandhana baMdhA huA jIva pudgala ke prabhAva meM Akara kArya karatA rahatA hai| una pudgala paramANuoM ko jo jIva para apanA prabhAva DAlate haiM jainazAkhoM meM "karma" kahate haiN| inakarmoM ke bandhana meM par3akara jIva mRgatRSNA kI taraha saMsAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 346 ke andara cakkara lagAtA huA aneka duHkhoM ko bhogatA hai| jaba taka inase usakA chuTakArA nahIM hojAtA taba taka use saccA, AkulatA rahita sukha nasIba nahIM ho sakatA, isI kAraNa karmabandhana se mukta hone kI pratyeka jIva ko AvazyakatA hotI hai| jIvoM kI pariNati tIna taraha kI hotI hai-eka zubha arthAt acche kAma, dUsarI azubha arthAt bure kAma, aura tIsarI zuddha arthAt vairAgya rUpa / zubha pariNati se puNya-bandhana hotA hai, jisase saMsArika sukha kI prApti hotI hai aura azubha pariNati se pApa-bandhana hotA hai, jisase saMsAra meM dukha kI sAmagrI milatI hai aura dukha bhoganA hotA hai| zuddha yA vairAgya vAlI pariNati se jIva ke puNya-pAparUpI bandhana halake hote hote dUra ho jAte haiM aura jIva meM zuddha parama saccidAnanda avasthA kA AvirbhAva hotA hai| ina zubhAzubha pariNatiyoM yA puNya-pAparUpI bandhanoM ke kAraNa vizeSa karake cAra hote haiM, eka mithyAtva arthAt mithyA zraddhA dUsarA avirata arthAt hiMsA aura indriya tathA mana ke viSayoM meM pravRtti, tosarA tIvra aura tIvratara, manda aura mandatara bhedavAle cAra-krodha, mAna, mAyA, lobha,-kaSAya aura nokaSAya aura cauthA mana, vacana, kAya nAmaka tIna yoga jo karmoM ke Agamana ke mukhya kAraNa haiN| yahA~ yaha bhI samajha lenA hogA ki lobha arthAt icchA pApa (jisakA yahA~ bandhana se matalaba hai ) kA kAraNa hai| lobha ke udaya se jIva prakRti se saMyoga karatA hai aura pudgala padArthoM ke na milane se dukhI hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 bhagavAna mahAvIra *e agara ve mila jAte haiM to use sukha kA bhAsa hotA hai, aura una padArthoM para adhikAra karake vaha mAna karatA hai, phira unako rakhane yA aura ikaTThe karane ke lie mAyA karatA hai| agara koI unako usase le le yA unake saGgraha karane meM bAdhA DAle yA usake mAna kI hAni kare to vaha krodha karatA hai; ye kriyAyeM mAnasika bhI hotI haiN| ___ isa taraha karmoM kA Agamana hotA hai| parantu karma jIva para tabhI prabala hote haiM jaba jIva icchA ke vaza meM, dInatA kI dazA meM, apane svAbhAvika zuddhopayoga rUpa nija bala ko chor3a kara nirbala hotA hai| aise pudgala ke ati sUkSma paramANu jIva ke bhAvoM aura kriyAoM ke nimitta se usake bandhana hote haiN| ina karmavargoM meM bandhana ke cAra vizeSaNa hote haiM, eka prakRti-bandhana (Quality of Karmic matter ) jisake anusAra karmavargoM meM bhinna bhinna prakAra kI zaktiyA~ hotI haiM, dUsare pradeza-bandhana ( Extent of Kramic matter ) jisake anusAra Atma-pradezoM se karma pradezoM kA sambandha hotA hai, tIsare sthiti-bandhana (Duration of Karmic matter ) jisake anusAra karmavargoM kI sattA yA udayakAla kA pramANa hotA hai, aura cauthe anubhAga-bandhana (Quantity of Intensity of Karmic matter ) jisake anusAra karmavargoM meM phaladAyaka zakti hotI hai| prakRti aura pradeza-bandhana yogoM ke anusAra hote haiM aura sthiti aura anubhAga-bandhana kaSAyoM ke anusaar| jIva ke bhAvoM kI hAlata yogoM aura kaSAyoM kA jaisA phala ho vaisI hotI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 348 ___ karma ATha prakAra ke hote haiM-(1) jJAnAvaraNIya jo jIva ke jJAga ko Dhakate haiM, (2) darzanAvaraNIya jo jIva ke dekhane ko zakti ko Dhakate haiM, (3) mohanIya jo AtmA ko bhrama rUpa karate haiM, (4) antarAya jo vAJchita kArya meM vighna pahu~cAte haiM, (5) Ayu jo kisI niyata samaya taka eka gati meM sthiti rakhate haiM, (6) nAma jo zarIrAdika banAte haiM, (7) gotra jo kuloM kI zubhAzubha avasthAoM meM kAraNa hote haiM aura (8) vedanIya jo sukha dukha rUpa sAmagrI ke kAraNa hote haiN| aise dravya-karmoM se bhAva-karma hote haiM aura bhAva-karmoM se dravya-karma ba~dhate haiN| isa prakAra anAdi santAna krama se pUrva baddha karmoM ke phala se vikRta pariNAmoM ko prApta hokara jIva apane ho aparAdha se Apa navIna karmoM kA bandhana prastuta karatA hai / inhIM navIna karmoM ke udaya se punaH isake vikRta pariNAma hote haiM aura unase punaH punaH navIna navIna karmoM kA bandhana prastuta karatA huA vaha anAdi kAla se isa saMsAra meM paryaTana karatA hai / jIva santAna-krama se bIja-vRkSavat anAdi kAla se azuddha hai| aisA nahIM hai ki vaha pahale zuddha thA aura pIche azuddha ho gayA, kyoMki yadi vaha pahale zuddha hotA to binA kAraNa bIca meM azuddha kaise ho jAtA aura yadi binA kAraNa hI bIca meM azuddha ho gayA hai to isase pahale azuddha kyoM nahIM ho gayA ? binA kAraNa ke kArya nahIM ho sakatA, yaha niyama hai, ataeva jIva anAdi se azuddha hai| isa para zAyada yaha kahA jAya ki jo hamezA azuddha hai use hamezA azuddha rahanA cAhie aura taba ye mokSa kI bAteM kaisI ? isa sambandha meM kahA jA sakatA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 bhagavAn mahAvIra dhAna kA bIja-vRkSa-sambandha anAdi kAla se calA A rahA hai| parantu jaba dhAna para se chilakA utara jAtA hai taba cAvala aneka prayatna karane para bhI nahIM ugatA, usI prakAra jIva ke bhI anAdi santAna:krama se vikRta bhAvoM se karma-bandhana aura karma ke udaya se vikRta bhAva hote cale Aye haiN| parantu jaba chilakA rUpI vikRta bhAva judA ho jAte haiM taba phira cAvala rUpI zuddha jIva ko aGkurotpatti rUpI karma bandhana nahIM hotaa| bandhana kA svarUpa aura usase chuTakArA hone kI sambhAvanA mAlUma kara lene ke bAda yaha bhI jAna lenA Avazyaka hai ki chuTakArA kisI paramAtmA ke karma-phala dene yA paig2ambara ke dilAne se hotA hai yA jIva hI apane puruSArtha se bandhanoM se mukta ho jAtA hai| yadi paramAtmA kI z2arUrata karma-phala dene ke lie hai to yaha dekhanA cAhie ki viSAdika bhakSaNa karanevAloM ko maraNAdika phala binA kisI phala-dAtA ke ho mila jAtA hai| agara yaha kahA jAya ki viSa khAne kA phala bhI Izvara hI detA hai kyoMki jIva kamoM ke karane meM to svatantra hai parantu unake phala bhogane meM paratantra hai to yaha bhI ThIka nhiiN| kisI dhanADhya ne aisA karma kiyA jisakA phala use usakA dhanaharaNa hone se mila sakatA hai| Izvara svayaM to usakA dhana curAne ke lie AtA nahIM, kintu kisI cora ke dvArA usakA dhanaharaNa karAtA hai / aisI avasthA meM arthAt jaba cora ne eka dhanADhya kA dhana curAyA taba isa kriyA se dhanADhya ko pUrvakRta karma kA phala milA aura cora ne navIna karma kiyaa| aba batAie ki cora ne dhanADhya ke. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 350 dhanaharaNarUpa jo yaha kriyA kI hai use usane svatantratA se kI hai yA Izvara kI preraNA se| yadi usane use svatantratA se kI hai aura usameM Izvara kI kucha bhI preraNA nahIM hai, to dhanADhya ko jo karma kA phala milA vaha Izvara-kRta nahIM huA aura yadi. Izvara ko preraNA se cora ne dhana curAyA hai, to cora karma ke karane meM svatantra nahIM rahA aura vaha nirdoSa hai, para usI cora ko vahI Izvara rAjA ke dvArA corI kA daNDa dilAtA hai| pahale to usane svayaM usase corI karavAI aura phira svayaM hI usako daNDa dilAtA hai, isase Izvara ke nyAya meM bar3A bhArI baTTA lagatA hai / saMsAra meM jitane anartha hote haiM una sabakA vidhAtA Izvara Thaha. regA, parantu una saba karmoM kA phala becAre nirdoSa jIvoM ko bhoganA pdd'egaa| kaisA acchA nyAya hai / aparAdhI Izvara aura daNDa bhogeM jIva ! jo loga kisI paig2ambara ko mukti dilAnevAlA mAnate haiM ve yaha kahate haiM ki jIva itanA pApI hai ki vaha apane Apa pApa se nivRtta nahIM ho sakatA hai / yadi aisA ho to eka zreSTha se zreSTha puruSa, jisako aise najAta dilAnevAle paig2ambara ke nAmanizAna kA patA nahIM hai mukti se athavA svarga-rAjya se nirdoSa vaJcita raha jAyagA / yaha kitanA bar3A julma hogaa| asala meM inake dArzanika yaha nahIM samajhe hue haiM ki jIva apane pariNAmoM ke nimitta se pUrva ba~dhe karmoM kA bhIutkarSaNa, apakarSaNa, saGkramaNa, Adi karatA hai aura isase unakI zakti ko apane puruSArtha se upadeza Adi ke nimitta se dharma-kArya meM pravRti karake hIna karatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 bhagavAn mahAvIra Upara batAye hue jina kAraNoM se navIna bandhana hotA hai unakA abhAva hone se navIna bandhana kA honA ruka jAtA hai aura jo saJcita karma haiM ve apanI sthiti pUrI karake apane Apa samApta ho jAte haiM aura unako jIva tapa Adi se bhI chipA dete haiM / jaba navIna karmoM kA Azrava nahIM hogA aura pUrva-baddha koM kI nirjarA ho jAyagI taba AtmA se saba karmoM ke pRthaka hone ke kAraNa AtmA zuddha ho jAyagI aura usakI isa zuddha avasthA ko ho mokSa kahate haiN| mokSa meM AtmA se saba karma pRthak ho gaye, isalie karmajanita vikAra bhI AtmA se dUra ho gye| ye vikAra hI navIna bandhana ke kAraNa haiM, isalie mokSa prApta hone ke bAda karma phira mala se lipta nahIM hote, arthAt mukta jIva mukti se vApasa nahIM A sakate / jisa mukti se vApasa AnA par3e vaha mukti kaisI ? AvAgamana to banA hI rahA / jo loga mukti se vApasa AnA mAnate haiM ve to mukti zabda kA prayoga karake saMskRta-bhASA kA bhI khUna karate haiM / ve kahate haiM ki Izvara jIva ko vedokta jJAna-sahita vedokta kamoM ke karane kA phala bhogane ke lie mukti detA hai aura karma maryAdAsAhita hote haiN| unakA mukti-rUpa phala bhI maryAdA-sahita hotA hai, arthAt jIva mukti meM apane karmoM kA phala bhoga kara kucha thor3e se bace hue karmoM ke kAraNa janma-maraNa karatA huA saMsAra mai phira paryaTana karatA hai| unheM yaha socanA cAhie ki mukti to jIva ke sarvathA karma-rahita hone ko kahate haiM aura karmoM ke phala to saMsAra meM AvAgamana karake hI bhoge jAte haiN| jaina-dharma meM yaha mAnA jAtA hai ki isa madhyaloka aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 352 siddha-zilA ( jahAM mukta jIva rahate haiM) ke bIca meM 16 svarga haiM / una svargoM meM jIva apane puNyodaya se dIrghAyuvAlI deva. gati pAkara deva athavA devAGganA bana kara sAMsArika sukha bhogate haiM, aura Ayu pUrI hone para vahAM se apane karmAnusAra bhramaNa karate haiN| zAyada mukti se lauTa AnA mAnanevAloM kA matalaba Upara ke svargoM se hI ho aura unako mokSa ke sacce svarUpa kA patA hI na ho| jaina-dharma meM "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" kahA hai arthAt samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kI ekatA hI mokSamArga hai / jitane jitane aMzoM meM jIva kI saccI zraddhA, saccA jJAna aura saccA caritra hotA hai utane hI utane aMzoM meM jIva mokSa kI ora jhukatA hai| samyagdarzana se matalaba Upara batAye hue sAta tattvoM kI saccI bhAvanA karanA hai| arthAt jIva, paramAtmA aura jIva se paramAtmA hone ke upAya ityAdi kI saccI bhAvanA karanA, jIva aura jIvAdika aura jIva ke mokSa hone ke upAyoM ke jJAna ko samyagjJAna aura una upAyoM meM pravRttirUpa kriyAoM ko samyakcAritra kahate haiM / dharma do prakAra kA hotA hai eka gRhasthoM kA dUsarA sAdhuoM kA / gRhastha vyavahAra-dharma kA pAlana karate hue nizcaya mokSamArga ko taiyArI karate haiM aura sAdhu icchAoM para sarvathA vijaya pAne ke lie jJAna, dhyAna aura tapa meM lIna rahate haiN| dharma-dhyAna aura zukla-dhyAna hI mokSa ke mukhya kAraNa hote haiM aura bAkI saba jIva ko dhyAna meM nizcala banAne ke upAya haiN| jJAnavaraNa-karma ke prabhAva se anantajJAna, darzanAvaraNa-karma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 bhagavAn mahAvIra ke abhAva se ananta darzana, antarAya ke prabhAva se ananta vIrya, darzana-mohanIya ke abhAva se zuddha samyaktva, cAritramohanIya ke abhAva se zuddha cAritra aura ina samasta karmoM ke abhAva se ananta sukha hotA hai, magara zeSa ke cAra karmoM ke bAkI rahane se jIva aisI hI jIvana-mukta avasthA meM saMsAra meM rahatA hai aura isI avasthAvAle sarvajJa vItarAga tIrthaGkara bhagavAna se sAMsArika jIvoM ko sacce dharma kA upadeza milatA hai, yahI sarvajJopadezita saba kA hitakArI jaina-dharma hai| Upara ke cAra aghAtiyA-arthAt vedanIya, gotra, nAma aura Ayu-koM kI sthiti pUrI hone para jIva apane Urdhva gamana svabhAva se jisa sthAna para karmoM se mukta hotA hai usa sthAna se sIdhA pavana ke jhakoroM se rahita agni kI taraha Urdhvagamana karatA hai aura jahA~ taka Upara batAye hue gamana sahakArI dharma dravya kA sadbhAva hai vahA~ taka vaha gamana karatA hai| Age dharmadravya kA abhAva hone se alokAkAza meM usakA gamana nahIM hotaa| isa kAraNa samasta muktajIva loka ke zikhara para virAjamAna rahate haiN| yahA~ jisa zarIra se mukti hotI hai usa zarIra se jIva kA AkAra kiJcita nyUna hotA hai| __yadi yahA~ koI yaha zaGkA kare ki jaba jIva mokSa se lauTa kara Ate nahIM tathA navIna jIva utpanna hote nahIM aura mukta hone kA silasilA hamezA jArI rahatA hai to eka dina saMsAra ke saba jIva mokSa ko prApta kara leMge aura saMsAra zUnya ho jaaygaa| parantu jIva-rAzi akSaya, ananta hai, jisa taraha AkAza dranba sarvavyApI ananta hai| kisI eka dizA meM binA mur3e nirantara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 354 yadi koI gamana karatA calA jAya to AkAza kA anta kabhI nahIM hotA hai, anyathA vaha sarvavyApI nahIM ho sakatA thA / isI prakAra jIvarAzi kA anta nahIM hogaa| ____isa taraha mokSa meM ananta zuddha jIva ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya aura ananta sukhavAle ananta paramAtmarUpa apanI apanI sattA meM saccidAnanda svarUpa hokara hamezA paramAnanda meM rahate haiN| Atma-kalyANa ke cAhanevAle jIva aise paramotkRSTa vItarAga sarvajJa paramAtmA ko apanA Adarza banAkara usakI pUjA-stuti karake zubha-karma upArjana karate haiM, zuddhopayoga meM pravRtta rahate haiM aura krama se vizuddha prayatna karate hue eka dina svayaM paramAtma-pada ko prApta kara lete haiM / ... jaina-dharma ke mokSa kA yahI saccA svarUpa hai| isIkA sarvajJoM ne upadeza kiyA hai aura yaha nyAya se siddha hai| yaha 'Atmadharma kisI eka samAja yA jAti kI paitrika sampatti nahIM hai, balki saba jIvoM kA hitakArI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhyAya / jaina dharma meM AtmA kA AdhyAtmika vikAsa . saMsAra ke prAyaH sabhI dharmoM ne mokSa ko AtmA ke vikAsa kI sarvocca sthiti mAnA hai, lekina mokSa taka pahu~cane ke parva usakA kisa prakAra krama vikAsa hotA hai isa para bhinna bhinna darzanakAroM ke bhinna bhinna mata haiN| nIce hama tulanAtmaka dRSTi se AtmA ke isa krama vikAsa para kucha vicAra karanA cAhate haiN| vaidika darzana maharSi pAtaJjali ne yoga darzana meM mokSa kI sAdhanA ke lie yoga kA varNana kiyA hai| yoga ko hama AdhyAtmika vikAsa krama kI bhUmikA kaha sakate haiM / isa yoga ke prArambha kAla kI bhUmikA se lekara kramazaH puSTa hote hote usako uccAti ucca avasthA kI bhUmikA taka pahu~cane kI sIr3hiyoM ko AdhyAtmika vikAsa krama kaha sakate haiN| yoga ke prArambha se pUrva kI bhUmikAe~ AtmA ke avikAsa kI bhUmikAe~ haiM / sUtrakAra ke isa viSaya ko aura bhI spaSTa karane ke lie bhASyakAra maharSi vyAsa ne una bhUmikAoM ko pAMca bhAgoM meM vibhakta kara diyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 356 1kSipta', 2 mUda, 3 vikSipta', 4 ekAgra', 5 niruddha / ina pA~ca bhUmikAoM meM se pahalI do AtmA ke vikAsa kI sUcaka hai / tIsarI bhUmikA vikAsa aura avikAsa kA sammelana hai usameM vikAsa kI apekSA avikAsa kA hI adhika bala rahatA hai| cauthI bhUmikA meM vikAsa kA bala bar3hatA hai aura vaha pA~cavIM niruddha bhUmikA meM pUrNonnati para pahu~ca jAtA hai| yadi bhASyakAra ke isI bhAva ko dUsare zabdoM meM kahanA cAheM to yoM kaha sakate haiM ki pahalI tIna bhUmikAe~ AtmA ke avikAsa kAla ko hai, aura zeSa do bhUmikAe~ vikAsa kAla kii| ina pA~ca bhUmikAoM ke bAda kI sthiti ko mokSa kahate haiN| yogavAsiSTha meM AtmA kI sthiti ke saMkSepa meM do bhAga kara diye haiM |1.ajnyaanmy aura 2.jJAnamaya / ajJAnarUpa sthiti ko avikAsa kAla aura jJAnamaya sthiti ko vikAsa kAla kaha sakate haiM / Age cala kara ina donoM sthitiyoM ke aura bhI sAta vibhAga kara diye gaye 1 jo citta rajoguNa ko adhikatA se hamezA aneka viSayoM kI ora prerita hone se asthira rahatA hai; use kSipta kahate haiM / 2. jo citta tamoguNa ke prAbalya se hamezA nidrA mana rahatA hai use mUr3ha kahate haiN| 3. jo citta asthiratA kA vizeSatA rahate hue bhI kucha prazasta viSayo meM sthira raha sakatA hai / vaha "vikSipta" kahalAtA hai / 4. jo citta apane viSaya meM sthira bana kara raha sakatA hai, vaha ekAgra kahalAtA hai| 5. jisa citta meM tamAma vRttiyoM kA nirodha ho gayA ho, kebala mAtra unake saMskAra raha gaye hoM, vaha niruddha kahalAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 bhagavAn mahAvIra haiM jinako hama kramazaH ajJAnamaya aura jJAnamaya bhUmikAoM ke nAma se pahicAna sakate haiM / ajJAna kI sAta bhUmikAe~ ye haiM 1. vIja jAgRta', 2. jAgRta, 3. mahAjAgRta', 4. jAgRta'svapna 5. svapna', 6. svapna jAgRta 7. suSuptaka, isI prakAra jJAna 1. isa bhUmikA meM "ahaMtva manatva' buddhi kI pUrNa jAgRti to nahIM hotI para usako jAgRti ke cinha dRSTi gocara ho jAte haiM / isI kAraNa isakA nAma boja jAgRta rakkhA gayA hai| yaha bhUmikA banaspati ke samAna kSudra jIvoM meM bhI mAnI jAtI hai / 2. isa bhUmikA meM "ahaMtva mamatva' buddhi alpAMza meM jAgRta ho jAtA hai, isI kAraNa isakA nAma jAgRta rakkhA gayA hai| yaha bhUmikA koTa pataMga aura pazuoM meM bhI mAnI jAtI hai / 3. isa bhUmikA meM "ahaMtva mamatva' ko buddhi aura bhI puSTa hoto hai, isase yaha mahA jAgRta kahalAtI hai / yaha bhUmikA manuSya aura devatAoM meM pAI jAtI hai / 4. cauthI bhUmikA meM "jAgRta avasthA" ke bhrama kA samAveza ho jAtA hai / jaise eka hI jagaha do candramA dikhAI denA ityAdi isase isa bhUmikA kA nAma "jAgRta svapna' rakkhA gayA hai| ___5. isa bhUmikA meM nidrita avasthA meM Aye hue svapna kA caitanya avasthA meM jo anubhava hotA hai usakA samAveza rahatA hai| isalie yaha "svapna" nAma se pukArI jAtI hai / 6. isa bhUmikA meM kaI varSoM taka cAlU rahane vAle svapna kA samAveza rahatA hai / yaha svapna zarIra pAta hone para bhI cAlU rahatA hai| isase yaha svapna jAgRta kahalAtI hai| 7. yaha bhUmikA gAr3ha nidrA kI hotI hai| isameM "jar3a" ke samAna sthiti ho jAtI hai| kevala mAtra karma vAsanA rUpa meM rahate haiM; isI se yaha suSupti kahalAtI hai / inameM se 7 taka ko bhUmikAeM spaSTa rUpa se manuSyoM ke anubhava meM AtI hai| (yoga vaziSTa utpatti prakaraNa 117) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 358 maya sthiti ke bhI sAta vibhAga kara diye gaye haiN| . 1. zubhecchA', 2. vicaarnn| 3. tanumAnasA, 4. satvApatti, 5, asaMsakti2, 6. padArtha bhAvukI, 7. turyagA / pahalI sAta bhUmikA meM ajJAna kA prAbalya rahane se ve avikAsa kAla kI aura anta kI sAta bhUmikAoM meM jJAna E. "maiM mUrkha hI kyoM banA rahUM; kisI zAstra yA sajjana ke dvArA AtmAvalokana kara apanA uddhAra kyoM na krluuN|" isa prakAra kI vairAgyapUrNa icchA ko "zubhecchA" kahate haiN| 6. usa zubhecchA ke phala svarUpa vairAgyAbhyAsa ke kAraNa sadAcAra meM jo pravRti hotI hai; use "vicAraNA" kahate haiN| 10. zubhecchA aura vicAraNoM ke kAraNa indriyoM athavA viSayoM se jo udAsInatA ho jAtI hai| use "tanu mAnasA' kahate haiM / 11. uparokta tIna bhUmikAoM ke abhyAsa se citta meM jo vRti hotI hai, aura usa vRti ke kAraNa jo AtmA ko sthiti hotI hai use "satvApatti" kahate haiM / 12. uparokta cAra bhUmikAoM ke abhyAsAMse citta meM jo eka prakAra kA Ananda prApta hotA hai; use "asaMsakti" bhUmikA kahate haiN| 13. pA~ca praka ra kI bhUmikA ke abhyAsa se bar3hatI huI AtmA kI sthiti se eka aisI dazA prApta hoto hai ki jisase vAhya aura antaraMga saba padArthoM kI bhAvanA chUTa jAtI hai / kevala dUsaroM ke prayatna se zarIra kI sAsArika yAtrA calatI hai / ise "padArtha bhAvuko" bhUmikA kahate haiN| 14. chaH bhUmikAoM ke abhyAsa se ahaMbhAva kA jJAna bilkula zamanaho jAne se eka prakAra kI svabhAva niSTA prApta hotI hai| use "turyagA" kahate hai / 'turyagA kI avasthA' jIvana mukta meM hotI hai / turyagA ke pazrAt kI avasthA 'videha yukta' hotI hai; ( yoga vaziSTa utpatti pra. sa. 118 tathA nirvANa se 120) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 bhagavAn mahAvIra kA prAbalya rahane se ve vikAsa kAla kI ginI jAtI haiM jJAna kI sAtavI bhUmikA meM vikAsa apanI pUrNa kalA ko pahu~ca jAtA hai / isake bAda kI sthiti ko mokSa kahate haiM / bauddha-darzana / bauddha sAhitya ke maulika granthoM ko "piTaka" kahate haiN| piTaka meM kaI sthAnoM para adhyAtmika vikAsa kA vyavasthita aura spaSTa varNana kiyA hai / usake andara AtmA ko chaH sthitiyeM batalAI gaI haiN| 1. aMdhapuththujana 2 kalyANa puththujjana 3. sotApanna 4. sakadAgAmI' 5. opapatti ka' 6. arahA" 1. "puththujana" sAmAnya manuSya ko kahate haiN| isake "aMdha puththujana" aura "kalyANa puththujana' nAmaka do vibhAga kiye haiM / yathA duve puththujanA buddhenA dicca bandhunA, aMdho puththujano e vo kalyANe ko puththujano / (2) ina donoM meM saMyojanA (baMdhana) to daza hI prakAra kI hotI hai, aMtara kevala itanA hI rahatA hai ki, jahA~ pahale kI vaha prApta rahatI hai| vahAM dUsare ko aprApta rahatI hai| ye donoM mokSamArga se parAGmukha hote haiN| 2. mokSamArga ko ora agrasara honevAloM ke cAra bheda haiM jinhoMne tIna saMyojanA kA nAza kara diyA hai / ve "sotApanna" kahalAte haiN| sotApanna adhika se adhika isa manuSya loka meM sAta vAra janma grahaNa karate haiM, usake bAda avazya nirvANa ko prApta hote haiN| 3. jinhoMne tIna saMyojanA kA to nAza kara diyA ho aura do ko zithila kara DAlA ho ve "sakadAgAmI" kahalAte haiN| "sakadAgAmo" kevala eka hI bAra manuSya loka meM aura ate haiM / usake pazcAt ve nirvANa prApta kara lete haiN| .