Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kI vArSika-viSaya-sUcI 0 koThiyA 224 pranekAnta-muni zrI udayacanda 104 icchA niyatraNa-paramAnanda zA0 pranekAnta eka Adarza patra-paM0 milApacanda ratana- Una pAvAgiri ke nirmAtA rAjA ballAlalAla kaTAriyA nemacanda dhannUsA jaina 27 pranekAnta aura usakI sevAeM-DA0 darabArIlAla eka pratikAkita dvAra-gopIlAla amara ema. e. 185 kavitAe~ anekAnta aura paramAnanda zAstrI-zrI matI kahAniyA~ 223 puSpalatA jaina kAcana kA nivedana-muni kanhaiyAlAla 301 anekAnta kA divya prAloka-10 pannAlAla gvAliyara ke kucha kASThAsaghI bhaTTArakasAhityAcArya 136 paramAnanda zAstrI anekAnta dve mAsika eka dRSTi me-pa. gopIlAla gvAliyara ke kucha mUrti yatra lekha-paramAnanda zA0 122 'amara' 253 guNasthAna eka paricaya- muni zrI mumeramala 213 anekAnta patra kA itihAsa-40 paramAnanda zA0 156 gopAcala durga ke eka mUrtilakha kA adhyayanaanekAnta patra kA gaurava - paM0 jayantIprasAda zAstrI 184 DA. rAjArAma jaina 25 anekAnta ke lekhaka-gopIlAla 'amara' 242 jaina kAvya meM virahAnubhUti-DA0 gagArAma anekAnta meM prakAzita racanAe~- 164 se 240 jaina kIrtistambha cittoDa ke prakAzita zilAlekhaaneka sthAna nAma gabhita bha0 pArzvanAtha stavana-- zrI rAmavallabha somANI bhavaralAla nAhaTA 264 jaina tIrthakara ko kucha mRNamUrtiyA~-saMkaTAprasAda aba mugyarita vinAza ke patha para nUtana anusadhAna hai zakla ema. e. 276 (kavitA)---kalyANakumAra jaina 'zazi' 144 jaina vidyA kA adhyayana anuzIlana pragati ke patha para amarakIti nAmake pATha vidvAna-pa0 paramAnanda -pro0 premamumana jaina 187 zAstrI janasamAja kI kucha upa jAtiyA~alabdha paryAptaka aura nigoda-pa0 milApacanda paramAnanda zAstrI ratanalAla kaTAriyA 55 jJAnapITha sAhitya puraskAra antarrASTrIya sahayoga va zAnti kisa prakAra ho tIrthakara aya stavana prA0 yativRSabha sakatI hai ?-zAntilAla vanamAlI meTha 85 tIrthakarI kI prAcInatA-kastUracanda jaina 'sumana' / atarIkSa pArzvanAtha vinani-nemacanda dhannasA jaina dvitIya z2abUdvIpa-pa. gopIlAla 'amara' attarameSTI stavana-muni zrI padmanandi 46 ghanapAna kI bhaviSyadattakathA ke racanAkAla para prAtma-sambodhana-paramAnanda zAstrI vicAra---paramAnanda zAstrI grAtmA kA deha pramANatva-DA0 pradyumna kumAra 225 narendra sena-60 ke0 bhujabaranI zAstrI yAdhunikatA, prAdhunika aura purAnI-DA0 pradyumna- nirvANakANDa ke pUrvAdhAra tathA usake rUpAntara 280 DA. vidyAdhara joharApurakara 8 277 kumAra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312, varSa 22 ki06 anekAnta patrikAeM kaise cale ?-DA0 gokulacanda 182 vijoliyA ke jaina lekha-rAmavallabha somAnI 155 padmAvatI-prakAzacanda sighaI ema. e. bI. TI 297 vividha 237 paMDita ziromaNidAsa viracita dharmasAra - vizva maMtrI kA pratIka payuSaNa parva-pro0 bhAgacanda DA0 bhAgacanda jaina 'bhAgendu' pAMDe lAlacanda kA varAMgacarita-DA0 bhAgacanda vyaktigata (paricaya abhinaMdana Adi) 228 "bhAskara 104 vIra sevAmandira kA sAhityika zodhakAryapurAtattva (itihAsa, saMskRti, sthApatya, kalA) 222 paramAnanda zAstrI bAraha prakAra ke sabhoga pArasparika vyavahAra-- zahaDola jile meM jaina saskRti kA eka ajJAta kendra muni zrI nathamala 127 pro0 bhAgacanda jaina bhagavAna RSabhadeva-paramAnanda zAstrI 78 zubhacanda kA prAkRta vyAkaraNa -DA. e. ena. bhagavAna mahAvIra aura choTA nAgapura-- upAdhye vA0 suvodhakumAra 275 zrI AdinAtha stuni-kavivara bhUdharadAsa bhagavAna mahAvIra kA sandeza-DA0 bhAgacanda zIlavratI mudarzana (kahAnI)___ bhAgendu ema e. pI-eca. DI. 308 paramAnanda zA0 bhAgyazAlI lakaDahAga--paramAnanda zAstrI 306 zrI pArzvanAtha jina stuti-kavivara banArasIdAsa 17 bhArata meM varNanAtmaka kathA sAhitya--- sakalana 240 DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT 266 samIkSA bhAratIya darzano meM pramANa bheda kI mahatvapUrNa carcA sAmayika 232 -DA0 darabArIlAla koThiyA saskRta subhASito me sajjana-durjanamagadha samrATa rAjA bimbasAra kA jainadharma parigrahaNa lakSmIcanda saroja 260 -paramAnanda zAstrI maskRti kI sImA--pro0 udayacanda jaina 138 muslima yugIna mAlavA kA jaina purAtattva--- sAlonI grAma meM upalabdha prAcIna mUrtiyA~--- tejasiha gaur3a ema. e. maheza kumAra jaina 241 yuktyanuzAsana eka adhyayana-DA0 darabArIlAla koThiyA sAhitya rAjasthAna ke jaina santa muni padamanandI sAhitya-samIkSA 47, 63, 262 paramAnanda zAstrI 283 siddha stuti-padmanandyAcArya rAmapurA ke matrI pAtha zAha-DA0 vidyAdhara maiddhAntika (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa) 164 joharApurakara svAmI samantabhadra kI janadarzana ko denalazkara me mere pAca dina-paramAnanda zA0 61 DA0 darabArIlAla jaina vAyupurANa aura jaina kathAeM -DA0 vidyAdhara harivazapurANa kI prazasti eva vatsarAjajoharApurakara rAmavallabha somAnI vasunandi ke nAma se prA0 kA eka saMgraha grantha hRdaya kI kaThoratAtattvavicAra-pro. premasumana jaina muni zrI kanhaiyAlAla 222 201 265 288
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ + mAsika praprela 1966 anekAnta .. Kkkkkkkkkkkkkkkkkkkk********* XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX** cittauDa ke dina kautistambha ke nIce kA bhAga Xxxxxxxxxxxx******** samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukha patra
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI anekAnta ke pAThakoM se pR0 21ve varSa kI gata kiraNa 5-6 yugavIra vizeSAMka ke 1 tIrthakara traya stavanam ----pA0 yativRpabha sAtha sabhI grAhako kA bApika mUlya samApta ho jAtA . 2 dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ke racanAkAla para hai| yaha 2ve varSa kI prathama kiraNa pAThako kI sevA meM vicAra-paramAnanda zAstrI | bhejI jA rahI hai| premI pAThakoM se sAgraha anurodha hai ki 3 nirvANakANDa ke pUrvAdhAra tathA usake rUpAntara- / ve apanA apanA vArSika zulka 6) rupayA manIgrArDara dvArA DA. vidyAdhara joharApurakara / [bhijavA kara anugRhIta kare / anyathA agalA aka vI. pI. 4 bhAratIya dargano me pramANabheda kI mahattvapUrNa carcA se bhejA jaaygaa| jisame 1) rupayA adhika denA hogaa| -DA. darabArI lAla koThiyA vyavasthApaka : 'anekAnta' 5 muslima yugIna mAlavA kA jana purAtattva 'vIrasevAmandira' 21 dariyAgaMja, dillI tejasiMha gauDa ema. e. risarcaskAlara 6 paNDita ziromaNidAsa viracita dharmasAra DA. bhAgacanda jaina 7 dvitIya jambUdvIpa-pa. gopIlAla 'amara' zAstrI / dAnavIra zrI sAhU zAntiprasAda jI ema. e. 20 dvArA do lAkha ru0 kA dAna 8 gopAcala-durga ke eka mRtilekha kA adhyayana -DA. rAjArAma jaina dAnavIra sAhU zAntiprasAda jI ne maisUra vizvavidyA6 Una pAdAgiri ke nirmAtA rAjA ballAla laya meM jana ceyara kI sthApanA ke lie 2 maI ko saprU 5. nemacanda dhannUsA jaina hAusa naI dillI meM eka samAroha kAgresa adhyakSa nija10 zubhacandra kA prAkRta vyAkaraNa-DA. e. ena. ligappA kI adhyakSatA meM huA, jisame maisUra vizvavidyAupAdhye laya ke kulapati DA0 zrI mAlI ko do lAkha rupaye kA 11 jaina kAvyame birahAnubhUti-DA. gagArAma garga 33 caika bheTa kiyA gyaa| isI avasara para DA0 e.ena. upAdhye 12 jaina kIrtistambha cittoDa ke aprakAzita zilAlekha kA bhAratIya sAhitya saMskRti kI samRddhi me kannar3a ke jainA. -zrI rAmavallabha somAnI, jayapura 36 cAryoM aura sAhitya manopiyo kA yogadAna' vipaya para 13 vamunandi ke nAma se prAkRta kA eka saMgraha grantha : mahattvapUrNa bhASaNa hpaa| sAhUjI dvArA jana saMskRti ke liye ____ tatvavicAra-pro. premamumana jena ema. e. zAstrI 36 | jo kArya kiyA jA rahA hai vaha mahattvapUrNa to hai hI, sAtha 14 sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI hI unakI vivekazIlatA aura udAratAkA paricAyaka bhI hai| 27 47 / x anekAnta kA vASika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA malya 1 rupayA 25 paMsA sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAyaka | mahala uttaradAyI nahIM hai| -vyavasthApaka manekAnta
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ proma paham anakAnta kAlaya | vara vA ga jA 425 paramAgamasya bIjaM nissiddhjaatynsssindhurvissn|-... . sakalanayavilasitAnAM viroSamadhanaM namAmyanekAntam / / varSa 22 kiraNa 1 / / vora-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2465, vi0 saM0 2026 ( aprela san 1966 tIrthaMkara traya stavanam kevalaNAraNa diraNesaM cottIsAdisayabhUdi saMpaNNaM / appasarUvammi ThidaM, kuthu jiraNesaM raNamaMsAmi // 66 saMsAraNNavamaharaNaM tihuyaraNabhaviyAraNa mokkha saMjaNaNaM / saMdarisiya sayalatthaM para jiraNaraNAhaM rAmaM sAmi // 67 bhavvajagamokkhajagaNaM munnid-devid-nnmid-pthkmlN| appa - suhaM - saMpattaM malli jiNesaM NamaMsAmi // 68 -prAcArya yativRSabha martha-jo kevalajJAnarUpa prakAza yukta sUrya hai, cautIsa atizayarUpa vibhUti se saMpanna, aura prAtmasvarUpa meM sthita hai, una kuthu jinendra ko namaskAra karatA huuN| jo saMsAra-mamudra kA mathana karane vAle aura tIno loko ke bhavya jIvoM ko mokSa ke utpAdaka hai tathA jinhone sakala padArthoM ko dikhalA diyA hai aise ara jitendra ko namaskAra karatA huuN| __ jo bhavya jIvo ko mokSa pradAna karane vAle hai, jinake caraNa kamalo ko munIndra aura devendro ne namaskAra kiyA hai, aura jo prAtmasukha ko prApta kara cuke hai, una malli jinendra ko namaskAra karatA hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ke racanAkAla para vicAra paramAnanda zAstrI saMskRta aura prAkRta kI taraha apabhraza bhASA meM bhI sakSiptarUpa baDI khUbI ke sAtha darzAyA gayA hai| kAvya kathA sAhitya kI sRSTi kI gaI hai| kathA sAhitya kI kI dRSTi se bhI yaha kRti mahatvapUrNa hai| sampAdakoM ne saSTi kaba se prArambha huI, yaha abhI nizcita nahI ho prastAvanA me isake sambandha me paryApta prakAza DAlA hai| sakA hai| vikrama kI 7 vIM, pAThavIM aura navamI zatAbdI aura usakA racanA kAla dazavI zatAbdI batalAyA hai| me race gaye kathA granthoM aura bAda meM upalabdha granthoM me parantu DA. devendra kumAra jI rAyapura ne 'apabhraMza' pacamI kathA ke nAmollekha upalabdha hote haiM / caumuha aura kI anya jaina kathAyo ke sAtha dhanapAla kI bhaviSyadatta svayaMbhU ne 'pacamI' kathA banAI, kintu Aja vaha upalabdha kathA para eka zodha-nibandha likhA, jisa para prAgarA vizvanahI hai / apabhraza 'prazasti sagraha' meM maine isa bhASA kI vidyAlaya se unheM pI. eca. DI. kI upAdhi milii| vaha pro ke Adi ata bhAga die hai| inake atirikta zodha-prabandha abhI taka aprakAzita hai| usame unhone aura bhI kathAe hai jinake sambandha meM abhI taka kucha nahI usakA racanA kAla binA kisI prAmANika prAdhAra ke, likhA gyaa| kavivara dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ke tathA prAgaga kI sa0 1480 kI eka hastalikhita prati racanAkAla para vicAra karanA hI isa lekha kA pramukha me sa0 1363 ve meM likhAne vAle kI pragasti ko mUlaviSaya hai| apabhraza bhASA kI do bhaviSyadatta kathAeM upa granthakAra kI prazasti mAna kara umakA racanA kAla vikrama labdha hai jiname eka ke racayitA dharkaTavazI dhanapAla hai| kI 14 vI zatAbdI batalAyA aura dazavI zatAbdI ke aura dUsarI ke ra yatA vibudha zrIdhara hai| uname dhanapAla vidvAnoM dvArA sammata racanA kAla ko amAnya kiyaa| kI bhaviSyadatta kathA kA racanAkAla vikrama kI dazavI unakA lekha 'bhaviSyadatta kathA kA racanA kAla' nAma se zatAbdI mAnA jAtA hai / aura vibudha zrIdhara kI kathA kA hAla kI gaSTrabhASA pArepada patrikA meM prakAzita hayA hai| racanA samaya vi0 sa0 1230 hai aura yaha kathA abhI taka usakI eka atirikta kApI unhone mere pAsa bhejI hai| aprakAzita hai| kintu dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA kA use paDhakara jJAna huA ki unhone ukta kathA ke racanA sampAdana DA0 harmana jaikovI ne baDe parizrama se kiyA thA kAla para koI prAmANika vicAra nahIM kiyA / aura na aura sana 1918 me jarmanI se usakA prakAzana hayA thaa| koI prAmANika anusandhAna kara aise tathya ko hI prakaTa bhArata varSa meM isa kAvya kathA kA saskaraNa sI. DI. dalAla kiyA jisase ukta bhaviSyadatta kathA kA racanA kAla aura bI. DI. guNe ke dvArA taiyAra kiyA gayA jo gAyaka 14vI zatAbdI nizcita ho sktaa| kintu sa0 1363 vADa proriyanTala sIrIja baDodA se san 1923 meM prakA- ko prazasti ke anusAra bhramavaza dhanapAla kI ukta kathA zita huA hai| isa gratha me kAvyatattvoM kI sayojanA kA janA kA kA racanA kAla 14 vI sadI sunizcita kiyA hai| jo 1. NaraNAha vikkamAicca kAle, pavahatae suhayArae visaale| unakI kisI bhUla kA pariNAma hai, eva vaha prazasti jo vAraha saya varasahiM parigaehiM, DA0 sA0 ke racanA kAla kA AdhAra hai, jise lekha meM phAguNamAsambhi balakkha pakkhe / graMthakAra kI prazasti mAna liyA gayA hai| aura gratha kI dasamihi diNa timirukkara vivakkhe, pratilipi karane yA karAne vAle ko racayitA svIkRta ravivAra samANiu ehu satthu / / kiyA gayA hai| usa para vicAra karane aura DA0 sA0 kI -jaina grantha pra0 sa: 1050 / bhUla kA parimArjana karanA hI lekhaka kA prayAsa hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghanapAla ko bhaviSyadatta kayA ke racanA kAla para vicAra jisase bhaviSya meM isa prakAra kI bhUloM kI punarAvRtti na ho, isa vAkya se spaSTa hai ki kavi ne paMcamI kathA aura sAhityika vidvAna khUba soca samajha kara likhe| Atmahita ke lie kI hai| kisI anya ke dvArA vaha nahI lipikAra kI prazasti kI bhASA kA mUlagranthakAra ko banavAI gaI / kavi ne apane ukta paricaya ke sAtha, rAjA bhASA se bhI koI sambandha pratIta nahI hotaa| vaha kA nAma, racanAsthala aura racanAkAla nahI diyA / anyathA magalAcaraNa ke sAtha eka jUdI prazasti hai, malagrantha ke sAtha yaha vivAda hI upasthita nahIM hotaa| usakA koI sambandha nahI hai| prazasti meM prayukta 'lihiya' DA. devendrakumAra jI ne apane lekha ke pu0 27 para zabda graMtha likhane yA likhAne kA bAcaka hai, racane kA likhA hai ki-"prathama dhanapAla kA janma jisa vaza meM nahI / mUlapathakAra ne 'viraiu' zabda kA prayoga kiyA hai huaA thA, usI me jambUsvAmI ke racayitA mahAvIra, dharma'lihiya' zabda kA nahI / mUlagraMthakAra ne apane ko 'dharkaTa' parIkSA ke kartA hariSeNa prAdi utpanna hue hai|" dhakkaDa vaMza kA vaNika sUcita kiyA hai| aura pratilipi- Apake isa niSkarSa meM prathama dhanapAla ke samAna jambU kAra ne dillI ke agravAla vaza kA zreSThI himapAla kA svAmIcarita ke racayitA kavi bIra ko bhI dharkaTa vaza putra sAhU vAdhu / itanA spaSTa bheda rahane para bhI DA0 devendra (dhakkaDa vaza) kA likhanA ati sAhasa kA kArya hai / vIra kumAra kA dhyAna usa para nahI gyaa| usakA kAraNa / kavi kA vaza 'lAla vAgaDa' thA dharkaTa yA dhakkaDa nahI / sabhavataH sa. 1480 kA pratilipikAra kA samaya hai usI jambUsvAmIcarita kI racanA meM preraka takkhaDu zreSThI ke kAraNa ukta bhrama hA jAna paDatA hai| aneka pratho me avazya dhakaTa vaza ka th| ve mAlava deza ko dhana-dhAnya pratilipikAro dvArA, pUrva lipi prazasti bhI mUlagratha ke samRddha sindhu vapA nagarA samRddha sindhu vI nagarI ke nivAsI pakkaDa vaza ke tilaka sAtha lipi kI huI milatI hai| udAharaNa ke lie sa0 madhusUdana ke putra the| inake bhAI bharata ne bhI use puSTa 1494 meM likhita malayagirikRta mulAcAra prazasti kiyA thaa| aisI bhUle jhaTa-paTa kalama calAne se ho jAyA bhI 17 vIM zatAbdI meM likhI jAne vAlI pratiyo karatI hai| DA0 sA0 jaise udIyamAna vidvAnoM ko acchI me milatI hai| lipi prazasti kI bhASA mala gratha kI taraha se vicAra kara hI niSkarSa nikAlanA Avazyaka hai| bhASA se kucha ghaTiyA darje kI hai, aura sarala hai| kavi kA dharkaTa vaMza eka prAcIna aitihAsika vaza hai| mUla prathakAra ne grantha ke ata meM apanA sakSipta pari- yaha vaza paramparA pUrva kAla meM acchI pratiSThita rahI hai| caya nimna padya me diyA hai, jisame apane ko dhakkaDa isame aneka pratiSThita puruSa hue hai| isakA nikAsa siri (dharkaTa) vazI vaNika batalAyA hai aura apane pitA kA ujapura' yA siroja (Toka) se nirgata batalAyA hai| nAma mAesara (mAtezvara) aura mAtA kA nAma 'dhanasiri' dharmaparIkSA ke kartA hariSeNa (1044) bhI isI dharkaTa (dhanazrI) prakaTa kiyA hai| vazIya govarddhana ke putra aura siddhasena ke ziSya the| yaha dhakkar3a vaNivasi mAesaraha smurbhaaivnn| 2. dekho, jambUsvAmI carita prazasti / dhasiri devi sueNa viraiu sarasai saMbhaviNa / / 3. prahamAlavammi dhaNakaNa darisi, prazasti ke antima patte meM tathA sadhi puSpikAno me nayarI nAmeNa sindhuvarisI / bhI apanA nAma dhanapAla batalAyA hai| tahiM dhakkaDavagga vaza tilau, nisuNaMta par3ataha paracitataha appahiya / ghaNavAli neNa pacami paMca payAra kiy|| mahamUyaNa naMdaNu guNa nilau / nAmeNa seTTi takkhaDu vasai . ...... iya bhavisayatta kahAe payaDiya dhammattha kAma mokkhAe -jabUsvAmIcaritaprazasti / vuha ghaNavAla kayAe paMcami phala vaNNaNAe / 4. iha mevADa deze jaNa sakule, kamalasiri bhavisadatta bhavisANurUva mokkhagamaNoNAma siri ujapura Niggaya dhakkaDa kule / bAvIsamo saMghI paricchepro smmtto|| -dharmaparIkSA prazasti / 4. iha manA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ke racanAkAla para vicAra paramAnanda zAstrI saMskRta aura prAkRta kI taraha apabhraza bhASA me bhI sakSiptarUpa baDI khUbI ke sAtha darzAyA gayA hai| kAvya kathA sAhitya kI sRSTi kI gaI hai| kathA sAhitya kI kI dRSTi se bhI yaha kRti mahatvapUrNa hai| sampAdako ne saSTi kaba se prArambha haI, yaha abhI nizcita nahI ho prastAvanA meM isake sambandha me paryApta prakAza DAlA hai| sakA hai| vikrama kI 7 vIM, pAThavIM aura navamI zatAbdI aura usakA racanA kAla dazavI zatAbdI batalAyA hai| meM race gaye kathA granthoM aura bAda meM upalabdha grantho me paranta DA. devendra kumAra jI rAyapura ne 'apabhraMza' pacamI kathA ke nAmollekha upalabdha hote haiM / caumuha aura kI anya jaina kathAno ke sAtha dhanapAla kI bhaviSyadatta svayabhU ne 'pacamI' kathA banAI, kintu Aja vaha upalabdha kathA para eka zodha-nibandha likhA, jisa para prAgarA vizvanahI hai / apabhraza 'prazasti sagraha' meM maine isa bhASA kI vidyAlaya se unhe pI eca. DI. kI upAdhi milI / vaha 40 kathAno ke prAdi ata bhAga die hai| inake atirikta zodha-prabandha abhI taka aprakAzita hai| usameM unhone aura bhI kathAe hai jinake sambandha meM abhI taka kucha nahIM usakA racanA kAla binA kisI prAmANika prAdhAra ke, likhA gyaa| kavivara dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ke tathA AgarA kI sa0 1480 kI eka hastalikhita prati racanAkAla para vicAra karanA hI isa lekha kA pramukha me sa0 1363 ve meM likhAne vAle kI prazasti ko mUlaviSaya hai / apabhraza bhASA kI do bhaviSyadatta kathAeM upa granthakAra kI prAsti mAna kara usakA racanA kAla vikrama labdha hai jiname eka ke racayitA dharkaTavazI dhanapAla hai|| kI 14 vI zatAbdI batalAyA aura dazavI zatAbdI ke aura dUsarI ke racayitA vibudha zrIdhara hai| unameM dhanapAla vidvAno dvArA sammata racanA kAla ko amAnya kiyA / kI bhaviSyadatta kathA kA racanAkAla vikrama kI dazavI unakA lekha 'bhaviSyadatta kathA kA racanA kAla' nAma se zatAbdI mAnA jAtA hai / aura vibudha zrIdhara kI kathA kA hAla kI rASTrabhASA pArepada patrikA meM prakAzita huyA hai| racanA samaya vi0 sa0 1230 haiM aura yaha kathA abhI taka usakI eka atirikta kApI unhoMne mere pAsa bhejI hai| aprakAzita hai| kintu dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA kA use paDhakara jJAta huA ki unhone ukta kathA ke racanA sampAdana DA0 harmana jaikobI ne bar3e parizrama se kiyA thA kAla para koI prAmANika vicAra nahI kiyA / aura na aura san 1918 me jarmanI se usakA prakAzana huA thaa| koI prAmANika anusandhAna kara aise tathya ko hI prakaTa bhArata varSa meM isa kAvya kathA kA saskaraNa sI. DI. dalAla __ kiyA jisase ukta bhaviSyadatta kathA kA racanA kAla aura bI. DI. guNe ke dvArA taiyAra kiyA gayA jo gAyaka 14vI zatAbdI nizcita ho sktaa| kintu sa0 1363 vADa oriyanTala sIrIja baDaudA se san 1923 me prakA kI prazasti ke anusAra bhramavaza dhanapAla kI ukta kathA zita hayA hai| isa gratha me kAvyatattvo kI sayojanA kA kA racanA kAla 14 vI sadI sunizcita kiyA hai| jo 1. NaraNAha vikkamAicca kAle, pavahatae suhayArae visaale| unakI kisI bhUla kA pariNAma hai, eva vaha prazasti jo vAraha saya varasahiM parigaehiM, DA0 sA. ke racanA kAla kA prAdhAra hai, jise lekha meM phAguNamAsambhi balakkha pakkhe / graMthakAra kI prazasti mAna liyA gayA hai| aura atha kI dasamihi diNa timirukkara vivakkhe, pratilipi karane yA karAne vAle ko racayitA svIkRta ravivAra samANiu ehu satthu / kiyA gayA hai / usa para vicAra karane aura DA0 sA. kI -jaina grantha pra0saM: pu050| bhUla kA parimArjana karanA hI lekhaka kA prayAsa hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanapAla ko bhaviSyadatta kathA ke racanA kAla para vicAra jisase bhaviSya meM isa prakAra kI bhUloM kI punarAvRtti na ho, isa vAkya se spaSTa hai ki kavi ne paMcamI kayA aura sAhityika vidvAna khUba soca samajha kara likheN| prAtmahita ke lie kI hai| kisI anya ke dvArA vaha nahI lipikAra kI prazasti kI bhASA kA malagranthakAra kI banavAI gii| kavi ne apane ukta paricaya ke sAtha, rAjA bhASA se bhI koI sambandha pratIta nahIM hotaa| vaha kAnA kA nAma, racanAsthala aura racanAkAla nahI diyA / anyathA magalAcaraNa ke sAtha eka judI prazasti hai, mUlagrantha ke sAtha yaha vivAda hI upasthita nahIM hotaa| usakA koI sambandha nahI hai| prazasti meM prayukta 'lihiya' DA0 devendrakumAra jI ne apane lekha ke pu0 27 para zabda graMtha likhane yA likhAne kA vAcaka hai, racane kA likhA hai ki-"prathama dhanapAla kA janma jisa vaza meM nahIM / mUlagrathakAra ne 'viraiu' zabda kA prayoga kiyA hai huA thA, usI me jambUsvAmI ke racayitA mahAvIra, dharma'lihiya' zabda kA nahIM / mUlapathakAra ne apane ko 'dharkaTa' parIkSA ke kartA hariSeNa Adi utpanna hue hai|" dhakkaDa vaMza kA vaNika sUcita kiyA hai| aura pratilipi- Apake isa niSkarSa me prathama dhanapAla ke samAna jamba kAra ne dillI ke agravAla vaza kA zreSThI himapAla kA svAmIcarita ke racayitA kavi vIra ko bhI dharkaTa vaza putra sAhU vAdhu / itanA spaSTa bheda rahane para bhI DA0 devendra (dhakkaDa vaMza) kA likhanA ati sAhasa kA kArya hai| vIra kumAra kA dhyAna usa para nahIM gayA / usakA kAraNa kavi kA vaza 'lAla vAgaDa' thA ghaTa yA dhakkaDa nahIM / sabhavataH sa0 1480 kA pratilipikAra kA samaya hai usI jambUsvAmIcarita kI racanA meM preraka takkhaDu zreSThI ke kAraNa ukta bhrama huA jAna paDatA hai / aneka gratho meM avazya gharkaTa vaza ke the| ve mAlava deza kI dhana-dhAnya pratilipikAro dvArA, pUrva lipi prazasti bhI mUlagraMtha ke samRddha sindhu varSI nagarI ke nivAsI pakkaDa vaza ke tilaka sAtha lipi kI huI milatI hai| udAharaNa ke lie sa0 madhusUdana ke putra the| inake bhAI bharata ne bhI use pUSTa 1494 meM likhita malayagirikRta mulAcAra prazasti kiyA thaa| aisI bhUle jhaTa-paTa kalama calAne se ho jAyA bhI 17 vI zatAbdI meM likhI jAne vAlI pratiyo karatI hai| DA0 sA0 jaise udIyamAna vidvAno ko acchI me milatI hai| lipi prazasti kI bhASA mala pratha kI taraha se vicAra kara hI niSkarSa nikAlanA Avazyaka hai| bhASA se kucha ghaTiyA darje kI hai, aura sarala hai| kavi kA dharkaTa vaMza eka prAcIna aitihAsika vaza hai| mUla grathakAra ne grantha ke ata me apanA sakSipta pari- yaha vaza paramparA pUrva kAla meM acchI pratiSThita rahI hai| caya nimna padya me diyA hai, jisameM apane ko dhakkar3a isame aneka pratiSThita puruSa hue hai| isakA nikAsa siri (dharkaTa) vazI vaNika batalAyA hai aura apane pitA kA ujapura' yA siroja (ToMka) se nirgata batalAyA hai| nAma mAesara (mAtezvara) aura mAtA kA nAma 'ghanasiri' dharmaparIkSA ke kartA hariSeNa (1044) bhI isI dharkaTa (dhanazrI) prakaTa kiyA hai| vazIya govarddhana ke putra aura siddhasena ke ziSya the| yaha dhakkar3a vaNivasi mAesaraha samambhiviNa / dhaNasiri devi sueNa viraiu sarasai saMbhaviNa // 2. dekho, jambUsvAmI carita prazasti / 3. ahamAlavammi dhaNakaNa darisi, prazasti ke antima dhatte meM tathA sadhi puSpikAmo me / nayarI nAmeNa sindhuvarisI / bhI apanA nAma dhanapAla batalAyA hai| tahiM dhakkaDavagga vaza tilau, nisuNaMta par3ataha paracitataha appahiya / mahamUyaNa naMdaNu guNa nilau / SaNavAli neNa pacami paMca payAra kiy|| nAmeNa seTThi takkhaDa vasai.. 1. iya bhavisayatta kahAe payaDiya dhammattha kAma mokkhAe -jaMbUsvAmIcaritaprazasti / vuha ghaNavAla kayAe paMcami phala vnnnnnnaae| 4. iha mevADa deze jaNa sakule, kamalasiri bhavisadatta bhavisANurUva mokkhagamaNoNAma siri ujapura Niggaya dhakkaDa kule| bAvIsamo saMghI paricchepro smmtto| -dharmaparIkSA prazasti /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta cittaur3a ke rahane vAle the aura kAryavaza acalapura cale nAma luddapAla thaa| iname himapAla adhika dharmAtmA thA, gae the| aura vahA~ para unhoMne sa0 1044 me 'dharma- usakI dharmapatnI kA nAma 'raiyAhI' thA jo niyama aura parIkSA' kA nirmANa kiyA thaa| gharkaTa vaza dillI ke zIla sayama se yukta thI / ve dono dillI meM rahate the vahIM pAsa-pAsa rahA nahI jAna par3atA, kintu vaha mAravAr3a unake vAdhU nAma kA putra huaaa| isI bIca kAla ke rAjapUtAne aura gujarAta Adi meM rahA hai / mAlava deza ko prakopa se loga kSINa vaibhava ho ge| dhanika varga bhI dukha samaddha nagarI sindhUvarSI meM bhI dharkaTa vaMza ke tilaka madhusUdana ke sAgara meM par3a gae aura apane niyama dharma kA parityAga zreSThI ke putra takkhaDu aura bharata the, jinakI preraNA se vIra karane lge| ra karane lage / samasta pRthvI karabhAra se pIDita ho gii| kavi ne jambasvAmI carita kI racanA kI thii| bhaviSyadatta base hae seTha sAhakAra apane nivAsa sthAna ko chor3akara kathA kA racayitA bhI saMbhavataH unameM se kisI eka pradeza meM cAro dizAnoM me bhAgakara dUra dezoM meM jA base / usa rahA ho| isa vaza kA ullekha di0 zve. donoM hI sampra- samaya dillI meM pracaNDa rAjA muhammada zAha tugalaka kA dAyoM meM pAyA jAtA hai| rAjya thA, jisane rAjAroM kA mAnamardana kara bahata dinoM DA. devendrakumAra jI ne AgarA kI jisa likhita taka eka chatra rAjya kiyA thaa| prati kI prazasti se racanAkAla vikrama kI 14vI zatAbdI muhammada zAha tugalaka vaMza kA acchA zAsaka thA, batalAyA hai usa para bhI yahAM thor3AsA vicAra karanA upa- jahA~ vaha buddhimAna, bahabhASAvijJa, tarka, nyAya Adi yukta jAna par3atA hai, jo DA0 devendrakumAra ke lekha kA vidyAno meM nipuNa thA aura vidvAno kA samAdara karatA pramukha prAdhAra hai, aura jisa para se anya vidvAnoM ke thA, vaha udAra, svatatra vicAraka, dAnazIla, prajA hitaiSI, samayAdika ko amAnya ThaharAyA hai| vaha prazasti bhavisadatta vIra yoddhA aura sadAcArI thaa| vahAM vaha krodhI, utAkathA likhAne vAle agravAla sAhu vAdhU kI hai jo dapharAya valA, adUradarzI, avyavahArika, atyanta nirdayI aura bAda me likhI gaI hai| kaThora zAsaka thA, isame sandeha nahIM ki vaha nyAyI zAsaka prazasti-paricaya thA, kintu vidrohiyo ko kaDe se kaDA daNDa detA thaa| prazasti meM magalAcaraNa ke bAda batalAyA gayA hai ki usane apane donoM bhAnajo aura kaI ucca padAdhikAriyoM -'jambU dvIpa bhArata.kSetra me atyanta dhana-dhAnya se pari. tathA eka kAjI ko bhI khule Ama mRtyu daNDa diyA thaa| pUrNa pAsIyavaNNu, prAzIya yA pAzIvana nAma kA nagara hai, usakI daNDa vyavasthA meM alpa yA adhika aparAdha karane jo mandira, udyAna, grAma Adi se yukta aura dhanakaNa se para daNDa me koI parivartana nahI hotA thaa| sabako eka samRddha eva zobhAyamAna hai| usa nagara meM Rddhi-vRddhi se sA daNDa detA thaa| usane san 1327 (vi0 sa01384) paripUrNa zreSThijana, dharmAtmA sajjana apane samasta parijanoM meM daulatAbAda (devagiri) me rAjadhAnI sthAnAntarita ke sAtha sukhopabhoga karate hue nivAsa karate the / usase karane ke lie dillI ko khAlI karane kA hakma diyA pazcima dizA me sATha koza kI dUrI para dillI hai vahA~ thaa| usase jana-dhana kI jo barvAdI huI aura janatA ko jaina dharma ke pAlana karane vAle aneka loga rahate haiN| unameM kaSTa jhelane par3e usakI carcA se roMgaTe khar3e ho jAte hai| jinadharma meM anurakta buddhimAna aura kAmadeva samAna rUpa- san 1340 (vi0 sa0 1367) me bAdazAha ne pUnaH vAna vahA ke nivAsiyo meM prasiddha agravAla kula meM samu- rAjadhAnI sthAnAntarita karane kI mahAna galtI kI thii| spanna ratnapAla nAma kA seTha thA, usakA putra mahanasiMha jisame use bhArI asaphalatA milI, hajAro loga kAlaparopakArI thA, usake cAra putra hue, dullahu (durlabhasena) kavalita ho ge| aura aneka rAjadhAnI chor3akara yatraNaipAla (natapAla) sahajapAla aura pajuNapAla / uname tatra bhAga gae / jana-dhana se rikta ho daridrI bana gae / jyeSTa putra durlabhasena atyanta guNavAna thaa| usake tIna usI samaya uttarA patha meM bhayakara duSkAla par3A thaa| putra the| himapAla, devapAla aura sabase kaniSTha putra kA sahasroM loga bhUkhoM mara gae, yaha usakI adUradarzitA kA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ke racanA kAla para vicAra hI abhizApa thA, jisase janatA ko mahAn kaSTa kA sAmanA Tita huI thii| isase yaha prazasti apanA mahatvapUrNa sthAna karanA par3A / rAjadhAnIke prathama sthAnAntaraNa ke samaya sAhU rakhatI hai / agravAla jAti ke lie yaha ghaTanA anupama hai| vAghUbhI dillI chor3akara dapharAbAda calA gayA / jahA usane aitihAsika dRSTise usakA mahatva hai ho / ukta vivecana se apanI kIrtike lie, aneka zAstra upazAstra likhavAe, tathA yaha spaSTa ho jAtA hai ki ukta prazasti mUlagrathakAra dhanaapane lie zruta paMcamI kI kathA likhI yA likhavAI thii| pAlakI nahI hai, jaba ukta prazasti dhanapAla racita nahI taba jisakA samaya vi0 sa0 1363 pauSa zuklA 12 somavAra usake AdhAra para DAkTara devendra kumAra ne gratha kI 14vIM rohiNI nakSatra batalAyA gayA hai| yaha bAdazAha san sadI racanAkAla kI jo kAlpanika dIvAla banAne kA 1325 (vi0 saM0 1382) me muhammada zAha vina tugalaka prayatna kiyA thA vaha dharAzAyI ho jAtI hai| usake bala ke nAma se dillI kI gaddI para baiThA thaa| isane san para bhaviSyadatta kathA kA racanAkAla vikrama kI 10vIM 1351 (vi0 sa0 1408) taka rAjya kiyA hai / zatAbdI nahI ho sktaa| kintu pUrva vidvAnoM dvArA suni zcita dazamI zatAbdI samaya hI akita rahatA hai, aura vaha upasaMhAra taba taka akita rahegA jaba taka koI dUsarA sahI prAmAprastuta bhaviSyadata kathA prazasti isI ke rAjyakAla ko Nika AdhAra nahI mila jAtA / prAzA hai DA0 devendra kumAra racanA hai / prazasti me akita ghaTanA usI ke rAjyakAla meM jI apanI isa bhUla kA parimArjana krege| bhavisayattakahA kI saM0 1363 kI lipi prazasti jiNa calaNa NamaMsivi thui supasaMsivi, mAgami thovau kipi Niru / suha buddhi samAsau kalimalu NAsau, ho duttara sasAra tara // iha jaMbUdIvi bharahammikhitti, saMpuNNa mahI bahu riddhi vitti / taha vaNNaNa ko sakkai karevi, tikAraNi kahiu samuccaevi / / itthatari prai ramaNIu ramma, NAmeNa Nayaru 'pAsIyavaNNa' / puramaMdira gAmArAma juta, dhaNa-kaNaya-samiddhau ai vicittu / / Nivasahi gAyara jaNa bahu mahaMta, maha riddhi viddhi saMpuNNavata / dhammaghara suTTha mahAviNIya, sakala pura pariyaNa samIya / suha bhujahi mAhi parama bhoya, evaM bihU tahi NivasaMta loya / 'dillI' pacchima disi saTTi kosa, tahiM sAvaya jaNa Nivasahi asesa / jiNa dhammaratta suhamai visAla, mayaraddharUve taNu kaNaya mAla / tahi majisa pasiddhau 'prayaravAla', NAmeNa pauttau 'rynnpaalu'| taha suu 'mahaNasiMha parovayAri, tahi gehi upaNNa [6] putta cAri / 'dullahu' 'NaivAlu' 'sahajapAlu', praNikku kaNi?u 'pajuNapAlu' / tahiM majni ju dullahu guNagariThTha, rayaNatau jAyau teNi suTTha / 'himapAlu' paDhama puNu 'devapAlu', taha lahuyau pauttau 'lddpaalu'| 'himapAlu' ju iha majjhammi uttu, jiNa caraNa bhattu ai cAra cittu / 'raiyAhI' NAmeM bhajja bhatta, vaya-Niyama-zIla-saMjama saitta / dillI majamammi vasaMtaeNa, tahiM jAyau vAghU putta teNa / pattA-itthatari loyaI kAlapapoyaI khINa vihavi saMpattA / duha sAgari paDiyaiM mAyA jaDiyaiM, Niyama-dhamma pricttiN||1||
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kara pIDiyA puhai sayalA samaggA, vasAuthya sAhaya cauro vi mggaa| NiyaTThANa vAsAI loehiM cattA, mahA dugga dUrammi sehi pattA / mahaMmadasAho vi rAmro payaMDo, liyo teNa sAyara pamANehi bNddo| usakkiTa Nichalivi malino vi mANo, kimo rajja ikacchatti uvyNtmaanno| papa? vi dUsammi kAle raudde, patto subASaya vapharAyavAde / ihatti parattaM suhAyAra heu, tiNe lihiya suapacamI NiyahaM heu / / liheUNa satthopasatthAya loe, pavucchAmi jasu kitta jima pyddhoe| susaMvacchare aSikarA vikkameNa, ahoehiM teNavadi teraha saeNaM / varisseya puseNa seyammi pakkhe, tihi vArasI soma rohiNihi rikkhe / suhajjoimaya ragamo buddha matto, ipro suMdaro satthu suha diNi smtto| ju bhavvoyaNo paDhai bhavvANa loe, sudukkamma Niggahu karai macca loe / ju dhArei vau puNu jahA jutti kahiyo, maNo Niccale baMbhacahi shiyo| sariddhIiviDIi saMpUNNavato, paNa devaloyammi ThANe phtto| ghattA-tArAyaNa sasiharu jAma ravi, jAvaMciya jiNadhamma kahA / NisuNata par3hataha bhavvayaNa tA gaMdau mahi satthu iha // 2 // saMvat 1480 varSa kAtiga vadi sukra dina zrI rAisIha putra halU pustaka liSitaM / tailAda rakSed jalAda rakSedU rakSed sithilabandhanAt / parahastagataM rakSet evaM vadati pustikaa|| deha se rAga karanA ahitakara hai kavivara daulatarAma mata kIjo jI yArI, ghinageha deha jar3a jAnike / / mata kI0 ||ttek|| mAta-tAta-raja-bIrajasoM yaha, upajI mala phuulvaarii| asthimAla-pala-nasA-jAlakI, lAla lAla jalakyArI / mata kI0 // 1 // karmakaragathalIpUtalI yaha, mUtrapUrISa bhaMDArI / carmama~r3I ghar3I dhana, -dharma curAvanahArI / / mata kI0 // 2 // je je pAvana vastu jagata meM, te ina sarvavigArI / svedamedakaphakledamayI baha, mada-gada-vyAlapiTArI / mata kI0 // 3 // jA saMyoga rogabhava tolau, jA viyoga shivkaarii| budha tAsoM na mamatva karai yaha, mUr3hamatina ko pyArI / mata kI0 // 4 // jina poSI te bhaye sadoSI, tina pAye dukha bhaarii| jina tapa ThAna dhyAnakara zoSI, tina paranI zivanArI / / mata kI0 // 5 // sUradhanu zaradajalada jalabudabuda, tyoM jhaTa vinshnhaarii|| yAteM bhinna jAna nija cetana, daula hohu zamadhArI / / mata ko0 // 6 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANakANDa ke pUrvAdhAra tathA usake rUpAntara DA0 vidyAdhara joharApurakara 1. prastAvikA : ke kAraNa ve caudahavI sadI ke bAda ke bhI pratIta nahIM hote / digambara jaina samAja meM nirvANakANDa eka suparicita 3. gaNakoti :racanA hai| 16 prAkRta gAthAnoM meM nibaddha yaha ra vanA kaI pandrahavI sadI me guNakIrti ne dharmAmRta nAmaka marAThI pUjApAThoM tathA stotrasagrahoM meM prakAzita ho cukI hai| grantha likhaa| isake 167ve pariccheda me nirvANakANDaisakA bhaiyA bhagavatIdAsa jI ne jo hindI anuvAda kiyA vaNita sabhI 16 tIrthoM kA ullekha hai tathA atishykssetrhai| vaha bhI kaI bAra chapa cukA hai| isa nibandha meM nirvA- kANDa ke mathurA, ahichatra tathA varaNayara ko choDakara sabhI NakANDa ke anya rUpAntaroM tathA usake pUrvAdhAro kA pari tIrthoM kA ullekha hai / mAlavazAntinAtha, tilakapura, vADavacaya diyA jA rahA hai| jinendra tathA mANikadeva ye jo kSetra udayakIrti dvArA 2. udayakoti : vaNita hai inakA bhI guNakIti ne ullekha kiyA hai| unake inakI tIrthavandanA meM apabhraza bhASA meM 18 padya hai| janatA varNana meM tIrthanAmo ke rUpAntara isa prakAra hai-magalapura pAtA dasa prakAra hai nirvANakANDa ke kailAsa, campApura, Urjayanta, pAvApura, ke sthAna meM magalAvatI, aramAraMbha ke sthAna me AsAramya sammedazikhara, gajapatha, tArApura, pAvAgiri, (lavakuza paattn| pAvAgiri ke sthAna meM pAvA mahAgaDha tathA tArApUra siddhisthAna), zatrujaya, tugI, revAtaTa tathA baDavAnI ina ke sthAna meM tAragAgiri / unhona kathagiri ke sthAna para bAraha tIrtha kSetro kA udayakIti ne ullekha kiyA hai| kevala vasathala parvata kahA hai, calanA nadItaTa kA ullekha savaNAgiri, siddhavarakUTa, rissidagiri, koTizilA, kuthu- kiyA hai kintu pAvAgiri yaha nAma choDa diyA hai, isI giri, meDhAgiri, doNagiri tathA pAvAgiri (suvarNabhadra- prakAra phalahoDI grAma kA ullekha kiyA hai kintu droNagiri siddhisthAna) kA inhoMne ullekha nahIM kiyA hai| atizaya yaha nAma choDa diyA hai| kSetrakANDa ke nAgadaha, magalapura, assArambha, podanapura, 4 megharAja :hastinApUra, vArANasI, aggaladeva, sirapura tathA hulagira inakI gujarAtI nIrtha vandanA me 22 padya hai| ye ina nau tIrthoM kA udayakIrti ne ullekha kiyA hai tathA solahavI zatAbdI ke prArambha meM hue hai| inakI racanA meM mathurA, ahichatra, jambUvana eva varanagara kA ullekha nahIM nirvANakANDa vaNita tIrthoM meM siddhavarakUTa, pAvAgiri (sabakiyA hai| rNabhadra-siddhisthAna) nathA droNagiri ko chor3akara zeSa sabhI udayakIti ne nirvANakANDa meM anullikhita pA~ca kSetroM kA ullekha hai| atizayakSetrakANDa ke nAgadraha, podanapura, kA adhika ullekha apanI racanA meM kiyA hai, ye kSetra hai hastinApura, mirapura tathA holAgiri (isake nAmAntara -mAlava zAntijina, tiurI ke tribhuvanatilaka, karNATaka lakSmIsvara kA ullekha hai) ina pAca tIrthoM kA megharAja ne ke vADavajinendra, tilakapura ke candraprabha tathA maannikdev| ullekha kiyA hai| inake atirikta belagula ke gomaTasvAmI, udayakIti kA samaya nizcita jJAta nahI hai tathApi tera ke varSamAna, samudra ke AdinAtha, vaDabhoI ke pArzvanAtha, itanA kahA jA sakatA hai ki ve bArahavI sadI ke bAda ke jIrAula ke pArzvanAtha tathA tilakapura ke candranAtha kA hai kyoki hulagiri ke varNana meM unhoMne vijjaNa rAjA kA bhI unhone ullekha kiyA hai| ullekha kiyA hai| vijjaNa bArahavI sadI me kalyANa ke 5. cimaNApaNDita :--satrahavI zatAbdI meM unhoMne kalacurya vaMza meM huyA thA / tripurI aura tilakapura ke varNana marAThI me 37 padyoM kI tIrthavandanA likhI hai| isameM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta nirvANakANDa me varNita sabhI tIrthoM kA ullekha hai / cimaNA- pAvAgiri nAma kA yA suvarNabhadra kA ullekha nahIM karate / paNDita ne kailAsa kI vandanA me bharatanirmita mandiroM kA, atizayakSetrakAMDa ke tIrthoM me unhoMne vArANasI, mathurA, pAvApura ke pagrasarovara kA tathA pAvAgiri (lavakuza- jambUvana, sirapura, mAgatadeva, hulagiri, ina chaH sthAnoM kA siddhisthAna) meM gagAdAsa dvaar| nirmita mandiro kA bhI varNana kiyA hai| ullekha kiyA hai| inhone tAragA me koTizilA kA sabadha pandrahavIM sadI ke lekhaka zrutasAgara kI bodhaprAmRta TIkA jor3A hai| yadyapi kaliMgadeza kA nAma bhI inhone diyA hai| meM gAthA 27 ke vivaraNa me kailAsa, campApura, pAvApura, meDhagiri ke sthAna meM ve mugatAgiri nAma kA prayoga karate Urjayanta, samedAcala, zatrujaya, pAvAgiri (gujarAta meM), hai tathA vahA~ meDhA (marAThI zabda jisakA tAtparya bakarA tagIgiri, gajapatha, siddhakUTa, tArApura, meDhagiri, cUlagiri, haiM) ke uddhAra kI carcA karate hai, vahA~ kI akhaDa tIrthadhArA droNagiri, narmadAtaTa, kUnyagiri, calanAnadItaTa, koTizilA (nadI kA pravAha) tathA apAra mandiro va mUtiyA kA bhI ina tIrthoM kA nAmollekha hai tathA atizayakSetrakADa ke tIthoM unhoMne jikra kiyA hai| atizayakSetrakANDa ke kSetro me ve me se vArANasI, hastinApura tathA jambUvana kA nAmollekha sirpha sirapura kA ullekha karate hai tathA vahA~ ke antarikSa hai| inhI kI palyAvidhAnakathA kI prazasti me IDara ke pAsojI (pArzvanAtha) kI kharadUSaNa tathA zrIpAla rAjA mantrI bhojarAja kI kanyA puttalikA dvArA tugI aura gajadvArA pUjA kI carcA karate hai| isake atirikta latAsarpa- pantha kI yAtrA kA bhI varNana hai| veSThita gomaTasvAmI tathA pratiSThAna ke munisuvratamandira pandrahavI sadI me hI abhayacandra ne mAMgItuMgI ke viSaya kA unhoMne varNana kiyA hai| nirvANakANDa kI do prakSipta me eka vistRta gIta (jisameM mukhyataH zrIkRSNa ke anta va gAthAoM kA anuvAda bhI inakI racanA meM milatA hai jiname balarAma ke svargavAsa kI kathA hai) likhA hai| isame 44 narmadAtIra para saMbhavanAtha kI kaivalyaprApti kA tathA medha- padya hai| varSa tIrtha meM meghanAda kI mukti kA ullekha hai| pUrvokta guNakIti ne bhI 5 padyoM kA eka gIta tagI6. anya ullekhakartA : giri ke viSaya me likhA hai| uparyukta cAra lekhakoM ne mukhyataH nirvANakADa ke solahavIM sadI ke sumatisAgara kI jambUdvIpajayamAlA AdhAra para apanI racanAe likhI pratIta hotI hai| kucha tathA tIrthajayamAlA meM kula 40 tIrtha sthAnoM ke nAma ullianya lekhakoM ne bhI tIrthasambandhI kRtiyo me nirvANakADa- khita hai| iname kailAza, samedAcala, campApura, pAvApura, vaNita kUcha tIrthoM ke nAma sammilita kiye hai| satrahavI gajapanya, tagI, zatraMjaya, Urjayanta, muktAgiri, tAragA (tathA sadI ke lekhaka jJAnasAgara kI sarvatIrthavandanA me kula 78 koTizilA), vAsInayara (kathugiri ke lie), revAtaTa tathA sthAnoM kA varNana 100 chappayoM meM milatA hai| inhoMne viMdhyAcala (calagiri ke lie) ye teraha tIrtha nirvANakANDasaMmedAcala, campApura (tathA vahA~ ke pracaDa mAnastambha). vaNita bhI hai| inhone antarikSa (sirapura ke pArzvanAtha) pAvApura (nathA vahA~ kA tAlAba ke madhya kA mandira), kA bhI nAmollekha kiyA hai / Urjayanta (tathA vahA~ ke sahasAvana, lakkhAbana, rAjuna kI solahavI sadI ke lekhaka jJAnakIrti ne samedAcala para guphA, bhImakuDa, jJAnakuDa tathA sAta Toke), zatrujaya (tathA rAjA mAnasiMha ke mantrI sAha nAnU dvArA jinamandiroM ke vahA~ ke lalita sarovara evaM prakhayavaDa), tugI, gajapatha, nirmANa kA varNana kiyA hai| yaha unake yazodhararacita ke muktAgiri (tathA vahA~ kI nadI, mandira, dharmazAlA tathA prazasti meM prApta hotA hai| pA~ca dina kI yAtrA), kailAsa, tAragA (tathA koTizilA). satrahavI sadI ke lekhaka somasena kI puSpAjali jaya pAvAgaDha, kuMthugiri, vaDavAnI tathA saheNAcala (sambhavataH mAlA meM kailAsa, campApura, pAvApura, saMmedAcala, giranAra savaNAbiri ke sthAna para) ina nirvANakAMDavaNita sthAnoM vaDavAnI, gajapantha, zatrujaya, muktAgiri, narmadAtaTa ye nivA kA ullekha kiyA hai| ve unakA bhI varNana karate haiM kintu kANDavaNita tathA gomaTadeva evaM antarikSa (sirapura)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANakANDa ke pUrvAdhAra tathA usake rupAntara atizayakSetrakANDavaNita tIrtha ullikhita hai| granthoM me milatA hai| satrahavI sadI ke hI lekhaka jayasAgara kI tIrthajayamAlA balarAma ke svargavAsa sthAna meM tugIgiri kA tathA me kula 46 tIrthoM kA nAmollekha hai| inameM nirvANakANDa- pANDavoM ke nirvANasthAna za@jaya kA varNana bhI harivaMzavaNita kailAsa, saMmedAcala, campApura, pAvApura, girinAra, purANa tathA mahApurANa meM prApta hai| kintu rAma, hanumAna zatrujaya, vazasthala, muktAgiri, tugI, gajapantha, tAragA tathA prAdi kA tugIgiri se sambandha nirvANakANDakartA ke pahale atizayakSetrakANDavaNita prAgaladeva, gomaTadeva, sirapura, kisI ne nahIM joDA thaa| halagiri ina tIrthoM ke nAma pAye jAte hai| gajadhvaja parvata ke samIpa pahale balabhadra zrIvijaya ke satrahavIM sadI ke hI