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 360 inameM se prathama sthiti adhyAtmika vikAsa kI sthiti hai, dUsaro meM yadyapi kucha kucha vikAsa kA sphuraNa hotA hai, phira bhI avikAsa kA hI adhika prabhAva rahatA hai tIsarI se chaTho sthiti taka uttarottara vikAsa kA krama bar3hatA jAtA hai| aura chaThI sthiti meM jAkara vaha vikAsa ke ucca zikhara para pahu~ca jAtA hai| usake pazcAt nirvANa-tattva kI prApti hotI hai, yadi isa vicArAbali ko saMkSepa meM kahA jAya to yoM kaha sakate haiM ki pahalI do sthitiyAM avikAsa kAla kI haiM aura anta kI cAra vikAsa kAla kI / usake pazcAt nirvANa kAla hai| jaina darzana jaina sAhitya ke prAcIna granthoM meM jo Agama ke nAma se pracalita hai / AdhyAtmika vikAsa kA krama bahuta hI suvyavasthita rUpa se milatA hai| unameM Atmika-sthiti ke caudaha vibhAga kara rakkhe haiM-jo "guNasthAna" nAma se sambodhita kiye jAte haiN| guNasthAna-AtmA kI sAmya tattvacetanA, vIrya, caritra, Adi zaktiyoM ko "guNa" kahate haiM aura una zaktiyoM kI tAratamya avasthA ko sthAna kahate haiN| jisa prakAra bAdaloM kI Ar3a meM sUrya chipa jAtA hai, usI prakAra AtmA ke svAbhAvika guNa bhI kaI prakAra ke AvaraNoM se chipa kara sAMsArika dazA 4. jinhoMne pA~ca sayojanA kA nAza kara DAlA ho, ve opapAtika kahalAte hai| opapAtika brahmaloka meM se hI nirvANa prApta kara lete haiM / 5. jinhoMne dazoM saMyojanA kA nAza kara DAlA ho, ve 'arahA' kahalAte haiN| isI sthiti meM nirvANa prApta kara lete haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra meM zrAvRtta hote haiN| una AvaraNoM kA prAbalya jyoM jyoM kama hotA hai ve bAdala jyoM jyoM phaTate jAte haiM-tyoM tyoM AtmA ke svAbhAvika guNa prakAzamAna hote jAte haiN| AvaraNoM kA kSaya jitanA hI adhika hotA hai utanA hI adhika AtmA kA vikAsa hotA ina guNoM ko asaMkhya sthitiyA~ hojAtI haiM, para jaina AcAyyA~ ne sthUlatama, unakI caudaha sthitiyAM batalAI haiN| jinheM guNasthAna kahate haiN| guNasthAna kI kalpanA pradhAnataH mohanIya karma kI prabalatA yA nirbalatA ke Upara sthita hai, mohanIya karma kI pradhAna zaktiyAM do haiN| 1-darzana mohanIya 2-caritra mohanIya / pahalI zakti kA kArya AtmA ke samyakta (vAstavika) guNoM ko Acchanna karane kA hai| isake kAraNa AtmA meM sAtvika ruci aura satya darzana nahIM hone paataa| dUsarI zakti kA kArya AtmA ke caritra guNa ko Dhaka dene kA hai / isake kAraNa AtmA tAttvika ruci aura satya darzana hone para bhI usake anusAra agrasara hokara apane vAstavika svarUpa ko nahIM jAna pAtI, ina donoM zaktiyoM meM darzana mohanIya adhika balavAna hai| jahAM taka yaha zakti nirbala nahIM hotI, vahAM taka caritra mohanIya kA bala nahIM ghaTa sakatA, darzana mohanIya kA bala ghaTate hI caritra mohanIya kramazaH nirbala hotA hotA anta meM naSTa ho jAtA hai / AThoM karmoM meM [jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra] mohanIya sabase pradhAna aura balazAlI hai / isakA kAraNa yaha hai ki jahAM taka mohanIya kA prAbalya rahatA hai-vahAM taka anya karmoM kA bala nahIM ghaTa sakatA aura usakI zakti ke ghaTate hI anya karma bhI kramAgata-hAsa ko prApta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bhagavAn mahAvIra 362 hote haiM / yahI kAraNa hai ki guNasthAnoM ko kalpanA mohanIya karma ke tAratamyAnusAra hI kI gaI hai| pahalA guNasthAna avikAsa kAla hai, dUsare aura tIsare meM vikAsa kA kucha sphuraNa hotA hai, para pradhAnatA avikAsa kI rahatI hai| cauthe guNasthAna se vikAsa hote hote anta meM caudahaveM meM jAkara AtmA pUrNa kalA para pahu~ca jAtI hai / usake pazcAt mokSa prApta hotA hai| saMkSipta meM pahale tIna guNasthAna avikAsa ke haiM / aura antima gyAraha vikAsa kAla ke usake pazcAt mokSa kA sthAna hai| ____ yadyapi yaha viSaya bahuta hI sUkSma hai, tathApi yadi isako samajhane kI ceSTA karate haiM to yaha bahuta hI acchA lagatA hai| yaha Atmika-utkrAnti kI vivecanA hai mokSa-mandira meM pahuMcane ke lie nisenI hai| pahale sopAna se-jIne se-saba jIva car3hanA prArambha karate haiM, koI dhIre calane se dera meM, aura koI teja calane se jaldI caudahaveM jIne para pahu~cate hI mokSa-mandira meM dAkhila ho jAte haiN| kaI car3hate hue dhyAna nahIM rakhane se phisala jAte haiM aura prathama sopAna para A jAte haiN| gyArahaveM sopAna para car3he hue jIva bhI moha kI phaTakAra ke kAraNa gira kara prathama jIne para A jAte haiN| isalie zAstrakAra bAra bAra kahate haiM ki calate hue leza-mAtra bhI gaphalata na kro| bArahaveM jIne para pahu~cane ke bAda girane kA koI bhaya nahIM rahatA hai| AThaveM aura naveM jIne meM bhI yadi moha-kSaya honA prArambha ho jAtA hai, to girane kA bhaya miTa jAtA hai| .. . / ina caudaha guNa-sthAnoM ke nimnAGkita nAma haiM:-mithyAtva, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 bhagavAna mahAvIra sAsAdana, mizra, aviratasamyakadRSTi, dezavirati, pramatta, apramatta; apUrvakaraNa, anivRti, sUkSmasaMparAya, upazAnta moha, kSINa moha, sayoga kevalI aura ayoga kevalI / mithyA dRSTi guNasthAna-isa bAta ko saba joga samajhate haiM ki prArambha meM saba jIva adhogati hI meM hote haiM isalie jo jIva prathama zreNI meM hote haiM ve mithyAdRSTi meM hote haiN| mithyA dRSTi kA artha hai-vastutatvaM ke yathArtha jJAna kA abhAva / isI prathama zreNI se jIva Age bar3hate haiM / yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki isa doSa-yukta prathama zreNI meM bhI aisA kauna sA guNa hai jisase isakI ginatI bhI guNa-zreNI meM kI gaI hai isakA samAdhAna yaha hai ki sUkSmAtisUkSma aura nIcI hada ke jIvoM meM bhI cetanA kI kucha mAtrA to avazyameva ujjvala rahatI hai| isI ujvalatA ke kAraNa mithyA dRSTi kI gaNanA bhI 'guNa-zreNI meM kI gaI hai| sAsAdana-samyakadarzana se giratI huI dazA kA yaha nAma hai| samyakadarzana prApta hone ke bAda krodhAdi ati tIvra kaSAyoM kA udaya hone se jIva ke girane kA samaya AtA hai yaha guNasthAna patanAvasthA kA hai magara isake pahale jIva ko samyagdarzana ho gayA hotA hai, isalie yaha bhI nizcita ho jAtA hai ki vaha kitane samaya taka saMsAra meM bhramaNa kregaa| mizra guNasthAna kI avasthA meM AtmA ke bhAva bar3e hI vicitra hote haiM isa guNasthAnavAlA satya mArga aura asatya * 'asAdana' kA artha hai atitotra krodhAdi kaSAya / jo ina kaSAyoM se yukta hotA hai usI ko 'sAsAdana' kahate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 364 mArga donoM para zraddhA rakhatA hai| jaise jisa deza meM nAriyaloM ke phaloM kA bhojana hotA hai usa deza ke loga anna para na zraddhA rakhate haiM aura na azraddhA hii| isI taraha isa guNasthAna vAle kI bhI satya mArga para na ruci hotI hai aura na aruci hI / khala aura gur3a donoM ko samAna samajhanevAlI mohamizrita vRti isameM rahatI hai| itanA hone para bhI isa guNasthAna meM Ane ke pahale jIva ko samyaktva ho gayA hotA hai / isaliye sAsAdana guNasthAna kI taraha usake bhava-bhramaNa kA bhI kAla nizcita ho jAtA hai| ___aviratasamyakdRSTi-virata kA artha hai vrata / vrata binA jo samyaktva hotA hai usako 'avirata samyakadRSTi' kahate haiN| yadi samyaktva kA thor3A sA bhI sparza ho jAtA hai, to jIva ke bhavabhramaNa kI avadhi nizcita ho jAtI hai / isI ke prabhAva se sAsAdana aura mizra guNasthAna vAle jIvoM kA bhava-bhramaNa kAla nizcita ho jAtA hai| AtmA ke eka prakAra ke zuddha vikAsa ko samyakdarzana yA samyakdRSTi kahate haiM isa sthiti meM tattva-viSayaka yA saMzaya bhrama ko sthAna nahIM milatA hai| isa samyaktva se manuSya mokSa prApti ke yogya hotA hai| isake atirikta cAhe kitanA hI kaSTAnuSThAna kiyA jAya, usase manuSya ko mukti nahIM milatI / manusmRti meM likhA hai: "samyakadarzana sampannaH karmarNA nahi badhyate / darzanena vihIMnastu saMsAraM prati padyate" // bhavArtha-samyakadarzana vAlA jIva koM se nahIM baMdhatA hai, aura samyakadarzana vihIna prANI saMsAra meM bhaTakatA phiratA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 bhagavAn mahAvIra dezavirati-samyaktva sahita, gRhastha ke vratoM ko paripAlana karane kA nAma deza virati hai| 'deza virati',-zabda kA artha haisarvathA nahIM-magara amuka aMza meM pApa karma se virata honA / pramatta guNasthAna-una muni mahAtmAoM kA hai ki jo paJca mahAvratoM ke dhAraka hone para bhI pramAda ke baMdhana se sarvathA mukta nahIM hote haiN| apramatta guNasthAna-pramAda baMdhana se mukta hue mahAmuniyoM kA yaha sAtavAM guNasthAna hai| ___apUrva + karaNa--mohanIya karma ko upazama yA kSaya karane kA apUrva (jo pahile prApta nahIM huA) adhyavasAya isa guNasthAna meM prApta hotA hai| ___anivRtti guNasthAna--isameM pUrva guNasthAna kI apekSA aisA adhika ujvala Atma pariNAma hotA hai ki jisase moha kA upazama yA kSaya hone lagatA hai| sUkSma' saMparAya-ukta guNa sthAnoM meM jaba mohanIya karma kA kSaya yA upazama hote hue sUkSma lobhAMzahI zeSa raha jAtA hai, taba yaha guNa sthAna prApta hotA hai / + 'karaNa' yAno adhyavasAya-aAtma pariNAma / 1-'samparAya' zabda kA artha kaSAya hotA hai-paraMtu yahA~ lobhA samajhanA caahiye| 2-yahA~ aura Upara nIce ke guNa sthAnoM meM 'moha' 'mohanIya' aise sAmAnya zabda rakkhe haiM-magara isase mohanIya karma ke jo vizeSa prakAra. ghaTita hote haiM unhIM ko yathAyogya grahaNa karanA cAhiye, avakAza ke abhAva se yahA~ unakA ullekha nahIM kiyA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra *gayA . upazAnta moha-pUrva guNa sthAnoM meM moha kA upazama karate karate jaba AtmA pUrNatayA moha ko dabA detI haimoha kA upazama kara detI hai, taba usako yaha guNasthAna prApta hotA hai| kSINamoha-pUrva guNa sthAnoM meM jisane mohanIya karma kA kSaya karanA prAraMbha kiyA hotA hai, vaha jaba pUrNatayA moha ko kSINa kara detA hai, usako yaha guNasthAna prApta hotA hai / ___ yahA~ upazama aura kSaya ke bheda ko bhI samajhA denA Avazyaka hai / moha kA sarvathA upazama ho jAne para bhI vaha punaH prAdurbhUta hue binA nahIM rahatA hai| jaise kisI pAnI ke bartana meM miTTI ke nIce jama jAne para usakA pAnI svaccha dikhAI detA hai parantu usa pAnI meM kisI prakAra kI halana calana hote hI miTTI Upara uTha AtI hai aura vaha pAnI gadalA ho jAtA hai| isI taraha jaba moha ke rajakaNa-moha ke puMja-Atma pradezoM meM sthira ho jAte haiM taba Atma pradeza svaccha se dikhAI dete haiM, parantu ve upazAnta moha ke raja-kaNa kisI kAraNa ko pAkara phira se udaya meM A jAte haiM, aura unake udaya meM Ane se jisa taraha AtmA guNazreNiyoM meM car3hA hotA hai, usI taraha vApisa giratA hai| isase spaSTa hai ki kevala jJAna moha ke sarvathA kSaya hone hI se prApta hotA hai, kyoMki moha kA kSaya ho jAne para punaH vaha prAdurbhUta nahIM hotA hai| . kevala jJAna ke hote hI: 'sayoga kevalI' guNasthAna-prArambha hotA hai, isa guNasthAna ke nAma meM jo "sayoga" zabda rakhA gayA hai, usakA artha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 bhagavAn mahAvIra 'yogavAlA' hotA hai| yoga kA artha hai zarIrAdi kA vyApAra, kevala jJAna hone ke bAda bhI zarIradhArI ke gamanAgamana kA vyApAra, bolane kA vyApAra Adi vyApAra hote haiM-isaliye ve zarIra dhArI kevalI 'sayoga' kahalAte haiN| ___ una kevalI paramAtmAoM ke, AyuSya ke anta meM, prabala zukladhyAna ke prabhAva se, jaba sAre vyApAra ruka jAte haiM, taba unako jo avasthA prApta hotI hai usakA nAma: ayoga kevalI guNasthAna hai / ayogI kA artha hai sarva vyApAra rahita-sarva kriyA rahita / Upara yaha vicAra kiyA jA cukA hai, ki AtmA guNa zreNiyoM * meM Age bar3hatA huA, kevala jJAna prApta kara, AyuSya ke anta meM ayogI bana tatkAla hI mukti prApta kara letA hai| yaha prAdhyAtmika viSaya hai-isalie yahA~ thor3I sI AdhyAtmika bAtoM kA digdarzana karAnA ucita hogaa| adhyAtma saMsAra kI gati gahana hai, jagat meM sukhI jIvoM kI apekSA dukhI jIvoM kA kSetra bahuta bar3A hai| loka AdhivyAdhi aura zoka saMtApa se paripUrNa haiN| hajAroM taraha ke sukha sAdhanoM kI upasthiti meM bhI sAMsArika vAsanAoM meM dukha kI sattA bhinna nahIM hotii| Arogya lakSmI suvanitA aura satputrAdi ke milane para bhI duHkha kA saMyoga kama nahIM hotaa| isase yaha samajha meM A jAtA hai ki duHkha se sukha ko bhinna karanA-kevala sukha bhogI : bananA bahuta hI duHsAdhya hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 368 sukha dukha kA sArA AdhAra manovRttiyoM para hai, mahAn dhanI manuSya bhI lobha ke cakkara meM phaMsa kara dukha uThAtA hai aura mahAn nirdhana manuSya bhI santoSa vRtti ke prabhAva se mana ke udvegoM ko roka kara sukhI raha sakatA hai / mahAtmA bhartRhari kahate haiM: "manasi ca parituSTeko'rthavAn ko dridrH|" isa vAkya se spaSTa ho jAtA hai ki manovRttiyoM kA vilakSaNa pravAha hI sukha dukha ke pravAha kA mUla hai / eka hI vastu eka ko sukha kara hotI hai, aura dUsare ko dukha kr| jo cIz2a eka bAra kisI ko ruci kara hotI haivahI dUsarI bAra usako arucikara ho jAtI hai| isase hama jAna sakate haiM ki bAhya padArtha sukha dukha ke sAdhaka nahIM haiinakA AdhAra manovRttiyoM kA vicitra pravAha hI hai| rAga, dveSa aura moha ye manovRttiyoM ke pariNAma haiN| inhIM tInoM para sArA saMsAracakra phira rahA hai| isa tridoSa ko dUra karane kA upAya adhyAtma zAstra ke sivA anya (vaidyaka) granthoM meM nahIM hai / magara 'maiM rogI hU~' aisA anubhava manuSya ko bar3I kaThinatA se hotA hai| jahA~ saMsAra kI sukha taraMge mana se TakarAtI hoM, viSayarUpI bijalI kI camaka hRdayAkAza meM khela rahI ho, aura tRSNArUpo pAnI kI prabala dhArAM meM gira kara AtmA be bhAnaho rahA ho vahA~ apanA gupta roga samajhanA atyanta kaSTa sAdhya hai / apanI Antarika sthiti ko nahIM samajhane vAle jIva eka dama nIce darje para haiN| maMgara jo jIva inase U~ce darje ke haiM jo apane ko tridoSAkrAnta samajhate haiM, jo apane ko tridoSajanya upratApa se pIr3ita samajhate haiM aura jo usa roga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .369 bhagavAn mahAvIra ke pratikAra kI zodha meM haiN| unake lie AdhyAtmika upadeza kI AvazyakatA hai| adhyAtma' zabda 'adhi'. aura "AtmA" ina do zabdoM ke ke mela se banA hai| . isakA artha hai AtmA ke zuddha svarUpa ko lakSya karake usake anusAra bartAva karanA / saMsAra ke mukhya do tatva jar3a aura cetana-jinameM se eka ko jAne binA dUsarA nahIM jAnA jA sakatA hai-isa AdhyAtmika viSaya meM pUrNatayA apanA sthAna rakhate haiN| ___"AtmA kyA cIz2a hai ? AtmA ko sukha dukha kA anubhava kaise hotA hai ? sukha dukha ke anubhava kA kAraNa svayaM AtmA hI hai yA kisI anya ke saMsarga se AtmA ko sukha dukha kA anubhava hotA hai| AtmA ke sAtha karma kA sambandha kaise hotA hai. vaha sambandha AdimAna hai yA anAdi ? yadi anAdi hai to usakA uccheda kaise ho sakatA hai-karma ke bheda prabhedoM kA kyA hisAba hai| kArmika baMdha, udaya aura sattA kaise niyama baddha haiM ?" adhyAtma meM ina saba bAtoM kA bhalI prakAra se vivecana hai| isake sivA adhyAtma viSaya meM mukhyatayA saMsAra kI asAratA kA hUbahU citra khIMcA gayA hai| adhyAtma zAstra kA pradhAna upadeza bhinna bhinna bhAvanAoM ko spaSTatayA samajhA kara moha mamatA ke Upara dabAva rakhanA hai| durAgraha kA tyAga, tatva zravaNa kI icchA, santo kA samAgama sAdhupuruSoM ke prati prIti, tatvoM kA zravaNa, manana aura adhyA basana, mithyAdRSTi kA nAza, samyakdRSTi kA prakAza, krodha 24 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 370 mAna, mAyA, aura lobha ina cAra kaSAyoM kA saMhAra, indriyoM kA saMyama, mamatA kA parihAra, samatA kA prAdurbhAva, manovRtiyoM kA nigraha, citta kI nizcalatA, Atma svarUpa kI ramaNatA, dhyAna kA pravAha, samAdhi kA AvirbhAva-mohAdikarmoM kA kSaya aura anta meM kevalajJAna tathA mokSa kI prApti, isa taraha Atmonnati kA krama adhyAtma zAstroM meM batAyA gayA hai| ___ . 'adhyAtma' kahie cAhe 'yoga' donoM bAteM eka hI haiN| yoga zabda 'yuja' dhAtu se banA hai| jisakA artha hai 'jor3anA' / jo sAdhana mukti ke sAtha sambandha jor3atA hai usako yoga kahate haiN| ____ ananta jJAna svarUpa saccidAnaMdamaya AtmA karmoM ke saMsarga se zarIra rUpI andherI koTharI meM baMda ho gayA hai| karma ke saMsarga kA mUla kAraNa ajJAnatA hai, sAre zAstroM aura sArI vidyAoM ke sIkhane para bho jisako AtmA kA jJAna na huA ho usake liye samajhanA cAhiye ki vaha ajJAnI hai| manuSya kA U~ce se U~cA jJAna bhI Atmika jJAna ke binA nirarthaka hotA hai| ____ ajJAnatA se jo dukha hotA hai vaha AtmikajJAna se hI kSINa kiyA jA sakatA hai| jJAna aura ajJAna meM prakAza aura andhakAra ke samAna virodha hai| andhakAra ko dUra karane ke liye jaise prakAza kI AvazyakatA hotI hai, vaise hI ajJAna ko dUra karane ke liye jJAna kI jarUrata par3atI hai| AtmA jaba taka kapAyoM indriyoM aura mana ke adhIna rahatA hai-taba taka vaha saMsA* rika kahalAtA hai| magara vahI jaba inase bhinna ho jAtA hainirmoha bana apanI zaktiyoM ko pUrNa vikasita karatA hai, taka mumukSa kahalAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 bhagavAn mahAvIra krodha kA nigraha kSamA se hotA hai-mAna kA parAjaya mRdutA se hotA hai-mAyA kA saMhAra saralatA se hotA hai-aura lobha kA nikaMdana saMtoSa se hotA hai-ina kaSAyoM ko jItane ke liye indriyoM ko apane adhikAra meM karanA cAhiye, indriyoM para sattA jamAne ke liye manaH zuddhi kI AvazyakatA hotI haimanovRtiyoM ko rokane kI AvazyakatA hotI hai, vairAgya aura sakriyA ke abhyAsa se mana kA rodha hotA hai| manovRttiyA~ adhikRta hotI haiM / mana ko rokane ke liye rAga dveSa ko apane kAbU meM karanA bahuta jarUrI hai-rAgadveSa rUpI maila ko dhone kA kArya samatA rUpI jala karatA hai| mamatA ke binA miTe samatA kA prAdurbhAva nahIM hotaa| mamatA miTAne ke liye; ' kahA gayA hai ki:-- 'anityaM saMsAre bhavati sakalaM yannayanagam / ' / arthAt-'AMkhoM se isa saMsAra meM jo dikhatA hai vaha saba . anitya hai' aisI anitya bhAvanA, aura 'azaraNa' Adi bhAvanAe~ karanI cAhiye, ina bhAvanAoM kA vega jaise jaise prabala hotA jAtA hai vaise hI vaise mamatva rUpI aMdhakAra kSINa hotA jAtA hai aura samatA kI daidIpyamAna jyoti jagamagAne lagatI hai| dhyAna kI mukhya jar3a samatA hai| samatA kI parAkASThA hI se citta kisI eka padArtha para sthira ho sakatA hai| dhyAna zreNI meM Ane ke bAda-labdhiyAM siddhiyAM prApta hone para yadi phira se manuSya moha * 1 --"asaMzayaM mahAbAho ! mane dUnigrahaM calam / abhyAsena ca kaunteya ! vairamyeNa ca gRhyate // " (bhagavadgItA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavAna mahAvIra 372 meM pha~sa jAtA hai, to usakA adhaHpAta ho jAtA hai, isaliye dhyAnI manuSya ko bhI pratikSaNa isa bAta ke lie saceta rahanA cAhiye ki vaha kahIM moha meM na phaMsa jaay| dhyAna kI ucca avasthA ko 'samAdhi' kA nAma diyA gayA hai| samAdhi se karma-vyUha kA kSaya hotA hai / kevalajJAna kA prakAza hotA hai / vevala jJAnI jaba taka zarIrI rahatA hai taba taka vaha 'jIvana mukta kahalAtA hai, pazcAt zarIra kA sabandha chUTa jAne para * vaha parabrahma svarUpI ho jAtA hai / AtmA mUr3ha dRSTi hotA hai taba 'bahirAtmA' auratattvadRSTi hone ' para 'antarAtmA' kahalAtA hai| sampUrNa jJAnavAna hone para 'paramAtmA' ' kahalAtA hai| dUsarI taraha se kaheM to yoM kaha sakate haiM ki zarIra 'bahirAtmA' hai| zarIra sacaitanya svarUpa jIva 'antarAtmA' hai aura avidyAmukta parama zuddhasaccidAnanda rUpa banA huA jIva hI 'paramAtmA' hai / jaina zAstrakAroM ne AtmA kI ATha dRSTiyoM kA varNana kiyA hai, unake ye nAma haiM-mitrA, tArA, balA, dIpatA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA / ina dRSTiyoM meM AtmA kI unnati kA krama hai| 'prathama dRSTi meM jo bodha hotA hai-usake prakAza ko tRNAgni ke udyota kI upamA dI gaI hai / usa bodha ke anusAra usa dRSTi meM sAmAnyatayA sadvartana hotA hai| isa sthiti meM se jIva jaise jaise jJAna aura vartana meM Age bar3hatA jAtA hai taise taise usakA . vikAsa hotA hai / jJAna aura kriyA kI ye ATha bhUmiyAM haiN| pUrva bhUmi kI "apekSA uttara bhUmi meM jJAna aura kriyA kA prakarSa hotA hai| ina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373. bhagavAna mahAvIra ATha dRSTiyoM meM yoga ke ATha aMga jaise-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kramazaH siddha kiye jAte haiM / isa taraha Atmonnati kA vyApAra karate hue jIva jaba antima bhUmi meM pahu~catA hai, taba usakA prAvaraNa kSINaH hotA hai aura use kevala jJAna milatA hai| mahAtmA pAtaJjali ne yoga ke liye likhA hai-"yogazcita vRtti nirodhaH" arthAt citta kI vRtiyoM para adhikAra rakhanA idhara udhara bhaTakatI huI vRttiyoM ko Atma-svarUpa meM jor3a kara rakhanA isako yoga kahate haiN| isake sivA isa hada para pahu~cane ke liye jo zabha vyApAra haiM ve bhI yoga ke kAraNa hone se yoga kaha. lAte haiN| duniyA meM mukti viSaya ke sAtha sIdhA sambandha rakhane vAlA eka adhyAtma zAstra hai| adhyAtma zAstra kA pratipAdya viSaya hai mukti sAdhana kA mArga dikhAnA aura usameM AnevAlI bAdhAoM ko dUra karane kA upAya batAnA / mokSa sAdhana ke kevala do upAya haiN| prathama pUrva saMcita karmoM kA kSaya karanA aura dvitIya, navIna AnevAle karmoM ko roknaa| inameM prathama upAya ko 'nirjarA' aura dvitIya upAya ko 'saMvara' kahate haiM-inakA: varNana pahale kiyA jA cukA hai / ina upAyoM ke siddha karane ke liye zuddha vicAra karanA, hArdika bhAvanAe~ dRr3ha rakhanA, adhyAtmika tattvoM kA punaH punaH parizolana karanA aura kharAba saMyogoM se dUra rahanA yahI adhyAtmazAstra ke upadeza kA rahasya hai / AtmA meM ananta zaktiyAM hai / AvaraNoM ke haTane se prAtmA. kI jo zaktiyAM prakAza meM AtI haiM unakA varNana karanA kaThina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 374. hai| AtmA ko zakti ke sAmane vaijJAnika camatkAra tuccha hai, jar3avAda vinAzo hai, AtmavAda usase viruddha hai-avinAzI hai| nar3avAda se prApta unnatAvasthA aura jar3e padArthoM ke AviSkAra saba nazvara haiM, parantu Atma-svarUpa kA prakAza aura usase hone cAlA apUrva aAnanda sadA sthAyI hai| ina bAtoM se buddhimAna manuSya samajha sakatA hai ki AdhyAtmika tattva kitane mUlyavAna aura sarvotkRSTa haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyAya jaina-zAstroM meM bhautika vikAsa OTKOMer prAdhyAtmika vikAsa hI kI taraha jaina-zAstroM meM bhautika vikAsa kA bhI bar3I hI sundaratA ke sAtha varNana kiyA gayA hai| samaya ke anusAra manuSya kA kisa prakAra vikAsa aura hrAsa hotA hai isakA bar3A hI kramabaddha vivecana pAyA jAtA hai| jaina dharma ke antargata kAla ke do vibhAga kiye gaye haiM 1. utsarpiNI kAla aura 2. avasarpiNI kAla / utsarpiNI ke antargata manuSya kA zarIra, zakti, bala, aura Ayu Adi krama se apanA vikAsa karate rahate haiM aura avasarpiNI kAla meM inakA krama gata hrAsa hotA rahatA hai / usa krama vikAsa ko aura spaSTa karane ke lie jainAcAryoM ne ina donoM vibhAgoM ke chaH chaH vibhAga aura kara diye haiM jo nimna prakAra haiM / utsarpiNI kAla avasarpiNI kAla 1. dukhamA dukhamA 1.sukhamA sukhamA 2. dukhamA 2. sukhamA . 3. dukhamA sukhamA 3.sukhamA dukhamA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 376 4. sukhamA dukhamA 4. dukhamA sukhamA 5. sukhamA 5. dukhamA 6. sukhamA sukhamA 6. dukhamA dukhamA utsarpiNI ke prathama "dukhamA-dukhamA" kAla meM manuSya ko Ayu bIsa varSa ko aura kAyA eka hAtha lambI hotI hai| isameM manuSya mahA dukhI, zakti hIna, aura nirlajja hote haiN| pApa aura puNya kI usa samaya kucha bhI virAsata nahIM samajhI jaatii| yaha kAla ikkIsa hajAra varSoM kA hotA hai / isameM manuSya krama se apanA vikAsa karatA rahatA hai / ikkosa hajAra varSa vyatIta hone para dUsare "dukhamA" kAla kA prArambha hotA hai| isake prArambha meM manuSya kI Ayu kucha kama aura anta meM bar3hate bar3hate sau varSa taka ho jAtI hai / zarIra bhI bar3hate bar3hate cAra sAr3e cAra hAtha taka ho jAtA hai / zakti, bala, pApa, aura puNya ke bhAva saba bar3hate rahate haiM / matalaba yaha ki prANI apanA dhIre dhIre vikAsa karatA rahatA hai| pravRti bhI kRpAlu hotI jAtI hai, varSA, dhanadhAnya, rogoM kI kamI Adi saba bAteM kama se bar3hatI jAtI haiM / yaha kAla bho ikkIsa hajAra varSoM kA mAnA jAtA hai| isake pazcAt dukhamA sukhamA kAla kA pAdurbhAva hotA hai / isameM manuSya kI kAyA sAta hAtha kI ho jAtI hai aura kramazaH bar3hatI rahatI hai / zakti, Ayu, bala aura prakRti kI kRpA kA aura bhI Adhikya hotA jAtA hai| isa kAla meM tIrthakara avatIrNa hone lagate haiN| isa kAla ke samApta hue pazcAt sukhamA dukhamA kAla kA AvirbhAva hotA hai / isameM madhya taka saMsAra karma bhUmi rahatI hai| arthAt vahA~ taka manuSya apane kamoM se apanI tAkata se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.77 bhagavAna mahAvIra kamA kara khAtA hai| usake pazcAt "bhoga bhUmi" kA prAdurbhAva ho jAtA hai| isameM manuSya ko apanI tAkata se kucha bhI kArya nahIM karanA par3atA, use saba abhISTa vastueM kalpavRkSoM se prApta hotI haiM / bhoga bhUmi prArambha hue ke pazcAt tIrthakara, cakravartI Adi mahApuruSoM kA paidA honA banda ho jAtA hai| kyoMki mahApuruSa to apanI nijI 'zakti se karma karake mahApuruSa hote haiM aura usa samaya manuSya ko karma karane ke lie kucha bhI nahIM raha jAtA, saba kAma kalpavRkSoM se hote rahate haiN| idhara naraka ke dvAra banda ho jAte haiM, udhara mokSa bhI aprApya ho jAtA hai / sivAya svarga ke koI gati nahIM raha jaatii| cAroM ora bhoga hI bhoga ke dRzya naz2ara Ane lagate haiN| lar3AI, daGge, pApa Adi saba banda ho jAte haiM / manuSya kI zakti, Ayu aura zarIra kI U~cAI itanI bar3ha jAtI hai, ki jisakA koI hisAba nhiiN| isake khatama hue pazcAt pA~cave "sukhamA" kAla kA pAdurbhAva hotA hai / isameM bhogoM kI tAdAda aura bhI bar3hatI hai / usake pazcAt chaThe sukhamA-. . sukhamA kAla kA AvirbhAva hotA hai| isake andara manuSya kI Ayu, kAyA, aura zakti kI hadda ho jAtI hai| isake anta meM manuSya ke bhautika vikAsa kI pUrNatA ho jAtI hai / ___isake samApta hue pazcAt phira isI "sukhamA-sukhamA" kAla kA prAdurbhAva hotA hai| para yaha kAla avasarpiNI kA pahalA kAla hotA hai / isameM manuSya ko vahI sthiti rahatI hai jo utsa. piNI kAla ke chaThe Are meM rahatI hai, antara kevala itanA hI hotA hai ki jahA~ utsarpiNI kAla ke chaThaveM Are meM manuSya kI zakti, Ayu aura bala bar3hate rahate haiM vahA~ usameM ghaTanA prArambha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 378 ho jAtA hai| usameM hAsa se vikAsa hotA hai, isameM vikAsa se hAsa hotA hai / usa kAla meM manuSya apanI nikRSTa avasthA se prArambha hokara utkRSTa avasthA ko pahu~catA hai isameM utkRSTa se nikRSTa avasthA ko gati karatA hai| sukhamA-sukhamA kAla khatama hone para "sukhamA" kAla kA prAdurbhAva hotA hai usake pazcAt sukhamA dukhamA kaa| isa kAla ke madhya taka to bhogabhUmi rahatI hai, phira karma bhUmikA AvirbhAva hotA hai| isI kAla meM tIrthakara utpanna honA prArambha hote haiM jo cauthe dukhamA sukhamA kAla ke anta taka hote rahate haiN| bhagavAna mahAvIra isI cauthe kAla ke anta meM jaba ki isa paMcamakAla ke prArambha hone meM tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa zeSa the, nirvANa ko prApta hue the| unake pazcAt paMcamakAla kA prArambha huA / gautama ke prazna karane para paJcamakAla ke bhAva batalAte hue bhagavAm mahAvIra ne kahA thA--"he gautama ! paJcamakAla meM saba -manuSyoM kI dharma buddhi kaSAyoM ke kAraNa lopa ho jAyagI / ve bAr3a rahita kheta kI taraha maryAdA rahita ho jAyaMge / jyoM 'jyoM samaya bItatA jAvegA, tyoM tyoM manuSya kI buddhi para adhikA"dhika moha kA paradA par3atA jAyagA / logoM kI hiMsAdika krUra pravRtiyA~ bar3hatI jaayNgii| grAma smazAna kI taraha, zahara pretaloka ke samAna, kuTumbI dAsa kI nAI aura rAjA yamadaNDa ke samAna hoNge| rAjA loga mada-matta hokara apane mevakoM kA nigraha kareMge aura sevaka prajA-janoM ko lUTanA prArambha kreNge| isa prakAra kA "matsyanyAya" arthAt 'jisakI lAThI usakI bhaisa' vAlI kahAvata caritArtha hogI / cora corI se, rAjA kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 bhagavAn mahAvIra se, aura adhikArI rizvata se prajA kA khUna cuuseNge| loga svArthalolupa, paramArtha se vimukha, aura satya, lajjA, dayA, evaM dAkSiNya se rahita ho jaayNge| ziSya guru kI ArAdhanA na kareMge aura guru bhI unameM ziSyabhAva na rkkheNge| dharma meM logoM kI buddhi manda ho jAyagI / pRthvI atyanta prANiyoM se Akula ho jAyagI / putra pitA kI avajJA kareMge, bahue~ sarpiNI ke samAna aura sAsue~ kAlarAtri kI taraha hoNgii| kulIna striyAM bhI lajjA chor3a kara vikAra se, hAsya se, alApa se athavA dUsare prakAroM se vaizyAoM kA anukaraNa karane lgeNgii|| zrAvaka aura zrAvikA dharma kI bhI hAni hogI, cAroM prakAra ke saMva-dharma kA kSaya ho jAyagA / jhUThe taula aura jhUThe bAToM kA pracAra hogA / dharma meM zaThatA hogI, satpuruSa dukhI aura durjana sukhI hoMge / maNi, maMtra, auSadhi, taMtra, vijJAna, dhana, Ayu phala, 'puSpa, rasa, rUpa, zarIra kI UMcAI, dharma, vRSTi, aura dUsare zubha bhAvoM kI paJcamakAla meM dina prati dina hAni hotI jAyagI 'aura chaThe kAla meM to yaha hAni parAkASThA para pahu~ca jaaygii| ___ uparokta kathana kI satyatA isa kAla meM kitanI pramANita hotI jA rahI hai yaha batalAne kI AvazyakatA nhiiN| hamArA / kathana kevala itanA hI hai ki jaina-zAstroM ke antargata manuSya ke vikAsa aura hAsa kA jitanA vive dhana hai usameM atizayokti kA kucha aMza hone para bhI yathArthatA kA adhika aMza hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM adhyAya +-- -- gRhastha ke dharma vAryoM ne apane zAstroM meM gRhastha-dharma aura sAdhu. dharma para bahuta vistRta vivecana kiyA hai / digambara sAhitya meM to "ratnakaraNDa zrAvakAcAra" ke samAnA pustakeM isa viSaya para maujUda haiM / gRhastha-dharma kA dUsarA nAma zrAvaka-dharma bhI hai / isa dharma kA pAlana karanevAle puruSa "zrAvaka" aura striyA~ "zrAvikAe~" kahalAtI haiN| gRhastha-dharma pAlane meM bAraha vrata batalAye gaye haiN| 1-sthUla prANAtipAta viramaNa, 2-sthUla mRSAvAda viramaNa, 3-sthUla adattAdAna viramaNa, 4--sthUla maithuna viramaNa, 5-parigraha pariNAma, 6-digbata, 7-bhogopabhoga parimANa, 8-anartha daNDa virati, 5-sAmAyika, 10-dezAvakAzika, 11-proSadha aura 12-atithi sNvibhaag| 1-sthUna prANAtipAta viramaNa-(ahiMsA ) isa vrata kA vistRta varNana hama isa khaNDa ke pahale adhyAya meM kara Aye haiN| usa lekha meM hama yaha batalA cuke haiM ki gRhastha sthUla hiMsA kA tyAgI nahIM hotaa| saMsArika vyavahAra calAne ke liye athavA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 bhagavAn mahAvIra deza, jAti evaM gaSTra kI rakSA karane ke liye use hiMsA karanA anivArya hotA hai aura jaina-zAstroM meM isa prakAra kI hiMsA . kI manAI bhI nahIM hai / lAlAlAjaparAya tathA anya vidvAnoM kA yaha kathana bilkula bhrama mUlaka hai ki jaina-ahiMsA manuSya ke puruSatva ko naSTa kara kAyara banA detI hai| jaina-ahiMsA kA pAlana aura adhyayana karate samaya yaha khayAla meM rakhanA cAhiye ki jaina-dharma kA dayA sambandhI upadeza duniyA ko kAyara banAne vAlA nahIM hai balki viveka mArga ko sikhAnevAlA hai| vyartha ko lar3AI karane se, athavA TaNTA khar3A karane se mAnavIya zakti kA durupayoga hotA hai, deza barbAda hotA hai, jAti naSTa hotI hai aura tAmasika vRtti kI abhivRddhi hokara manuSya krUra bana jAtA hai| deza ko rakSA ke lie sAtvika zaurya dikhAne kI, yuddha karane kI aura krUra logoM ke hAtha se prajA ko bacAne kI jaina-dharma meM AjJA hai| itihAsa aura prAcIna jaina zAstra isa bAta ke pramANa haiN| jaina-dharma gRhasthoM ko gRhastha ke mutAbika calane kI AjJA detA hai / usakA kathana to sirpha itanA hI hai ki apane svArtha ke lie apane se niraparAdha durbala prANI ko vyartha mata satAo / isa bAta kA anumodana koI bhI dharmazAstra nahIM kara sakatA ki niraparAdha ko satAnA acchA hai| yogyattAnusAra aparAdhI ko daNDa dene kI yojanA karanA kisI dharmazAstra meM niSiddha nahIM hai| jo vyakti manastatva ke siddhAntoM ko nahIM jAnatA hai, vaha dharma ke tatvoM ko bhA nahIM samajha sakatA hai aura isIlie usake jovana ko dazA bahuta anavasthita ho jAtI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 382 manuSya ko manuSyatA isI meM hai ki vaha apanI lAgaNiyoM ko apane jajboM ko dayA se dabA rakkhe / jagata kA kalyANa unhIM logoM se hotA hai jo udAra hRdaya vAle hote haiN| jisa kAla meM dayAhIna svArthI logoM kA dauradaurA hotA hai usa kAla meM prajA ko jo duHkha uThAne par3ate haiM ve itihAsa ke vettAoM se chipe nahIM haiN| - isalie jaina zAstroM meM gRhastha dharma kA varNana karate hue kahA hai ki:-gRhastha ko jAna bUjha kara saMkalpa pUrvaka kisI trasta jIva ko na mAranA cAhiye-na satAnA caahiye| binA kisI prayojana ke kisI bhI AtmA ko kheda pahu~ce isa prakAra ke durvacana na kahanA caahiye| ___ sthUla mRSAvAda viramaNa-jo sUkSma asatya se bacane kA vrata nahIM nibhA sakate haiM unake lie sthUla (moTe) asatyoM kA tyAga karanA batAyA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki, kanyA ke sambandha meM, pazuoM ke sambandha meM, kheta kuoM ke sambandha meM aura isI taraha ko aura bAtoM ke sambandha meM jhUTha nahIM bolanA caahiye| yaha bhI Adeza kiyA gayA hai ki dUsaroM kI dharohara nahIM pacA jAnA cAhiye, jhUThI gavAhI nahIM denI cAhiye, aura jAlI lekha-dastAveja nahIM banAne caahiye| sthUla adattA dAna viramaNa-jo sUkSma corI ko tyAgane . kA niyama nahIM pAla sakate unake liye sthUla corI chor3ane kA niyama batAyA gayA hai| sthUla corI meM ina bAtoM kA samAveza : hotA hai: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 bhagavAn mahAvIra "patitaM vismRtaM naSTaM sthitaM sthApita mAhitam / adattaM nAidItasvaM parakIyaM vacit sudhIH // " khAda DAlanA, tAlA tor3anA, jebakaTI karanA, khoTe bATa, tola rakhanA, kama denA, jyAdA lenA Adi aura aisI corI nahIM karanA jo rAja niyamoM meM aparAdha batAI gaI ho| kisI kI rAste meM par3I huI cIz2a ko uThA lenA, kisI ke jamIna meM gar3e hue dhana ko nikAla lenA aura kisI kI dharohara pacA lenAina bAtoM kA isa vrata meM pUrNatayA tyAga karanA cAhiye / sthUla maithuna viramaNa-isa vrata kA abhiprAya hai, para vo kA tyAga karanA, vaizyA, vidhavA, aura kumArI kI saMgati se dUra rahanA tathA jisa bAta meM jIvoM kA saMhAra hotA ho, aisA pApamaya vyApAra nahIM krnaa| ___ anartha daMDa viramaNa-isakA artha hai binA matalaba daMDita hone se-pApa dvArA baMdhane se bcnaa| vyartha kharAba dhyAna na karanA, vyartha pApopadeza na denA aura vyartha dUsaroM ko hiMsaka upakaraNa na denA, isa vrata kA pAlana hai| inake atirikta, khela tamAze dekhanA, gappeM lar3AnA, haMsI dillagI karanA Adi pramAdAcaraNa karane se yathAzakti bacate rahanA bhI isa vrata meM A jAtA hai| ___sAmAyika vrata-rAga dveSa rahita zAnti ke sAtha meM do ghar3o. yAnI 48 miniTa taka Asana para baiThane kA nAma sAmayika hai| isa samaya meM Atmatatva kA cintana, vairAgyamaya zAstroM kA pari. zIlana athavA paramAtmA kA dhyAna karanA cAhiye / dezAvakAzika vrata-isakA abhiprAya hai chaThe vrata meM grahaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 384 kiye hue divrata ke dIrghakAlika niyama ko eka dina yA amuka samaya taka ke liye parimita karanA, isI taraha dUsare vratoM meM jo chUTa ho usako bhI saMkSepa krnaa| proSadha vrata-yaha dharma kA poSaka hotA hai isalie-'proSadha' kahalAtA hai| isa vrata kA abhiprAya hai-upavAsAdi tapa karake cAra yA ATha pahara taka sAdhu kI taraha dharma kArya meM prArUr3ha rhnaa| isa proSadha meM zarIra kI, tailamardana Adi dvArA zuzrUSA kA tyAga, pApa vyApAra kA tyAga tathA brahmacarya pUrvaka dharmakriyA karane ko, zubha dhyAna ko, athavA zAstra manana ko, svIkAra kiyA jAtA hai / tyAga karanA bhI iso vrata meM A jAtA hai| parigraha parimANa-icchA aparimita hai| isa vrata kA abhiprAya hai-icchA ko niyamita rkhnaa| dhana, dhAnya, sonA, cA~dI ghara, kheta, pazu Adi tamAma jAyadAda ke lie apanI icchAnusAra niyama le lenA caahie| niyama se vizeSa kamAI ho to usako dharma kArya meM kharca kara denA caahiye| isakA parimANa nahIM hone se lobha kA vizeSa rUpa se bojhA par3atA hai aura usake kAraNa AtmA adhogati meM calI jAtI hai| isalie isa vrata kI AvazyakatA hai| digvrata-uttara, dakSiNa, pUrva aura pazcima ina cAroM dizAoM aura IzAna, Agneya, naiRnya aura vAyavya ina vidizAoM meM jAne Ane kA niyama karanA, yaha isa vrata kA abhiprAya hai| bar3hatI huI lobha vRtti ko rokane ke liye yaha niyama banAyA gayA hai| . bhogopabhoga parimANa-jo padArtha eka hI bAra upabhoga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 bhagavAn mahAvIra meM Ate haiM-ve bhoga kahalAte haiM, jaise anna, pAno aadi| aura jo padArtha bAra bAra kAma meM A sakate haiM ve upabhoga kahalAte haiM jaise-vatra jevara aadi| isa vrata kA abhiprAya hai ki inakA niyama karanA, icchAnusAra nirantara parimANa karanA / tRSNA lolupatA para isa vrata kA kitanA prabhAva par3atA hai-isase tRSNA kitanI niyamita ho jAtI hai, so anubhava karane hI se manuSya bhalI prakAra jAna sakatA hai| madya, mAMsa, kandamUla Adi abhakSa padArthoM kA tyAga bhI isI vrata meM pA jAtA hai| zAnti mArga meM Age bar3hane kI jaba manuSya ko icchA hotI hai, taba vaha isa vrata ko pAlana karatA hai / atithi saMvibhAga apanI Atmonnati karane ke liye gRhasthAzrama kA tyAga karane vAle mumukSa 'atithi' kahalAte haiN| unaH atithiyoM ko, muni mahAtmAoM ko anna vastra Adi cIjoM kA jo unake mArga meM vAdhA na DAleM, magara unake saMyama pAlana meM upakArI hoM, dAna denA aura rahane ke lie sthAna denA isa vrata. kA abhiprAya hai| sAdhu-saMtoM ke atirikta uttama guNa-pAtra gRhasthoM ke prati bhakti karanA bhI isa vrata meM sammilita hotA hai| ina bAraha vratoM meM se prArambha ke pA~ca vrata "aNuvrata" kahalAte haiN| inakA abhiprAya yaha hai ki ve sAdhu ke mahAvratoM ke sAmane 'aNu' mAtra haiM-bahuta choTe haiN| unake bAda tIna 'guNa vrata' kahalAte haiM-inakA matalaba yaha hai ki ye tIna vrata aNuvratoM kA guNa yAnI upakAra karane vAle haiM-unako puSTa karane vAle haiN| antima cAra 'zikSAvrata' kahalAte haiN| zikSAvrata zabda kA artha hai-vizeSa dhArmika kArya karane kA abhyAsa ddaalnaa| 25 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 386 * bArahoM vrata grahaNa karane kI sAmarthya na hone para zakti ke anusAra bhI vrata grahaNa kiye jA sakate haiN| ina vratoM kA mUla samyaktva hai| samyaktva prApti ke binA gRhastha-dharma kA sampAdana nahIM ho sakatA hai| rAtri bhojana kA niSedha / rAtri meM bhojana karanA anucita hai, isa viSaya para 'pahale anubhava-siddha vicAra karanA ThIka hogA / sandhyA hote hI aneka sUkSma jIvoM ke samUha ur3ane lagate haiM / dIpaka ke pAsa rAta meM bezumAra jIva phirate hue naz2ara Ate haiM, khule rakkhe hue dIpaka pAtra meM saikar3oM jIva par3e hue dikhAI dete haiM / isake sivA -rAta hote hI apane zarIra para bhI aneka jIva baiThate haiN| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki, rAtri meM jIva-samUha bhojana para bhI avazyameva baiThate hI hoNge| ataH rAta meM khAte samaya, una jIvoM meM se jo bhojana para baiThate haiM, una jIvoM ko loga khAte haiM, aura isa taraha unakI hatyA kA pApa apane sira lete haiM / kitane hI jaharI jIva rAtri-mojana ke sAtha peTa meM cale jAte haiM, aura aneka prakAra ke roga utpanna karate haiN| kaI aise jaharI jantu bho " hote haiM, jinakA asara peTa meM jAte hI nahIM hotA, dIrgha kAla ke bAda hotA hai / jaise jUM se jalodara, makar3I se kor3ha aura ciMTo se "buddhi kA nArA hotA hai / yadi koI tinakA khAne meM A jAtA hai to vaha gale meM aTaka kara kaSTa pahu~cAtA hai / makkhI khA jAne se bamana ho jAtI hai aura agara koI jaharI jantu khAne meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 bhagavAn mahAvIra *ela. zrA jAtA hai to manuSya mara jAtA hai| akAla hI meM kAla kA bhojana bana jAtA hai| zAma ko / ( sUryAsta ke pahale ) kiyA huA bhojana jaTharAgni kI jvAlA para car3ha jAtA hai-paca jAtA hai, isaliye nidrA para usakA asara nahIM hotA hai / magara isase viparIta karane se rAta ko khA kara thor3I hI dera meM so jAne se, calanA phiranA nahIM hotA isaliye peTa meM tatkAla kA bharA huA anna, kaI bAra gaMbhIra roga utpanna kara detA hai| DAkTarI niyama hai ki bhojana karane ke bAda thor3A thor3A jala pInA cAhiye, yaha niyama rAta meM bhojana karane se nahIM pAlA jA sakatA hai| kyoMki isake liye avakAza hI nahIM milatA hai isakA pariNAma 'ajIrNa' hotA hai| ajIrNa saba rogoM kA ghara hotA hai, yaha bAta hara eka jAnatA hai| prAcIna loga bhI pukAra pukAra kara kahate haiM"ajIrNa prasavA rogAH / " isa prakAra hiMsA kI bAta ko chor3a kara Arogya kA vicAra karane para bhI siddha hotA hai ki rAta meM bhojana karanA anucita hai| yahAM hama thor3A sA yaha bhI batA denA cAhate haiM ki isa viSaya meM dharmazAstra kyA kahate haiM ? hindUdharmazAstroM meM 'mArkaNDeya' muni prakhyAta haiN| ve kahate haiM ki__ "bhastaM gate divAnAthe 'Apo rudhira mucyate / annaM mAsaM samaM proktaM mArkaNDena maharSiNA / " bhAvArtha-mArkaNDa RSi kahate haiM ki sUrya ke asta ho jAne para jala pInA mAno rudhira pInA hai, aura anna khAnA mAno mAMsa khAnA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 388 kUrma purANa meM bhI likhA hai ki:-- "na druhyet sarva bhUtAni nirdvandvo nirbhayo bhavet / 'na maktaM caivama zrIyAd rAtrau dhyAna paro bhavet // " (27 vAM adhyAya 645 vAM pRSTha) bhAvArtha-manuSya saba prANiyoM para droha rahita rahe, nirdvandva aura nirbhaya rahe tathA rAta ko bhojana na kare aura dhyAna meM tatpara rahe / aura bhI 653 veM pRSTapara likhA hai ki:- . "Aditye darzayitvAnnaM bhuJjIta prAGamukhe nrH|". bhAvArtha-sUrya ho usa samaya taka dina meM guru yA bar3e ko dikhA, pUrva dizA meM mukha karake bhojana karanA caahiye| ___ anya purANoM aura anya granthoM meM bhI rAtri bhojana kA niSedha karanevAle aneka vAkya milate haiM-mahAbhArata meM yudhiSThira ko sambodhana karake yahAM taka kahA gayA hai ki kisI ko bhI cAhe vaha gRhastha ho yA sAdhu, rAtri meM jala taka nahIM pInA cAhiye jaise: "nodakamapi pAtavyaM rAtrAvatra yudhiSThira ! tapasvinAM vizeSeNa gRhINAM ca vivekinaam||" bhAvArtha-tapasviyoM ko mukhyatayA rAta meM pAnI nahIM pInA' cAhiye aura vivekI gRhasthoM ko bhI isakA tyAga karanA cAhiye, aura bhI kahA hai ki: "divasasyASTame bhAge mandIbhUte divAkare / etad naktaM vijayAnIyAd na naktaM nizi bhojanam // muhUrttAnaM dimaM naktaM pravadanti manISiNaH / nakSatra darzanAnaktaM nAhaM manye gaNAdhipa // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .389 bhagavAna mahAvIra bhavArtha-dina ke AThaveM bhAga ko-jaba ki divAkara manda ho jAtA hai-(rAta hone ke do ghar3I pahale ke samaya ko) 'nakta' kahate haiN| 'nakta'-'naktatrata' kA artha rAtri bhojana nahIM hai-hegaNAdhipa ! buddhimAna loga usa samaya ko 'nakta' batAte haiM, jisa samaya eka muhUtte do ghar3I dina avazeSa raha jAtA hai| maiM nakSatra darzana ke samaya ko nakta nahIM mAnatA hU~, aura bhI kahA hai ki: "ambhodapaTalacchanne nAzranti ravi maNDale / astaMgatetu bhuJjAnA maho! bhAno sumevakAH // ye rAtrI sarvadA''hAraM varjayanti sumedhasaH / teSAM pakSopavAsasya phalaM mAsena jAyate // mRtesvajana mAtre'pi sUtakaM jAyate kila / astaMgate divAnAthe bhojanaM kriyate katham // 1 // " bhAvArtha-yaha bAta kaise Azcarya kI hai ki-sUryabhakta jaba sUrya, meghoM se Dhaka jAtA hai, taba to ve bhojana kA tyAga kara dete haiM, parantu vahI sUrya jaba asta dazA ko prApta hotA hai taba ve bhojana karate haiM / jo rAta meM bhojana nahIM karate haiM ve eka mahIne meM eka pakSa ke upavAsoM kA phala pAte haiM kyoMki rAtri ke cAra pahara ve sadaiva anAhAra rahate haiM / svajana mAtra ke (apane kuTumba meM se kisI ke) mara jAne para bhI jaba loga sUtaka pAlate haiM, yAnI usa dazA meM anAhAra rahate haiM, taba divAnAtha sUrya ke asta hone bAda to bhojana kiyA hI kaise jA sakatA hai| aura bhI kahA hai:"devaistu bhuktaM pUrvAhne madhyAhe RSibhistayA aparAhe ca pitRbhiH sAyAhe daitya dAnavaiH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra sandhyAyAM yakSarakSobhiH sadA bhuktaM kulodvaha / sarvavelAmati kramya rAtrau bhuktama bhojanam // " ina do zlokoM meM yudhiSThira se kahA gayA hai ki he yudhiSThira ! dina ke pUrva bhAga meM devatA, madhyAhna kAla meM RSi, tIsare pahara meM pitRgaNa, sAyaMkAla meM daitya-dAnava aura sandhyA samaya meM yakSa-rAkSasa bhojana karate haiM / ina samayoM ko chor3a kara jo bhojana kiyA jAtA hai vaha bhojana duSTa bhojana ho jAtA hai| gata meM chaH kArya karanA manA kiyA gayA hai unameM rAtribhojana bhI hai| yaha bhI rAtri-bhojana niSedha ke kathana ko puSTa karatA hai| jaise : "naivAhutina ca snAnaM na zrAddhaM devatArcanam / dAnaM vA vihitaM rAtro bhaujanaM tu vizeSataH // " bhAvArtha-Ahuti, snAna, zrAddha, deva pUjana, dAna aura khAsa karake bhojana rAta meM nahIM karanA cAhiye / isa viSaya meM Ayurveda kA mudrAlekha bhI yahI hai ki :- . "hanAbhi padma saMkocazvaNDarocirapAyataH / ____ato naktaMna bhoktavyaM sUkSma jIvAdanAdapi // " bhAvArtha-sUrya chipajAne ke bAda hRdaya kamala aura nAmi kamala donoM saMkucita ho jAte haiM, aura sUkSma jIvoM kA bhI bhojana ke sAtha bhakSaNa ho jAtA hai, isalie rAta meM bhojana na karanA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM adhyAya VAL MA dharma ke tulanAtmaka zAstra meM jaina dharma kA sthAna talanAtmaka dharmazAstra meM jaina dharma ko kauna sA sthAna prApta OM hai yaha prazna bar3A hI mahatvapUrNa hai| isake viSaya meM hot DA0 paraTolDa ne khAnadeza ke dhUliyA zahara meM eka bar3A hI mahatvapUrNa vyAkhyAna diyA thA, pAThakoM ko jAnakArI ke nimitta hama usakA sArAMza nIce saMsAra meM isa samaya do jAtiyA~ aisI dRSTigocara hotI haiM jinakI dhArmika kalpanAoM kA vikAsa ucca dhArmika sopAnoM taka huA hai, inameM eka semeTika aura dUsarI Arya jAti hai| dharma kI uccatama maryAdA aura usake vikAsa ko pUrNatayA samajhane ke liye hameM una donoM jAtiyoM ke vistRta itihAsa kA adhyayana karanA caahiye| semeTika jAti ke dhArmika itihAsa kA prathama prArambha. baiviloniyA se hotA hai| zurU se hI usake itihAsa kA mukAva, pazcima ko ora huA hai| aitihAsika kAla kI ora dRSTi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 392 'pAta karane para hameM mAlUma hotA hai ki semeTika logoM kA dharma 'pahale eziyA ke pUrjettarIya vibhAga meM prastArita huA, aura usake pazcAt ijipTa aura yUropa ke dakSiNI bhAga meM usane apane paira gaadd'e| baiviloniyA se usakA jIvana samApta hone ke pazcAt usake dhArmika vikAsa kA nayA kendra pailesTAina meM nirmita huA / isa nUtana kendra-sthala meM do prakAra ke dharma vicAroM kA janma huA, eka yahUdI aura dUsarA khristI / ye donoM dharma kramazaH pazcima kI ora gati karane lage, aura kucha hI samaya pazcAt prAcIna semeTika dharma kI taraha inhoMne bhI sAre yUropa para apanA adhikAra jamA liyaa| ina dharmoM kA pracAra hone se pUrva yUropa meM bhinna bhinna jAtiyoM meM jAtitva dharma kI bhAvanAeM, bhinna bhinna mAnI jAtI thIM aura unakA svarUpa bar3A hI ulajhana pUrNa ho rahA thA, khostI dharma se pahale yahUdI dharma kA roma taka pracAra ho gayA thaa| jisake prAyaH phala svarUpa senTapAla ke anuyAyiyoM kI mahatvAkAMkSA ke anukUla bhUmikA taiyAra ho gaI thI, seNTa'pAla ne apane guru krAIsTa ke ucca dhyeya ko kucha pIche kI ora khIMca kara IsAI dharma ko jagat kA balavAna aura sattA dhArI dharma banAne kA prayatna kiyaa| usake isa prabala prayatna kA turanta to koI natIjA na milA para usake pariNAma svarUpa kucha zatA'bdiyoM pazcAta khristI dharma ko vaha sthiti avazya prApta ho gii| . yaha to semeTika manuSya jAti kA saMkSipta itihAsa huA, aba dUsarI Arya jAti ke viSaya meM hama vicAra karane baiThate haiN| yadyapi hameM usakI mUlotpatti ke viSaya meM koI nizcita anu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 bhagavAn mahAvAra sandhAna nahIM milatA, tathApi Aja kala yaha maMta adhika pracalita hai ki urala parvata kI pUrva athavA pazcima ina donoM dizAoM meM se kisI eka dizA ke bilkula uttara kI ora Arya jAti kA mUla-sthAna thaa| isI uttarIya mUlasthAna se nikala kara AryoM ne Agneya aura naiRtya ina do dizAoM kI ora gati kii| jisa kAla ko hama aitihAsika kAla kahate haiM usameM mAlUma hotA hai ki Arya loga yUropa ke antargata base hue the unhoMne vahA~ ke mUla nivAsiyoM ko vahA~ se nikAla kara apanI ucca sudhAraNAoM aura vikasita dharma vicAroM ke aneka kendra sthApita kiye the| jo zAkhA Agneya koNa ko gaI thI usane IrAna tathA bharata khaNDa ko vyApta kara diyaa| ina logoM ke dharma vicAra vahuta hI ucca koTi ke the| idhara to eziyA ke dakSiNa vibhAga meM Arya-vicAroM kA vikAsa ho rahA thA, udhara semeTika jAtiyoM meM eka navIna dharmabhAvanA janma le rahI thii| vaha bhAvanA mahammadI athavA isalAmI dharma kI thii| ina bhinna bhinna aitihAsika parivartanoM ke phala svarUpa jagataH ke tamAma dharmoM ko Adhunika viziSTa rUpa prApta huaa| semeTika jAtiyoM meM paidA hone vAle yahUdI khristI aura mahammadI dharmoM kA to lagabhaga sArI duniyA~ meM pracAra ho gayA para Arya-dharma kA pracAra eziyA ke dakSiNa aura pUrva vAle dezoM hI meM hokara raha gayA / zeSa saba dezoM se isakA lopa ho gyaa| jina. sthAnoM para vaha TikA rahA vahA~ bhI anya dharmoM ke bhayaGkara AghAta use sahanaH karane pdd'e| isa prAcIna Arya-dharma kI aneka saMtatiyoM meM se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 394 jaina-dharma bhI eka hai| jaina dharma kA mahatva nizcita karane ke pUrva hameM Arya-dharma ko abhivRddhi ke pradhAna pradhAna kAraNoM para vicAra karanA hogaa| bauddhika dRSTi dvArA honevAlI jagadviSayaka kalpanAoM kA dRr3hIkaraNa aura usameM se niSpanna honevAlI nisarga-sambandhI pUjya buddhi ye donoM Aryadharma ke Adya tatva the, isameM koI saMdeha nahIM, ki Arya-dharma ke antargata Aja bhI ye tatva nyUnAdhika para vikasita rUpa meM pAye jAte haiM, grIka aura romana dharmoM meM bhI inakI jhalaka dikhalAI par3atI hai, para ina tatvoM kA pUrNa vikAsa bhAratavarSa meM hI huA, yaha svIkAra karane meM koI bAdhA na hogii| ina bauddhika dharma vicAroM kI pragati kA paryavasAna nairAzyavAda tathA karmaThatA meM hotA hai, aura ye donoM Rgveda ko prAcIna sUktiyoM meM bhI pAI jAtI hai, Arya dharma kA yaha aGga brAhmaNoM meM bahuta hAnikAraka daraje taka jA pahu~cA thA, aura isI kAraNa yaha dharma izvarotsArI hone para bhI manuSyotsArI bana gyaa| jisake phala. svarUpa manuSyotsArI dharma meM honevAle saba doSoM ne isameM bhI sthAna prApta kiyaa| ina saba doSoM meM sabase bar3A doSa yaha huA ki janatA kI dharma-bhAvanAoM ko niyantraNa karanevAlI zakti kA vinAza ho gayA, jisase janatA ke hRdaya para parakIya vidhi vidhAnoM aura mata-matAntaroM ke prabhAva par3ane kA mArga khula gyaa| semeTika dharma Arya dharma ke isa aGga se bilkula bhinna hai, isa dharma kI mukhya bhAvanAe~ bhakti aura gUr3ha preraNA ke dvArA prakaTa hokara manuSya kI buddhi para uttamattA bhogatI hai aura apane bhaktoM ko vizvAsapUrvaka ve dhIre dhIre saMsAra ke vyavahAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 bhagavAn mahAvIra meM se nikAla kara svarga tathA narka sambandhI kalpanAmaya mAnavAtIta sRSTi meM le jAtI hai| Arya logoM se Ane ke pUrva jo jAtiyA~ isa deza meM basatI thIM, unake mUla dharma kA pUrA patA nahIM calatA, tathApi Adhunika laukika dharma-sampradAya aura prAcIna dharma-sAhitya ke tulanAtmaka manuSya-zAstra kI evaM prAcIna avazeSoM kI sahAyatA dvArA sUkSma nirIkSaNa karane se usa dharma kI bahuta sI bAtoM kA patA laga sakatA hai, isa sUkSma nirIkSaNa se yaha siddha hotA hai ki pUrva bhArata meM kama se kama do viziSTa jAti ke dharma the| ye donoM varga yA to jIva devAtmaka the yA eka jIva devAtmaka aura dUsarA jar3adevAtmaka thA / jar3a devAtmaka mata kA prAdurbhAva kucha gUr3ha kAraNoM se paidA huI kSubdhAvasthA meM utkaTa bhakti kA paryavasAna unmAda meM athavA AnandAtireka meM hokara huaa| isake atirikta jo jIva devAtmaka svarUpa kA varga thA, usameM vairAgya evaM tapasvIvRtti kA sambandha thA / ina do khAsa tatvoM ke anuSaGga se mUla Arya-dharma kA vikAsa huA aura usameM se aneka paMtha aura dharma-zAkhAeM