vizvabhUSaNa kI sarvatralokyajinA- samavasaraNa kA ullekha uttarapurANa meM milatA hai| kintu laya jayamAlA me 26 tIrthoM kA ullekha hai jiname sonA unakA tathA anya chaH balabhadroM kA nirvANa gajapatha para giri, revAtaTa, siddhakUTa, baDavAnI ye tIrtha nirvANakANDa huprA yaha mAnyatA nirvANakANDa ke pahale upalabdha nahIM vaNita tathA aggaladeva, halagiri, gomaTadeva ye atizayakSetra hotii| kANDa varNita hai| varadatta ke nirvANasthAna tathA varAMga ke svargavAsasatrahavI sadI me hI merucandra tathA gaMgAdAsa dvArA sthAna ke rUpa meM maNimAna parvata kA varNana jaTAsiMhanandi tugogiri kI yAtrA ke lie likhe gaye balabhadra-aSTaka prApta ke barAgacarita me milatA hai| isakA jo sthAna unhone batalAyA hai vaha vartamAna tAraMgA se milatA-julatA hai| aThArahavI sadI ke prArambha me kArajA ke bha0 devendra- yahA~ para gujarAta ke pAThavIM sadI ke rAjA vatsarAja ne kIti ne gajapantha, tugI, tAragA, zatrujaya tathA girinAra tArAdevI kA mandira banavAkara tArApura grAma basAyA thA / kI yAtrA saghasahita kI thii| unhone tatsabadhI chappayo me nigama meM maNimAna pavaMta kA nAma na dekara kevala yAtrAtithiyA~ bhI dI hai| unake ziSya jinasAgara kI lahu itanA batAyA hai| ki yaha sthAna tArApura ke nikaTa hai isa akaza kathA me rAma-putro ke nirvANasthAna pAvAgiri kA taraha dono varNanoM meM koI virodha nahIM haiN| ullekha hai| lava kuza ke nirvANasthAna kA koI varNana nirvANakADa satrahavI sadI me dhanajI ne tathA aThArahavI sadI meM ke parva nahIM miltaa| yaha bAta savaNAgiri, siddhavarakUTa, rAghava ne muktAgiri kI jayamAlA va bhAratI kI racanA pAvAgiri (suvarNabhadra-middhisthAna), medagiri tathA rimmikI thii| inameM pahanI maskRtamithita hindI meM tathA dUmaga da giri ke bAre meM bhI hai| marAThI meM hai| indrajita tathA kumbhakarNa kA nirvANasthAna pArita kArajA ke bha0 devendrakIni ke ziSya paDita dilamukha anusAra kramaza. vidhya parvata ke mahAvana meM meghagva tathA ne man 1837 ma akRtrima canyAlaya jayamAlA meM pAvA narmadA ke kinAre piTharakSana yaha thA / nirvANakANDa meM dono giri (dono), droNAgira tathA piddhavarakUTa ko choDakara kA nirvANa vaDavAnI ke pAga calagiri para batAyA hai| calanirvANa kANDa vaNita gabhI tIrtho kA nAmoullekha kiyA hai| giri vindhya parvana ke mahAvana meM bhI hai tathA narmadA ke tIra damI mamaya ke lagabhaga kavIndramevaka kI marAThI tIrtha ke pAsa bhI hai| isa taraha padmavarita ke varNana se yaha bandanA meM kailAma, zatrajaya' mAgInagI, girinAra, mukti milatA-julanA hai| ho sakatA hai ki purAne samaya meM cUlagiri yathA gajapantha kA ullekha prApta hotA hai| giri ke hI aAsapAsa ke do sthAna megharava tathA piTharakSata 7. pUrvAdhAra :-- ke nAma se prasiddha hoM tathA nirvANakANDakartA ne dono ke nirvANakANDa me vaNita pahale pA~ca tIrthoM kA (kalAma lie samIpavartI calagiri kA nAma de diyA ho (jame ki campApura pAvApura, Urjayanta tathA samaMdAcala kA) varNana maNimAna parvata ke lie unhoMne tArApura kA nAma diyA padmacarita, harivazapurANa, mahApurANa prAdi aneka purAtana hai)|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta doNimaMta parvata para gurudata kI siddhiprApti kA ullekha nirvANaprApti kI carcA kI hai isakA bhI koI pUrvAdhAra zivAryakRta bhagavatI pArAdhanA tathA hariSeNa ke vRhatkathA- prApta nahIM hai| koza me AtA hai| isI ko nirvANakANDa me droNagiri nirvANakANDa kA racanA kAla :kahA hai| hariSeNa ke anusAra yaha lATa deza (dakSiNa guja- Upara varAga ke nirvANasthAna kI carcA meM batalAyA rAta) me thaa| hai ki sAtavI sadI me jaTAsihanadi ne yaha sthAna maNi__ vagasthalapura ke samIpa rAma dvArA dezabhUSaNa-kulabhUSaNa mAna parvata batalAyA hai tathA pAThavI sadI meM yahA~ tArApura ke upasarga ke nivAraNa kI kathA padmacarita me pAtI hai| grAma basAyA gayA thA jisakA nAma nirvANakANDa me vahA~ isa parvata kA nAma vazagiri athavA rAmagiri bata- milatA hai| isa para se pratIta hotA hai ki yaha racanA lAyA hai| nirvANakANDa meM ina nAmoM ke sthAna para kuntha- pAThavIM sadI ke bAda kI hai| prabhAcandra kI dazabhaktiTIkA giri nAma diyA hai jo sambhavata: usI prAcIna sthAna ke me saskRta nirvANabhakti kI TIkA hai kintu nirvANakANDa lie unake samaya me adhika pracalita thaa| kI nahI hai isa para se pratIta hotA hai ki yaha dasavI sadI ___ koTizilA kA varNana bhI padmacarita tathA harivaza- ke bAda kI racanA honI caahie| yadi atizayakSetrakANDa purANa meM AtA hai| kintu yazodhara rAjA ke putroM ke ke kartA aura nirvANakANDa ke kartA eka hI ho to bhI nirvANasthAna ke rUpa meM nirvANakADa meM isakA jo paricaya unakA samaya dasavIM sadI ke bAda kA hogA, kyoki atidiyA hai vaha usase pUrva upalabdha nahIM hotA / nirvANakAMDa zayakSetra kANDa meM ullikhita sirapura ke pArzvanAtha kI meM use kaligadeza me batalAyA hai / isake sthAna ke bAre meM sthApanA dasavI sadI meM hI huI thii| Upara nirvANakANDa vibhinna granthakartAmo me matabheda hai| ke rUpAntaro kA jo paricaya diyA hai usame sarvaprathama saMskRta nirvANabhakti (jo TIkAkAra prabhAcandra ke rUpAntarakAra udayakIrti kA samaya terahavI-caudahavI sadI kathanAnusAra pAdapUjya svAmI kI kRti hai tathA adhikAza batalAyA hai| ataH nirvANakAnDa gyArahavI yA bArahavI vidvAna pAdapUjya ko pUjyapAda devanandi kA hI nAmAntara sadI kI racanA pratIta hotI hai| samajhate hai) mai kailAsa, campApura, pAvApura, Urjayanta, samme- upasahAra :dAcala, zatrajaya, tu gI, gajapatha, suvarNabhadra kA siddhisthAna pa0 nAthUrAma jI premI tathA DA0 hIrAlAla jI jaina nadItaTa (nadI kA nAma nahI batalAyA hai), droNImata, mer3haka, ne sarvaprathama san 1936 meM jaina siddhAnta bhAskara me hamAre varasiddhakaTa, RSyadri, vidhya, ina nirvANakAMDavaNita tIrthoM tIrthakSetra zIrSaka vistata lekha me nirvANakANDa kI samIkSA kA ullekha milatA hai - isa taraha nirvANakADa ke pUrvA- kI thii| bAda me premI jI ke jaina sAhitya aura itihAsa dhAroM me yaha sabase mukhya racanA hai| isame pahale pAMca meM bhI yaha nibandha prakAzita huA hai| Upara nirvANakAnDa sthAnoM me tIrthakaroM ke nirvANa kA ullekha hai| zatrujaya meM ke jo pUrvAdhAra batAye haiM ve bahuta kucha isI nibandha se pAMDavo ke tu gI me balabhadra ke tathA nadItaTa para suvarNabhadra lie gaye hai| kintu ukta nibandha likhate samaya sambhavataH ke sugatiprApti kA bhI ullekha hai| zeSa sthAnoM ke kevala nirvANakAnDa ke jina rUpAntaroM kA hamane paricaya diyA nAma hai| hai ve upalabdha nahIM the| hamane tAragA, cUlagiri, droNagiri nirvANakADa me pATha koTi yAdava rAjA (gajapantha), tathA kathugiri ke sambandha me jo vicAra vyakta kiye hai ve pA~ca koTi lATa rAjA (pAvAgiri), ATha koTi draviNa bhI upayukta nibandha se bhinna hai| rAjA (zatrujaya) tathA tArApura ke nikaTa 3 / / koTi, isa nibandha me cacita kRtiyo ke mUla padya hamAre Urjayanta para 72 koTi sAtasI, tugIgiri para 66 koTi tIrthavandanasaMgraha (jIvarAja jaina granthamAlA, zolApura dvArA revAtaTa para 2 // koTi, savaNAgiri para 2 // koTi, siddha- 1965 meM prakAzita) me pUrNataH sakalita haiN| yahAM vistAravarakUTa para 3 // koTi, meDhagiri para 3 // koTi muniyoM ko bhaya se unheM uddhata nahI kiyA gayA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoM meM pramANabheda kI mahattvapUrNa carcA DA0 darabArIlAla koThiyA bhAratIya darzano me pramANabheda kI mahatvapUrNa evaM vanA yA gautama kI taraha unake samAvezAdi kI carcA nahI jJAtavya carcA upalabdha hai / sabhI darzanoM ne usa para vimarza kii| isase pratIta hotA hai ki pramANa ke ukta do bhedo kiyA hai| prastuta me vicAraNIya hai ki pramANa, jo vastu- kI mAnyatA prAcIna hai| cArvAka ke mAtra anumAna-samIvyavasthA kA mukhya sAdhana hai, kitane prakAra kA hai aura kSaNa aura kevala eka pratyakSa ke samarthana se bhI yahI avagata jasake bhedoM kA sarvaprathama pratipAdana karanevAlI paramparA hotA hai| jo ho, itanA tathya hai ki pratyakSa bhora anumAna kyA hai ? dArzanika granthoM kA pAloDana karane para jJAta ina do ko vaizeSiko aura bauddho ne'; pratyakSa, anumAna hotA hai ki pramANa ke pratyakSa, anumAna, upamAna aura aura zabda ina tIna ko sAkhyoM ne'; upamAna sahita ukta zabda ina cAra bhedoM kI parigaNanA karane vAle nyAyasUtra- cAra ko naiyAyikoM ne aura apatti tathA prabhAva sahita kAra gautama se bhI pUrva pramANa ke aneka bhedoM kI mAnyatA ukta chaha pramANoM ko jaiminIyoM (mImAsako) ne svIkAra rahI hai, kyoMki unhoMne aitihya, arthApatti, sambhava aura kiyA hai| Age calakara jaiminIya do sampradAyoM me prabhAva ina cAra kA spaSTa rUpa meM ullekha karake unakI vibhakta ho gaye-bhAdra aura prAbhAkara / bhAdroM ne to chahoM atirikta pramANatA kI samIkSA kI hai tathA zabda me pramANoM ko mAnya kiyaa| para prAbhAkaro ne prabhAva ko aitihya kA aura anumAna meM zeSa tIna kA antarbhAva prada- chor3a diyA yathA zeSa pAca pramANo ko svIkAra kiyaa| zita kiyA hai| prazastapAdane' pratyakSa aura anumAna ina isa taraha vibhinna darzanoM me pramANa bheda kI mAnyatAeM do pramANo kA samarthana karate hue ullikhita zabda Adi prApta hotI hai| pramANoM kA inhI do meM samAveza kiyA hai / tathA ceSTA, jaina darzana meM pramANa ke bheda :nirNaya, prArpa (prAtibha) aura siddhadarzana ko bhI inhIM ke antargata siddha kiyA hai| jaina darzana meM bhI pramANa ke sambhAvya bhedoM para vistRta prazamnapAda se pUrva unake mUtrakAra kaNAdana pratyakSa / 6. pratyakSamanumAna ca pramANa hi dvilakSaNam / aura laiGgika ke atirikta anya pramANoM kI koI sambhA prameyaM tatprayogArtha na pramANAntara bhavet / / ---- - - - - ----------- -diinAga, pramANamamu0 (pra0 pari0) kA0 2, 1. pratyakSAnumAnopamAnazabdA pramANAni / -gautama akSapAda, nyAyamU0 111 // 3 // pR0 4 / 7 dRSTamanumAnamAptavacana ca sarvapramANamiddhatvAt / 2. na, catuSTa vama, aitihyArthApattimambhavAbhAvaprAmANyAt / / vividha pramANamiSTa prameyasiddhi pramANAddhi / / 3. zabda ainihyAnarthAntarabhAvAdanumAne'rthApattisambhavAbhA -IzvarakRSNa, sA0 kA0 4 / vAnarthAntarabhAvAccApratiSedhaH / 8. akSapAda, nyAyasU0 11113 / -~~-vahI, 2 / 2 / 11,2 // 6. zAbarabhA0 11115 / / 3. zabdAdInAmapyanumAne'ntarbhAva samAnavidhitvAt / ... / 10. jaimineH paTapramANAni catvAri nyaayvedin.| -praza0 bha0 10 106-111 / 127-126 / sAkhyasya trINivAcyAni dve vaizepikabauddhayoH / 4.,5. tayonippattiH pratyakSaleGgikAmyAm / -anantavIrya, prameyaratnamA0 212 ke TippaNa me -vaizeSi0 sU0 10 // 1 // 3 // uddhRta padya, pR0 43 /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta UhApoha upalabdha hai / bhagavatI mUtra meM cAra pramANo kA matizratAvadhimanaH paryaya kevalAni jJAnam / tatpramANe / " ullekha hai-1. pratyakSa, 2. anumAna, 3. upamAna aura mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pA~ca jJAna 4. pAgama / sthAnAgasUtra meM pramANa ke artha me hetu zabda samyagjJAna hai aura ve pramANa hai| kA prayoga karake usake uparyakta pratyakSa vicAra bhedoM kA Azaya yaha ki SaTakhaNDAgama me pramANa aura pramANAnirdeza kiyA hai / bhagavatI aura sthAnAgakA yaha pradipAdana bhAsa rUpa se jAno kA vivecana hone para bhI usa samaya loka saMgraha kA sUcaka hai| kI pratipAdana zailI ke anusAra jo usame pA~ca jJAnoM ko pAgamo me mulataH jJAna-mImAsA hI prastata eva vive- samyagjJAna aura tIna jJAno ko mithyAjJAna kahA gayA hai| cita hai / SaTkhaNDAgama meM vistRta jJAna-momAsA dI gayI vaha pramANa tathA pramANAbhAsa kA pravabodhaka hai / rAjahai / vahA~ tIna prakAra ke mithyAjJAnI aura pAMca prakAra ke praznIya, nandIsUtra aura bhagavatI sUtra me bhI jJAnamImAsA samyagjJAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA unheM vastU- pAyI jAtI hai| isa prakAra samyagjJAna yA pramANa ke mati, paricchedaka batAyA gayA hai| yadyapi vahA~ pramANa aura zruta, prAdi pA~ca bhedoM kI paramparA pAgama meM varNita hai| pramANAbhAsa zabda athavA usa rUpa me vibhAjana puSTigocara parantu itara darzano ke lie vaha ajJAna eva alaukika nahIM hotA / tathApi eka varga ke jJAno ko samyaka aura jaisI rahI, kyoki anya darzano ke pramANa-nirUpaNa ke sAtha dUsare varga ke jJAno ko mithyA pratipAdita karane se avagata usakA mela nahI khAtA / ataH aise prayatna kI AvazyakatA hotA hai ki jo jJAna samyak kahe gaye hai ve samyaka pari- thI ki aAgama kA samanvaya bhI ho jAya aura anya darzanoM cchitti karAne se pramANa tathA jinheM mithyA batAyA gayA ke pramANa-nirUpaNa ke sAtha usakA mela bhI baiTha jAya / isa hai ve mithyA jJAna karAne se apramANa (pramANAbhAsa) iSTa dizA me sarva prathama dArzanika rUpa se tattvArthasUtrakAra ne hai / hamAre isa kathana kI sampuSTi tattvArthasUtrakAra ke nimna samAdhAna prastuta kiyaa| unhone' tattvArthasUtra me jJAnapratipAdana se bhI hotI hai| mImAsA ko nibaddha karate hue spaSTa kahA ki jo mati Adi pA~ca jJAnarUpa samyagjJAna vaNita hai vaha pramANa hai 1. 'goyamA-se ki ta pamANa? pamANe cauvihe paNNatte aura mala meM vaha do bheda rUpa hai-1. pratyakSa aura 2. -taM jahA paccakkhe aNumANe provamme pAgame jahA parokSa / arthAt Agama me jina pA~ca jJAno ko samyagjJAna aNuyogaddAre tahA yavva pamANa / kahA gayA hai ve pramANa hai tathA uname mati aura zruta ye -bha0 sU0 5 / 3 / 161-162 / do jJAna indriyAdi para sApekSa hone se parokSa tathA 2. ahavA heU cauvihe paNNatte, ta jahA paccakkhe aNu avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna para sApekSa na hone mANe provamme prAgame / evaM Atma mAtra kI apekSA se hone ke kAraNa pratyakSa -sthA0 sU0 338 / 3. NANANuvAdeNa asthi madi-aNNANI suda-aNNANI 4. prA0 gRddhapiccha, ta0 sU0 19, 10 / vibhagaNANI prAbhiNivohiya NANI suda-NANI aohi 5. vaizeSika darzana ke pravartaka kaNAda ne bhI isI zailI se buddhi ke avidyA aura vidyA ye do bheda batalAkara NANI maNapajjava-NANI kevalaNANI cedi / (jJAna avidyA ke sazaya Adi cAra tathA vidyA ke pratyakSAdi kI apekSA mati-ajJAna, zruta-ajJAna, vibhagajJAna, cAra kula pATha bhedoM kI parigaNanA kI hai| tathA Abhinibodhika-jJAna, zruta-jJAna, avadhi-jJAna, manaH paryaya-jJAna aura kevala jJAna ye kevala ATha jJAna hai| dUSita jJAna (mithyAjJAna) ko avidyA aura nirdoSa iname Adi ke tIna jJAna mithyAjJAna aura antima jJAna (samyagjJAna) ko vidyA kahA hai| -dekhie, vai. sU0 6 / 27, 8, 10 se 13 tathA pAMca jJAna samyagjJAna hai|) 10 // 1 // 3 // -bhUtabalI-puSpadanta, SaTkha0 101 / 15 // 6. ta0 sU0 116, 10, 11, 12 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoM meM pramANabheva kI mahattvapUrNa carcA pramANa hai| prAcArya gRddhapiccha kI yaha pramANa dvaya ko pratyeka ke lakSaNa bhI vahI milate hai| lagatA hai ki gRddhayojanA itanI vicAra yukta aura kauzalyapUrNa huI ki piccha aura akalaGka ne jo pramANa nirUpaNa kI dizA pramANoM kA prAnantya bhI inhIM do me samAviSTa ho jAtA pradarzita kI usI para uttaravartI jaina tArkika cale hai| hai| unhoMne prati saMkSepa meM Agamokta mati, smRti, sajJA vidyAnanda, mANikyanandi, hemacandra, aura dharmabhUSaNa (pratyabhijJAna), cintA (tarka) aura abhinibodha (granumAna) prabhRti tAkiko ne unakA anugamana kiyA aura unake ko bhI pramANAntara svIkAra karate hue unhe matijJAna kaha kathana ko pallavita kiyaa| kara 'mAye parokSama" sUtra dvArA unakA parokSa pramANa meM smaraNIya hai ki prA. gRddhapiccha ke isa pratyakSa-parokSa samAveza kiyA; kyoMki ye sabhI jJAna parasApekSa hai / vaize pramANa dvaya vibhAga se kucha bhinna pramANadvaya kA pratipAdana SikoM aura bauddho ne bhI pramANa dvaya svIkAra kiyA hai, para bhI hame jaina darzana meM prApta hotA hai| vaha pratipAdana hai unakA pramANa dvaya pratyakSa aura anumAna rUpa hai tathA anu svAmI samantabhadra kA / svAmI samantabhadra ne pramANa (kevalamAna meM smati, pratyabhijJAna aura tarka kA samAveza sambhava jJAna) kA svarUpa yugavatsarva bhAmI tattvajJAna batalAkara aise nahI hai / ataH A. gRddha piccha ne use svIkAra na kara jJAna ko akramabhAvI aura kramaza alpaparicchedI jJAna ko pratyakSa aura parokSa rUpa pramANa dvaya kA vyApaka vibhAga kramabhAvI kahakara pramANa ko do bhAgo meM vibhakta kiyA pratiSThita kiyA / uttaravartI jaina tArkiko ke lie unakA hai / samantabhadra ke ina do bhedo meM jahA~ prakramabhAvI mAtra yaha vibhAga prAdhAra siddha huaa| prAya sabhI ne apanI kevala hai aura kramabhAvI mati, zrata, avadhi maura mana paryaya kRtiyo meM usI ke anusAra jJAnamImAsA aura pramANa ye cAra jJAna abhimata hai vahA~ gRddhapiccha ke pratyakSa aura mImAsA kA vivecana kiyA hai| pUjyapAda ne' nyAyadarzana parokSa ina do pramANa bhedo meM pratyakSa to avadhi, mana paryaya Adi darzanoM me pRthak pramANa ke rUpa meM svIkRta upamAna, aura kevala ye tIna jJAna hai tathA parokSa mati aura zrata ye arthApani aura Amama Adi pramANo ko parasApekSa hone se do jJAna iSTa hai| pramANa bhedoM kI ina dono vicAraparokSa meM antarbhAva kiyA aura tattvArthamUtrakAra ne pramANa dhArAnI me vastubhUta koI antara nahI hai| gRddhapiccha kA dvaya kA samarthana kiyA hai| prakalaGka ne bhI isI pramANa nirUpaNa jahA~ jJAna kAraNo kI sApekSatA paura nirapekSatA dvaya kI sampuSTi kI, sAtha hI naye Aloka meM pratyakSa aura para prAdhRta hai vahA samantabhadra kA pratipAdana viSayAdhigama parokSa kI paribhASAmoM tathA unake bhedo kA bhI bahuta ke krama aura akrama para nirbhara hai| padArthoM kA krama se spaSTatA ke sAtha pratipAdana kiyA hai / parokSa kI spaSTa honevAlA jJAna kramabhAvi aura yugavat hone vAlA prakramasakhyA' sarvaprathama unake granthoM meM hI upalabdhi hotI hai aura bhAvi pramANa hai| para isa vibhAga kI apekSA gRpiccha 1. matiH smRtiH sajJA cintAbhinibodha ityanantaram / kA pramANa dvaya vibhAga adhika prasiddha pora tAkiko dvArA -ta. mU0 1114 / 2. vahI, 1 / 11 / anusRta huA hai| . 3. ata upamAnAgamAdInA matraivAntarbhAvaH / -pUjyapAda, sa0 si0 1 / 11 / 6. vidyAnanda, pra0 50 1066 / 4. pratyakSa vizada jJAna mukhyasavyavahArataH / 7. maNisyanandi, parI0 mu. 1, 2 tathA 3 / 1, 2 parokSa zeSavijJAna pramANe iti sagraha. / / 8. hemacandra, pra0 mI0 1116, 10 tathA 1121,2 -prakalaGka, laghIya, 113 / jJAnasyaiva vizadanirbhAsita pratyakSatvam, itarasya 6. 6. dharmabhUSaNa, nyAyadI. pratya0 prakA0, pR0 23 tathA parokSatA / -vahI, sva. vR0 113 / paro0 prakA0 pR0 53 5. jJAnamAdya matiH sajJA cintA cAbhinibodhikam / 10. tattvajJAna pramANa te yugapatmavaMbhAsanam / prAi nAmayojanAt zeSa zrata zabdAnuyojanAt / / kramabhAvi ca yajjJAna syAdvAdanayasamkRtam / / -vahI, 1111 tathA 3161 / samantabhadra, prAptamI0 kA0 101
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima yugIna mAlavA kA jaina purAtatva tejasiMha gaur3a, ema. e. risarca skAlara saMvata 1367 ke pazcAt mAlavA me rAjapUto kA (4) chaperA:-yaha grAma jilA rAyagar3ha (byAvarA) prabhAva pahale jaisA nahI rhaa| jaba jayasiMha deva caturtha me hai / yahA~ kucha jaina mUrtiyA~ milI hai jina para kucha lekha mAlavA meM rAjya kara rahA thA taba musalamAnoM ne baDA bhI utkIrNa hai| utpAta macAyA thaa| eka prakAra se jayasiha deva caturtha isake atirikta isa yuga kI kucha aura jaina pratimAeM antima rAjapUta rAjA thaa| rAjapUta kAlIna jaina purA- milatI hai jina para lekha utkIrNa hai| lekha me aMkita tatva ke viSaya me maiM apane eka nivandha' ke dvArA prakAza saMvata ke AdhAra para ve pratimAe~ isa kAla kI pramANita DAla cukA hU~ / isa laghu nibandha meM muslima yugIna mAlavA hotI haiN| eka pratimA para sa0 612 kA lekha utkIrNa ke jaina purAtatva para prakAza DAlane kA prayAsa kiyA jA hai| isame isa mUrti kI prAcInatA siddha hotI hai| kintu rahA hai| vastusthiti aisI nahIM hai / zrI nandalAla loDhA' kA kahanA jayasiha deva caturtha ke uparAnta mAlavA ke musalamAna hai ki isa lekha meM saMvata 612 vicAraNIya hai, kyoki isa zAsakA ke adhIna calA gyaa| isa kAla meM jana mAndarA samaya mAMDavagaDha ke astitva kA koI pramANa upalabdha nahI, kA nirmANa pracura mAtrA me nahI ho pAyA tathApi kahI upalabdha pramANo se to savata 171 ke mahArAjA vAkpatikahI isa kAla ke bane hue mandiro ke bhagnAvazeSa upalabdha bhagnAvazeSa upalabdha rAja ke putra vairIsiha kI adhInatA me maoNDavagar3ha kA honA hote hai jo isa prakAra hai : pramANita huaA hai / isake pahale ke pramANa abhI mile nahI (1)koThar3I :-yaha grAma mandasaura jile kI garoTha haiN| ata: yaha zAyada sa0 1612 sambhAvita dikhatA hai| tahasIla se 24 mIla kI dUrI para sthita hai| yahA para ina jamAne meM mAMDavagaDha ke mahamUda khilajI ke dIvAna 14vIM zatAbdI kA eka jaina mandira hai jo bAda meM brAhmaNa caoNdAzAha kA ulle va itihAsa meM milatA hai| sambhava hai dharma ke mandira rUpa meM parivartita kara liyA gayA hai| ki isa lekha meM dhanakubera ke vizeSaNa se ullikhita zA. (2) mAmauna :-yaha grAma gunA jile meM sthita hai| candrasiha zAyada ye hI cAMdAzAha ho / yaha pratimA tArApUra yahA~ hindU va jaina mandiro ke samUha upalabdha hue hai| tIrtha se sambandhita hai aura lekha nimnAnusAra hai - mUrtiyA~ bhI milI hai tathA mandiro meM nakkAzI kA kAma ___ "sabata 612 varSa zubha caitramAse zukle ca pacamyA tithau bhaumavAmare zrImaDapadurga madhyabhAge tArApura sthita (3) cainapurA :-yaha grAma mandasaura jile me hai / pArzvanAtha prasAde gaganacumbI-(bi) zikhare zrI candraprabha yahA~ eka dIrghakAya jaina pratimA milI hai| yaha pratimA bimbasya pratiSThA kAryA pratiSThAkartA ca dhanakubera zA0 Ajakala bhAnapurA meM hai| candrasiMhasya bhAryA jamunAputra zreyArtha pra. jagaccandra 1. anekAnta / suuribhi.|" 2. Bibliography of Madhyabharat Part 1 mAlavA ke sultAna zrI gayAsuddIna ke mamaya kA eka pRSTha 29. 3. vahI pRSTha 24 / 5. vahI pRSTa / 7. Bibliography of Madhya Bharat part 1 6. mAMDavagaDha tIrtha pRSTha 43-44 / pRSTha 8 / 7. jaina tIrtha sarvasa graha bhAga 2 pRSTha /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima yugIna mAlavA kA jaina purAtattva lekha milatA hai jo tArApura tIrtha nirmANa-kAla para prakAza nipuNaH jinAdhInaH svAMtaH 16 svagurucaraNAdhanapara. / punIDAlatA hai tathA jisase yaha pramANita ho jAtA hai ki upa- bhAryA muktonubhavatigRha svAzrayasukha // 1 // cira nadatu / / yukta lekha se utpanna bhrAti dUra ho jaatii| pUrA lekha' sarva zabha bhavat ||shriirstu|| nimnAnusAra hai .-. isa yuga meM bhI bar3e-bar3e pado para kucha jainI niyukta 1 // 50 // zrIjinAya namaH / jayati paramatatvAnanda kelI- the| uname saMgrAmasiMha sonI, cAdAzAha, jIvaNazAha, pujavilAsa - tribhuvanamahanIyaH satvarUpavidhivAsa.-2 dalita- rAja, mantrI megharAja aura jIvanarAja Adi Adi / viSayadoporiktajanmaprayAsa' prabharanupamadhAmAvakRtaH zrIma- mamArmAsaha sonI ke dvArA maksI pAzvanAtha tIrtha kA nirmANa pAsaH // 1 // savata 1551 varSe...zAke---(3) 1416... hA, aisA ullekha milatA hai'| vaisAkhamudI SaSTI zukravAsare punaravasunakSatra (mAlavIdra) canderI kA caubIsI jaina mandira bhI ullekhanIya hai| sulatANa zrI gyAsadIna vijaya 4 rAjye / tasya putra sulatANa isa mandira kA nirmANa vikrama sa0 1863 arthAt san zrI nAsiramAhI yuvarAjye / mantrIvara mApharakamalika zrI 1863 me huA thaa| aura isake bAda ke bhI aneka udApujarAja bAdhava mujarAja sahita / zrImAlajAtIya buharA- haraNa hame mila sakate hai / gotra buharAraNamalla bhAryA rayaNAye / putra buhaga zrIpArasa yA rayaNAya / putra buhaga thApArasa caki isa kAla meM nirmANa ke sthAna para tor3a-phoDa bhAryA ubhaya 6 kulAnandadAyikI satputra ratnagarbhA...tputra eva vighvasa adhika hanA hai| isake pramANa yatra-tatra vikhare baharA gopAla / ubhayakulAlaMkaraNa / suzI nAbhAryA pUnI 7 paDe hai tathA itihAsa bhI isakA mAkSI hai / aneka devalayoM patra saMgrAma jI jA baharA magrAma bhAyoM krmaaii| jo jA ko masalamAna zAsakoM ne masjida meM parivartita kara liyA bhAryA jI vAre / pramukha mbakuTumbayunena // zrIbhinnamAlA hai aura jisake pramANa hama barAbara milate hai| zrI gaNezavaDagacche zrIvAdI devamUrI matAne / svaguru shriiviirdevsuuriiH| dana zarmA 'idra' kA kahanA hai, "aAgarA kI jAmAmasjida tatpa? zrI amaraprabhamUrI tatpaTTAlakAra vijayavatA 6 jise "hozaMgamAhI masjida" bhI kahate hai, eka jaina mandira gaccha nAyaka pUjyazrI zrI kanakaprabhasUrIzvarANAma / upa- toDakara banavAI gii| dama masjida meM usa samaya kA eka dezena pragaTapratApamallena / paropakArakaraNacatureNa 10 zilAlekha bhI hai, jo phArasI bhASA kA hone se ThIka-ThIka nijabhujopAjitavittavyayapuNyakArya svajanma mphliikrnnen| par3hA aura mamajhA nahI jA skaa|" ujjaina kI binA gajarAjendramabhA sazobhitena / sajjanajana 11 mAnasarAja- vIka kI masjida ke viSaya meM zrI brajakizora caturvedI kA hsen| zrI zatrujayAditIrthAvatAracatuSTaga paTTa nirmApa- kathana hai, "yaha masjida anantapeTha meM eka jaina mandira ko Nena zrI devaguru AtmapAlanatatpareNa / sarva // 12 // kArya noDakara sana 1367 I0 meM mAlave ke mUbedAra dilAvara vidureNa zrImAlajJAti buharANAca vibhUSaNena / sarvadA zrI khAna gaurI ne banavAI thii|" ye to sAdhAraNa se udAjinadharma satkarmakaraNa nirdaSaNena / zrIman 13 maDapAcala haraNa hai| yadi kevala mandira parivartana ke prakaraNa ko nivAsIya vijayavat buharA zrIgopAlena / maDapapuryAt dakSi- lekara samasta bhAratavarSa me anusandhAna kiyA jAya to hame NadigavibhAge talahaTyA zrI nArApure svapuNyArtha manovAchita isa prakAra ke aneka pramANa mila sakate haiN| dAyaka saddharma zrIsapAva jinendrasya sarvajana majanitAlhAdaH 1. mADavagaDha tIrtha pRSTha 26 suprasAdaH prAdAdaH kAritaH 15 sA gopAlaH gIlAbharaNa R. Annual Report of the Archaeological vilasadvRtti ramalo vinItaH prajJAvAn vividhamukRtAraMbha ___Deptt Gwalior State for 1924-25. PP. 12 1. Parmar Inscriptions-in Dhar State 875. 3 madhyabhArata sadeza 15 maI 1954 pRSTha 5 1310 A. D. By C.B. Lele. pRSTha 89-60 4 maskRti kendra ujjayinI vRSTha 140
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita ziromaNidAsa viracita dharmasAra DA0 bhAgacandra jaina nAgapura ke paravAra jaina mandira ke hastalikhita zrAvaka jIta para bheda apAra / granthoM ko dekhate samaya mujhe eka guTakA milA jisameM choTe- baranana karauM sakala hitakAra | moTe aneka grantho ke sAtha dharmasAra grantha kI bhI pratilipi prantha kA antima bhAga kI gaI hai| pannoM ko palaTane se aisA lagA ki yaha grantha atyadhika upayogI aura mahatvapUrNa hai / bhaTTAraka sakalakIrti grantha ke anta meM paNDita jI ne apanI guru paramparA ke upadeza se paNDita ziromaNi ne isa grantha kA nirmANa kA ullekha kiyA hai| sAtha hI prAcArya jinasena aura kiyA / pratilipi savat 1821 kI hai| siddhAnta cakravartI prAcArya nemicandra kA bhI smaraNa prantha kA prAdi bhAga kiyA hai| grantha ke prArambha me jinendra bhagavAna kI stuti kara jasA ganadhara vAnA kahA / sA dhama mAna ta jaisI ganadhara vAnI kahI / so dharma muni tesI sahI // paDitajI ne apane Apako bhaTTAraka sakalakIti kA ziSya nemicanda siddhAMta vkhaanii| dharma bheda puna tinata jAnau 78 // batAyA aura kahA ki unhI ke upadeza se dharmasAra grantha jinasena bhaye gana ko khAna / dharama bheda sava kaho bakhAna / kI racanA kI jA rahI hai| grantha kA Adi bhAga isa tina te jativara bhaye aneka / rAkhI bahuta dharma kI Teka 76 / prakAra hai sUraja bina dIpaka bhaye jaise / ganadhara vina muni jAnau taise| vIra jinesura panaU deva / indra nareMdra kara sata seva // jasa kIrati bhaTTAraka saMta / dharma upadesa dayau gunavanta // 8 // aru vado ho gaye jinarAya / sumarata jAkai pApa nasAya // 1 lalitakIrti bhava jana sukha paai| jinavara nAma jape hita lAi vartamAna je jinavara Isa / kara jora puna nAU~ sIsa // dharmakoti bhaye dharma vidhAna / padamakIti muni kahe vakhAna // je jinedra bhavi muni kahe / pUjoM te mai sura muni mahe // 2 jinake sakalakIrti muni rAja / japa tapa sajama sola virAja jinavAnI panaU~ dhari bhAva / bhava-jala pAra utArana naav| lalitakIti muni pUrava kahai / tinake brahma sumati puni bhye|| pani badau gautama ganarAya / dharma bheda jina dayau batAya // 3 tapa prAcAra dharma subha dIna / jinavara sauM rAkha nija priit| prAcAraja kaMdakaMda mani bhaye / pUjo tamaM sura mani bhaye / tinake siva bhaye paravIna / mithyA mati saba konI chiin|| aru je jativara bhaye apAra / panaU jinate bhavadadhi tAra / / 4 paDita kahai ja gaMgAdAsa / vrata tapa vidyA sIla nivAsa / seUM sakala kIrati ke pAya / sakala purAna kahai samajhAya // para upagAra heta ati kiyau / gyAna dAna puna bahutana diyo| jina sata gara kahi magala kahai / dharmasAra subha graha kahai / / / 5 tinha ke siSya siromana jAna / dharmasAra puna kahI bagvAna / jJAnavata je mati prati jAna / te puna paMthana sakai bakhAna // karama kSipaka kArana so bhaI / tava yaha dharma bheda vidhi tthii|| mai nilaja mUrakha prati shii| kaha na sako jaisI gara khii| isake bAda dharmasAra kI upayogitA pradarzita karate hA ava yAMsu tajau bahamada janai / to kaha sUraja kiranahiM ganaM / / grantha samApti ke sthAna aura kAla kA digdarzana karAyA jinavara seUM manavacana kAya / dharmasAra kahI sukhadAya // 7 haibhava jIva sunika mana dharai, mUrikha suni bahu niMdA kara // jo yA par3e gunai cita lAya / samakita pragaTa tAko praay| sugati kugati ko yaha subhAva / gahai jIva maMTo ko bhAva // vrata AcAra jAna subha rUpa / puni jAna siMsAra sarUpa 86 sunahu bhavya tuma suthircitulaai| jina mahimA jAna sukhdaaii| puni so hoi mukti pura rAI sugatipaMtha mAraga yaha paaii|| prakSara mAta tIna tuka hoi / pheri sudhArau sajjana soi 87
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 ziromaNidAsa viracita dharmasAra siharona nagara uttimasubhanAma / sAMtinAtha jina sohai SAma // paMga graMSa nidhana panavanta / jar3a paMDita pada pAvai sNt| pratimA aneka jinavara kI asa / darasana dekhata pApa vinAsa putra hIna baha roga apAra / para baha dukha bhugataM saMsAra / zrAvaga basa dharma ke lIna / apane mAraga cale pravIna // 2. samyaktva mahimA:-dharma kA mUla samyaktva mAnakuTaMbasahita mili heta ju kiyau| tahA~ prantha yaU pUrana kiyo| kara paNDita jI ne ukta sabhI praznoM ke uttara samyaktva kSatrapatI sohai sultaan| auraMgapAtasAhi ju bakhAna // bhUmikA pUrvaka prastuta kiye hai| sarvaprathama unhoMne batAyA devIsiMgha rAjA taha canda / varina ko dono bahu daNDa / ki samyaktva kI utpatti kaise hotI hai aura usake binA prajA putra sama pAla dhIra / rAjana maiM sohai varavIra // vAra" jIva kyoM bhaTakatA hai| isa prasaga meM mUDhanA, mada, zakA aura tinakaM rAja yaha granthabanAyau / kahaiM siromani bahu sukha paayo| dika doSoM kA tathA unake aticAro aura paca mithyAtvo saMvat satrAsabattIsa / vaisAkha mAsa ujjvala puna dIsa / / kA varNana hai| isake bAda samyaktva kI mahimA kA kathana tritiyA tithi hai samajhaU sameta / bhavanajanako mNglsukhhet| kiyA gayA hai| mUDhatA varNana karate samaya tatkAlIna kucha prantha sAtasai vesaTha jAna / dohA caupahI kahI bakhAna // aisI mUDhatApo kA bhI varNana kiyAhai jo vaidika dharmAvaiti dharmasAra granthe zrI sakala kIrti upadesena paDita lambiyoM ke prabhAva se jano me mA gaI thii| udAharaNataH siromanidAsa viracyate saptama sdhi| isake bAda prati- hAthI, ghoDA, baila, gAya Adi kI pUjA karanA, baDa, pIpara, lipikAra ne samaya likhA hai pratilipi samApta hone kaa| Umara, tulasI, dUba prAdi vRkSo kI sevA karanA, antara, -caitrasamAse zuklapakSe tithi 3 budhe savata 1821 bhI bhUta, satI, sItalA, sUrya, candra, yakSa, nAga Adi ko devii...| zrI ke bAda kucha bhI nahIM likhA / ataeva pratilipi. devatA mAnanA, gobara thApakara unakI pUjA varanA, gAya kAra kA nAma ajJAta hI hai / kA mUtra pInA, bhujariyA bananA aadi| viSaya vivecana 3. pana kriyA varNana |-shraavk kA mUla dharma trepana samUce grantha me 763 dohe aura caupAiyA~ hai| grantha kriyAnoM kA paripAlana karanA hai| inakA varNana isa kAra ne unhe sAta sandhiyo meM vibhakta kiyA hai-1. adhyAya meM diyA gayA hai| zreNika prazna, 2. samyaktva mahimA, 3. panakriyA varNana, 4. karma vipAka kathana, 5. yogIzvara mahimA phala. 6. aSTamUlagunavrata suna vAra / dvAdasa tapa sAmAyika cAra / kevalajJAna mahimA aura 7. pacakalyANaka vidhi / yekAdasa pratimA suna het| vArA dina meM kahIM suceta / / 1.zreNika prazna :-jaina sAhitya sajana zreNika prazno jalagAlana ika panthaU lIna / tIna tattva vaha kahI pravIna / ke mAdhyama se adhika hamA hai| zreNika (vimbasAra) yatrapana ye trepana kiriyA paravAna / baranana karo suno de kAna // bhAratIya itihAsa kA eka ujjvala vyaktitva hai jisane jaisI vidhi granthana maiM jAnI / taMsI meM puni kahI vkhaanii| jainadharma aura sAhitya kI anupama sevA kI hai| paDita jenara viSaI dharma na jAne / dharma sAra viSi te nahi mAne ziromaNi ne zreNika se prazna karAye aura unakA uttara jenara dharma sIla mana lAvadharmasAra sunake sukha pAvaM / bhagavAn mahAvIra se dilAye / prazna hai-dharma ke bheda kyA yahAM paNDita jI ne 8 mUla guNa, 12 vrata, 12 tapa, hai ? svarga aura mokSa kI prApti kaise hotI hai ? jIva 4 sAmAyika, 11 pratimA, jalagAlana, rAtri bhojana tyAga, caturgati meM paribhramaNa kyoM karatA hai aura vaha paribhramaNa 4 dAna ina 53 kriyAnoM kA varNana kiyA hai| kavitta meM kaise dUra kiyA jAtA sakatA hai ? unakA yathAsthAna ullekha nahIM ho paayaa| isameM 164 anika pUcha manavacakAya / dharma bheda kahie smujhaay| dohe, soraThe aura caupAiyAM haiN| inameM kucha zabda aise haiM jo zrAvaka mokSa phala kaMso hoya / sou kahiye hama para soy|| Aja bhI usI rUpa meM pracalita haiN| jaise-anthaU, kumhaDA, zrAvaka jativara bheda hai jaise / so samujhAvaM munivara tse| bhaTA, kalIde, nanU, mUta, turakIvAta, thAtI ityAdi / ukta kase jiya baTuMgati meM pr| kaise jiya bhavasAgara trN|| pana kriyAnoM kA vistAra se sundara zailI meM varNana kiyA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 anekAnta gayA hai yadyapi ukta kavitta meM unakI spaSTatA utanI pranyakartA kA jIvana-darzanaadhika nahIM hai| paNDita ziromaNidAsa mUlataH prAgarA ke rahane vAle 4. karmavipAka kathana-isa adhyAya me nigoda tathA the| madhyAvadhi unake do grantha milate haiM-dharmasAra paura naraka tiryaca, manuSya aura deva gati ke duHkhoM aura una siddhAnta-siromaNi / donoM granthoM ke dekhane se patA calatA duHkho ke kAraNo kA vistRta varNana hai| kisa kaSAya aura hai ki unameM bhakti kAla kI mUla pravRttiyA~ samAviSTa haiN| na kisa duSkarma se jIva jisa gati meM bhramaNa karatA hai isakA dharmasAra me jahA~ nirguNa aura saguNa bhakti kA digdarzana spaSTa kathana hai| haiM vahA~ siddhAnta-ziromaNi me usakA dUsarA pakSa sandarzita 5. yogIzvara mahimA varNana-isame vrata, tapa, anu- hai| digambara aura zvetAmbara sampradAyoM ke bIca madhya prekSA, tattva prAdi kA varNana hai| kAla meM bar3hate sithilAcAra kI vahA~ ghora nindA kI hai| 6. kevalajJAna mahimA-isame bhagavAna ke atizayoM zvetAmbara muni aura digambara bhaTTAraka unakI isa nindA vetA guNoM aura RddhiyoM kA varNana hai tadanantara jJAna prApti kI ke mukhya mAtra hai| prakriyA va usakI mahimA dikhAI gaI hai| guruparamparA-paNDita jI bhaTTAraka sakalakIrti ko 7. paMca kalyANaka varNana-prastuta adhyAya meM samava apanA apratyakSa guru mAnate the| grantha ke prAdi bhAga me zaraNa kA citraNa aura paca kalyANako kA varNana kiyA jina prAcAryoM kA unhoMne nAmoullekha kiyA hai uname gayA hai| bhaTrAraka sakalakIti bhI hai| unake viSaya me likhA haibhASA zailI seU~ sakalakIrati ke pAya / sakala purAna kahai samujhAya // paNDita jI kI bhASA me sarasa pravAha hai / unake zabda grantha ke anta bhAga me paNDita jI ne apanI guru paramparA aura bhASA meM paryApta sAmaJjasya hai| yadyapi grantha varNanA- isa prakAra dI hai :tmaka zailI se likhA gayA hai phira bhI rucikara banapaDA hai| yaza:kIti laukika zabdoM kA yahA~ prayoga adhika hai| grantha meM kevala dohA, caupaI, soraThA, aDilla aura kavitta chando kA lalitakIti prayoga hai| inameM kavitta aura savaiyA adhika prabhAvaka hai| dharmakIti udAharaNataH kavitta kI sundaratA dekhiyejo apajasa kI DaMka vajAvata lAvata kula kalaMka prssaan| padmakIrti jo cArita ko vei julAMjula guna vana ko dAvAnala dAna / so ziva paMtha kivAri vatAvata mAvata vipati milana ko thAna sakala kIti citAmana samAna jaga je nara sIla ratana jo karata bhjaan| lalitakIti isI prakAra savaiyA kI sarasatA kA pAna kIjiekalaha gayaMda upajAIve ko vidAgiri, brahma sumati kopa gISa ke praghAive ko sumasAna hai| paNDita gagAdAsa sakaTa bhujaga ke nivAsa karibe ko vila, vaira bhAva cora ko maha nisA samAna hai| paNDita ziromaNidAsa komala suguna dhana khaMDive ko mahA pauna, isa prAcArya paramparA ke dekhane se yaha niSkarSa nikAlA 'navana vAhive kA dAvAnala vAna hai| jA sakatA hai ki paNDita ziromaNidAsa balAtkAra gaNa kI nIta naya nIra jana sAive kI hima rAsi, uttarIya jeharaTa zAkhA se sambandhita rahe hai| DaoN. vidyAaisau parigraha rAga doSa ko nidAna hai // 2-62 // ghara joharApurakara ke bhaTTAraka sampradAya meM sakalakIrtike
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita ziromaNivAsa viracita dharmasAra ziSya lalitakoti ko chor3akara zeSa sabhI bhaTTArakoM kA pramANa hai grAdinAtha stotra kI nimna paMktiyA~'ullekha milatA hai| ukta lalitakIti ke sAhityika yogadAna se bhI hama paricita nhii| balAtkAra gaNa kI jerahaTa malasaMgha ko nAyaka sohe sakalakoti guru bndii| zAkhA ke antima bhaTTAraka surendra kIrti the jinakA ullekha tasa paTa pATa paTopara sohe surendrakoti muni jAge juu|| dharmasAra me nahI kiyA gyaa| yadi pratilipikartA kI bhUla saMvat satrAso chappaNa hai mAsa kArtika zubha jAnau jU / na mAnI jAya to sambhava hai ki surendra kIti ke ziSya lali bAsa bihArI vinatI gAve nAma leta sukha pAve juu|| takIrti rahe hai| aura cUMki lalitakIti samAja athavA sAhitya ke kSetra me adhika kArya nahI kara sake isalie isake atirikta sambandhita surendrakIti ke anya ullekha unakA ullekha nahIM miltaa| jo bhI ho, jerahaTa zAkhA mere dekhane meM nahIM pAye / para isa ullekha se itanA to kI paramparA meM eka aura prAcArya (bhaTTAraka) kA nAma nizcita hai ki sa. 1756 taka surendra kIti nizcita hI rakhA jA sakatA hai| isa dRSTi se dharmasAra ke ullekha kA gaddI para rahe hoNge| aura unhoMne apane uttarAdhikArI kA mahattva nizcita hI ullekhanIya hai| isa ullekha se yaha cunAva isake pUrva hI kara diyA hogaa| uttarAdhikArI bhI patA calatA hai ki jerahaTa zAkhA ke antima bhaTTAraka lalitakIti ne apanI ziSya paramparA bhI prArambha kara dI lalitakIrti rahe aura unake bAda unake ziSya-praziSya hogii| usa ziSya paramparA meM agragaNya hoge paNDita paNDita kahe jAne lge| gaMgAdAsa / paNDita gagAdAsa sa0 1751 taka vRddha ho gaye dharmasAra kI prastuta prati me sa. 1732 racanA kAla hoMge aura unake ziSya paNDita ziromaNidAsa yuvaka rahe diyA gayA hai| DaoN. premasAgara ne jayapura ke vadhIcandra jI hoNge| prataH niSkarSa yaha ho sakatA hai ki dharmasAra kA ke mandira meM sarakSita eka anya prati kA bhI ullekha kiyA lekhana kAla saM0 1751 hI ho, 1732 nhii| isa sadarbha hai jisame racanA saM0 1751 likhA hai| sva0 premI jI meM siMharauna nagara, jahA~ dharmasAra kI racanA samApta huI, ke ne 1732 ko racanA kAla aura 1751 ko lekhana kAla rAjA devIsiMha kA ullekha bhI mahattvapUrNa hai| unakA mAnA hai / DaoN. premasAgara ne isa sandarbha meM apanA mata samaya bhI yahI hai / spaSTa nahI kiyA phira bhI, lagatA hai, premI jI kI svIkRti paNDita ziromaNidAsa ke donoM grantha dharmasAra aura meM hI unakI svIkRti nihita hai| parantu ve niSkarSa ThIka siddhAntaziromaNi bhAva aura bhASA kI dRSTi se uttamanahI dikhte| DaoN0 vidyAdhara joharApurakara ne surendrakIrti koTi ke hai, donoM granthoM ke prakAzana se jahAM tatkAlIna ko balAtkAra gaNa kI jerahaTa zAkhA kA antima bhaTTAraka jainasamAja aura saMskRti kA paricaya milegA vahA~ bhASAmAnA hai aura unakA samaya saM0 1756 batAyA hai| isakA vijJAna kI dRSTi se bhI ve upayogI siddha hue hoNge| . 1. hindI jaina sAhitya kA itihAsa, bambaI, pR. 67 2. hindI jaina-bhakti kAvya aura kavi, pR. 276 ___3. bhaTTAraka sampradAya, pR. 205 suguru sIkha hama to kabahUM na hita upajAye / sukula-sudeva-suguru-susagahita, kArana pAya gamAye ||ttek|| jyoM zizu nAcata Apa na mAcata, lakhana hAra bauraaye| tyoM zrutabAMcata pApa na rAcata, aurana ko samajhAye / / 1 / / sujasa-lAhakI cAha na taja nija, prabhutA lakhi hrkhaaye| viSaya taje na raje nijapada meM, parapada apada lubhAye // 2 // pApatyAga jina-jApa na kInhoM, sumanacApatapa-tAye / cetana tana ko kahata bhinna para, deha sanehI thAye // 3 // yaha cira bhUla bhaI hamarI aba, kahA hota pachitAye / daula ajoM bhava-bhoga racau mata, yoM guru vacana sunAye // 4 // kavi
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya jambUdvIpa paM0 gopIlAla amara zAstrI, ema. e. prArambhika : eka vihaGgama dRSTipAta upayogI hogA jisake praga ke rUpa jambadIpa kI mAnyatA bhAratIya lokavidyA meM vyApaka meM yaha dvIpa vidyamAna hai| rUpa se prApta hotI hai| vaidika' aura bauddha' mAnyatA meM meM lokaracanA : eka vihagama dRSTi :jambUdvIpa nAma kA eka-eka hI dvIpa hai jabaki jaina mAnyatA trilokI kA prAkAra aise puruSa kI AkRti se milatAmeM do jambUdvIpa upalabdha hote hai| aisA nahIM ki eka hI julatA hai jo donoM paira phailAkara aura dono hAtha kamara dvIpa ke do bhAga karake unheM do dvIpa mAna liyA gayA ho| para rakhakara khar3A ho / isake madhya ke eka lAkha yojana balki isa nAma ke do pRthaka-pRthaka dvIpa hI, jaina mAnyatA me madhyaloka hai, jisake nIce naraka loka aura Upara svargake anusAra vidyamAna hai| jambUdvIpa se Age sakhyAt samudroM loka kI racanA hai| madhyaloka kI pUrva-pazcima lambAI aura dvIpoM ke pazcAt atizaya ramaNIya dUsarA jambUdIpa aura uttara-dakSiNa caur3AI eka-eka rAjU aura UMcAI hai / isakA varNana karane se pUrva tIna-loka kI racanA para eka lAkha yojana" hai| 1. jambUdvIpa ke vistRta aura tulanAtmaka adhyayana ke lie madhyaloka me, bIco-bIca, eka yojana lambA aura dekhie : DaoN0 saiyada mohammada alI 'di jaoNgraphI oNpha utanA hI cauDA eka maNDalAkAra mahAdvIpa vidyamAna hai| di purANasa' / 2. dekhie vasubandhu 'abhidharma koza' tathA anya grantha / 8. trilokI ke prakAra kI yaha mAnyatA bhAratIya loka4. dekhie 'jambUdvIpaNNattI' prAdi gratha / vidyA me sarvathA anUThI hai| isakA pratIkArtha to abhI 5. eka hI nAma ke do yA do se adhika dvIpa aura bhI zoSaka viSaya hai lekina aisA pratIta hotA hai ki bahuta se hai, yadyapi unake nAma nahI diye gaye hai| hamAre pUrvAcAryoM ne devoM aura nArakiyo ke prAkAra(ekkaNAma vahubANa) prakAra ko hI dRSTigata rakhA hogaa| 6. dekhie, 'tiloyapaNNattI', 5, 27 dUrI ke nApa kI eka alaukika ikAI-utanI dUrI 'jabUdIvAhito saMkhejjANi payodhidIvANi / jise pudgala kA eka svatatra paramANu apanI pUrI gaMtUNa patthi aNNo jabudIno paramarammo / ' raphtAra se calakara samaya ke sUkSmatama bhAga meM hI pAra 'tiloyapaNNattI 5, 176 kara le / 'rAjU' zabda kA saskRta rUpa hai 'rajju' 'tiloyapaNNattI' (mahAdhikAra 5, gAthA 186-237) jisakA artha hotA hai rassI aura jise bundelakhaNDa meM meM isakA varNana savistAra pAyA hai / 'harivaMza purANa' pagahiyA (saskRta me 'pragrahikA') kahate hai / bahuta se (mANikacandra, prathamAlA) me dvitIya jambUdvIpa kA sthAnoM para pagahiyA ko Aja bhI dUrI nApane kI ullekha kevala eka zloka (sarga 5 zloka 166) meM eka ikAI mAnA jAtA hai| hI kara diyA gayA hai| hA~, isa purANa meM prathama 10. yaha mahAyojana hai jo hajAra koza ke barAbara hotA jambUdvIpa ke varNana meM hI sudarzana merU kI cAroM hai| sAdhAraNata: eka yojana cAra koza ke barAbara dizAmoM meM sthita nagariyoM (jagatI) kA jo varNana hai mAnA jAtA hai| vaha dvitIya jambU ke (tiloyapaNNattIgata) varNana se 11. 'tanmadhye merunAbhivRtto yojanazatasahasraviSkambhopUrNata milatA-julatA hai| jambUdvIpaH / ' 'tattvArthasUtra 3, 6