pracalita huI / IsA se karIba ATha sau varSa pUrva isa Arya-dharma ke antargata eka vicitra prakAra kI vizRMkhalA kA prAdurbhAva huA hai usa samaya meM brAhmaNoM kI karmakANDa priyatA itanI bar3ha gaI thI ki usameM ke kitane hI prayoga "dharma" nAma dhAraNa karane ke yogya na rahe the-Adhunika pAzcAtya vidvAnoM kA prAyaH yaha mantavya hai ki samAja kI isI vizRMkhalA ko dUra karane ke liye hI jaina aura vauddhadharma kA prAdurbhAva huA thA, para kaI kAraNoM se mere Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 396 antaHkaraNa meM yaha kalpanA ho rahI hai ki yaha mata bahuta bhUla se bharA huA hai| kucha dinoM pUrva logoM kA prAyaH yaha mata thA ki gautamabuddha se kucha hI samaya pUrva mahAvIra hue aura unhoMne jaina dharma kI sthApanA kI, para aba yaha mantavya asatya siddha ho cukA hai aura loga mahAvIra ke pUrvavartI tIrthakara pArzvanAtha ko jaina. dharma kA mUla saMsthApaka mAnane lage haiM, para jainiyoM kA paramparA, gata mata inase bhI bhinna prakAra kA hai| unake matAnusAra jaina-dharma anAdi sanAtana dharma hai / jainiyoM kA yaha paramparAgata mata upekSA ke yogya nahIM hai / merA to yaha vizvAsa hai ki bhArata ke pratyeka sAmpradAyika mata ko aitihAsika AdhAra avazya hai| jaina-dharma ke isa kathana ko kaunasA aitihAsika AdhAra hai, yaha kaha denA bahuta hI kaThina hai| isa viSaya kI zodha karanA maiMne hAla hI meM prArambha kI hai, tathApi harmana jekobI ke nibandha meM jo eka vidhAna dRSTi gocara hotA hai, usase prastuta viSaya para gaveSaNA kI jA sakatI hai / usa nibandha se mAlUma hotA hai ki jaina-dharma ne apane kitane eka mantavya "jIva devAtmaka" dharma meM se grahaNa kiye hoMge / jainiyoM kA yaha siddhAnta ki pratyeka prANI hI nahIMkintu vanaspati aura khanija padArtha taka jIvAtmaka haiM, hamAre uparokta mantavya kI puSTi karatA hai| - isase siddha hotA hai ki jaina-dharma ati prAcIna dharma hai| Arya sabhyatA ke prArambha hI se isakA bhI prArambha hai / mere isa vicAra ko maiM bahuta hI zIghra zAstrIya dRSTi se siddha karane bAlA huuN| jainoM ke nirgranthoM kA ullekha Aja bhI prAcIna vedoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 bhagavAn mahAvosa meM upalabdha hotA hai, yaha bhI mere isa kathana kI puSTi kA eka pramANa hai jaina-dharma cAhe jitanA hI prAcIna ho para yaha nizcaya hai. ki use yaha viziSTa rUpa mahAvIra ke samaya se hI prApta huA hai, aura isI viziSTa rUpa para se hameM usakI tulanAtmaka parIkSA karanA hai| jaina-dharma kA mukhya kArya nAstikavAda tathA ajJeyavAda ko nisteja karake brAhmaNIya vidhi vidhAnoM meM ghusI huI karmakANDatA ko niHsatva kara use pIche haTAnA hai, yadyapi buddhadharma ne bhI isa kArya ko kiyA aura jaina-dharma kI apekSA usakA pracAra bhI adhika huA, tathApi bhAratavarSa ke liye jaina-dharma hI adhika mahatvapUrNa hai, kyoMki isI ke kAraNa dUsare dharmoM meM bhI yaha pratikriyA zurU huI / para jaina dharma kA vAstavika mahatva isase bhI adhika eka dUsarI bAta meM hai, isa eka hI lakSaNa ke dvArA jaina-dharma kI itara dharmoM se vizeSatA batalAI jA sakatI hai| __ pratyeka dharma sAhitya ke khAsa kara tIna pradhAna aMga hote haiM, bhAvanoddIpaka purANa, buddhivarddhaka tatvajJAna, aura AcAravarddhaka karma-kANDa / kaI dharmoM meM bahudhA vidhividhAtmaka karmakANDa kI mahattA bar3ha jAne se usake zeSa do aMga kamajora ho jAte haiN| kisI dharma meM bhAvanoddIpaka purANoM kI lokapriya kathAoM kA mahatva bar3ha jAtA hai, to tatvajJAna kA aGga kamajora ho jAtA hai, para jaina-dharma eka aisA dharma hai jisameM saba aGga barAbara samAna gati se Age bar3hate hue najara Ate haiM / prAcIna brAhmaNa dharma tathA bauddha-dharma meM bauddhika aGgoM kA niSkAraNa stoma macAyA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 398 jaina-dharma ko duniyA ke dharmoM meM kauna sA sthAna prApta ho sakatA hai yaha jAnane ke liye usakA pUrNa adhyayana aura vivecana karanA Avazyaka hai| para isa choTe se vyAkhyAna meM itanI mImAMsA karanA asambhava hai, ataH usakI kucha Avazyaka bAtoM kA hI ullakha karake dharma ke tulanAtmaka vijJAna-zAstra meM jaina-dharma ko kisa prakAra kA vizeSa mahatva milatA hai yaha batalAne kA prayatna karatA huuN| * saba se mahatvapUrNa viSaya to jaina-dharma meM pramANa sahita mAnA huA deva sambandhI mata hai, isa dRSTi se jaina-dharma manuSyotsArI ( nara se nArAyaNa padavI taka vikAsa karanevAlA) siddha hotA hai, yadyapi vaidika tathA brAhmaNa dharma bhI manuSyotsArI haiM tathApi isa viSaya meM ve jaina-dharma se bilkula bhinna haiM, ina dharmoM kA manuSyotsAritva kevala aupacArika hI haiM kyoMki unameM deva kisI manuSyAtIta prANI ko mAnA hai, aura use mantra dvArA vaza karake apanI iSTa siddhi kI jA sakatI hai, aisA mAnA gayA hai, para yaha vAstavika manuSyotsAritva nahIM hai, vAstavika manuSyotsAritva to jaina aura bauddha-dharma meM hI dikhalAI detA hai| jainiyoM kI deva viSayaka mAnyatAeM pratyeka vicArazIla manuSya ko svabhAvika aura buddhi-grAhya mAlUma deMgI, unake matAnusAra paramAtmA Izvara nahIM hai, arthAt vaha jagat kA racayitA aura niyantA nahIM hai| vaha pUrNAvasthA ko prApta karanevAlI AtmA hai / pUrNAvasthA arthAt mokSa ke prApta ho jAne para vaha jagat meM janma, jarA aura mRtyu ko dhAraNa nahIM karatA / isI se vaha vandanIya aura pUjanIya hai| jainoM kI yaha deva viSayaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 bhagavAn mahAvIra kalpanA suprasiddha jarmana mahAtatvajJa nizze ( Supermen ) manuSyAtIta koTi kI kalpanA ke sAtha barAbara milatI huI dRSTigocara hotI hai aura isI viSaya meM mujhe jaina-dharma ko anozvaravAdI samajha kara usake dharmatva para AghAta karanA cAhate haiM unake sAtha maiM prabala virodha karane ko taiyyAra huuN| merA khyAla hai ki bauddhika (tatvajJAnAtmaka) aGga kA uttama rIti se poSaNa karane ke liye AvazyakatAnusAra hI uccatama dhyeya ko hAtha meM lekara jaina-dharma ne deva sambandhI kalpanA AvazyakIya hone se apanA dharmatva kAyama rakhane ke liye dharma ke pradhAna lakSaNoM ko apane se bAhara na jAne diyaa| isa kAraNa jaina-dharma ko na kevala Arya dhamoM hI kI pratyuta tamAma dharmoM kI parama maryAdA samajhane meM bhI koI hAni nahIM mAlUma hotii| dharma ke tulanAtmaka vijJAna meM isa parama sImAtmaka svarUpa ke kAraNa hI jaina dharma ko bar3A mahatva prApta huA hai| kevala isI eka dRSTi se nahIM pratyuta tatvajJAna, nItijJAna aura tarka vidyA kI dRSTi se bhI tulanAtmaka vijJAna meM jainadharma ko utanA hI mahatva prApta hai / paryApta samaya ke na hone para bhI maiM jainadharma kI zreSThatA ke sUcaka kucha viSayoM kA saMkSipta vivecana karatA huuN| ananta saMkhyA kI utpatti jo jainoM ke "loka-prakAza" nAmaka grantha meM batalAI gaI hai, Adhunika gaNita zAstra kI utpatti ke sAtha barAvara milatI huI hai| isI taraha dizA aura kAla ke abhinnatva kA prazna jo ki sAmprata meM insTIna kI utpatti ke lie Adhunika zAstrajJoM meM vAdagrasta viSaya ho par3A hai, usakA bhI nirNaya jaina-tatvajJAna meM kiyA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra jainiyoM ke nIti zAstra meM se yahA~ para sirpha dohI bAtoM kA ullekha karatA huuN| isa viSaya meM jainoM ke nIti zAstra meM bilkula pUrNatA se vicAra kiyA gayA hai / unameM se pahilI bAta "jagata ke tamAma prANiyoM ke sAtha sukha-samAdhAna pUrvaka kisa prakAra ekatra rahA jA sakatA hai yaha prazna hai| isa prazna ke sammukha aneka nItivettAoM ko panAha mAMganI par3atI hai| Aja taka isa prazna kA nirNaya koI na kara skaa| jaina zAstroM meM isa prazna para bilkula mulabhatA aura pUrNatA ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| dUsare prANI ko dukha na denA yA ahiMsA, isa viSaya ko jaina zAkhoM meM kevala tAtvika vidhi hI na batalA kara khristI dharma meM dI huI isa viSaya kI AjJA se bhI adhika nizcayapUrvaka aura jora dekara AcaraNIya AcAra batalAyA hai| ___itanI hI sulabhatA aura pUrNatA ke sAtha jainadharma meM jisa dUsare prazna kA spaSTIkaraNa kiyA hai vaha strI aura puruSa ke pavitra sambandha ke viSaya meM hai| yaha prazna vAstava meM nIti zAstra hI kA nahIM hai varana jIvana zAstra aura samAja zAstra ke sAtha bhI isakA ghaniSTa sambandha hai| mi0 mAlthasa ne jisa rASTrIya prazna ko artha zAstra ke gambhora siddhAntoM ke dvArA hala karane kA prayatna kiyA hai aura jagata kI loka saMkhyA kI vRddhi ke kAraNa hone vAlI saGkIrNatA ke duSTa pariNAmoM kA vicAra kiyA hai usa prazna kA samAdhAna bhI jaina dharma meM bar3I sulabhatA ke sAtha kiyA hai / jaina dharma kA yaha samAdhAna prajA vRddhi ke bhayaGkara pariNAmoM kI jar3a kA ho mUlaccheda kara DAlatA hai| yaha samAdhAna brahmacaryya sambandhI hai|. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 bhagavAn mahAvIra. ina saba bAtoM ko dekhane para kisI ko yaha kahane meM Apatti nahIM ho sakatI ki jaina dharma sAmAnyataH saba dharmoM kA aura vizeSataH Arya dharma kA ucca sopAna hai| isase dharma ke viziSTa aGgoM kA sAmyavasthAna jaina dharma meM yathArtha rIti se niyojita kiyA gayA hai aura usakI racanA manuSya ko kendra samajha kara kI gaI hai| jaina dharma kA adhyayana karane se yaha bAta spaSTa mAlUma hotI hai ki bauddhika aGga ko kinAre na rakha kara usa racanA meM dharmatva ko kisI prakAra kI kSati na pahu~ce, isa paddhati se usakA vikAsa kiyA gayA hai| IsAI dharma kI apekSA isa viSaya meM jaina dharma kI jar3a adhika balavAna hai / IsAI dharma kI racanA bAibala ke AdhAra para kI gaI hai| ataH usane bauddhika prazna para vizeSa uhApoha nahIM kiyA gayA hai| kAraNa isakA yaha mAlUma hotA hai ki IsAI dharma kA uddezya kevala manuSya kI bhAvanA para hI kArya karane kA thaa| tadanantara usane erisToTala ke vaijJAnika tatvoM ko aGgIkAra kiyA aura Aja taka bhI vaha una tatvoM ko dharmatayA mAnatA hai / para una tatvoM kA Adhunika zAstrIya pragati ke tathA bauddhika vikAsa ke sAtha milAna nahIM ho sakatA / yadyapi bhAvanA kI dRSTi se IsAI dharma ne anya dharmoM ko mAta kara diyA hai tathApi mere mantavya ke anusAra Adhunika dRSTi vAle logoM ko kevala bhAvanAoM para hI avalambita rahanA rucikara na hogA, kyoMki unakA siddhAnta hai ki dharma ko Adhibhautika zAstra kI gati se hI daur3anA cAhiye / inhIM saba bAtoM kA saMkSipta sArAMza yahI nikalatA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAbIra 402 ucca dharmatatvoM evaM paddhati kI dRSTi se jaina-dharma aura dharmoM se tulanAtmaka zAstroM meM atyanta Age bar3hA huA dharma hai|| dravya kA jJAna sampAdana karane ke liye jaina-dharma meM yojita eka syAdvAda kA svarUpa dekha lenA hI paryApta hogA jo ki bilkula Adhunika paddhati ke sAtha milatA julatA hai / nissandeha jainadharma, dharma-vicAra kI parama zreNI hai aura isa dRSTi se kevala dharma kA vargIkaraNa karane hI ke liye nahIM kintu vizeSataH dharma kA lakSaNa nizcita karane ke liye usakA rucipUrvaka abhyAsa karanA Avazyaka hai| O Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM adhyAya UNIA Upirnnn (AnanMAN jaina-dharma kA vizvavyApitva kisI bhI dharma kI uttamatA kI parIkSA usake vizvavyApI siddhAntoM para bar3I hI AsAnI ke sAtha kI jA sakatI hai| jo dharma jitanA hI adhika vizvavyApI hotA hai athavA ho sakatA hai utanA hI adhika usakA gaurava samajhA jAtA hai| para prazna yaha hai ki usake vizvavyApitva kI parIkSA kina siddhAntoM ke AdhAra para kI jAya / bhinna bhinna vidvAn bhinna bhinna prakAra se isa kasauTI para dhamoM kI jAMca karate haiM, abhI taka koI bhI isa prakAra kI nizcita kasauTI nahIM banA sakA hai ki jisa para bhI saba dharmoM kI jA~ca karake unakI utkRSTatA athavA nikRSTatA kI jA~ca kara lI jAya / ___ hamAre khyAla se jo dharma sAmAjika zAnti kI pUrNa rakSA karate hue vyakti ko Atmika unnati ke mArga meM le jAtA hai, vahI dharma vizvavyApI bhI ho sakatA hai / hiMsA, krUratA, bandhuvidroha, vyabhicAra Adi jitanI bhI bAteM sAmAjika zAnti ko naSTa karane vAlI haiM unako miTA kara jo dharma, dayA, namratA, bandhuprema aura brahmacarya kI ucca zikSAe~ dekara sAmAjika zAnti ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 404 aTala banAe rakhatA hai, vahI dharma vyakti ko, jAti ko, deza ko aura vizva ko lAbhadAyI ho sakatA hai| lekina isameM eka bar3I bhayaMkara anivArya bAdhA upasthita hotI hai| yaha bAdhA manuSya prakRti ke kAraNa samAja meM utpanna hotI hai, pratyeka mAnasazAkha-vettA isa bAta ko bhalI prakAra jAnatA hai ki manuSya prakRtidoSa aura guNoM kI samaSTi hai| jahAM usameM aneka devocita guNoM kA samAveza rahatA hai, vahA~ aneka asurocitadoSa bhI usameM vidyamAna rahate haiN| manuSya prakRti kI yaha kamajorI itanI aTala aura anivArya hai ki saMsAra kA koI bhI dharma kisI bhI samaya meM samaSTirUpa se isa kamajorI ko na miTA sakA aura na bhaviSya hI meM usake miTane kI AzA hai / yaha kabhI ho nahIM sakatA ki sRSTi se ye krUra aura ghAtaka pravRttiyA~ bilkula naSTa ho jAya~ / prakRti ke antargata hamezA se ye rahI haiM aura rheNgii| viruddha prakRtiyoM kI isI samaSTi ke kAraNa prANI varga meM aura manuSya jAti meM nityaprati jIvana kalaha ke dRzya dekhe jAte haiN| ___ataeva yaha AzA to vyartha hai ki koI dharma ina kupravRttiyoM kA nAza kara vizva vyApI zAnti kA prasAra karane meM saphala hogaa| hA~ itanA avazya ho sakatA hai--yaha bAta mAnanA sambhava bhI hai ki prayatna karane para manuSya samAja meM kupravRttiyoM kI saMkhyA kama aura satpravRttiyoM kI saMkhyA adhika ho sakatI hai / ataH nizcaya huA ki jo dharma manuSya kI satpravRttiyoM kA vikAsa karake sAmAjika zAnti kI rakSA karatA huA manuSya jAtiko Atmika unnati kA mArga batalAtA hai vahI dharma zreSTha ginA jA sakatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 bhagavAn mahAvIra isI kasauTI para hama jaina dharma ko bhI jA~canA cAhate haiM / jaina dharma ke antargata pratyeka gRhastha ke liye ahiMsA, satya, AcArya, brahmacarya, aura parigraha parimANa ina pA~ca aNuvratoM kI yojanA kI gaI hai, aNutrata arthAt sthUla vrata jainAcArya isa bAta ko bhalI prakAra jAnate the ki sAdhAraNa manuSya prakRti ina bAtoM kA sUkSma rUpa se pAlana karane meM asamartha hogI aura isIliye unhoMne inake sthUla svarUpa kA pAlana karane hI kI AjJA gRhasthoM ko dI hai / hAM, yaha avazya hai ki sAMsArikapana meM gRhastha inakA dhIre dhIre vikAsa karatA rahe aura jaba vaha sanyastAzrama meM praviSTa ho jAya taba inakA sUkSma rUpa se pAlana kare, usa samaya manuSya saMsAra se sambandha na hone ke kAraNa kucha mAnavAtIta (Super human) bhI ho jAtA hai, aura isa prakAra ke vRttoM se vaha apano Atmika unnati kara sakatA hai| yadi jaina-dharma ke kathanAnusAra samAja meM samaSTi rUpa se ina pA~ca vRtoM kA sthUla rUpa se pAlana hone lage, yadi pratyeka manuSya ahiMsA ke saundarya ko, satya ke pAvitrya ko, brahmacarya ke teja ko aura sAdagI ke mahatva ko samajhane laga jAya to phira dAve ke mAtha yaha bAta kahane meM koI Apatti nahIM raha jAtI ki samAja meM sthAyI zAnti kA udreka ho sakatA hai| ___jagan ke antargata azAnti aura kalaha ke jitane bhI dRzya dRSTi gocara hote rahate haiM / prAyaH ve saba inhIM pA~ca vRtoM kI kamI ke kAraNa hote haiM / ahiMsaka pravRtti ke abhAva hI ke kAraNa saMsAra meM hatyA ke, krUratA ke pAzavikatA ke dRzya dekhe jAte haiM, satya ko kamI hI ke kAraNa dhokhebAjI aura beimAnI evaM bandhuShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra vidroha ke hajAroM aura lAkhoM dRzya nyAyAlayoM ke raGga maJcoM para abhinIta hote haiN| brahmacarya ke abhAva ke kAraNa saMsAra meM anAcAra, vyabhicAra aura balahInatA ke dRzya dekhane ko milate haiM, aura sAdagI ke viruddha vilAsapriyatA ke Adhikya hI ke kAraNa nAnA prakAra ke vilAsa mandiroM meM manuSya jAti kA adhaHpAta hotA hai| ___yadyapi yaha bAta nirvivAda hai ki lAkha prayatna karane para bhI manuSya jAti kI ye kamajoriyA~ bilkula naSTa nahIM ho sakatI tathApi yaha nizcaya hai ki ina siddhAntoM ke pracAra se manuSya jAti ke antargata bahuta sAmyatA sthApita ho sakatI hai| jitanA hI jyAdA samAja meM ina siddhAntoM kA pracAra hotA jAyagA, utanI hI samAja kI zAnti bar3hatI jaaygii| isa dRSTi se isa kasauTI para yadi jA~cA jAya taba to jaina-dharma ke vizvavyApitva meM koI sandeha nahIM raha sakatA / aba rahI vyakti ke Atmika uddhAra kI bAta / isa viSaya meM to jaina-dharma pUrNatA ko pahu~cA huA hai| Atmika-uddhAra ke aneka vyavahArika siddhAnta isameM pAye jAte haiM / svayaM buddhadeva ne jainiyoM ke tapasyA sambandhI isa bAta ko bahuta pasanda kiyA thaa| "majjhimanikAya" nAmaka bauddha grantha meM eka sthAna para buddhadeva kahate haiM : "he mahAnAma ! maiM eka samaya rAjagRha nagara meM gRddhakUTa nAmaka parvata para vihAra kara rahA thaa| usI samaya RSigiri ke samIpa kAlazilA para bahuta se nigrantha muni Asana chor3a kara upakrama kara rahe the ve loga tIna tapasyA meM pravRtti the| maiM sAya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 bhagavAn mahAvIra GkAla ko unake pAsa gayA aura kahA, aho nimrantha ! tuma kyoM aisI ghora vedanA ko sahana karate ho ? taba ve bole-aho, nirgrantha jJAnaputra sarvajJa aura sarvadezI haiN| ve azeSa jJAna aura darzana ke jJAtA haiM, hameM calate, phirate, sote, baiThate hameMzA unakA dhyAna rahatA hai / unakA upadeza hai ki"he nirgranthoM ! tumane pUrva janma meM jo pApa kiye haiM isa janma meM chipa kara tapasyA dvArA unakI nirjarA kara DAlo, mana vacana kArya kI saMvRtti se navIna pApoM kA Agamana ruka jAtA hai aura tapasyA se purAne karmoM kA nAza ho jAtA hai| karma ke kSaya se duHkhoM kA kSaya hotA hai| duHkha kSaya se vedanA kSaya aura vedanA kSaya se saba duHkhoM kI nirjarA ho jAtI hai" / buddha kahate haiMnirgranthoM kA yaha kathana hameM rucikara pratIta hotA hai aura hmaare| mana ko Thoka jaMcatA hai|" ___isase mAlUma hotA hai ki jainoM kI munivRti mahAtmA buddha ko bhI bar3I pasanda huI thii| isa prakAra gRhastha dharma meM uparoka pAMca niyamoM kA pAlana karatA huA gRhastha zAntipUrvaka apane jIvana kA vikAsa kara sakatA hai aura usake pazcAt yogya vaya meM munivRtti grahaNa kara vaha Atmika unnati bhI kara sakatA hai| kucha vidvAn jaina ahiMsA para kaI prakAra ke AkSepa kara use rASTIya dharma ke ayogya batalAte haiM, para yaha unakA bhrama hai, unake AkSepoM kA uttara isa khaNDa ke pahale adhyAyoM ko par3hane se Apa hI Apa ho jaaygaa| __ isase yaha spaSTa siddha ho jAtA hai ki jaina-dharma apane vAstavika rUpa meM nissaMdeha vizvavyApI dharma ho sakatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R-MARArunke SAMAKAMANAMAHAMAMAMAMBAHAKAMAKAMAKARAMANAMANAKAMANAMAHAKAMAMAHANI aitihAsika sAhitya kA camakatA huA ratna bhArata ke hindU samrATa lekhaka-zrI candrarAja bhaNDArI "vizArada" bhUmikA lekhaka:rAya bahAdura paM0 gaurIzaGkara hIrAcanda ojhA / yadi Apa-hindU sAmrAjya ke varNa-yuga kA lAlata darzana kiyA cAhate haiN| yadi Apa-prAcIna bhArata ko gaurava pUrNa sabhyatA kA adhyayana karanA cAhate haiN| yadi Apa-pratIta bhArata ke hindU samrAToM kA pramANa pUrNa / itihAsa jAnanA cAhate haiM / da prApa-jAnanA cAhate haiM ki sAmrAjya kyoM bikhara jAte haiM ? jAtiyAM kyoM naSTa ho jAtI haiM, deza kyoM gulAma ho jAte haiM aura siMhAsana kyoM ulaTa jAte aurabadi.Apa-itihAsa zAstra ke sAtha hI sAtha rAjanIti zAstra, samAja zAstra, manovijJAna aura daizika zAstra ke gambhIra tatvoM se paricaya karanA cAhate haiM, toAja hI eka posTakArDa DAla kara isa apUrva pustaka ko avazya ma~gavA liijie| mUlyAkevala 1||raajsNskrnn kA 2 // ) zAnti maMdira sAhitya-nikuJja bhAnapurA bhAnapurA / (holakara-rAjya) (holakara-rAjya ) n i.MAHAKAMAKARMIKAMAMIRKinkedIMIMIMARAN samAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa khaNDa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pariziSTa khaMDa 27 . . ----- bhagavAna mahAvIra kA saMkSipta jIvana carita hama pAThakoM ke 4. 6 sAmane rakha cuke / isa jIvana caritra ko par3ha kara - pratyeka niSpakSapAta pAThaka phira cAhe vaha jaina ho cAhe ajaina, bhalo prakAra samajha sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA eka eka aGga kitanA mahatvapUrNa hai| unake jIvana kI eka eka ghaTanA kitanA gahana artha rakhatI hai / jo loga jIvana ke gambhIra rahasyoM kI ulajhanoM ko sulajhAnA cAhate haiM, jo loga apanI AtmA kA vikAsa karane ke icchuka haiM, evaM jo loga prakRti ke ajJeya tattvoM kA jJAna prApta karane ke jijJAsu haiM una logoM ko apane maMjilemakasUda para pahuMcane meM mahAvIra ke jIvana se bahuta kucha sahAyatA mila sakatI hai| saMsAra ke itihAsa meM jina bar3I 2 AtmAoM ne jagatkalyANa kI vedI para apane sarvasva kA balidAna kara diyA hai,jina mahAna AtmAoM ne apane prAtma-kalyANa ke sAtha sAtha manuSya jAti ke kalyANa kA prayatna kiyA hai, unameM mahAvIra ko bhI bahuta ucca sthAna prApta hai / mahAvIra kevala apane hI jIvana ko divya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 412 aura ujjvala banA kara nahIM raha gaye, unhoMne saMsAra ko usa divya-tattva kA usa udAra mata kA sandeza diyA jisake anusAra calakara eka hIma se hIna vyakti bhI apanA kalyANa kara sakatA hai / manuSya jAti ke sammukha unhoMne aise divya aura kalyANakara mArga ko rakkhA jisase saMsAra meM sthAyI zAnti kI sthApanA kI jA sakatI hai| lekina Aja yadi hama bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI jaina samAja kI sthiti ko dekhate haiM, yadi Aja hama usake dvArA hone vAle kamoM kA avalokana karate haiM to usameM hameM eka bhayaGkara viparItatA dRSTi gocara hotI hai| hAya, kahAM to bhagavAna mahAvIra kA unnata, udAra aura divya upadeza aura kahAM Adhunika jaina samAja !! jina mahAvIra kA upadeza AkAza se bhI adhika udAra aura sAgara se bhI adhika gambhIra thA unhIM kA, anuyAyI jaina samAja Aja kitanI saGkIrNatA ke dala dala meM phaMsa rahA hai, jo "varddhamAna" apane alaukika vIrattva ke kAraNa "mahAvIra" kahalAe~ unhIM mahAvora kI santAna Aja paralesire kI kAyara ho rahI haiM, jina mahAvIra ne prema aura manuSyatva kA udAra sandeza manuSya jAti ko diyA thA unhIM kI santAneM Aja Apasa meM hI lar3a jhagar3a kara duniyA~ ke parade se apane astitva ko sameTane kI taiyAriyA~ kara rahI haiN| kahAM to mahAvIra kA vaha divya upadeza. samve pANA viyA uvA, suhasAyA, duvakha paDikUlA bhApyiyavahA / - piya jIviNo, jIvikAmA.sanvesi jIviyaM piyN| . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 bhagavAn mahAvIra aura kahA~ hamArI jaina samAja kI Adhunika kalaha priyatA / kisI samaya meM jahA~ saMsAra ke antargata jaina dharma kI dundubhi bajatI thI vahA~ Aja hamArA samAja saMsAra kI nigAha meM hAsyAspada ho rahA hai| isa viparItatA ke mukhya kAraNoM ko jaba hama khojate haiM to kaI aneka kAraNoM ke sAtha 2 hameM yaha bhI mAlUma hotA hai ki jaina sAhitya meM vikRti utpanna honA bhI isa durgati kA mUla kAraNa hai / jaina sAhitya meM yaha vikRti kisa prakAra utpanna huI isake kucha kAraNa upasthita karane kA hama prayatna karate haiN| dIrgha tapasvI mahAvIra aura buddha donoM samakAlIna the| donoM hI mahApuruSa nirvANavAdI the| donoM eka hI lakSya ke anugAmI the| para donoM ke patha bhinna 2 the-donoM ke lakSyasAdhana saMbadhI tarIke bhinna 2 the / buddha madhyama mArga ke upAsaka the| mahAvIra tIbra mArga ke anuyAyI the / buddha ne apane mArga kI vyavasthA meM lokaruci ko pahalA sthAna diyA thA, para mahAvIra ne lokaruci kI vizeSa paravAha na kI / unhoMne kabhI isa bAta kA durAgraha na kiyA ki "jo maiM kahatA hU~ vahI satya hai zeSa saba jhUThe haiN|" ve isa bAta ko jAnate the ki eka hI lakSya kI siddhi ke liye kaI prakAra ke sAdhana hote haiM isase sAdhana bheda meM virodha karanA vyartha hai / yahA~ taka ki unake samasAmayika anuyAyiyoM kA lakSya eka hote hue bhI sevA ke mArga jude jude the| koI mumukSa nirAhArI rahakara apanI tapasyA ko utkRSTa karane kA payatna karatA thA, to koI AhAra bhI karatA, koI bilakula digambara hokara vicaraNa karatA thA, to koI savastra bhI rahatA thA / koI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 414 svAdhyAyI thA, koI vinayI thA aura koI dhyaanii| matalaba yaha ki kisI para kisI prakAra kA anucita bandhana na thaa| unake anuyAyI varga kA siddhAnta thA ki "dharmo maGgala mukkiTuM ahiMsA saMjamotano" arthAt ahiMsA, saMyama aura taparUpadharma utkRSTa -maGgala hai / isa siddhAnta meM kahIM bhI eka dezIyatA kI gaMdha na thii| ina saba bAtoM para se hama bhagavAna mahAvIra ko jIvana dazA, unake samaya ko paristhiti aura unake dhyeya se paricita ho sakate haiN| jisa samaya bhagavAna mahAvIra bhAratavarSa meM apanA kalyANakArI upadeza de rahe the usa samaya arthAt Aja se DhAI hajAra varSa pahale Aja kI taraha upadeza kA pracAra karane ke itane sAdhana na the / lekhanakalA to usa samaya bhI pracalita thI para usakA upayoga kevala vyavahArika kAmoM meM hI hotA thaa| mumukSa jana bhagavAna mahAvIra ke pAsa upadeza zravaNa karane jAte the, vahAM jo kucha ve sunate unameM se mukhya 2 bAteM mantra kI taraha hRdayaGgama kara lete the| bhagavAna mahAvIra ke mukhya ziSyoM ne apane anuyAIyoM ko sikhAne ke liye unake mukhya 2 upadezoM ko saMkSepa meM kaMThAgra kara rakkhe the| jisa samaya AvazyakatA hotI usa samaya "bhagavAn mahAvIra ne aisA kahA hai yA vardhamAna ke pAsa se hamane aisA sunA hai" isa prakAra ke prArambha se ve apane upadeza athavA vyAkhyAna ko dete the| ye saba upadeza usa samaya kI sarala loka bhASA meM (mAgadhI mizrita prAkRtabhASA meM ) hone se AbAla-vRddha. sabako samajhane meM sugama aura sulabha hote the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra saba loga ina upadezoM ko apanI 2 zakti ke anusAra kaMThastha kara rakhate the| vartamAna meM hama jisako "ekAdazAGga sUtra" kahate haiM usakA mUla yahI upadeza the| samaya ke pravAha meM par3a kara una mUla upadezoM meM aura Aja ke ekAdazAGga sUtra meM bahuta antara par3a gayA hai / yaha nizcita hai ki, bhagavAna mahAvIra ke ina upadezAtmaka vAkya samUha ko unake ziSya apanI Atma-jAgRti ke liye jyoM ke tyoM kaMThastha rakhate the| ye upadeza bahuta saMkSipta vAkyoM meM hone se hI sUtra nAma se prasiddha hue aura isI kAraNa vartamAna ke upalabdha vistRta sUtra bhI isI nAma se prasiddha ho rahe haiM / jo sUtra-zabda gaNadhara bhagavAn ke samaya meM apane vAstavika artha ko ( "sUcanAt sUtram" ) caritArtha karatA thA vahI sUtra-zabda Aja saMpradAyika rUDhI ke vaza meM hokara hajAroM lAkhoM zloka apane bhAva meM samAne laga gayA hai| ___ yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki, jahA~ taka gaNadharoM ke pazcAt unake ziSyoM ne ina saMkSipta sUtroM ko kaNThastha rakkhe the vahA~ taka unakI ardha mAgadhI bhASA meM z2arA bhI parivartana nahIM huA hogaa| para jaba una sUtroM kA ziSyaparaMparA meM pracAra hone lagA aura vaha ziSyaparaMparA bhinna 2 dezoM meM vihAra karane lagI tabhI sambhava hai ki, sUtroM kI mUlabhASA bhinna 2 dezoM kI bhASA ke saMsarga se parivartana pAne lagI hogii| ____ isake atirikta prakRti ke bhayaGkara prakopa se bhI hamAre sAhitya ko bar3A bhArI nukasAna pahu~cA / zrI hemacandrAcArya apane pariziSTa-parva meM likhate haiM ki bhagavAna mahAvIra kI dUsarI zatAbdi meM jaba ki, Arya zrI sthUla-bhadra vidyamAna the usa samaya deza meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra eka sAtha mahA bhISaNa bAraha duSkAla pdd'e| usa samaya sAdhuoM kA saGga apane nirvAha ke liye samudra ke samIpavartI pradeza meM gyaa| vahA~ sAdhu loga apane nirvAha kI pIr3A ke kAraNa kaNThastha rahe hue zAstroM ko gina na sakate the isa kAraNa ve zAstra bhUlane lge| isa kAraNa anna ke duSkAla kA asara hamAre zAstroM para bhI par3A jisase eka akAla pIr3ita mAnava kI taraha zAstroM kI bhI gati huI / jaba yaha bhISaNa duSkAla miTa gayA taba pATalIputra meM sora-saGga kI eka sabhA huii| usameM jisa 2 ko jo jo smaraNa thA vaha ikaTThA kiyA gayA / gyAraha aMgoM kA anusaMdhAna to huA para "dRSTivAda" nAmaka bArahavA~ aGga to bilakula naSTa ho gyaa| kyoMki usa samaya akele bhadrabAhu hI dRSTivAda ke abhyAsI the| isase mAlUma hotA hai ki mahAvIra kI dUsarI zatAbdi se hI zAstroM kI bhASA evaM bhAvoM meM parivartana honA prArambha ho gyaa| hamAre durbhAgya se yaha prArambha itane hI para na rukA balki uttarottara bar3hatA hI gayA / prakRti ke bhISaNa kopa se vIra nirvANa kI pAMcavI aura chaThI zatAvdi meM arthAt zrI skaMdilAcArya aura vajrasvAmI ke samaya meM usI prakAra ke bAraha bhISaNa duSkAla isa deza para aura pdd'e| inakA varNana isa prakAra kiyA gayA hai| "bAraha varSa kA bhISaNa duSkAla par3A, sAdhu anna ke liye bhinna sthAnoM para bikhara gaye jisase zrutakA grahaNa, manana, aura cintana na ho sakA / natIjA yaha huA ki zAtroM ko bahuta hAni pahu~cI / jaba prakRti kA kopa zAnta huA, deza meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 bhagavAn mahAvIra sukAla aura zAnti kA prArdubhAva huA taba mathurA meM zrI skaMdi. lAcArya ke sabhApatitva ke aMtargata punaH sAdhuoM kI eka mahA-sabhA huI / usameM jina 2 ko jo smaraNa thA vaha saMgraha kiyA gyaa| ___isa duSkAla ne hamAre zAstroM ko aura bhI jyAdA dhakkA pahu~cAyA / uparokta zAstroddhAra zUrasena deza kI pradhAna nagarI mathurA meM hone ke kAraNa usameM zaurasenI bhASA kA bahuta mizraNa ho gyaa| isake atirikta kaI bhinna 2 prakAra ke pAThAntara bhI isameM bar3hane lge| ___ ina do bhayaGkara vipattiyoM ko paidA karake hI prakRti kA kopa zAMta nahIM ho gyaa| usane aura bhI adhika niSThuratA ke sAtha vIra nirvANa kI dasavIM zatAbdI meM isa durbhAge deza ke Upara apanA cakra claayaa| phira bhayaGkara duSkAla par3A aura isa daphe to kaI bahuzrutoM kA avasAna hone ke sAtha 2 pahile ke jIrNa zIrNa rahe hue zAstra bhI chinna bhinna ho gye| usa sthiti ko batalAte hue 'sAmAcArizataka' nAmaka graMtha meM likhA hai ki, vIra sambat 980 meM bhayaGkara duSkAla ke kAraNa kaI sAdhuoM aura bahuzrutoM kA viccheda ho gayA taba zrI devardhigaNI kSamAzramaNa ne zAstra-bhakti se prerita hokara bhAvI prajA ke upakAra ke liye zrIsaMgha ke Agraha se bace hue saba sAdhuoM ko vallabhipura meM ikaTThe kiye aura unake mukha se smaraNa rahe hue thor3e bahuta zuddha aura azuddha Agama ke pAThoM ko saGgaThita kara pustakArUr3ha kiye / isa prakAra sUtra-granthoM ke mUlaka" gaNadhara svAmI ke hone para bhI unakA punaHsaMkalana karane ke kAraNa saba AgamoM ke kartA zrI devardhigaNikSamA zramaNa hI kahalAte haiN| 27 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgavAn mahAvIra 418 uparokta vivecana ke par3hane se pAThaka bhalI prakAra samajha sakate haiM ki, gaNadharoM ke kahe hue sUtroM ke Upara samaya kI kitanI bhayaGkara coTeM lgii| jisa sAhitya ke upara prakRti kI ora se itanA bhISaNa prakopa ho vaha sAhitya paraMparA meM jaisA kA taisA calA Aye yaha bAta kisI bhI buddhimAna ke mAstiSka ko svIkAra nahIM ho sktii| jo sAhitya Aja hama logoM ke pAsa meM vidyamAna hai vaha duSkAloM ke bhISaNa prahAroM ke kAraNa evaM kAla rur3hi, spo Adi aneka kAraNoM se bahuta vikRta ho gayA hai| ___ jaina-darzana nityAnitya vastuvAda kA pratipAdana karanA hai / usakI dRSTi se vastu kA mUla tattva to hamezA kAyama rahatA hai para usakI paryAya meM paristhiti ke anusAra parivartana huA karate haiM / samaya samaya para hone vAle ye parivartana bilakula svAbhAvika aura upayogI bhI hote haiM / jaina-darzana meM yaha siddhAnta sarvavyApI hone hI se usakA nAma anekAnta darzana par3A hai| usakA yaha siddhAnta prakRti ke sarvathA anukUla bhI hai| prakRti kI racanA hI isa prakAra kI hai ki vajra ke samAna kaThora aura ghana padArtha bhI saMyoga pAkara-paristhitiyoM ke phera meM par3akara-moma ke samAna mulAyama ho jAtA hai aura moma kI mAnida mulAyama padArtha bhI kabhI 2 atyanta kaThora ho jAtA hai| ye bAteM bilakula svAbhAvika haiM, anubhava pratIta haiN| aisI dazA meM bhagavAna mahAvIra ke samaya kA dhArmika rUpa itanI kaThina paristhitiyoM ke phera meM par3akara parivartita ho jAya to koI Azcarya kI bAta nhiiN| yaha parivartana to prakRti kA sanAtana niyama hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 bhagavAn mahAvIra para prakRti ke ye parivartana do prakAra ke hote haiN| eka parivartana vikAsa kahalAtA hai aura dUsarA vikAra / / pahale parivartana se deza, jAti aura dharma kI kramAgata unnati hotI hai aura dUsare parivartana se unakA kramAgata hrAsa hotA jAtA hai / koI bhI dharma phira vaha cAhe jisa deza aura kAla kA kyoM na ho, kabhI kalaha kA poSaka nahIM ho sktaa| kabhI vaha prajA ke vikAsa meM bAdhaka nahIM ho sakatA, para jaba usameM vikAra kI utpatti ho jAtI hai jaba usameM prakRti kA dUsarI prakAra kA parivartana ho jAtA hai jaba vaha samaya cakra meM par3akara vAsta vikatA se bhraSTa ho jAtA hai taba usase uparokta saba prakAra kI hAniyoM kA honA prArambha ho jAtA hai| usa samaya usake agragaNya dhArmika netA dharma kA nAma de dekara samAja meM kalaha kA bIja bote haiM, ve prajA ko tAkata ko ghaTAnevAle aura yuvakoM ko akarmaNya banAnevAle upadezoM ko dharma kA rUpa de dekara pratipAdita karate haiN| Adhunika jaina sAhitya meM samayAnusAra uparokta donoM hI prakAra ke parivartana hue haiM / usakA tattvajJAna jahA~ dina pratidina vikAsa karatA AyA hai vahA~ usake paurANika aura AcArasambandhI vibhAgoM meM vikAra kA kIr3A bhI ghusa gayA hai| eka ora to vikasita tattvajJAna kA rUpa dekhakara sArA saMsAra jaina dharma kI ora AkarSita hotA hai aura dUsarI ora vikAra yukta AcAra zAstra aura paurANikatA ke prabhAva meM par3a kara hama aura hamArA samAja vAstavikatA se bahuta dUra calA jA rahA hai| ava prazna yaha hotA hai ki, yaha vikAra kaba se zurU huA aura basekiMsane paidA kiyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 420 zuddha-satya eka aisA rasAyana hai ki jise manuSya jAti nahIM pacA sktii| jisa prakAra bijalI kA teja prakAza tokSNa dRSTi vAle manuSya kI A~khoM meM bhI cakAcauMdhI paidA karatA hai usI prakAra zuddha-satya kA upadeza laukika manuSya kI dRSTi ko bhI cauMdhiyA detA hai / zuddha-satya kI dRSTi meM puNya aura pApa kI taheM nahIM ThaharatIM / usake sAmane sArAsAra kA vicAra nahIM ThaharatA, usakI dRSTi meM jAti aura ajAti kA koI vicAra nhiiN| usake sammukha eka mAtra svAsthya-siddhavaidya svAsthya hI TikA raha sakatA hai / nirmala satya yadyapi pizAca ke samAna rukSa aura bhayaGkara mAlUma hotA hai tathApi zAMti kI sundara taraMgiNI kA mUla udgama-sthAna vahI hai| vikAsa kI parAkASThA para pahu~canevAlI AtmAeM usI kI khoja meM apanI saba zaktiyoM ko lagA detI haiN| saMsAra ke sabhI mahApuruSoM ne usako khojane kA prayatna kiyA hai para anirvacanIya aura ajJeya hone ke kAraNa use usake vAstavika rUpa meM koI bhI kahane meM samartha nahIM huaa| ____manuSya, janma se hI kRtrima satyoM ke saMsarga meM rahatA hai| isI kAraNa usake pAsa nimala satya kA upadeza nahIM pahu~ca sakatA / isI eka kAraNa se vaha ananta kAla se chipA huA hai aura bhaviSya meM bhI chipA rahegA, para vahI sabakA antima dhyeya hai isa kAraNa tamAma loga usakI upAsanA karate haiN| sAMsArika vyavahAra meM nipuNatA prApta karane ke liye jisa prakAra prArambha meM kRtrima sAdhana aura kRtrima vyavahAroM kA upayoga kiyA jAtA hai usI prakAra isa parama satya ko prApta karane ke liye bhI kRtrima satya aura kalpita vyavahAroM kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 bhagavAn mahAvIra yojanA kI gaI hai| isa kRtrima satya meM samaya ke anusArasamAja ke anusAra aura paristhiti ke anusAra aneka iSTa aura aniSTa parivartana hoterahate haiM / parantu jaba ina parivartanoM ke samajhane meM upadezaka aura upAsaka bhUla karate haiM-Agraha karate hai aura apanA Adhipatya calAne ke liye paristhiti ko bhI avahelanA kara DAlate haiM taba una iSTa parivartanoM meM aniSTa kA praveza ho jAtA hai aura phira bhaviSya kI saMtAneM ina aniSTa parivartanoM ko aura bhI puSTa karatI haiN| vaha unako zAstra ke andara milA kara athavA apane bar3oM kA nAma dekara unheM aura bhI majabUta karane kI koziza karatI haiM / jaba samAja bahuta samaya taka isI aniSTa parivartana ko svIkAra kara calatA rahatA hai to bhaviSya meM jAkara yahI parivartana usake dharma siddhAnta aura kartavya ke rUpa meM parivartita ho jAte haiN| isakA phala yaha hotA hai ki samAja meM zAMti kI jagaha kleza-utsAha kI jagaha pramAda-amIrI kI jagaha garIbI aura AjAdI ko jagaha gulAmI kA AvirbhAva ho jAtA hai| __isI prakAra kA parivartana hamAre jaina-sAhitya meM huA hai aura bar3e hI bhISaNa rUpa meM huA hai / isakA saba se bhayaGkara pariNAma yaha huA hai ki jaina samAja meM zvetAmbara, digambara, sthAnakavAsI Adi aneka matamatAntara jArI ho gaye ye mata Apasa meM hI eka dUsare ke sAtha lar3akara samAja kI zakti, svataMtratA aura sampatti kA nAza kara rahe haiN| hama dAve ke sAtha isa bAta ko nirbhIkatA-pUrvaka kaha sakate haiM ki ina matamatAntaroM kA asalI jaina-dharma ke sAtha koI sambandha nahIM hai| logoM ne svArthaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 422 vAsanA aura saGkIrNatA ke vazIbhUta hokara vyartha meM gaI kA parvata aura tilakA tAr3a banA diyA hai jisake phala svarUpa samAja meM cAroM ora bhayaGkara azAnti, aura daridratA kA daura daurA ho rahA hai / isa sthAna para hama yaha batalAne kA prayatna kareMge ki zvetAmbara, digambara Adi sampradAyoM meM koI tAtvika mahatvapUrNa bheda nahIM hai| inake bIca meM hone vAle jhagar3e mIMgI ko chor3a kara chilake ke lie lar3ane vAle manuSyoM se adhika artha nahIM rkhte| zvetAmbara aura digambarabAda zvetAmbara aura digambara ye donoM zabda jaina-samAja ke gRhasthoM ke sAtha to bilkula hI sambandha nahIM rakhate / gRhasthoM meM eka bhI spaSTa cinha aisA nahIM pAyA jAtA jo unake zvetAmbaratva athavA digambaratva ko sUcita karatA ho / ataeva ye donoM zabda gRhasthoM ke lie to kucha bhI vizeSa artha nahIM rakhate / isase yaha siddha hotA hai ki cAhe jaba ina zabdoM kI utpatti huI ho para isa utpatti kA mUla kAraNa hamAre dharma guru hI the / zvetAmbara aura digambara saMjJA kA sambandha kevala sAdhuoM hI ke sAtha hai| zvetAmbara sUtra kahate haiM ki vastra aura pAtra rakhanA hI caahie| isake sivA nirbala, sukumAra aura rogiyoM ke lie saMyama dusAdhya hai| yadi sAdhuoM ko vastra na rakhane kA niyama ho to kar3akar3Ate jAr3e meM asahanazIla sAdhuoM kI kyA gati ho? agni mulagA kara tApane se jIvahiMsA hotI hai aura vastra rakhane meM utanI hiMsA nahIM hotii| isake sivAya sAdhuoM ko jaGgala meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 bhagavAn mahAvIra rahanA par3atA hai vahA~ DA~sa, macchara vagairaha jIvoM kA upadrava vizeSa sambhava hai, isalie jo sAdhu ina kaSToM ko sahana na kara sake vaha kisa prakAra saMyama kA pAlana kara sakatA hai| atirikta isake jo sAdhu lajjA ko nahIM jIta sakatA usake lie bhI vastra kI AvazyakatA hotI hai / hA~, lajjA ko jItane ke pazcAt athavA saMyama pAlana karane kI zakti hue pazcAt vaha cAhe to pAtra aura vastra rahita raha sakatA hai| vikrama kI sAtavIM aura AThavIM zatAbdI taka to sAdhu loga sakAraNa hI vastra rakhate the / vaha bhI kevala eka kaTivastra / yadi koI sAdhu kaTivastra bhI akAraNa pahanatA to kusAdhu samajhA jAtA thaa| zrI haribhadra sUri 'sambodhana prakaraNa' meM likhate haiM: "kIvo na kuNai loyaM, lajaI paDimAi jalamuvaNei / sovAhaNoya hiMDai baMdhai kar3i paTTaya makaje // arthAt-klIva-durbala sAdhu loca nahIM karate, pratimA ko bahana karane meM lajjita hote haiM, zarIra kA maila kholate haiM aura nirAkAraNa hI kaTivastra ko dhAraNa karate haiN| isase mAlUma hotA hai ki usa samaya meM sAdhu kevala eka kaTivastra rakhate the| isa sambandha meM AcArAGga sUtra meM kahA gayA hai| (1) jo muni acela (vastrahita) rahate haiM unako yaha cintA nahIM rahatI ki mere vastra phaTa gaye hai dUsarA vastra mAMganA par3egA, athavA usako jor3anA par3egA, sInA par3egA, Adi (360) (2) vastra rahita rahane vAle muniyoM ko bAra 2 kAMTe lagate haiM, unake zarIra ko jAr3e kA, DAMsoM kA, maccharoM kA Adi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 424 kaI prakAra ke parISaha sahana karanA par3ate haiM jisase zIghra hI tapa kI prApti hotI hai / ( 361) . (3) isalie jisa prakAra bhagavAna ne kahA hai usI prakAra jaise bane vaise saba sthAnoM para samatAbhAva dhAraNa karanA caahie| ( 362) 'AcArAGga sUtra' ke ina ullekhoM se mAlUma hotA hai ki samartha aura sahana zola muni bilkula nagna rahate aura bhagavAna ko batalAI huI samatA ko yathA zakti samajhane kA prayatna karate the / isa sUtra meM aisA yahI nahIM para aura bhI kaI ullekha haiN| usake dUsare "vasvaiSaNA" nAmaka bhAga ke eka prakaraNa meM muniyoM ko vastra kaise aura kaba lenA cAhie isa viSaya kA kramavaddha ullekha kiyA hai isake atirikta isa sUtra meM vastra rakhane kA kAraNa batalAte hue likhA hai ki "jo sAdhu vastrarahita ho aura use yaha mAlUma hotA ho ki maiM ghAsa tathA kAMToM kA upasarga sahana kara sakatA hU~, DAMsa aura maccharoM ke paroSada ko bho bhugata sakatA hU~ para lajjA ko nahIM jota sakatA to use eka kaTivastra dhAraNa karalenA caahie|" (433) ____ 'yadi vaha lajjA ko jIta sakatA ho to use acela (nagna) ho rahanA caahie| acela avasthA meM rahate hue yadi usapara DAMsa, macchara, zIta, uSNa Adi ke upadrava hoM to zAnti aura samatApUrvaka use sahana karanA ghie| aisA karane se anupAdhipana zIghra hI prApta hotA hai aura tapa bhI prApta hotA hai| isalie jaisA bhagavAna ne kahA hai usako samajha kara jaise bane vaise samabhAva jAnate rahanA" (434) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 bhagavAn mahAvIra isa prakAra zvetAmbaroM ke prAmANika pranthoM meM kahIM bhI aisA nahIM pAyA jAtA jahA~ para vastra aura pAtra ke lie vizeSa Agraha kiyA gayA ho yA jahA~ para yaha kahA gayA ho ki inake binA mukti hI nahIM, inake binA saMyama hI nahIM, athavA inake sivA kalyANa hI nhiiN| unameM to sApha 2 batalAyA gayA hai ki jo sAdhu vastra aura pAtra rahita rahakara bhI nirdoSa saMyama pAlana kara sakatAho usake lie vastra aura pAtra kI koI AvazyakatA nhiiN| hA~, jo inake binA saMyama kA pAlana na kara sakatA ho vaha yadi vastra pAtra ko rakkhe to koI bAdhA nhiiN| donoM kA dhyeya saMyama hai, donoM kA uddezya tyAga hai aura donoM kA maMjile makasUda mokSa hai / vastrapAtra rakhanevAle ko vastrapAtra kA gulAma bana kara na rahanA cAhie aura isI prakAra nagna rahanevAle ko bhI nagnatA kA dAsatva na karanA caahie| kisI bhI prakAra kA ekAnta durAgraha na karate hue AvazyakatAoM ko kama karane kA prayatna karate rahanA cAhie / isI prakAra ke mArga kA bhagavAn ne upadeza diyA hai aura yahI ArSa granthoM meM aMkita hai| ____ hama samajhate haiM ki yahA~ taka digambara granthoM ko vizeSa AkSepa karane kA avakAza na milegaa| isameM sandeha nahIM ki unameM bImAra par3ane para bhI athavA mRtyu ke mukha meM pahu~cane taka bhI sAdhu ko vastra, pAtra, dhAraNa karane kI AjJA nahIM hai / saMyama ke ugra-poSaka digambara grantha khAne pIne kI riyAyata kI taraha vakha aura pAtra kI bhI kucha riyAyata rakhate to ThIka thA / abhyAsI aura ummedavAra manuSyoM ko ekadama itane kaThina vrata kA pAlana karanA bahuta hI muzkila balki asambhava hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 426 hai| zakti ke anusAra AtmasamatA ko bar3hAte hue calanA yaha bAta ThIka hai para jaba vaha samatA hI luma hone lagatI hai usa samaya usako sthira rakhane ke lie auSadhi kI taraha vastra aura pAtra kI manAI kisI bhI prAcAra zAstra meM sambhava nahIM ho sktii| digambaroM ke "rAjavArtika" tathA jJAnArNava vagairaha granthoM meM AdAna samiti tathA pAriSThApAnikA samiti ke nAma dekhane meM Ate haiM jinase sambhavataH hamAre uparokta kathana kA samarthana hotA hai| rAja vArtika meM eka sthAna para kahA hai "vAGa manogupti-iryA athavA-nikSeyaNa / samiti Alokita pAna bhojanAni patra // " arthAt ahiMsA rUpa mahAudyAna kI rakSA karanevAle ko usake Asa pAsa pAMca bAr3eM bAMdhane kI hai| ve isa prakAra haiMvANI kA saMyama, mana kA saMyama, jAne Ane meM sAvadhAnatA, lene rakhane meM sAvadhAnatA, aura khAne pIne meM sAvadhAnatA / ___ uparokta ullekha meM AdAna samiti meM upakaraNoM ko lene aura rakhane meM sAvadhAnI rakhane kI sUcanA dI hai| isase cauthI samiti kA sambandha nirgranthoM ke upakaraNoM ke sAtha ghaTAnA koI anucita nahIM jAna pdd'taa| isame pAThaka samajha sakate haiM ki zvetAmbaratva aura digambaratva kI nIMva kevala Agraha ke pAye para rakkhI gaI hai / donoM sampradAya ke prAcIna granthoM kA mata vastra pAtra ke sambandha meM prAyaH eka sA hI hai| yadi koI nirapekSa vidvAna donoM sampradAya ke prAcIna AcAra vibhAga ko dekheM to hamArA khayAla hai ki vaha zAyada hI digambarI aura zvetAmbarI AcAra granthoM ko pahacAna skegaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra aba hameM isa mata bheda kI mUla jar3a para bhI eka dRSTi DAlanA caahie| isa viSavRkSa kA bIja karIba Aja se 2000-2200 varSa pahale boyA gayA thaa| tabhI se isakI jar3a meM haTha aura durAgraha kA jala sIMca 2 kara yaha puSTa banAyA jA rahA hai| yaha bAta itihAsa sammata hai ki bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhagavAn pArzvanAtha ke ziSya vidyamAna the| unako hama "RjuprAjJa" ke nAma se sambodhita karate hue pAte haiM RjuprAjJa sAdhuoM ke caritra kA ullekha karate hue likhA gayA hai ki "RjuprAjJa" sAdhu paJcaraGgI bahu mUlya rezamI vastra pahina bhI sakate haiM para vakrajar3a sAdhuoM ko ( bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI) to zakti ke anusAra acelaka hI rahanA cAhie / samudAya ke uddezya se banAyA huA bhojana RjuprAjJa le sakate haiM para vahI bhojana vyakti kI dRSTi se bhI vakrajar3a nahIM le sakate / RjuprAjJa rAjapiNDa bhI le sakate haiM para vakra jar3a to use sparza bhI nahIM kara sakate / isake atirikta AhAra, vihAra, jyeSTha, kaniSTha kI vyavasthA aura bandanAdi meM RjuprAjJa niraMkuza haiM para vakrajar3I ko to guru kI paratantratA meM rahanA par3atA hai| isa prakAra kA niraMkuza AcAra bhagavAn pArzvanAtha ke RjuprAjJa sAdhuoM kA hai aura itanA kaThina AcAra bhagavAn mahAvIra ke vakrajar3a sAdhuoM kA hai| isase sApha mAlUma hotA hai ki usa samaya ke pArzvanAtha ke anuyAyiyoM kA caritra bahuta kamajora ho gayA thA / yadi tyAga kA uddezya AvazyakatAoM ko kama karane kA hai, yadi tyAga, kA uddezya niraMkuzatA para saMyama karane kA hai, yadi tyAga kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 428 uddezya kaSTa sahana karane kA hai aura yadi tyAga kA artha eka niyamita maryAdA meM rahane kA hai to hama nirbhIka hokara kaha sakate haiM ki bhagavAna pArzvanAtha ke ziSyoM kI apekSA bhagavAn mahAvIra ke tyAga kI kasauTI bahuta ucca darje kI thI / hamArA khayAla hai pArzvanAtha ke samaya meM RjuprAjJa sAdhuoM kI aisI sthiti na thI para unake nirvANa ke pazcAt aura bhagavAn mahAvIra ke avatIrNa hone ke pUrva-DhAI sau barSoM meM usa samaya ke AcAra hIna brAhmaNa dharma guruoM ke saMsarga se unhoMne apane AcAroM meM bhI sukha zIlatA ko praviSTa kara diyaa| yaha bAta manuSya prakRti se bhI bahuta kucha sambhava hai | manuSya kA yaha svabhAva hai ki vaha lukha aura sulabhatA kI ora sahajahI AkarSita ho jAtA hai / to usa samaya tyAga kA upadeza denevAlA koI netA vidyamAna na thA, dUsare una logoM ke sammukha nityaprati brAhmaNoM ko vilAsapriyatA aura sukha zIlatA ke dRzya hote rahate the, kyA Azcarya yadi sukhapriyatA ke vaza hokara unhoMne bhI apane AcAroM kI kaThinAiyoM ko nikAla diyA ho, para yaha nizcaya hai ki bhagavAn mahAvIra se pUrva unake caritra meM bahuta kucha zithilatA A gaI thI / eka pArzvanAtha ke pazcAt kramazaH bhagavAn mahAvIra hue unhoMne apanA AcaraNa itanA kaThina aura dussaha rakkhA ki yadi usake lie yaha bhI kahA jAya ki duniyA ke itihAsa meM Aja taka kisI bhI mahAtmA kA tyAga utanA kaThina na thA to koI bhI atizayokti na hogI / guruoM ke utpanna hue vilAsa rUpI pizAca ko nikAlane ke lie, ArAma kI gulAmI ko dUra karane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 bhagavAn mahAvAra ke lie, guruoM ke dvArA prajA para DAle hue bhAra ko halakA karane ke lie Adarza se Adarza tyAga, AtmabhAva aura parama satya ke sandeza kI AvazyakatA thI / yahI kAraNa hai ki bhagavAn mahAvIra ne bhara javAnI meM saMyama grahaNa kara itane kaThina mArga ko svIkAra kiyA ki jisakI kalpanA bhI Aja kala ke manuSya karane meM asamartha haiM, isa tIvra tyAga ke prabhAva se usa samaya ke guruoM meM punaH tyAga kA saMcAra huA aura ve nirgrantha ke nAma ko sArthaka karane lge| isa prakAra eka bAra phira se bhArata meM tyAga kA dharma parAkASThA para pahu~ca gayA / para yaha sthiti hamezA ke lie sthira na rhii| bhagavAn mahAvIra ke pazcAt do pIr3hI taka arthAt jambUsvAmI taka to yaha apane asalI rUpa meM calatI rahI para unake pazcAt tyAga kI isa camakatI huI jyoti meM punaH kAlimA kA saMcAra hone lgaa| jambUsvAmI ke pazcAt koI bhI aisA samartha aura pratibhAzAlI netA na huA jo saMghakI bAgaDora ko samhAlane meM samartha hotaa| idhara logoM kI sukha-zIlatA punaH bar3hane lgii| kucha sAdhu kahane lage, "jina ke AcAra kA to jina nirvANa ke sAtha hI nirvANa ho gayA, jina ke samAna saMyama pAlane ke liye