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya jambUdvIpa 21 ise jambUdvIpa kahate hai| yaha prathama aura sarvAdhika mahattva- kyoki yaha ullekha prApta nahIM hotA ki yaha jambUdvIpa pUrNa dvIpa hai| jambUdvIpa ke cAroM ora ghera kara eka mahA- prathama jambadvIpa se jisakA nizcita mAna ullikhita hai samudra vidyamAna hai jo apane khAre jala ke kAraNa lavaNa aura jisake AdhAra zeSa dvIpa-samudroM kA mAna nikAlA aura jisake pAdhAra zeSa TIpasamudra kahalAtA hai| isa samudra ko cAroM ora se ghere hue jAtA hai, kitane dvIpa-samudro ke pazcAt hai / isakI bhAbhyaeka dvIpa hai| usakA nAma dhAtakIkhaNDa hai / use bhI kAla ntara aura bAhya paridhiyA~ eka eka samudra dvArA ghirI hai| samudra ghera kara vidyamAna hai| kAla samudra ko ghera kara bAhya paridhi ko gherane vAle samudra kA nAma niyamAnusAra puSkara dvIpa hai| vaha svaya isI nAma ke samudra se ghirA jamba samudra hai| iname pAThave, gyArahave mora terahave dvIpoM humA hai| isa prakAra, uttarottara pratyeka dvIpa eka samudra se ke samAna hI devAnukUla racanA hai para yaha racanA citrA aura vaha samudra eka dvIpa se ghirA huA hai| samudra kA pathvI ke Upara na hokara vajA pRthvI ke Upara citrA ke nAma vahI hai jo usake pUrvavartI dvIpa kA hai| iname vizeSa madhya meM hai| racanA ke pratargata sAGgopAGa nagariyA~, rUpa se ullekhanIya dvIpo me pAThavA" nandIzvara, gyArahavA" jinAlaya Adi ullekhanIya hai| inakI vizAlatA aura kuNDalakara, teravaoN" rucakravara", sakhyAtavA~ jambUdvIpa aura vividhatA atyanta prAkarSaNa kI vastu hai| anya dIpA aura pratima" svayabharamaNa hai| prathama DhAI dvIpo meM nadI, parvata samudro kI bhAMti isa dvIpa ke bhI do adhipati vyantara deva aura kSetra-vibhAjana Adi kI manuSyAnukUla racanA hai| hai parantu unake nAmo kA ullekha nahIM hai kyoki zeSa dvIpa unake pazcAt jo bhI dvIpa ullekhanIya hai uname racanA to samudro ke adhipati devI ke nAma kA upadeza isa samaya avazya hai parantu vaha manuSyAnukUla na hokara devAnukUla hai| naSTa ho gayA hai|" uname bhavanavAsI varga ke deva aura deviyA~ nivAsa karatI nagarI-varNana :hai / vibhinna parvato aura kUTA para vidyamAna akRtrima __isa dvIpa kI cAroM dizAoM meM vijaya prAdi devoM kI caMtyAlaya ina dvIpo kI vizeSatA hai| divya nagariyA~ sthita hai| ye nagariyA~ bAraha hajAra yojana dvitIya jambUdvIpa : sAmAnya lakSaNa : vistRta jina bhavano se vibhUpita aura upavana-vaidiyoM se dvitIya jambadvIpa samyAta dvIpo aura samudro ko ghera sayukta hai| ina saba nagariyoM ke prAkAra sADhe sainIsa yojana kara eka cur3I ke AkAra meM sthita hai| isakI caur3AI U~ce tathA prAdhe yojana gahare hai" aura una para raga viragI aura paridhi kA nizcita mAna nahI diyA jA sakatA dhvajAro ke samaha phaharA rahe hai| uttama ratno se nimita ina suvarNa prAkAro kA bhUvistAra mAr3he bAraha yojana paura 12. kyoMki isake madhya meM jambU (jAmuna) kA eka mukhavistAra savA chaha yojana hai| akSaya vRkSa hai| ina nagariyoM kI eka-eka dizA me suvarNa se nirmita 13. cauthe se sAtaveM taka kramazaH vAruNIvara, kSIravara, aura maNimaya toraNastambho se ramaNIya paccIsa gopura hai| ghRtavara, kssaudrvr| ina nagariyoM ke uttama bhavano kI U~cAI bAsaTha yojana, 14. nauvA~ bharuNavara aura dazavA aruNAbhAsa / vistAra ikatIsa yojana aura gaharAI do koza hai| 15. bArahavA~ zakhabara 16. caudahavAM bhujagavara, pandrahavA~ kuzavara, solahavA~ pratyeka nagarI ke madhya meM taraha-taraha ke aneka bhavano kraunycvr| 18. sesANa dIvANa vAriNihINa ca ahivaI devA / 17. anta se prArambha karane para svayambhUramaNa se pUrva je kei tANa NAmassuvaeso sapahi pnnttttho|| kramazaH mahIndravara, devavara, yakSavara, bhUtavara, nAgavara, -'ti0pa0', 5, 48 vaidUryavara, kAJcana, rUpyavara, hiMgula, aJjanavara, 16. isa gaharAI (avagAha) kA tAtparya citrA pRthvI meM zyAma, sindUra, haritAla, manaHzila / usakI nicalI sataha se ho sakatA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 anekAnta se atizaya ramaNIya, bAraha sau yojanapramANa vistAra se jinabhavana haiN| prathama prAsAda kI vAyavya dizA meM jinendrasahita aura eka koza U~cA rAjAgaNa sthita hai| isa sthala bhavana ke samAna suvarNa aura uttama ratnoM se nirmita upake Upara cAroM ora do koza U~cI, pA~ca sau dhanuSa pAdasabhA sthita hai| prathama prAsAda ke pUrva meM upapAdasabhA vistIrNa aura cAra gopuroM se yukta vedikA sthita hai| ke samAna vicitra racanA vAlI abhiSeka sabhA rAjAMgaNa ke bIcoMbIca eka sau pacAsa koza vistAravAlA, sthita hai| isI dizA me abhiSeka sabhA ke samAna vistAra isase dUnA U~cA do koza gaharA aura maNimaya toraNoM se prAdi vAlI aura maNimaya toraNa dvAroM se ramaNIya paripUrNa prAsAda hai| isakA vajra maya kapAToM se suzobhita alaMkAra sabhA hai| isI dizA meM pUrva sabhA ke samAna dvAra pATha yojana U~cA aura cAra yojana caur3A hai / U~cAI aura vistAra se sahita, sUvarNa evaM ratno se nirmita prAsAdoM kI saMyojanA : aura sundara dvAroM se susajjita mantrasabhA hai| ina chaha isake cAroM ora eka-eka divya prAsAda hai / unase prAsAdoM ke pUrvokta madiroM meM joDane para bhavanoM kI samasta prAge chaThe maNDala taka uttarottara cAra-cAra gune prAsAda hai| saMkhyA pA~ca hajAra cAra sau ar3asaTha hotI hai| pratyeka maNDala ke prAsAdoM kA pramANa analikhita hai| eka prAvAsa-yojanA ;(madhya kA) prAsAda mukhya hai / prathama maNDala meM cAra jinakI kiraNe cAro dizAo meM prakAzamAna ho rahI prAsAda hai| dvitIya maNDala meM solaha, tRtIya me causaTha, caturtha meM do sau chappana aura pA~cave maNDala me eka hajAra hai aise ye bhavana uttama ratnamaya pradIpo se nitya prakAzita caubIsa prAsAda hai| chaThe maNDala me cAra hajAra chayAnava rahate hai / puSkariNigro (sarovaroM) se ramaNIya, phala-phalo prAsAda haiM / prAdi ke do maNDaloM meM sthita prAsAdoM ko sasuzAbhita, anaka prakAra ke vRkSA sa sAhata, Ara davaU~cAI, vistAra aura avagAha sabake bIca meM sthita mukhya yugalAsa yugaloM se sayukta upavano se ve prAsAda zobhAyamAna hote prAsAda kI UMcAI, vistAra aura avagAha ke samAna hai| hai / inameM se kitane hI bhavana mUMge jaise varNavAle kitane tRtIya aura caturtha maNDala ke prAsAdo kI U~cAI Adi hI kapUra aura kundapuSpa ke sadRza, kitane hI sunahare raMga ke aura kitane hI vana evaM indranIlamaNi ke sadRza haiN| imase prAdhI hai| isase bhI prAdhI paJcama aura chaThe maNDala ke prAsAdoM kI U~cAI Adi hai| pratyeka prAsAda kI kalA una bhavanoM meM hajAroM deviyoM ke sAtha vijaya nAmaka deva pUrNa eka-eka vedikA hai| prathama prAsAda kI vedikA do nivAsa karatA hai| vahA~ nitya-yuvaka, uttama ratnoM se vibhUSita zarIra se saMyukta, lakSaNa aura vyaJjano se sahita, koza U~cI aura pAMca sau dhanuSa vistIrNa hai| prathama aura dhAtuoM se vihIna, vyAdhi se rahita, tathA vividha prakAra dvitIya maNDala meM sthita prasopA kI vedikAe~ bhI itanI ke sukhoM me pAsakta aneka deva bhI bahuta vinoda ke sAtha hI U~cI aura vistIrNa hai| tRtIya aura caturtha maNDala ke krIr3A karate rahate hai| ina bhavano me mRdula, nirmala aura prAsAdoM kI dedikA kI U~cAI aura vistAra pUrvokta vedi manoraMjaka, AkarSaka, ratnamaya zayyAe~ aura Asana kAmoM se prAdhA aura isase bhI AdhA pAcave aura chaThe maNDala ke prasopA kI vedikAoM kA hai| guNita krama se vidyamAna haiN| sthita ina saba bhavanoM kI saMkhyA pA~ca hajAra cAra sau vijayadeva aura usakA parikara :ikasaTha hai| prathama prAsAda ke bIcoMbIca atizaya ramaNIya, pAdapITha sabhAbhavana-varNana : sahita, suvarNa evaM ratnoM se nirmita vizAla siMhAsana hai| prathama prAsAda ke uttara bhAga meM sAr3he bAraha yojana vahAM pUrvamukha prAsAda meM siMhAsana para ArUr3ha vijaya nAmaka lambI aura isase mAdhe vistAravAlI sudharmA sabhA sthita adhipati deva aneka prakAra kI lIlAoM kA mAnanda prApta hai / suvarNa paura ratnamayI yaha sabhA no yojana UMcI aura karatA hai| vijaya ke siMhAsana kI uttara dizA aura do koza gaharI hai| isake utara bhAga meM isane hI vizAla vidizA meM usake chaha hajAra sAmAnika deva rahate haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya jambUdvIpa 23 mukhya siMhAsana kI pUrva dizA meM vijaya deva kI chaha anu- prazoka prAsAda :pama agradeviyA~ rahatI hai| unke siMhAsana ramaNIya hai| pratyeka caityavakSa kI IzAna dizA me ikatIsa yojana iname se pratyeka agradevI kI parivAradeviyaryA tIna hajAra hai eka koza vistAra vAlA divya prAsAda sthita hai / raMgajinakI Ayu eka palya se adhika hotI haiN| ye parivAra biraMga maNiyoM se nirmita stambhoM vAle isa prAsAda kI deviyA~ bhI apane apane bhavanoM meM rahatI hai| vijaya deva U~cAI sAr3he bAsaTha yojana aura pravagAha do koza hai / kI bAhmapariSad me bAraha hajAra deva hai / unake sihAsana usake dvAra kA vistAra cAra yojana aura UMcAI pATha svAmI ke siMhAsana ke naiRtya me hai / usakI madhyama pariSad / meM dasa hajAra deva hote hai jinake siMhAsana svAmI ke yaha prAsAda dedIpyamAna ratnadIpako se prakAzita rahatA siMhAsana ke dakSiNa meM sthita hote hai| usakI abhyantara hai, vicitra zayyAoM aura prAsanoM se paripUrNa rahatA hai pariSara pe jo pATha hajAra deva rahate hai, unake sihAsana aura usame upalabdha zabda, rama, rUpa, gadha eva sparza se svAmI ke sihAsana ke Agneya me sthita hai| sAta senA devoM ke mana Ananda meM bhara uThate hai / svargamaya bhittiyo mahattaro ke uttama suvarNa evaM ratno se racita divya sihA para akita vicitra citroM se usakA svarUpa nikhara uThA sana mukhya siMhAsana ke pazcima meM hote hai| vijaya deva ke hai| bahuta kahane se kyA, vaha prAsAda anupama hai / usa jo aThAraha hajAra zarIra rakSaka deva hai, una sabhI ke candra prAsAda me utama ratnamukuTa ko dhAraNa karane vAlA aura pITha cArI dizAgro meM sthita hai| vahA~ aneka deva vividha cAmara-chatrAdi se suzobhita azoka nAmaka deva hajAro prakAra ke natya sagIta prAdi dvArA vijaya kA manorajana deviyoM ke mAtha Ananda se rahatA hai| karate hai / rAjAgaNa ke bAhara parivAra devo ke, phaharAtI huI dhvajA-patAkAno se manohara aura uttama ratno kI zepa vaijayanta Adi tIna devo kA sampUrNa varNana jyoti se atyanta ramaNIya prAmAda hai| jo bahuta prakAra vijayadeva ke hI samAna hai / inake bhI nagara kramazaH dakSiNa kI rati ke karane meM kuzala hai, nitya yauvana se yukta hai, pazcima aura uttara dizA meM sthita hai| nAnA prakAra kI vikriyA ko karatI hai, mAyA eva lobhAdi mananIya :- . se rahita hai, hAsa-vilAsa meM nipuNa hai, aura svabhAva se hI jaisA ki TippaNI 7 meM kahA jA cukA hai, yaha lekha prema karane vAlI hai aisI samasta deviyA~ vijaya deva kI sevA mukhya rUpa se tiloyapaNNattI para AdhArita hai| yaha I0 karatI hai| apane nagaro ke rahane vAle anya sabhI deva 473 se 606 ke madhya kI racanA mAnI gaI hai|" vinaya se paripUrNa aura atizaya bhakti meM prAsakta hokara bhAratIya itihAsa meM yaha kAla svarNayuga ke nAma se niraMtara vijaya deva kI sevA karate hai| vikhyAta hai| isa tathya kI puSTi tiloyapaNNattI ke pArAbana aura caityakSa : yaNa se zatazaH hotI hai| usa nagarI se bAhara pacIsa yojana kI dUrI para cAra usane sthAna-sthAna para ullikhita vibhinna prakAra vana haiN| unameM se pratyeka me caityavRkSa haiN| azoka aura kI nagara yojanAe~ aura bhavanoM kI vinyAsa rekhAeM (ne saptaparNa, campaka aura AmravRkSoM ke ye vana pUrvAdi dizAoM prAuTa plAna) saMskRti aura purAtattva ke lie atyanta meM pradakSiNAkrama se hai / pratyeka vana bAraha sau yojana lambA mahatvapUrNa sAmagrI prastuta karatI hai / aura pAMca sau yojana caur3A hai| ina vanoM meM jo caityavRkSa nagariyA~ yojano lambI-caur3I hotI thI jaina mandira hai unakI sakhyA bhAvanaloka ke caityavRkSoM kI saMkhyA ke aura upavana unameM avazya hote the| prAkAro aura gopugeM barAbara hai| unakI cAroM dizAoM meM cAra jinendra prati- kI anivAryatA thii| bhavana aura prAkAra na kevala Uce mAeM haiM jo devoM aura asuroM dvArA pUjita, prAtihAryoM se hote the, unakI nIva bhI kAphI gaharI (avagAha) khAdI alaMkRta, pamAsana meM sthita aura ratnanirmita haiN| jAtI thii| rAjAgaNa eka vizAla, sarvasuvidhAsapanna,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anekAnta sudRr3ha aura alakRta durga hotA thA, jisake cAroM ora eka posata kSatrapa yA sAmanta kA pratIka avazya mAnA jA yojanAbaddha bhavano kI paktiyA~ hotI thii| nagarI meM jyoM- sakatA hai| isa lekha meM pAye vivaraNa striyoM kI dazA jyoM bAhara se bhItara kI ora bar3hA jAtA, tyo-tyoM bhavanoM para bhI acchA prakAza DAlate hai| bahapatnI prathA kA una kI U~cAI bhI baDhatI jAtI thii| bhavanoM kI gaNanA rekhA- dinoM joradAra pracalana thA. para striyo meM sadAcAra para gaNita ke prAMdhAra para kI jA sakatI thii| sArvajanika janika bala diyA jAtA thA ve vividha kalAoM meM jiname ratikalA upayoga ke lie sabhAeM (vizAla hAla) hote the| uname kI pramukhatA thI, nipuNa hotI thii| se sudharmA sabhA, upapAda sabhA, abhiSeka sabhA, alakAra isa lekha meM pAye vivaraNoM se tatkAlIna dhArmika sabhA aura mantra sabhA ullekhanIya thii| bhavano kI sAja mAnyatA kA bhI acchA parijJAna hotA hai| pratyeka nagarI sajjA ratnoM, svarNa, citrakArI, patAkAmo Adi dvArA meM jaina mandira avazya hA karatA thaa| una dino taka hotI thI aura uname nRtya saMgIta Adi ke prAyojana hote yakSoM aura devoM kI pUjA kA pracalana nahI huyA thA, unakI rahate the| upavanoM me azoka, saptavarNa, campaka, grAma mAnyatA tIrthakaroM ke bhakto ke rUpa me thii| ve jaina mandiroM Adi kI pradhAnatA thii| caitya vRkSa ko vizeSa mahatva diyA me jAkara samaya-samaya para dharmotsavoM kA Ayojana karate jAtA thaa| the / sudharmA sabhA kadAcit dhArmika vyAkhyAno aura svA____ gupta yuga ke jo kucha mandira Aja bhI dhvaMsAvaziSTa dhyAya ke upayoga me pAtI thii| isI prakAra abhiSeka hai| unhe dekhakara yaha kalpanA nahIM kI jA sakatI ki usa sabhA me kadAcit tIrthakara kI mUrti ke abhiSeka Adi samaya yahA~ bhavana-nirmANa kalA itanI vikasita ho cukI anuSThAna sapanna hote the| thii| parantu, dUsarI ora kAla kA karAla paripAka, mausama tiloyapaNNattI meM dvitIya jambUdIpa Adi jaise kucha ke nirdaya thaper3oM aura prAtatAyiyoM kI nirmama toDaphor3a aura bhI se viSaya hai jinakA ullekha anyatra nahI kA smaraNa pAte hI majura karanA par3atA hai ki tiloya- milatA, isa dRSTi se bhI yaha pratha atyanta mahattvapUrNa hai| paNNattI aura tatsadaza grantho ke vivaraNa kAgaja para hI na prAzA. hai. isa tathA aise hI gratho ko dhArmika adhyayana rahate hoge una para amala bhI kiyA jAtA hogaa| ke hI dAyare se nikAla kara itihAsa, bhUgola, khagola, prastuta lekha meM pAye vivaraNoM me devoM ke rahana sahana, saskRti, samAja Adi ke adhyayana kA bhI viSaya banAyA taura-tarIkoM, dhArmika mAnyatA, varga-vibhAga prAdi para jAyagA / vizada prakAza par3atA hai| yadi ina vivaraNoM kA prAdarza 20. dekhie 'ti0pa0' (solApura), bhAga 2, prastAvanA, tatkAlIna manuSyoM se liyA gayA mAnA jAya to gupta pR015| kAlIna saMskRti aura sabhyatA hamAre samakSa aura bhI 21. 'harivaza' (5, 416) me aisI hI sabhAo me eka adhika vistRta, spaSTatara evaM sapramANa ho uThegI / vijaya vyavasAya sabhA kA bhI ullekha hai, jo Ajakala ke nAmaka deva kI tatkAlIna samrAT kA to nahI, para usake bAjAra yA maDI ke rUpa meM prayukta hotI hogii| Atma anubhava kI mahattA kavivara bhAgacanda Atama anubhava Avai jaba nija, Atama anubhava pAvai / aura kachU na suhAvai ||ttek|| rasa nIrasa ho jAta tatacchina, akSa viSaya nahIM bhAvai / / 1 / / goSThI kathA kautUhala vighaTa, pudgala prIti nasAvai / / 2 / / rAga doSa juga capala pakSajuta, mana pakSI mara jAvai / / 3 / / jJAnAnanda sudhArasa umaga, ghaTa aMtara na samAvai // 4 // 'bhAgacaMda' aise anubhava ke hAtha jori siranAvai / / 6 / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sammattaguNariNahANa' kavva ko prazasti ke mAloka meM : gopAcala-durgake eka mUrtilekhakA adhyayana pro. DA. rAjAma jaina gopAcala kA madhyakAlIna itihAsa vastutaH tatkAlIna strI sarasutI putra mallidAsa dvitIya bhAryA sAdhvI sarA putra jaina agravAloM kI sabhyatA evaM saMskRti kA itihAsa hai| candrapAla / kSemasI putra dvitIyA sAdhu zrI bhojarAjA bhAyo vikrama kI 14vIM sadI ke prArambha se 16vIM sadI taka kA devasya putra pUrNapAla / eteSAM madhye shrii| tyAdi jinasamaya gopAcala kA svarNa kAla kahA jA sakatA hai aura saMghAdhipati 'kAlA' sadA praNamati / / usake mUla meM jaina agravAla hI pramukha rahe hai| tomaravazI ukta lekhameM moTe TAipake pada vicAraNIya hai / yaha to rAjApo ko unhoMne apane pAcaraNa, buddhi-kauzala, caturAI, sarvavidita hI hai ki gopAcala (gvAliyara) kASThAsaMgha sAhasa, kuzala sUjha-bUjha, sAhityika evaM sAMskRtika abhi- mAthuragaccha kI puSkaragaNa zAkhA ke anuyAyI bhaTTArakoM ruci, sAhityakAroM ke prati mahAna prAsthA evaM kalAprema kA suprasiddha kendra rahA hai| vahA~ ke sabhI jaina agravAloM prAdi se prabhAvita kara unhoMne mahAkavi raighu ke zabdo me ke ve hI paramparA guru evaM samAjanetA rahe hai / mahAkavi gopAcala ko 'zreSTha tIrtha' banA diyA thaa| yahA~ para ukta raidha ne bhI usa paramparA ke bhaTTArakoM ko apanA guru mAnA sabhI tathyoM para prakAza DAlane kA prasaga nahIM hai; kyoki hai| raigha bhagavAna mAdinAtha ke parama bhakta the isake aneka una para vistRta rUpa meM anyatra prakAza DAlA jA cukA hai| pramANa upalabdha hai| kavitA ke kSetra meM adhika lokapriyatA yahA~ gopAcala kA eka mUrti lekha hI carcanIya prasaga hai kA eka mUAta lakha hA cacanAya prasaga ha prApta karane ke bAda rAjA DUgarasiMha ne jaba unheM apane durga jisakA adhyayana evaM anuvAda prAdi kinhIM kArovaza meM rahakara sAhitya meM rahakara sAhitya sAdhanA karane hetu mAmantrita kiyA taba bhramapUrNa hotA rahA hai kintu mahAkavi raidhU kI eka prazasti raidha ne use svIkAra to avazya kara liyA kintu bha. se usakA pUrNatayA saMzodhana evaM spaSTINaraNa ho jAtA hai| AdinAtha ke darzana binA unakA mana nahIM lagatA thA / paThita mUrti lekha nimna prakAra hai: ataH unake bAla-sakhA evaM ziSya sAhU kamalasiMha saMghavI, zrI prAdinAthAya namaH / / saMvat 1467 varSe vaizAkha... jo ki mudgalagotrIya jaina agravAla the, tavA rAjA DUgara7 zuke punarvasunakSatre zrI gopAcala durge' mahArAjAdhirAja siMha ke atyanta vizvasta pAtra evaM samRddha nagara seTha the, rAja zrI Daga... saMvartamAno zrI kAJcIsaghe, mAyU unhoMne kavi kI icchApUrti hetu gopAcala durga meM 57 phITa rAnvayo puSkaragaNa bhaTTAraka zrI gaNakIrtideva tatpade UMcI prAdinAtha bhagavAna kI vizAla jina pratimA kA yatyaH kIrtidevA pratiSThAcArya zrI paNDita raghU tepaM nirmANa karAyA thA aura unakI pratiSThA svayaM mahAkavi prAbhAe anotavaMze modgalagotrA sA // dhurAtmA tasya / raidhU ne kI thii'| raidhU viracita 'sammattaguNaNihANakavva' putraH sAdhu bhopA tasyA bhAryA naalhii| putra prathama sAghu nAmaka grantha-prazasti se ukta ghaTanA bilkula spaSTa ho kSemasI dvitIya sAdhu mahArAjA tRtIya asarAja caturtha dhana- jAtI hai| prazasti kA padyAMza nimna prakAra hai :pAla paJcama sAdhu pAlkA / sAdhu kSemasI bhAryA norAdevI 2. jaina zilA lekha saMgraha (smArikA sIrIja) tR0 bhA0, putra jyeSTha putra maghAyi pati 'kol'|| bha--bhAryA ca jyeSTha bhUmikA, pR. 153 / 1. jaina lekha saMgraha (dvitIya bhAga, pUranacandra nAhara, kala- 3. sammata0 1113 tathA jaina grantha prazasti saMgraha dvi. kattA, 1927 I.) lekhaka 1427 / bhA0 (sampAdaka paM0 paramAnanda jI zAstrI) pR.86 /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anekAnta gopAyaliiMgararAya rjji| sivau rAiNA vihiya kajji / sahi Niva sammANe tosiygu| buhayaNahaM vihiu jaM Nicca sNgu|| kahaNAvallI vaNa dhavaNa kaMdu / siri 'praharavAla kula' kumuyacandu // siri bhopA' gAmeM huvau sAhU / sapattu jeNa dhammeM lahAu // tahaNAlhAhI' NAmeNa bhajja / prai sAvahANa sA puNNa kjj|| tahaNaMdaNa cAri gunnohvaas|| sasiNiha jasa bhara pUriya disAsa // 'khemasiha' pasiddha mahi gariThTha / 'maharAja' mahAmaitakaNi? // 'masarAja' duhiya jaNa mAsaUra / pAlhA' kulakamalaviyAsasUra / eyaha garuvau jo khemsii| vaNiyau ecca bhava-bhamaNa vii|| taha "NiurAde' bhAmiNi pautta / viNNANa kalAguNa seNijutta / / paDhamau saMghAhibau 'kmlsiih| jo payalu mahIyali sivsmiih|| NAmeNa 'sarAsaI taha kalatta / bIDa ji sa seviya pAyabhatta / ghau viha dANe poNiya supatta / maha Nisu virAya jiNaNAha jatta // tahaNaMdaNa NAmeM 'mllidaasu'| so saMpattau suhagaha NivAsu / saMghAhiva 'kamala' lahuba bhAu / NAmeNa pasikhau 'bhoyarAu' / taha bhAmiNi 'devaI' NAma utt| viha puttahi sA sohaI sutt| NAmeNa bhaNiu guru candaseNa / puNu 'puNapAlu' lahabau pareNa // mattA-naya pariyaNa jutau ecchaNita / kamalasIha saMghAhiva cira gaMbara // bhAvArtha-gopAcala meM mahArAja DUMgarasiMha rAjya karate the| unake rAjya meM agravAla vazotpanna bhopA nAmaka sAhu nivAsa karate the / unakI patnI NAlhAse khemasiMha, mahArAja, asarAja evaM pAlhA nAmaka cAra putra utpanna hue / khemasiMha kI NiurAdevI (norAdevI) nAmaka patnI se kamalasiMha evaM bhojarAja nAmaka putra utpanna hue| kamalasiMha kI dUsarI patnI sarasvatI se mallidAsa nAmaka putra evaM bhojarAja kI devakI nAmaka patnI se candrasena evaM pUrNapAla nAmaka do putra utpanna hue| kamalasiMha saMghavI kA yahI parivAra thaa| mahAkavi raidhU ne bhaTTAraka guNakIrti evaM unake paTTa ziSya bha0 yazaHkIrti kI preraNA se kaI grantho kI racanA kI hai| kavi ne aneka sthAnoM para unheM apane guru ke rUpa meM smaraNa kiyA hai| pahale to ye dono bhaTTAraka sahodara bhAI the kintu bAda me guru-ziSya ho gaye the| kavi ne unakA bar3I hI zraddhA bhakti ke sAtha ullekha kiyA hai| yazaHkIrti ke viSaya me likhA hai:tAhaM kamAgaya tvtviyNgo| NiccambhAsiya pvynnsNgo|| bhvy-kml-srvohpyNgo| vaMdivi siri 'jasakiti' asgo|| sassa pasAeM kavvu pyaasmi| cira bhavi vihiu asuha nninnnnaasmi|| sammai01234-6 mahAkavi raidhU ke ina sandarbho se yaha spaSTa hai ki ukta mUrti lekha meM pAye hue pUrvokta rekhAMkita pada vastutaH DUMgarasiMha, kASThAsaMgha, mAthUrAnvaya, guNakItideva, yaza:koti raiSa bhAmnAya, kamalasIha evaM kamalasiMha hai / kAJcIsaMgha Adi pATha pUrNataH bhramAtmaka haiM aura isa prakAra mahAkavi raidhU ke 'sammattaguNaNihANakavva' kI prazasti ko sammukha rakhakara ukta mUrti lekha ke azuddha par3he gaye pAThoM ko zuddha kiyA jA sakatA hai| donoM ke tulanAtmaka adhyayana karane se nimna niSkarSa sammukha pAte haiM : 1.tomaravaMzI rAjA DUMgarasiMha ke rAjyakAla meM gopAcala durga kI 57 phITa UMcI prAdinAtha kI mUrti kA nirmANa evaM pratiSThA vi0 saM0 1467 kI vaMzAkha ...saptamI zukra
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 Una (pAvAgirI) ke nirmAtA rAjA ballAla vAra ko huI thii| ullekha mUti lekha evaM prazasti donoM meM upalabdha hai| 2. agravAla kulotpanna mudgalagotrIya sAhU kamalasiMha 6. mUrti lekha ke anusAra kamalasiMha kI dvitIya pallI saMghavI isake nirmApaka the tathA mahAkavi raidhU isake prati kA nAma IsarA thA jisase candrapAla nAmaka putra utpanna SThAcArya the| humA / kintu prazasti ke anusAra usakA nAma mallidAsa 3. bhaTTAraka guNakIrti ke choTe bhAI evaM ziSya bhaTTA thaa| ho sakatA hai ki usake ye donoM hI nAma rahe haiM / raka yazaHkIti the jo gopAcala ke kASThAsagha mAthuragaccha eka nAma chuTapana kA ho aura dUsarA nAma bar3appana kaa| evaM puSkaragaNa zAkhA ke atyanta prabhAvazAlI bhaTTAraka the prazasti ke anusAra kamalasiMha ke bhAI bhojarAja kI tathA unhoMne raidha ko ziSya mAnakara unheM hara dRSTi se devakI nAma kI patnI se do pUtra utpanna hue candrasena evaM prazikSita kara yogya bnaayaa| pUrNapAla / jabaki mUrti lekha ke anusAra bhojarAja kA eka 4. mati lekha meM bhopA sAha ke pAMca putroM ke nAmo- hI putra thA puurnnpaal| llekha haiM kintu raidhU prazasti me cAra putroM ke hI ullekha ukta antara ko dekhakara aisA pratIta hotA hai ki mUrti haiN| usameM caturtha putra dhanapAla kA nAmollekha nahIM hai| lekha ke prAthamika vAcana meM kAphI bhrama hamA hai| vastutaH yaha pratIta hotA hai ki prazasti ke akana ke samaya taka usake punarvAcana kI AvazyakatA hai| usase bahuta sambhava dhanapAla kI mRtyu ho gaI thI isalie kavi ne usake nAma hai ki hama satya ke adhika nikaTa pahu~ca ske| kA aMkana nahI kiyaa| jaina mUtilekhoM evaM zilAlekhoM ke madhyayana meM isa 5. prazasti meM NiurAdevI kA jyeSTha putra kamalasiMha prakAra kI kaI galtiyA~ huI haiM aura eka vAra jo galtI batAyA gayA hai, kintu mUrti lekha me bhadhAyipati kaula hotI hai usakA sudhAra bar3I kaThinAI se ho pAtA hai| aMkita hai| vastutaH yahA~ kaula nahI 'kamalasiMha honA pUrvApekSayA aAja hama adhika sAdhana-sampanna hai, aisI sthiti cAhie aura 'bhadhAyi' (yA bhadrA) sambhavata: usakI prathama me kyA hI acchA ho ki unakA punarvAcana kara unakA patnI kA nAma rahA hogA / raidhU ne isa patnI kA ullekha prazastiyoM ke sAtha tulanAtmaka adhyayana kareM mora jananahI kiyA / hA~, kamalasiMha kI dvitIya patnI sarasvatI kA itihAsa ke vivAda grasta prazoM kA sazodhana kreN| Una (pAvAgirI) ke nirmAtA rAjA ballAla paM0 nemacanda dhannUsA jaina yaha digaMbara jaina siddhakSetra madhyapradeza ke nimADa 666) ho sakatA hai Una nAma kI sArthakatA siddha karane jile meM hai| yaha brAhmaNa gAMva se 27 mIla tathA kharagauna ke lie hI yaha pAkhyAna gar3hA ho| kintu usame kucha se 10 mIla hai| isa kSetra ke itihAsa ke bAre me pro0 aitihAsikatA ho to, ballAla nareza hoyasala vaMza ke vIra hIrAlAlajI jaina likhate hai, "yaha kSetra revA nadI ke kinAre ballAla dvi0) ho sakate haiM, jinake guru eka jaina muni hai tathA gA~va ke AsapAsa aneka khaNDahara dikhAI dete hai| the|" (bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna-pRSTha janazruti hai ki yahA~ ballAla nAmaka nareza ne vyAdhi se 332) / mukta hokara so mandira banavAne kA saMkalpa kiyA thaa| indaura gajeTIyara meM batAyA hai ki-eka samaya ballAla kiMtu apane jIvana meM vaha 99 hI banavA pAyA / isa rAjA kisI durghara vyAdhi se grasta ho gayA thaa| isalie prakAra eka mandira kama raha jAne se yaha sthAna 'Una' nAma rAjya kA kArabhAra chor3akara vaha gaMgA kI yAtrArtha niklaa| se prasiddha huaa| (indaura sTeTa gajheTIyara, bhAga 1, pRSTha kisI samaya vaha rAjA rAnI ke sAtha isa kSetra meM mukkAma ko
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAnta paayaa| eka rAtri meM rAjA gAr3ha nidrA meM sorahA thA aura usase yazoSavala vijayI hue| aura unhoMne ballAla kA rAnI kI nIda yakAyaka khula gii| usane sunA ki do nAga zirakamala kumArapAla ko bheTa ke rUpa meM arpaNa kiyA mApasa meM bAtacIta kara rahe haiN| eka nAga dUsare se kaha hogaa| rahA thA, 'are terA jIvana kitanA dhokhe meM hai, rAjA agara yazodhavala ne ballAla ko mArA isaliye ki unakA thor3A cUnA khA jAyagA to tU mara jAyagA aura rAjA kI ullekha zilAlekha me AnA svAbhAvika hai| tathA yaha vyAdhi bhI calI jaaygii| sAmanta rAjA hone aura kumArapAla kI sahAyatA se ballAla bAda meM dUsarA bhI pahale ko kahane lagA, 'are terA ko harAyA isalie sArvabhauma ke nAte kumArapAla ko bhI jIvana ghokhe meM hI hai| agara rAjA ubAlA humA tela 'ballAla rAja ke mastaka para uchalane vAlA siMha bhI kahA tere bIca meM DAla de to, tU samUla naSTa hogA aura vahA~ ho / isa prakAra ke vicAra se saMtoSa to kara liyA thaa| kI dhana-rAzi rAjA ko prApta hogii|" magara aAzaMkA banI rahatI thii| rAnI ne yaha zubha samAcAra prAtaHkAla rAjA ko lakSmIzaMkara vyAsa ke 'caulukya kumArapAla' nAma kI sunaayaa| rAjA ne pratijJA kI, ki agara yaha saca ho jAya pustaka kA jaba bArIkI se adhyayana kiyA taba patA calA to maiM yahAM usI dhanarAzi se sau maMdira banavAU~gA / rAjA ki, usa samaya ballAla nAma ke do rAjA kumArapAla ke ne ThIka vaisA hI kiyaa| usase rAjA niroga aura dhanavAna viruddha the / vyAsajI pRSTha 102 para likhate haiM-'apane (tathA zatru rahita) ho gyaa| rAjA ne vahA~ so mandira kisI se kucha pratijJA kara......ujjayinI ke rAjA banavAnA prArambha kiyaa| lekina vaha 69 hI banavA paayaa| ballAla tathA pazcimI gujarAta ke rAjAroM se maitrI kara isIlie pAvAgiri ko Una bhI kahate haiM / praadi| lii|......ujjyinii rAja deza dezAntara meM bhramaNazIla gajeTIyara meM ullikhita isa ballAla rAjA ko pro0 / vyavasAyiyoM se gujarAta kI vAstavika sthiti se paricita hIrAlAlajI ne hoyasala nareza batAyA hai, jo prAya: jaina ho cukA thaa| usane mAlava nareza ballAla se eka sainika aura samakAlIna nareza the| lekina isI samaya ke daramyAna abhisandhi kara lI thii| eka mAlava nareza ballAla kA bhI itihAsa meM ullekha prAmukha lekhaka DaoN. rAjabalI pANDeya jI pRSTha 4 para milatA hai| jisako paramAra rAjA yazodhavala ne yA likhate haiM ki, 'sapAdalakSa ke cauhAna rAjAne apane vartamAna kumArapAla ne mArA thaa| nAgora kI ora se caDhAI kI, to dUsarI pora se ujjayinI eka hI vyakti ke viSaya meM aise paraspara bhinna do ke rAjA ballAla ne aura tIsarI pora se caMdrAvatI ke ullekha kyoM hai ? isa para merI yaha samajha thI ki, caulukya adhipati vikramasiMha ne mAkramaNa kara diyaa| siddharAja jayasiMha aura paramAra rAjA vikramasiMha kA 12 vyAsajI pRSTha 107 para likhate hai-'arNorAja sAla taka saMgharSa calatA rahA / aura vikramasiMha kumArapAla gujarAta ke sImAta kI ora bar3ha pAyA aura usane avaMtI yadyapi prArambha meM zaraNa pAyA, to bhI bAda meM viruddha ho nareza ballAla ke rAjya kI sImA meM praveza kara praNahila gayA thaa| vaha mAlava nareza ballAla ko milA thA / usako pura kI ora agrasara ho rahA thaa| kumArapAla tatkAla hI mArakara usakA rAjya usake bhatIje yazoghavala ko (zAyada) apanI senA ekatra kara ballAla kA sAmanA karane ke liye isa zarta para diyA thA, ki use ballAla ke viruddha ravAnA huaa| hAthI para savAra kumArapAla ne ballAla para kumArapAla ko sahAyatA krnaa| prahAra kara use parAjita kiyA / rAjya prApti ke lobha meM usane yaha bhI pratijJA kI, vahI pRSTa 106 para-baDanagara prazasti meM kahA gayA "maiM ballAla kA ziraccheda karake pApako apita karU~gA, hai ki, 'mAlava nareza apane deza kI surakSA karate hue hata taba hI siMhAsana grahaNa kruuNgaa| isa pratijJA pUrti meM humA / usakA sira kumArapAla ke rAja prAsAda ke dvAra yazoSavala ko sainika sahAyatA kumArapAla ne dI hogI, para laTakAyA gayA thA /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Una (pAvAgirI) ke nirmAtA rAjA ballAla 26 vahI pRSTha 111 para-vikramasiMha ke rAjagaddI para usa samaya bahmaNavADa kA zAsaka thaa| (jaina grantha prazasti usake bhrAtR putra yazodhavala ko sthApita karAyA gyaa| sagraha bhAga 2 prastAvanA pRSTha 78) isa ghaTanA kI ' puSTi tejapAla ke vi0 saM0 1287 kI isase raNadhorIya ke putra ballAla ne arNorAja ko pAbU pahAr3I prazasti se bhI hotI hai| isameM kahA gayA hai, bhayabhIta kiyA hogA aisA lagatA hai| kumArapAla carita meM "arbuda paramAra yazodhavala ne, yaha vidita hote hI ki, ThIka isake viruddha likhA hai ki, khuda kumArapAla ne hI ballAla kumArapAla kA virodhI tathA zatru ho gayA hai, cauhAna vazI arNorAja kI hatyA kI thii| lekina yaha mAlavAdhipa ballAla ko hata kara diyaa|" ina vivaraNo se kavi siMha kA ullekha samakAlIna hone se adhika pramANa balAla nAma ke do bhinna vyakti pratibhASita hote hai| lagatA hai| isase rAjA ballAla kI zakti ko ThIka kalpanA itanA spaSTa hote hue bhI kahI-kahIM mAlava nareza ko hI ujjayinI nareza samajhakara varNana milatA hai / jaisA pAtI hai| bahmaNavADa ke kSatriya bhullaNa bhI jaba usake kIti-kaumudI ke anusAra-kumArapAla ne gujarAta para sAmanta rAjA the, taba aisA lagatA hai ki arNorAja kI AkramaNa karane vAle mAlavarAja ballAla kA ziraccheda kara hatyA kara yaha ballAla (ujjayinIrAja) Upara batAye diyA thaa| aisA hI abhiprAya prAyaH vyAsajI kA bhI mujaba gujarAta me AkramaNa kara kumArapAla ke viruddha rahA dikhatA hai| jabaki ve svaya pRSTha 102 para likhate hai ki, hogaa| aura isI samaya kumArapAla ne isakI hatyA kI -usane (ujjayinI nareza ne) mAlava nareza ballAla se / eka sainika abhisandhi kara lI thii|" prataH aise ujjayinI nareza ballAla kI aitihAsika isakA samAdhAna zAyada isa taraha ho sakatA hai ki, khoja svatatra honI caahie| kyoki sampUrNa mAlava rAjya kisI samaya mAlavA kI rAjadhAnI ujjayinI thii| isalie para adhikAra jamAne vAlA hogA yA na hogA, lekina isI mAlava nareza ko ujjayinI nareza kahA gayA ho| lekina samaya 'mAlavanareza' aisI upAdhi jisako hogI aura maja yA bhoja paramAra rAjAmo ke samaya se mAlavA kI jisakI hatyA yazodhavala ne kI thI, aise eka ballAla rAjadhAnI ghArA nagarI thii| yAnI I. sana kI 11vIM rAjA ke itihAsa para hAla hI kheralA zilAlekha se prakAza zadI se pUrva hI ujjayinI kA mahattva kama ho gayA thaa| par3ane kI sambhAvanA hai| prataH usa samaya se mAlava nareza ko ujjayinI nareza nahIM tA0 24-12-67 ko DaoN. ya. kha. dezapANDe tathA kahA jaataa| pro0 ma0 za0 vAbagAvakara inhone nAgapura ke 'taruNa bhArata' aisA ho sakatA hai ki, dhArAdhipati paramAra rAjAmoM nAma ke dainika vartamAna patra me 'kheralA gAMva' (jilA kI paramparA meM (usa samaya yA zada) ballAla nAma ke vaMtUla-ma0 pradeza) ke eka zilAlekha para prakAza DAlA hai| kisI bhI rAjA kA ullekha na milane se ujjayinI nareza usame eka rAjA nRsiha-ballAla-jaitapAla aisI rAja paraparA ko hI mAlava nareza kaha diyA ho| dI hai| lekhana kA kAla prArambha meM zaka sa01076 (I. ataH ujjayinI nareza eka viziSTa aura nizcita 1 vamhaNavADau NAme paTTaNu, pariNaraNAha-seNadala vaTTaNu / sthAna ke rAjA hone se unakI aitihAsika khoja honI jo bhujaI pariNa samakAla ho, cAhie / isake lie kavi siMha yA siddha viracita pradyumna raNadhorIya ho sugraho ballAla ho // carita prazasti saMzodhya haiN| graMtha prazasti meM 'bahmaNavArDa' jAsu bhiccu dujjaNa-maNasallaNu, nagara kA varNana karate hue likhA hai ki, usa samaya vahAM khattiu guhila uttu jahi bhullaNu // raNadhorI yA raNavIrakA putra ballAla thA, jo arNorAja lahi sapattu muNosaru jAvahiM, ko bhayabhIta karane ke lie kAla svarUpa thA / aura jisakA bhavu leu pANaMdiu tAvahiM / / mAMDalika mutya athavA sAmanta guhila vaMzIya kSatriya bhullana pajjuNNa cariyaM (mAdi bhAga)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta sa0 1157) hai| tathA do lAIna ke bAda yaha lekha khaNDita yaha saba dene kA kAraNa yaha hai ki, ina rAja puruSoM yA apUrNa hai / usake bAda zAyada Upara ko pUraka aisA lekha ko elicapura ke rAjA zrIpAla urpha Ilake hI vaMzaja mAnA hai / usakA kAla zaka sa0 1064 (I0 sa0 1172) jAtA hai| kyoMki kheralA yaha gAMva zrIpAla rAjA ke hai / yaha lekha eka vApikAdAna ke hetu utkIrNa hone se AdhIna thA itanA hI nahI kintu vahA~ ke kile meM vaha rahatA isameM ina rAjAoMke kartRttva yA itihAsa para khAsa prakAza thaa| (prAciyaoNlAjikala sarve Apha iNDiyA, nyU sirIja, nahIM pdd'taa| to bhI isa zilAlekha kA prAraMbha 'jinAnu- vAlyUma 16 pRSTha 45) kitaneka kheTaka ko kheDalA bhI siddhiH se zuru hone se ye rAjA I0 sa0 1257 meM jainadharmIya kahanese khaTaila-kheDaila-aise utpattIke sAtha rAjA Ila ne hI the aura bAda ekAdazI vratamAnya vedadharmIya bane aisA ulekha basAyA hai| aisA hI mAnate hai / isI Ila rAjA ke vaza hai / usakA kAla kAla I0 sa0 1172 diyA hai| meM jayatapAla rAjA huA / dekho lisTa enTikveriyan rImensa isa samaya jaitapAla rAjA the / unako marAThI ke pAdya- 2 ina da seMTrala praoNvhansesa aMDa berAra-kamensa, 1897, pRSTha kavi mukudakAja ne vedadharma kA upadeza dekara brahma sAkSAtkAra 46 / tathA baitUla gajeTiyararasela, 1706 pRSTha 26, aura karAyA thaa| aisA ullekha svayaM mukaMdarAja ne zaka sa0 berAra gajeTiyara-sara prAlpheDa lAyasa pRSTha 114) isa 1110 (I0 sa0 1188) ke 'viveka sidhu' nAmake graMtha lekha meM pro. vAbagAvakarake anusAra-rAjA zrIpAla, meM kiyA hai| aura usa samaya rAjA sAraMgadhara rAjya kara " jayatapAla ke 150 sAla pahale humA, aisA batAyA hai| rahA thA aisA bhI batAyA hai| DaoN0 ya0 khu0 dezapAMDe, rAjA zrIpAla kI mRtyu I0 isa zilAlekha se yaha spaSTa hotA hai kI, I0 sa0 sa. 1075 ke daramyAna mAnate hai| sAtha meM yaha bhI mAnate 1157 se 1172 taka jaitapAla rAjya kara rahA thA / agara ki rAjA zrIpAla ke sAtha muhammada gajanI kA bhAMjA dula usakA rAjya kAla isa maryAdA ke Age pIche pAMca sAla - abdula rahamAna kA kheDalA aura elicapura ke pAsa yuddha yAne I0 sa0 1152 se 1177 taka aise 25 sAla mAne huA thaa| isa samaya muhammada gajanI jindA thA / muhammada jAeM to I0 sa0 1177 se 1188 ke daramyAna hI usakA gajanI kA kAla prAyaH I. sa. 9 se 1027 hai / aura aMtimakAla nizcita hotA hai / tathA baDanagara prazasti ke 'tavArikha-i-abhajadiyA' ke anusAra zrIpAla viruddha abdula prAdhAra para aneka itihAsakArIkA abhiprAya ki rahamAna kA yuddha I0 sa0 1001 meM humA / to isa kAla rAjA ballAla kI mRtyu I0 sa0 1151 me yA isake pUrva me 10-15 sAla kA atara paDa sakatA hai / 75 sAla kA hI huI hai / ataH jaitapAla I0 sa0 1151 se hI rAjyArUr3ha kA aMtara nahI pA sakatA / nidAna 1027 ke pahale zrIpAla hoNge| kI mRtyu mAnanI hI pdd'ii| rAjA ballAla ke rAjya karane ke ullekha prAyaH I0 isase rAjA zrIpAla tathA nRsiMha taka cAra pIr3hI ho sa0 1135 ke milate haiN| kyoki lakSmIzaMkara vyAsa jI gaI ho aisA lagatA hai / kyoMki iname 100 sAla kA pratara isa sambandha meM likhate haiM ki, aitihAsika taura para isa hai| ina ko sAdhanevAlA pramANa mila jAya to eka lapta ballAla kA patA lagAnA kaThina hai| itanA to nizcita hai prAya digaMbara jaina rAjavaMza kA patA cala jaaygaa| batAyA ki, ballAla ne I0sa0 1134-40 me yakAyaka rAjya jAtA hai ki, kheralA ke kile meM eka aura zilAlekha hai| prApta karane meM saphalatA prApta kI ho| isase kama se kama usako dekhane para yA usake prakAza meM Ane para adhika yaha ballAla I0 sa01165 se 1150 taka rAjya karatA saMzodhana ho sakatA hai| rahA yaha spaSTa hai| vaise hI usake pitA nasiha-narasiMha kA yA prArambha meM jisa Una kSetra kA ullekha kiyA, vahA~ rAjya kAla jyAdA se jyAdA 35 sAla bhI mAne to bhI ke mUrtilekhoM kA yA khaNDaharoM kA adhika bAra kisI vidvAna I0 sa0 1100 se 1135 taka ho sakatA hai| nidAna dvArA adhyayana ho jAya to bhI isa rAjavaMza para adhika prakAza isake pIche to jA nahIM sktaa| par3ane kI saMbhAvanA hai| kyoMki vahA~ ke prAcIna matilekhoM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Una (pAvAgirI) ke nirmAtA rAjA ballAla kAla vahIM hai / yathA--(1) mUrti saMbhavanAtha sa. 1218 pAsa aneka gAyeM caratI haiM tathA vizrAma ke liye yahA~ ......yaha do lAIna meM hote hue bhI aspaSTa hai (2) pradAjA baiThatI hai, ata: isa mandira ko 'gbAlezvara mandira kahate 12 // phUTa UvI mUrti 3 ke pratyekI lekha saMvata 1263 jeSTha hai|' lekina merA anumAna vizeSaNa se vahA~ para kucha vadI 13 gurI......prAcArya zrI yazakIrti praNamati / aitihAsikatva batAnA aisA hai| jaise-zirapura ke eka (yaha lekha bahuta bar3A hai) (3) saM0 1263 jeSTha vadI prAcIna mandira meM eka zilAlekha meM-rAmasena ke ziSya13 guNe (gurI) sidhI pa0 taragasiha suta jAtAsaha gvAlagotrI hone kA ullekha hai| tathA kozariyA jI ke praNamati / (4) prAcArya zrI prabhAcandra praNamati nitya / mandira meM gvAla (gavAla) gotrI digabara jainoM dvArA pratiSThA sa0 1252 mAgha sudI 5 zrI citrakUTAnvaye sAdhu (hu) karane ke ullekha hai, usI prakAra usa mandira ke pratiSThAbAlha bhAryA zAlha tathA mandodarI suta golha ratana bhAlU kAra koI gvAlagotrIya hoNge| gvAlIya gar3ha kile kA praNamati nityam / tathA kucha mUrtiyoM para isa prakAra pratibhA nirmAtA koI gvAla rAjA thA aisA batAyA jAtA hai| sita hotA hai-(5) sa0 1242 mAgha sudi 5...... ataH isa bAbata kucha sazodhana honA cAhie / kyoki ...Adi / rAmasena ke ziSya ke nAte zirapura ke itihAsa me zrIpAla ina mUrtilekhoM ke kAla kA adhyayana karane se patA rAjA ko hI gvAla gotrIya batAyA jA sakatA hai usI calatA hai ki isa kSetra para mandiroM kI racanA I0 sa0 prakAra usake vaMzaja ballAna kA yaha pramukha mandira agara 1162 ke pUrva hI ho gayI hogI / ata: kheralA zilAlekha ho aura usase isa mandira ko gbAlezvara mandira kahate hoM me udhdata siMha ke putra ballAla hI Unake nirmAtA haiM / na to bhI kheralA zilAlekha uddhata mAlava nareza ballAla ko hI ki hoyasala nareza ballAla / kyoMki isa hoyasala vIra ___ isake (unake) nirmAtA kaha sakate haiN| ballAla kA kAla I. sa. 1173 se 1220 hai| rAjA tathA isa ballAla ko I0 sa0 1135 meM acAnaka ballAla ke jIte jI hI vahA~ pratiSThA nahI ho sakatI rAjya prApti meM saphalatA mila gayI hogii| aisA itihAsakAraNa jaba rAjA ballAla vahA~ eka pratima mandira nahI kAroM kA kathana hai isase bhI unake nirmAtA rAjA banavA pAyA (sirpha 66 hI banavA pAyA) taba 100 mandira ballAla ke prAkhyAna se puSTI hI milatI hai tathA usane kI pUrti ke pahale mandiroM meM pratiSThA kAryoM meM vaha taiyAra donoM nAgoM kA nAza kara dhana prApta karane kA ullekha to nahIM ho sktaa| tathA isa hoyasala nareza kI mRtyu koI kiyA hI hai ki, jisake pratargata zatru tathA bAhya zatru kA yakAyaka hone kA ullekha nahI milatA jisase usakI 10. nAza kara aura vipula dhana sacaya kara I. sa. 1135 me mandira banavAne kI pratijJA adhUrI raha jAya / ataH hoyasala mahatva prApta kiyA ho| nareza ke badale ujjayinI nareza ballAla kI saMbhAvanA isakI adhika puSTi ke liye ujjayinI nareza kI jarUra hai| lekina jaba taka usake jainatva para prakAzana svatatra khoja, aura una kSetroM kA bArIkI se adhyayana tathA par3e taba taka usako unake nirmAtA yA jaina mandiroM ke utkhanana honA caahie| kyoMki vahA~ 12vIM sadI ke aneka nirmAtA nahIM kahA jA sakatA / mandiroM ke nirmAtA ke avazeSa prApta huye haiM tathA aura hone kI sabhAvanA vyakta sambandha meM vahA~ ke ekAgha mandira para zilAlekha avazya hI vazya hA kI jAtI hai / indaura gajeTIyara me ullekha hai ki vahA~ prApta hogaa| isI samaya ke dhArA nagarIke paramAra rAjAmoM ke zilAlekha dUsarI mahatva kI bAta yaha hai ki, unake pramukha mandira pAye jAte haiN| (I. sa. 1165 dhArA meM sumalavarma deva ko 'gvAlezvara mandira' kahate haiN| yadyapi isakA artha vahA~ kA rAjya thaa|) prataH isI kSetra ke sAtha isakA parikara vAle yA itihAsakAra yaha batAte haiM ki, 'isa mandira ke ko agara isa dRSTi se dekhA jAya to hI isa kSetra ke 1 yaha saba martilekha Una tIrtha ke prasiddha kitAba para nimItA va itihAsa para pUrA prakAza par3a sakatA hai| se liye hai| 2 gvAla gotrI shrii-raamsenu...|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhacandra kA prAkRta vyAkaraNa ma0 mA. ne. upAdhye ema. e. DI. liTa anekAnta (aktUbara 1968, varSa 21, kiraNa 4) (4) isa prAkRta vyAkaraNa kI pratiyA~ vipula mAtrA meM DA0 nemicandra zAstrI ne eka lekha likhA hai / isa viSaya meM nahIM milatI haiN| DA0 nemicandra zAstrI ne kisa prati meM saMzodhaka vidvAno ke lie kaI sandoM kA nirdeza karanA kA upayoga kiyA hai, isakA ullekha nahI hai| jina ratnamaiM apanA kartavya mAnatA huuN| koza meM isakA nirdeza 'cintAmaNi vyAkaraNa' aisA kiyA (1) 'zubhacandra aura unakA prAkRta vyAkaraNa' tathA hai, kintu vahA~ bhI hastalikhitoM kA nirdeza nahIM hai| maiM usakA 'zrutasAgara ke prAkRta vyAkaraNa ke sambandha' isa sunatA hU~ ki isakI eka hastalikhita prati vyAvara meM hai, viSaya para pUrva meM bahuta kucha lekhana ho cukA hai| usakA aura usakI pratilipi zAyada zolApura meM upalabdha hai / sadarbha isa prakAra hai: i) zabhacandra eNDa hija prAkRta grAmara, analsa praoNpha di bhAMDArakara orieNTala insTiTyUTa, pUnA, (5) maiMne 1930 meM zubhacandra vyAkaraNa ke sUtrapATha kI pratilipi kI thI, vaha abhI mere pAsa upalabdha hai| bhAga-13, aka 1, pRSTha 37-58, ii) kArtikeyAnuprekSA, agasta 1960, prastAvanA, pRSTa 79-88, iii) nitiDolacI zubhacandra ke prAkRta vyAkaraNa kA adhyayana tathA usakI kA prAkRta vyAkaraNoM para likhA humA phrenca grantha / maulikatA kA nirNaya karate samaya do mukhya bAteM dhyAna me (2) isa vyAkaraNa ke prakAzana ke bAre meM bahuta kucha rakhanI caahie| 'zubhacandra ne apane vyAkaraNa meM aise kitane prayatna pahale hue the, parantu vipula hastalikhita grantha upalabdha niyama aura udAharaNa diye hai, jo pUrvavartI vyAkaraNakAroM nahIM hue pora jo hue ve bhI asamAdhAnakAraka the| vyAka- ne-khAsakara trivikrama aura hemacandra ne nahIM diye karaNasarIkhe granthoM kA jaldabAjI se sampAdana karanA hai| (2) aura aise kauna-se sAhitya kA-khAsakara prAkRta duHsAhasa hai yaha divaMgata paDita premI jI kI sUcanA dhyAna granthoM kA-zubhacandra ne apane vyAkaraNa me nirdeza aura meM rakhakara isa grantha kI prasiddhi aba taka nahIM huii| upayoga kiyA hai jinakA upayoga hemacandra aura trivikrama (3) paMDita appAzAstrI udagAMvakara ne jo hasta- ne nahI kiyA hai / likhita prati mujhe dI thI, vaha aba durmila hai| IDara meM pAzA karatA hU~ ki isa viSaya para jahA~-jahA~ prati se 50 premI jI ne jo pratilipi karAI thI, vaha sazodhanAtmaka kArya huA hai, use dhyAna me lekara Age kArya sambhavataH paM0 premI jI ke saMgraha me hogI hii| karane se hI sazodhana kA kSetra baDha jaayegaa| . saMgraha aura dAna kavi-jalaghara ! tujhe rahane ke lie bahuta UMcA sthAna milA hai| tU sAre sasAra para garjatA hai / sArA mAnavasamAja cAtaka banakara terI ora nihAra rahA hai| tere samAgama se mayUra kI bhA~ti jana-jana kA mAnasa zAnti udyAna meM nRtya karane laga jAtA hai| tU sabako priya lagatA hai| tu jahA~ jAtA hai, vahI terA bar3A sammAna hotA hai| para thor3A gaura se to dekha, tere pitA samudra kI prAja kyA sthiti ho rahI hai| pitA hone ke nAte use bhI bahuta U~cA sammAnIya sthAna milanA cAhiye thaa| kintu use to rasAtala-sabase nimna sthAna milA hai| usakI sampatti kA tanika bhI upayoga nahIM hotA / megha ! itanA bar3A antara kyoM ? jalaghara-kavivara ! isa rahasya kI giri-kandarA meM eka gahana tattva chipA huA hai| vaha hai-sagrahazIla na honA / saMgraha karanA bahuta bar3A pApa hai| yahI mAnava ko nIce kI ora Dhakelane vAlA hai| saMgraha vRtti ke kAraNa hI samudra ko rahane ke lie nimna sthAna milA hai aura usakA pAnI bhI par3A-par3A kar3avA ho gayA / samudra ne apane jIvana meM lenA hI adhika sIkhA hai aura denA atyanta pralpa / maiM dene kA hI vyasanI huuN| sammAna aura asammAna kA, unnati aura avanati kA, nimnatA aura uccatA kA yahI mukhya nimitta hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kAvya meM virahAnubhUti DA0 gaMgArAma garga kaviyoM kI sAdhanA meM viraha kA mahattvapUrNa sthAna tar3apatI hI rhii| rAjamatI kI neminAtha se milana kI hai| viraha kI anubhUti prema me tIvratA, navInatA lAne ke isI tar3apana aura pIr3A meM jaina bhaktoM kI prArAdhya ke prati lie bar3I upAdeya hotI hai tathA kAvya-marmajJoM ke lie vikalatA va prAturatA antanihita hai| jaina sAdhakoM ne marmasparzI tathA madhura, isIlie zreSTha kavi apane kAvya me cetana ke kumati se prema karane para sumati kI tar3apana viraha kA varNana karate Aye hai| Adi kavi bAlmIki ke dikhalAkara prAdhyAtmika viraha ke bhI thor3e citra prastuta rAma ke pralApa, kAlidAsa ke aja aura rati ke vilApa kiye hai| tathA pattharoM ko bhI rulA dene vAle bhavabhUti kI karuNA hindI sAhitya meM viraha kI 10 pravasthAyeM mAnI gaI vigalita vANI se kAvya-premiyo kA mana Aja bhI sikta hai-abhilASA, cintA, smRti, guNakathana, udvega, pralApa, hai| hindI me jAyasI kI nAgamatI ke grAsU yuga-yugo tk| unmAda, vyAdhi, jar3atA aura maraNa / inameM se 'unmAda' ke na bhulAye jA skeNge| samAja ke kalmaSa-kardama ko phekane ke atirikta viraha kI sabhI avasthAye jaina kAvya meM upame prayatnazIla kabIra prAdi sata kaviyoM ne bhI antaHkaraNa labdha hotI haime jJAna utpanna karane ke lie mAmika viraha rAginiyA~ abhilASA :alApI hai / kRSNa kAvya-bhUmi kA vaha bhAga adhika madhura aura pAkarSaka jo gopikAmoM kI avirala azrudhAga se abhilASA virahAnubhUti kI pahalI avasthA hai| inameM abhisiJcata hai| isI prakAra dyAnatarAya, jagajIvana, virahiNI ko priya-darzana kI sAmAnya icchA rahA karatI navala, pAvadAsa prAdi jaina sAdhako kA vizAla kAvya hai / rAjamatI neminAtha ke darzana para hI apanI prasannatA sAgara kI viraha-urmiyo dvArA taragAyita hone se vacita nahI AdhArita mAnatI hai dekhyo, rI! kahIM nemikumaar| hindI kAvya me viraha ke do rUpa hote hai-1. nanani pyAro nAtha hamAro prAna jIvana prAnana prAdhAra / laukika viraha 2. alaukika viraha / laukika viraha me -bhUgharadAsa pAlambana aura prAzraya laukika hote hai athavA laukika cintA :pratIta hote hai yathA-nAgamatI-ratnasena, gopI kRSNa / sAmAnyataH abhilApA se hI jaba priyatama ke darzana alaukika viraha meM pAlambana alaukika hotA hai / kabIra, nahI hote, to virahiNI ko usakA viraha pIr3ita karane dAdU prAdi sabhI santoM kA viraha isI prakAra kA hai| jaina lagatA hai / praba baha cintita rahane lagatI hai| rAjamatI kaviyoM kA viraha vItarAgI tIrthakaro ke prati hai, ataH vaha viyoga ke prArambhika kSaNoM me svapna meM priya-darzana kA alaukika hai| jaina kaviyoM ne apanI virahajanya vedanAyeM kiJcit lAbha uThA liyA karatI thI, kintu kore svapna rAjamatI ke mAdhyama se parokSarUpa meM neminAtha (tIrthakara) usake vedanAgrasta hRdaya ko kaba taka sahalAte ? raMgIna taka pahu~cAI haiM / jUnAgar3ha ke rAjA ugrasena kI putrI rAjamatI svapnoM kA mahala bhI jaba Dhaha gayA to vaha tar3apatI pukAra kA vivAha neminAtha se honA thaa| neminAtha vArAta kI uThIbhojya-sAmagrI ke lie ekatrita pazumoM ko dekhakara isa aja kyoM dera ho, japati nemikumAra prabhU suni / hiMsaka saMsAra se virakta ho gaye aura rAjamatI viraha me kiMcita sula sapane kA vItyau, aba duHkha bhayo sumera ho|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta maiM manAtha mohi sAtha nibAho, aba kyoM karata abera ho| sakhI rI sAvana ghaTA I satAve / 'mAnika' praraja suno rajamati prabhu rAkho caranani lera ho| rimajhima baMda vadariyA barasata nemi nere nahiM prAve / smRti : kujata kIra kokilA bolata, papIhA vacana na bhAve / priya-darzana kI cintA ke bar3hate rahane ke sAtha priyatama dAdura mora ghora gana garajata, indra dhanuSa DarAve / kI smRtiyAM virahiNI ke virahadagdha hRdaya ko kuredane laga rajanI, zabhacandra, rajata razmi yA nakSatra bhI rAjamatI jAtI haiM / to usakI prAkulatA adhika bar3ha jAtI hai| ko bar3I pIDA dete haiMsmRtiyoM meM priyatama ke anupama rUpa aura sayogakAlIna nema nizAkara bina yaha caMdA, tana mana dahata sakala rii| madhura ghaTanAoM kI hI abhivyaMjanA nahI hotI, apitu kirana kiSoM nAvika zara, tati ke jyoM pAvaka kI mlrii| usake nirmohIpana ko ulAhanA bhI nihita rahatA hai| tAre haiM ki aMgAre sajanI, rajanI rAkasa dalarI |-bhuudhrdaas rAjamatI ne neminAtha ke saumyarUpa aura dayA mana ko pralApa :kaI bAra yAda kiyA hai kintu usake nirmohIpana kI kasaka bahuta dinoM taka taDapate rahane para bhI priyatama ke vaha mana se nahIM nikAla pAI hai darzana na pAkara vihariNI loka-lajjA ko bhI kataI bhUla he jI, mokaM suratitihArI sayyAM ho nainA lAgi / jAtI hai tathA apanI premAturatA ko gurujano ke samakSa jaba se car3he giri suSihU nA lInI, tumane piyA ho| spaSTa karane meM bhI nahIM hicktii| pralApa kI avasthA guNakathana : rAjamatI ke viraha-varNana me bhI dekhI jA sakatI haiisa avasthA meM priyatama kI guNa payasvinI kA pravAha mAM vilaMba na lAvarI, paThAva tahArI, jahaM jagapati priya pyAro virahiNI ke hRdaya sAgara meM hokara kaNTha ke mAdhyama se aura na mohi suhAva kachu aba, dIsa jagata aMdhAro rii| unmukta nissarita hone lagatA hai| loka-lAja kI abhedya mIrA kI taraha rAjamatI bhI Dhola bajA-bajAkara prAcIreM bhI use vAdhita nahI kara pAtI / neminAtha kI dayA aura virakti bhAva se prabhAvita rAjamatI apane mana kahatI phiratI hai ki vaha na to netroM meM kAjala DAlegI, ko samajhAne meM asamartha hokara kahatI hai na zRMgAra kregii| snAna karane tathA alako ko motIkaise samajhAU~ merI sajanI, mAMga se saMvArane meM bhI aba usakI ruci nahI / vaha to vairAginI hogii| neminAtha kI saccI dAsI banegIzrI jadupati prabhu sau prIti lgii| kahAM the maMDana karUM kajarA naina bhalaM, pazuyana baMSa nihAri dayAnidhi, jaga prasAri lakhi bhaye haiM viraagii| -mANikacaMda ho re vairAgana nema kI cerii|| vana ko prasthAna karane vAle neminAtha laukika mAyA zIza na maMjana deu, mAMga motI na lar3e, moha se udAsIna rAjamatI ko pahacAna na sake - rAjamatI aba pUraha tere gunana kI berii| -ratnakIrti kA yaha ulAhanA kitanA mArmika hai vyAdhi: ' isa avasthA meM virahiNI ko priya-milana kI prAzA kahArI, kita jAU~ sakhI maiM nemi gaye vana more rii| atyanta kSINa ho jAtI hai| usako zAmila karane ke kahA cUka prabhu sauM maiM konI, jo pIDa moha na lArai rii|| -dyAnatarAya / prasAdhana bhI pratikUla sAbita hote haiN| rAjamatI bhI uga: priya-viyoga meM itanI saMtapta hai ki karpUra, kamaladala candraisa avasthA meM pahu~ca kara virahiNI ko sukhada vastueM kiraNa mAdi prasAdhana usake saMtApa ko bar3hAte hI haiMduHkhada pratIta hotI haiN| rAjamatI ko bhI pAvasa kAlIna nemi binA na rahai merA jiyraa| ghaTAeM, nanhIM nanhIM phahAreM kIra, koyala papIhAdi ke svara herarI helI tapataurakeso, lAvata kyoM na nija hAtha na niyarA, aba acche nahIM lagate / saptaraMgI indradhanuSa, dhana garjana to kari karidhara kapUra kamaladala, lagata kara klaaprsiyraa| usakA hRdaya beghate haiM 'bhUSara' ke prabhu nemi piyA bina, zItala hoya na hiyraa|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kAvya meM virahAnubhUti jar3atA: prAza bAMdhi apano jiya rAkhaM, prAtaH mila piya pyaarii| t sukha-duHkha kA mahasUsa na kara pAnA, khAna- maiM nirAza niraSArinI kaiseM jIvoM pratI duHkhaarii| pIne tathA sone Adi kI pAvazyakatA na honA viyoga kI iha viSi viraha nadI meM vyAkUla ugrasena kI baarii| 'jaDatA' avasthA hai| jaina kaviyoM ke kaI padoM meM 'jar3atA' ukta vivecana ke prAdhAra para kahA jA sakatA hai ki avasthA ke darzana hote hai abhivyakti kI zailI ke anyathA hone para bhI jaina kaviyoM nahi na bhUkha nahiM tisu lAgata, gharahiM ghara murajhAta / mana to ujhi rahyo mohana sU, sevana hI surajhAta / kI viraha-sthitiyA~ hindI ke anya kaviyoM jaisI hI haiM / nAhiM na nIMva parata nisi, bAsura hota visarata prAta / jaina kaviyo ke viraha meM 'unmAda' kI sthiti na milane -kumudacandra kA kAraNa usakI AdhyAtmikatA hai| 'unmAda' kI mAta tAta parayana na sahAve, SAna pAna viSa ha gyaa| avasthA me virahiNI prAtma-vismRta aura vikSipta-sI aba hamakU ghara meM nahi rahano, cita varzana bina baha gyaa| rahatI hai-kabhI ronA, kabhI hasanA, kabhI pati maiM anurakta maraNa honA tathA kabhI virakta honA prAdi / jaina kaviyoM ke yaha viraha kI antima avasthA hai| isameM virahiNI viraha me rAjamatI ke mAdhyama se paramAtma ke prati prAtmA yA to prAtmaghAta karane lagatI hai yA Izvara se marane kI kI vyAkulatA kA nidazana hai ataH usame prAtma vismRti prArthanA karatI hai| sAhitya me yaha avasthA virala hai| kaisI? 'unmAda' ke prabhAva ke atirikta jaina kaviyoM kI jaina kAvya me virahiNI ne kabhI aAtmaghAta karane yA marane viraha uktiyo meM na to muphI kaviyoM ke se bIbhatsa prasaMga kI bAta nahI socI / ekAdha sthala para use apane nirAdhAra hai aura na rItikAlIna kaviyoM jaisI unhaatmktaa| 'mAna' jIvana ke adhika dino taka cala sakane kI zakA avazya prAdi se rahita jaina kaviyoM kA viraha-varNana apanA ho gaI sajIvatA, nairantarya va marmaspazitA ke kAraNa hindI virahadekho rena viyoginI cakaI, so vilakha nizi saarii| kAvya meM nirAle sthAna kA adhikArI hai / eka rUpaka kavi ravIndranAtha Tegaura / eka phUla DAlI para haMsa rahA thA, apane rUpa aura saurabha para gadarAyA humaa| pAsa hI meM eka patthara par3A thA, . bilkula zrI-hIna ! beDaula ! patthara kI ora dekhakara phala kA ahaMkAra uddIpta ho uThA-"patthara ! tura jindagI hai ! na rUpa hai, na saundarya ! na saurabha aura na sarasatA ! tuccha aura vyartha hai tumhArA jIvana ! sirpha jagat kI Thokare khAne lAyaka ? eka ora mujhe dekho-hajAroM lAkho oNkheM merI rUpa-sudhA ko pI rahI haiM, madhura-suvAsa para mAnava hI kyA, hajAro-hajAra bhaure ma~DarAe prArahe hai, saSTi kA samasta saundarya mere maghukoSo me uchvasita ho rahA hai|" patthara phira bhI mauna thA, phUla ke ahakAra kA uttara dene ke lie samaya kI pratIkSA karane lgaa| eka kalAkAra (zilpI) pAyA, patthara ko uThAkara chainI aura hathaur3oM se tarAsA, sundara divya deva pratimA banAI, kisI dhanika zraddhAlu ne eka bhavya evaM virATa mandira banAkara, use bhagavAna ke siMhAsana para pratiSThita kara diyaa| aura pUjA ke lie vahI phUla tor3a kara bhagavAna ke caraNo meM car3hAyA gayA / phUla ne dekhA, to stabdha ! are, yaha to vahI patthara hai, jisakI maiM ha~sI ur3AyA karatA thA, pAja yaha bhagavAn bana gayA aura mujhe isake caraNa sparza karane par3e yaha saba kyA huA ? patthara kI deva pratimA phUla ko yoM caraNoM meM car3hA dekha kara halakI-sI muskarAhaTa ke sAtha bolI-"puSpa ! tuma vahI ho na, jo kala apanI DAlI para itarAe mujhe napharata kI najaroM se ghUra kara vyartha aura tuccha batA rahe rahe the / kaba kyA ho ekatA hai, kucha patA nhii| yaha Upara se nIce aura nIce se Upara kA khela sadA hotA rahatA hai| isameM udAsa hone jaisI kyA bAta hai bhaaii|" phUla bilkula mauna thA, apanI dayanIya dazA ko vaha prAMkha khola kara ThIka taraha dekha bhI nahIM skaa|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kIrtistambha cittaur3a ke aprakAzita zilAlekha zrI rAmavallabha somAnI jayapura "mahArANA kumbhA" aura "vIra bhUmi cittauDa" pustake jAti kA vaNita kiyA hai| [bagheravAla jAtIya sA0 nAya likhate samaya mujhe kaI dinoM taka cittaur3a rahanA par3A thA sutaH jIjA kena stambhaH kArApitaH] / aura yahA~ ke zilAlekhoM ke bAre meM bhI vistRta adhyayana puNyasiMha sambandhI lekha sambhavata: kisI mandira me laga karane kA avasara milA thaa| udayapUra mahArANA sAhaba ke rahA thaa| isakA prastuta khaDa gusAIjI ke cabUtare para sthita saMgraha meM. kaI zilAlekhoM kI pratilipiyA~ dekhane ko milii| samAdhi para laga rahA hai jise kisI ne burI taraha se ghisa inameM se 3 lekha jaina kIrtistambha se sambandhita hai aura diyA hai jise aba acchI taraha se par3ha nahI sakate hai| isa eka kisI vistRta prazasti kA khaMDa thaa| ye lekha mevAr3a lekha ko DhaDhane ke lie gata varSa maI me cittauDa gayA yA / ke vistRta itihAsa "vIra vinoda" likhate samaya saMgrahIta taba vahA~ anAyAsa hI jaina kIti stambha ke pAsa mahAvIra va rAye gaye the| inameM se kucha udayapura sagrahAlaya me rakhe prasAda prazasti vi0sa0 1465 kA khaMDa mila gayA hai jise hai aura aba taka aprakAzita hai| lekha bahuta adhika maine "varadA" patrikA meM prakAzita karA diyA hai| saDita haiN| zreSThi puNyasiha vAlA yaha lekha kaI dRSTiyo se vi0 saM0 1541 ke mUrti lekha meM jaina kIrtistambha mahattvapUrNa hai / isame jaina sAdhu vizAlakIrti aura zubhasthApita karane vAle sAha jIjA aura usake putra puNyasiha kIrti kA ullekha hai jo nissadeha digambara sampradAya ke kA nAmollekha hai| prastuta lekho meM eka jIjA kA aura hai| prastuta lekha meM inakA baDA sundara varNana hai| inhe dUsarA zreSThi puNyasiMha kA hai| bar3A vidvAna vaNita kiyA gayA hai| zloka sa0 40 se maiMne kucha varSoM pUrva "cittaur3a aura digambara jaina sampra. 42 taka vizAlakIrti kA varNana hai| ye sabhavataH darzanadAya" nAmaka vistRta lekha zodha patrikA (udayapura) me zAstra ke vidvAna the / zloka saM0 43 eva 44 meM zubhaprakAzita karAyA thaa| isake bAda gagarAla aura seNavA~ kIrti kA ullekha hai| jilA (cittaur3a) se prApta 1375-76 aura 1386 ke prArambha me zloka saM0 22 se 25 taka jIjA zreSThi digambara jaina lekha bhI 'vIravANI' jayapura meM prakAzita kA varNana hai| isake dvArA sundara mandira nirmANa kA karAye the| ina lekhoM ke mila jAne se cittor3a me digambara ullekha hai| durga ke atirikta cittauDa kI talahaTI, khohara sampradAya kI sthiti kA vistRta paricaya milatA hai| sAMcora Adi meM bhI jaina madira banavAye / isakA putra zreSThi jIjA zAha sambandhI 3 lekha mile hai| inameM puNyasiMha thA jo mahArANA hamIra kA samakAlIna thaa| se 2 lekha isake sAtha diye jA rahe hai| tIsarA lekha bahuta isakA prastuta prazasti meM bar3A sundara varNana hai| hI adhika khaMDitAvasthA me hai| pahale meM prathama zloka meM ina prazastiyoM ke mila jAne se yaha vivAdAspada prazna phailAza zaila zikhara sthita AdinAtha deva kI stuti kI gaI samApta ho jAtA hai ki jaina kittistambha digambara sampradAya hai / dUsare zloka meM ariSTanemi kI stuti kI gaI hai| isake kA hI thaa| ise zreSThi jIjA ne banAyA thaa| isake putra bAda pAvApurI sammeda zikhara Adi nirvANa sthaloM kA puNyasiMha ne bhI kaI nirmANa kArya karAye / saMbhavataH kIttiullekha hai| kula 12 zloka haiM / pATha adhikatara khaMDita haiN| stambha kI pratiSThA vizAlakItti se karAI gaI thI, anta meM "saMgha jIjAnvitaM sadA" ullekhita hai / dUsare lekha meM kyoMki lekha kI aMtima paMkti meM 'mAnasastambha" kI ji.sakA mAge kA kucha bhAga khaMDita ho gayA hai| saMghapati - pratiSThA kA jo varNana mAtA hai vaha saMbhavata: isase hI jIjA kA sundara varNana hai| isame usake dvArA stambha sambadhita rahA ho / isakA nirmANakAla bhI 13vIM zatAbdI nirmANa karane kA bhI ullekha kiyA hai| ise badheravAla siddha hotA hai /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kotistambha citaur3a ke praprakAzita zilAlekha gusAI jI ke cabUtare ke pAsa ko apUrNa prazasti vigrahAH // 36 // 'puNyasiMho' jayatyeSa dAninAM janasunustasya tu dInAko vAccho bhAryA samanvitaH adhaH kuJjara: yatkItti kAminI netre kajjala bhuvanAMbaraM sUroti pUjAya puradarasacIrucaM // 21 // nAyakhyaH // 37 // ki meru: kanakaprabhaH kimu hari rgIrvANasUnura-yAsIt nAyakAddharma karmaNi athavA na...... priyaH ki somaH sakalaM cakAra:punyodayAtpeyaM dharmakamasa sarvadA // 22 // vizAla kacchake taccha cchAyA dhurAdharAvijayate zrI pUrNasihaH kalau // 38 // ki chaladhvaja baja nija prAsAda maudhAyanatyatagakariva meru. ki na meru. kimuta suraguruH ki hAraH ki // 23 // tatrayaH kArayAmAsa......madiramidira sundaraM murAriH ki rudraH kiM samudraH kimuta ca vilasaccaramyakAmyaM samyaktva vetasA // 24 // svaHsopAnopadeza drikA cadra cadraH unnatyA sveSTadattyA vimalataradraDhayati ca jinaH zrIpadotkaMThitAnAM / sopAnarmaDapopi dhiyAsaddhi bhUtyA vimatyA gonItyA ratnabhRtyAsakala prakaTayati ha... . vivAhaH ucca prAsAda cacatkanaka tanutayA pUrNasihaH pRthivyAM // 36 // dhyeyastasya maya mahA kubha zubhadadhvajArArUDhA nRtyatIvaprabhu 'vizAlakItti' munipaH sArasvata zrIlatA kaMdodbhedapadajayinI mAnasI siddhirasya // 25 // nAgazrI ghanAya mAnavadhanaH syAdvAdavidyApatiH, vargatyA saMgato dena......jaDAgnayaH kAlakaTAnvayomAthI sa garvaco vilom vilasaha bholidIryatyasa kSoNI yovRSAMka: kalauyuge / / 26 / / hAllajijustathA nyoTTala [caM] ccatsa mayAstapo nidhirasA vAsIddharatrI tale 'samabhidhaH zrI kumAra sthigakhya paSTa thI e...... // 40 // kattArkAkArchazya kRsita paravAdi dvipa pi vijayinazcakravartI thiyasta teSAM yA jija nAmA madaM kvaniH zrImat premapracurarasa nisyadi kavito jani jani hanabhaprANa porANamArya: prajAti dhItrivarga panyAsa prApte kvaca vihita vagavya janitA mano prabhurabhava daso jaina (jaindhrmaabhilmbii]||27|| yazca- nan gamya ramya zrutamiha yadIya vilasitaM // 41 // yogA ndra prabhamuccakaTaghaTanaM zrI 'vitrakUTe' naTatkotratpallaba nagatrinetrastribhuvanaracanAnutane'pitrinetro mImAMsA tAlavI janamarupradhvastasUryAthame zrI caitye talahaTrikA vAgnirodha prakaTanadina kRta sAMkhya mattebhasiMhaH samaghaTI zrIsAda pIdhyA......vi jinezvarasya sadana udyadvodvAhi dappasphUradUjagaruDaH prauDhayAdhIka zailazrI khoTTaresatpure / / 16 / / bUDhA Dogarake bha, ghA ca zreNI sapAta zaMpA kalita vara vaco vaNinI vallasumirau jAne samArabhyaMtanmAnastambha mahAdima...... bho yaH // 42 // tatputraH 'zubhakItirujita taponuSThAna midaMnirvayaM......satya saya samagalA ya jayine 'zrI niSThApati zrI saMsAravikAra kAraNa guNastRpyanmano puurnnsiNhaayvaiH'| gIrNAvodayinIzci yaM samagama devata: prArabdhAya pada prayANa kalasatpaMcAkSaroccAraNa dharmAnurAgolvaNaH // 30 // puNyasiMhopi dharmadharA putyatkIkRta nibhaMve himakakRkSabdhatsa mAdhyAbdhiThaH dhavalavahaNaH jitAri: pitRsaddhAradattaskaMdho jayatya- // 43 // siddhAMtodadhivIcivaddhanastraddhaM drovitaM drodhanA sau // 31 // kiMci dAropita skaMdho'bhyAsa yogAdine vikhyAto'sti samagrazuddha caritaH zrIdharmava...... dine viSame'dhivalo bhUyoddhavalaH zavalocana // 32 // yatiH tatkIttiH kila dhora vAddhi nRpati zrInAra. anvayAgata saddharma bhAra dhoreya vikramaH akiNAM kaSTa siMhAdiha svIkRtya prakaTIcakAra satataM 'hamIra'vIrothu skandhaH 'puNyasiMho' mahAdbhatam // 33 // yatpuNyaM pyasau // 44 // taccaraNa kamalamadhupemAnastaMbha niTale bhAti bhAratI cakramaNDale yatkIttistrijaga- pratiSThayAmAnaM / prakaTI cakAra bhuvane dhanikaH zrItsaudhe dharmalakSmIrmalAMbuje // 34 / / apUrvoyaM dhanIka- 'pUrNasiMho'tra' // 45 // zcidyacchannapiya dacchayA baddharyatya nizaM sva svaM jaMna kIrtistambha sambandhi lekha paraM satpuNya saMcayaH // 35 // urarIkRta nirvAhaniva "khAti sAya na sudhA saM prAva meM prodayAH // 1 // saumyaiva saMpada: sthirA zrayapadaM mejustejo kRbhitta- duvArapratipakSazAktavibhavanyagbhAvabhagodgata sva
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anekAnta mAyacida nisvArtha prakAzAkAra vilasakaravyati vyApAramanArataMyada vR...... padmotsalA kulavatAM sarasAM hi madhye / padasvAdyAkArarasAnurakti khacitaM kSobhabhrabhA- zrIvarddhamAna jinadeva itipratIto, vatitaM cittaM kSetra niyaMtritaM mahadaNu khyAtyaM kitaM nirvANamApabhagavanapravidhUta pApmA / / vinita tyAgAdi...... zeSAstu te jinavarAhatamohamallA, tat kauTasthyaM prati padyanaMdatha sadAmuddhi parA vibhratA jJAnArkabhUrikiraNaravabhAsya lokAn / / / 4 / / pratyekArpita sapta bhaMgyu pahitairddhamaranatavidhi... sthAnaM paraM niravadhAritasaukhyaniSThaM. mata drUpa vidrUpa zAzvadane dasAnavalavI bhAMvamva sA sammedaparvatatale samavA purIzA: / / kurvata bhAvAnniviMzataH parAkrata tRSo dveSyA na zeSA... prAdyazcaturdazadinai vinivRttayogaH, macalastaccha prabhaMgesphuran dUraM svaraimasaMkaravyati- SaSThena niSThitakRtijinavarddhamAnaH / karaMti tiryaG...letoddhaMtAM prAkAra viyuta yutaM ca ... zeSA vidhUtavanakarmanibaddhapAzA, sva mahasi svArtha prakAzAtmake majjannonirupAkSa mAsena te yativarAstvabhavAnviyogAH / / mothacida cinmokSArthitIrtha kSipaH kRtvA nAdya...... mAlyAnivAstutimayaH kusumaiH, muddhA sthiti kRte svargApavargAttayo yaH prAjJairanumIyate -nyAdAyamAnasakarairabhitaH kirataH / svIkRti nA 'jIjena nirmApita stambhaH' sai...... paryema prAdRti yutAbhagavannipadyA, zabhA lokanaka khyate 'bagheravAla jAtIya' sA nAya saprAthitA vayamime paramA gati tAH // 7 sutaH jIjAkena' stambhaH kArApitaH / zubha bhavatu / / zatrujaye nagavare damitAripakSAH, 3 yatrArhatA gaNabhRtAM zrutapAragANA, paMDoH sutAH paramanirvRtimabhyupetAH / nirvANabhUmiriha bhAratavaSajAnAm / tu gyA tu saMgarahito balabhadranAmA, tA madya zuddhamanasA kriyayA vacobhiH, nadyAstaTe jitaripuzca suvarNabhadraH // 8 saMstotUmudyatamatiH pariNaumi bhaktyA // 1 droNImati prabalaku Dalamer3hake ca, kailAze zailazikhare parinivRto'sau / vaibhAraparvatatale vara siddhakUTe / zailezibhAvamupapadya vRSo mhaatmaa| 'RSyadrike ca vipulAdri balAhake ca, campApure ca vasupUjyasutaH sudhImAn / vindhye ca paudanapurevRSadIpake ca INE siddhi parAmupagato gatarAgabadhaH / / 2 sahayAcale ca himavatyapi supratiSThe, yatprArthyate zivamayaMvibudhezvarAdyaiH, daDAtmake gajapathe pRthusArayaSTau / pAkhaDibhizca paramArtha gavezazIlaH / ye sAdhavo hatamalA: sugatiprayAtAH, naSTASTakarmasamaye tadariSTanemiH, sthAnAni tAnijagati prathitAnyabhUvana // 10 saMprAptavAn kSitidhare vRhadUrjayante // 3 ikSovikArarasapRktaguNena loke, pAvApurasya vahirunnatabhUmideze, piSTo'dhikaM madhuratAmupayAti yadvat / * ye dono lekha pASANakhaDoM me apUrNa aura truTita hone ke tadvacca puNyapuruSaruSitAni nityaM, kAraNa atyanta prazuddha hai / phira bhI ve apanI iSTa siddhime sthAnAnitAni jagatAmiha pAvanAni // 11 sahAyaka hai / prataeva unhe jaise kA taisA diyA jAtA hai| ityarhatA zamavatAM ca mahAmunInAM, hAM, tIsarA lekha pUjyapAdakI nirvANabhakti ke anta me 12 proktA mayAtra parinirvRtibhUmidezAH / padyoM meM nibaddha hai, usase zuddha karane meM mujhe sahAyatA milI te me jinA jitabhayA munayazca zAMtA, hai| ve 12 padya jaina kIrtistambha ke zilAlekha me kita dizyAsurAzu sugati niravadyasaukhyAm // 12 hai| antima padya meM jIjA ke sagha kI rakSA kI kAmanA tena suvAnaMta jine [zvarANAM munigaNAnAM ca[nirvANa] kI gaI hai| paramAnanda zAstrI sthAnAni nivRttyaiH [vA] pAtu saMgha jIjAnvitaM sdaa|.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasunandi ke nAma se prAkRta kA eka saMgraha-granthaH 'tatvavicAra' pro0 premasumana jaina ema. e., zAstrI 'tatva vicAra' kI saM0 1988 me likhita prati kA varNana tathA terahaveM aura antima dAna prakaraNa meM 56 maiMne avalokana kiyA hai, pannAlAla sarasvatI bhavana vyAvara gAthAoM dvArA sabhI prakAra dAnoM kA svarUpa evaM phala nirU. se prApta huI thii| itanI aAdhunika prati hone para bhI paNa kiyA gayA hai| azuddhiyA~ isameM kAphI haiN| jagaha-jagaha pATha bhI chuTe hai| anta kI do gAthAoM meM se prathama grantha aura granthakucha gAthAe~ bhI lupta haiN| grantha kA prArambha zrI pArzvanAtha kAra kA nAma nirdiSTa hai tathA antima gAthA prAzISa kI vandanA ke sAtha prArambha hotA hai __ vacana ke rUpa meM haiNamiya jiNapAsapayaM vimbaharaM paNaya baMchiyatthapayaM / jo paDhAi suNai prakkha aNNaM par3hAi I uvesN| bacchaM tattaviyAraM sakheveNa nisAmeha // 1 // so haNa iNiyaya kamma kameNa siddhAlayaM jaai||26|| taduparAMta pacanamaskAra mantra kI mahimA evaM phala kA prastuta 'tatvavicAra' ke sampAdana prAdi ke viSaya meM nirUpaNa 27 gAthAnoM meM kiyA gayA hai / mantra ko jina bhAI sA0 DA0 gokulacandra jaina, vArANasI mujhe barAbara zAsana kA sAra batalAyA gayA hai prerita karate rhe| ataH mai isI dRSTi se isa grantha ko jiNa sAsaNasya sAro caubasapuSvANa jo smudvaaro| dekha rahA thaa| 'tatvavicAra' ko bahuta samaya taka maiM vasujassa maNe NavakArI saMsAro tasya kiM kuNaI // 28 // nandi saiddhAMtika kI hI eka anya racanA mAnatA rahA / isake bAda dUsare dharmaprakaraNa me 13 gAthAmro dvArA grantha meM svaya isa bAta kA nirdeza haidasa dharmoM kA varNana, tIsare ekonatrizad bhAvanA prakaraNa eso tasaviyAro sAro sajjaNa jaNANa sivsuhvo| meM 26 gAthAoM dvArA bhAvanAmo kA varNana, cothe samya- 'vasuna disUri rahano bhavANa pavohaNaDheM khu // 24 // ktva prakaraNa meM 21 gAthAo dvArA samyaktva kA varNana, - vasunandisUri, prAcArya vasunandi, vasunandi saiddhAntika pA~cave pUjAphala prakaraNa me 20 gAthAmo dvArA pUjA eva ye saba eka hI vyakti ke vizeSaNayukta nAma mujhe pratIta usake phala kA varNana, chaThe vinayaphala prakaraNa me 16 hae / 'tatva vicAra' ke lipikAra ne apanI prazasti me bhI gAthAnoM meM pAMca viSayoM kA svarUpa evaM phala kA varNana, isI bAta kI puSTi kI hai-'iti vasunandI saiDAMtI virasAtave vaiyAvRtya prakaraNa meM 14 gAthAmro dvArA vaiyAvRtya kA cita tatvavicAra smaaptH|' 10 mAzAghara ne vasUnandi kI varNana, pAThaveM saptavyasana prakaraNa' meM 13 gAthAyo dvArA bahamukhI pratibhA, saMskRta-prAkRta kI ubhaya bhASA vijJatA sAta vyasanoM kA varNana, nauve ekAdaza pratimA prakaraNa me evaM aneka saiddhAMtika graMthoM ke racayitA hone ke kAraNa unhe 40 gAthAoM dvArA pratimAnoM kA vizada varNana, dasaveM saiddhAMtika kahA hai-'iti vasunandi saiddhAMtikamatejIvadayA prakaraNa meM 23 gAthAnoM dvArA ahiMsA prAdi isase bhI mujhe apanI mAnyatA ke lie bala milaa| sAtha kA varNana, gyArahaveM zrAvakavidhi prakaraNa me 6 gAthAoM hI 'tatvavicAra' aura vasunandi zrAvakAcAra ke viSaya kI dvArA jina pratiSThA prAdi kA varNana, bArahave aNuvrata praka sabhyatA, bhASA kI ekatA aura zrAvakAcAra kI lagabhaga raNa meM 10 gAthAoM dvArA saMkSepa meM aNuvrato kA svarUpa 100 gAthAnoM kA 'tatvavicAra' meM pAyA jAnA prAdi ne 1. prati meM 'iti sapta vyasana prakaraNa // ' likhanA mujhe yaha mAnane ko majabUra kara diyA ki prastuta 'tatva chUTa gayA hai| ataH grantha meM 13 prakaraNa hone para bhI 2. sAgAra dharmAmRta pra.3, zloka 16 kI TIkA tathA 12 prakaraNa kA hI nirdeza hai| 4-52 kI TIkA meN|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vicAra' zrAvakAcAra ke racayitA vasunandi kI hI paravartI gaNa jaina mandira kArajA meM upalabdha 'tatvavicAra' kI do racanA honI caahie| kyoMki dUsare ke grantha kI itanI pratiyoM kI sUcanA milii| unhe maiM abhI dekha nahI pAyA gathAeM apane maulika graMtha me kauna lekhaka uddhRta karegA? huuN| upalabdha hone para prastuta patha para adhika prakAza par3a __'tatvavicAra' ke sambandha me jAnakArI prApta karate sakatA hai| samaya zrI agaracada jI nAhaTA kA 'tatvavicAra' ke sabadha anekAnta (varSa prathama, kiraNa 5) meM sva0 50 thI meM eka lekha rAjasthAna bhAratI' me dekhane ko milA / isame jugalakizora jI mukhtAra ne 'tatvavicAra aura vasunandi' unhoMne 'tatvavicAra' ko rAjasthAnI kA gadya-atha batalAte nAma se eka noTa likhA hai| isameM unhone grantha ke 12 hae thor3A-sA paricaya diyA hai| prakAzita praza me 'tatva- prakaraNoM kA ullekha karate hue grantha parimANa kevala 65 vicAra' kI prathama gAthA ke bAda rAjasthAnI me TIkA hai, gAthAnoM kA batalAyA hai, jabaki prastuna prati meM gratha kI jisameM bAraha vratoMkA varNana diyA gayA hai| aura anta me- gAthA sakhyA 265 hai| yaha bhUla isa kAraNa huI pratIta evaM tatsaviyAraM raiyaM suyasAgarAi uriy| hotI hai ki prati me antima gAthA kA na065 hI par3A yovakkharaM gahatyaM bhavvANa maNuggaThANaM // hai| granthakAra athavA lipikAra na 100 gAthAoM ke bAda gAthA ke dvArA 'tatvavicAra' prakaraNa ke samApti kI punaH agalI gAthA me 1 nambara diyA hai| ata: sarasarI sUcanA dI gayI hai / bIca meM samyaktva kA varNana karate hae nigAha me dekhane para aisI bhUla honI svAbhAvika thii| zrI eka gAthA aura pAI hai mukhnAra sAhaba ne svayaM 'purAtana jaina vAkyasUcI' kI prastAarihaM devo guruNo susAhuNo jiNamayaM mahApamANa / vanA (pa. 100) me spaSTa likhA hai ki unhoMne bambaI meM iccAi suho bhAvo sammataM viti jaga gurunno|| thor3e samaya meM isa gratha kI prati ko dekhA thaa| aura usI ukta ye donoM gAthAe~ 'tatvavicAra' kI cacita prati- prAdhAra para yaha noTa likhA hai| lipi meM nahIM haiN| dUsarI bAta, zrI nAhaTA dvArA prakAzita kintu 'tatvavicAra' kI gAthAmro kA milAna karane para isa praza me 12 vratoM kA varNana bhI 'tatvavicAra' ke to unakI saMkhyA 265 bhI nahI ho paatii| kAraNa, gAthA na. ke varNana se bhinna hai| tathA anta meM arihata deva kA jo 11 ke bAda 13 na. par3A hai| 81, 82 na. kI gAthAe~ svarUpa usameM varNita hai vaha bhI zvetAmbara paramparA se samAna hai| tathA 7 na. ke bAda 86 eva 186 ke 188 adhika sambandha rakhatA hai / yathA-"parihata devatA kisau naM. likha diyA gayA hai| isa taraha cAra gAthAeM kama ho hoi ?......vAraha bhede tapu kIjai / sattarahe bhede sajamu jAne se 261 gAthAeM hI bacatI hai| kintu grantha me jagaha pAliyai / / pATha pravacana mAtA upayogu dIjai / rajo haraNu jagaha viSayabhaga ko dekhate hue lagatA hai ki lipikAroM kI mahattI / gocha / paDigahiu gharai / ' ina saba kAraNoM se asAvadhAnI ke kAraNa gAthAe~ "chUTI haiN| sambhavataH 300 zrI nAhaTA jI dvArA prakAzita praza prastuta 'tatvavicAra' gAthA-pramANa" yaha grantha rahA hogaa| grantha se sambandhita nahI mAnA jA sakatA / donoM ke svarUpa sva0 zrI mukhtAra sA0 ne apane ukta noTa meM kahA hai evaM bhASA meM bhI bheda hai| kevala prathama magala gAthA ki yaha grantha zrAvakAcAra ke racayitA vapunandi kA nahIM (Namiya jiNa...) kA donoM meM eka-sA pAyA jAnA isa ho sakatA, kyoMki usameM kaI jagaha viSaya krama bheda hai / mora saMketa karatA hai ki sambhavataH kisI eka hI srota se yathA-'tatvavicAra' me vrata pratimA ke varNana meM 'guNavata' donoM jagaha ukta gAthA grahaNa kI gayI hai| aura 'zikSAvata' ke isa prakAra bheda kiye gaye hai-1 guNavata 'tatvavicAra' ke sambandha me jAnakArI prApta karate -digvidika pratyAkhyAna, anarthadaNDaparihAra aura bhogosamaya keTalAga aoNpha saMskRta eNDa prAkRta maoNka sI. pI. pabhoga saMkhyA / (2) zikSAvata-trikAladeva stuti, parva meM (pR. 647) meM senagaNa jaina mandira kAraMjA aura balAtkAra 4. disividisi paccakkhANa maNatyadaMDANa hoI prihaaro| 3. varSa 3, laMka 3-4, pu. 118 / bhAmovabhoyasaMkhA ee hu guNavvayA tiNi // 157 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sugandi ke nAma se prAkRta kA eka saMgrahAn satyavicAra proSadhopavAsa, pratithisaMvibhAga aura maraNAnta meM sahamekhanA' / jabaki vasunaMdi zrAvakAcAra kA kathana isase bhinna hai / usameM digvirati, dezavirati ghora anarthadaNDavirati ko guNavrata' tathA bhogavirati, parabhoganivRtti, pratithisaMvibhAga aura sallekhanA ina cAra ko zikSAvata kahA gayA hai'| aura 'tatvavicAra' meM do gAthAeM bhAvasagraha kI bhI prApta hotI hai| ataH ise maulika grantha na hokara, sagraha graMtha honA caahie| zrI mukhtAra sA0 kI isa sUcanA ke kAraNa 'tatvavicAra ko vasunandi kA hI paravartI graMtha mAnane meM mujhe bhI hicaka huii| zrI nAhaTA jI se vicAra-vimarza karane para bhI isake saMgraha grantha hone kI puSTi huI mataH maiM isake sadarbha khojane meM juTa gayA / pariNAmasvarUpa jo tathya sAmane Aye unase yaha bhalIbhAMti pramANita ho gayA ki tatvavicAra' meM na kevala vasunandi ke dhAvakAcAra aura bhAvasaMgraha se gAthAe~ ur3ata kI gaI hai, balki lagabhaga 20-25 prAcIna graMthoM kI gAthAe~ isameM saMgrahIta hai kucha gayAe~ pavetAmbara granthoM kI bhI haiM, jinake kAraNa isameM na kevala vibhinna gAthAoM kA sagraha hai, apitu vibhinna vicAroM kA bhI samAveza hai| yathA- 'tatvavicAra' kI eka gAyA me 'NamokAramantra' ke eka lAkha jApa se niHsandeha tIrthaMkara gotra kA bandha honA batalAyA hai' jo zvetAmbara paramparA kA prabhAva haiM / 'tatvavicAra' kI prastuta 291 gAthAoM meM se apikAza gAthAoM ke sandarbha nimnalikhita graMthoM meM khoje jA sake haiM, jo isake saMgraha gratha hone ke lie paryApta hai / yathA 5. deve thuvai tidAle pavve pavve ya posahovAsaM / pratihINa saMvibhAmro maraNate kuNai salliGga // / 158 / / 6. vasu. zrA. gAthA 214, 15, 16 / 7. vahI, gA0 217-20 / 8. jo guNai lakkhameNaM prathavihI jina gamopakAraM / tityayaranAmagota so baMdha Natthi sadehI / / 1-15 / / C. 'laghunavakAraphalaM' zvetAmbara grantha kI gAthA naM0 12 / * grantha kA nAma 1. vasunandi zrAvakAcAra 2. bhAvasaMgraha 3. laghunavakAra phalaM 4. jIvadayA prakaraNa 5. kArtikeyAnuprekSA 6. mokkhapAhuDa 7. mUlAcAra bhagavatI zrArAdhanA se " 31 " " 41 uddhRta gAyA saMkhyA 60 gAthAe~ 75 23 17 8. 6. vRddhanavakAraphala 10. prAyaNANatilaya, 11. dhAraSanAsAra, 12. kalyANAloyaNA, 13. chedasatva, 14. niyamasAra, 15. tiloyapaNNatta 16. daMsaNa pAhuDa, 17. dhammarasAyaNa 18. vArasa aNuvekkhA, 16. pacatpipAhuDa 20. paMcasaMgraha, 21. riTThasamuccaya 21. sIlapAiDa ina graMthoM meM se 1-1 yathA " d' 6 3 2 "1 19 :::: " 11 13 245 kula zeSa lagabhaga 50 gAthAoM meM se adhikAMza tIsare ekonatrizatprakaraNa evaM terahaveM dAna prakaraNa kI gAthAeM hai, jinake saMdarbha nahIM khoje jA ske| sambhavataH isa nAma ke prakaraNa jina granthoM meM hoM unhI se ye gavAeM lI gayIM hoNgii| athavA saMgrahakartA ne zAyada itanI gAthAe~ maulika rUpa se lilI hoNgii| isakA nirNaya dhAgeke adhyayana se ho skegaa| 'tatvavicAra' sagraha pramANita ho jAne ke bAda prazna upasthita karatA hai, utane usake maulika graMtha hone me na uThate / kucha pramukha prazna vicAraNIya haiM / yathA - 1. 'tatvavicAra kA saMgrahakartA kauna ? 2. usakA pANDitya evaM samaya ? 3. saMgraha gratha nirmANa kA prayojana ? 4. grantha ke racayitA me vasunandisUri ke nAma dene kA rahasya ? 5. digambara va zvetAmbara paramparA ke vicAroM ke samanvaya kA uddezya ? bhAdi / isa saba para prAmANika rUpa se vicAra karanA samaya sApekSa hai| zramasAdhya bhI / vidvAnoM se anurodha hai, isa sambandha meM koI jAnakArI ho yA bhAge prApta ho to kRpayA sUcita kareMge /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 42 5-64 iya saMkhevaM kahiyaM bhAvasaM0 47 2-35 iha paraloya suhANaM jIva.400 3-65 iha loyammi vi kajje __ tattvavicAra kI gAthAnukramaNikA evaM sandarbha tatva.naM. 7-127 mAibAla buDDha rogAbhibhUya vasu0 sA0 337 13-265 prakaha ya NiyANa sammo bhAvasaM0 405 1.22 aDavi gidi ranna majjhe laghu0 21 13-270 aNimA mahimA lahimA vasu. 513 bhAvasa0 41. tilo0504-1022 13-273 aNukUla pariyaNaya bhAvasa0 413 3-43 prathiraM jIvaM riddhi 3-51 prathirANa caMcarANa ya 13-232 abhaya payANaM paDhama bhAvasaM0 486 6-122 abhaya samo Natyi raso 13-246 avagAhiya teNa saMccha 5-104 ahiseya phaleNa Naro vasu0 sA0 461 13-266 aMtaramuhutta majjhe bhAvasa0 676 6-178 prAyaMbilaNivviyaDIe vasu0 sA0 292 bhaga0 prA0 254 mUlA0 282 chedasa0 3 3-64 prAraMbha sayAiM jaNo vasu0 sA0 351 12-227 prAliu bhajayahu dunvayaNu 1-6 pravAhi pi paDhijjai laghu06 13-242 pAhAramo deho bhAvasa0 516 bhaga0 mA0 435 13-244 mAhArAsaNa NihA vi bhAvasaM0617 pArA0 sA0 26 mokkhapA0 63 13-283 pAhAreNa ya deho bhAvasaM0 521 5-62 uccAriUNa maMte bhAvasaM0 441 8-145 ujjANammi ramaMtA vasu0 sA0 126 1-5 uDDhamadho tiriyamhi du mUlA0 75 laghu0 3 13-281 uttamakule mahato bhAva0 sA0 421 uttamaNANa pahANo jIva0 365 6.166 uttama-majjha-jahaNaM vasu0 sA0 280 6-174 utta vihANeNa to , , 288 6-161 uddipiMDa virau , , 313 13-282 uppaNNo rayaNamae bhAvasa0 412 4-86 uvagrahaNa guNajutto vasu0 sA0 55 bhAvasaM. 283 6-116 udayAri o vi viNo vasu0 sA0 325 13-235 usaha dANeNa garo 8-141 ubara bapilapiya 13-250 Usara chettai bIyaM bhAvasaM0 532 10-197 ikkaM ciya jIvadayA jIva0 16 6-120 iccevamAikAiya vasu0 sA0 330 6-121 iti paccakkhA eso vasu0 sA0 331 1-21 iya eso NavakAro laghu. 20 13-278 iya citatto pasarai bhAvasaM0 418 3-70 iya jANiUNa evaM bhAvasaM0 585 katti0 aNu0 3 mAkkhapA0 32 / prAyati. 10-25 3-53 iya gAUNa asAre jIva. 05 13-280 iya bahukAlaM saggo 8-151 e e mahANubhAvA bhAvasa0540 1-7 eko vi NamokAro 3-66 ege doghadaghaDArahehiM 1. eyANa NamoyAro laghu02 6-186 eyArasammiThANe vasu0 sA0 301 5-110 eyArasaMgadhArI vasu0 sA0 476 bhAvasaM0 122 1-17 erAvaehi paMcahi laghu0 14 4-87 erisaguNa aTTha juvaM vasu. sA. 56 bhAvasaM0 284 9-180 evaM catuccha ThANaM vasu0 sA0 264 7-140 eva NAUNa phalaM , " 350 9-165 evaM taiyaM ThANaM , , 276 9-154 evaM dasaNa sAvaya , , 8-153 evaM bahuppayAraM dukkhaM ,, 76 9-156 evaM bArasabheyaM , 373
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ basunadhi ke nAma se prAkRta kA eka saMgraha-panya : tatvavicAra 3-4 gharabAse vA mUDho bhnch| 1-19 eso praNAhakAlo laghu016 2-91 eso tacca vicAro 2.41 eso dahayyayAro katti0 aNu0 404 7-128 karacaraNapiTTha sirANaM vasu0 sA0 338 10-214 kallANa koDi jaNaNI 13-254 kassa thirA iha lacchI bhAvasaM0 560 6-162 kAusaggammi Tiu vasu0 sA0 276 mUlA. 2-36 caiUNa miTThabhoja 13.251 caMDAla-bhilla-chipiya bhAvasaM. 543 5-66 caMdana-supaMdha-lomo , 471 14-267 camma ruhiraM maMsaM bhAvasaM0 407 13-286 calaNaM valaNaM ciMtA bhAvasaM0 667 citAmaNirayaNAI laghu0 10 6-172 kAUNa kiM ci ratti 6.116 kAyANu rUva maddaNa vasu0 sA0 326 5-103 chattehiM eyachataM bhujaMi vasu0 sA0 460 13-253 kivaNeNa saMciya dhaNaM bhAvasaM0 556 4-78 chuhA taNhA bhaya doso , , 8 1-13 ki esa mahArayaNaM laghu0 6 3-66 ki jaMpieNa bahuNA vasu0 sA0 347 12-226 jai Nivvau duha pavariNi 7-137 ki jaMpieNa bahuNA tilo0 463 3-57 jai paisasi pAyAle 5-106 ki japieNa bahuNA tIsu 12-228 jai pANahisaMlai caDhahijjai 13-277 ki dANaM me diNNaM bhAvasa0 417 11-216 jaccha pure jiNa bhavaNaM 4-73 kiM bahuNA bhaNieNaM mokkha0 pA0 88 5-65 jaladhArA NikkhavaNeNa vasu0 sA0 483 3-56 sisi susasi sUsasi 7-136 jallosahi savvosahi , , 346 5-68 kusumehiM kusesaya vayaNa vasu0 sA0 485 13-246 jassa Na tavo Na caraNaM bhavasaM0 531 5-106 kuMthu bharidalameta , 481 10-212 jassa dayA so tavasI jIva0 65 13-276 ko haiM iha kacchAu bhAvasa0 416 10-211 jassa dayA tassa guNA , 95 2.19 koheNa jo Na tappadi katti0 aNu0 364 1-11 jaha ahiNA daTThANaM laghu08 3-52 koho mANo mAyA mUlA0 1228 6-176 jaha ukkiTTha tahammi vasu0 sA0 260 bA0 aNu0 46 kallANA0 33 11-222 jaha gehesu palite kUpaM 13-236 jaha nIraM uchagayaM 11-223 khaNa bhaMgure sarIre 6-184 jaM kiM ci gihAraMbhaM vasu0 sA0 268 10-202 jaM kiM ci NAma dukkhaM jIva0 2Na laghu0 11 6-175 gahiUNa ya sammattaM mokkhapA086 1-14 jaMki ci parama tattaM laghu0 11 4-72 gaMtUNa ya NiyagehaM vasu0 sA0 286 9-160 jaM ki pi paDiyabhikkha vasu0 sA0 305 12-230 gADha parigaha gahiu 3-58 jaMceva kaya ta ceva bhuMjasi 6-166 gurupuraukirayammaM vasu0 sA0 283 3-55 jaMNa kayaM aNNa bhave 6-117 jaM duppariNAmAmo maNaM vasu0 sA0 326 1-3 ghaNaghAi kamma mukkA NiyamasA0 71 6-181 je bajjijjidi haridaM , , 265 lathu navakAraphalaM 1 3-46 jaM mAresi rasate jIvA 5-102 ghaMTAhiM ghaMTa madAulesu vasu0 sA. 486 13-248 ja rayaNattaya rahiyaM bhAvasaM0 530