jitane zarIra-bala aura jitane mano-vala kI AvazyakatA hotI hai utanA aba nahIM rahA, usI prakAra uccakoTi kA AtmavikAsa aura parAkASThA kA tyAga bhI aba lupta ho gayA hai| isIlie aba to mahAvIra ke samaya meM milI huI riyAyatoM meM bhI kucha aura bar3hAne kI AvazyakatA hai|" ityAdi / aisA mAlUma hotA hai ki dharma ke isI saMkramaNa kAla meM zvetA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 430 mbaratva aura digambaratva kA bIja boyA gayA aura jambUsvAmI ke nirvANa ke pazcAt hI isa bIja kA siMcana hone lgaa| isa bAta kA samarthana vartamAna sUtra granthoM se bhI hotA hai jaise "maNa-paramohi-pulAe AhAraga-khavaga usame kapye / saMjamatiya-kevali-sijhaNA ya jambummi bucchieNa // " jambUsvAmI ke nirvANa pazcAt nimnalikhita daza bAtoM kA uccheda ho gayA, manaH paryaya jJAna, paramAvadhi, pulAkalabdhi, AhArakazarIra, ApakazreNI, jinakalpa, saMyamattika, kevalajJAna aura siddhi gamana, isase yaha to spaSTa mAlUma hotA hai ki jambUsvAmI ke pazcAt jinakalpa kA nAza batalA kara logoM ko isa ora me anutsAhita karane kA prayatna isa gAthA meM kiyA gayA hai, para yaha pATha kabakA hai aura kisakA banAyA huA hai yaha nahIM kahA jA sakatA / lekina isameM sandeha nahIM ki yaha pATha mathurA kI sabhA ke pahale se hI paramparA se calA AyA hai aura isI kAraNa devardhigaNa ne bhI ise apane sUtra meM sthAna diyA hai| uparokta gAthA meM jinakalpa kA AcAra karanevAle ko jinAjJA-bAhara samajhane kI jo ikatarphI AjJA dI gaI hai isase mAlUma hotA hai ki matabheda rUpI viSavRkSa ke paidA hone kA yahI samaya hai| majjhimanikAya nAmaka eka bauddha grantha meM bhI isa mata bheda kA ullekha kiyA gayA hai evaM me sutaM-eka samayaM bhagavA sakkasu viharati sAmagAme tane khopana samayena nigaNTho nAtaputto.........hoti.....tassa minA nigaNThA dedhika jAtA, bhaNDanajAtA, kalahajAtA vivAdApamA acamacaM mukhasattI hI vitudaMtA viharanti / . . pRSTha 243-246, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ___ arthAt-maiMne aisAsunA hai ki eka samaya bhagavAn (buddha)zAkyadeza ke zyAmagAma meM vicaraNa karate the| usa samaya vahAM jJAtaputra nirgrantha bhI the| ina jJAtaputra ke nirgranthoM meM virodhI bhAva huA thaa| unameM vivAda aura kalaha huA thA ve alaga hokara paraspara bakavAda karate hue phirate the|" ___isa kathana kA digambariyoM kI paTTAvali bhI samarthana karatI hai| zvetAmbaroM aura digambaroM kI paTTAvali meM varddhamAna, sudharmA tathA jambU eka hI samAna aura eka hI krama se pAye jAte haiM para Age jAkara unake pazcAt Ane vAle nAmoM meM bilakula bhinnatA pAI jAtI hai aura vaha bhI itanI ki Age ke eka bhI nAma meM samAnatA nahIM pAI jaatii| ina paTTAvaliyoM meM pAI jAne vAlI nAma vibhinnatA se mAlUma hotA hai ki jambU svAmI ke pazcAt hI inake jude 2 AcArya hone laga gaye the| ina donoM daloM meM usI samaya se dhIre 2 dveSa aura vaira kI bhAvanAe~ bar3hane lgii| isa baira bhAvanA ke kAraNa tyAga ko amala meM lAne kI bAteM to chUTane lagI aura saba loga aise samaya kI rAha dekhane lage ki jaba ve pratyakSa vivAda karake jAhira rUpa se alaga ho jaoNya / vIra nirvANa kI dUsarI zatAbdo bhAratavarSa ke lie bar3I hI bhayaMkara thii| isameM vAraha varSa ke bar3e hI bhISaNa duSkAla pdd'e| inakA varNana hama pahale kara Aye haiN| ina duSkAloM ke miTane para deza meM kucha zAnti huI aura kucha na huI ki pA~cavI aura chaThavIM zatAbdI meM phira utane hI bhayaGkara akAla par3e / ina akAloM ke pazcAt jaba mathurA meM sabhA huI aura usa sabhA meM jaba nirgranthoM ke vastra pahanane yA na pahanane kA prazna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 432H upasthita huA usI samaya vahA~ para do dala ho gye| eka ne to samaya kI paristhiti ke anukUla vastra pahanane kI vyavasthA dI aura dUsare ne paramparA ke vazIbhUta hokara nagna rahane kii| aise vivAdagrasta samaya meM dIrghadarzI skaMdilAcArya ne bar3I hI buddhimAnI se kAma liyaa| unhoMne na to nagnatA kA aura na vastra pAtravAditA kA hI samarthana kiyA pratyuta donoM ke bIca ucita nyAya diyaa| unhoMne kahIM bhI sUtroM meM jinakalpa, sthavirakalpa zvetAmbara tathA digambara kA ullekha nahIM kiyaa| phira bhI usa samaya pratyakSa rUpa se samAja do daloM meM vibhakta ho hI gayA / ___ udAra jaina-dharma do anudAra daloM meM vibhakta ho gayA, eka pitA ke putra apanA 2 hissA baoNTa kara alaga ho gaye, pitA ke ghara ke bIca meM dIvAla banAnA prArambha ho gii| dono sampradAya mahAvIra ko apanI 2 sampatti banAkara jhagar3ane lge| anekAntavAda aura apekSAvAda ke mahAna siddhAnta ko bhUla kara donoM Apasa meM hI phAga khelane lge| eka dUsare ko parAsta karane ke lie donoM ne varddhamAna kA nAma dede kara zAstroM kI bhI racanA kara lii| donoM dala dhArmikatA ke Aveza meM Akara isa bAta ko bhUla gaye ki mukti kA khAsa sambandha AtmA aura usakI vRttiyoM ke sAtha hai na ki nagnatA aura vakha pAtratA ke sAtha / ye donoM pakSa apanI bhAvI santAnoM ko bhI usI mata para calane se mukti milane kA paravAnA de gaye haiN| jisake pariNAma svarUpa Aja ko santAne nyAya ke raMgamaMcoM para mukti pAne kI ceSTAe~ kara rahIM haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 bhagavAn nahAvAra ___jo loga samAja-zAstra ke jJAtA haiM ve una tatvoM ko bhalI prakAra jAnate haiM, jinake kAraNa jAtiyoM aura dharmoM kA patana hotA hai| kisI bhI dharma athavA jAti ke patana kA prArambha usI dina se prArambha hotA hai jisa dina kisI na kisI chidra se usake antargata svArtha kA kIr3A ghusa jAtA hai-jisa dina se logoM ko manovRttiyoM ke andara vikAra utpanna ho jAtA hai-jisa dina se loga vyaktigata svArthoM ke phera meM par3a kara apane jIvana kI naiti. katA ko naSTa karanA prArambha kara dete haiM / yuddha, mahAmArI, durbhikSa Adi bAhaya ApattiyoM se bhI dharma aura jAti kA adhaHpAta hotA hai, vidharmiyoM kA pratikAra aura videziyoM ke AkramaNa bho usake vikAsa meM bAdhA avazya dete haiM para una upadravoM se kisI bhI dharma athavA jAti ke mUlatatvoM meM bAdhA nahIM A sakatI aura jaba taka usake mUlatatvoM meM bAdhA nahIM AtI taba taka usakA vAstavika aniSTa bhI na ho sakatA / jAti athavA dharma kA vAstavika aniSTa tabhI ho sakatA hai jaba usake mUla AdhArabhUta tatvoM meM kisI prakAra kI krAnti kisI prakAra kI vizRGkhalA utpanna hotI hai| jaba usake anuyAyiyoM ke dila aura dimAga meM kisI prakAra kA vikAra utpanna ho jAtA hai| dharma kI sRSTi hI isalie huI hai ki vaha manuSya-prakRti ke kAraNa utpanna huI akalyANa kara bhAvanAoM se manuSya jAti kI rakSA kre| manuSya kI svAbhAvika duSpravRti ke kAraNa samAja meM jo anartha kAraka ghaTanAe~ huA karatI haiM unase vyakti aura samaSTi ko sAvadhAna kare aura manuSya jAti ko duSpravRttiyoM ke 28 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 434 damana kI tathA satpravRttiyoM ke vikAsa kI zikSA de / sabhI dharma prAyaH isI uddezya ko lekara paidA hote haiN| lekina hara eka dharma kI yaha sthiti vahIM taka sthira rahatI hai jaba taka samAja meM daivI sampada kA Adhikya rahatA hai, jaba taka dharma kI bAgaDora una mahAn puruSoM ke hAtha meM rahatI haiM jo hRdaya se apanA aura manuSya jAti kA kalyANa karane ke icchuka rahate haiN| lekina yaha sthiti hamezA sthira nahIM raha sakatI, yaha ho nahIM sakatA ki kisI samAja meM paramparA taka daivI sampad kA hI Adhikya rahe athavA kisI dharma kI bAgaDora hamezA nisvArthI mahAna puruSoM hI ke hAtha meM rhe| yadi aisA hotA to phira prakRti kI parivartana zIlatA kA koI pramANa hI na raha jAtA / daivI sampad yukta samAja meM bhI kisI samaya AsurI sampad kA prabhAva ho hI jAtA hai aura utkRSTa se utkRSTa dharma kI bAgaDora bhI kabhI svArtha lolupa logoM ke hAtha meM calI jAto hai| pariNAma isakA yaha hotA hai ki ve loga dharma ke asalI tatvoM ke sAtha 2 dhIre 2 aise tattva bhI milAte jAte haiM jinase unakI svArthasiddhi meM khUba sahAyatA mile, isa milAvaTa kA pariNAma yaha hotA hai ki jo unhI ke vicAroM vAle svArtha lolupa prANI hote haiM ve to turanta usa parivartana ko svIkAra kara lete haiM, para samAja meM hara samaya kisI na kiso tAdAda meM aise loga bhI avazya rahate haiM jo sacce hote haiM jo asalI tatva ko samajhane vAle hote haiM aura jo nisvArtha hote haiN| unheM yaha parivartana asahya lagatA hai ve usakA virodha karate haiM, phala yaha hotA hai ki samAja meM bhayaGkara vAdavivAda kA tahalakA maca jAtA hai, donoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 bhagavAn mahAvIra pakSoM meM khUba vAk yuddha hotA hai aura anta meM pUrI phajIhata ke sAtha usa dharma ke anuyAyI do daloM meM vibhakta ho jAte haiN| kucha samaya taka una donoM daloM meM saMgharSa calatA hai, tat pazcAt una daloM meM aura bhI bhinna bhinna matamatAntara aura vibhAga paidA hote haiM aura ve Apasa meM lar3ane lagate haiM aura isa prakAra kucha zatAbdiyoM taka lar3a jhagar3a kara yA to ve apane astitva ko kho baiThate haiM yA jIvana mRtakadazA meM raha kara dina vyatIta karate haiN| uparokta kA sArA kathana kisI eka dharma ko lakSya karake nahIM kahA gayA hai pratyuta pratyeka dharma meM kisI na kisI dina aisA dRzya avazya dikhalAI par3atA hai| saMsAra ke sabhI mahAn dharmoM meM isa prakAra ke avasara Aye haiM isa bAta kA sAkSI itihAsa hai| jaina-dharma ke itihAsa meM bhI ye saba bAteM bilkula ThIka utaratI huI dikhAI detI haiN| prArambha meM brAhmaNa logoM ke anAcAroM se samAja meM jo atyAcAra prArambha ho rahe the unakA pratikAra jaina-dharma ne kiyA / bhagavAn mahAvIra ne ina atyAcAroM ke prati bulanda AvAja uThAkara samAja meM zAnti kI sthApanA kii| usake pazcAt unhoMne saMsAra ko udAra jaina-dharma kA sandeza diyaa| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt sudharmAcArya ke hAtha meM jaina-dharma kI vAgaDora AI inhoMne bhI bar3I hI yogyatA se isakA saMcAlana kiyaa| inake samaya meM bhI inake vyaktigata prabhAva se samAja meM kisI prakAra kI vizRMkhalA paidA na huii| sudharmAcArya ke pazcAt jambUsvAmI ke hAtha jaina-dharma kI bAgaDora gaI inhoMne bhI bahuta sAvadhAnI ke sAtha isakA saMcAlana kiyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra yahA~ taka to jaina-dharma kA itihAsa pUrI dIpti ke sAtha camakatA huA naz2ara AtA hai para isake pazcAt hI usake itihAsa meM vizRMkhalA paidA hotI huI dRSTigocara hotI hai / jambUsvAmI ke pazcAt hI kisI suyogya netA ke na milane se dharma kI bAgaDora sAdhAraNa AdamiyoM ke hAtha meM pdd'ii| tabhI se isameM vizRMkhalA kA prAdurbhAva hotA huA naz2ara AtA hai| isa svAbhAvika vizRMkhalA meM prakRti ke kopa ne aura bhI adhika sahAyatA pradAna kI aura phala svarUpa Upara lekhAnusAra isa pavitra aura udAra dharma ke zvetAmbara aura digambara do Tukar3e ho gaye / ___aba loga una saba mahAtatvoM ko bhUla kara unhIM tatvoM ko pakar3a kara baiTha gaye jahA~ para ina donoM kA mata bheda hotA thaa| eka sAdhu yadi nagna rahakara apanI tapazcaryA ko ugra karane kA prayatna karatA to zvetAmbariyoM kI dRSTi meM vaha mukti kA pAtra hI nahIM ho sakatA thA kyoMki vaha to "jinakalpI" hai aura "jinakalpI" ko mokSa hai hI nahIM, isI prakAra yadi koI sAdhu eka adho vastra pahanakara tapazcaryA karatA to digambariyoM kI dRSTi se vaha mukti kA haka kho baiThatA thA kyoMki vaha "parigrahI" hai aura parigraha ko chor3e binA mukti nahIM ho sktii| isa prakAra anekAntavAda aura apekSAvAda kA samarthana karane vAle ye loga saba mahAnatatvoM ko bhUla kara svayaM ekAntavAdI ho gye| jisa jAti kA patana hone vAlA hotA hai vaha isI prakAra mahAna tatvoM ko bhUla kara vyavahAra ko hI dharma kA sarvasva samajhane lagatI hai| . patana apanI itanI hI sImA para jAkara na raha gyaa| svArtha kA kIr3A jahA~ kisI chidra se ghusA ki phira vaha apanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 bhagavAn mahAvIra bahuta vistAra kara letA hai| jaina samAja ke kevala yahI do Tukar3e hokara na raha gaye / Age jAkara ina samprAdAyoM kI ginatI aura bhI bar3hane lgii| zvetAmbariyoM meM bhI paraspara matabheda hone lagA, idhara digambarI bhI isase zUnya na rahe kucha hI samaya pazcAt ina donoM zreNiyoM meM bhI kaI upazreNiyA~ dRSTigocara hone lagI / inakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai : (1) vIra saMvat 882 meM zvetAmbarI logoM meM caityavAsI nAmaka dalako utpatti huii| (2) vIrAt 886 meM unameM "brahmadvIpika" nAmaka navIna saMpradAya kA prArambha huaa| (3) vIgat 1464 meM "vaTagaccha" ko sthApanA huii| (4) vikrama saM0 1139 meM SaTakalyANakavAda nAmaka navIna mata kI sthApanA huii| (5) vikrama saM0 1204 meM kharatara saMpradAya kA Arambha huaa| (6) vikrama saM0 1223 se AMcalika mata kA AvikAra huaa| (7) vikrama saM0 1236 meM sArdhapauNimiyaka kA prArambha huaa| (8) vikrama saM. 1250 meM Agamika mata kA prArambha huaa| (9) vikrama saM. 1285 meM tapAgaccha kI nIMva pdd'ii| (10) vikrama saM0 1508 meM lU~kA gaccha kI sthApanA aura 1533 meM usake sAdhu saMga ko sthApanA huii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 438 (11) vikrama saMvat 1562 meM kaTukamata kI sthApanA huI / (12) vikrama saMvat 1570 meM vIjA mata kA Arambha huaa| (13) vikrm|1572 meM pArzvacandra sUri ne apane pakSa kI sthApanA virama gA~va meM kii| __usake pazcAt isI vRkSa meM se sthAnakavAsI, terApaMthI, bhIkhama paMthI, tIna thoI vAle, vidhi pakSI Adi kaI zAkhAe~ tathA cautha paMcamI kA jhagar3A, adhika mAsa kA jhagar3A, caudasa pUrNimA kA jhagar3A, upadhAna kA jhagar3A, zrAvaka pratiSThA kara sakatA hai yA nahIM isa viSaya kA jhagar3A, Adi kaI jhagar3e nikale aura majA yaha ki ina saboM kI puSTi karanevAle kaI graMtha-ratna bhI hamAre sAhitya meM dRSTigocara hone lage, aura ye saba loga Apasa meM burI taraha lar3ane lge| __idhara digambariyoM meM bhI matamatAntaroM kA bar3hanA prArambha huaa| drAvir3a saMgha, vyApanIya saMgha, kASThAsaMgha, mAthura saMgha, bhillaka saMgha, terA paMtha, vIsa paMtha, tAraNa paMtha, bhaTTAraka prathA vagairaha aneka matamatAntara inameM bhI pracalita hokara Apasa meM lar3ane lge| ina saba bAtoM kA phala yaha huA ki, caritra aura AcAra ke ujvalarUpa jo hamArI AtmA kA vikAsa karate the isa matabheda ke kohare meM vilIna ho gaye / hamArI sArI zaktiyA~-hamArI saba bhAvanAe~ AcAra aura tatvajJAna ke mArga ko chor3a kara isa tUtU maiMmaiM meM aagii| dharma eka nirvAha kA sAdhana bana gayA / yahA~ taka ki isa matabheda ke vAyumaNDala se dhArmika sAdhu bhI ce| baripha yaha kahanA bhI anupayukta na hogA ki kucha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 bhagavAn mahAvIra kalaha-priya aura saMkIrNa hRdaya sAdhuoM hI ke pratApa se ina mata matAntaroM kI utpatti aura unakA pracAra huaa| ina matabhedoM kA jo bhayaMkara pariNAma hamAre dharma aura samAja para huA aura vartamAna meM ho rahA hai vaha hamArI A~khoM ke sammukha upasthita hai / kucha pAThaka hama para avazya isa bAta kA Aropa kareMge ki bhagavAna mahAvIra kA jIvana-caritra likhanevAle ko ina saba jhagar3e bakher3oM se kyA matalaba hai ? use to jIvana caritra likhakara apanA kArya samApta kara denA cAhie, para lekhaka kA mata isase kucha bhinna hai| lekhaka apanA kartavya samajhatA hai ki mahAvIra kA jIvana likhate hue vaha unake pavitra siddhAntoM se pAThakoM ko paricita kare, aura unake pavitra nAma kI Ar3a meM samAja ke antargata jo anAcAra aura atyAcAra ho rahe haiM unase pAThakoM ko paricita kre| bhagavAna mahAvIra ke pavitra nAma kI Ar3a meM Aja samAja ke antargata kauna sA duSkRtya nahIM ho rahA hai| hama loga apane matabheda ko bhagavAna mahAvIra ke pavitra nAma ke nIce rakhakara usakA pracAra karate haiN| hama loga bhagavAna mahAvIra ko apanI jAyadAda-apanI sampatti kI taraha samajha kara dUsaroM se vaha haka chIna lene ko koziza kara rahe haiM, hama loga apane mata-bheda ko sarvajJa kathita batalA kara duniyA meM sarvajJatva kI ha~sI ur3avA rahe haiM, yahA~ taka kI hama loga apane tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM ke lie nyAya ke raGga-maMca para jAkara apanA haka sAbita karane ke lie lAkhoM rupayoM kA pAnI kara dete haiN| kahA~ to hamArA udAra pavitra dharma aura kahAM ye heyadRzya ! hA! bhagavAn mahAvIra!!! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 440 dharma ke liye TaNTA macAnevAloM aura dharmapara apanA haka sAbita karanevAloM ko yaha samajha rakhanA cAhiye ki dhama kisI ko maurUsI jAyadAda yA sampatti nahIM hai, yaha to vaha vizvavyApI padArtha hai jise pratyeka vyakti dhAraNa karake Atma-kalyANa kara sakatA hai / dharma kA eka nizcita svarUpa Aja taka duniyA meM kahIM AviSkRta nahIM huA aura na bhaviSya meM hI hone kI AzA hai| hamezA apekSAkRta dRSTi hI se isako loga dhAraNa karate Aye haiN| yaha kabhI ho nahIM sakatA ki sabhI logoM kI manovRttiyA~ eka sI ho jAya aura saba eka nizcita svarUpa ko aGgIkAra kara leN| svayaM bhagavAna mahAvIra ke ziSyoM meM bhI yatra tatra yaha mata-bheda pAyA jAtA thaa| mata-bheda kA honA burA nahIM hai pratyeka vyakti ko isa bAta kA prAkRtika adhikAra hai ki vaha apane matAnusAra dharmAcaraNa kare, isa adhikAra para AkSepa karane kA kisI ko adhikAra nhiiN| para apane mata ke lie isa prakAra haTha aura durAgraha karanA ki nahIM merA hI mata satya hai, isI ko bhagavAn mahAvIra ne kahA hai, yahI sarvajJa kathita hai aura isI se mokSa mila sakatA hai-sarvathA anucita, ghAtaka aura samAja kA nAzaka hai| digambarI yadi nagnatA ko pasanda kare aura yadi ve nagna-sAdhu evaM nagna mUrti kI upAsanA kare to aisA karane kA unheM adhikAra hai, apane siddhAntoM ke anusAra dharmAcaraNa karane kA unheM pUrA haka hai, isake liye zvetAmbariyoM kA yaha kahanA ki nahIM, kapar3A pahane binA mukti ho hI nahIM sakatI, yA digambarI mokSa ke adhikArI nahIM ho sekate sarvathA anaucitya pUrNa hai| isI prakAra yadi zvetAmbarI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 bhagavAn mahAvIra loga adho-vastra se yukta mUrti aura sAdhu ko pasanda karate haiM to aisA karane kA unheM adhikAra hai isake lie digambaroM kA yaha kahanA hai ki nahIM, mokSa to digambaratva meM hI hai zvetAmbarI mokSa pA hI nahIM sakate sarvathA anucita hai| isI haTha, durAgraha, se hamArI jAti itanI patita huI aura ho rahI hai| aura isa para turrA yaha ki hama isa haTha aura durAgraha ke pIche jhaTa mahAvIra kA nAma lagA dete haiN| zvetAmbarI unakI mUrti banA kara unako laMgoTa pahanA dete haiM evaM A~kheM, kezara, candana lagA kara apanI sampatti banA lete haiM aura digambarI unakI nagna mUrti banA kara unheM apanI jAyadAda samajha lete haiN| yadi mUrti nagna huI to phira vaha mahAvIra hI kI kyoM na hoM zvetAmbarI kabhI usakI pUjA na kareMge aura isI prakAra kezara candana yukta mUrti ko digambarI bhI namaskAra na kreNge| bhagavAn mahAvIra ke ina anuyAyiyoM se bhagavAna mahAvIra ke nAmakI kitanI durgati ho rahI hai| yadi Aja bhagavAn mahAvIra hote to na mAlUma zvetAmbarI unheM jabardastI laMgoTa pahanavAte yA digambarI unakI laMgoTI ko jabardasto chIna lete !! para ve mahAtmA isa paJcama kAla kI pApamaya bhUmi meM Ane hI kyoM lage ? ina mUrtiyoM ke pIche Aja hama logoM kA jitanA kalaha bar3ha rahA hai, jitanI sampatti dhUla dhAnI ho rahI hai, jitanI zaktiyA~ kharca ho rahI haiM unakA koI hisAba nhiiN| isa kalaha ke aguzrAoM ko korTa meM jAne ke pUrva jarA yaha soca lenA cAhie ki jainadharma jar3avAdo nahIM hai aura na vaha mUrtiyoM ko sacetana padArtha samajhatA hai| mUrtiyoM kI sthApanA hI isalie huI hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 442 hama apane pUjya tIrthakaroM kI smRti kI rakSA kara sakeM, hama una mUrtiyoM ko dekhakara hRdaya kI kaluSita vRttiyoM ko nikAla sakeM, aura una mUrtiyoM ke dvArA hama dhyAna kI paddhati sIkha kara, nirvikAra honA siikheN| isake sivAya mUrti rakhane kA yA usakI pUjA karane kA koI dUsarA uddezya nahIM hai / ina mUrtiyoM ke lie lar3anA aura inhIM ko apanA sarvasva siddha karanA, arthAt apane Apa ko jar3avAdI siddha karanA hai / ina mUrtiyoM ke pIche hama apane tIrthakaroM taka ko bhUla gaye haiM / kahA~ to ye tIrtha hamArI AtmA ko pavitra banAne ke kAraNa hone cAhie the aura kahA~ ye hamAre rAgadveSa ko bar3hAne ke kAraNa ho rahe haiM / mUrttipUjA ke vAstavika uddezya ko bhUla hama inhIM jar3amUrtiyoM ko apanA sarvasva samajhane laga gaye haiM aura inake pIche hama apane lAkhoM sacetana bhAiyoM kI evaM apano nija kI AtmA ko azAnti kA kAraNa banA rahe haiM, jo ki eka bhayaGkara hiMsA hai| yAda rakhie, ina mUrtiyoM para korTa ke dvArA apanA adhikAra sAbita karavA ke hama apanI Atmika unnati nahIM kara sakate - yAda rakhie ina mUrtiyoM para kezara, candana, lagA kara yA bilkula digambara rakhakara bhI hama mokSa prApta nahIM kara sakate - yAda rakhie, jar3avAdiyoM kI taraha ina mUrtiyoM ko apanA sarvasva samajha lene para bhI hama apanA uddhAra nahIM kara sakate aura nizcaya yAda rakhie ki lAkhoM rupaye kA pAnI kara a ne tipakSioM ko nI // dikhalAne para bhI hama sa jainI nahIM jainI nahIM sakate - hAvIra ke anuyAyI nahIM kahalA sakata / / zrAtmika unnati karanA aura sajainI kahalAnA aura tIrthoM ke lie koToM meM car3hanA dUsarI bAta * dUsarI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 bhagavAn mahAvIra hai / ye donoM bAteM eka dUsare ke itanI viruddha hai ki eka kI maujUdagI meM dUsarI raha hI nahIM sakatI / inhIM pArasparika jhagar3oM ke kAraNa hama apane saba asalI siddhAntoM ko bhUla gaye haiM, isI durAgraha aura haThavAditA ke kAraNa hamane bhautikatA ke phera meM par3akara AdhyAtmikatA ko tilAMjali de dI hai| isI matabheda ke kAraNa hama jainadharma ke udAra aura vizvavyApI siddhAntoM se bahuta dUra jA par3e haiN| yadi Aja kisI jainI se pUchA jAya ki bhAI syAdvAda kyA haiM, anekAnta darzana kI racanA kina siddhAntoM para kI gaI hai, jainiyoM kA ahiMsAtatva kina AdhAroM para avalambita hai to sivAya cupa ke kucha uttara nahIM mila sakatA / mile kahA~ se, eka to samAja kA adhikAMza paisA mukaddamebAjI meM kharca ho jAtA hai, rahA sahA pratiSThA aura navIna mandiroM kI yojanA meM uTha jAtA hai| sAhitya aura zikSA kI ora kisI kA dhyAna nahIM hai, dhyAna ho kahAM se lar3AI jhagar3oM se avakAza mile taba to / hamArI saba zaktiyAM isI ora kharca ho rahI haiN| yahA~ taka ki inake phera meM par3akara hama sacce jainatva ko bhUla gaye haiN| mukaddamebAjI aura matabheda ke pakSapAtI pratyeka jainabandhu ko bhagavAna mahAvIra ke pavitra jIvanacarita kA adhyayana karanA cAhie / use dekhanA cAhie ki ina jhagar3oM meM aura mahAvIra ke jIvana kI pavitratA meM kitanA antara hai ? bhagavAn mahAvIra kabhI haTha aura durAgraha ke anumodaka nahIM rahe, phira hama unake anuyAyI hokara kyoM haTha aura durAgraha ke phera meM par3a rahe haiN| yadi yahI paisA jo mukaddamebAjI meM kharca hotA hai mahAvIra ke siddhAntoM kA pracAra karane meM lagAyA jAya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 444 to usase kitanA upakAra ho sakatA hai ? yadi isI paise se hama hamAre baccoM ke lie vidyAlaya, bImAroM ke lie auSadhAlaya, aura anAthoM ke lie bhojana-gRha khulavAveM to kitanA bar3A puNya aura lAbha ho sakatA hai| jo paisA jar3amUrtiyoM ke lie barabAda ho rahA hai vahI yadi sacetana prANiyoM ke lie vyaya kiyA jAya to kitanA lAbha ho sakatA hai| yadi hama cAhate haiM ki bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM kA ghara 2 pracAra ho yadi hama cAhate haiM ki hama sacce jainadharma ke anuyAyo banakara apanI Atmika unnati kareM, yadi hama cAhate haiM ki saMsAra hameM jIvita jAtiyoM meM gine aura hamArI ijjata kare, aura yadi hama ihalaukika zAnti ke sAtha paralaukika sukha bhI prApta karanA cAhate haiM to isa durAgraha aura haThavAditA ko chor3akara mahAvIra ke sacce anuyAyI bneN| jabataka hamAre hRdaya meM svArtha, ghRNA, rAga, dveSa, aura bandhuvidroha ke sthAna para paramArtha, prema, bandhutva aura sahAnubhUti kI bhAvanAe~ udita na hoMgI, jabataka hama jar3a ke liye cetana kA aura chilake ke lie mAMgI kA apamAna karate raheMge tabataka na jainadharma kA, na jainajAti kA aura na hamArA hI laukika aura paralaukika hita ho sakatA hai| jisa samaya jAtiyoM kI patanAvasthA kA Arambha hotA hai usa samaya ve apane mahAtmAoM ke batalAe hue mArga kA bhUla jAtI haiM-ve dharma kI asaliyata ko chor3a kara nakaliyata pIche lar3ane laga jAtI hai / aura isa prakAra apane saMgaThana ko bikhera kara tIna teraha ho jAtI hai| jainajAti kA adhaHpAta apanI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 bhagavAn mahAvIra pUrNatA ko pahu~ca gayA hai, hama loga jAtIyatva aura manuSyatva kI bhAvanAoM ko bhUlakara apanI jAti