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 5-107 jo puNu jiNida bhavaNaM vasu0 sA0482 12-225 jo saMttAvai praNudi 4-85 ThidikaraNa guNapautto bhAvasaM. 282 __ - ya - Na 6-192 jaM sakkai taM kIraI dasaMNapAH 22 350 jaM harasi paraghaNAI 1-8 jAe vi jo paDhijjai laghu05 13-286 jANato pechaMto kAlattaya bhAvasaM0 674 5-66 jAyai NivijjadANeNa vasu0 sA0 486 5-67 jAryAda akkhayaNihi , , 484 12-224 jiNavaMdaNa guNa viNau 6-161 jiNavayaNadhamma ceiya vasu0 sA0 275 2-33 jiNavayaNameva bhAsadi katti0 aNu0 398 1-28 jiNasAsaNassa sAro laghu023 3-47 jIva tuma NAvamAse 4-80 jIvAjIvAsava baMdha vasu0 sA0 10 10.210 jIvadayA saccavayaNaM sIlapA0 16 jIva047 1-215 jIviya jalabiMdu samaM . 8-143 jUyaM-majja-maMsaM vesA risa0 5 1-20 je kevi gayA mokkhaM laghu017 12-231 je jiNaNAha haM muhakamali 1-18 jeNa marateNa imo laghu015 10-194 je puNu cha jIva vahaM kuNaM 13-262 jehi Na diNNaM dANaM bhAvasaM0 566 6-124 jo kai viuva esA ihapara 10-208 jo kuNai jaNo dhamma jIva0 43 10.206 jo kuNai maNe ravaMtI , 41 1.15 jo guNai lakkhamegaM laghu0 12 2-31 jo citei Na vaMka katti0 aNu0 366 10-213 jo jIvadayA jutto jIva0 66 2-34 jo jIva-rakSaNa-paro katti0 aNu0 366 2-36 jo Navi jAdi viyAraM 10-206 jo dei abhayadANaM jIva0 20 10-166 jo dei abhaya dANaM so jIva0 44 10-196 jo dei pare dukkhaM jIvada0 14 262 jo paDhai suNa prakkhai bhAvasaM0 700 6.163 jo passai samabhAvaM vasu0 sA0 277 2-38 jo pariharedi saMpsAM jIva. 403 10.207 jo paharai jIvaNNaM jIva0 42 5-105 jo pujjA praNavarayaM bhAvasaM0 456 13.260 NaTTakammabaMdhaNa bhAvasa. 668 12-287 NaTThaTTha payaDibadho , 687 3-56 Na paraM karei dukkhaM / 1/1 Namiya jiNapAsa payaM 1-24 Na ya (naha) ki ci tassa pahavai laghu. 15 2-40 gayaNANamo kalANaM 13-268 NahadaMta sirahArU bhAvasa. 408 10.165 NAUNa duhamaNataM 8-146 NAsAvahAra doseNa vasu. sA. 130 6-113 NANeNANuvayaraNe ya , , 322 12-226 NigdhiNa NiThura duTTha 4-76 NiddA tahA visAmo vasu. sA. 6 10-198 NibAno Na hoi gulo jIvadayA. 19 4-84 Ninvidigicho rAmro vasu. sA. 53 bhAvasaM. 281 6.112 NissaMkiya saMvegAi je vasu. sA. 321 13.283 NissaMgo Nimmoho bhAvasaM. 618 13-274 NisuNato thottasae , 414 13-282 tacchavi suhAI bhuttaM 7-138 taruNi maNa NayaNahAri vasu. sA. 348 1-27 tavasaMjamaNiyamaraho vRhada paMcanamaskAra phala 4-77 taM sammattaM uttaM jattha bhAvasaM. 272 13-275 titaMi ki evauttamanbha 2-37 tiviheNa jo vivajjai katti. maNu. 402 1-16 teNa imo Niccammi ya laghu. 4 13-360 te SaNA loya tae tehiM 4-81 teNutta Nava payatthA bhAvasaM. 278
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ basUnandike nAma se prAkRtakA eka saMgraha-prayatatvavicAra 4-71 te ghaNNA te dhaNiNo bha. pArA. 2002 4-74 te dhaNNA sukayatthA mokkha pA. 89 1-24 thaMbhei jalaM jalaNaM laghu. 22 6-111 dasaNa NANa caritte vasu. sA. 320 13-236 dANassAhAra phalaM ko bhAvasa. 463 13-237 dAyAro ubasato maNavaya , 465 6-157 disividisi paMcakkhA , 354 5-100 dIvehi dIviyAse vasu. sA. 487 3-67 doharaM pavAsa sahayara 13-255 dukkheNa lahai vittaM bhAvasaM. 561 13-271 devANa hoI deho , 411 |1265 10-163 devidaM cakkavaTTi taNAI bha. pArA. 1655 2148 6-125 devidacakkaharamaMDalIya vasu. sA. 334 6.158 deve thuvaitiyAle pavve bhAvasaM. 355 7-132 dehatavaNiyamasayama vasu. sA. 342 13-240 deho pANArUgraM vijjA bhAvasaM. 517 9-168 pakkhAliUNa vayaNaM vasu. sA. 282 13-252 paccha ramayA vi doNI 6.173 paccUse uTTittA vaMdaNa vasa. sA. 287 13-257 paDikUlamAi kAuM bhAvasaM. 563 7-126 paDijaggaNehi taNu vasu. sA. 336 3.68 paNayajaNa pUriyAsA 6-189 parakAliUNa pattaM 7-135 paraloe vi saruvo vasu. sA. 345 6-114 pacaviha cArittaM ,, 323 8.141 pacubara sahiyAI ,, 57 6-155 pacaya aNuvvayAI bha. pArA. 2076 dhammara. 142 4-89 paMca vi thAvaraviyale paMcasaM. 1-36 13-276 puNaravi tameva dhamma (kAyA) bhAvasaM. 416 13-263 puNNeNa kula viulaM " 586 puNNeNa kulaM viula 586 5.60 purANassa kAraNaM phuDa 6-183 puvvuttaNava vihANaM vasu. sA. 267 5-61 phAsuya jaleNaNhAiya bhAvasa. 426 vAloyaM buDDhoyaM vasu. sA. 324 10-201 dhamma karei turiyA jIva. 24 3-61 ghammeNa kula pasai 3.66 dhammeNa dhaNaM vimala 3-60 ghammeNa viNA jaiciMtayAi 3-62 dhammo maMgala mUlaM prosaha 6-187 dhammellANaM cayaNaM kayeri 5-101 ghUveNa sisirakkaradhavala vasu. sa. 488 13-238 bhattI saddhAyakhama satta 7-134 bhamai jae jasa kitI vasu. sA.344 11-220 bhavaNaM jiNassa Na kayaM 11.221 bhAvahuaNuvvayAi pAlaTTa bhAvasaM. 488 13-245 bhukkhAkayamaraNabhayaM , 523 13-241 bhukkha samo Nahu vAhI 6.186 bhujei pANipattammi bhAyaNe vasu. sA. 303 10-203 nara Naravai devANaM jIva. 26 1-10 navasiri hu~ti sirANaM laghu. 7 5-63 nhavaNaM kAUNapuNo 13-243 nA dehA tA pANA tatta 7-131 nissaMkiyaM savegAi vasu. sA. 321, 341 6-182 maNavayaNa kAya-kaya vasu. sA. 266 8-146 maMsAsaNeNagiro , 127 13-237 mahisIe tiNadiNaM patta 11-216 mahamajja maMsa viraI bhAvasaM. 356
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 10.205 mA kIrau pANivaho 6-177 muNiUNa garuvakajja vasu. sA. 261 13-261 muNi bhoyaNeNa davvaM bhAvasaM. 567 6-185 motUNavacchamettaM vasu. sA. 266 8.144 rajabhaMsaM vasaNaM bAraha vasu. sA. 125 6-171 rayaNi samayammi ThiccA vasu. sA. 285 4-83 rAyagihe NissaMko vasa. sA. 52 bhAvasaM. 280 3.54 re jIva pAvaNigghiNaM -48 re jIva saMpayaM ciya 7-130 saMthAra mohaNe hiya , 340 2-32 sama saMto sa-jaleNaM katti. aNu. 397 13-264 sammAdiTThi puNNaM Na hoi bhAvasaM. 404 8-147 savvattha NiuNa buddhI vasu. sA. 128 13-233 sanvesi jIvANaM abhayaM bhAvasaM. 460 paMcatthi. 6. 1.16 saTThisayaM vijayANaM laghu. 13 4-82 saMkAi dosarahiyaM bhAvasaM. 678 4-76 saMvemo Nivvepro jiMdA vasu. sA. 46 bhAvasaM. 263 3-42 saMsArammi asAre Nasi 8-152 sAkee sevaMto sattavi vasu. sA. 133 6-164 siddhasarUvaM jhAyai vasu. sA. 278 bhAvasaM. 568 6-176 siraNhANuMvaTTaNa gaMdha vasu. sA. 263 13-266 sui amalo varavaNNo deho bhAvasaM. 406 7-133 subhapariNAmo jAyai 13-234 suya dANeNa ya labbhai bhAvasaM.461 1-2 suya sAyaro apAro 13-258 so kiha sayaNo bhaNNai bhAvasa. 564 10-204 so dAyA saM tavassI jIva. 31 13-256 so sayaNo so baMdhU bhAvasaM. 565 3.46 lahiUNa mANusattaM 13-285 lahiUNa sukkajhANaM bhAvasaM. 486 10-200 lobhAyo prAraMbho prAraMbhAu 13-288 loyagga siharakhitaM bhAvasaM. 688 5-105 vijaya paDAehiNaro saMgAme vasu. sA. 462 11-217 viNau veyyA vacca vasu. sA. 316 6-123 viNaeNa sasakujjala ,, 332 viNo tibiheNato 13-256 vittaM citta pattaM tiNi 6-170 vAyaNakahANupehaNa vasu. sA. 284 1-26 hiyaya guhAye navakAra 6-118 hiyamiyapujjaM suttA vasu. sA. 327 4-75 hiMsA rahie dhamme bhAvasa. 268 mokkhapA. 7.136 vAravaievejjA vaccaM , , 346 4-88 vAraha micchA vAyai 1-25 vAhi jala jalaNatavakara laghu. 16 bAhivimukka sarIro 3-45 bAhI diTThavi uggo 11-218 hiMsA rahie dhamme aTThAraha 6-156 hiMsA viraI sacca adata bhAvasaM. 353 mUlA. 6-160 hoi(UNa)sui ce iya gihammi vasa. sA. 274 8-150 hoUNa khayaraNAho. 8-148 hoUNa cakkavaTTi vasu. sA. 129 bhAvasaM. 484 6-126 sattU vi mitta bhAvaM jamhA vasu. sA. 336 6-167 sattami terasi divasammi , , 281
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. gadyacintAmaNimUla vAdIbhasiMha sUri, sampAdaka anuvAdaka paM. pannAlAla jaina sAhityAcArya prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha kaashii| bar3A sAija pRSTha saMkhyA 500 mUlya sajilda pratikA 12.00 rupayA / prastuta grantha kAdambarI ke samakakSa kA eka mahatvapUrNa gadya saMskRta kAvya hai, jisake kartA prAcArya vAdIbhasiMha sUri haiM jo apane samaya ke eka viziSTa vidvAna the / AcArya vAdIbhasiMha ne praur3ha saMskRta meM jIvaMdhara kA yaha caritra nibaddha kiyA hai| jaina sAhitya meM isa para vividha bhASAoM meM aneka pratha likhe gae hai, jisase unakI mahattA kA sahaja hI prAmAta ho jAtA hai| jIvadhara kumAra bhagavAna mahAvIra ke samaya hone vAle rAjA satyadhara ke kSatriya putra the| prApane apane pitA ke rAjya ko punaH prApta kiyA, aura anta me usakA parityAga kara AtmasAdhanA sampanna kii| kavi ne apanI pUrvavartI sAhityika upalabdhiyoM ko prAtmasAta nahI kiyA kintu unakI vizAla pratibhA ne usa yuga ke sAskRtika jIvana ke jo citra grahaNa kiye, unheM kavi ne kuzala maNihAra nirmAtA kI bhAMti sAvadhAnI se kAvya meM utAra diyA hai| kartA ne maNihAra kI taraha kAvyapratha ke eka-eka zabda ko isa taraha piroyA hai ki lambe dIrgha samAso me bhI kAvya kA lAlitya evaM saundarya kahI khoyA nahI, kintu jAgRta rahA hai| isa saskaraNa meM sampAdaka ne saMskRta vyAkhyA zraura mUlAnugAmI sarala hindI anuvAda dekara graMtha ko atyanta upayogI banA diyA hai / aura prastAvanA me grantha aura granthakAra ke sambandha meM paryApta jAnakArI de dI hai / aura pariziSTa meM vyakti vAcaka, bhaugolika, paribhASika tathA viziSTa zabdoM kA eka zabdakoSa bhI de diyA hai jisase graMtha kI upayogitA bar3ha gaI hai / gadyacintAmaNi kA yaha viziSTa saMskaraNa adhyetAnoM ke lie vizeSa rucikAra hogA graMtha kA prakAzana bhAratIya jJAnapITha ke anurUpa huA hai| prAcIna bhAratIya saMskRta ke madhyetAoM ko isa graMtha ko maMgAkara avazya par3hanA caahie| isa uttama prakAzana ke lie bhAratIya jJAnapITha dhanyavAda kI pAtra hai| 2. yogAsAra prAbhRta- mUla amitagatiprathama sampAdaka anuvAdaka paM0 jugalakizora mukhtAra prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kAzI, bar3A sAija, sajilda prati mUlya 8.00 rupayA / prastuta graMtha devasenAcArya ke ziSya nissaMga dhamitagati prathama kI racanA hai, jo adhyAtma viSaya kA eka sundara graMtha hai| isa graMtha meM adhikAra hai aura 540 patha haiM jinameM Atmatatva kI prApti kA sarasa varNana hai| sAtha adhikAro meM jIvAdi sapta tattvoM kA digdarzana karAte hue unakI mahattA kA kathana kiyA gayA hai / zraura bhAThavAM adhikAra cAritrAdhikAra hai, jisake 100 padyoM me cAritra kA bar3A hI sundara bhora saMkSipta kathana diyA hai| use par3ha kara pravacanasAra ke cAritrAdhikAra kI smRti ho jAtI hai / aura antima cUlikAdhikAra meM yogI ke yoga kA svarUpa batalAte hue bhoga se utpanna sukha kI viziSTatA, sukha kA lakSaNa, tathA yoga ke svarUpa kA kathana karate hue bhoga ko mahAna roga batalAte hue usase chuTakArA milane para use phira saMsAra meM janma nahIM lenA par3atA / bhoga se saccA vairAgya kaba hotA hai usakA bhI nirdeza kiyA hai| aura bhI saMbaddha viSayakA sundara vivecana kiyA hai| mukhtAra sA. ne graMtha padyoMkA mUlAnugAmI anuvAda dekara usake viSaya ko acchI taraha vizada kiyA hai| TippaNiyoM meM bhI usakA spaSTa saMketa kiyA aura prastAvanA me amitagati prathamake saMbaMdha meM jo vicAra kiyA hai vaha sundara hai / graMtha kI chapAI saphAI jJAnapITha ke anurUpa hai aura vaha mustAra sAhaba ke jIvana kAla meM hI chapa kara taiyAra ho gayA thA, use dekha kara unheM zrAtma saMtoSa huA hogA / isa graMtha ko sabhI maMdiroM, svAdhyAyazAlAoM, adhyAtma ke vicArakoM ko maMgAkara avazya par3hanA cAhie /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bhanekAnta 3. karma prakRti saMskRta-mUla abhayacandra siddhAnta sAdhana ke rUpa meM apanAyA gayA hai| isa aMka meM gAMdhIjI cakravartI, sampAdaka anuvAdaka DA. gokulacandajI ema. ke siddhAntoM aura jaina siddhAntoM kI tulanA kI gaI hai| e.pI0 eca0 DI0, prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kaashii| isa aMka meM aneka lekha paThanIya hai-jaise svataMtratA saMgrAma pRSTha 75, mUlya do rupyaa| meM hiMsA kI bhUmikA-zrI u0 na0 vara / adhyakSa prastuta graMtha saMskRta ke gadyasUtroM meM karma prakRtiyoM ke khAdIgrAmodyoga kmiishn| gAMdhIjI ke jIvana meM ahiMsA svarUpa kA varNana kiyA hai| prakRti, pradeza sthiti aura anu. kA prayoga, mAMsAzana kA mana aura tana para kuprabhAva, dayA bhAga ina cAra prakAra ke baMdhoM kA svarUpa bhI diyA huA hai| jaba hiMsA bana jAtI hai? ahiMsA ke kucha sUtra Adi / anuvAda mUlAnugAmI hai| grantha kartA abhayacanda saiddhAntika isa sAmayika upayogI sAmagrI prakAzana ke lie aNuvrata cakravartI hai / unakA samaya IsA kI teravIM zatAbdI hai graMtha- samiti dhanyavAda kI pAtra hai| kAra ke sambandha meM sampAdakajI ne jo likhA hai vaha prAyaH 5. mahAvIra jayantI smArikA-pradhAna sampAdaka ThIka hai / abhayacanda siddhAntI kI isa kRti kA anekAnta paM0 bhaMvaralAla polyAkA jaina darzanAcArya prakAzaka rAjake pAThaveM varSa kI kiraNa 11 meM mukhtAra sAhaba ne paricaya sthAna jaina sabhA, jayapura, mUlya 2 rupyaa| diyA thaa| graMtha upayogI hai| pAThakoM ko karma prakRti prastuta smArikA 4 khaMDoM meM vibhAjita hai| 3 khaMDa maMgA kara avazya par3hanA cAhie / kI sAmagrI hindI bhASA me dI huI hai aura caturtha khaNDa 4. aNuvrata (vizeSAMka)-sampAdaka riSabhadAsa kI aMgrejI me / lekhoM kA cayana sandara aura nayanAbhirAma rAMkA, prabandha sampAdaka harSacanda prakAzaka rAmezvaradayAla hai| smArikA apane uddezya meM saphala hotI jA rahI hai / agravAla, pra. bhA0 aNuvrata samiti chatarapura roDa, rAjasthAna sabhA kI kartavya parAyaNatA aura sampAdaka evaM maharaulI, naI dillI 30, vArSika mUlya 10 rupyaa| sampAdaka maMDala tathA prakAzaka kI tatparatA zodha-khoja ke prastuta vizeSAMka gAMdhI zatAbdI ke upalakSa me prakA- lekhoM se paripUrNa smArikA, patra jagata meM apanA mahatvapUrNa zita kiyA gayA hai / yaha praNuvrata samiti ke naitika jAgaraNa sthAna rakhatI hai| zraddheya paM0 cainasukhadAsajI kA prabhAva kA agradUta pAkSika patra hai / terA paMthI sampradAya ke vidvAna sacamuca khaTakatA hai| aise patroM meM khojapUrNa lekhoM ke prAcArya tulasIgaNI ke prayatnoM kA yaha suphala prayAsa hai sAtha kucha aitihAsika aura purAtAttvika citroM kA na ki aNuvrata kA vyApaka pracAra karane evaM jIvana kI honA kucha khaTakatA hai| parantu unakA ziSya varga unake anaitaka dhArA ko naitikatA me badalane me aNuvrata eka Adarza kArya ko kAyama rakhegA aisI AzA hai| dAnI mahAnubhAvoM se vIra-sevA-mandira eka prasiddha zodha-sasthAna hai, usakI lAyabrerI se aneka risarcaskAlara apanI thImisa ke lie upayogI graMtha lekara anusandhAna karate hai / lAyabrerI meM isa samaya pAMca hajAra ke lagabhaga grantha hai / gommaTa sAra jIvakANDa kI bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA kalakattA se prakAzita baDI TIkA kI lakSaNAvalI ke lie AvazyakatA hai jo mahAnubhAva bheMTa svarUpa yA mUlya se pradAna karege isake lie hama unake bahuta prAbhArI hoge / jina zAstra bhaMDAroM meM hastalikhita graMthoM kI vyavasthA nahI ho rahI hai / unase nivedana hai ki ve apane bhaNDAra ke una hastalikhita graMthoM ko vIra sevAmandira lAyabrerI ko pradAna kara de / yahA~ unakI pUrNa vyavasthA hai, usase risarca skAlaroM ko vizeSa suvidhA ho jAyagI / pAzA hai mandira aura bhaNDAra ke prabandhaka apanI udAratA kA paricaya dekara anugRhIta kreNge| premacandra jaina maMtrI, vIrasevAmandira 21, dariyAgaMja, dillii|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka mahAna vibhUti kA viyoga isa aMka ke chapate-chapate bar3A hI dukhada samAcAra milA hai ki rASTrapati DA. jAkirahasena kA 3 maI ko hRdayagati ke ruka jAne se akasmAt dehAnta ho gyaa| isa samAcAra se sAre deza kA zoka-magna ho jAnA svA DA0 jAkirahusena deza kI mahAna vibhUti the, vaha bhArata ke rASTrapati pada para prAsIna the / para unakI mahattA isa bAta me thI ki ve mAnavatA ke kevala hAmI hI nahIM the kintu usame baDe the| deza ke abhyutthAna me jina-jina kSetroM meM unakI sevAroM kI AvazyakatA huI ve sadA tatpara rahe / buniyAdI zikSA ke kSetra me unhone jo kArya kiyA vaha hamAre itihAsa me sadA amara rahegA / unhone jAmA miliyA ke rUpa meM jo dena dI hai, vaha mahAna hai| DA. jAkirahusena ne deza ke sAmane dharma-nirapekSatA kI eka aisI misAla peza kI, jisane loka-mAnasa para bar3A prabhAva DAlA / sabhI dharmoM ke anuyAyI unheM Adara kI dRSTi se dekhate the| aisI vibhUti ke nidhana se jo sthAna rikta huA hai usakI pUrti sahaja hI nahI ho sktii| hama divagata AtmA ke prati apanI hArdika zraddhAjali arpita karate hue AzA karate hai ki unhoMne apane vaiyaktiguNoM aura sevAkAryo se jo preraNAe~ dI hai ve dezavAsiyo kA mArgadarzana karatI rhegii| anekAnta patra ke mAdhyama se unake zoka-santapta parivAra ke lie hamArI smvednaaeN| di. jaina samAja meM upekSA kA pariNAma di0 jaina samAja yadyapi mandagati se apanA kArya kara rahA hai| usakI jaisI pragati honI cAhie thI nahI ho skii| aneka jaina mandiroM aura mUrtiyo kA nirmANa tathA pacakalyANaka pratiSThAno me apAra dhana kharca kiyA jAtA hai| para tIrthakaro kI vANI ke prasAra me yA zAstroM ke jIrNoddhAra meM eka paisA bhI koI kharca karane ko taiyAra nahI hai| di. jaina mandiro me sthita zAstrabhaNDAra avyavasthita hai, cahA, dImaka aura kITakAdi ke bhakSya ho rahe hai| abhI 10 paramAnanda zAstrI kA lazkara jAnA humrA thaa| unase jJAta huA ki gvAliyara kisI samaya jaina samAja kA kendra sthala thA, vahA~ ke mandiroM meM dasavI zatAbdI se 20vI zatAbdI taka kI pratiSThata aneka maniyA~ mandiro meM virAjamAna hai| kile me urvAhI dvAra kI dAyeM bAye dono pora caTTAno ko khoda kara banAI gayI pratimAe~ atyanta AkarSaka aura kalA pUrNa haiM aura adhikAza khaNDita hai| parantu ve jaino dvArA sadA upekSita rahI hai| unakA patthara gala rahA hai, zilA lekha naSTa hote jA rahe hai| aneka mUrtiyA~ khaNDita hai| unakI ora vahA~ kI samAja kI pUrNa upekSA hai| mandiro ke zAstra bhaNDAro kI koI vyavasthA nahIM hai| gvAliyara kA bhaTTArakIya zAstra bhaDAra 40 varSa se banda par3A hai, usakI na koI sUcI hai, aura na yahI jJAta ho sakA ki vahA kitane aura kyA-kyA amUlya pratha haiN| unakI sAra samhAla yadi jaldI na kI gaI to phira isa amUlya sampadA se sadA ke liye hAtha dhonA pddegaa| zAstra bhaDAro kI sampatti jaina samAja kI va rASTra kI nidhi hai| usakA saMrakSaNa deva mandira va pratimAno ke samAna hI honA caahiye| gvAliyara meM 7 hajAra jainiyoM kI saMkhyA hai, 23, 24 mandira hai| prAzA hai gvAliyara aura lazkara kI jaina samAja ke dharmAtmA sajjana isa upekSAvRtti ko chor3akara dharma rakSArtha maMdira mUrtiyoM kI taraha zAstroM ke prati apanI bhakti kA paricaya degI, bhaTTArakajI ke bhaMDAra ko bhI prAdarza rUpa meM vyavasthita kregii| - mantrI-bIra sevAmandira
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/82 (1) purAtana-cainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 45 TIkAdigranthoM meM uddhRta dUsare padyoM ko bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| saMpAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva ko 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15.00 (2) mA ta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,mAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yUkta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahanva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / / __... 2.00 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hanA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sajilda / 75 (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (9) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasyAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sjild| ... 3.00 (10) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 1 saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSTo ora paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, sajilda / 4.00 (11) samAdhitantra aura iSTopadeza-adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4.00 (12) anityabhAvanA-prA0 padmanandIkI mahatva kI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthasUtra--(prabhAcandrIya)--mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / ... 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (15 / mahAvIra kA sarvodaya tIrtha *16 paise, 16 samantabhadra vicAra-dIpikA 16 me, (17) mahAvIra pUjA 25 (18) adhyAtma rahasya-paM0 prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / 1.00 (19) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyo kA mahatvapUrNa sgrh| '55 granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / sa.pa.paramAnda shaastrii| sajilda 12.00 (20) nyAya-dIpikA-prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0 700 (21) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-sagha prakAzana 5-00 (22) kasAyapAhuDa sutta-mUlagrantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva dhI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / / ... 20.00 (23) Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e prAkAra ke 300 pa. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrita /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dve mAsika jUna 1966 y'nncn| - ******************************* *********************** Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Tiao Mi Lei Mi Lei khaNDagiri meM utkIrNa tIrthakara matiyAM ************Qin ***************** samantabhadrAzrama (vora-sevA-mandira) kA mukha patra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 viSaya-sUcI | anekAnta ke lie sthAyI grAhakoM aura pR0 vizeSa sahAyaka sadasyoM kI AvazyakatA 1 arhatparameSThI stavana-muni zrI padmanandi anekAnta jaina saskRti kI pratiSThita eva prAmANika 2 jaina samAja kI kucha upajAtiyAM patrikA hai| itanA hone para bhI jaina samAja kA dhyAna isa paramAnanda zAstrI patrikA kI aora nahI hai| to bhI patrikA ghATA uThAkara 3 eka pratIkAMkita dvAra-gopIlAla amara ema. e. 60 bhI saskRti ke pracAra aura prasAra meM saMlagna rahatI hai| 4 aMtarIkSa pArzvanAtha vinaMti anekAnta dvArA jo khoja kI gaI hai, ve mahatvapUrNa hai / ataH nemacanda dhannUsA jaina hama anekAnta ke saMrakSako vizeSa sahAyako aura sthAyI sadasyo tathA vidvAnoM se preraNA karate hai ki ve anekAnta 5 prAtma sambodhana-paramAnanda zAstrI kI grAhaka sakhyA bar3hAne me hame sahayoga pradAna kare / maha. 6 gvAliyara ke kucha kApTAsabadhI bhaTTAraka gAI hone para bhI anekAnta kA vahI 6) ru0 mUlya hai| paramAnanda zAstrI jaba ki saba patroM kA mUlya bar3ha gayA hai taba bhI anekAnta kA 7 zahaDola jile meM jaina saskRti kA eka ajJAta malya nahIM bar3hAyA gyaa| kendra-pro0 bhAgacanda jaina 'bhAgendu' anekAnta ke lie 251) pradAna karane vAle 50 vizeSa 8 yuktyanuzAsana : eka adhyayana sahAyaka sadasyo, aura 101) pradAna karane vAle sau sthAyI DA0 darabArI lAla jaina koThiyA sadasyoM kI AvazyakatA hai| kucha aise dharmAtmA sajjano 6 bhagavAna RSabhadeva-paramAnanda zAstrI ko bhI aAvazyakatA hai jo apanI ora se anekAnta patrikA kAlejo, pustakAlayoM aura vizvavidyAlayoM ko apanI ora 10 hRdaya kI kaThoratA-muni kanhaiyAlAla , se bhijavA sake / sAtha hI vivAho, parvo aura utsabo para 11 magadha samrAT rAjA bimbasAra kA janadharma nikAle jAne vAle dAna me se anekAnta ko bhI prAthika parigrahaNa-paramAnanda zAstrI sahayoga prApta ho| 12 antarrASTrIya sahayoga va zAnti kisa prakAra kucha dAnI mahAnubhAva apanI ora se jaina saMsthAno prApta ho sakatI hai pustakAlayo me anekAnta bhijvaaeN| vyavasthApaka zAntIlAla vanamAlI zeTha 'anekAnta' 13 lazkara meM mere pAMca dina-paramAnanda zAstrI 61 / anekAnta ke pAThakoM se 14 sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI tathA bAlacanda siddhAnta zAstrI anekAnta premI pAThako se nivedana hai ki unakA vArSika mUlya samApta ho cukA hai| nae 22ve varSa kA mUlya 6) rupayA manIArDara dvArA bhijavA kara anugRhIta kare / sampAdaka-maNDala anyathA agalA aka vI. pI. se bhejA jaaygaa| jisase DA0 prA0 ne0 upAdhye Apako 1) eka rupayA adhika kharca denA pdd'egaa| DA0premasAgara jana vyavasthApaka : 'anekAnta' zrI yazapAla jaina 'vIrasevAmandira' 21 dariyAgaMja, dillI paramAnanda zAstrI anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA mAla uttaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka manekAnta eka kiraNa kA malya 1 rupayA 25 paMsA MMA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 22 kiraNa 2 } zrom arham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandha sindhura vidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra- sevA mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2465, vi0 saM0 2026 arhata parameSThI stavana rAgo yasya na vidyate kvacidapi pradhvastasaMgagrahAt prastrAdeH parivarjanAnna ca budhairdeSo'pi saMbhAvyate / tasmAtsAmyamathAtmabodhanamato jAtaH kSayaH karmaraNAmAnandAdi guNAzrayastu niyataM so'rhansadA pAtu vaH // 3 // muni zrI padmanandi { jUna 10:1 san 1666 artha - jisa prarahaMta parameSThI ke parigraharUpI pizAca se rahita ho jAne ke kAraNa kisI bhI indriya viSaya rAga nahI hai, trizUla Adi AyudhoM se rahita hone ke kAraNa ukta arahaMta parameSThI ke vidvAnoM ke dvArA dveSa kI bhI sambhAvanA nahIM kI jA sakatI hai / isIlie rAga-dveSa se rahita ho jAne ke kAraNa unake samatAbhAva prAvirbhUta huA hai / ataeva karmoM ke kSaya se jo zrarhat parameSThI ananta sukha prAdi guNo ke zrAzraya ko prApta hue hai ve arhata parameSThI sarvadA Apa logoM kI rakSA kare / /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja kI kucha upajAtiyoM paramAnanda jaina zAstrI upajAtiyAM kaba aura kaise banIM, isakA koI prAmANika itivRtta abhI taka bhI nahIM likhA gayA / para grAmanagaroM yA vyavasAya ke nAma para aneka upajAtiyoM kA nAmakaraNa dhaura gotroM yAdi kA nirmANa kiyA gayA hai| dasavIM zatAbdI se pUrva upajAtiyoM kA koI itivRtta nahIM milatA sambhava hai usase pUrva bhI unakA astitva rahA ho / jaina samAja meM caurAsI upajAtiyA prasiddha hai / aThArahavIM zatAbdI ke vidvAna 10 vinodalAlAla kI 'phanamAlA pazcImI' eka paccIsa padyAtmaka racanA hai| jisame cavAla khaNDelavAla, baravAla, golApUrva, paradAra, (paura paTTa) prAdi jAtiyoM kA nAmAkana kiyA gayA hai / grAma nagarAdi ke nAma para aneka upajAtiyA bnii| zrasA se osavAla, bagherA se vadheravAla / pAli se pallIvAla, mevADa se mevaadd'aa| isa taraha grAma eva nagaroM tathA kAryoM Adi se upajAtiyo aura gotro Adi kA nirmANa huA hai| aneka upajAtiyoM ke ullekha mUrti lekhoM aura graMtha prazastiyoM Adi meM upalabdha hote hai / para unakA astitva patra vartamAna me nahI miltaa| jaise dhakkar3a yA kaMTa yaha eka prasiddha aitihAsika jAti hai jisakI ba paramparA pUrva kAla me acchI pratiSThita rahI hai| isame aneka pratiSThita vidvAna hue hai| isakA nikAsa 'ujapura' siroMja (ToMka) se batalAyA gayA hai| " iha mevAr3a dete jaNa sakule, siri ujapura niggayadhakkaDa kule / " dharma parIkSA ke kartA hariyaNa (1044) bhI isI dharkaTa vazIya govarddhana ke putra aura siddhasena ke ziSya the| yaha cittaur3a ke nivAsI the aura kAryavaza acalapura cale gae the aura vahA~ para unhoMne saM0 1044 me dharma parIkSA kA nirmANa kiyA thA / mAlava deza kI samRddha nagarI sindhuvarSI me bhI ghaTanA ke tilaka madhusUdana zreSThI ke putra ta para bharata the, jinakI preraNA se vIra kavi ne jambU svAmI carita kI racanA kI thii| yaha gharkaTa vaza dillI ke grAsapAsa nahI rahA jAna paDatA yaha rAjapUtAne aura gujarAta Adi me rahA hai| vartamAna meM isa jAti kA astitva hI nahIM jAna paDatA / sahalavAla, gaMgeravAla, gargarATa, Adi aneka upajAtiyA aisI hai jinakA paricaya nahIM milatA / kavivara vinodIlAla ne likhA hai ki eka bAra upa jAtiyoM kA samUha girinAra jI meM nemiprabhu kI phUlamAla lene ke lie ikaTThA huA aura paraspara meM yaha hor3a lagI ki prabhu ko jayamAla pahale maiM tU dUsarA kahatA thA ki pahale maiM lU / aura tIsarA bhI cAhatA thA ki phUlamAla mujhe mile| isa hoDa me sabhI upajAtiyA~ apane vaibhava ke anusAra bolI hAne ke lie taiyAra thii| phalamAna lene kI jijJAsA ne jana sAdhAraNa meM apUrva jAgRti kI lahara utpanna kara dI / aura eka se eka vaDhakara phUlamAla kA mUlya dene ke liye tayyAra ho gayA / para una sabame se kisI eka ko hI phUlamAla milI yaha racanA vikrama kI 18vI zatAbdI ke madhya kAla kI hai| yadyapi 16vI zatAbdI ke vidvAna brahma madata ne bhI phUlamAta jayamAlA kA nirmANa kiyA hai| jo sakSipta sarala aura sundara hai jo sajjana isa mahadhika phUlamAla ko apanI lakSmI dekara lete hai unake saba dukha dUra ho jAte hai' / isa lekha meM kucha upajAtiyoM kA sakSipta paricaya diyA jA rahA hai| jina jAtiyoM kA nAmAdi ke atirikta kucha paricaya bhI nahIM milA, unheM chor3a diyA gayA hai| agravAla - yaha zabda eka kSatriya jAti kA sUcaka hai / jisakA nikAsa agrohA yA 'agrodaka' janapada se huA 1 1. bho bhaviyaNa jiNa-paya-kamala mAla mahampiya neha philu karikarahu dukkha malajala dehU / / mAtA rohiNI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ko kucha upajAtiyA~ hai| yaha sthAna hisAra jile meM hai| agrohA eka prAcIna isakA prAcInatama ullekha maulAnA dAUdakRta avadhI kAvya aitihAsika nagara thA / yahA~ ke eka sATha phuTa Uce TIle kI candrAmana (racanA kAla san 1376 I0) meM huA hai| khudAI san 1936-40 meM huI thii| usame prAcIna nagara 'vAmana khatarI' vaMsaha guvArA, gaharavAra aura aggrvaaraa|' ke avazeSa aura prAcIna sikkoM Adi kA eka Dhera prApta DA. paramezvarIlAla kA ukta niSkarSa ThIka nahIM huA thA / 26 phuTa se nIce pAhata mudrA kA namUnA, 4 mAlUma hotA, kyoMki agravAla vaza kA sUcaka 'prayaravAla' yUnAnI sikke aura 11 caukhUTe tA~be ke sikke bhI mile zabda apabhraMzabhApA ke 12vI se 17vI zatAbdI taka ke hai| tAMbe ke sikkoM meM sAmane kI ora 'vRSabha' aura pIche granyo me ullikhita milA hai| vi0 saM0 1186 (san kI ora siMha yA caityavRkSa kI mUrti hai / sikkoM ke pIche 1132 I0) me dillI ke tomaravazI zAsaka anaMgapAla brAhmI akSaro meM-'agoda ke agaca janapadasa' zilAlekha tRtIya ke rAjya kAla me racita 'pAsaNAha cariu kI Adi bhI aMkita hai jisakA artha agrodaka me agaca janapada kA anta prazasti me ayaravAla zabda kA prayoga huaA hai, yaha sikkA hotA hai| agrohe kA nAma agrodaka bhI rahA hai| kavi svaya agravAla kula me utpanna huA thaa| usane apane ukta sikkoM para akita vRSabha, siMha yA caitya vRkSa kI mUrti liye-'siri ayaravAla kula sambhaveNa, jaNaNI vIlhA jaina mAnyatA kI ora saketa karatI hai| (dekho epigrAphi gabmabbhaveNa' kA prayoga kiyA hai| kavi svaya hariyANA pradeza kA iDikAjilda 2 pR0 244 aura iNDiyana eNTI kverI kA nivAsI thA vahA se yamunA nadI ko pAra kara vaha bhA0 15 pR0 343 para agrotaka vaizyo kA varNana diyA dillI meM pAyA thaa| usa samaya ke rAjA anaMgapAla nRtIya huaA hai| ke mantrI siri naTTalasAha agravAla the / the / jinhe vavi ne agrohA me agrasena nAma kA eka kSatriya rAjA thA, siri ayaravAla kula kamala, 'mitta, suhadhamma-kamma usI kI santAna paramparA agravAla kahalAte hai / agravAla paviyaNya-vitta / ' rUpa me ullikhita kiyA hai| ina zabda ke aneka artha hai kintu yahA~ unakI vivakSA nahI pramANo se spaSTa hai ki agravAla zabda kA vyavahAra hai| yahA agradeza ke rahane vAle prarya hI vivikSata hai| vikrama kI 12vI zatAbdI meM pracalita thA, aura agravAlo ke 18 gotra batalAye jAte hai, jiname garga, unake pUrvaja 12vI zatAbdI se pUrvavartI rahe hai / usa samaya goyala, mittala, jindala aura siMhala prAdi nAma prasiddha hai| dillI ma agravAla jaina aura vaiSNava dono kA nivAsa thaa| iname do dharmoM ke mAnane vAle pAye jAte hai / jaina agravAla kaI agravAla aba prArya samAjI bhI hai| nivAsa kI dRSTi aura vaiSNava agravAla / zrI lohAcArya ke upadeza se jo se mAravAr3a mAravAr3I kahe jAte hai| kintu rakta zuddhi jaina dharma me dIkSita ho gaye the, vai jana agravAla kahalAye Adi ke kAraNa kisI samaya vIsA aura dassA bhedo meM -unake AcAra-vicAra sabhI jaina dharmamUlaka hai| zepa vibhakta dekhe jAte hai| aba meda vAlI bAta nagaNya ho gaI vaiSNava agravAla / dono me roTI-beTI vyavahAra hotA hai| hai| aura saba eka rUpa meM dekhe jAne lage hai| ye loga rIti-rivAjo me bhI kucha samAnatA hote hue bhI apane- dharmajJa, prAcAraniSTha, ahiMsaka, jana dhana se sampanna rAjyaapane dharmaparaka pravRtti pAI jAtI hai / hA~ ve sabhI ahiMmA mAna rahe hai| inako vRtti zAsana kI ora rahI hai / dharma ke mAnane vAle hai| upajAtiyoM kA itihAsa 10vI tomaravaMzI rAjA anaMgapAla tRtIya ke rAjya zreSThI aura zatAbdI se pUrva kA nahIM milatA, para ho sakatA hai ki AmAtya agravAla kulAvataza sAhU naTTala ne dillI meM uname kucha upajAtiyA pUrvavartI rahI hoM / agravAla jaina AdinAtha kA vizAla sundaratam mandira banavAyA thA paramparA ke ullekha 12vIM zatAbdI se pUrva ke mere ava- jisakA ullekha usI samaya ke kavi zrIdhara dvArA racita lokana me nahI aaye| pArzvapurANa prazasti meM upalabdha hotA hai / DA0 paramezvarIlAla ne likhA hai ki 'agravAla saMvat 1363 meM sAhU vAghU agravAla ne muhammada zAha nAmakA ullekha 14vIM zatAbdI se pahale nahI milatA hai| 1. dekho, agravAla jAti kA itihAsa pR0 61 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja kI kucha upajAtiyA~ paramAnanda jaina zAstrI upajAtiyA kaba aura kaise banIM, isakA koI prAmA- carita kI racanA kI thii| yaha dharkaTa vaza dillI ke pAsaNika itivRtta abhI taka bhI nahI likhA gyaa| para grAma- pAsa nahI rahA jAna paDatA / yaha rAjapUtAne aura gujarAta nagaroM yA vyavasAya ke nAma para aneka upajAtiyoM kA prAdi me rahA hai| vartamAna meM isa jAti kA astitva hI nAmakaraNa aura gotroM yAdi kA nirmANa kiyA gayA hai| nahIM jAna paDatA / sahalavAla, gageravAla, gargarATa, Adi dasavIM zatAbdI se pUrva upajAtiyoM kA koI itivRtta nahIM aneka upajAtiyA aisI hai jinakA paricaya nahIM miltaa| miltaa| sambhava ha umama pUrva bhA unakA astitva rahA kavivara vinodIlAla ne likhA hai ki eka bAra upa ho| jaina samAja me caurAsI upajAtiyA prasiddha hai| , da hai| jAtiyo kA samuha girinAra jI meM nemiprabhu kI phUlamAla aThArahavIM zatAbdI ke vidvAna pa. vinodIlAla agravAla pravAla lene ke lie ikaTThA huA aura paraspara me yaha hoDa lagI ke kI 'phalamAlA paccIsI' eka paccIsa padyAtmaka racanA hai| ki prabha ko jayamAla pahale mai lU / dUsarA kahatA thA ki jisame agravAla, khaNDelavAla, bagheravAla, golApUrva, paravAra, pahale mai lU / aura tIsarA bhI cAhatA thA ki phalamAla (paura paTTa) prAdi jAtiyo kA nAmAkana kiyA gayA hai| mujhe mile| isa hoDa meM sabhI upajAtiyA~ apane vaibhava ke grAma nagarAdi ke nAma para aneka upajAtiyA bnii| __ anusAra bolI chur3Ane ke lie taiyAra thI / phalamAna lene prosA se prosavAla, vagherA se vadheravAla / pAli se pallI kI jijJAsA ne jana-sAdhAraNa me apUrva jAgRti kI lahara vAla, mevADa se mevADA / isa taraha grAma eva nagaro tathA utpanna kara dii| aura eka se eka baDhakara phUlamAla kA kAryoM Adi se upajAtiyoM aura gotroM Adi kA nirmANa mulya dene ke liye tayyAra ho gyaa| para una sabame se hupA hai| aneka upajAtiyoM ke ullekha mUrti lekho aura kisI eka ko hI phUlamAla milii| yaha racanA vikrama kI gratha prazastiyoM Adi meM upalabdha hote hai| para unakA 18vI zatAbdI ke madhya kAla kI hai / yadyapi 16vI zatAbdI astitva aba vartamAna me nahI milatA / jaise dhakkar3a yA ke vidvAna brahma nemidatta ne bhI phUlamAla jayamAlA kA dharkaTa / yaha eka prasiddha aitihAsika jAti hai jisakI vaza nirmANa kiyA hai / jo sakSipta sarala aura sundara hai / jo paramparA pUrva kAla meM acchI pratiSThita rahI hai| isame sajjana isa mahadhika phUlamAla ko apanI lakSmI dekara lete aneka pratiSThita vidvAna hue hai / isakA nikAsa 'ujapura' hai unake saba dukha dUra ho jAte hai| siroMja (ToMka) se batalAyA gayA hai| "iha mevAr3a dese / isa lekha me kucha upajAtiyoM kA sakSipta paricaya jaNa sakule, siri ujapura niggayadhakkaDa kule / " dharma diyA jA rahA hai| jina jAtiyoM kA nAmAdi ke atirikta parIkSA ke kartA hariSeNa (1044) bhI isI dharkaTa vazIya / kucha paricaya bhI nahIM milA, unheM choDa diyA gayA hai| govarddhana ke putra aura siddhasena ke zipya the| yaha cittaur3a agravAla-yaha zabda eka kSatriya jAti kA sUcaka ke nivAsI the aura kAryavaza acalapura cale gae the aura hai| jisakA nikAsa agrohA yA 'agrodaka' janapada se huA vahA~ para unhoMne sa0 1044 me dharma parIkSA kA nirmANa kiyA thaa| mAlava deza kI samRddha nagarI sindhuvarSI meM bhI 1. bho bhaviyaNa jiNa-paya-kamala, mAla mahagghiya lehu / dharkaTa vaza ke tilaka madhusUdana zreSThI ke putra takkhaDu aura Niya lacchi phala karikarahu, dukkha jalajalu dehu / / bharata the, jinakI preraNA se vIra kavi ne jambU svAmI mAlA rohiNI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ko kucha upajAtiyA~ 51 hai / yaha sthAna hisAra jile meM hai| agrohA eka prAcIna isakA prAcInatama ullekha maulAnA dAUdakRta avadhI kAvya aitihAsika nagara thA / yahA~ ke eka sATha phuTa Uce TIle kI candrAmana (racanA kAla san 1376 I0) meM huA hai| khudAI san 1936-40 me huI thii| usame prAcIna nagara 'vAmana khatarI' vaMsaha guvArA, gaharavAra aura aggrvaaraa|' ke avazeSa aura prAcIna sikkoM Adi kA eka Dhera prApta DA0 paramezvarIlAla kA ukta niSkarSa ThIka nahI huA thaa| 26 phuTa se nIce pAhata mudrA kA namUnA, 4 mAlUma hotA, kyoMki agravAla vaMza kA sUcaka 'ayaravAla' yUnAnI sikke aura 11 caukhUTe tA~be ke sikke bhI mile zabda apabhrazabhASA ke 12vI se 17vIM zatAbdI taka ke hai| tAMbe ke sikkoM me sAmane kI ora 'vRSabha' aura pIche grantho meM ullikhita milA hai| vi0 saM0 1186 (san kI aora siMha yA caityavRkSa kI mUrti hai| sikkoM ke pIche 1132 I0) me dillI ke tomaravazI zAsaka anaMgapAla brAhmI akSaroM me-'agoda ke agaca janapadasa' zilAlekha tRtIya ke rAjya kAla meM racita 'pAsaNAha cariu kI Adi bhI akita hai jisakA artha anodaka me agaca janapada kA anta prazasti me ayaravAla zabda kA prayoga humA hai, yaha sikkA hotA hai| agrohe kA nAma agrodaka bhI rahA hai| kavi svaya agravAla kula me utpanna huA thaa| usane apane ukta sikkoM para akita vRSabha, siMha yA caitya vRkSa kI mUrti liye-'siri ayaravAla kula sambhaveNa, jaNaNI vIlhA jaina mAnyatA kI ora saketa karatI hai| (dekho epigrAphi gabmabbhaveNa' kA prayoga kiyA hai| kavi svaya hariyANA pradeza kA iDikAjilda 2 pR0 244 aura iNDiyana eNTI kverI kA nivAsI thA vahA se yamunA nadI ko pAra kara vaha bhA015 pR0 343 para agrAMtaka vaizyoM kA varNana diyA dillI meM pAyA thaa| usa samaya ke rAjA anaMgapAla tRtIya huA hai| ke mantrI siri naTTalasAhU agravAla the / the / jinhe kavi ne agrohA me agrasena nAma kA eka kSatriya rAjA thA, siri ayaravAla kula kamala, 'mitta, suhadhamma-kamma usI kI santAna paramparA agravAla kahalAte hai / agravAla paviyaNya-vittu / ' rUpa meM ullikhita kiyA hai| ina zabda ke aneka artha hai kintu yahA~ unakI vivakSA nahI pramANo se spaSTa hai ki agravAla zabda kA vyavahAra hai| yahA agradeza ke rahane vAle artha hI vivikSata hai| vikrama kI 12vI zatAbdI meM pracalita thA, aura agravAloM ke 18 gotra batalAye jAte hai, jiname garga, unake pUrvaja 12vI zatAbdI se pUrvavartI rahe hai / usa samaya goyala, mittala, jindala aura siMhala prAdi nAma prasiddha hai| dillI ma agravAla jaina aura vaiSNava dono kA nivAsa thA / iname do dharmoM ke mAnane vAle pAye jAte hai| jaina agravAla kaI agravAla aba Arya samAjI bhI hai| nivAsa kI dRSTi aura vaiSNava agravAla / zrI lohAcArya ke upadeza se jo se mAravAr3a mAravADI kahe jAte hai| kintu rakta zuddhi jaina dharma meM dIkSita ho gaye the, vai jaina agravAla kahalAye Adi ke kAraNa kisI samaya vIsA aura dassA bhedo meM -~-unake AcAra-vicAra sabhI jaina dharmamUlaka hai| zepa vibhakta dekhe jAte hai| aba meda vAlI bAta nagaNya ho gaI vaiSNava agravAla / dono me roTI-beTI vyavahAra hotA hai| hai| aura saba eka rUpa meM dekhe jAne lage hai| ye loga rIti-rivAjoM meM bhI kucha samAnatA hote hue bhI apane- dharmajJa, prAcAraniSTha, ahisaka, jana dhana se sampanna rAjyaapane dharmaparaka pravRtti pAI jAtI hai| hAM ve sabhI ahiMmA mAna rahe hai| inakI vRtti zAsana kI ora rahI hai| dharma ke mAnane vAle hai| upajAtiyo kA itihAsa 10vI tomaravaMzI rAjA anaMgapAla tRtIya ke rAjya zreSThI aura zatAbdI se pUrva kA nahIM milatA, para ho sakatA hai ki AmAtya agravAla kulAvataza sAhU naTTala ne dillI meM uname kucha upajAtiyA pUrvavartI rahI ho| agravAla jaina grAdinAtha kA vizAla sundaratam mandira banavAyA thA paramparA ke ullekha 12vI zatAbdI se pUrva ke mere ava- jisakA ullekha usI samaya ke kavi zrIdhara dvArA racita lokana meM nahI aaye| pArzvapurANa prazasti meM upalabdha hotA hai / DA. paramezvarIlAla ne likhA hai ki 'agravAla saMvat 1363 meM sAhU vAghu agravAla ne muhammada zAha nAmakA ullekha 14vI zatAbdI se pahale nahI milatA hai| 1.dekho, agravAla jAti kA itihAsa pR0 61 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anekAnta tugalaka ke rAjya kAla me dhanapAla kavikRta bhaviSya datta isa jAti me aneka dhana sampanna, vidvAna koSAdhyakSa aura pacamI kathA kI pratilipi karAI thii| dIvAna jaise rAjyakIya ucca padoM para kAma karane vAle saMvat 1494 san 1437 meM dillI ke bAdazAha dharmaniSTha vyakti hue hai| aura vartamAna me bhI hai / akele phirojazAha tugalaka dvArA basAye hue phirojAbAdase dillI jayapura me 25-26 dIvAna hue hai| jinhoMne rAjya kI me Akara sAhU khetala ne apanI dharmapatnI ke zrutapacamI vrata sadA rakSA kI hai| ina dIvAno me bAlacanda chAvar3A, ke udyApana ke lie mUlAcAra kI pratilipi karAkara bha0 rAyacandra' amaracanda dIvAna adhika khyAti prApta hai| dharmakIrti ko arpita kI thii| unake divagata hone para vaha amaracanda dIvAna kI mahattA kA loka meM vizeSa Adara graMtha unake ziSya malayakIrti ko samarpita kiyA gyaa| hai| amaracanda dIvAna kI sujanatA, udAratA aura dharma bhaTAniyAkola (alIgar3ha) vAsI sAhU pArasa ke putra tatparatA kI jitanI adhika tArIpha kI jAya vaha thor3I sAhU ToDaramala agravAla ne mathurA me 514 stUpoM kA jIrNo- hai| unakA jayapura kI rakSA me pramukha hAtha hai / usake lie ddhAra karA kara pratiSThA karAI thii| aura AgarA me jaina unhoMne apanI deha taka kA utsarga kara diyaa| aise paropakArI mandira kA nirmANa karAyA thaa| sAtha hI vi0 sa0 aura dharmAtmA dIvAna kA kauna smaraNa nahI kregaa| inake 1632 me pADe rAjamala se jabUsvAmI carita kA nirmANa dvArA nirmita mandira aura mUrtiyAM, jaina grantho kA nirmANa karAyA thaa| unake putra RpabhadAsa ne jJAnArNava kI saskRta kArya, aura pratilipi kArya, mahatvapUrNa hai| vartamAna meM bhI TIkA banavAI thii| sAhU ToDara akabara kI zAhI TakasAla inakI sampannatA zlAghanIya hai| khaDelavAlo dvArA pratikA adhyakSa aura kRSNAmaMgala caudharI kA mantrI thaa| bdd'aa| pThita mUrti lekha sa0 1207, 1223 aura 1237 ke dharmAtmA, udAra aura prakRti kA sajjana puruSa thaa| agra dekhane meM Ae hai'| khaDelavAla samAja ke aneka vidvAnoM vAloM ne gvAliyara kile kI sundara matiyoM kA nirmANa kA paricaya bhI lekhaka dvArA likhA gayA hai jo anekAnta me karAyA thA aura kavi raidhU se aneka granthoM kI racanA prakAzita hai, paM0 ToDaramalajI, dIpacanda jI zAha, daulatakarAI thii| isI taraha dillI ke rAjA harasukharAya sugana rAmajI, jayacanda jI, sadAsukhadAsa jI budhajana jI (vadhIcandra ne aneka jaina mandiroM kA nirmANa karAyA thaa| caMda jI) Adi kA paricaya paDhane yogya hai| inake dvArA rAjA harasukharAya bharatapura rAjya ke kosalara bhI the| pratiSThita madira, mUrtiyA aura zAstrabhaDAra Adi inakI inake dvArA nirmita mandira-matiyA~ aura granthoM kA nirmANa, mahAnatA ke nidarzaka aura gaurava ke pratIka hai| zAstroM kA nirmANa tathA pratilekhana kArya bhI mahatva- 1. dekho, anekAnta varSa 13 ki0 10 me dIvAna rAmacada pUrNa hai| chAvar3A vAlA lekha khaDalavAla-yaha upajAti bhA cArAsA upajAtiyA 2. dekho, dIvAna amaracanda, anekAnta varSa 13 ki08 meM se eka hai| isa jAti kA nikAsa sthAna 'khaDelA hai pR0 1981 jo rAjasthAna meM eka choTAsA sthAna hai, jo kabhI acchA 3. saMvat 1207 / mAgha vadI 8 khaDelavAlAnvaye samRddha rahA hai| isa jAti ke caurAsI gotra batalAye jAte sAhu mAhavastatsuta vAla prasana bhAryA sAvitrI tatsuta hai| jiname chAvar3A, kAsalIvAla, vAkalIvAla, luhADyA, bIkaU nitya praNamanti / pANDayA, pahADayA, sonI, godhA, bhausA, kAlA aura khaDelavAlAnvaye sAhu dhAmadeva bhAryA palhA putra sAla bhAryA pATanI Adi hai| ina gotroM kI kalpanA grAma-nagara aura vastrA sa0 1223 vaisAkha sudI 8 praNamanti nityam / vyavasAya prAdi ke nAma para huI hai| isame bhI do dharmoM ke saMvat 1237 agahana sudI 3 zukle khaDillavAlAnvaye mAnane vAle haiN| jaina aura vaiSNava / yaha jAti sampanna sAhu vAlhala bhAryA vastA suta lAkhanA vighnanAzAya aura vyApAra meM kuzala rahI hai / Aja vyApAra Adi kI praNamantinityam / anekAnta meM prakAzita pAhAra daSTi se hI yaha bhArata ke sabhI nagaroM meM pAye jAte hai| ke mUrtilekha varSa 10
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ko kucha upajAtiyA~ golApUrva-jaina samAja kI 84 upajAtiyo me se isa jAti ke dvArA pratiSThita aneka mUrtiyAM dekhane meM yaha bhI eka sampanna jAti rahI hai| isa jAti kA vartamAna pAtI hai| aneka vidvAna tathA zrImAna puruSa bhI isame hote meM adhikatara nivAsa baMdela khaNDa me pAyA jAtA hai| sAtha rahate hai aura kucha vartamAna bhI hai| aneka grathakAra aura hI sAgara jilA, damoha, chatarapura pannA, satanA, rIvA kavi bhI hue hai| isake nikAsa kA sthAna golnAgar3ha hai| pAhAra, mahobA, nAvaI dhuvelA. jabalapura, zivapurI aura golArADAnvaya meM kharomA eka jAti hai jisakA gotra gvAliyara ke Asa-pAsa ke sthAno meM nivAsa rahA hai| kulahA kahA jAtA hai| inake gotroM kI saMkhyA kitanI 12vI zatAbdI aura 13vI ke mUrti lekho se isakI samRddhi aura unake kyA-kyA nAma hai yaha mere jAnane me nahI kA anumAna kiyA jA sakatA hai| isa jAti kA nikAsa paayaa| eka yatra lekha meM 'seThi' gotra milatA hai jisase gotra gollAgaDha (golA koTa) kI pUrva dizA se huA hai| mAnyatA kA spaSTa prAbhAsa hotA hai / usakI pUrva dizA meM rahane vAle golApUrva kahalAte hai| kavi raidhU ne samyaktva kaumudI yA sAvayacariu kI yaha jAti kisI samaya ikSvAku vazI kSatriya thii| kintu prazasti me gvAliyaravAsI sAhU seU ke putra saghAdhipa vyApAra prAdi karane ke kAraNa vaNiko (vAniyo) me kusarAja kI preraNA se ukta gratha banAyA thA aura eka isakI gaNanA hone lgii| gvAliyara ke pAsa kitane hI jina mandira kA bhI nirmANa karAyA thA jo dhvajA paMktiyoM golApUrva vidvAnone anya racanA aura gratha pratilipi kI hai| se alakRta thaa| gvAliyara ke atargata zyopura (zivapurI) meM kavi dhanarAja golasiMghAre (gola zRgAra)-gollAgar3ha meM sAmUhika golApUrva ne sa0 1664 se kucha hI samaya pUrva 'bhavyAnanda rUpase nivAsa karane vAlome ve usake siMgAra kahe jAte hai| pacAsikA' (bhakAmara kA bhApA padyAnuvAda) kiyA thA yadi zRgAra zabda kA ThIka artha sahaja abhiprAya ko vyakta aura unake pitRvya jinadAsa ke putra khaDgasena (grasisena) karanA ThIka mA karanA ThIka mAnA jAya to ve usake bhUpaNa kahalA sakate hai| ne pandraha-pandraha padyoM kI eka saskRta jayamAlA banAI thii| isakI eka jIrNa-zIrNa sacitra prati zve0 muni kAnti sAgara isake udaya abhyudaya aura hrAsa Adi kA koI itike pAsa hai| yaha TIkA pADe hemarAja kI TIkA se pUrvavartI hai| 1. saM0 1474 mAghasadI 13 gurI mUlasadhai golArADAmuti lekho aura mandiroM kI vizAlatA se golApurvAnvaya nvaye sA0 lampU putra narasiMha ida yatraM pratiSThApita / gauravAnvita hai| vartamAna meM bhI usake aneka zikhara banda (anekAnta varSa 18 ki0610 264) mandira maujUda haiM / dhulevA ke saM0 1166 ke mUrti lekha to sa0 1658 mUlasaghe bha0 lalitakIrti upadezAt maskRta padyo me akita hai| zeSa saba gadya me pAye jAte hai| golAlAre sA0 rUpanubhAryA rukmanI putra sA0 caturbhuja aneka sampanna parivAra aura acche vidvAna aura grathakAra bhAryA hIrA putra bhAune harivaMsa manohara nityaM isa jAti me pAye jAte hai| una para se isa jAti kI praNamanti / (anekAnta varSa 18 ki0 610 263) samRddhi kA mUlyAkana kiyA jA sakatA hai| golApUnviya ke sa0 1726 mAghasudI 13 ravI padmanandi sakalakIrti sa0 1166, 1202, 1207, 1213 aura 1237 aAdi upadezAt golAlAre seThi gotra silacche bhA0 kapUrA ke aneka lekha hai: jinhe lekha vRddhi ke bhayase chor3A jAtA hai| putra khAMDe rAya bhA0 vasantI putra 3 jeThA putra visunadAsa isameM aneka grathakAra vidvAna aura kavi hai / vartamAna meM bhI bhA0 lAlamatI dvi0 putra zrIrAma bhA0 suvatI tRtIya aneka vidvAna DA0, prAcArya aura zAstrI vyAkhyAtA aura putra bhagavAnadAsena yatra pratiSThitaM varanA grAme / sulekhaka vidvAna hai| (anekAnta varSa 18 ki. 6 pR0 264) golAlAre-gollAgar3ha ke samIpa rahane vAle golA- 2. jeNa karAviu jiNaharu saseu, ghayavaDa paMtihi rahalAre kahalAte haiN| yaha upajAti yadyapi saMkhyA meM alpa suurte| rahI hai| parantu phira bhI apanA vikAsa karatI rahI hai| -anekAnta varSa 17 ki0 1 pR. 13
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ XV anekAnta vRtta jJAta nahIM ho sakA aura na isake graMthakartA vidvAna kaviyoM kA hI paricaya jJAta ho skaa| mUrti lekha bhI mere avalokana me nahIM prAyA / eka siddhayaMtra kA lekha pravazya milA hai| jo sa0 1688 hai usame gola siMghAra gotra kA spaSTa ullekha pAyA jAtA hai jisase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki isa upajAti meM bhI gotro kI mAnyatA hai| saMbhavataH lambakalka, golArAdAgthaya ghora gola siMgArAnyaya ye tInoM nAma golAlArIya jAti ke abhisUcaka hai| kisI samaya ye tIno eka rUpa meM rahe hoNge| para alaga-alaga kaba aura kaise hue, isake jAnane kA bhI koI sAdhana prApta nahI hai / isalie isake sambandha me vizeSa vicAra karanA saMbhava nahIM hai / vaha yatralekha isa prakAra hai : ragA " saM0 1688 varSe prApATha vaMdI 8 zrI mUlasa balAtkAra gaNe sarasvatI gacche kuMdakuMdAmnAye bha0 zrI zIlabhUSaNa devAstatpaTTe bha0 zrI jJAnabhUSaNadevAsta bha0 zrI jagatbhUSaNadevAstadAsnAyeM gola sigArAnvaye gotre sAhU zrI lAlU tasya bhAryA jinA tayo putra kuverasI bhAryA caDhA tayoH putrAH catvAri jyeSTa putra dharamadAsa dvitIya putra dAmodara tRtIya putra bhagavAna [ dAsa ] caturtha jamadharadAsa bhAryA arjunA etaMyAmadhye dharamadAsa dazalakSaNI vrata udyApanArthaM yaMtra pratiSThAkArApita zubha bhavatu / jaina si0 bhA0 bhA0 2 kiraNa 3 pR0 18 jaisavAla yadu yAdava, jAyava, jAyama ye madhda eka hI jaisavAla nAmaka kSatriya jAti ke sUcaka hai / yadu kula eka prasthAta evaM aitihAsika kula hai| yadukula kA ho apabhraMza jAyava yA jAyasa bana gayA hai| yaha eka prasiddha kSatriya vaMza hai| isI pAvana kula meM jainiyo ke bAIsaveM tIrthakara neminAtha aura zrIkRSNa kA janma huA thA jo kRSNa ke cacere bhAI the| isa kula meM jainadharma ke dhAraka aneka rAjA rAjazreSThI, mahAmAtya aura rAjyamAna mahApuruSa hue hai| yaha kSatriya kula bhI vaidayakula me parivartita ho gayA hai / vi0 saM0 1945 meM kacchapa vaMzI mahArAja vikramasiMha ke rAjyakAla me muni vijayakIti ke upadeza se jaisavAla vaMzI pAhaDa, sUrpaTa, devadhara aura mahIcandra yAdi catura zrAvako ne 750 phITa lambe aura 400 varga phITa cauDe aDAkAra kSetra meM vizAla maMdira kA nirmANa karAyA thA aura usake pUjana, sarakSaNa evaM jIrNoddhAra Adi ke lie ukta kacchapavazI vikramasiMha ne bhUmidAna diyA thA / vi0sa0 1110 me jaisavAla badhI sAhU nemicanda ne kavi zrIdhara agravAla se 'vardhamAna carita' kI racanA karAI thii| jaisavAla kavi mANikyarAja ne 'amarasena carita' aura nAgakumAracarita kI racanA kI thii| somaravazI rAjA vIramadeva ke mahAmAtya jaisavAla vaMzI kuzarAja ne gvAliyara me candraprabha kA mandira bana vAyA thA aura padmanAma kAyastha se bha0 guNakIrti ke pradeza se 'yazodhara carita' aparanAma dayAsundara vidhAna kAvya kI racanA karAI thii| aura savat 1475 meM thApA sudI 5 ke dina gvAliyara ke rAjA vIramadeva ke rAjya kAla meM kuzarAja ne eka yaMtra ko pratiSThita kiyA thA, jo aba naravara ke mandira me virAjamAna haiN| 1. 2. kavivara lakSmaNa ne jo jaisavAla kuna me utpanna hudhA 1 4. See Epigraphica Indka Vol || P. 227-240 eyAraha ehi para vigaha, savaccha saya vahi samepahi je paDhama pakkha paMcami diNe, sUruvAre gayaNagaNi ThiiyaNe // vardhamAnacarita prazasti 2. dekho, jaMnagraMtha prasti saMgraha bhA0 20 47, 61 donoM graMtho kA racanAkAla kRma se 1576 aura 1579 hai / sa0 [1475 bhASAr3ha mudi 1 gopAdrimamA rAjAdhirAja zrI vIramendrarAjye zrI karSatAM janaiH saMghIndra vaMze [ sAdhu bhullana bhAryA pitAmahI] putra jainapAla bhA0 [ loNA devI ] tayo putraH paramazrAvakaH sAdhu kuzarAjo bhUta / bhAryA [tistrA ] ralho, lakSaNa zro, kauzIrA tayo tatpu kalyANamAtra bhUta bhAyeM dharma zrI jayammi de ityAdi parivAreNa same zAha kuzarAjA yaMtra praNamati / narabara jaina mandira
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ thA, saM0 1275 me jinadatta carita kI racanA kI thii| aura sa0 1313 meM 'aNuvayarayaNa pava' kI racanA kI thI' / inhI saba kAryoM se isa jAti kI sampannatA aura dhArmikatA para prakAza par3atA hai| isa jAti ke dvArA pratiSThita anekamUrti lekha bhI upalabdha hote haiM / jiname se kucha yahA diye jAte hai jinase unakI dharmatriyatA aura jinabhakti kA paricaya mila jAtA hai / paravAra yA paurapaTTa paravAra jAti kA ullekha paura pATAnvaya ke rUpa meM mUrtilekho meM milatA hai / para isakA nikAsa kaba kahA~ aura kaise huA, isa para abhI taka koI prAmANika vivecana nahIM kiyA gyaa| kucha loga prAgvATa yA poravADI ke sAtha paravAro kA sambandha batalAte hai / para usane koI prAmANika ullekha upasthita nahI kiyA gayA / poravADa aura prAbATa zavda saMbhavataH eka jaina samAja kI kucha upajAtiyAM -- | 5. bAraha saya sattarayaM pacottara vikkama kAlavi datta paDhama pakva ravivAra chaTTi sahArai pUsamAse sammattau // vinadattacaritapradArita - 6. teraha saba teraha uttarAla paragaliya vikkamAicca kAla / para samvahaM samaya, katiya mAsamma pasepi sattami dina guru vAre samoe, paTTami khime sAhijja joe || - praNukyarayaNa paIca prazasti 7. saMvat 1203 mAghamudI 13 jaisavAlAnvayaM sAhU khone bhAryA yazakarI suna nAyaka sAhu bhrAtR pAlhaNa pIlhe, mAhU parane mahiNI suta zrIrA praNamanti nityam / savat 1203 mAcamudI 13 jamavalAnvaye sAhu bAhar3a bhAryA zivadevi suta sAhu somini bhrAtA sAhu mAlha jana prAha lAlU sAlhe praNamanti nityam / sa0 [1203 mAghasudI 13 jaisavAnAnvaye sAhU khone bhAryA jasakarI suta nAyaka sAhU nAntipAla bolhe paraye mahipAla mRta zrI praNayanti nityam / saM0 1207 mAghavadI 8 jaisavAlAnvaye sAhu tanA tatsutAH zrI devakAnta-bhUpasiMha praNayanti nityam / prakAra varSa 10, kiraNa 2,3 55 artha ke vAcI ho sakate hai, kintu paurapaTTa nahI / paurapaTTa ke sAtha praSTa zAkhA aura catu zAkhA kA sambandha ullikhita milatA hai para poravADa ke sAtha aisA koI sambandha dekhane meM nahIM prAyA upajAtiyoM meM gobhI kI paramparA hai / vaiyAkaraNa pANinI ne gotra kA lakSaNa 'atyanta pautra prabhuti gotram kiyA hai| arthAt pautra se zurU karake saMtati yA vaMzajo ko gotra kahate hai / vaidika samaya se lekara brAhmaNa paramparA meM gotra paramparA zrakhaNDa rUpa se calI A rahI hai| mahAbhArata meM mUla gotra cAra batalAyeM hai aMgirA, kAzyapa, vaziSTha aura bhRgu jana saMkhyA bahane para gotra saMkhyA bhI bar3hane lgii| gotra paramparA brAhmaNa, kSatriya aura vaMdayo me upalabdha hotI hai| anya jAtiyoM meM gotra paramparA kisa rUpa meM pracalita hai yaha mujhe jJAta nahI hai / paravAro me 12 gotra mAne jAte hai jo goilla, kAmilla, bhArilla, kochalla aura phAgula Adi hai / kintu eka gotra ke bAraha bAraha mUra hote hai / ataeva mUro kI saMkhyA 144 ho jAtI hai / mUra anya jAtiyoM meM bhI pracalita hai yA nahI kucha jJAta nahIM hotA upajAtiyAM kA itivRta dazavI zatAbdI se pahale kA dekhane meM nahIM pAtA pacarAI ke zAntinAtha mandira me vi0 saM0 1922 kA lekha hai, usameM paura paTTAnvaya' kA ullekha hai : paura paTTAnvaye zuddhaM sAdhu nAmnA mahezvaraH / mahezvare va vikhyAtastatyutaH dharma sajJakaH // " canderI kI RSabhadeva kI prAcIna mUrti para bhI saM0 1103 varSe mAgha sudi budhe mUla saMghe likhA huA hai / isase purAtana ullekha abhI prApta nahIM hue| isa jAti me bhI aneka vidvAna hote rahe hai / uname se eka vidvAna kI kRti ke nAma ke sAtha saMkSipta paricaya diyA jAtA hai : saM0 1271 meM kavi dene 26 padyAtmaka eka caubIsI chanda nAma kI kavitA banAI thI jo upalabdha hai jisakA janma paravAra jAti meM huA thaa| inake dharmasAha, paMtasAha, usAha tIna bhAI the / yaha TihaDA nagarI ke nivAsI the / inake dvArA banavAe hue aneka mandira aura mUrtiyAM tathA grantha racanA dekhI jAtI hai| yaha bhI eka sampanna jAti
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anekAnta hai| isameM aneka mahApuruSa hue hai| pratiSThita mandira pUrvakAla meM atyanta samRddha thii| isakI samaddhi kA ullekha aura mUrtiyAM vikrama kI 12vIM zatAbdI se pUrva kI nahIM khajurAho ke sa0 1052 ke zilAlekha me pAyA jAtA miltiiN| hai| isa nagarI meM gaganacumbI aneka vizAla bhavana bane vikrama kI 13vI zatAbdI ke vidvAna paM0 AzAdhara hue the| yaha nAgarAjAoM kI rAjadhAnI thii| isakI jI ne mahIcandra sAhu kA ullekha kiyA hai, jo paurapaTTa khudAI me aneka nAgarAjAroM ke sikke vagairaha prApta hue vaMzI samuddhara zreSThI ke putra the| inakI preraNA se 'sAgAra- haiN| 'nava nAgA: padmAvatyA kAtipuryA' vAkya se bhI spaSTa dharmAmRta' kI TIkA kI racanA kii| inake dvArA pratiSThita hai| gyArahavIM zatAbdI me racita sarasvatI kaThAbharaNa me kaI mUrtiyA devagar3ha, AhAra Adi me pAI jAtI hai / bAra- bhI padmAvatI kA varNana hai| mAlatI mAdhava meM bhI padmAhavI (1122)zatAbdI ke utkIrNa pacarAI lekha kA Upara vatI kA varNana pAyA jAtA hai| vartamAna meM gvAliyara me ullekha kiyA gayA hai| 13vI 14vI aura 15vI zatAbdI 'padmapavAyA' nAma kA eka choTA sA gA~va basA huA hai ke tIna lekha nIce diye jAte hai : jo dehalI se bambaI jAne vAlI relave lAina para devarA sa0 1252 phAlguNa sudi 12 some pora pATAnvaye nAmaka sTezana se kucha hI dUrI para sthita hai| isa kAraNa yazahRda rudrapAla sAdhu nAla bhAryA yani..... "putra sola padmAvatI nagarI hI padmAvatI puravAlo ke nikAsa kA bhImU praNamanti nitym| sthala hai| upajAtiyo me yaha eka samRddha jAti rahI hai| (-canderI kA pArzvanAtha mandira) jisakI janasakhyA cAlIsa hajAra ke lagabhaga hai| isame saM0 1345 prASADha sudi 2 badhau (dhe) zrI mUla saghe bhI aneka vidvAna, tyAgI, brahmacArI aura sAdhu puruSa hue bhaTTAraka zrI ratnakIrti devA. paurapATAnvaye sAdhu yAhRda hai| vartamAna meM bhI hai jo dharmaniSTha hai, jainadharma ke parama bhAryA vAnI sutazcAsI praNamanti nityam / zradvAla aura dhAvaka vrato kA anuSThAna karate hai| inake (-prAnapurA canderI) dvArA aneka mandira aura mUrtiyo kA nirmANa bhI huA hai| sa0 1210 vaizAkha sudI 13 paura pATAnvaye sAha mahAkavi raidhU jaisA vidvAna kavibhI isI jAtime utpanna TuDu bhAryA yazakarI tatsata sAha bhAryA dillI nalachI huaA thaa| jisane saM0 1448 se 1525 taka aneka granthoM tatsuta poSati etai praNamanti nityam / kI racanA kI, aura aneka mUrtiyoM kI pratiSThA sampanna kI (AhAra kSetra lekha) savat 1467, 1506 aura 1525 kI pratiSThita mUrtiyo ___ saM0 1403 varSe mAghasUdI badhe mUla saMghe bhaTTAraka me kucha mUrtiyA raidhu ke dvArA pratiSThita milatI zrI padmanandi deva ziSya devendrakIti paurapaTTa aSTazAkhA hai| gvAliyara kile kI mUrtiyoM kA nirmANa aura pratiSThA prAmnAya saM0 thaNaU bhAryA putastatputra sa0 kAli bhAryA raidhU ke samaya meM huI hai| kavi chatrapati kI aura kavi AmiNi tatputra sa0 jasigha bhAryA mahAsiri tatputra sa0... brahma gulAla kI kavitAeM bhI bhAvapUrNa hai| raidha kI prAyaH (canderI kI RSabhadeva mUrti) sabhI racanAe~ tomaravazI rAjA DUgara siMha aura kIrti devagaDha ke eka lekha meM jo sa0 1463 kA hai, usame siha ke rAjyakAla me racI gaI hai| yadyapi yaha upajAti paurapATAnvaya ke sAtha aSTazAkhA kA bhI ullekha hai| anya upajAtiyo kI apekSA kucha pichar3I huI hai| phira aSTazAkhA aura cAra zAkhA kA ullekha paravAroM meM hI bhI apanA zAnadAra astitva banAe hue hai| ye sabhI pAyA jAtA hai| jaba taka bhAratIya jaina mUrtiyo ke samasta digambara jaina pAmnAya ke poSaka aura vIsa patha ke prabala lekha saMkalita hokara nahIM pAte, taba taka hama una upa- samarthaka hai / pracAraka hai / padmAvatI puravAla brAhyaNa bhI jAtiyoM ke sambandha meM vizeSa kucha nahIM kahA jA sktaa| pAye jAte hai| yaha apane ko brAhmaNo se sambaddha mAnate padmAvatI puravAla-isa upajAti kA nikAsa 'pomA- hai| isa jAti ke vidvAno me brAhmaNo jaisI vRtti pAI vaI' (padmAvatI) nAma kI nagarI se hamA hai| yaha nagarI jAtI hai| vartamAna me isame aneka vidvAna aura pratiSThita
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ko kucha upajAtiyAM ghanI vyakti pAe jAte haiN| isa jAti kA adhikAza ke maNi sAha seTha ke dvitIya putra, jo malhAdebI kI kukSI se nivAsa AgarA jilA, mainapurI, eTA, dillI, gvAliyara janme the, bar3e buddhimAna aura rAjanIti meM dakSa the| inakA aura kalakattA Adi sthAnoM meM pAyA jAtA hai| nAma kaNha yA kRSNAditya thA, mAhavamallana ke pradhAna maMtrI pallibAla-pAli nagara se pallivAloM kA nikAsa the| jo bar3e dharmAtmA the| unakI dharmapatnI kA nAma huprA hai| yaha upajAti bhI apane samaya meM prasiddha rahI 'sulakSaNA' thA jo udAra, dharmAtmA, patibhaktA aura ruuphai| inake dvArA bhI mandira aura mUrtiyoM kA nirmANa vatI thii| inake do putra the harideva aura dvijarAja / inhIM humA hai| seTha chadAmolAla jo phirojAbAda pallivAla kaNha kI prArthanA se kavilakSmaNa ne vi0 sa0 1313 meM kula ke eka saMbhrAnta parivAra ke vyakti hai| unhoMne jaina aNuvaya-rayaNa-paiva nAma kA grantha banAyA thaa| nagara me eka sundara vizAla mandira kA nirmANa karAyA kavi dhanapAla ne apane 'bAhuvali carita' kI prazasti hai| pallivAloM dvArA pratiSThita aneka matiyA bhI upa- meM candravADa meM cauhAnavazI rAjA abhayacandra ke aura unake labdha hotI hai| 10 makkhanalAla jI pracAraka isI jAti putra jayacanda ke rAjyakAla meM lambakacuka vaza ke sAhu ke bhUpaNa hai / isa jAti kI pAvAdI alpa hai| isa jAti somadeva mantri pada para pratipThita the| aura unake dvitIya ke loga digambara zvetAmbara dono hI sampradAyo me pAye putra rAmacandra ke samaya somadeva ke putra sAhU vAsAdhara jAte hai| gajya ke matrI the, jo samyakatvI jinacaraNo ke bhakta, lameca-yaha bhI eka upajAti hai jo mUtilekho aura jainadharma ke pAlana meM tatpara, dayAlU, mithyAtva rahita, bahugrantha prazastiyo meM 'lamba kacukAnvaya' ke nAma se prasiddha loka mitra aura zuddha citta ke dhAraka the| inake pATha hai| mUrti legbo me lambakacukAnvaya ke sAtha yaduvaMzI putra / jamapAla, ratapAla, candrapAla, viharAja, puNyapAla, vAhar3a aura rUpadeva / ye pATho hI putra apane pitA ke likhA humA milanA hai| jisase yaha eka kSatriya jAti jJAta hotI hai| yadyapi vartamAna me ye kSatriya nahI hai vaizya samAna dharmajJa aura suyogya the| bha0 prabhAcandra ne sa0 hai| isa jAti kA nikAsa kisI lamba kAcana nAmaka 1454 me vAsAdhara kI preraNA se bAhabali carita kI racanA kI thii| inhone candravADa meM eka mandira banavAyA nagara se huaA jAna par3atA hai| isameM rapariyA, rAvata, kakogrA aura pacole gotro kA bhI ullekha milatA hai| aura usakI pratiSThA kI thii| ina saba ullekhoM se spaSTa isa jAti me aneka puruSa pratiSThita aura paropakArI hue 1 dekho aNuvaya-gyaNa-paIva, prazasti, tathA candra vADa nAma hai| jinhone jina mandiro aura mUrtiyo kA nirmANa kA merA lekha jainasi0 bhA0 bhA0 23 ki0 1, pR. 75 karAyA hai, aneka grantha likhavAe hai| iname buDhele aura 2 teraha saya teraha uttarAla, parigaliyavikkamAicca kAla / lameca ye do bheda pAye jAte hai, jo prAcIna nahIM hai| bAbU saveya rahai satvaha samakkha, kattiya-mAsammi aseya-pakkha // kAmatA prasAda jI ne 'pratimA lekha sagraha' me likhA hai 3 thI lambakecukula padmavikAsabhAnuH, ki-buDhele lamecU athavA lamba kacuka jAti kA eka gotra somAtmajo duritadAsa caya kRzAnuH / thA; kintu kisI sAmAjika anavana ke kAraNa sa0 1560 dhaka sAdhana paro bhuvibhavva bandhu, aura 1670 ke madhya kisI samaya yaha pRthak jAti vana vAsAgharo vijayate guNaratna sindhuH // gyaa| baDhele jAti ke rAvata saMdhaI Adi gotro kA -bAhubali carita saghi 4 ullekha milatA hai| isase prakaTa hai ki isa gotra ke sAtha jiNaNAhacaraNabhatto jinndhmmprodyaaloe| anya loga bhI lamecutroM se alaga hokara eka anya upa- siri somadeva taNayo gaMdau vAsaddharo NicvaM // jAti banAkara baiTha gye| ina upajAtiyoM ke itivRtta ke sammatta jutto jiNa pAyabhatto dayAluratto bahuloyamitto / lie anveSaNa kI AvazyakatA hai| candravADa ke cauhAna micchattacatto suvisuddhacitto vAsAdharo NaMdau puNNa citto| vazI rAjA pAhavamalla ke rAjyakAla me laMba kaMcuka kula -bAhubalicarita saMghi 3
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 anekAnta hai ki lamba kaMcuka aAmnAyI bhI acche sampanna aura rAja- apanA yogadAna diyA hai| isa jAti ke 15 gotra batamAnya rahe haiN| vartamAna meM bhI ve acche dhanI aura prati- lAye jAte hai jinakA ullekha DA. vidyAdhara joharApurakara SThita hai| yahA~ lambakaMcakAnvaya ke eka dI mUtilekha uddhata ne kiyA hai| kharoDa, khaMDAriyA. vokhaDiyA, govAla, kiye jAte haiM : cavariyA, juggiyA, TholayA, nagotyA, pitaliyA, vAgadiyA, 1 saMvat 1413 varSe vaizAkha sudI 13 budhe zrImUla- bhUriyA, maDhayA, sAvalA, seThiyA, harasorA / inameM DholyA saMghe pratiSThAcArya zrI jinacandradeva lambakacuka sAha nigotyA-ye donoM gotra khaMDelavAloM ke gotra TholyA aura sahadeva bhAryA campA putra donadeva bhAryA mUlA putra lakhanadeva, nigotyA se sAmya rakhate hai aura harasorA gotra rAjasthAna padmadeva, dharmadeva praNamanti nityam / ke 'harasorA grAma kI yAda dilAtA hai|' jahA~ Aja bhI -jainasi0 bhA0 bhA0 2 106 aneka vagheravAla jana vidyamAna hai / vagheravAlo kA vartamAna 2 saM0 1412 varSe vaizAkha sudI 13 badhe mUlasaghe nivAsa mahArASTra aura rAjasthAna (jayapura) meM pAyA jAtA pratiSThAcArya prabhAcandradeva lambakacuka sA0 nyAGgadeva bhAryA hai, vagheravAlo ke 20-25 ghara dhAra sTeTa meM hai, aura anyatra tANa pUtra lAlha bhAyAM mahAdevI vArambAraM praNamati / bhI hoge / prAcArya kalpa pa0 pAzAdhara jI isI jAti ke -jainasi0 bhA0 bhA0 2, pR05 alakAra the| jinake dvArA dharmAmRta nAma kA mahAna gratha vagheravAla-isa jAti kA nikAsa 'vagherA' se hai| svopajJa TIkA sahita banAyA gayA hai / inakA samaya vikrama vagherA rAjasthAna meM kekar3I se 10-11 mIla ke lagabhaga kI terahavIM zatAbdI hai / anagAra dharmAmata kI TIkA vi0 dUra hai / yadyapi vartamAna me vahAM vagheravAloM kA ekabhI ghara saM0 1300 me pUrNa huI hai| vidyamAna nahI hai| kintu rAjasthAna me ajamera aura cittauDa ke digambara jaina kIrti stambha ke nirmApaka jayapura ke pAsa-pAsa rahane vAle vagheravAla apanI paMtaka zAha jIjA vadheravAla vazI hai| jo sAha sAnAya ke putra janmabhUmi ko dekhane aura vahA kI zAntinAtha kI mati ke the, aura jIjA ke putra pUrNasiMha yA puNyasiha bhI apane darzana karane avazya prAte rahane ke mAmale ko pUrvajo kI kIrti kA sarakSaNa karate rahe hai| inake dvArA ke mahIne meM kekar3I se vagherA gayA thA to vahA aneka samA pratiSThita mUrtiyA aura mandira aneka sthAnoM para pAye jAte gata vagheravAla sajjano se paricaya humaa| unase pUchane para hai'| nenavAM (rAjasthAna) meM vagheravAlo kA acchA mandira jJAta huA ki kisI samaya yaha sthAna vagheravAlo se prAvRta banA huA hai| anekAnta varSa 22 kiraNa 1 me cittaur3a ke kIti stambha se sambandhita jo aprakAzita apUrNa zilAlekha thA, hamAre pUrvaja pahale yahI rahe / vagheravAla kuTumbiyo ke madhya meM basA huA thA, kisI samaya usakA vinAza huA chapA hai usase aisA AbhAsa hotA hai ki ukta kIrti stambha hogA / vahA~ aneka khaNDahara par3e hai| kisI samaya vaha eka 1. sa. 1532 vaizAkha sudI 7 zrI mUlasaMghe bhaTTAraka bar3e nagara ke rUpa meM prasiddha hogA, isa samaya vaha eka jinacandradevA vadheravAlAnvaye sAha TIkama putra kono choTA-sA gA~va jAna paDatA hai| 12vI 13vI zatAbdI bhAryA dharmaNI tasya putra vachamADala nitya praNamati / kI pratiSThita aneka mUrtiyA virAjamAna hai, jiname zAnti (pAdaudI mandira jayapura) nAtha kI mUrti baDI manogya hai| yahA~ do mandira hai, eka saM0 1571 jeTha sudI 2 mUlasaghe kundakundAcAryAnvaye kucha purAnA aura dUsarA navIna / sthAna avazya prAcIna prabhAcandrAmnAye baghelavAla vaze ratana... / jAna par3atA hai| eka sthAna para do bar3e zilAlekha bhI sa0 1746 sAvana sudI 6 mUlasaghe bha0 jagatkIrti dekhane meM Aye para ve sAdhana sAmagrI ke prabhAva me par3he nahIM tadAmnAye vagheravAlAnvaye maghA gotre sA0 zrI nepUsI jA ske| bhAryA naulAde tayoH putraH saM0 zrI kizanadAsa pratiSThA isa upajAti meM bhI aneka mahApuruSa hote rahe hai kArApitA DUgarasI chIla nitya praNamati / jinheM samaya-samaya para jaina dharma ke utthAna evaM prasAra meM (anekAta varSa 18 kiraNa 6 pR0 262, 264),
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja kI kucha upajAtiyA~ zAha jojA ne banavAyA aura unake putra puNyasiMha ne usakI nirmANa meM bhI yaha preraka rahe haiN| inake dvArA likhAye vidhivata pratiSThA kii| pratiSThAkartA muni vizAlakIrti hue grantha aneka zAstra bhaDAroM meM upalabdha hote hai| vartake ziSya zubhakIti hai jo baDe vidvAna aura tapasvI the| mAna me bhI ve samRddha dekhe jAte haiN| inameM 18 gotra pracainase kIrti stambha ke samaya para paryApta prakAza paDane kI lita haiN| kheraja, kamalezvara, kAkar3ezvara, utterazvara, maMtrasambhAvanA hai| zvara, bhImezvara, bhadrezvara, vizvezvara, sakhezvara, ambezvara, vagheravAla vaMza meM kRSNadAsa nAma ke koI miSTha cAcanezvara, somezvara, rAjiyAno, lalitezvara, kAzavezvara, zrAvaka hae hai / ve cA~dakher3I ke hADA vaMzIya rAjA kizora bUddhezvara aura saghezvara / inake atirikta 'vajIyAna' nAma siMha ke prAmAtya the / rAjya kA saba kAryabhAra vahana karate kA eka gotra aura pAyA jAtA hai| isa gotra vAlI vAI the| unhoMne cAMdakheDI meM eka vizAla bhoyare kA nirmANa hIro ne jo bha0 sakalacandra ke dvArA dIkSita thii| usane karAyA thA jo sa0 1736 me banakara samApta huA thaa| saM0 1668 me sAgavADe me sakalakIti ke vardhamAna purANa usakI unhoMne paMca kalyANaka pratiSThA sa. 1746 me kI prati sakalacandra ko bheTa kI thii| karAI thI, jo mahatvapUrNa thii| aura jise Amera ke bhaTTA- isa vaMza ke dvArA nirmita mandiro meM sabase prAcIna raka jayakIrti ne sampanna karAI thii| mandira jhAlarApATana kA vaha zAntinAtha kA mandira hai, hubaDa yA hamar3a-yaha upajAti bhI una caurAsI jisakI pratiSThA humaDavazI zAha pIpA ne vi0 sa0 1103 upajAtiyoM meM se eka hai| isakA yaha nAmakaraNa kaba meM karavAI thii| isa jAti meM aneka vidvAna bhaTTAraka bhI aura kaise huA, isakA koI itivRtta nahIM miltaa| para hue haiN| yaha jAti sampanna aura vaibhavazAlinI rahI hai / isa jAti bhaTTAraka sakalakIti aura brahma jinadAsa isI vaza ke kA nivAsa sthAna gujarAta, bambaI prAnta aura bAgaDa prAta bhUpaNa the, jinakI paramparA 2.3 sau varSoM taka cmkii| meM rahA hai| yaha dassA aura vIsA do bhAgo me baTI huI isa jAti meM jainadharma paramparA kA barAbara pAlana hotA hai| isa jAti meM bhI aneka mahApuruSa aura dharmaniSTha vyakti hue hai| aneka rAjya mantrI aura koSAdhyakSa prAdi inake atirikta gaMgeravAla, sahalavAla, narasiMhapurA, sammAnanIya pado para pratiSThita rahe hai| inake dvArA Adi aneka upa jAtiyA hai jinakA paricaya prApta nahI nirmita aneka mandira aura mUrtiyAM pAI jAtI hai| grantha / hai, isalie unake sambandha me yahA~ kucha prakAza nahI DAlA 2. dekho anekAnta varSa 22 kiraNa 1 / jA skaa| 3. dekho, kRSNa bagheravAlA kA rAsA, jayapura bhaNDAra noTa-vizeSa paricaya ke lie dekhe anekAnta varSa 13 (aprkaashit)| kiraNa 5 / anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isa lie prAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM, vizvavidyAlayoM aura jaina ta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke prAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko bnaaveN| aura isa taraha jana saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka pratIkAMkita dvAra gopIlAla amara ema. e. mandiroM ke pravezadvAra para alakaraNa kI paraMparA prAcIna hai / deva deviyoM aura tIrthakaroM kI mUrtiyAM bhI praveza dvAra para utkIrNa hotI rahIM / kucha pratIka bhI una para sthAna pAte rahe / para eka aisA bhI pravezadvAra hai jisa para 56 pratIka, 8 bIjAkSara aura do abhilekha samUhabaddha aura zAstrIya rUpa meM utkIrNa hai / sAgara ( ma0pra0) ke cakarAghATa muhalle meM 'bughUbyA kA digambara jaina mandira' hai / isa Adhunika mandira ke dUsare khaNDa para 1635 I0 me yahA~ prasiddha dAnavIra siMghaI revArAma ne eka vedI sthApita karAyI jisa para AThaveM tIrthakara candraprabha kI sapheda saMgamarmara kI mUrti sthApita hai / yaha vedI jisa garbhagRha meM hai usake pravezadvAra ne Adhunika hokara bhI prAcIna bhAratIya kalA kI bezakImata virAsata saheja rakhI hai / 5 phu0 7 i0 UMcA zraura 4 phu0 1 iM0 caur3A yaha dvAra dezI patthara kA banA hai / usa para bArniza kara diyA gayA hai dvAra ko jAlIdAra zaTara se baMda kiyA jAtA hai / / dvAra kI AdhAra zilA para eka paMkti kA abhilekha tarjanI dikhAtA huA hAtha 'siMghaI umarAva zrAtmaja niravANa savat 2462 / isake prAdi aura ata meM aMkita hai| abhilekha ke zabda hai buddhU lAla tata putra revArAma vIra vikrama saMvat 1662 san 1935' / bAyeM pakSa para Upara se nIce, pahale se bArahave taka aura dAyeM pakSa para Upara se nIce, terahave se caubIsaveM taka tIrthakara cihna utkIrNa haiN| janmakAla meM tIrthaMkara ke dAye caraNa ke pragRThe para jo cihna hotA hai usI se unakI mUrti kI pahacAna kI jAtI hai / eka anya mAnyatA ke anusAra jo vyAvahArika bhI hai, tIrthakara kI dhvajA para jo cihna hotA hai usI se unakI mUrti bhI pahicAnI jAtI hai| ina cihnoM kI paraMparAgata sUciyoM meM kucha antara milatA hai| yahAM jo cihna utkIrNa haiM ve sambaddha tIrthakara ke sAtha ye hai : 1. baila - zrAdinAtha, 2. hAthI- ajita, 3. ghoDAsabhava, 4. baMdara abhinandana, 5. cakavA-sumati, 6. kamalapadmaprabha, 7. svastika- supArzva 8 candra-candraprabha, 6. magarapuSpadanta, 10. kalpavRkSa - zItala, 11. ger3A- zreyAMsa, 12. bhaisA-vAsupUjya, 13. sunara-vimala, 14. bhAlU- ananta, 15. vajra-dharma, 16. hirana - zAnti, 17. bakarA- kunthu, 18. machalI pariha, 16. ghar3A-malli, 20. kachavA munisuvrata, 21. nIlakamala nami, 22. zakha-nemi, 23. sarpa-pAvaM, 24. siMha- mahAvIra / Upara, toraNa para aSTa maMgala dravya-utkIrNa hai : bhRMgAra kalaza, vyajana, svastika, dhvaja, chatra, camara, darpaNa | zAstrIya dRSTi se yaha krama honA cAhie thA : bhRgAra, kalaza, darpaNa, vyajana, dhvaja, camara, chatra, svastika / tIrthakara ke samavazaraNa kI gandhakuTI ke prathama dvAra para ye ATha maMgala dravya zobhita hote hai / inake Upara eka patthara kI jAlI hai jisake madhya me eka zrabhilikhita zilAjar3I hai| usake do paktiyo ke abhilekha ke zabda hai : 'zrI si0 rajjIlAla jI ke upadeza se nirmita' / donoM pakSoM ke bAjU me 3 phu0 6 i0 kI U~cAI taka TAila jar3e hai jina para mayUra kA raMgIna prakana hai / inake Upara bAye pahale se AThave taka aura dAyeM nave se solahaveMtaka, solaha svapno kA prakana hai jinhe tIrthakara kI mAtA garbhAdhAna ke samaya dekhA karatI hai| ye svapna aura unase sUcita hone vAle guNa (tIrthakara ke ) ye hai : 1. hAthI - uccakoTi kA AcaraNa, 2. baila dharmAtmatva, 3. siha-parAkrama, 4. lakSmI pratizayalakSmI, 5. do mAlAe~zirodhAryatA, 6. caMdra-saMtApaharaNa, 7. sUrya tejasvitA, 8. machaliyoM kA do jor3A-saundarya, 6. do kalaza-kalyANa, 10.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtarikSa pArzvanAtha vina ti sarovara-vAtsalya, 11. samudra-pUrNajJAna, 12. siMhAsana- prAtihAryoM ke Upara jo mATha bIjAkSara utkIrNa hai rAjyAdhikAra, 13. deva vimAna devo dvArA sevA, 14. usakA sakAraNa aura sakrama vivecana kadAcit upalabdha nAgabhavana-nAgakumAra jAti ke devo dvArA sevA, 15. ratna- nhiiN| iname se tIsarA 'poM' sabhI bhAratIya dharmoM meM mAnya samUha-guNasamUha, 16. jAjvalyamAna agni-karmadAha / hai| jainavarma meM yaha pA~ca parameSThiyoM prarhanta, azarIrI zvetAmbara jaina mAnyatA ke anusAra mAtA solaha nahIM, (siddha), prAcArya, upAdhyAya, muni (sarvasAdhu) ke prathama caudaha svapna dekhatI hai| prathama tIrthakara ke jyeSTha putra akSaroM kI sandhi se banA mAnA gayA hai| yahA~ kA pAMcA bharata cakravartI aura samrATa candragupta (maurya) dvArA bhI bIjAkSara 'Namo' hai, jisakA artha hai namaskAra / jainadharma solaha-solaha svapna dekhe gaye the, yadyapi ve bhinna-bhinna the| ke Adimantra 'NamokAra' kA prathama zabda bhI 'Namo' hai; ina svapno aura ukta jAlI ke Upara apTa prAtihArya isalie yaha bIjAkSara sapUrNa NamokAramaMtra kA pratIka utkIrNa hai| tIrthakara kI aizvarya sUcaka vizeSatAeM prAti- mAlUma par3atA hai| hArya / ve ye hai : sihAsana, azoka vRkSa, chatratraya, prabhAmaNDala, divya dhvani, puSpavRSTi, camara, devadundubhi / isa isa saMkSipta vivaraNa se bhI spaSTa hai ki yaha dvAra dvAra para utkIrNa prAtihAryoM kA krama (azuddha) yaha hai : apanI zailI aura kalA me anupama hai| bhAratIya pratIkoM divya dhvani, azoka vRkSa, chatratraya, sihAsana, puSpavRSTi, kA adhyayana isa dvAra ke sandarbha ke binA apUrNa hI camara, prabhAmaNDala, devadundubhi / rhegaa| aMtarokSa pArzvanAtha vinaMtI nemacanda dhannUsA jaina zruta pacamI ke dina upekSita kaI hasta likhita pothI thA isa lie isakA nAma (leDa-na-pAsa) 'leDanapAsa' aisA me se eka guTakA hAtha lgaa| sahaja hI dhUla jhaTakate hue rakhA gyaa| isa tIrtha kI vaMdanA se kyA kyA lAbha hote usako kholA to pRSTha 80 para likhA huaA bAMcA-'iti hai yaha ata meM batAyA hai| atarikSa pArzvanAtha vinatI samApta / / ' yaha bAca kara jo zirapura ke atarikSa pArzvanAtha pratimA kA aura isa harpa huA, likha nahI sktaa| na mAlUma aisI kitanI tIrtha kA koI sambandha nahI hai to bhI aMtima puSpikA sAmagrI abhI aprakAzita hai| yaha eka aisI sAmagrI hai vAkya me 'aMtarikSa' zabda kA prayoga kyoM ? isapara vidvAnoM jisameM kumudacandra jI ne batAyA hai ki DabhoI nagara ke ko vicAra karanA caahie| sAtha hI usa kAla sambandhI pArzvanAtha kI pratimA sAgaradata banajArA ke svapno meM mAhitya aura itivRtta kA bhI anusaMdhAna pAvazyaka aaii| yaha pratimA vAlukAmaya thii| aura DAlI thI eka hai| kyA yaha leDana pAsa kI pratimA kabhI atarikSa jalakUpa meN| Upara nikAlane kA mArga batalAyA gayA thA thI? isakA samAdhAnahonA cAhie aura isa pratimA ki-kacce sUta ko kUpa meM chor3anA usame baiTha kara prabhU jI ko sthApana karane vAle sAgaradatta vanajArA kA sthala Upara Ae, jayajayakAra humA / aneka maMgala vAdya ke sAtha kAla kA patA calanA caahie| DabhoI kSetra meM isa vanajArA ne hAtha para usa pratimA ko le jAkara DabhoI bAbata isase adhika itihAsa vidita ho to use prakAza meM nagara meM sthApana kiyaa| isa pratimA kA bhAra kucha nahIM lAnA cAhie / astu /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta __ vaha kAvya isa prakAra hai :-- sajjana sAthai vAta karIne, mukyo tAMtana jina smriine| sumaru sAradA devI mAya, rAhanIsa suranara seve pAya / sAgara datta jAteM // 16 // prApe vacana vizAla // 1 // kAce tAteM jinavara veThA, leha katA loka te diitthaa| lADa desa dIse abhirAma, nayara Dabhoi subara ThAma / halavA phUla samAna // 17 // jahAM che loDana pAsa // 2 // bAhera padharAvI besADayo, jaya jaya jina saha kone jhaayaa| mAve saMgha malI manaraMge, nara nAro vAMve saha sge| prApyA ulaTa dAna // 18 // mAnA jo tAM hai| haraSa na mAye, vacana rUpa kaha navI jaaye| jayajayakAra kare mana haraNe, jina apari kusumAMjali vrkheN| cIla acaMbho bhAye // 19 // stavana kare bahu chaMde // 4 // nAnA vighna vAjIbha bajADe, pAgala thI khela ncaaii| gAyeM gota manohara sAdeM, paca savada bAde vara nAve / mAnanI maMgala gAyeM // 20 // nAce nArI vRnda // // para pAnyA adhika dIvAjyA sAthe, vanajAre lIdhI jina hAthe / AnyA vAla maya pratimA vIsnAt, jAneM desa videse vAta / ramya DabhoI gAma // 21 // sohe sIsa phaNoMda // 6 // rUDa dona mUrata joI ne, vAru pUjA namana kriine| sAgarabatta hato banajAro, pAle nema bhale eka saaro| padharAvyA jina dhAma // 22 // jIna vAMdI jama vAno // 7 // nAma dharU te lADana pAsa paMcama kAle pUre pAsa / eka same vATe utarayo, jama vA vela jIna sAMbhale / vAMkA vighna nivAre // 23 // saca kare pratImAno nAme cIrana De nahI vATe, ujjaDa aTavI zarami dariyo pAra utAreM // 24 // vAlanI pratimA pAleSI, vAMdI pUjIne mana hrssii|| te pagharAvI kUpa // 6 // hai bhUta pizAca taNo bhaya TAle, ceDA ceTaka maMtra na caaleN| bhUta tyAre te bAlUnI mUrata, jala mAhe bhai suMdara sUrata / ___DAMkinI dUre trAse / / 2 / / aMga anUpama rUpa // 10 // vyaMtara vApAnI bhai jAe, jeha nAme viSadhara na viSAye / banajAro te prAvyo vehale, valato labha ghano eka lkhyo| vAgha na pAve pAsa // 26 // uttarIyo tene ThAma // 11 // bhava bhavanI bhAva bhaMje, rana mAhe vairI na vigaMje / sAgaradatta kare suvicAra, vATe kusala na lAgo vAra / roga na prAve aMge // 27 // jaha ne nAme nAhAse soka, saMkaTa saghala thAye koka / te svAmI ne nAmeM // 12 // rAte svapna havu te tyAre, kema nASI hU~ kRpa majhAre / lakSmI rahe niti saMge // 28 // kATha tIhAM maDane // 13 // nAma japaMtAM na rahe pApa, janama marana TAle saMtApa / tuMkAce tAMtana para besADe, kA nahI hU~ lAgu bhAre / Aye mugatI nivAsa // 26 // ja nara samare leDana nAma, te pAye mana vAMcita kaam| vacana kahU~chu tumane // 14 // banajAro jAgyo vehala kasu, uThayo ullatha gharayo manasu / kumudacandra kahe bhAsa // 30 // gayo tohAM parabhAte // 1 // iti pratarikSa pAzvanAtha vinatI samApta // 'pratyeka vyakti kA kartavya hai ki vaha apane prAcAra vicAra ko pavitra rkkhe| prAcAra vicAroM kI pavitratA jIvana kI prAntarika pavitratA para prabhAva DAlatI hai, usase jIvana mAdarza aura samunnata banatA hai| -ajJAta
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-sambodhana kavivara daulatarAma 16vI 20vI zatAbdI ke pramukha vidvAna aura kavi the| ve saskRta-prAkRta bhASA ke sAtha adhyAtma granthoM ke acche abhyAsI the / unakI dRSTi bAhya kAmo me nahI lagatI thI ve antapTi kI ora agrasara rahate the| siddhAnta-gratho ke dohana se niSpanna prAtmarasa se ota-prota rahate the| unakI dRSTi meM jagata kA vaibhava aizvarya aura bhogavilAsa kI ramaNIya vastueM jinhe rAgIjana apanI samajha uname rati karate hai| kavivara unase sadA vimukha rahate the, unhe rAga-raga me rahanA asahya ho utthtaa| unake jIvana kI eka mahatvapUrNa ghaTanA hai ki mathurA ke prasiddha seTha manIrAma jI paDitajI ko jaba hAtharasa se mathurA le gaye aura apane saje hue makAna meM unhe bar3e prema eva prAgraha se tthhraayaa| para unhe makhamalI gaddoM aura jhADa phAnUso aura cA~dI sone kI kusiyo se alakRta bhavana meM rahanA duSkara ho gyaa| yadyapi una gadho para sItala pATI bichAkara baiThe hue the| phira bhI unake citta me 'mai anata jIvo ke piNDa' para baiThA humA hU~ yaha vikalpa mana me zAnti eva sthiratA nahIM Ane detA thaa| jI cAhatA thA ki mai yahA~ se abhI calA jaauuN| para unhe seTha jI ke pratyAgraha se 3-4 dina gujArane hI pdd'e| jaba ve vahA~ se lazkara cale gye| taba unake mana me zAnti AI / kavi kA mana adhyAtma rasa se chakAchaka bharA huA thaa| para dravyoM se unakA rAga nahIM thA, aura na unase dveSa hI rakhate the| kintu paradravyo se apanI svAmitva buddhi kA parityAga karanA zreyaskara samajhate the| bhogo ko bhujaga ke samAna jAnakara unase rati karanA duHkha kA kAraNa mAnate the| ve apanI AtmA ko samajhAte hue kahate the ki'mAna le yA sikha morI, jhuke mata bhogana orI-' isase unakI antarapariNati kA sahaja hI AbhAsa ho jAtA hai| isase spaSTa hai ki ve sadA Atmahita kA lakSya rakhate the| ve nIce padya meM apane ko sambodhana karate hue kahate hai kijagata ke saba dvando ko miTAkara jina pAgama se prIti karanI caahie| usI kI pratIti karanI bhI Avazyaka hai| jagata ke saba dvanda badha kara aura prasAra hai / ve terI kucha bhI garaja ko nahIM sArate / kamalA capalA hai| yauvana indra dhanuSa ke samAna asthira hai svajana pathikajano ke samAna hai / inase tU vRthA rati kyo joDatA hai / viSaya kaSAya dono hI bhavoM meM dukhada hai / inase tU sneha kI DorI toDa , terI buddhi baDI bholI hai tU para dravyo ko apanAvata ko kyoM nahIM chodd'taa| jaba devo kI sAgaro kI sthiti vIna jAtI hai taba manuSya paryAya kI to sthiti alpa hI hai / he daulatarAma ! aba tuma zubha avasara pAkara cUka gaye to sAgara meM girI huI maNi ke samAna puna. narabhava milanA kaThina hai| aura sabai jaga dvanda miTAvo, lau lAvo jina Agama aorI ||ttek|| hai asAra jaga dvandva bandhakara, ye kacha garaja na sArata torii| kamalA capalA yauvana suradhanu, svajana pathika jana kyoM rati joro||1 viSaya-kapAya dukhada donoM bhava, ina te tora neha kI ddorii| para dravyana ko tU apanAvata, kyoM na taje aisI budhi bhArI 2 bIta jAya sAgara thiti sura kI, nara parajAyatanI ati thorii| avasara pAya daula' ava cUko, phira na milai mani sAgara boro / / 3