kA tIna teraha kara cuke haiM / aba yadi hameM apanI mRta-prAya jAti ko punaH saMjIvita karanA hai-yadi hameM jainajAti ke isa zIghragAmI hAsa ko rokanA hai to hamArA kartavya hai ki pArasparika dveSa kI bhAvanAoM ko bhUlakara, udhAra dharma ko tilAMjali de nagada dharma ko grahaNa kareM, aura bhagavAn mahAvIra ke sacce anuyAyI kahalAne kA gaurava prApta kreN| jainadharma para ajaina vidvAnoM kI sammatiyAM zrIyuta DAkTara satIzacandra vidyAmUSaNa ema. e. pI. eca. DI. epha. AI. Ara. esa. siddhAnta mahodadhi priMsapila saMskRta kAlija kalakattA / Apane 26 disambara san 1923 ko kAzI ( banArasa ) nagara meM jaina-dharma ke viSaya meM vyAkhyAna diyA usake sAra rUpa kucha vAkya uddhRta karate haiN| jaina sAdhu............eka prazaMsanIya jIvana vyatIta karane ke dvArA pUrNa rIti se vrata, niyama aura indriya saMyama kA pAlana karatA huA, jagata ke sammukha Atma saMyama kA eka bar3A hI uttama Adarza prastuta karatA hai / prAkRta bhASA apane sampUrNa madhumaya saundarya ko liye hue jainiyoM kI racanA meM hI prakaTa kI gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra [2] zrIyuta mahAmahopAdhyAya satya sampradAyAcAryA sarvAntara paM0 svAmI rAmamizrajI zAstrI bhUtapUrva prophesara saMskRta kAleja banArasa / Apane mitI pauSa zuklA 1 samvat 1962 ko kAzInagara meM vyAkhyAna diyA usameM ke kucha vAkya uddhRta karate haiM / (1) jJAna, vairAgya, zAnti, kSanti, adambha, alIryyA, akrodha, AmAtsarya, alolupatA, zama, dama, ahiMsA sAmadRSTi ityAdi guNoM meM eka eka guNa aisA hai ki jahA~ vaha pAyA jAya vahAM para buddhimAn pUjA karane lagate haiN| taba to jahAM ye (arthAt jainoM meM) pUrvokta saba guNa niratizaya soma hokara virAjamAna haiM unakI pUjA na karanA athavA aise guNa pUjakoM kI pUjA meM vAdhA DAlanA kyA insAniyata kA kArya hai| (2) maiM Apako kahAM taka kahU~, bar3e bar3e nAmI AcAryoM ne apane granthoM meM jo jaina mata khaNDana kiyA hai vaha aisA kiyA hai jise dekhasuna kara ha~sI AtI hai| (3) syAdvAda kA yaha ( jainadharma) abhedya kilA hai usake andara vAdI prativAdiyoM ke mAyAmaya gole nahIM praveza kara sakate / (4) sajjanoM eka dina vaha thA ki jaina sampradAya ke AcAryoMkI hU~kAra se dasoM dizAeM gUMja uThatI thiiN| (5) jaina mata taba se pracalita huA hai jaba se saMsAra yA sRSTi kA prArambha huaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 bhagavAn mahAvIra (6) mujhe isameM kisI prakAra kA ujra nahIM hai ki jaina darzana vedAntAdi darzanoM se pUrva kA hai| bhArata bhUmi ke tilaka, puruSa ziromaNI itihAsajJa, mAnanIya paM0 bAla gaGgAdhara tilaka ke 30 navambara san 1904 ko bar3odA nagara meM diye hue vyAkhyAna se uddhRta kucha vAkya / (1) zrImAn mahArAja gAyakavAr3a (bar3odA nareza ) ne pahale dina kaoNnphresa meM jisa prakAra kahA thA usI prakAra 'ahiMsA paramodharma' isa udAra siddhAnta ne brAhmaNa dharma para cirasmaraNIya chApa mArI hai| pUrvakAla meM yajJa ke liye asaMkhya pazu hiMsA hotI thI isake pramANa meghadUta kAvya Adi aneka granthoM se milate haiM...isa ghora hiMsA kA brAhmaNa dharma se bidAI lejAne kA zreya ( puNya ) jaina dharma ke hisse meM hai| (2) brAhmaNa dharma ko jaina dharma hI ne ahiMsA dharma bnaayaa| (3) brAhmaNa va hindU dhama meM jaina dharma ke hI pratApa se mAMsa bhakSaNa va madirApAna vanda ho gyaa| (4) brAhmaNa dharma para jo jaina dharma ne akSuNNa chApa mArI hai usakA yaza jaina dharma hI ke yogya hai| jaina dharma meM ahiMsA kA siddhAnta prArambha se hai, aura isa tatva ko samajhane kI truTi ke kAraNa bauddha dharma apane anuyAyI cIniyoM ke rUpa meM sarva bhakSI ho gayA hai| (5) pUrva kAla meM aneka brAhmaNa jaina paNDita jaina dharma ke dhurandhara vidvAna ho gaye haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvAra 448 (6) brAhmaNa dharma jaina dharma se milatA huA hai isa kAraNa Tika rahA hai| bauddha dharma jaina dharma se vizeSa amila hone ke kAraNa hindusthAna se nAma zeSa ho gyaa| (7 ) jaina dharma tathA brAhmaNa dharma kA pIche se itanA nikaTa sambandha huA hai ki jyotiSa zAstrI bhAskarAcArya ne apane grantha meM jJAna darzana aura cAritra (jaina zAstra vihita ratnatraya dharma) ko dharma ke tatva batalAye haiN| kezarI patra 13 disambara san 1904 meM bhI Apane jaina dharma ke viSaya meM yaha sammati dI hai| granthoM tathA samAjika vyAkhyAnoM se jAnA jAtA hai ki jaina dharma anAdi hai yaha viSaya nirvivAda tathA mata bheda rahita hai| sutarAM isa viSaya meM itihAsa ke dRr3ha sabUta haiM aura nidAna IsvI sana se 526 barSa pahale kA to jaina dharma siddha hai hii| mahAvIra svAmI jaina dharma ko punaH prakAza meM lAe isa bAta ko Aja 2400 varSa vyatIta ho cuke haiM bauddha dharma kI sthApanA ke pahale jaina dharma phaila rahA thA yaha bAta vizvAsa karane yogya hai / caubIsa tIrthakaroM meM mahAvIra svAmI antima tIrthakara the, isase bhI jaina dharma kI prAcInatA jAnI jAtI hai| bauddha dharma pIche se huA yaha bAta nizcita hai| (4) perisa (phrAMsa kI rAjadhAnI) ke DAkTara e. giranATa ne apane patra tA0 3-12-11 meM likhA hai ki manuSyoM kI tarakkI ke liye jaina dharma kA caritra bahuta lAbhakArI hai yaha dharma bahuva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 bhagavAn mahAvIra hI asalI, svatantra, sAdA, bahuta mUlyavAna tathA brAhmaNoM ke matoM se bhinna hai tathA yaha bauddha ke samAna nAstika nahIM hai / (5) jarmanI ke DAkTara johannesa harTala tA0 17-6-1908 ke patra meM kahate haiM ki maiM apane dezavAsiyoM ko dikhAUMgA ki kaise uttama niyama aura U~ce vicAra jaina-dharma aura jaina AcAryoM meM haiM / jaino kA sAhitya bauddhoM se bahuta bar3ha kara hai aura jyoM 2 maiM jaina-dharma aura usake sAhitya ko samajhatA hU~ tyoM 2 maiM unako adhika pasanda karatA huuN| jaina hitaiSI bhAga 5-aGka 5-6-7 meM mi0 johannesa harTala jarmano kI ciThTho kA bhAva chapA hai usameM se kucha vAkya uddhRta / (1) jaina-dharma meM vyApyamAna hue sudRr3ha noti prAmANikatA ke mUla tatva, zIla aura sarva prANiyoM para prema rakhanA ina guNoM kI maiM bahuta prazaMsA karatA huuN| jaina-pustakoM meM jisa ahiMsA dharma ko zikSA do hai use maiM yathArtha meM zlAghanIya samajhatA huuN| (3) garIba prANiyoM kA duHkha kama karane ke lie jarmanI meM aisI bahuta sI saMsthAe~ aba nikalI haiM (parantu jaina-dharma yaha kArya hajAroM varSoM se karatA hai)| (4) IsAI dharma meM kahA hai ki "apane pyAre logoM para aura apane zatruoM para bhI pyAra karanA cAhiye" parantu yUropase graha prema kA tatva saMpUrNa jAti ke prANiyoM kI aura vistRta nahIM huaa| 26 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 450 anyamatadhAro mi0 kannulAlajI jodhapura kI sammati / ( dekhA The Theosophist mAha disambara san 1904 va janavarI san 1905) jaina-dharma eka aisA prAcIna dharma hai ki jisakI utpatti tathA itihAsa kA patA lagAnA eka bahuta hI durlabha bAta hai / ityAdi mi0 Ave je0 e0 DavAI mizanarI kI sammatiH (Description of the cbaracter manners and customs of the people of India and of their institution and ciril) ___ isa nAma kI pustaka meM jo san 1817 meM laMDana meM chapI hai apane bahuta bar3e vyAkhyAna meM likhA hai ki:-niHsandeha jainadharma hI pRthvI para eka saccA dharma hai, aura yahI manuSya mAtra kA Adi dharma hai| Adezvara ko jainiyoM meM bahuta prAcIna aura prasiddha puruSa jainiyoM ke 24 tIrthakaroM meM sabase pahale hue haiM aisA kahA hai| (8) zrIyuta varadAkAnta mukhyopAdhyAya ema0 e0 baMgalA, zrIyuta nAthUrAma premI dvArA anuvAdita hindI lekha se uddhRta kucha vAkya / (1) jaina nirAmiSa bhojI (mAMsa tyAgI) kSatriyoM kA dharma hai| * Adizvara ko jainI loga RSabhadeva jI kahate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 bhagavAn mahAvIra (2) jaina-dharma, hindU se sarvathA svataMtra hai| usakI zAkhA yA rUpAntara nahIM hai / meksamulara kA bhI yahI mata hai| (3) pArzvanAtha jI jaina-dharma ke Adi pracAraka nahIM the parantu isakA prathama pracAra riSabhadevajI ne kiyA thaa| isakI puSTI ke pramANoM kA abhAva nahIM hai| (4) bauddha loga mahAvIrajI ko nirgranthoM arthAt jainiyoM kA nAyaka mAtra kahate haiM, sthApaka nahIM kahate / jarmana DAkTara jekobI kA bhI yahI mata hai| (5) jaina-dharma jJAna aura bhAva ko lie hue hai aura mokSa bhI isI para nirbhara hai| rA0 rA. vAsudeva govinda ApaTe bI0 e0 indaura nivAsI ke vyAkhyAna se kucha vAkya uddhRta / (1) prAcIna kAla meM jainiyoM ne utkRSTa parAkrama vA rAjya * bhAra kA paricAlana kiyA hai| (2) jaina-dharma meM ahiMsA kA tatva atyanta zreSTha hai| (3) jaina-dharma meM yatidharma atyanta utkRSTa hai isameM sandeha nahIM / (4) jainiyoM meM striyoM ko bhI yati dIkSA lekara paropakArI kRtyoM meM janma vyatIta karane kI AjJA hai yaha sarvotkRSTa hai| (5) hamAre hAtha se jIva hiMsA * prAcIna kAla meM cakravartI, mahAmaNDalIka, maNDalIka Adi bar3e 2 padASikArI jaina dharmI hue hai| jainiyoM ke parama pUjya 24 soM tIrthakara bhI sUryavaMzI candrazI Adi kSatriya kulotpanna bar3e bar3e rAjyAdhikArI hue jisakI sAkSI jainagraMthoM tathA kisI 2 ajaina zAstroM va itihAsa granthoM meM bhI milatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 452 na hone pAve isake liye jainI jitane Darate haiM itane bauddha nahIM Darate / bauddha dharma dezoM meM mAMsAhAra adhikatA se jArI hai / Apa svataH hiMsA na karake dUsare ke dvArA mAre hue bakare Adi kA mAMsa khAne meM kucha harja nahIM aise subhIte kA ahiMsA tatva jo bauddhoM ne nikAlA thA vaha jainiyoM ko sarvathA svIkAra nahIM hai / (6) jainiyoM kI eka samaya hindustAna meM bahuta unnatAvasthA thii| dharma, nIti, rAjakArya dhurandharatA, zAstradAna samAjonnati Adi bAtoM meM unakA samAja itara janoM se bahuta Age thA / saMsAra meM aba kyA ho rahA hai isa ora hamAre jaina bandhu lakSa dekara caleMge to vaha mahApada punaH prApta kara lene meM unheM adhika zrama nahIM pdd'egaa| (10) _pUrva khAnadeza ke kalekTara sAhiba zrIyuta oNToroya philDa sAhiba 7 disambara san 1914 ko pAcorA meM zrIyuta bacharAjajI rUpacandajI kI tarapha se eka pAThazAlA kholane ke samaya Apane apane vyAkhyAna meM kahA ki-jaina jAti dayA ke liye khAsa prasiddha hai, aura dayA ke liye hajAroM rupayA kharca karate haiM / jainI pahale kSatrI the, yaha unake cehare va nAma se bho bho jAnA jAtA hai / jainI adhika zAntipriya haiN| (jaina hiteccha pustaka 16 aGka 11 meM se) (11) muhammada hAphija sayyada bI0 e0 ela0TI0 thiyosophikala hAIskUla kAnapura likhate haiM :-"maiM jaina siddhAnta ke sUkSma tatvoM se gaharA prema karatA huuN|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 bhagavAn mahAvIra - (12) rAya bahAdura pUnendu nArAyaNa siMha ema0e0 bA~kIpura likhate haiM-jainadharma par3hane kI merI hArdika icchA hai kyoMki maiM khyAla karatA hU~ ki vyavahArika yogAbhyAsa ke liye yaha sAhitya sabase prAcIna (Oldest) hai / yaha veda kI rIti rivAjoM se pRthak hai / isameM hindU dharma se pUrva kI Atmika svataMtratA vidyamAna hai, jisako parama puruSoM ne anubhava va prakAza kiyA hai / yaha samaya hai ki hama isake viSaya meM adhika jAneM / (13) mahAmahopAdhyAya paM0 gaMgAnAthamA ema0 e0 DI0 ela0 ela. ilAhAbAda-"jaba se maiMne zaMkarAcArya dvArA jaina siddhAnta para khaMDana ko par3hA hai, taba se mujhe vizvAsa huA ki isa siddhAnta meM bahuta kucha hai jisako vedAnta ke AcArya ne nahIM samajhA, aura jo kucha aba taka maiM jaina-dharma ko jAna sakA hU~ usase merA yaha vizvAsa dRr3ha huA hai ki yadi vaha jainadharma ko usake asalI granthoM se dekhane kA kaSTa uThAtA to unako jaina-dharma ke virodha karane kI koI bAta nahIM miltii| (14) __ zrIyut naipAlacanda rAya adhiSThAtA brahmacaryAzrama zAMtiniketana bolapura-mujhako jaina tIrthaMkaroM kI zikSA para atizaya bhakti hai| zrIyut ema0 DI0 pANDe, thiyosophikala sosAiTI banAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 454 rasa-mujhe jaina siddhAnta kA bahuta zauka hai, kyoMki karma siddhAnta kA isameM sUkSmatA se varNana kiyA gayA hai / sammatiyA~ naM0 12 se 16 jainamitra bhAga 17 aGka 10 veM se saMgraha kI gaI haiN| (16) suprasiddha zrIyuta mahAtmA zivatrata lAla barmana, ema0 e0 sampAdaka "sAdhu", "sarasvatI bhaNDAra", "tatvadarzI", "mArtaDa" "lakSmIbhaNDAra," "santa sandeza" Adi urdU tathA nAgarI mAsika patra; racayitA vicAra kalpadruma, " "viveka kalpadruma," "vedAnta kalpadruma;" "kalyANa dharma," "kabIrajIkA bIjaka" Adi grantha; tathA anuvAdaka "viSNu purANAdi" / ___ina mahAtmA mahAnubhAva dvArA sampAdita "sAdhu" nAmaka urdU mAsikapatra ke janavarI san 1911 ke aMka meM prakAzita "mahAvIra svAmIkA pavitra jIvana" nAmaka lekha se uddhRta kucha cAkya, jo na kevala zrI mahAvIra svAmI ke liye kintu aise sarva jainatIrthakaroM, jainamuniyoM tathA jainamahAtmAoM ke sambandha meM kahe. gae haiN| (1) "gae donoM jahAna najarase gujara tere husna kA koI bazara na milaa"| (2) yaha jainiyoM ke prAcAryyagurU the| pAkadila, pAkakhayAla, sujassama-pAkIz2agI the| hama inake nAma para, inake kAma para ora inake be najIra naphsakuzI va riyAz2ata kI misAlapara, jisa kadara nAja ( abhimAna) kareM bajA ( yogya ) hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 bhagavAn mahAvIra (3) hinduo ! apane ina bujagoM kI ijjata karanA sIkho ....."tuma inake guNoM ko dekho, unakI pavitra sUratoM kA darzana karo, unake bhAvoM ko pyAra kI nigAha se dekho, vaha dharma karma kI jhalakatI huI camakatI mUrtiyA~ haiM ... 'unakA dila vizAla thA, vaha eka vepAyAkanAra samandara thA jisameM manuSya prema ko lahareM jora zora se uThatI rahatI thIM aura sirpha manuSya hI kyoM unhoMne saMsAra ke prANImAtra kI bhalAI ke liye saba kA tyAga kiyA / jAnadAroM kA khUna bahanA rokane ke liye apanI z2indagI kA khUna kara diyA / yaha ahiMsA kI parama jyotivAlI mUrtiyA~ haiN| ye duniyA~ ke z2abaradasta riphArmara, jabaradasta upakArI aura bar3e U~ce darje ke upadezaka aura pracAraka gujare haiN| yaha hamArI qaumI tavArIkha (itihAsa) ke kImatI [bahumUlya ratna haiN| tuma kahA~ aura kina meM dharmAtmA prANiyoM kI khoja karate ho inhIM ko dekho / inase behatara [uttama sAhabe kamAla tumako aura kahAM mileMge / inameM tyAga thA, inameM vairAgya thA, inameM dharma kA kamAla thA, yaha insAnI kamajoriyoM se bahuta hI U~ce the| inakA khitAba "jina" hai / jinhoMne mohamAyA ko aura mana aura kAyA ko jIta liyA thA / yaha tIrthakara haiM / inameM banAvaTa nahIM thI, dikhAvaTa nahIM thI, jo bAta thI sApha sApha thI / ye vaha lAsAnI [anaupama zakhasIyateM ho gujarI haiN| jinako jisamAnI kama joriyoM, va aiboM ke chipAne ke liye kisI jAhirI pozAka kI jarUrata mahasUsa nahIM huii| kyoMki unhoMne tapa karake, japa karake, yoga kA sAdhana karake, apane Apa ko mukammila aura pUrNa * banA liyA thA. ....... 'ityAdi ityAdi ....... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 456 [18] zrIyut tukArAma kRSNa zarmA laddu bI0 e0 pI0 eca0 DI0 ema0 Ara0 e0 esa0 ema0 e0 esa0 bI0 ema0 jI0 o0 esa0 prophesara saMskRta zilAlekhAdi ke viSaya ke adhyApaka kInsa kAleja bnaars| syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI ke dazama vArSikotsava para diye hue vyAkhyAna meM se kucha vAkya uddhRta / (1) saba se pahale isa bhAratavarSa meM "riSabhadevajo" nAma ke maharSi utpanna hue / ve dayAvAna bhadrapariNAnI, pahile tIrthakara hue jinhoMne mithyAtva avasthA ko dekha kara "samyadarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra rUpI mokSa zAkha kA upadeza kiyA / basa yahI jina darzana isa kalpa meM huaa| isake pazcAt ajItanAtha se lekara mahAvIra taka teIsa tIrthakara apane apane samaya meM ajJAnI jIvoM kA moha aMdhakAra nAza karate the| [19] sAhitya ratna DAkTara ravIndranAtha TAgora kahate haiM ki mahAvIra ne DIDIMga nAda se hinda meM aisA sandeza phailAyA kiH-dharma yaha mAtra sAmAjika rUr3hi nahIM hai parantu vAstavika satya hai, mokSa yaha bAharI kriyA kAMDa pAlane se nahIM milatA, parantu satyadharma svarUpa meM Azraya lene se hI milatA hai| aura dharma aura manuSya meM koI sthAyI bheda nahIM raha sktaa| kahate Azcarya paidA hotA hai ki isa zikSA ne samAja ke hRdaya meM jar3a karake baiThI huI bhAvanArUpI vinoM ko tvarA se bheda diye aura deza ko bazIShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 bhagavAn mahAvIra bhUta kara liyA, isake pazcAt bahuta samaya taka ina kSatriya upadezakoM ke prabhAva bala se brAhmaNoM kI sattA abhibhUta ho gaI thii| (20) ___TI0 pI0 kuppusvAmI zAstrI ema. e. asisaTenTa gavarnameMTa myujiyama taMjaura ke eka aMgrejI lekha kA anuvAda "jaina hitaiSI bhAga 10 aMka 2 meM chApA hai usameM Apane batalAyA hai ki: (1) tIrthakara jinase jainiyoM ke vikhyAta siddhAntoM kA pracAra huA hai Arya kSatriya the| (2) jainI avaidika bhAratIya-AryoM kA eka vibhAga hai| (21) zrI svAmI virupAkSa vaDiyara 'dharma bhUSaNa' 'paNDita' 'vedatIrtha' 'vidyAnidhI' ema. e. prophesara saMskRta kAleja indaura sttett| ApakA "jaina dharma mImAMsA" nAma kA lekha citramaya jagata meM chapA hai use 'jaina patha pradarzaka' aAgarA ne dIpAvalI ke aMka meM uddhRta kiyA hai usase kucha vAkya uddhRta / (1) IrSA dveSa ke kAraNa dharma pracAra ko rokane vAlI vipatti ke rahate hue jaina zAsana kabhI parAjita na hokara sarvatra vijayI hI hotA rahA hai| isa prakAra jisakA varNana hai vaha 'ahatadeva' sAkSAt paramezvara (viSNu) svarUpa hai isake pramANa bhI Arya granthoM meM pAye jAte haiN| (2) uparokta. arhata paramezvara kA varNana vedoM meM bhI pAyA jAtA hai| (3) eka baMgAlI bairiSTara ne 'prekaTikalapAtha' nAmaka grantha banAyA hai| usameM eka sthAna para likhA hai ki riSabhadeva kA nAtI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 458 pana marIci prakRtivAdI thA, aura veda usake tatvAnusAra hone ke kAraNa hI Rgaveda Adi graMthoM ko khyAti usIke jJAna dvArA huI hai phalataH marIci RSI ke stotra, veda purANa Adi granthoM meM haiM aura sthAna 2 para jaina tIrthaMkaroM kA ullekha pAyA jAtA hai, to koI kAraNa nahIM ki hama vaidika kAla meM jaina dharma kA astitva na maaneN| (4) sArAMza yaha hai ki ina saba pramANoM se jaina dharma kA ullekha hinduoM ke pUjya veda meM bhI milatA hai| (5) isa prakAra vedoM meM jaina dharma kA astitva siddha karane vAle bahuta se mantra haiN| veda ke sivAya anya granthoM meM bhI jaina dharma ke prati sahAnubhUti prakaTa karane vAle ullekha pAye jAte haiM / svAmIjI ne isa lekha meM veda, ziva purANAdi ke kaI sthAnoM ke mUla zloka dekara usa para vyAkhyA bhI kI hai| pIche se jaba brAhmaNa logoM ne yajJa Adi meM balidAna kara "mA hiMsAta sarva bhUtAni" vAle veda vAkya para haratAla phera dI usa samaya jainiyoM ne una hiMsAmaya yajJa yogAdi kA uccheda karanA Arambha kiyA thA basa tabhI se brAhmaNoM ke citta meM jainoM ke prati dveSa bar3hane lagA, parantu phira bhI bhAgavatAdi mahApurANoM meM riSabhadeva ke viSaya meM gauravayukta ullekha mila rahA hai / (22) ambujAkSa sarakAra ema. e. bI. ela. likhita "jaina darzana jainadharma" jainahitaiSI bhAga 12 aGka 9-10 meM chapA hai usameM ke kucha vAkya / / (1) yaha acchI taraha pramANita hocukA hai ki jaina dharma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 bhagavAn mahAvIra bauddha dharma kI zAkhA nahIM hai / mahAvIra svAmI jaina dharma ke sthApaka nahIM haiM / unhoMne kevala prAcIna dharma kA pracAra kiyA hai| (2) jaina darzana meM jIva tatva kI jaisI vistRta AlocanA hai vaisI aura kisI bhI darzana meM nahIM hai| (23) hindI bhASA ke sarvazreSTha lekhaka aura dhuraMdhara vidvAna paM0 zrImahAvIraprasAdajI dvivedI ne prAcIna jaina lekha-saMgraha kI samAlocanA "sarasvatI" meM kI hai| usameM se kucha vAkya ye haiM: (1) prAcIna DhareM ke hindU dharmAvalambI bar3e bar3e zAstrI taka aba bhI nahIM jAnate ki jainiyoMkA syAdvAda kisa cir3iyA kA nAma hai| dhanyavAda hai jarmanI aura phrAMsa, iGgalaiNDa ke kucha vidyAnurAgI vizeSajJoM ko jinakI kRpA se isa dharma ke anuyAiyoM ke kIrti kalApa kI khoja aura bhAratavarSa ke sAkSara jainoM kA dhyAna AkRSTa huA / yadi ye videzI vidvAn jainoM ke dharma granthoM Adi kI AlocanA na karate yadi ye unake kucha granthoM kA prakAzana na karate aura yadi ye jainoM ke prAcIna lekhoM kI mahattA na prakaTa karate to hama loga zAyada Aja bhI pUrvavat hI ajJAna ke andhakAra meM hI DUbe rahate / . ___ bhAratavarSa meM jaina dharma hI eka aisA dharma hai jisake anuyAI sAdhuoM ( muniyoM) aura AcAryoM meM se aneka janoM ne dharmopadeza ke sAtha hI sAtha apanA samasta jIvana grantha-racanA aura grantha saMgraha meM kharca kara diyA hai / .. (3) bIkAnera, jaisalamera aura pATana Adi sthAnoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 460 hasta-likhita pustakoM ke gAr3iyoM baste aba bhI surakSita pAye jAte haiN| (4) akabara ityAdi mug2ala bAdazAhoM se jaina dharma kI kitanI sahAyatA pahu~cI, isakA bhI ullekha kaI meM hai| (5) jainoM ke saikar3oM prAcIna lekhoM kA saMgraha sampAdana aura AlocanA videzI aura kucha svadezI vidvAnoM ke dvArA ho cukI hai| unakA aGgarejI anuvAda bhI adhikAMza meM prakAzita ho gayA hai| (6) inDiyana ainTIkerI, ipigrAphiA inDikA sarakArI gaijeTiyaroM aura AkiyAlAjikala riporToM tathA anya pustakoM meM jainoM ke kitane hI prAcIna lekha prakAzita ho cuke haiN| bUlara, koseMsaki, bilsana, hUlTaza, kelaTara aura kolahAna Adi videzI purAtatvajJoM ne bahuta se lekhoM kA uddhAra kiyA hai| (7) perisa (phrAMsa ) ke eka phreMca paNDita gerinATa ne akele hI 1207 I0 taka ke koI 850 lekhoM kA saMgraha prakAzita kiyA hai| tathApi hajAroM lekha abhI aise par3e hue haiM jo prakAzita nahIM hue| (24) saurASTra prAnta ke bhUtapUrva poliTikala ejenTa mi0 eca0 DablyU0 barhana sAhiba kA mukAma jetapura yuropiyana gesTa tarIke padhAranA huA, Apane jetapura virAjamAna lIMbar3I sampradAya ke mahArAja zrI labajI svAmI jeThamalajI svAmo se bheTa kii| Apane mahArAja zrI ke sAtha jaina rilIjiyana sambandhI carcA pauna ghaNTe taka kI AkhIra meM pApane jaina muniyoM ke pAramArthika jIvana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com uddhAra (mAMsa 'la ho 1 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 bhagavAn mahAvAra aura tyAga dharma kI yogya prazaMsA kI aura pIche, se patra dvArA apanA saMtoSa jAhira kiyA isameM bahuta tArIpha karane ke sAtha samayAbhAva se adhurA viSaya chor3anA par3A isakA aphasosa jAhira kiyaa| jaina vartamAna 14 jUna 1913 I0 se ( 25 ) zrIyut DAkTara jolI prophesara saMskRta bRjavarga yUnivarsiTI jrmnii| jaina dharma kI upayogitA ko sArva rUpa se pazcimIya vidvAnoM ko svIkAra karanA cAhiye / / jaina mitra 19 julAI 1923 I. se (27 ) inDiyana rivyU ke akTobara san 1920 I0 ke aGka meM madrAsa presIDensI kaoNleja ke philosophI ke prophesara mi0 e. cakravartI ema. e. ela. TI. likhita "jaina philosophI" nAma ke arTikala kA gujarAtI anuvAda mahAvIra patra ke poSa zuklA 1 saMvat 2448 vora saMvat ke aMka meM chapA hai usa meM se kucha vAkya uddhRta haiM (1) dharma ane samAja ko sudhAraNA meM jaina-dharma bahu agatya no bhAga bhajvI zake chaH kAraNa zrA kArya mATe te utkRSTa rIte lAyaka ch| (2) AcAra pAlana mAM jaina-dharma ghaNo pAgala vadhe chai ane bIjA pracalita dhamoM ne to sampUrNatAnu bhAna karAve chai koI dharma mAtra zraddhA (bhaktI) upara to koI jJAna upara ane koI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra 462 balI mAtra cAritra uparaja bhAra muke chai, parantu jaina-dharma etraNe nA samanvaya ane sahayogathIja AtmA paramAtmA thAya che ema spaSTa jaNAve chai| (3) riSabhadevajI 'Adi jina' "Adizvara" bhagavAna nA nAme paNa olakhAya chai Rgyaveda nAMsUkatI mAM temano 'ahaMta' tarIke ullekha thaelo chai jaino temane prathama tIrthakara mAne chai. (4) bojA tIrthakaro badhA kSatriyoMja hatA, ( 29 ) zrIyut sI. bI. rAjavAr3e, ema. e. bI. esa. sI prophesara oNpha pAlI, baroDA kAleja kA eka lekha "jaina-dharma nuM adhyayana" jaina sAhitya saMzodhaka pUnA bhAga 1 aGka 1 meM chapA hai usameM se kucha vAkya uddhRta / (1) prophesara bebara bulhara jekovI hAranala bhAMDArakara lyuyana rAisa gaeNrInoTa vagairA vidvAnoe jaina dharmanA saMbaMdhamAM aMtaHkaraNa pUrvaka athAga parizrama leI aneka mahatvanIzotro pragaTa karelI ch| (2) jaina-dharma pUrvanA dhoM mAM potAno svataMtra sthAna prApta karato jAya che, (3) jaina-dharma te mAtra jaino neja nahIM paraMtu temanA sivAya prAzcAtya saMzodhananA pratyeka vidyArthI ane khAsa karIne jo paurvAtya dezo nA dharmoM nA tulanAtmaka abhyAsa mAM rasa letA hoya temane tallIna karI nAke evo rasika viSaya chai. (30) DAkTara F. OTTO SGHRADER, P.H.D, kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 bhagavAn