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvAliyara ke kucha kASThAsaMghI bhaTTAraka paramAnanda zAstrI zramaNa saMskRti yugAdi deva (AdinAtha) ke samaya se bhaTTAraka barAbara prema se rahe hai / / dono ke dvArA pratiSThAlekara antima tIrthaMkara mahAvIra ke parinirvANa kAla pita aneka mUrtiyA~ mandiroM meM virAjamAna haiN| una saba pazcAt taka avicchinna rUpa se pravAhita rahI hai / aura bhaTTArako me bhaTTAraka guNakIti apane samaya ke viziSTa unake nirvANa ke bAda antima zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya vidvAna, tapasvI aura prabhAvaka the| unake nirmala caritra dvAdaza varSIya bhikSake kAraNa vaha digambara zvetAmbara rUpa aura vyaktitva kA prabhAva tomara vaMza ke kSatrIya zAsakoM do ghArApro meM vibhakta ho gii| ukta donoM ghArAgoM meM bhI para apratihata rUpa meM par3A, jisase ve svaya jainadharma ke prati paravartI kAloM meM aneka avAntara sadha aura gaNa-gacchoM kA niSThAvAna hue| unake tapazcaraNa ke prabhAva se rAjya meM mAvirbhAva huaa| isakA kAraNa dubhikSa ke samaya kI sakrAnti aura virodha jaise vikAra pAsa me bhI nahI phaTaka vikaTa paristhiti, vicAra vibhinnatA aura saMkIrNa mano- ske| rAjA gaNa apane rAjya kA saMcAlana svatantratA vRtti haiN| saMkucita manovRtti se prAtma pariNati meM anu- aura viveka se karate rhe| rAjyakIya vipama samasyAoM dAratA rahatI hai| saMkIrNa dAyare meM anekAnta kI sarvodayI kA samAdhAna bhI hotA rhaa| apanI prajA kA pAlana samudAra bhAvanA tirohita ho jAtI hai| isase vaha karate hue rAjya vRddhi me sahAyaka hue| janatA svataMtratA paraspara meM sauhArda ko utpanna nahIM hone detI pratyuta se apane-apane dharma kA pAlana karatI huI sAsArika sukhakaTutA ko janma detI rahatI hai| dono hI paramparAgro me zAnti kA upabhoga karatI thii| aneka variSTha zrepTi jana mata vibhinnatAdi kAraNo se vibhinna gaNa-gaccha utpanna rAjya ke prAmAtya aura koSAdhyakSa jaise ucca pado para hote rahe haiN| aura 24 sau varSoM ke dIrgha kAla me bhI pratiSThita rahate hue niraMtara rAjya kI abhivRddhi aura gaNa-gacchoM kI vibhinnatA me koI pratara nahI pA pAyA hai| amana meM sahAyaka hue| usa samaya ke gvAliyara rAjya ko zilAbheda ke samAna ina saMghoM kI vibhinnatA paraspara me paristhiti kA sundara varNana kavivara raidhU ne pArzva nAtha abhinnatA meM pariNata nahI ho skii| yadi gaNa-gacchAdi caritra me kiyA hai| usase uma samaya kI sukhada sthiti ke sambandha me anveSaNa kiyA jAya to eka bar3e gratha kA kA khAsA AbhAsa ho jAtA hai| nirmANa kiyA jA sakatA hai| yahA~ una bhaTTArako kA jinake nAma kA ublekha kaviyahA~ gvAliyara ke kASThA saMgha ke kucha bhaTTArakoM kA vara raidhU ke prathoM aura mUrti lekho meM upalabdha hotA paricaya diyA jAtA hai| hai unakA sakSipta paricaya denA hI isa lekha kA pramukha gvAliyara prAcIna kAla se di0 jaina saMskRti kA kiyaa| kendra rahA hai| yahA~ ke digambara jaina mandiroM meM 11vI zatAbdI taka kI dhAtu mUrtiyA upalabdha hotI hai / yahA~ 1 bhaTTAraka vevasena-kASThAmagha, mAthurAnvaya, bAlAkASThA saMghI bhaTTArako kI baDI gaddI rahI hai jinake dvArA kAragaNa sarasvatI gaccha ke vidvAna bhaTTAraka uddharasena ke vahAM Asa-pAsa ke pradezo me jaina dharma aura jaina saMskRti paTadhara eva tapasvI the| ve mithyAtvarUpa adhakAra ke kA prasAra huA hai| aneka vidvAna aura bhaTTArako dvArA vinAzaka, pAgama aura artha ke dhAraka tathA tapa ke nilaya graMthoM kI racanA huI hai| yahA~ mUlasaMghI aura kASThA saghI aura vidvAno me tilaka svarUpa the| indriya rUpI bhajaMgoM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvAliyara ke kASThAsaMyI kucha bhaTTAraka ke dalane vAle aura garuDa ke samAna (iMdriyajayI) the| the, jo anupama guNo ke ghAraka, samitiyoM se yukta, karmakASThA saMgha kI gurvAvalI meM unheM amita guNoM kA nivAsa, bandhAdi se bhaya-bhIta, tathA candrakiraNa ke samAna zItala karmapAza ke khaNDaka, samaya ke jJAyaka nirdoSa, saMsAra kI vimalasena hame sukha pradAna kreN| jo bhavyajano ke citta zaMkA ke nAzaka, madana kadana (yuddha) ke vinAzaka, dharmatIrtha ko mAnanda pradAna karane vAle, vimalamati / malasaga ke ke netA ve devasena gaNI jayavaMta rheN| aisA prakaTa kiyA vinAzaka, anupama gRNamaMdira, aise RSi pugava vimalasena hai| isase spaSTa hai ki prastuta devasena apane samaya ke bar3e the| isa guNAnuvAda se jJAta hotA hai ki bhaTTAraka vimalavidvAna the| isIse unake yaza kA khulA gAna kiyA gayA sena vidvAna, tapasvI, dvividhasaMga ke tyAgI aura prtisstthaahai| inakA samaya vikrama kI 14vI zatAbdI saMbhava hai| cArya the| inake dvArA pratiSThita dhAtu kI eka padmAsana dUsare devasena ve haiM jinakA ullekha va kuNDa (caDobha) caubIsI mUrti saM0 1414 kI pratiSThita jayapura ke mAnastambha ke nIce do paMktiyoM vAle lekha me pAyA (rAjasthAna) ka pATA (rAjasthAna) ke pATaudI mandira meM virAjamAna hai| aura jAtA hai, usameM devasena kI bhagnamUrti bhI aMkita hai| dUsarI pratiSThita prAdinAthakI eka mUrti dillIkai nayAmandira "saMvat 1152 vaizAkhasudi paMcamyAm dharmapurA meM vidyamAna hai jo savat 1428 meM kisI jayasazrI kASThAsaMghe zrIdevasena pAdukA yugalam / vAla sajjana ke dvArA pratiSThita karAI gaI thii| inakI prastuta devasena kisake ziSya the, aura inhoMne kyA- 3. tAsa paTTi Niruvama guNa mandiru, kyA kArya kiye hai yaha abhI kucha jJAta nahIM ho skaa| NiccubhavajaNacittANadiru / inakA samaya vikrama kI 12vIM zatAbdI kA madhyakAla hai| vimalamaI phaiDiya-mala-sagamu, yaha kisake ziSya the aura inakI guru paramparA kyA hai vimalaseNu NAme risi pugamu / / yaha kucha jJAta nahIM ho sakA / kyoMki inake sAtha kASThA -sammai jinacariu prazasti saMgha kA ullekha hai| isalie yaha jAnanA Avazyaka hai 4. saM0 1414 vaizAkha sudi 15 gurau zrI kApThAsaghe yaha kisake ziSya the| mAthurAnvaye bhaTTAraka zrI devasena tatpa? pratiSThAcArya vimalasena-yaha devasena gaNI ke paTTadhara evaM ziSya zrI vimalasena devA agrotakAnvaye gagaM gotra...... sAha gokala bhAryA liradA putra kugharA bhAryA gayasiri 1. micchatta-timira haraNAI suhAyaru, patra devarAja bhaaryaa......| pATaudI mandira jayapura prAyamatthaharu tava-Nilau / NAmeNa payadu jaNi devaseNu gaNi, savat 1428 varSe jeSTha sudi 12 dvAdazyA soma vAsare kASThAsaghe mAthurAnvaye bhaTTAraka devasena devA sajAyau ciru vuha-tilau / / -sammai jina cariu prazasti statpaTTa trayodazacAritraratnAlaMkRtA sakalavimala idiya-bhuaMga nniddlnn-vennu| padmapurANa prazasti / munimaDalIziSyazikhAmaNayaH pratiSThAcArya zrI2. vijJAnasArI jinayajJakArI, bhaTTAraka vimalasenadevAH teSAmupadezena jAisavAlAnvaye tattvArtha vedI vara saSabhedI / sA0 vUipati bhAryA madanA putra vijayadeva patnI pUjA svakarmabhaMgI vughayUthasaMgI, dvitIya putra lAlasiMha tatputra vijayadeva tatputra samastaciraM kSitI naMdatu devasenaH / / dAtudhurINa sAdhu zrI bhoja bhAryA IsarI putra hammIraamitaguNanivAsaH khaMDitA karmapAzaH, devaH dvitIya bhAryA karSI karapUrA putra zubharAja samayavidakalaMkaH kSINasaMsAra-zaMkaH / kolhAko hammIra devA mAryA dharmazrI tatputra dharmasiMha madana-kadanahaMtA dharmatIrthasya netA, eteSAM sva zreyo'rtha ziva tatpatra: prAdinAtha nemicandrAjayati mahatilIna: zAsane devasenaH / / bhyAM pratiSThatam / / -kASThAsaMgha mA0 gurvAvalI nayA mandira dharmapurA dillI vedI 1 kaTanI 2
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta upAdhi maladhArI thii| inakA samaya 15vIM zatAbdI kA sahatrakIti-yaha bhAvasena ke paTTadhara vidvAna the| pUrSi hai| ratnatraya ke prAkara, karma-pranthoM ke sAra vicAraka, vratAdharmasena-yaha bhaTTAraka vimalasena ke paTTaghara the, jo dika ke anuSThAtA aura aneka sadguNoM se paripUrNa the| vastadharma ke dhAraka the, jinhoMne loka meM daza dharmoM kA apane samaya ke acche vidvAna the| inake dvArA pratiSThita vistAra kiyA thA / vrata, tapa zIla guNoM meM jo zreSTha the, koI pratimA lekha aura graMtha racanA abhI taka mere dekhane bAdyAbhyAntara parigrahoM ke nivAraka, ve dharmasena muni meM nahIM paaii| anveSaNa karane para usakI prApti sambhava janatA ko saMsAra samudra se tArane vAle the| ve kASThasaMgha hai| inakA samaya bhI vikrama kI pandrahavIM zatAbdI hai| ke nAyaka the aura dharmadhyAna ke vidhAna meM dakSa the, tathA bhaTTAraka guNakoti-yaha bhaTTAraka sahasrakIrti ke ziSya sakala sagha me zobhAyamAna the| yaha pratiSThAcArya bhI the| - evaM paTTadhara the / 15vIM zatAbdI ke pratibhA sampanna vidvAna, inake dvArA pratiSThita tIna mUrtiyAM pArzvanAtha, ajitanAtha viziSTa tapasvI aura jJAnI the| ye apane samaya ke bar3e paura vardhamAna tIrthakara kI hisAra jile ke miTTI grAma se prabhAvaka aura prakRti se prazAnta evaM saumya mUrti the / inake manIrAma jATa ko prApta huI thii| jo aba hisArake mandira tapa aura cAritra kA prabhAva tomara vaMza ke zAsakoM para meM virAjamAna haiN| jo 14410 iMca ke prAkAra ko par3A, jisase ve jainadharma ke prati niSThAvAna hue| unake lie hue haiN| tInoM mUrtiyAM pahAr3I maTiyAle pASANa kI tapazcaraNa ke prabhAva se rAjya meM kisI taraha kI koI haiN| isase bhaTTAraka dharmasena kA samaya vikrama kI 15vI sakrAnti yA virodha utpanna nahIM huaa| rAjA gaNa rAjya zatAbdI kA madhyakAla jAna par3atA hai| kArya kA svatantratA aura viveka se saMcAlana karate rhe| bhAvasena-isa nAma ke aneka vidvAna ho gae hai| aura apanI prajA kA putravata pAlana karate hue dharma-karma meM unameM prastuta bhAvasena kASThAsaMgha mathurAnvaya ke prAcArya niSTha rahakara rAjya vaibhava kI vRddhi meM sahAyaka hue| the, ve dharmasena ke ziSya evaM paTTadhara the| tathA sahasrakIti kavivara raidhU aura kASThAsagha kI paTTAvalI prAdi meM inakA ke guru the| siddhAnta ke pAragAmI vidvAna the, zIlAdi khulA yazogAna kiyA gayA hai| ve kASThAsaMgha rUpa udavratoM ke dhAraka, zama, dama aura kSamA se yukta the / vabhA dharmoddhAravidhipravINamatikaH siddhaantpaarNgaamii| rAdi tIrtha meM hue pratiSThodaya meM jinhoMne mahAna yoga diyA thA / aura jo apane guNoMkI bhAvanA meM sadA tanmaya zIlAdi vratadhArakaH zama-dama-kSAntiprabhA bhAsuraH / rahate the| inakA samaya vikrama kI 15vIM zatAbdI hai / vabhArAdika tIrtharAja racita prAjyapratiSThodaya statpaTTAbja vikAsanakataraNiH zrI bhAvaseno guruH / / 1. vatthu sarUpa dhamma-dhuradhArau, dahavihaSammu bhuvaNi -kASThAsaMgha mA0 paTTAvalI vitthArau / vaya-tava-sIla guNahiM je sArau, vajjhanbhatara 4. karma-graMtha vicArasAra saraNI ratnatrayasyAkaraH, saMgaNivArau, dhammaseNu muNi bhavasara tArau, zraddhAbandhuralokalokanalinInAyopamaH sAmpratam / sammai jiNacariu prazasti / tatpaTTe'calacUlikAsutaraNi: kIti 'pi vishvNbhrii| kASThAsagha gaNanAyakavIraH, dharmasAdhanavidhAnapaTIraH / nityaM bhAti sahasrakIti yatipaH kSAnto'sti daigambaraH / rAjate sakala saMghasameta, dharmasena guNareva cidetaH / / kASThAsaMgha mA0pa0 ___-kASThAsagha mA0 paTTAvalI 5. tAsupaTTi udayahi divAyaru, bajjhanbhataruntava-kaya-pAyaru 2. saMvat 1442 vaizAkha sudI 5 zano zrI kASThAsaghe buhayaNa-sattha-pratya-citAmaNi, siriguNakitti-sUri mAthurAnvaye prAcArya zrI dharmasenadeva. indramInAkaH mAnava jaNi / bhayotaka vaMze sA0 jAlha sahAya [bhA0] jiyato / -sammai jina carita 3. bhAva seNu puNa bhAviya NiyaguNa / (ka) dIkSA parIkSA-nipuNaH prabhAvAn prabhAvayukto sammaijiNa cariu prazasti / dhamadAdi muktaH /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvAliyara ke kASThAsaMdhI kucha bhaTTAraka yAdi ke liye divAkara the| bAhya aura mAbhyantara tapa ke puSkara gaNa ke bhaTTAraka guNakIti kI prAmnAya meM sAhU mara mAkara the| budha janoM meM zAstra artha ke cintAmaNi the| deva kI putrI devasirI ne paMcAstikAya TIkA kI prati dIkSA parIkSA meM nipuNa, prabhAvayukta, madAdi se rahita, likhavAI thii| mAthurAnvaya ke lalAmabhUta, rAjAmoM ke dvArA mAnya prAcArya saM01466 meM mAgha sudI 6 ravivAra ke dina raajthe| tapazcaraNa se unakA zarIra kSINa ho gayA thaa| kumArasiMha kI preraNA se guNakIrti ne eka dhAtu kI mUrti rAvAnta ke vedI, pAparahita, vidvAnoM ke priya, mAyA mAna kI pratiSThA karAI thii| mAdi parvatoM ke lie vaja, heyopAdeya ke vicAra meM agraNI, saM01473 meM bha0 guNakIrti dvArA eka mUrti kI kAma rUpa hastaniyoM ke lie kaMThIrava (siMha) the| syAvAda pratiSThA sampanna huii| inakA samaya saM0 1460 se 1510 ke dvArA vAdiyoM ke vijetA, ratnatraya ke dhAraka, mAthura- taka hai| rAjA DUgarasiMha ke rAjya kAla meM jaina mUrtiyoM saMgha rUpa puSkara ke liye zazI the| dambhAdi se rahita, ke utkhanana kA jo mahatvapUrNa kArya sampanna huA usa saba vastu tattva ke vicAraka aura jagatajana ke kalyANakartA the| kA zreya bha0 guNa kIrti ko hI hai| inake dvArA aneka saM0 1460 meM vaizAkha sudi 13 ke dina khaDelavAla vaMzI mUrtiyoM kI pratiSThA aura nirmANa kArya huA hai| inhoMne paMDita gaNapati ke putra paMDita khemala ne puSpadanta ke uttara. kyA-kyA atha racanA kI yaha kucha jJAta nahIM ho skaa| purANa kI eka prati bha0 padmanandi ke Adeza se bha0 guNa- yaza:koti-bha0 guNakIti ke laghu bhrAtA aura ziSya kIti ko pradAna kI thii| the / prAkRta saMskRta aura apabhraMza bhASA ke vidvAna, kavi vIramadeva ke rAjya me bha0 guNakIti ke Adeza se aura sulekhaka the| jaisA ki pArzvapurANa ke nimna padya se padmanAma kAyastha ne yazodhara caritra kI racanA kI thii| spaSTa hai :saM0 1468 meM prASADha vadi 2 zukravAra ke dina gvAliyara "su tAsu paTTibhAyaro viprAyamattha-sAyaro, me ukta vIramadeva ke rAjya kAla me kASThAsagha mAthurAnvaya risi su gacchaNAyako jayattasikkhadAyako, zrImAthurAna kalalAmabhUto, bhUnAthamAnyo guNa jasakkhu kitti sundaro prkNpunnaaymNdiro|| pAsa purANa praza. kIti sUriH / taho baMdhau jasamuNi sIsu jAu, -samayasAra lipi pra0 kArajAbhaMDAra pAyariya paNAsiya dosu raau| (kha) zrImAn tasya sahasrakIrtiyatinaH paTTe vikR -harivaMza purANa STe'bhavat / bhavya kamala saMboha payaMgo, kSINAMgo guNakItisAgharanaghAM vidvajjanAnAM taha puNa su-tava-tAva tbiyNgo| priyaH / NiccogbhAsi ya pavayaNa aMgo, mAyAmAnamadAdibhUgharapavI rAvAntavedI gaNI, 3. saMvatsaresmin vikramAditya gatAbda 1468 varSe prASAr3ha heyAdeya vicAracArudhiSaNa: kAmebhakaMThIravaH 32 vadi 2 zukradine zrI gopAcale rAjA vIramadeva vijaya yattejoguNabaddhabuddhi manaso mUlAbhavanto nutaaH| rAjya pravartamAna zrI kASThAsaghe mAthurAnvaye puSkara1. saMvat 1460 vaizAkha sudI 13 khaMDillavAla vaMze gaNe prAcArya zrI bhAvasenadevAH tatpaTTe zrI sahasrakIti paMDita gaNapati putra paM0 khemalena eSA pustikA bhaTTA- devAH tatpaTTe bhaTTAraka zrI guNakItidevAsteSAmAmnAye raka padmanandidevAdezena guNakItiye pradattaM / / saMghai mahArAja vadhU sAdhU mAradeva putrI devasiri tayA -uttarapurANa prazasti bhAmerabhaMDAra idaM pacAstikAya sAra atha likhApitama / 2. upadezena graMtho'yaM guNakIrti mahAmuneH / -kAraMjAbhaMDAra kAyastha papanAbhena racitaM pUrva sUtrataH // 1.saM. 1486 varSe prASAr3ha vadi gurudine gopAcala -yazodhara racita praza. durge rAjA iMgarasI (si)ha rAjya pravartamAne zrI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anekAnta vaMdivi siri jasa kitti prsNgo| sambandha meM kucha nahI likhaa| inakA samaya saM0 1480 -sanmati jinaca0 se 1510 taka to hai hI, usake bAda ve kaba taka isa bhUbhAga yazaHkoti prasaMga (parigraha rahita) bhavya rUpa kamaloM ko alaMkRta karate rahe yaha anveSaNIya hai| prApake aneka ko vikasita karane ke liye mUrya ke samAna the, ve yazaHkIrti ziSya the / aura Apane aneka dezoM meM vihAra karake jina vandanIya haiN| kASThAsaMgha mAthura gaccha kI paTTAvalI meM bhI zAsana ko camakAne kA prayatna kiyA thaa| yaha pratiSThAunakI acchI prazaMsA kI gaI hai| jinakI guNakIrti prasiddha cArya bhI the / Apake dvArA pratiSThita aneka mUrtiyAM hoNgii| thI / puNya mUrti aura kAmadeva ke vinAzaka aneka ziSyoM kintu unakA mujhe darzana nahIM hmaa| gvAliyara bhaTTArakIya se paripUrNa, nirgrantha mudrA ke dhAraka, jinake citagraha meM bhaMDAra me unake dvArA racita anya grantha bhI upalabdha ho jina caraNa-kamala pratiSThita the-jina bhakta the aura sakate haiN| aura mUrtilekha bhI, gvAliyara kA bhaTTArakIya syAdvAda ke satprekSaka the| inakI isa samaya cAra kRtiyAM mandira banda hone se maiM unake lekhAdi nahIM le sakA / inake upalabdha haiN| pANDava purANa, harivaMza purANa, AdityavAra samaya meM kavi raidhu ne anekoM granthoM kI racanA kI hai| kathA aura jina rAtri kathA / malayakoti-yaha yazaHkIti ke paTTadhara the| acche prApake dvArA likhavAe hue do graMtha vibudha zrIdharakRta vidvAna aura pratiSThAcArya the| kavi raidhu ne prApakA nimna bhaviSyadatta caritra aura sukamAla cariu sa0 1486 meM likhe vAkyoM se ullekha kiyA hai :gae the| Apane apane guru ko anumati se mahAkavi svayaM uttama khama vAseNa pramaMdau, bhadeva ke khaDita evaM jIrNa-zIrNa dazA ko prApta harivaza malayakisti risivara ciruNaMdau / purANa kA gvAliyara ke samIpa kumAra nagara me paNiyAra ke -sammai jina cariu jina caityAlaya meM zrAvaka janoM ke vyAkhyAna karane ke liye kASThAsaMgha sthita mAthu ragaccha padAvalI meM bhI, dIkSA uddhAra kiyA thaa| inakI donoM purANa racanA sa. 1467 dene meM sudakSa, sahRdaya, saccarita, muktimArgI, lobha, krodha, aura 1500 kI hai| yaha bha0 pada para kaba pratiSThita hue aura mAyArUpa meghoM ko ur3Ane ke liye mAruti (vAyu) deva aura kaba usakA parityAga kara apane ziSya malayakIrti the| ve malayakIti jayavanta hoN| ko usa para pratiSThita kiyA, isakA koI prAmANika 2. taM jasakitti-muNiha uddhariyau, ullekha nahIM milatA hai / kavi raghu ne bhI inakI mRtyu ke Nievi suttu harivasacchacariu / kASThAsaMghe mAthurAnvaye puSkaragaNe prAcArya zrI sahasa Niya-guru-siri-guNakitti-pasAeM, (sa) kIti devAstatpa? prAcArya guNakIrtidevAsta- kiu paripuNNu paNaho prANurAe / cchiSya zrI yazaHkIrtidevAstena nijajJAnAvaraNI saraha saNeda (?) seThi pAesa, karmakSayArtha ida bhaviSyadatta-paMcamI kathA likhApitam / kumara-Nayari prAviu sviseseN| -jaina nayA mandira dharmapurA, dillI govaggirihe samIve visAlae, sa0 1486 varSe prAzvaNi vadi 13 somAdine paNiyArahe jinnvr-ceyaale| gopAcaladurga rAjA DUgarendrasiMha deva rAjya pravartamAne sAvayajaNaho purau vakkhANiu, zrI kASThAsaghe mAthurAnvaye puSkaragaNe prAcArya zrI dida micchattu mohu avamANiu / harivaMza purANa pra. bhAvasenadevAstatpa? thIsahasrakItidevAstatpaTe 3. dIkSAdAne sudakSovagataguru ziSyavA kSetranAtha / zrIguNakIrtidevAstaziSyena zrIyazaHkIrtidevena dhyAyatanta zrAnta ziSTaM carita sahRdayo muktimaarge|| nijajJAnAvaraNI karma kSayArtha ida sukamAlacarita yo lobhakrodha mAyAjalada vilayane mAruto mAthurezaH / likhApitam kAyastha yAjana putra thalU lekhanIyaM / kASThAsaghe gariSTho jayati sa malayAdyastata: kotisuuriH| -sukamAlacarita praza. -kASThAsagha mA0pra0
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvAyalira ke kAThAsaMgho kucha bhaTTAraka yaha malayakIrti vahI jAna paDate hai jinhoMne saM0 AcaraNa kI vidhi aura phala kA pratipAdana karate hue vrata 1494 meM mUlAcAra ko prazasti likhI thI / yaha pratiSThA kI mahattA para acchA prakAza DAlA hai| iname se savaNa cArya bhI the| inake dvArA pratiSThita mUrtiyAM mandiroM meM vArasi kahA aura labdhi vidhAna kahA, ina do kathAoM ko aneka mileMgI kintu mujhe to kevala do mUrti lekha hI prApta gvAliyara ke saMghapati uddharaNa ke jina mandira meM baiThakara ho sake hai| anveSaNa karane para aura bhI mila sakate hai| sAraMgadeva ke putra devadAsa kI preraNA se racA gayA hai| inakI racanAeM abhI taka prApta nahIM huii| jinakA anva- puSpAjali, dahalakkhaNavaya kahA mora anaMtavaya kahA ina SaNa karanA Avazyaka hai| yA koI bhinna malayakIti hai| tIno ko jayasavAlavaMsI lakSmaNasiMha caudharI ke putra paMDita bhaTTAraka guNabhadra-bha0 malayakIti ke paTaTadhara evaM bhImasena ke anurodha se racA hai / aura naraka utArI duddhAziSya the| pApa apabhraMza bhASA ke vidvAna kavi aura rasa kahA, gvAliyara nivAsI sAhU vISA ke putra sahaNapAla pratiSThAcArya the| Apane apane jIvana ko prAtma-sAdhanA / ke anurodha se racI gaI hai| bha0 guNabhadra nAma ke aneka ke sAtha dharma aura samAja-sevA meM lagAyA thaa| Apake vidvAna ho gae hai| parantu uname prastuta guNabhadra sabase dvArA racI gaI 15 kathAe khaz2ara masjida dillI ke paMcA bhinna jAna par3ate hai| inakA samaya vikrama kI 16vIM yatI mandira ke eka gucchaka me upalabdha hai / jinhe unhoMne zatAbdI hai| inake samaya meM aneka granthoM kI pratilipi gvAliyara meM rahakara bhakta zrAvako kI preraNA se banAI so kI gaI, aura mUrtiyoM kI pratiSThA bhI huI hai| unameM se thI, jinake nAma isa prakAra hai -1. savaNavArasi kahA, do mUrti lekha yahA~ diye jAte hai| 2. pakkhavai kahA, 3. prAyAsa paMcamI kahA, 4. cadAyaNavaya 1. sa0 1526 vaizAkha sudi 7 budhe zrI kASThAsaMgha kahA, 5. cadaNa chaThThI kahA, 6. dugdhArasa kahA, 7. Niduha bha. zrI malayakIti bha0 guNabhadrAmnAye agrotkAnvaye mittala mattamI kahA, 8. mauDa sattamI kahA, 6. puSpAMjali kahA, gotre Adi lekha hai / yaha ghAtu kI mUrti bha0 AdinAtha kI yakSa yakSiNI sahita hai| 10. rayaNattaya kahA, 11. dahalakkhaNavayakahA, 12. 2. saM0 1531 phAlguNa sudi 5 zake kApThAsaMghe bha. praNatavaya kahA, 13. laddhivihANa kahA, 14. solahakA guNabhadrAmnAye jaisavAla sA. kAlhA bhAryA [jayazrI] raNakahA rayaNattaya kahA, 15. sugadha dahamI khaa| prAdi / yaha mUrti 18 ica dhAtu kI hai| kavi ne ina kathAnoM me, vrata kA svarUpa, unake isa saba vivecana se pAThaka bhaTTAraka guNabhadra ke 1. sa. 1502 varSe kArtika sudI 5 bhaumadine zrI kASThA. vyaktitva aura kRtitva kA paricaya prApta kara sakate haiN| saMghe zrI guNakIrtidevAH tatpI zrI yazaHkIti devAH bhAnukoti-yaha bhaTTAraka guNabhadra ke paTTadhara the| tatpaTaTe malayakIrtidevAnvaye sAha naradeva tasya bhAryA apane samaya ke acche vidvAna, upadezaka aura pratiSThAcArya jnnii| the| zabda zAstra, tarka, kAvya alaMkAra evaM chandoM me -~-anekAnta varSa 10, pR0 156 niSNAta the| inake dvArA likhI huI eka ravivrata kathA sa0 1510 mAgha sadi 13 some zrI kASThAsaghe 6. yI jAnAtisuzabdazAstramanagha kAvyAni tarkAdida, prAcArya malayakIrti devAH taH pratiSThitam / sAlAkAra guNayutAni niyata jAnAti chandAsi ca / guNagaNamaNibhUSo bItakAmAdi zeSaH, yo vijJAnayuto dayAzamaguNarbhAtIhi nityodaya, kRta jinamata toSastatpadezAnta veya. / jIyAcchI guNabhadramUri...zrImAnukIrti guruH / / dhanacaraNavizeSa: satyaghoSe virodho, kamalakitti uttamakhama dhArau, jayati ca guNabhadra' garirAnandabhUriH / bhavaha bhava-ambhoNihitArau / -kASThAsaM mA0pa0 tassa paTTa kaNayaTTi pariTThau, 2. dekho, jaina anya prazasti saMgraha bhA02 pR0 112 / siri suhacaMda su-tava ukkaTThiu / /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta mere avalokana meM bhAI hai| parantu anya racanAoM kA prabhI hue the| kumArasena ke ziSya hemacandra the aura hemacandra ke taka patA nahIM calA / inakA samaya vikrama kI 16vIM aura ziSya padmanandi / papanandi ke ziSya yaza-kIti the jinhoMne 17vIM zatAbdI hai| saM0 1572 me kezariyA jI meM sabhA maNDapa banavAyA thaa| kamalakIti-hemakIrti ke paTTadhara the| yaha saM0 ina yazaHkIti ke do ziSya the guNacandra aura kSemakIrti, 1506 meM paTTadhara the, usa samaya candravADa meM rAjA rAma- guNacandrakA sambandha dillI paTTa paramparA se hai / candradeva aura unake putra yuvarAja pratApacandra ke samaya mAthuragaccha ke eka anya kamalakIti kA ullekha kavivara raghu ne zAntinAtha kI mUrti kI pratiSThA kI milatA hai jinhone devasena ke tattvasAra kI eka saMskRta thii| taba hemakIti ke paTaTaghara kamalakIrti pratiSThita the| TIkA banAI hai, ve amalakIrti ke ziSya the| inhoMne usa inakA samaya bhI vikrama kI 16vIM zatAbdI hai / TIkA kI prazasti me apanI guru-paramparA nimna prakAra batainake do ziSya the zubhacandra aura kumArasena / unameM lAI hai| kSemakIrti, hemakIti, saMyamakIrti, amalakIti zubhacandra kamalakIrti ke paTTa para sonAgira meM pratiSThita aura kmlkiiti'| ho sakatA hai ki ye donoM kamalakIti hue the| aura kumArasena bhAnukIti ke paTTa para AsIna eka hoN| kAraNa ki saM0 1525 ke mUrtilekha me jo kavi1. dekho jaina grantha prazastisaMgraha bhA0 2 10 111 vara raigha dvArA pratiSThita hai / usameM bha0 amalakIti aura kI ttippnnii| unake bAda zubhacandra kA ullekha hai| aura yaha bhI ho 2. siri-kaMjakitti-paTeMbaresu, sakatA hai ki donoM kamalakIti bhinna hI hoM, kyoMki donoM ke guru bhinna-bhinna hai aura vaha bhI sambhava hai ki eka hI taccattha-satya bhAsaNa diNesu / vidvAna ke dIkSA aura zikSA guru ke bheda se do vidvAna udaiya-micchatta tamoha-NAsu, guru rahe hoN| kucha bhI ho, isa saMbaMdha meM anveSaNa karanA suhacanda bhaDArau sujasa-vAsu // atyanta Avazyaka hai| -harivaMza purANa prazasti tatpaTTamuccamudayAdri mivAnubhAnuH, kumArasena'-bhAna kIrti ke ziSya the| syAdvAda rUpa nirdoSa vidyA ke dvArA vAdIrUpI gajoM ke kubhasthala ke zrIbhAnukIrtiriha bhAti hatAMdhakAraH / vidAraka the| samyaka darzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra udyotayannikhila sUkSmapadArthasAryAn, ke dhAraka the| kAmadeva ke jItane vAle tathA mahAvratoM kA bhaTTArako bhuvanapAlaka panabandhuH // 6 // pAcaraNa karane vAle the| acche vidvAna tapasvI aura jana-jambUsvAmi carita pR08 kalyANa karane me sadA tatpara rahate the| isIse pAMDe rAjahemakIrti dillI ke bhaTTAraka prabhAcandra ke praziSya mala jI ne unakI vijaya kAmanA kI hai| maura zubhacandra ke ziSya the| ye vahI hemakIrti jJAta hote hai jinakA ullekha saM0 1465 ke vijo- 3. tatpaTTamabdhimabhivarddhanaheturindraH, liyA meM utkIrNa zilAlekha meM hamA hai| isase inakA saumyaH sadodayamayolasadaMzujAlaiH / samaya vikrama kI 15vIM zatAbdI hai| brahmavratAcaraNanijitamAraseno, ziSye'ya zubhacandrasya hemakIti mahAsudhIH / bhaTTArakovijayate'thakumArasenaH // 63 / / dekho anekAnta varSa 11 ki0 10, pR0 36 / -jambasvAmI carita pR08 cetana cita paricaya vinA, japa tapa sabai nirattha / kaNa bina tuva jima phaTakata, kachu na prAva hattha / cetana cita paricaya binA kahA bhaye vrata dhAra / zAli vihUne kheta kI, vRthA banAvata vAra //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zahaDola jile meM jaina saMskRti kA eka ajJAta kendra pro0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu', ema. e., zAstrI vartamAna madhyapradeza ke chattIsagaDha sambhAga meM bhAratIya itihAsa, kalA aura saMskRti kI aneka anupama nidhiyA~ aba bhI achUtI haiN| zahaDola jilA isa dRSTi se vizeSa ullekhanIya hai / zahaDola jile meM paryaTana karane kA avasara mujhe gata mAha milA aura isI sandarbha meM, maiMne eka mahatvapUrNa sthAna kA paryavekSaNa kiyA / zahaDola jile meM, dakSiNa-pUrvI relave ke anUpapura jakazana se ciramirI jAne vAlI brAJca lAina para kotamA eka mahatvapUrNa evaM samRddha vyApArika aura rAjanaitika kendra hai / kotamArelave sTezana se pAMca mIla pUrva kI zrora 'kivaI' nAmaka ramaNIya nadI bahatI hai / isa nadI ke taTa para aneka mahatvapUrNa prAcIna sthAna hone kI sUcanAeM mujhe sthAnIya logoM se milii| unameM se eka sthAna kA sarvekSaNa maine kiyA hai, vaha yahA~ prastuta hai kotamA se pAMca mIla pUrva meM 'kivaI nadI' ke taTavartI pradeza ko aba raNDahI aura gar3aI nAmoM se pukArA jAtA hai / 'raNDahI ' araNya kA 'gar3aI' gar3hI kA apabhraMza ho sakatA hai / kadAcit pahale isa sthAna para koI gar3hI ( choTA kilA) rahI hogI, jo bhaba dhvasta ho gaI hai / vartamAna meM isa taTavartI pradeza ko araNya saMjJA saralatA se dI jA sakatI hai / yaha sthAna nikaTavartI grAmoM -- candorI se eka mIla pUrva meM. UrA se eka mIla uttara-pazcima meM tathA kaThakonA se eka mIla dakSiNa-pazcima me kivaI nadI ke pUrvI taTa para hai / isa sthAna kA cAroM zrora kAphI dUra taka paryavekSaNa kiyA / lekhaka kA dRr3ha vizvAsa hai ki prAcIna kAla meM yaha eka samRddha kendra thA / prAcIna nAgarika sabhyatA ke avazeSa paryApta mAtrA meM aba bhI yatra-tatra dikhAI dete haiM / tAMbe tathA lohe kI pracIna vastue, pakI miTTI ke khilaune tathA gRhopayogI patthara zrAdi kI vastueM bhUmi ke andara tathA Upara pracuratA se prApta hotI haiM / / yadi isa sthAna para utkhanana kArya karAyA jAya to nizcita hI naI sAmagrI upalabdha hogI yahA~ ulabdha kalAkRtiyoM aura purAtAttvika avazeSoM se yaha nizcaya pUrvaka kahA jA sakatA hai ki isa pradeza meM zaiva maura jaina-dharmo kA acchA prabhAva thA / yadyapi zaiva dharma se sambandhita zivaliMga hI yahA~ upalabdha hote haiM jabaki jaina tIrthakara mUrti vahA~ vizeSa kahI jA sakatI hai / prastuta nibandha meM isa pradeza meM vizeSa rUpa se prasiddha aura mAnyatA prApta eka jaina tIrthakara pratimA kA vizleSaNa upasthita kiyA jA rahA hai / prathama jaina tIrthaMkara RSabhanAtha kI yaha pratyanta sundara aura prAcIna pratimA isa pradeza meM "ThAkura bAbA" ke nAma se vikhyAta hai / vartamAna meM yaha eka bela ke vRkSa ke nikaTa navanirmita cabUtarA samprati do phuTa tIna ica U~cA, chaha phuTa nau iMca lambA aura pATha phuTa tIna ica caur3A hai / isI cabUtare ke madhya meM kucha purAne mUrti khaNDoM aura anya zilAkhaNDoM ke sahAre ukta tIrthakara pratimA TikI huI hai| bhagavAn RSabhanAtha kI yaha pratimA kiMcit harit varNa, camakadAra, kAle pASANa se nirmita hai| yaha patthara vaisA hI hai jaisA ki khajurAho kI mUrtiyoM ke nirmANa meM prayukta huA hai| mUrtiphalaka kI UMcAI do tIna iMca, phuTa caur3AI eka phuTa do iMca tathA moTAI chaha iMca hai| padmAsanastha isa jina pratimA ke chaha iMca UMce pAdapITha meM (donoM zrora) zArdUloM ke madhya bhUlatI huI maNimAlA ke bIcoMbIca tIrthaMkara kA lAJchana bRSabha bahuta sundaratA se kita hai / isake Upara bAyeM eka zrAvaka aura dAyeM eka zrAvikA apane hAthoM meM phala ( kadAcit nAriyala ) lie hue bhaktivibhora aura zraddhAvanata ho uThe hai / kadAcit ye prAkRtiyA~ mUrti samarpakoM yA pratiSThApakoM kI hoNgii| pAdapITha meM hI dAyeM gomukha yakSa tathA bAyeM cakrezvarI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 dhanekAnta yakSI ko laghu prAkRtiyAM akita hai / maMgala kArya meM ve bahuta Adara ke sAtha ise smaraNa karate pAdapITha para se mukhya mUrti eka phuTa tIna ica UcI hai tathA yathAzakti ghI, dUdha, nAriyala, supAr3I, phUla, phala evaM eka phuTa do iMka colI hai / mUrti meM zrIvatsa kA laghu tathA agarabattI arpita karate haiN| naudurgA ke avasara para AkAra meM aMkana, kandhoM taka laTakatI huI keza rAzi tathA eka bar3e mele kA Ayojana bhI yahA~ hotA hai| isa mUrti pRSThabhAga meM cakrAkAra bhAmaNDala vizeSa ullekhanIya hai| ke mahattva ke sambandha me nikaTavartI grAma kaThakonA ke pramukha mUrti ke zirobhAga para kramazaH tIna chatra isa bhavyatA aura bhUtapUrva jamIdAra kA jabAnI bayAna sunie, jo apane pUre cArutA se utkIrNa kiye gaye hai ki unameM guthA humA eka gA~va kI ora se isa mUrti kI upAsanA karane pAyA thaa| pratyeka maNi sAkAra ho uThA hai| chatratraya ke donoM pAzvo usI ke zabdo meM prastuta hai :me bhagavAna kA mAnoM abhiSeka karane hetu apane zaDAdaNDo "hamArA nAMva agnU balada kAzIrAma hai| mora umara meM kalaza lie hue atyanta susajjita gajarAjo kA 65 sAla kI hai| hama I gA~va ke jamIdAra pAhana / I manorama nidarzana darzako kA mana sahaja hI apanI ora mUrata kI pUjana hamI karata hana / roTa, nariyala, dama kathA AkRSTa kara letA hai| gA~va vArana kI tarapha se Tama-Tama se hota rahata hai / pAsamukhya mUrti ke ubhaya pAryo meM azoka vRkSa ke nIce pAsa ke gA~vana ke loga hara samvAra ko ikaTThe hokara tIna-tIna iMca kI do-do (pratyeka pora) tIrthakara mUrtiyA~ phala, phUla, dUdha, ghI caDhAte hai, bhakta gAvata hai| I devatA aura bhI aMkita hai / ina sabake pRSTha bhAgo me prabhAmaNDala jIva nahIM mAMgatA / e hI deva hamAre gA~va kA rakSaka hai|" to hai hI, kaMdhoM para kezarAzi bhI dikhAI gaI hai| isa bayAna ke samaya usakI zraddhA pada pada para Tapaka yadyapi isa mUrti para koI lekha nahIM hai, tathApi sama. rahI thii| gA~va me pahu~cane para anya logoM se bartA me ukta sAmayika kalA aura mUrtigata viziSTa lakSaNoM ke prAdhAra tathvoM kI puSTi paaii| isa mati se karIba 1 pharlAga dUra para inakA nirmANa kAla IsAkI sAtavIM-pAThavI zatI pratIta eka prAcIna mandira ke avazeSa bhI hai| hotA hai| isa samaya mahAkauzala meM jaina dharma eka zakti kivaI nadI ke taTa para hI anyatra, kotamA se karIba zAlI dharma ke rUpa me samAdRta thA aura kalacuri vaza ke / do mIla eka zilAlekha utkIrNa hone kI sUcanAeM bhI zAsako ne ise paryApta protsAhana pradAna kiyA thaa| vivecya pradeza kalacUriyoM kI rAjya sImA meM vidyamAna thaa| prApta huI hai / yadi kivaI nadI ke taTavartI prAcIna sthAno kA sarvekSaNa aura AvazyakatAnusAra utkhanana karAyA jAtA duHkha kA viSaya hai ki kucha varSa pUrva kisI pAgala ne hai to prAcIna kauzala, vizeSa rUpa se chattIsagar3ha ke itiise khaNDita kara diyaa| kintu mUrti ke tIno khaNDa sura hAsa para nayA prakAza pddegaa| kSita haiM tathA acchI sthiti meM hai| ___ yadyapi isa mUti ke pAsa-pAsa ke grAmoM meM aba eka 1. mujhe isa sthAna kA paryaTana karAne kA zreya zrIviratIbhI jaina nahI hai tathApi usa pradeza kI jainetara janatA lAla jaina kotamA tathA unake mitro ko hai| ataH ise bahuta zraddhA aura bhakti ke sAtha pUjatI hai| pratyeka unhe dhanyavAda / san 1679 kI janagaNanA ke samaya dharmake | khAnA naM. 10 meM jaina likhAkara sahI A~kar3e ikaTThA karane meM sarakAra kI madada kreN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsana : eka adhyayana DA0 darabArIlAla jaina koThiyA yuktyanuzAsana ke ullekha aura mAnyatA : marthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te|" isa vAkya kA prabhAva yuktyanuzAsana samantabhadra kI eka mahattvapUrNa dArzanika lakSita hotA hai| isake atirikta ta0 vA. 1-12 (pR. kRti hai| yoM to unakI prAyaH sabhI kRtiyA~ artha gambhIra 57) me 'pratyakSa buddhiH kramane na yatra" (yuktya. kA. aura durUha hai / para yuktyanuzAsana unameM bhI atyanta jaTila 22) ityAdi pUrI kArikA bhI uddhata pAI jAtI hai aura eva gambhIra hai| isakA eka-eka vAkya sUtrAtmaka hai aura use "uktaMca" ke sAtha prastuta karake unheM usase apane bahu-prartha kA bodhaka hai| sAdhAraNa buddhi aura pAyAma se prativAdana ko pramANita kiyA hai| isakI gaharAI evaM antastala meM nahIM pahuMcA jA sakatA hai| prakalaGkadeva se lagabhaga do zatAbdI pahale prAcArya ise samajhane ke lie dArzanika pratibhA, asAdhAraNa medhA' pUjyapAda-(I. 5vIM zatI) ne bhI yuktyanuzAsana kA ekAgra sAdhanA aura viziSTa parizrama kI AvazyakatA hai| upayoga kiyA jAna par3atA hai / yuktyanuzAsana me do sthaloM yuktyanuzAsana kI inhI vizeSatAoM ke kAraNa harivaza (kA0 36, 37) meM zIrSopahAra, dIkSA prAdi se devoM kI purANakAra ne samantabhadra-vANI ko vIra-vANI kI taraha pArAdhanA kara siddha banane vAlo kI mImAMsA kI gaI hai, prabhAvazAlinI batalAyA hai| vidyAnanda ne to usase prabhA. jo sukha kI tIvra lAlasA rakhate haiM, para apane doSoM (rAgavita hokara usa para vyAkhyA likhI hai aura apane grantha me dveSa-mohAdi) kI nivRtti nahIM karate / yathAusake vAkyoM ko pramANa rUpa meM prastuta karake apane kathana zIrSopahArAdibhirAtmaduHkhadevAn kilArAdhya sukhaabhigvaaH| kI sampuSTi kI hai| prAptaparIkSA (pR0 118) me vaize- siyanti doSApacayAnapekSA yukta ca teSAM tvamapina yeSAm / Sika darzana kI samIkSA ke sandarbha meM yuktyanuzAsana + + + (kA0 7) ke eka pramANa-vAkya "saMsargahAneH sakalArtha svacchandavRttejagataH svabhAvAduccaranAcArapayeSvadoSam / hAniH' kA vistRta arthodghATana kiyA hai| use bhASya nighuSya dIkSAsama-muktimAnAstvadRSTibAhyAvata kahA jAya to Azcarya nahIM hai| vastutaH vidyAnanda ke isa vibhramanti // 37 // arthodghATana se ukta vAkya kI gambhIratA aura durUhatA pUjyapAda ne bhI lagabhaga inhIM zabdoM meM apanI sarvArtha kI kucha jhoMkI mila jAtI hai / yahI bAta samagra yuktyanu siddhi (6-2, pR0 410) meM saMvara ke guptyAdi sAdhanoM zAsana kI hai| ke vivecana sandarbha meM yahI kahA haividyAnanda se do zatI pUrva bhaTTa prakalaGkadeva (IsA kI 'tena tIrthAbhiSeka-dIkSA-zIrSopahAra-vatArApanAdayo 7vIM zatI) ne bhI yuktyanuzAsana ke vAkyo aura kAri- nivatitA bhavantiH rAga-reSa-mohopAttasya karmaNo'nyathA kAnoM ko uddhata kiyA hai| tattvArthavAttika (pR0 35) meM nivasyabhAvAt / ' mAgata anekAnta lakSaNa-"ekatra sapratipakSAnekadharmasvarUpa. ina donoM sthaloM kI tulanA se pratIta hotA hai ki nirUpaNo yuktyAgamAmyAmaviruddhAH samyaganekAntaH"-para pUjyapAda yuktyanuzAsana se paricita evaM prabhAvita the aura yuktyanuzAsana (kA. 48) ke "yuktyAgamAmyAmaviruddha usakI ukta kArikA kA unake ukta vAkyoM para prabhAva 1. vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijumbhate / hai| yuktyanuzAsana ke "zIrSopahArAdibhiH" aura "dIkSA. -jinasena (dvitIya), harivaMza purANa 1-30 / samamuktimAnAH" tathA sarvArthasiddhi ke "...dIkSA-zIrSoM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta pahara-devatArAdhanAdayo" ina zabdoM ke atirikta yuktya- 'yuktyanuzAsana' diyA hai aura unheM usakA kartA kahA hai| nuzAsana ke "siddhayanti doSApacayAnapekSA" aura sarvArtha- Azcarya nahI, unakI vaha 'yuktyanuzAsana' nAma se ullisiddhi ke "rAga-dveSa-mohopAttasya karmaNo'nyathA nivRttya- khita kRti prastuta kRti hI ho| bhAvAt" pada vizeSa dhyAtavya haiM jo spaSTataH yuktyanu- yahA~ prazna ho sakatA hai ki ukta nAma svayaM samantazAsana kA sarvArthasiddhi para prabhAva sUcita karate haiM / bhadra ke lie bhI iSTa hai yA nahIM? yadi iSTa hai to unhoMne graMtha ke aAdi athavA anta meM vaha nAma nirdiSTa kyoM nahIM saMskRta TIkAkAra prA0vidyAnanda ne TIkA kA prArambha kiyA ? isakA uttara yaha hai ki uparyukta nAma svayaM madhya praura panta meM 'yuktyanuzAsana' nAma se ullekha kiyA samantabhadrokta hai / yadyapi unhoMne vaha nAma graMtha ke prArambha hai| AdivAkya', jo maMgalAcaraNa yA jayakAra padya ke rUpa meM yA anta meM nahIM diyA, tathApi usake madhya meM vaha nAma meM hai, samantabhadra ke isa stotra kA jayakAra karate hue upalabdha hai| kArikA 48 meM samantabhadra ne yuktyanuzAsana' unhoMne isakA nAma spaSThatayA 'yuktyanuzAsana' prakaTa kiyA pada kA prayoga karake usakI sArthakatA bhI pradarzita kI hai| haiN| kArikA 36 kI TIkA samApti para, jahA~ prathama unhoMne batalAyA hai ki 'yuktyanuzAsana' vaha zAstra hai, jo prastAva pUrNa humA hai aura jo prAyaH graMtha kA madhya bhAga hai, pratyakSa aura mAgama se aviruddha artha kA prarUpaka hai| eka padya' tathA puSpikA vAkya meM bhI vidyAnanda ne prastuta arthAt yukti (heta), jo pratyakSa aura pAgama ke viruddha stotra kA nAma 'yuktyanuzAsana' batalAyA hai| isake nahI hai, pUrvaka tatva (vastu svarUpa) kI vyavasthA karane atirikta TIkA ke anta meM diye gaye do samApti padyoM vAle zAstra kA nAma yuktyanuzAsana hai| jo artha prarUpaNa meM se dUsare padya meM aura TIkA samApti puSpikAvAkya meM pratyakSa viruddha athavA pAgama viruddha hai vaha yuktyanuzAsana svAmI samantabhadra kI kRti ke rUpa me isakA 'yuktyanu- nahIM hai / yuktyanuzAsana kI yaha paribhASA prastuta gratha meM zAsana' nAma spaSTataH nirdiSTa hai| pUrNatayA pAI jAtI hai| apanI isa paribhASA ke samarthana harivaMza purANa ke kartA jinasena' (vi0 saM0840) me samantabhada ne isI kArikA (48) me eka udAharaNa ne bhI apane isI purANa ke prArambha meM pUrvavatIM prAcAryoM bhI upasthita kiyA hai| vaha isa prakAra hai-'artharUpa ke guNa varNana sandarbha meM samantabhadra kI eka kRti kA nAma (vastUsvarUpa) sthiti, utpatti aura vinAza ina tInoM ko 1. jIyAtsamantabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanam / prati samaya lie hue hI tattvataH vyavasthita hotA hai, kyoMki -yuktya0 TI0 pR0 1, mANikacandra di. jaina grantha vaha sat hai' isa udAharaNa meM jisa prakAra vastu kA svarUpa mAlA, bmbii| satpAdAditrayAtmaka (yukti hetu) purassara siddha kiyA gayA 2. stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasya niHzeSataH / hai aura vaha pratyakSa athavA pAgama se viruddha nahIM hai usI -vahI pR0.6| prakAra vIra-zAsana meM samagra arthasamUha pratyakSa aura prAgamA3. iti yuktyanuzAsanaM parameSThistotre prathamaH prastAvaH / virodhI yuktiyoM se siddha hai| tAtparya yaha ki pratyakSa aura -vahI pR0 86 / pAgama se abAdhita tathA pramANa aura naya se nirNIta artha 4. proktaM yuktyanuzAsanu vijayibhiH syaadvaadmaargaanugH| prarUpaNa vIra-zAsana meM hI upalabdha hotA hai aura usI -yuktya0TI0 pR0 182 / prakAra martha prarUpaNa samantabhadra ne yuktyanuzAsana grantha meM 5. iti zrImadvidyAnandyAcAryakRto yuktyanuzAsanAlaGkAraH kiyA hai / kiyA hai| ataH pratyakSa aura pAgamAviruddha artha (tattva) smaaptH| kA prarUpaka hone se vIra-zAsana yuktyanuzAsana hai aura -vahI pR012| vIra-zAsana kA hI isa grantha meM prarUpaNa hone se imeM yuktya6. jIvasiddhividhAyIha kRta yuktyanuzAsanam / nuzAsana' nAma diyA jAnA sarvathA upayukta hai| aura vaha -hari: pu01-30|| 7. dRSTAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsana : eka adhyayana ukta prakAra se samantabhadra abhihita hI hai / "..stutigocaratvaM ninISavaH smo vayamadya vIra" (kA.1) paravartI vidyAnanda, jinasena (harivaMza purANakAra) jaise isase "vIra-stuti", 'na rAgAnnaH stotraM bhavati bhava pAzamUrdhanya graMthakAroM ne samantabhadra dvArA datta nAma se hI isakA chidi munau" (kA063) aura "stutaH zaktyA "vIro" ullekha kiyA hai| unhoMne vaha nAma svayaM kalpita nahIM kiyaa| (kA0 64) ina padoM se tathA "stotre yuktyanuzAsane eka prazna aura yahA~ uTha sakatA hai| vaha yaha ki yadi jinapatervIrasya niHzeSataH" (TI089) isa TIkA patha se ukta nAma svayaM samantabhadrokta hai to use unhoMne gratha ke "vIra-stotra", "iti yuktyanuzAsane parameSThistotre prAdi athavA anta meM hI kyoM nahIM diyA, jaisA ki dUsare prathamaH prastAvaH" (TI0 pR0 86) isa madhyavartI TIkAgraMthakAroM kI bhI paramparA hai ? samantabhadra ne svayaM apane puSpikAvAkya se "parameSThistotre" aura "zraddhAguNajJatayoreva anya graMthoM ke nAma yA to unake prAdi meM diye haiM aura yA paramAtmastotre yuktyanuzAsane prayojakatvAt" (TI0 pR0 anta meM / devAgama (AptamImAMsA) meM usakA nAma prAdi 178) isa TIkA-vAkya se "paramAtma-stotra" ye cAra nAma meM devAgama aura anta meM prAptamImAMsA nirdiSTa hai| svaya. phalita hote hai| vastutaH samantabhadra ne isameM bhagavAn mbhUstotra meM usakA nAma prArambha meM "svayambhuvA" (sva- vIra aura unake zAsana kA guNastavana kiyA hai| prata: yambhU) ke rUpa meM pAyA jAtA hai| isI prakAra ratnakaraNDa- inake ye nAma sArthaka hone se phalita hoM to koI pAzcarya zrAvakAcAra meM usakA nAma usake antima padya meM pAye nahI hai / graMtha kI prakRti unheM batalAtI hai| "...ratnakaraNDabhAvaM" pada ke dvArA prakaTa kiyA hai| paratu nAma para prabhAvaprastuta yuktyanuzAsana meM aisA kucha nahIM haiM ? lagatA hai ki samantabhadra ne yuktyanuzAsana kI racanA isakA samAdhAna yaha hai ki granthakAra apane pratha kA nAgArjana kI 'yuktipaSThikA' se prerita hokara kI nAma usake prAdi aura anta kI taraha madhya meM bhI dete hai| 'yuktipaSThikA' 61 padyoM kI bauddha dArzanika kRti hue milate haiN| udAharaNa ke lie viSApahArakAra ghana- hai| isameM nAgArjuna ne, jo mAdhyamika (zUnyAta) jaya ko liyA jA sakatA hai| dhanaJjaya ne apane stotra sampradAya ke prabhAvazAlI vidvAn haiM, aura jinhoMne prAcArya 'viSApahAra' kA nAma na usake prArambha meM kiyA aura na kundakunda tathA gRddhapiccha kI samIkSA kI hai', bhAva, prabhAva anta meN| kintu stotra ke madhya meM eka padya (14) me 2. 