mahAvIra eka lekha buddhiSTa rivyu nA pustaka aMka 1 mAM pragaTa thayelA ahiMsA ane vanaspati ahAra zIrSaka lekha kA gujarAtI anuvAda jaina sAhitya saMzodhaka aMka 4 meM chapA hai usameM se kucha vAkya uddhRta / (1) atiyAre AstItva dharAvatAM dharmoM mAM jaina-dharma eka evo dharma che ke jemA ahiMsA no krama saMpUrNa che ane jo zakya teTalI dRr3hatAthI sadA tene valagI rahyo che| (2) brAhmaNa dharma mAM paNa ghaNa lAMvA samaya pacchI saMnyAsiyo mATe A sukSmatara ahiMsA vidita thaI ane Akhare vanaspati AhAra nA rUpa mAM brAhmaNa jJAti mAM paNa te dAkhIla thaI hatI kAraNa eche ke jaino nA dharma tatvoe je loka mata jItyo hato tenI asara sajaDa rIte badhatI jatI hatI, ( 31 ) zrIyuta bAbU campatarAyajI jaina bairisTara eTa-lA haradoI sabhApati, zrI bha0 di0 jaina mahAsabhA kA 36 vAM adhivezana lakhanaU ne apane vyAkhyAna meM jaina dharma ko boddha dharma se prAcIna hone ke pramANa diye haiM usase uddhata / / (1) insAyaklopeDiyA meM morupIyana vidvAnoM ne dikhAyA hai ki jaina dharma bauddha dharma se prAcIna hai aura bauddha mata ne jaina dharma se unakI do paribhASAe~ Azrava va saMvara lelI hai aMtima nirNaya ina zabdoM meM diyA hai ki jainI loga ina paribhASAoM kA bhAva zabdArtha meM samajhate haiM aura mokSa prApti ke mArga ke saMbaMdha meM inheM vyavahRta karate haiM ( AzrayoM ke saMvara aura nirjarA se mukti prApta hotI hai) aba yaha paribhASAe~ utanI hI prAcIna haiM jitanA ki jaina dharma hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 464 kAraNa kI bauddhoM ne isase atIva sArthaka zabda Azrava ko le liyA hai / aura dharma ke samAna hI usakA vyavahAra kiyA hai / parantu zabdArtha meM, nahIM kAraNa kI bauddha loga karma sUkSma pudgala nahIM mAnate haiM aura AtmA kI sattA ko bhI nahIM mAnate haiM / jisameM karmoM ko Azrava ho sake / saMvara ke sthAna para ve AsAvAkanya ko vyavahRta karate haiN| aba yaha pratyakSa hai ki bauddha dharma meM Azrava kA zabdArtha nahIM rahA / isI kAraNa yaha Avazyaka hai ki yaha zabda bauddhoM meM kisI anya dharma se jisameM yaha yathArtha bhAva meM vyavahRta ho arthAt jaina dharma se liyA gayA hai / bauddha saMvara kA bhI vyavahAra karate haiM arthAt zIla saMvara aura kriyA rUpa meM saMvara kA yaha zabda brAhmaNa AcAryoM dvArA isa bhAva meM vyavahRta nahIM hue haiM ataH vizeSatayA jaina dharma se liye gaye haiN| jahA~ yaha apane zabdArtha rUpa meM apane yathArtha bhAva ko prakaTa karate haiN| isa prakAra eka hI vyAkhyA se yaha siddha ho jAtA hai ki jaina dharma kA kArya siddhAnta jaina dharma meM prArambhika aura akhaMDita rUpa meM pUrva se vyavahRta hai aura yaha bhI siddha hotA hai ki jaina dharma bauddha dharma se prAcIna hai| jaina bhAskarodaya san 1904 I0 se uddhRta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra pricy| "N ow isa pustaka ke prArambha meM pAThaka jina seTha sAhaba kA citra ra dekha rahe haiM unase hama unakA saMkSipta paricaya karavA denA ucita samajhate haiN| hama yahA~ para prasiddha itihAsa vettA zrImunsipha devI prasAda jI jodhapura kA saMvat 1968 kA 'merA daurA, zIrSaka lekha ke antargata kA vRttAnta dete haiM jo munzIjI ne nAgarIpracAriNI sabhA kI mukha patrikA khaMDa 1 ke aMka 2 pRSTha 177 meM likhA hai vaha isa prakAra hai rIyAM pIpAr3a se eka kosa para khAlase kA eka bar3AgA~va rIyAM nAmaka hai, isako seThoM kI rIyAM bhI bolate haiM; kyoMki yahA~ ke seTha pahile bahuta dhanavAn the| kahate haiM ki eka bAra rAjA mAnasiMhajI se kisI aMgreja ne pUchA thA ki mAravAr3a meM kitane ghara haiM ? to mahArAjA ne kahA thA ki DhAI ghara haiM-eka ghara to rIyAM ke seThoM kA hai, dUsarA bhIlAr3e ke dIvAnoM kA hai aura Adhe meM sArA mAravAr3a hai| 30 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 466 ) ye seTha mohaNota jAti ke osavAla the| inameM pahile rekhAjI bar3e seTha the inake pIche jIvanadAsajI hue, inake pAsa lAkhoM rupaye saikar3oM hajAroM sike ke the| mahorAja vijayasiMha jI ne unako nagara seTha kA khitAba aura eka mahIne taka kisI AdamI ko kaida kara rakhane kA adhikAra bhI diyA thA / jIvanadAsa jI ke putra harajImala jI, harajImala jI ke rAmadAsa jI, rAmadAsa jI ke hamIramala jI aura hamIramala jI ke putra seTha cAMdamala jI haiN| jIvanadAsa jI ke dUsare putra goradhanadAsa jI ke sobhAgamala jI, sobhAgamala jI ke putra dhanarUpa mala jI, kucAmaNa meM the, jinakI goda aba seTha cAMdamala jI ke putra maganamala jI haiM / seTha jIvaNadAsa jI kI chatrIgAMva ke bAhara pUraba kI tarapha pIpAr3a ke rAste para bahuta acchI banI hai| yaha 16 khaMbho kI hai, zikhara ke nIce cAroM tarapha eka lekha khudA hai jisakA sArAMza yaha hai seTha jIvaNadAsa mohaNotta ke Upara chatrI suta goradhanadAsa harajImala karAI / nIMva samvat 1841 phAguna sudI 1 ko dilAI kalaza mAha sudI 15 saMvat 1844 guruvAra ko car3hAyA / kahate haiM ki eka bera yahA~ navAba amIra khA~ ke Dere huve the, kisI paThAna ne chatrI ke kalasa para golI calAI to usameM se kucha azaraphiyA~ nikala par3IM, isase chatrI tor3I gaI to aura bhI mAla nikalA jo navAba ne le liyaa| phira bahuta varSoM bAda chatrI ko marammata seTha cAMdamala jI ke pitA yA dAdA ne ajamera se Akara karA dI / ina seThoM kI havelI rIyAM meM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 467 ) mAravAr3a ke andara DhAI ghara kI bAvata loga aisA bhI kahate haiM ki eka daphA mahArAjA jodhapura ko dhana kI bar3I AvazyakatA par3I, unhoMne sunA ki mAravAr3a ke andara rIyAM vAle seThoM ke pAsa athAha dravya hai / mahArAjA sAhaba ( U~TanI) sAMDa para baiTha kara rIyAM grAma meM gaye aura apanA DerA grAma bAhara bAvar3I para lgaayaa| rIyAMvAle seTha prAtaHkAla prati dina snAna karane ko bilA nAgA bAvar3I para Ate the usa divasa bhI Aye aura snAna karake jAne lage to unhoMne eka parAkramI tejasvI rAjapUta saradAra ko cintA meM nimagna baiThA huvA dekha kara pUchA ki Apa kauna saradAra haiM, yahA~ kisa kAraNa padhAre haiM, kahA~ nivAsa sthAna hai aura kidhara jAne kA vicAra hai ? rAjapUta saradAra ne kahA ki maiM eka grAma kA ThAkura hU~ kisI vizeSa kAraNa se yahA~ AyA hU~ kintu kAraNa kI siddhi honA bar3o kaThina hai yahI dekha kara mujhe cintA hotI hai| seTha ne kahA ki Apa mere ghara para padhArie, aura bhojana krie| bAda Agamana kA kAraNa bhI batalAie, bhagavat kRpA se usako pUrNa karane kA prayatna kiyA jAyagA kyoMki hamAre pAsa jo kucha bhI hai vaha saba Apa logoM kA hI hai| hamArA karttavya hai ki isa samaya para Apa logoM kI sahAyatA kareM / yaha zravaNa kara mahArAjA sAhaba ko zAnti huI, atyAgraha karane para ve seTha ke makAna para gaye, vahA~ bhojana kiyA, aura bAda meM kahA ki hameM rAjya ke nimitta itanI rakama kI jarUrata hai| seTha ne kahA, bahuta acchA, kyA bar3I bAta hai, Apa padhAra jAie maiM bhejatA huuN| mahArAjA sAhaba ke cale jAne para seTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 468 ) ne eka hI sikke ke rupayoM se itane chakar3e bhara diye kI rIyAM se lagA kara jodhapura taka chakar3oM kI katAra baMdha gii| ____mahArAjA sAhaba atula dravya dekha kara bahuta prasanna huve aura unako seTha kI upAdhi se vibhUSita kiyA aura unako itanA mAna-maratabA diyA jitanA pUrva kisI ko bhI jodhapura rAjya meM na diyA gayA thaa| usa samaya se hI inakA ghara DhAI gharoM meM ginA jAne lagA aura rIyAM gA~va adhika prasiddhi meM aayaa| seTha jIvaNadAsa / seTha jIvaNadAsa jI bar3e parAkramI puruSa the / unhoMne jodhapura rAjya meM bar3I khyAti prApta kI thI yahI nahIM kintu unhoMne apanA dabadabA pezavA ke rAjya meM bhI jmaayaa| samasta mahArASTra aura dUra 2 taka inakA sikkA jamA huA thA, inake atula dhana, svatantra aura udAra vicAra kI prazaMsA cahu~ora thI aura usa samaya vaha Millioney kror3apati kahe jAte the| - pezavA ke darabAra meM seTha jIvanadAsajI kA bar3A mAna thA unhoMne pezavAoM kI usa nAjuka samaya meM dhana se sahAyatA kI thI jisa samaya unake Cheefs saradAra Tribute khiraja dene ko inakAra ho gaye the, yadi seTha jIvaNadAsa jI dhana se sahAyatA na dete aura phauja ko itaminAna na dilAte to unakI rAjadhAnI para phauja kA pUrNa Adhipatya ho jAtA usa samaya unakI dukAna pUne meM thI, aura pezavA rAjya kI sarahadda meM kaI sthAnoM meM unakI zAkhAeM thIM, eka zAkhA rAjaputAne ke antargata ajamera meM bhI tho| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 469 ) seTha hmiirml| seTha hamIramala jo kI ijjata sindhiyA ke darabAra meM bahuta thI, inakI baiThaka darabAra meM thI aura atara pAna diyA jAtA thaa| samvat 1911 (san 1854 ) meM seTha hamIramala ko mhaaraaj| jodhapura ne phira seTha kI upAdhi pradAna kI jo sau varSa pUrva mahArAjA vijaya siMha jI ne seTha jovaNadAsa jI ko dI thI / isake atirikta pAlakI, khillata aura darbAra meM baiThaka kA martabA diyA thA jo rAjya ke divAnoM ko bhI na diyA gayA thaa| sAtha hI mahArAjA sAhaba ne prasanna hokara nija ke mAla yA sAmAna kI cuMgI bilkula na lI jAne tathA vyApAra ke mAla para AdhI cuMgI lI jAne ko riyAyata bakhazI jo Aja taka calI AtI hai| _aMgreja sarakAra kI bhI seTha hamIramala jI ne bar3I sevA kI thI isase unakA bar3A mAna aura Adara satkAra kiyA jAtA thA, san 1846 meM karnala sImana ejanTa gavarnara janarala bundelakhaMDa aura sAgara ne patra vyavahAra me' "seTha sAhaba maharabAna salAmata bAda zoka mulAkAta ke" kA alakAba AdAba vyavahRta kiye jAne kI sUcanA dI thI jisako karnala je0 sI0 braka kamizrara aura ejenTa gavarnara janarala rAjapUtAnA ne 20 pharavarI san 1871 ko usI alakAba AdAba kI jArI rakhane kI svIkRti dI thii| san 1952 aura 55 meM jaba seTha hamIramala apane khajAnoM ko dekhabhAla karane panjAba meM gaye usa samaya phAyinensa kamizrara paMjAba, tathA kamiznara jAlandhara Divijana ne tahasIladAroM ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 470 ) nAma hukma jArI kiyA thA ki seTha hamIramala jI ko pezavAI ke liye sTezana para rhe| paMjAba meM unakI itanI ijjata thI ki jaba kabhI ve jAte the tahasIladAra Adi ko unakI pezavAI ke liye sTezana para jAnA par3atA thA / paMjAba para Adhipatya karane ke liye jaba aMgrejI phauja bhejI gaI thI usa samaya seTha hamIramala jI kA ejanTa gulAbacanda phauja ke sAtha khajAnacI thA, phauja kA kabjA hone para unakA vahA~ khajAnA ho gyaa| rAya seTha cAndamala / seTha cAndamala jI kA janma saMvata 1905 meM huA thaa| unake dhIrajamalajI aura candanamalajI do bhAI the, saba khuzahAla the va kArobAra acchI taraha se calatA thaa| seTha cAMdamala jI apane pitA aura dAdA ke sadRza parAkramI, sAhasI, dAnI, udAracitta aura vicAravAna the| inakI camatkA. rika buddhi, aura anubhava kI khyAti cahuMora thI choTI avasthA meM hI inhoMne aneka guNa dhAraNa kara liye the| samvat 1921 meM mahArAjA sAhaba jodhapura ne inako 'seTha' kI upAdhi pradAna kI vaha upAdhi pUrva mahArAjA vijayasiMha jI ne vahAM paramparA ke liye de dI thii| isa samaya pezAvara, jAlandhara, ghoghoSArapura, kA~garA, sAMbhara; sAgara aura murAra meM khajAne the| bAmbe, jabalapura, narasiMgapura mirajApura meM sAgara, rohillA, damoha, korI, sorI, jAlandhara, hoziyArapura, dharmazAlA, pezAvara, gvAliyara, jodhapura, sAgara, ajamera, bhelasA, jhAMsI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 471 ) indaura, menina aura Ajamagar3ha meM dukAneM thIM, madhyapradeza meM jamInadArI thii| ____san 1868-69 meM madhyapradeza aura rAjapUtAne meM akAla par3A thaa| seTha candamala jI kI ijAjata se sAgara dukAna ke munIma ne garIboM aura nirAdhAroM kI sahAyatA kI thii| isake upalakSya meM cIpha kamIznara ne svarNapadaka pradAna kiyA thaa| ajamera meM usa samaya 'cerITebala grena klaba' aura 'bUcara hAusa kameTI' sarva sAdhAraNa ke lAbhArtha sthApita kI gaI thii| karnala Ara. eca. kI TinaM, bI. sI. sI. esa. AI. I. ejanTa gavarnara janarala rAjapUtAnA ne inako kameTI kA membara bnaayaa| isa kAma meM inhoMne bar3I dilacaspI lI aura Agare se nAja maMgavA kara ajamera meM bAjAra bhAva se sastA becA, isa kameTI kI tarapha se bhUkhoM ko anna diyA jAtA thA aura pardAnazIna auratoM ko jo bAhara nahIM nikala sakatI thIM unake ghara para nAja pahu~cAyA jAtA thaa| san 1871 meM alamevo ne paJjAba kA daurA kiyA thA aura pAlanapura pheara meM darabAra bharA / usa samaya seTha cA~damala jI ke munIma ne sarakAra kI acchI sevA bajAI, jisako dekha kara zrImAn vAisarAya mahodaya ne apano prasannatA prakaTa kI aura munIma ko darabAra meM baiThaka dI tathA sone ke kar3e (Bracelets) inAyata kiye| san 1868 meM ye myunisipala kamiznara banAye gaye aura 1878 meM inako AnarerI majisTreTa darjA doyama banAyA tathA san 1877 meM dehalI darabAra bharA thA usameM seTha cA~damala jI ko Amantrita kiyA gayA thA / vahA~ zrImAn cIpha kamibhara sAhaba va kamibhara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 472 ) ajamera kI siphAraza para seTha cA~damala jI ko zrImAn vAyasarAya mahodaya lArDa liTana se 'rAya sAhiba' kA khitAba, svarNapadaka aura sArTiphikaTa diyA thA jisa para mahArANI vikToriyA kA nAma aMkita thA / san 1878-79 meM kAbula kA yuddha AraMbha huaa| pezAvara se pare lunDI, koTala, jalAlAbAda aura kAbula ke khajAne ke sAtha jimmedAra AdamiyoM ko jAnA jarUrI samajhA gayA, aise nAjuka samaya meM saba ne kinArA kATA kintu seTha cA~damala jI ke ejanTa zivanAtha ne apane AdamI phauja ke sAtha bheje aura karIba karor3a rupaye taka jarUrata ke anusAra khajAne se kharca kiye-isa sevA se prasanna hokara choTe lATa sAheba paJjAba ne seTha ke ejanTa ko eka duzAlA aura dupaTTA khillata sahita diyaa| rAjapUtAne meM samvat 1925 aura 1934 meM ghora duSkAla par3e the| ina avasaroM meM Apane rAjapUtAne kI garIba prajA kI bar3I sahAyatA kI thii| ajamera kI prajA seTha cA~damala jo se bar3I prasanna tho, ina para usakA pUrNa vizvAsa thA, koI bhI kAma ho inako kahA jAtA thA / eka dafA kA jikra hai ki ajamera myunisIpalTo ne nayA bAjAra kI ghATa ko tor3ane kI AjJA de dI thI-majadUra laga gaye the, kudAlI se ghATa tor3ane hI vAle the ki bAjAra ke kucha bhalemAnuSa seTha cA~damala jI kI havelo para gaye aura kahane lage ki ghATa ke TUTa jAne se bAjAra kI ronaka bigar3a jAyagI aura pAnI pIne kI dikkata ho jAyagI hama to Apako hI sarvesarvA samajhate haiM isaliye Apake pAsa Aye haiM, Apase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 473 ) hI yaha kArya hogA-yaha zravaNa kara seTha cA~damala jI apanI bagghI meM baiTha kara Aye aura ghATa tor3ane vAloM se kahane lage"bhAI Apa jarA Thaharie jaba taka ki maiM zrImAn cIpha kamiznara sAhaba bahAdura ke pAsa jAkara lauTa naauuN|" aisA kaha kara cIpha kamiznara sAhaba ke pAsa gaye aurAinako saccI hakIkata smjhaaie| isa para sAhaba bahAdura ne ghATa tor3ane ke hukma ko radda kara diyA / ____eka daphA bAbU gar3ha pahAr3a para musalamAnoM ne kabjA kara liyA, aura bAlAjI kA melA karanA banda kara diyaa| hindU loga phira seTha cA~damala jI ke pAsa gaye aura isa saMkaTa se nivAraNa karane kI prArthanA kI / seTha cA~damala jI ne yaha kAma apane hAtha meM liyA aura bahuta prayatna kara bAlAjI kA melA bharA diyA jo Aja dina bhI binA roka Toka bharA jAtA hai| loga kahate haiM ki jaba zrImatI bhArata-samrAjJI kIna merI ajamera padhArI thIM usa samaya unakA puSkara bhI padhAranA huA thA / vahA~ choTI basto bArAdagAra ke pAsa bAjAra meM bar3akA gola cabUtarA hai-jisake pAsa moTara ghUma kara nikalatI hai-isa vAste aisI AjJA dI gaI ki cabUtare ko tor3a DAlanA cAhie / isa para vahA~ ke brAhmaNoM ne aneka prArthanAe~ kI kiMtu, kucha dhyAna na diyA gyaa| isa para puSkara ke brAhmaNa seTha cA~damala jI ke pAsa Aye aura inase saba hakIkata khii| isa para seTha cA~damala jI zrImAna kamizrara sAhaba ke pAsa gaye aura unako manA kiyA ki isase bar3A pApa lagegA aura badanAmI hogIkamizrara sAhaba ne ApakI bAta mAna lI aura cabUtarA giravAne kA vicAra chor3a diyaa| jaba brAhmaNoM ko yaha jJAta huA to unhoMne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 474 ) Apako AzirvAda diye aura maGgalakAmanA ke liye Izvara se prArthanA kii| isI taraha inhoMne ajamera kI janatA kI samaya2 para aneka sevAeM kI thIM kintu vistAra bhaya se sabako chor3a kara eka do ghaTanAoM kA hI ullekha didgadarzanArtha kiyA gayA hai| seTha cA~damala jI jaina the kintu kisI dharma se bhI Apako dveSa na thaa| sarva dharmoM ko Apa ijjata kI nigAha se dekhate the, bulAne para sabake utsavoM meM sammilita hote the aura yathAzakti saba ko dete bhI the| membara yA padAdhikArI banane meM bhI Apa etarAja na karate the| dayAvAna rAjapUtAne bhara meM Apa prasiddha the| AnAsAgara tathA phrAI sAgara meM machaliyoM kA pakar3anA banda karA diyA thaa| donoM talAboM kA pAnI sUkha jAne para inakI machaliyA~ bUr3he puSkara meM bhijavA dI jAtI thii| ApakI tarapha se sadAvrata jArI thaa| kaccI vAloM ko sIdhA aura pakkI vAloM ko pur3I do jAtI thI, garIba strI puruSa aura baccoM ko rojAnA canA diyA jAtA thA, gAyoM ko ghAsa DalAyA jAtA thA, kabUtara tote Adi pakSiyoM ko anAja chur3AyA jAtA thA, garIba musalamAna roje rakhane vAloM ke liye rojA kholane ke liye roTI banavA kara unake pAsa bhijavAyI jAtI thii| kahane kA artha yaha hai ki binA bhedabhAva sabako diyA jAtAthA yahI sababa thA ki koI bhI garIba, apAhija sTezana se utarate hI yA rela hI se cA~damala jI kA nAma raTatA huA calA AtAthA aura vahA~ jAne para usake bhAgya anusAra milatA hI thA koI bhI vyakti binA kucha liye unake dvAra se na lauTatA thA hara samaya 10-20-50 kA jamaghaTa jamA hI rahatA thA, aura una saba ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 475 ) diyA hI jAtA thA, sardI ke mausima meM vastrahInoM ko kambala, rajAieM rUI kI a~garakhie bA~To jAtI thI isa taraha mosima 2 kA dAna diyA jAtA thaa| _____ seTha cA~damala jI pUrva sthAnakavAsI jaina kAnphreMsa ke janarala sekreTarI the, sAdhu munirAja ke prati unakI ananya bhakti thI / hara samaya unake havelI para dharmadhyAna hotA hI rahatA thA, dIkSA Adi bhI ApakI tarapha se hotI rahatI thI, jIva dayA tathA anya khAtoM meM saba se adhika rakama ApakI tarapha se likhI jAtI thI Apa jisa dhArmika kArya meM Age bar3ha jAte the usase kadama kabhI bhI pIche na haTAte the cAhe usameM lAkha rupaye bhI kyoM na kharca ho jAveM / yaha ApakA svabhAva thA isase hara eka dhArmika kArya meM sabase Age Apako kiyA jAtA thaa| kAnphreMsa kA prathama adhivezana jo moravI zahara meM huA thA, usake Apa sabhApati the, ajamera meM kAnphreMsa kA caturtha adhivezana huA usameM adhika Apa hI kA hAtha thA aura Apake hajAroM rupaye usameM vyaya hue the| kAnphreMsa Aphisa kucha varSa taka Apake yahAM rahA thA aura usameM Apa barAbara yoga dete rahe the jaina janatA meM ApakA bar3A mAna hai / Apa jabaradasta netA gine jAte the| ApakI bAta kA bar3A Adara thA, jo bAta Apa kI jabAna se nikala jAtI thI loha ko lakIra samajhI jAtI thii| Apa bar3e dharmiSTa sadAcArI the, prajA aura rAjA donoM meM ApakI ijjata thI aura sammAna kI dRSTi se dekhe jAte the, Apake sambandha meM bar3e bar3e ohadedAra aMgarejoM ke acche 2 sArTiphikeTa diye huve haiM una saba kA ullekha yahA~ nahIM kiyA jA sktaa| kevala itanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 476 ) hI likhA jA sakA hai ki Apa sarakAra ke bar3e kRpApAtra the| Apa kA zarIra puSTa thA, vRddhAvasthA prApta ho jAne para bhI ApakA ceharA damakatA thA, nirAzA Apake pAsa hokara phaTakatI hI na thii| ____ ApakI mRtyu samvat 1971 meM 66 varSa kI avasthA meM ho gii| Apane antima samaya meM bar3I rakama dharmAdA khAte nikAlI thI jisakA sadupayoga Aja bhI jArI hai| Apake dehAnta ke samaya putra-pautra Adi saba the aura bhaNDAra dhana-dhAnya se bharapUra thA saba taraha kA Ananda thA / Apake putroM ke nAma ghanazyAma dAsajI, chaganamalajI, maganamalajI aura pyArelAlajI haiN| bar3e putra ghanazyAmadAsa seTha sAhaba ke gujarane ke kucha samaya bAda hI ina tInoM bhAiyoM se alaga ho gaye the unakI mRtyu 38 varSa kI avasthA meM huI unake do putra haiN| chaganamalajI, maganamalajI aura pyArelAlajI-ina logoM kA karobAra zAmila hai inameM chaganamalajI bar3e acche puruSa hue| inhoMne kama umra meM hI apane pitA kI taraha rAjA aura prajA meM adhika khyAti paidA karalI thii| gavarnameMTa ne ApakI yogyatA dekha kara AnarerI majisTreTa banA diyA thA aura san 1916 meM rAya bahAdura ke khitAba se suzobhita kiyA thA / dhArmika kArya meM ApakI adhika vRti thI / sAta varSa taka zrApa kAnphreMsa ke pAnarerI sekreTarI rhe| Apane apane kharca se hunnarazAlA calAI jisameM lar3akoM ko khAna pAna aura hunara kalA sIkhane kA saba sAdhana upasthita kiyA / Apa bhI apane pitA kI taraha adhika dAnI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 477 ) paropakArI aura udAracitta the kintu duHkha ke sAtha likhanA par3atA hai ki 26 mArca san 1920 ko 31 varSa kI choTI avasthAhI meM Apa isa saMsAra se bidA ho gye| ApakI mRtyu se jaina-janatA meM bar3I kamI hogaI jo Aja taka na mittii| jisane eka daphA Apa ko dekha liyA thA vaha aba bhI Apa kA nAma smaraNa hone para do AMsU bahAe binA raha nahIM sktaa| ApakA somya svabhAva, ha~samukha sarala-vRtti aura sAdA mijAja thaa| maganalAlajI aura pyArelAlajI apanI muztarakA (jvAyanTa phemalI) yAnI maganamalajI aura pyArelAlajI ke saMyukta kArobAra ko dina pratidina tarakkI de rahe haiM aura ve apane pitA aura bar3e bhAI ke sadRza sarala svabhAvI, udAracitta parizramI, dayAvAna, dharma ke kArya meM adhika anurAga rakhane vAle, aura jIvadayA ke ananya bhakta haiN| Apa hindI agrejI kA acchA jJAna rakhate haiM, Apa sadAcAra kI mUrti haiN| rAta dina Apa kAma meM lage rahate haiN| Apa itane lokapriya haiM ki kaI sabhA sosAyaTiyoM ke adhikArI haiM / puSkara go Adi pazuzAlA kI adhika sahAyatA karate haiM aura ApakA hAtha hone se hI usakA astitva kAyama hai, ahiMsA pracAraka Apa hI ke kharca se calatA hai, baMgalora mihagalA, ghAToM para jIvadayA maNDala Adi meM Apa ne acchI sahAyatA dI hai Apa ke pitA ke samaya jisa krama se dAna diyA jAtA thA vaha krama Aja bhI jArI hai balki usase adhika hI diyA jAtA hai| Apa ke sAtvika vicAra haiN| Apa prapaMco se dUra rahate haiM, satya ke premI haiM bar3e bhAI maganamala jI AnarerI majisTreTa hai myunisipala kamiznara bhI rahe the, samasta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 478 ) jaina samAja meM ApakI bar3I ijjata hai| sthAnakavAsI kAnphrensa ke janarala sekreTarI tathA sukhadeva sahAya jaina presa ke AnarerI sekreTarI haiN| isa samaya ApakI nimna sthAnoM para dukAneM haiN| 1-seTha cAMdamalajI chaganamalajI bambaI 2-seTha gaMdamalajI chaganamalajI banArasa 3-seTha cAdamalajI chaganamalajo damoha 4-seTha cAMdamalajI chaganamalajI pezAvara 5-seTha cAMdamalajI chaganamalajI baMgalora 6-seTha cAMdamalajI chaganamalajI satapurA 7-seTha hamIramalajI chaganamalajI miraz2Apura 8-seTha hamIramalajI chaganamalajI jhAMsI 9-seTha hamIramalajI chaganamalajI jAlaMdhara 10-seTha cAMdamalajI pyArelAlajI byAvara 11-seTha rUghanAthadAsajI cAMdamalajI jodhapura 12-seTha cAMdamanajI maganamalajI pezAvara 13-seTha cAMdamalajI maganamalajI bhAgasu 14-seTha cAMdamalajI maganamalajI jabalapura 15-rAya seTha cAMdamalajI maganamalajI hoziyArapura 16-rAya seTha cAMdamalajI maganamalajI kohaTa 17-seTha cAMdamalajI maganamalajI borAI 18-seTha cAMdamalajI pyArelAlajI kalakattA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi Apa jaina sAhitya kI uttamottama pustakeM par3hanA cAhate haiM to Aja hI eka rupaiyA praveza phIsa bhejakara mahAvIra graMtha prakAza maMdira bhAnapurA (ho0 rA0) sthAI grAhaka ho jaaiiye| sthAI grAhakoM ko mandira se prakAzita saba pustakaHpaunemUlya para mileNgii| hindI sAhitya aura jaina sAhitya kI saba prakAra kI pustake milane kA patA:-mahAvIra grantha prakAza mandira, bhAnapurA / ___(holakara sTeTa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI ke kucha cune hue graMtha-ratna my my my siddhArthakumAra (sacitra nATaka) samrATa-azoka ( sacitra nATaka) bhaktiyoga ( adhyAtmaka) Adarza dezabhakta (upanyAsa) naitika jIvana ( naitika viSayaka) bhArata ke hindU-samrAT ( aitihAsika) vIra kumAra chatrasAla (sacitra nATaka) bhArata-samrAT ( sacitra upAkhyAna) taruNa bhArata (lA0 lAjapatarAya kRta ) dharma aura jAtIyatA (araviMdadhoSa ) citrAGgadA (sacitra nATaka) divya jIvana bhArata darzana ( bhU0 lekhaka lAjapatarAya) ___ isake atirikta hindI kI saba prakAra kI pustakeM nimna patoM se magavAiye my my t y sAhitya nikuJja ATSAA zAnti maMdira bhAnapurA (holakara-rAjya) bhAnapurA (holakara-rAjya) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com