10 pharavarI 1947 meM zAntiniketana ke zodhakartA prakaTa kiyA hai, jisameM viSApahAra' pada pAyA hai aura zrIrAmasiMha tomara dvArA yuktiSaSThikA ke 1 se 40 usake dvArA stotra kA nAma 'viSApahAra' mUcita kiyA hai / saMkhyaka padyoM meM se kevala vibhinna sakhyA vAle 23 isI prakAra samantabhadra ne isa grantha ke madhya me "dRSTAgamA padya prApta hue the| unase jJAta hamA thA ki cInI bhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM" (kA0 48) isa bhASA me jo yuktiSaSThikA upalabdha hai usa para se hI kArikA vAkya meM prayukta 'yuktyanuzAsana te' pada se isakA ukta padya saMskRta meM anUdita ho sake haiN| zeSa kA 'yuktyanuzAsana' nAma abhihita kiyA hai| phalataH uttara anuvAda nahI humaa| mAlUma nahIM, usake bAda zeSa vartI graMthakAroM meM isakA yahI nAma vizruta hayA aura padyoM kA anuvAda ho sakA yA nhiiN| prakaTa hai ki unhoMne usI nAma se apane graMthoM meM nirdeza kiyaa| prataH kama-bar3ha padya-saMkhyA hone para bhI yuktiSaSThikA isakA mUla nAma 'yuktyanuzAsana' (yukti zAstra) hai| 'SaSThikA' kahI jA sakatI hai| vizatikA prAdi mUla graMtha aura usakI vidyAnaMda-racita saMskRta-TIkA nAmoM se racI jAne vAlI racanAmoM se kama-bar3ha para se isake anya nAma bhI prApta hote haiM / ve haiM-vIra zloka hone para bhI unheM una nAmoM se abhihita stuti, vIra-stotra, parameSThi-stotra aura paramAtmastotra / kiyA jAtA hai| lekhk| 1. 'viSApahAraM maNimauSadhAni mantraM samuddizya rasA. 3. 'nAgArjuna para kundakunda aura gRpicchakA prabhAva yanaM c| -biSapahArastotra zlo014 / zIrSaka merA prakAzyamAna lekh|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta mAdirUpa se tattvakA nirAsa karake zUnyAvata kI sampuSTi kI mImAMsA karake vaha prApta vIra ko aura prApta-zAsana viirhai| yuktyanuzAsana meM 64 padya haiM aura unameM bhAva, prabhAva zAsana ko siddha kiyA hai tathA anyo ko anApta aura prAdi anekAntAtmaka vastu kI syAdvAda dvArA vyavasthA kI usake zAsanoM ko anApta zAsana batalAyA hai| isa gayI hai| prataeva yuktyanuzAsana nAgArjuna kI yuktiSaSThikA mImAMsA (parIkSA) kI kasauTI para kase jAne aura satya ke antara meM likhA gayA pratIta hotA hai| isa prakAra kI pramANita hone ke uparAnta vIra aura unake syAdvAda-zAsana paramparA dArzanikoM meM rahI hai| udyotakarake nyAyavArtikakA kI stuti (guNAkhyAna) karane ke uddezya se samantabhadra ne uttara dharmakIti ne pramANavAtika aura kumArila ne mImAMsA yuktyanuzAsana kI racanA kI hai| yaha unhoMne svaya prathama zlokavArtika dvArA tadanurUpa nAmakaraNa pUrvaka diyA hai| kArikA' ke dvArA vyakta kiyA hai| usameM prayukta "pradya" bhakalaMka kA tattvArthavAtika aura vidyAnanda kA tattvArtha- pada to, jisakA vidyAnanda ne 'parIkSA ke anta meM yaha zlokavArtika bhI ukta paramparA kI hI pradarzaka racAnAe artha kiyA hai, sArI sthiti ko spaSTa kara detA hai| haiN| yUkti zabda se prArambhakara race jAne vAle grantho ke TIkA ke anusAra yaha graMtha do prastAvoM meM vibhakta hai| nirmANa kI bhI paramparA uttara kAla meM dArzaniko meM rahI pahalA prastAva kArikA 1 se lekara 36 taka hai aura hai| phalata: 'yuktidIpikA' (sAkhyakArikA-vyAkhyA) jaise dUsarA kArikA 40 se 64 taka hai| yadyapi graMtha ke anta graMtha race gaye hai| me pahale prastAva kI taraha dUsare prastAva kA nAma-nirdeza yahA~ yaha bhI ullekhya hai ki laMkAvatAra sUtra padyakAra nahI hai, vyAkhyAkAra ne "iti zrImadvidyAnandyAcAryakRto ne' buddha ke siddhAnta (dezanA) ko "caturvidho nayavidhiH yuktyanuzAsanAlaGkAraH smaaptH|" isa samApti-puSpikAsiddhAntaM yuktidezanA" (zlo0 246) zabdoM dvArA 'yukti- vAkya ke sAtha granthoM ko samApta kiyA hai, tathApi grantha dezanA' pratipAdita kiyA hai| samantabhadra ne vardhamAna vIra ke madhya (kA036] meM jaba TIkAkAra dvArA spaSTatayA ke siddhAnta (zAsana) ko 'yuktyanuzAsana' kahA hai / ataH prathama prastAva kI samApti kA ullekha kiyA gayA hai to asambhava nahIM ki yuktyanuzAsana yukta dezanA kA bhI zeSAMka dvitIya prastAva sUtarAM siddha ho jAtA hai / tathA javAba ho; kyoMki donoM kA artha prAya: eka hI hai, jo zeSAMzake bIca me kisI anya prastAva kI kalpanA hai nhiiN| 'yakti purassara upadeza' ke rUpa meM kahA jA sakatA hai| prazna ho sakatA hai ki prastAvoM kA yaha vibhAjana antara yahI hai ki laMkAvatAra sUtra padyakAra buddha ke upadeza mUlakAra kRta hai yA vyAkhyAkArakRta ? isakA uttara yaha ko 'yukti purassara upadeza' kahate haiM aura samantabhada vIra hai ki yadyapi graMthakAra ne usakA nirdeza nahI kiyA, tathApi ke upadeza ko samantabhadra itanA vizeSa kahate hai ki usa grantha ke adhyayana se avagata hotA hai ki ukta prasgavayukti purassara upadeza ko pratyakSa aura pAgama se abAdhita vibhAjana granthakAra ko abhipreta hai, kyoMki jisa kArikA bhI honA cAhie, mAtra yukti bala para hI use TikA nahIM (36) para vyAkhyAkAra ne prathama prastAva kA virAma mAnA honA caahie| hai vahA~ granthakAra kI vicAra-dhArA yA prakaraNa pUrvapakSa pranya-paricaya--- (ekAntavAda nirUpaNa va samIkSA) ke rUpa meM samApta hai yuktyanuzAsana 64 padyoM kI viziSTa dArzanika racanA hai / devAgama' yuktipUrvaka prApta aura prApta-zAsana kI aura kArikA 40 se 64 taka uttara pakSa (anekAnta nirUpaNa) hai / yataH prathama prastAva meM mukhyatayA ekAntavAdoM 1. laMkAvatAra sUtra padya bhAga kI eka durlabha prati, jo - khaNDita evaM mapUrNa jAna par3atI hai, 30 mArca 43 meM 3. kIrtyA mahatyA bhuvivarddhamAnaM ra tvAM vartamAna stutigocaratvam / zraddheya paM0 jugalakizora jI mukhtAra se prApta huI thI, ninISavaH smo vayamadya vIraM usIse ina padyoMko hamane apanI noTabuka meM likhA thaa| vizIrNadoSAzayapAzabandham // 2. devAgama kA. 6, 7; vIra sevA mandira TrasTa-prakAzana, 4. pradyasmin kAle parIkSAvasAna smye| vaaraannsii| -yuktya0 TI0 pR01|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsana : eka adhyayana kI samIkSA hone se use pUrvapakSa aura dvitIya prastAva meM tIsarI aura cauthI kArikAmoM dvArA praznottara pUrvaka anekAntavAda kA nirUpaNa hone se uttara pakSa kahA jA "tathApi vaiyAtyamupetya bhaktyA stostA'smi te zaktyanurUpa sakatA hai / ataH vidyAnandane granthakAra ke isa abhiprAya ko vAkya:" (kA0 3) jaise bAkyoM ko lie hue unake prati dhyAna meM rakhakara hI do prastAvoMkA spaSTa ullekha kiyA hai| asIma bhakti kA prakAzana ho to mAzcarya nahI, aura prantha kI antima do kArikAe~ taba ukta dono antima kArikAeM granthakArokta kahI jA prathakAra ne apane nAma kA ullekha "bhavatyabhadro'pi sakatI hai| samantabhadraH" isa 62vI kArikA meM kiyA hai| unake isa yuktyanuzAsana-TIkAullekha se pratIta hotA hai ki prastuta grantha yahI (62vIM yuktyanuzAsana para vidyAnanda kI eka madhyama paribhANa kArikA para) samApta hai| svayambhUstotra meM bhI "tava deva! kI saMskRta-TIkA prApta hai| yaha TIkA graMya ke hArda ko mataM samantabhadra sakalam" (svayaM0 143) isa nAmollekha sapTa karane meM pUrNataH sakSama hai| TIkAkAra ne atyanta vAlI kArikA para hI unakI samApti hai aura vahI vizadatA ke sAtha isake pada-vAkyAdikA arthodghATana kArikA usakI antima kArikA hai-usake bAda usameM kiyA hai| vyAkhyAkAra kI sUkSma dRSTi isake pratyeka pada aura koI kArikA upalabdha nahI hai| jinastuti prApta- aura usake prAzaya ke antastala taka pahuMcI hai| vastutaH mImAsA aura ratnakaraNDakazrAvakAcAra me grandhakAra kA isa para yaha vyAkhyA na hotI to yuktyanuzAsana ke aneka nAma-nirdeza na hone se unakA koI prazna hI nahI utthtaa| sthala dUradhigamya bane rahate / vyAkhyAkAra ne apanI isa ataH yuktyanuzAsana me ukta 62vI kArikA ke bAda jo vyAkhyA kA nAma "yuktyanuzAsanAlaGkAra" diyA hai, jo 63 va 64 nambara vAlI do kArikAe anta me pAyI yuktyanuzAsana kA alakaraNa karane ke kAraNa sArthaka hai / jAtI hai ve graMthakArokta nahI jJAta hotii| isakI racanA prAptaparIkSA aura pramANaparIkSA ke bAda huI prazna hai ki phira prAcArya vidyAnanda jaise mUrdhanya hai, kyoMki isa (1010, 11) me unake ullekha haiM / yaha manISI ne unakI vyAkhyA kyo kI usase to ukta donoM vyAkhyA mUla pratha ke sAtha vi0 sa0 1977 meM mA0 di. kArikAe~ mUla grantha kI hI jJAta hotI hai ? jaina prathamAlA se eka bAra prakAzita ho cukI hai, jo aba ___ isakA uttara yaha diyA jAtA hai ki vidyAnanda se aprApya hai aura punaH prakAzya hai / pUrva yuktyanuzAsana para kisI vidvAn ke dvArA vyAkhyA hindI-anuvAdalikhI gayI ho aura vyAkhyAkAra ne apanI vyAkhyA ke yaktyanazAsana ke marma ko hindI bhASA meM prakaTa karane anta meM ukta padya diye hoN| kAlAntara meM vaha vyAkhyA ke uddezya se svAmI samantabhadra ke ananya bhakta bhora lupta ho gayI ho aura vyAkhyA ke ukta antima padya mUla unake prAyaH sabhI granthoM ke hindI anuvAdaka, prasiddha ke sAtha kisI ne jor3a diye hoN| yA yaha bhI sambhava hai sAhitya aura itihAsakAra 10 jugalakizora mukhtAra ki kisI pATha karane vAle vidvAn ne ukta padya svayaM raca- 'yugavIra' ne isa para eka hindI anuvAda prastuta kiyA hai, kara usake sAtha sambaddha kara die ho aura vahI prati jo vizada, sundara pora granthAnurUpa hai| yaha anuvAda vyAkhyA rahita vidyAnanda ko milI ho tathA unhoMne ukta unhone vidyAnanda kI ukta saMskRta-TIkA ke AdhAra se donoM padyoM ko unake sAtha pAkara unakI bhI vyAkhyA kI kiyA hai| grantha ke durUha aura kliSTa padoM kA acchA ho / jo ho, ye donoM antima padya yathAsthiti ke anusAra artha evaM prAzaya vyakta kiyA hai| mUla graMtha kA anugama vicAraNIya avazya haiN| karane ke lie yaha manuvAda bahata upayogI aura sahAyaka hA~, eka bAta yahA~ kahI jA sakatI hai| vaha yaha ki hai| yaha vIra-sevA-mandira dillI se san 1951 meM prakAgraMthakAra ne grantha ke prArambha meM prathama kArikA me vIra- zita ho cukA hai| 14 julAI 1966 jina kI stuti kI icchA vyakta kI hai / tathA dUsarI, kAzI hindUvizvavidyAlaya, vaaraannsii|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna RSabhadeva paramAnanda zAstrI bhAratIya vAGmaya meM jainadharma ke prAdya pratiSThApaka, ke kAraNa vrAtya nAma se, ullekhita kiye jAte the| prAdi brahmA, prajApati, jAtavedasa, vidhAtA, vizvakarmA, RSabhadeva janmakAla se hI viziSTa pratibhA ke dhanI the| hiraNyagarbha, vizvavedisa, vrAtya, svayaMbhU, kapardI paura vAta. ataeva unhone jIne kI icchA karane vAlI prajA ko razanA prAdi nAmoM se jina RSabhadeva kA saMstavana kiyA asi, maSi, kRSi, sevA, vividha zilpa, pazupAlana aura gayA hai| ve RSabhadeva aitihAsika mahApuruSa haiM, jo Adi vANijyAdi kA upadeza diyA thaa| unhone janatA ko brahmA aura mAdya yogI ke nAma se prasiddha hai| RgvedAdi loka zAstra aura vyavahAra kI zikSA dI thii| aura usa meM inakI stuti kI gaI hai| Rgveda meM unhe 'kezI bata- dharma kI sthApanA kI jisakA mUla ahiMsA hai / isI kAraNa lAyA hai aura vAtarazanA kA jo ullekha hai vaha bhI RSabha- ve prAdi brahmA kahalAte the| unakI do patniyAM thii| deva ke lie prayukta humA jAna par3atA hai| mahAbhArata me nandA aura sunandA / nandA se bharatAdi ninyAnave putra aura inheM pAThavAM avatAra mAnA gayA hai| aura bhAgavata ke eka putrI brAhmI kA janma huA thaa| sunandA se bAhubalI paMcama skadha meM RSabhAvatAra kA varNana hai| viSNupurANa meM "saipA hiraNyamayI vRSTiH dhanezena nipAtitaH / bhI RSabhAvatAra kA kathana hai| aura unhIM ke upadeza se vibhohiraNyagarbhavamiva bodhayitaM jagat / / " jainadharma kI utpatti batalAI hai| ina saba pramANoM se mahApu0 50 12, 65 RSabhadeva kI mahattA kA spaSTa bhAna hotA hai, ve usa kAla "gabbhaTThi assa jassau hiraNNavuTThI sakacaNA pddiyaa| ke mahAna yogI the| teNaM hiraNNagabbho jayammi uvagijjae usbho||" bhagavAna RSabhadeva sarvArthasiddhi nAmaka svargase avadhi paumacariu, 3-68 samApta hone para isa bhUmaNDala ke jambUdvIpAntargata bharata "digvAsA vAtarazano nirgranthezonirambaraH / " kSetra ke madhya dezastha prayodhyA nagarI me mahArAja nAbhi -mahApurANa rAja ke ghara marudevI ke garbha se caitra vadI navamI ke dina 2 prajApatirgaH prathama jijIviSu sazAsa kRSyAdiSu karmaavatarita hue the| inake garbha me Ane se SaT mAsa pUrva hI suprajAH / -vRhatsvayabhU stotra nAbhirAja kA sadana indra dvArA kI huI ratna dRSTi se bhara 3 puragAma paTTaNAdI loliya satthaM ca loya vyvhaaro| pUra ho gayA thaa| isa kAraNa ve loka meM 'hiraNyagarbha' nAma ghammo vi dayAmUlo viNimmiyo prAdi bamheNa // se prasiddha hue| RSabhadeva janma se hI tIna jJAna ke -trilokasAra 820 dhAraka the| ataeva ve jAtavedasa kahe jAte the| svayaM jJAnI 4 vAyupurANa meM likhA hai ki bhagavAna RSabhadeva se vIra hone ke kAraNa svayaMbhU aura mahAvratoM kA anuSThAna karane bharata kA janma humA, jo ki anya nava se putroM se bar3A thaa| bharata ke nAma se isa deza kA nAma bhAratavarSa 1 Rgveda maM0 10 sU0 121 meM-hiraNyagarbhaH sama- par3AparvatAne' rUpa se ullekha kiyA hai| 'hiraNyagarbhayogasya RSabhAd bharatojajJe vIraH putra zatAgrajaH / vaktA nAnyaH purAtamaH / " tasmAt mArataM varSa tasya nAmnA vidurbudhA / / mahAbhArata zAntiparva0ma0 346 -52, vAyupurANa
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna RSabhadeva WE paura sundarI nAma kI kanyA kA janma huA thaa| jinakA unakI rakSA kii| pAlana-poSaNa mAtA-pitA ne samyaka rIti se kiyaa| rAjyaprAdarza gRhasthAzrama kA mUlAdhAra viveka aura sayama hai| kisI eka dina bhagavAna RSabhadeva rAjasiMhAsana para santAna cAhe putra hoM yA putrI, unakA bhAtmajJAnI aura virAjamAna the| rAjasabhA lagI huI thI aura nIlAMjanA vivekI honA Avazyaka hai| isI kAraNa bhagavAna RSabha- nAma kI apsarA nRtya kara rahI thii| nRtya karate karate deva ne apane putro se pahale putriyoM ko zikSita kiyA thaa| yakAyaka nIlAjanA kA zarIra naSTa ho gayA, tabhI dUsarI unhoMne brAhmI aura sundarI ko apane pAsa baiThA kara kASTha bhAsarA nRtya karane lgii| kintu isa prAkasmika ghaTanA se paTrikA para citrANa karake unakA mana lalitakalA ke bhagavAna kA citta udvigna ho uThA-indriya bhogoM se saundarya se mugdha kara liyaa| sundara viTapoM aura manohara virakta ho gyaa| unhoMne turanta bharata ko rAjya aura zAvaka zizuoM ke rUpa ko dekhakara unheM baDA kautahala bAhubalI ko yuvarAja mora anya putroM ko yathAyogya rAjya hotA thaa| isa taraha unakA mana zikSA kI aora pAka- dekara pravrajyA grahaNa kara lii| unakI dekhAdekhI aura bhI rSita karate hue RSabhadeva ne brAhmI ko akSara lipikA aneka rAjAmoM ne dIkSA lI; kintu ve saba bhUkha pyAsa bodha karAyA, vaha lipi brAhmI ke kAraNa 'brAhmIlipi' ke mAdi kI bAdhA ko na saha sake aura tapa se bhraSTa ho nAma se loka meM khyAta huii| bhagavAna RSabhadeva ne dUsarI ge| chaha mAsa ke bAda jaba unakI samAdhi bhaMga huI, taba putrI sundarI ko aka vidyA sikhlaaii| usI samaya unhoMne unhoMne bhAhAra ke lie vihAra kiyaa| unake prazAnta akoM kA prAdhAra nirdhArita kiyA mora gaNita zAstra ke nagna rUpa ko dekhane ke lie prajA umar3a par3I, koI unhe bahuta se gura btaaye| sagIta aura jyotiSa kA bhI pari- vastra bheTa karatA thA, koI prAbhUSaNa aura koI hAthI ghor3e jJAna kraayaa| Aja bhI brAhmI lipi aura aGkagaNita lekara unakI sevA meM upasthita hotA thaa| kintu unheM milate hai| bharatAdi sabhI putroM ko bhI zastra aura bhikSA dene kI koI vidhi na jAnatA thA, isa taraha se zAstra vidyA me niSNAta banAyA thaa| isa taraha RSabhadeva unheM vihAra karate hue chaha mahIne bIta ge| ne apane putra aura putriyoM ko vidyAoM aura kalAoM meM eka dina ghUmate-ghAmate ve hastinApura meM jA phuNce| niSNAta banA diyA aura unake karNa chedana muDana prAdi vahAM kA somavaMzI rAjA zreyAnsa bar3A dAnI thA, usane saskAra kie| ina putro me bharata pAdya cakravartI the jinake bhagavAna kA bar3A bhAdara-satkAra kiyaa| bhora pAdara pUrvaka nAma se isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| RSabhadeva ne unakA pratigRha karake uccAsana para baiThAyA, zraddhA aura cirakAla taka prajA kA hita sAdhana kiyA aura zAsana dvArA bhakti se unake caraNa ghoe, pUjana kI aura phira namaskAra 6 pahale isa deza kA nAma himavarSa thA, nAbhi aura karake bolA-bhagavan ! yaha ikSurasa nirdoSa aura prAsuka RSabhadeva ke samaya prajanAma / kintu RSabha ke putra hai, ise pApa svIkAra kreN| taba bhagavAna ne khar3e hokara bharata ke samaya isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| apanI prajalI me rasa lekara piyaa| usa samaya logoM ko viSNupurANa meM likhA hai jo mAnanda humA vaha varNanAtIta hai| cUMki bhagavAna kA RSabhAt bharato jajJe jyeSThaH putra zatAgrajaH / yaha pAhAra vaizAkha zuklA tIja ke dina humA thA, isI se tatazca bhArata varSa metallokeSu gIyate // yaha tithi 'akSaya tRtiyA'-prakhatI' kahalAtI hai| -viSNupurANa aMza 2, ma01 mAhAra lekara bhagavAna phira vana ko cale gae aura prAtmabhAgavata meM bhI RSabha putra mahAyogI bharata se hI dhyAna meM lIna ho gae / isa taraha RSabhadeva ne eka hajAra bhArata nAma kI khyAti mAnI gaI hai| varSa taka kaThora tapazcaraNa dvArA prAtma-zodhana kiyaa| yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSThaH zreSTha gunnshcaasiit| tapazcaraNa se unakA zarIra atyanta kRza ho gayA thA yenedaM varSa bhAratamiti vyapadizanti / " kintu pAtmabala maura mArama teja adhika bar3ha gayA thaa|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 . bhanekAnta eka samaya bhagavAna 'purimatAlapura' (prayAga) nAmaka sunate the| jo upadeza hotA thA use sabhI jIva apanI-apanI nagara ke udyAna meM dhyAnAvastha the| usa samaya unheM kevala- bhASA meM samajha lete the, yahI usa vANI kI mahattA thii| jJAna kI prApti huii| isa taraha ve pUrNajJAnI bana ge| isa taraha bhagavAna ne jIvana paryanta vividha dezoM-kAzI, bhagavAna bar3e bhArI jana samudAya ke sAtha dhArmika upadeza avanti, zala, suhya, puNDa, cedi, baGga, magadha, prAdhra, dete hue vicaraNa karane lge| unakI vyAkhyAna sabhA madra, kaliMga, pAcAla, mAlava, dazArNa aura vidarbha mAdi meM 'samavasaraNa' kahalAtI thii| aura unakI vANI 'divya- vihAra kara janatA ko kalyANamArga kA upadeza diyA dhvani' kahalAtI thI, jisakA svabhAva saba bhASA rUpa pari- thaa| aura kailAza parvata se mAgha kRSNA caturdazI ko nirvANa Nata honA hai| pada prApta kiyaa| bhagadAna prAdi nAtha hI zramaNa saskRti samavasaraNa sabhA kI sabase bar3I vizeSatA yaha thI ki ke pAdya praNetA batalAe gae hai| hindU purANo me bhI usame pazuoM ko bhI sthAna milatA thA, usame siMha jaise kailAza parvata se unakA mukti prApta karanA likhA hai| bhayAnaka aura hiraNa jaise bhIrU tathA billI cahA jaise / 1 kAzI avanti kozalasuhyapuNDrAn / jAti virodhI hiMsaka jIva bhI zAnti se baiThakara dharmopa cedyaGga vaGgamagadhAndhrakaliGgamahAn / deza kA pAna karate the| kyoki bhagavAna RSabhadeva ahiMsA paJcAlamAlavadazArNavidarbhadezAn / kI pUrNa pratiSThA ko pA cuke the / jaisA ki patajali RASa sanmArgadezanaparo vijahAra dhIraH / / ke nimna sUtra se spaSTa hai ki 'ahisA pratiSThAyA tatsa -mahApurANa 24-287 nnidhau vara tyAgaH / ' AtmA me ahiMsA kI pUrNa pratiSThA 2 kailAze vimale ramye vRSabho'yaM jinezvaraH / hone para vaira kA parityAga ho jAtA hai| yahI kAraNa hai cakAra svAvadhAra ca sarvajJaH sarvagaH zivaH / / ki samarasI bhagavAna RSabhadeva kI vANI manuSya, tiryaMca -prabhAsa purANa (pazu-pakSI vagairaha) deva devAGganAe Adi sabhI jIva 15 julAI 1966 hRdaya kI kaThoratA. cintana-sahakAra ! terA saundarya samagra saMsAra ko prAkarSita kara rahA hai ! terI prAkRti kA nirIkSaNa karane ke lie janatA utsaka rahatI hai| jahA~ terA gamana hotA hai, sabhI sotsAha tere se hAtha milAnA cAhate haiN| tere madhura rasa kA AsvAdana karane ke lie rasanA utAvalI ho uThato hai aura usakI abhikAMkSA ko zAnta karane ke lie tU apanA svatva visajita karane kA prazaMsanIya prayAsa bhI karatA hai / tU apanI aparimita parimala ke dvArA dig maNDala ko surabhita karatA huA jana mAnasa kA kendra bindu bana rahA hai / ina saba vizeSatAoM ke sAtha yadi tere meM eka sAdhAraNatA nahIM hotI to kyA terA suyaza anila kI bhA~ti isase bhI adhika prasArita nahIM hotA ? sahakAra-vijJavara ! jo kahA gayA, kyA vaha zatazaH satya hai ? cintaka-svayaM kI skhalanA svayaM gamya nahI hotI, isI amara siddhAnta ke anusAra maiM yaha kaha sakatA hU~ ki svayaM ko apanA doSa jJAta nahIM hotA / tU sajagatA se apanA nirIkSaNa kara / terA hRdaya kaisA hai ? vaha pASANa kI bhA~ti kaThora hai yA navanIta kI bhaoNti komala ? Upara kI adhika komalatA va sarasatA kyA terI Antarika kaThoratA kI pratIka nahIM hai ? apane ahaM kA anubhava karate hue sahakAra ke muMha se sahasA ye zabda nikala par3a-hAya ! merA hRdaya kaThora hai| mere antasthala meM yaha gAMTha nahIM hotI to Aja maiM jana-jana ke dA~toM se kyoM pIsA jAtA aura kyoM mujhe aMgAroM kI zayyA para sulA kara jalAyA jaataa| -muni kanhaiyA lAla
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAnI magadha samrAT rAjA vimbasAra kA jainadharma parigrahaNa paramAnanda zAstrI eka samaya rAjA bimbasAra (zreNika) eka bar3I senA ke sAtha vana meM zikAra khelane ke lie gayA / vahA~ unhoMne usa vana meM yazodhara nAma ke eka jaina tapasvI mahA muni ko kAyotsarga meM sthita dhyAnArUDha dekhA / mahAmuni yazodhara dhyAna avasthA meM nizcala, niSkapa khaDgAsana meM sthita the / ve paramajJAnI kSamAzIla aura zrAtmasvarUpa ke sacce vettA, upasarga parISaha ke jItane meM samartha munipuMgava the / unhone mana ko sarvathA vaza meM kara liyA zrA / zatru, mitra, maNi aura kaMcana meM samabhAva rakhane vAle tattvajJa tapasvI the / ve parama dayAlu, niSkaMcana indriyajayI tathA samatArasa meM nirata rahate the / rAjA bimbasAra kI dRSTi una para par3I, unhone usase pUrva kabhI koI jaina zramaNa nahIM dekhA thA / ataeva unhoMne pArzvavartI eka sainika se pUchA "dekho bhAI ! snAna Adi ke saMskAra se rahita evaM muNDa muDAe nagna yaha kauna vyakti khar3A hai ? mujhe zIghra batalAo / " " kRpAnAtha ! kyA zrApa ise nahIM jAnate ? yahI mahAbhimAnI mahArAnI celanA kA guru jaina muni hai / " bimbasAra kI to yaha icchA pahale hI thI ki mahArAnI ke guru se badalA liyA jAya / pArzvacara kI bAta sunakara unakI pratihiMsA kI agni bhar3aka uThI, unheM turaMta rAnI dvArA kiye gae apamAna kA smaraNa ho AyA prataeva unhoMne kSaNa eka vicAra kara apane sAtha zrAe hue sabhI zikArI kuttoM ko munirAja ke Upara chur3avA diyA / dUra ho gii| unhoMne jyoM hI munirAja kI paramazAnta mudrA dekhI, to ve maMtra kIlita sarpa ke samAna zAnta ho ge| aura unakI pradakSiNA dekara unake caraNoM ke samIpa zAnta hokara baiTha gae / bimbasAra roSa ke praveza meM gAphila hokara myAna se talavAra khIMca kara munirAja ko mArane ke lie cala diyaa| jaba vaha mArga meM jA rahA thA taba eka bhayAnaka kAlA sarpa phaNa U~cA kie hue mArga meM prAyA, rAjA ne sarpa ko pArzvacara cUMki bauddha thA / usane mahArAja se nivedana dekhate hI use jAna se mAra DAlA / zraura usako dhanuSa se kiyA ki uThA kara munirAja ke gale meM DAla diyaa| munirAja gale meM sarpa paDa jAne para bhI apane zrAtmadhyAna se jarA bhI vicalita nahIM hue kintu saMsAra kI sthiti kA yathArtha parijJAna kara samabhAva meM sthita ho gae / munirAja kI saumyatA aura kSamAzIlatA dekhate hI banatI thI / ve kutte bar3e bhayAnaka the, unakI dAr3he bar3I lambI thIM, naura DIla-Daula meM bhI ve siMha ke samAna U~ce the / kintu munirAja ke samIpa pahu~cate hI unakI sArI bhayAnakatA vimbasAra isa dRzya unhoMne kuttoM ko jaba kroSa kI pradakSiNA karate dekhA, ko dUra se dekha hI rahe the / rahita zAnta hokara munirAja to mAre krodha se unake netra lAla ho gae / ve socane lage ki yaha sAdhu nahIM, kintu koI dhUrta, vaMcaka, mantrakArI hai| isa duSTa ne mere balavAna kuttoM ko bhI mantra dvArA kIlita kara diyA hai| maiM bhI ise daNDa detA hU~ / unake roSa ne unheM viveka rahita zraura ajJAnI jo banA diyA thA / isase usa samaya bimbasAra kI usa vakra dRSTi kA sahaja hI prAbhAsa ho jAtA hai / bimbasAra zikAra kA kAryakrama sthagita kara rAjagRha vApisa A gayA, vahAM apane gurunoM ko ukta saba samAcAra sunAyA / bimbasAra dvArA jaina guru kA apamAna kiye jAne se unheM bar3I prasannatA huI / eka prahara rAtri bItI hogii| rAnI celanA apanI sAmAyika samApta kara uTha hI rahI thI ki rAjA bimbasAra pratyanta prasanna hote hue usake pAsa Akara bole
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAnta "rAnI! tUne jo mere guru kA apamAna kiyA thA gaye hoNge| mare hae sarpa kA gale se nikAlanA koI usakA badalA lene kA mujhe prAja avasara milaa|" kaThina kAma nahI hai|" rAjA ke yaha vAkya sunate hI rAnI sannATe meM prA gaI, mahArAjA ke vacana sunakara rAnI bolIusane ekadama ghabarA kara pUchA "nAtha ! ApakA yaha kathana bhrama para AdhArita hai / Apane kyA kiyA mahArAja! mujhe zIghra btlaaiye| yadi ve munirAja vAstava meM mere guru hai to unhoMne apane mere hRdaya kI becainI bar3hatI jAtI hai|' gale se mRta sarpa kabhI nahI nikAlA hogaa| ve yogIzvara "bimbasAra bolA kucha bhI nahI rAnI! tere guru vahIM para usI rUpa me dhyAna meM sthita hoge| bhale hI munirAja jaMgala meM khar3e dhyAna kara rahe the ki maine dhanuSa sumeru calAyamAna ho jAve, samudra apanI maryAdA chor3a de, se uThAkara eka marA humA sarpa unake gale meM DAla diyaa| kintu jaina muni upasarga aura parISaha se apanA mukha kabhI rAjA kA vacana sunate hI rAnI kA hRdaya atyanta nahI moDate / ve dhyAna avasthA me upasarga pAne para usI rUpa vyAkula ho uThA, muni para ghora upasarga jAnakara usake meM sahana karate rahate hai / usakA svayaM nivAraNa nahIM karate / netroM se pravirala azrudhArA vahane lagI, usakI hicakiyA jaina muni pRthvI ke samAna sahanazIla evaM kSamAbhAva se baMdha gaI aura vaha phUTa-phUTa kara rone lgii| vaha rote-rote alaMkRta hote hai| ve samudra ke samAna gambhIra, vAyu ke kahane lagI samAna niSparigraha, prAkAza ke samAna nirmala aura agni ke "rAjan ! tumane yaha mahApApa kara ddaalaa| aba Apa samAna karma ko bhasma karane vAle aura jala ke samana svaccha kA agalA janma kabhI uttama nahI bana sakatA, aba merA aura megha ke samAna paropakArI hote hai| he prANezvara ! janma niSphala gayA / yaha itanA bhayakara pApa hai jisakA Apa vizvAsa rakhie mere guru nizcaya se paramajJAnI, pariNAma bhI atyanta bhayaMkara hai| rAjamandira me merA dhyAnI aura sudRDha vairAgI hote hai| be kabhI kisI kA bhoga bhoganA bhI mahApApa hai, hAya ! merA yaha sabadha baga cintana nahIM krte| sabake sAtha sama dRSTi rakhate hai| aise kumArgI ke sAtha kyo humA ? yuvAvasthA prApta hota ve karuNAnidhi hote hai| apakAra karane vAloM ke prati bhI hI maiM mara kyoM na gaI ? hAya ! aba maiM kyA karUM? unakA roSa nahIM hotA aura na pUjA karane vAle ke prati kahA~ jAU~ ? kahA~ rahU~ ? hAya hAya ! mere prANa pakherU rAga hI hotA hai| isake viparIta, upasarga parISaha se bhaya .isa zarIra se kyoM nahI vidA ho jAte ! prabho ! mai bar3I karane vAle vrata evaM tapAdi se zUnya madya mAsa aura madhu abhAgina hai aba merA kisa prakAra hita hogaa| choTe se ke lobhI mere guru kadApi nahIM ho skte| yahI kAraNa hai choTe gAMva, vana aura parvatoMmeM rahanA acchA hai, kintu jinadharma ki Apake aneka prayatna karane para bhI jaina sAdhuoM rahita eka kSaNa rAjaprAsAda me bhI jIvana bitAnA dUbhara para merI zraddhA kama nahIM huii| maiM kisI ke dharma para koI hai| jinadharma hI jIvana kI saphalatA kA mApadaNDa hai| prAkSepa bhI nahIM karatI, itanA avazya kahatI haiM ki jaina usake binA vaha niSphala hai| muni jaisA pavitra mAcaraNa anya kisI dharma ke sAdhupo meM hAya durdaiva! tujhe kyA mujha prabhAgina para hI vaja nahIM hotaa|" prahAra karanA thaa| isa taraha rAnI bar3I dera taka vilakha rAnI ke ina zabdoM ko suna kara bimbasAra kA hRdaya vilakha kara rotI rhii| rAnI ke isa rudana se rAjA kA bhaya ke mAre kAMpa gyaa| vaha aura kucha na kaha kara kevala pASANa jaisA kaThora hRdaya bhI dravita ho gayA / maba bimba- itanA hI kaha sakesAra ke mukha se vaha prasannatA vilIna ho gaI, vaha eka "priye ! tUne isa samaya jo kucha kahA hai vaha bahuta dama kiMkartavya vimUDha hokara rAnI ko samajhAne lgaa| kucha satya dikhalAI detA hai| yadi tere guru itane kSamAzIla 'priye ! tU isa bAta ke lie tanika bhI zoka na kara, haiM, to hama donoM unako isI samaya rAtri meM jAkara dekheMge ve muni apane gale se marA humA sarpa phaika kara vahAM se cale aura unakA upasarga dUra kareMge / maiM abhI teja calane vAlI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha samrAT rAjA bimbasAra kA jainadharma parigrahaNa savArI kA prabandha karatA hai|" paramANuoM kA piNDa hai| rAnI bolI vaha vinAzIka hai aura prAtmA mavinAzI hai| jIva "nAtha ! aba Apake mukha se phala jhar3e haiN| yadi Apa akelA hI janma maraNa ke duHkha sahatA hai| isakA koI svayaM na bhI jAte to maiM svayaM avazya jaatii| Apane yaha sagA sAthI nahIM hai| zarIra apavitra hai / vrata, tapa, saMyama bAta mere mana kI kahI, aba Apa calane kI zIghra tayyArI AtmA ke kalyANakartA hai| isa taraha munirAja yazodhara kreN|" anityAdi bAraha bhAvanAmoM kA cintavana karate hue gale yaha kaha kara rAnI calane kI taiyArI karane lgii| me par3e sarpa ke kAraNa parISaha sahana kara rahe the| ki itane rAjA ne usI samaya eka teja ghor3o vAlI gAr3I tayyAra me rAjA aura rAnI unake darzana karane zIghratA pUrvaka cale karA kara thor3e se sainika sAtha lekara vana kI ora prayANa pA rahe the| unhoMne jaba munirAja ke samIpa pAkara unheM karanA prArambha kiyA aura thor3I dera me hI ve muni yazo- jyoM kA tyoM dhyAnastha khar3A dekhA to mAnanda aura zraddhA ghara ke samIpa jA phuNce| ke mAre unake zarIra meM romAMca ho paayaa| rAjA ne ___idhara to bimbasAra munirAja ke gale meM sarpa DAlakara sabase pahale munirAja ke gale se sarpa nikAlA, rAnI ne vApisa gayA, udhara muni mahArAja ne apanA dhyAna aura khAMDa Adi mIThA DAlA, jisakI gaMdha se cITiyAM munibhI dRr3ha kara isa taraha cintana karanA prArambha kiyaa| rAja ke zarIra se utara kara nIce prA gii| unhoMne muni isa vyakti ne mere gale me sarpa DAla kara bar3A upa- rAja ke zarIra ko kATa kATa kara khokhalA kara diyA thaa| kAra kiyA hai, kyoMki isase mere prazabha karma zIghra hI ataeva rAnI ne unake zarIra ko uSNa jala meM bhigoye naSTa ho jaavege| aura pUrva sacita karmoM kI udIraNA hue komala vastra se dhoyaa| phira rAnI ne unake zarIra karane ke lie mujhe parISaha sahane kA avasara bar3e bhArI kI jalana dUra karane ke lie candanAdi zItala padArthoM kA bhAgya se milA hai| yaha sarpa DAlane vAlA vyakti merA lepa kiyaa| isa taraha dono munirAja ke upasarga ko apane bar3A upakArI hai jo isane parISaha kI sAmagrI mere lie hAtho se dUra kara aura unako namaskAra kara mAnandapUrvaka ekatrita kara dii| yaha zarIra jar3a aura nAzavAna hai, aura unake sAmane bhUmi para baiTha ge| rAjA munirAja kI mere caitanya svarUpa se sarvathA bhinna hai| yaha karmodaya se dhyAna mudrA para mAzcarya kara rahA thA, vaha unake darzana se utpanna huA hai, kintu merA prAtmA karma bandhana se rahita satuSTa humA / / cidAnanda hai| yaha zarIra anitya, apAvana, asthira, manirAja rAtri bhara usI prakAra dhyAna meM lIna ho mala-mUtra kA ghara evaM ghRNita hai| loga na jAne kyo ise khaDe rahe aura rAjA rAnI jAgaraNa karate hue unake sAmane acchA samajhate hai aura itra-phulela Adi sugadhita padArthoM usI prakAra baiThe rahe / rAtri samApta hone para jaba sUrya se ise saMskArita karate hai| zarIra se caitanyAtmA ke cale kA prakAza cAro ora phaila gayA to rAnI ne munirAja kI jAne para zarIra eka paga bhI Age nahIM cala sktaa| tIna pradakSiNA dI aura unakI stuti isa prakAra karane isa zarIra ko apanA samajhanA nirI ajJAnatA hai| jo lagImanuSya yaha kahate hai ki zarIra me sukha duHkha prAdi hone "he prabho! Apa samasta sasAra meM pUjya aura anupama para prAtmA sukhI-dukhI hotA hai, unakA yaha bhrama hai| guNoM ke bhaNDAra hai| mApake gale meM sarpa DAlane vAle mora kyoMki jisa taraha chappara meM bhAga laga jAne para chappara phaloM kA hAra pahinAne vAle donoM hI prApakI dRSTi me hI jalatA hai tadgata mAkAza nahIM jalatA, usI prakAra samAna haiN| bhagavan ! pApa isa saMsAra rUpI samudra ko zArIrika sukha-duHkha merI AtmA ko sukhI-dukhI nahIM banA pAra kara cuke hai tathA auroM ko bhI pAra utArane vAle haiN| sakate / maiM dravya dRSTi se apane prAtmA ko catanya jJAtA- Apa sabhI jIvoM ke kalyANakartA haiM / he karuNA sAgara ! dRSTA zuddha, niSkalaMka samajhatA hai| zarIra to pudagala prajJAnavaza prApakI avajJA karake hamase jo aparAdha ho
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 anekAnta gayA hai use Apa kSamA kreN| yadyapi maiM jAnatI hU~ ki rAjA bimbasAra kA sira isa taraha vicAra karate hue mApa rAga-dveSa se rahita kisI kA bhI ahita karane vAle lajjA se jhuka gayA, aura duHkha ke mAre unake netroM se nahIM haiM, tathApi ApakI avajJA-janita azubha karma hameM avirala azrudhArA bahane lgii| santApa de rahA hai| prabho zrApa megha ke samAna sabhI manirAja bar3e bhArI jJAnI the| unhone rAjA ke mana jIvoM kA upakAra karane vAle, dhIra-vIra paramopakArI hai| kI saMkalpa-vikalpa kI bAta jAna lI ataeva rAjA ko prApake prasAda se hI hamArA azubha karma dUra ho sakatA hai| sAntvanA dete hue bolehe munipuMgava ! hameM ApakI hI zaraNa hai, Apa hI hamAre "rAjan tumane apane mana meM jo prAtmahatyA kA vicAra "rAjana tamane apane ma prakAraNa bandhu haiN| Apase baDhakara sasAra meM hamArA koI kiyA hai, usase pApa kA prAyazcitta na hokara aura bhISaNa hitaiSI nahIM haiN| dayAnidhi ! Apa hameM kSamA kareM, aura pApa hogaa| prAtmahatyA se bar3ha kara koI dUsarA pApa nahI karma bandhana se chUTane kA vimala upAya btaaeN|" hai / pApa se athavA kaSTa ke kAraNa jo loga parabhava meM rAnI dvArA munirAja kI stuti kara cukane para unako sUkha milane kI prAzA se AtmahatyA karate hai, unakI yaha rAjA tathA rAnI donoM ne punaH bhaktibhAva se praNAma bhArI bhUla hai| AtmaghAta se kabhI sukha nahIM mila sktaa| kiyaa| munirAja isa samaya apanA dhyAna chor3a kara baiTha aAtmaghAta to hiMsA hai usase pApa kaise dhula sakate haiM ? gae the| unhoMne una donoM se kahA-"pApa donoM kI hiMsA se to pApa kI abhivRddhi hI hogii| isase prAtmadharmavRddhi ho|" munirAja ke mukha se ina zabdoM ko sunakara pariNAmoM me saMkleza hotA hai, aura saMkleza se azubha karmo rAjA para bar3A prabhAva pdd'aa| kA bandha hotA hai, usase narkAdi durgatiyo me janma lekara vaha mana hI mana isa prakAra vicArane lagA ananta du:khoM kA pAtra honA par3atA hai| rAjan yadi tuma aho ! yaha munirAja to vAstava meM bar3e bhArI mahA- apanA bhalA cAhate ho aura durgatike duHkhose bacanA cAhate tmA hai| inake lie zatru aura mitra saba samAna hai| eka to ho to prAtmahatyA kA vicAra chor3a do, azubha sakalpa gale meM sarpa DAlane vAlA maiM, tathA dUsare unakI paramabhaktA dukhoM ke janaka hai yadi tumhe prAyazcitta karanA hai, to rAnI, donoM para unakI eka sI kRpA hai| yaha munivara Atma-nindA karo, zubhAcaraNa meM pravRtti kro| prAtmabar3e dhanya haiM, jo sarpa gale meM par3ane para aneka kaSTa sahana hatyA se pApoM kI zAnti nahIM ho sktii|" karate hue bhI unakA racamAtra bhI mere para kopa nahI hai kintu kSamAbhAva ko dhAraNa kie hue hai| hAya ! hAya ! munirAja ke vacanoM ko sunakara rAjA ko bar3A pAzcarya maiM bar3A adhama, pApI aura nIca vyakti hU~, jo maine aise huA Ara ma ko harA aura mahArAnI se kahane lage, sundarI ! yaha kyA bAta parama yogI kI avajJA kii| sasAra me mere samAna aura huI / munira huI ? munirAja ne mere mana kI bAta kaise jAna lii| taba vApApI kauna hogA? prajJAnavaza maine kitanA mahAn / rAnI ne kahA-nAtha ! munirAja manaHparyayajJAnI hai ve manartha kara DAlA / aba isa pApa se chuTakArA kaise hogA? Apake mana kI bAta ke atirikta Apake agale-pichale avazya hI mujhe isa pApa se narakAdi durgatiyoM meM jAnA ' janmoM kA bhI hAla batalA sakate hai| hogaa| aba maiM kyA karUM aura kahAM jaauuN| isa kamAye rAnI ke vacana sunakara rAjA ne munirAja ke mukha se hue pApapuMja kA prAyazcitta kaise karUM / isa pApa ko dhone dharma kA vAstavika svarUpa sunA, aura jainadharma ko dhAraNa kA kevala yahI upAya aba samajha meM AtA hai ki apanA kiyaa| aura rAnI sahita munirAja ke caraNoM kI vandanA sira zastra se kATa kara muni ke caraNoM meM arpaNa kara kara unake guNoM kA smaraNa karate hue nagara meM vApisa pA mukta houu| gyaa|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarrASTrIya sahayoga va zAnti kisa prakAra prApta ho sakatI hai ? zAntolAla vanamAlI zeTha jhigorakSaka mAsko (rUsa) meM hone vAle sarva dharma sammelana meM janasamAja kI ora se zAntIlAla banamAlI zeTha ne usameM bhAga liyA, vahA~ mApane jo bhASaNa diyA use yahA~ jyoM kA tyoM nIce diyA jAtA hai| -sampAdaka] sabase pahale mai isa sammelana ke AyojakoM ko hArdika meM, isa pavitra zAnti-yajJa meM sammilita hone meM maiM gaurava badhAI denA cAhatA hai ki jinhoMne mAnavatAvAdI mArksa anubhava karatA hai| TaoNlsaTaoNya, aura lenina kI karmabhUmi-isa soviyata sagha- yaha baDe hI saubhAgya kI bAta hai ki hama isa zAntimeM mAnavatA kA mUlyAMkana karane kA hameM maukA diyA hai| yajJa kA magalAcaraNa aise zabhAvasara para kara rahe haiM jaba ki mujhe isa bAta kA gaurava hai ki prAja mai aise mahAn ahiMsaka samAja-krAMti ke agradata bha0 mahAvIra kI 25vI prAcIna jainadharma kA pratinidhitva karane jA rahA hU~ jisa nirmAtAlI hiMsAmAna prayogavIra mahAtmA gAMdhI dharma ke prarUpaka bhagavAna mahAvIra kA prANatattva evaM jIvana kI janma-zatAbdI evaM mAnavatAvAdI mahAna netA lenina maMtra hI 'samatA sarvabhUteSu,-sarvabhUtoM ke prati sAmyabhAva kI zatAbdI manAne jA rahe hai| vizvazAnti ke puraskartA rahA hai aura jisane saha-astitva, paraspara sahayoga dvArA ina mahApuruSoM ke jIvana meM se pavitra preraNA pAkara mAnavavizva ko zAnti evaM maMtrI kA jIvana-saMdeza diyA hai| samAja ko eka vizva-kuTumba ke rUpa me, prakhaNDa banAne kA bha0 mahAvIra ahiMsA mUlaka sAmyavAda-siddhAnta ke pramukha satsaMkalpa kareM yahI unake prati saccI zraddhAjali hogii| udghoSaka, prabala samarthaka, prarUpaka evaM praharI the| Aja jisa sahaastitva evaM zAnti kI pavitra bhAvanA vizva ke sabhI rASTra zAnti eva maitrI cAhate hai| se yaha sammelana Ayojita kiyA gayA hai vahI vizvazAnti kyoki pratyeka rASTra, jAti evaM vyakti hiMsA ke duSparieva vizvamaitrI sthApita karane ke mahAna uddezya se bhAratIya NAmoM se bhayAkrAMta haiN| hiMsaka krAti kA yuga samApta ho samanvaya-saMskRti ke prakhara svaravAhaka, tejasvI jaina saMta cukA hai| hiMsA, vaimanasya, vidveSa ke sthAna para prAja munizrI suzIlakumArajI ma0 kI preraNA se bhArata me bambaI, ahiMsA evaM vijJAna ke samanvaya kA, samatA tathA zAnti dillI, kalakattA mAdi sthAnoM para tIna vizva-dharma-samme- kA yuga pA rahA hai| isa pAnevAle ahiMsA-yuga kA yaha lana saphalatApUrvaka sampanna ho cuke hai jisame dillI- AhvAna hai ki-'viSamatA evaM visaMvAditA se dUra rahakara, sammelana me to Apake yahA~ ke tIna mahAnubhAva pratinidhiyo samatA-zAnti tathA zramatA kA prAdhAra banAkara zAntipUrNa ne bhI bhAga liyA thA, yaha satoSa kA viSaya hai| munizrI saha-astitva evaM pArasparika sahayoga-dvArA samagra vizva me suzIlakumArajI ma. apanI paramparA kI maryAdAnusAra yahA~ zAnti evaM maitrI kA madhura vAtAvaraNa paidA kreN|' sAkSAt upasthita nahIM ho sake haiM lekina vizvadharma samme- vartamAna yuga meM do prayoga cala rahe hai-eka aNu kA, lana dvArA vizva meM zAnti evaM maitrI sthApita ho sakatI astra kA evaM yuddha kA aura dUsarA saha astitva, pAraspahai aisA unakA vizvAsa hai| unhoMne isa sammelana kI rika sahayoga evaM zAnti kaa| eka bhautika, hai. dUsarA saphalatA ke lie apanI zubha kAmanAeM preSita kI haiM aura prAdhyAtmika, eka mAraka hai, dUsarA tAraka, eka mRtyu hai, aAgAmI pharavarI 1970 meM dillI meM hone vAle cauthe dUsarA jIvana, eka viSa hai, dUsarA amRta / vizvadharma sammelana meM sammilita hone ke lie saprema saha-astitva evaM pArasparika sahayoga kA yaha mAmaMtraNa bhejA hai| mAja unhIM ke eka pratinidhi ke rUpa nArA hai
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 anekAnta "prAyo, hama saba milakara caleM, milakara baiTheM, mila- AdhArazilA hai| jahA~ mAnavatA evaM sarvodaya kI bhAvanA kara samasyAoM kA hala kareM, kandhe se kandhA milAkara nahIM vahA~ 'dharmatva' nhiiN| jaba mAnavatA kA jIvana meM saba kalyANa-patha para Age bar3hate caleM tAki hama mAnava sAkSAtkAra ho jAtA hai taba pratyeka mAnava kA yaha dhyeya milakara rahe / paraspara vicArge me bheda hai, koI bhaya nahI, mantra bana jAtA hai ki-'maiM sarvaprathama mAnava huuN| mai kArya karane kI paddhati bhinna hai, koI khatarA nahIM, socane apanA mAnava dharma samajhe aura mAnava-samAja ke kalyANa kA tarIkA alaga hai, koI Dara nahIM kyoMki sabakA tana ke lie jIUM-yaha merA pahalA kartavya hai kyoMki sabhI bhale hI bhinna hoM para mana sabakA eka hI hai, hamAre sukha- dharma mahAn hai lekina mAnavadharma usase bhI mahAnatama hai / dukha eka-se haiM / hamArI samasyAeM samAna hai| kyoMki hama jaba mAnavadharma kA jIvana me sAkSAtkAra ho jAtA hai taba saba mAnava hai aura mAnava eka sAtha hI raha sakate haiM, apane mAne hue rASTra, samAja va dharma ke kSudra sImA-badhana bikhara kara nahIM, bigar3a kara nhii|" TUTa jAte hai aura 'vasudhaiva kuTumbakam' kI virATa bhAvanA jo aNu-astra yA yuddha me vizvAsa karatA hai vaha svataH paidA ho jAtI hai| yaha mahAn mAnavadharma itanA bhautika zakti kA pujArI hai, vaha apanI jIvana-yAtrA aNu- sIdhA-sAdA hai ki use eka hI vAkya 'prAtmavat sarvabhUteSu' astra para calA rahA hai lekina jo saha-astitva eva pAra- meM prakaTa kara sakata hai| sparika sahayoga meM vizvAsa karatA hai vaha adhyAtmavAdI bha. mahAvIra samatA, zAnti, zramazIlatA ko apanA hai| pazcimI rASTra adhika bhautikavAdI hai jaba ki pUrva jIvana dhyeya banAkara 'zramaNa' bana tha aura unakI zramaNaadhyAtmavAdI hai| eka deha para zAsana kara rahA hai aura saskRti kA mUlamantra bhI saha-astitva eva vizva zAti thaa| dUsarA dehI para / eka tIra-talavAra me vizvAsa karatA hai Aja se karIbana DhAI hajAra varSa pUrva mAnavatA eva aura dUsarA mAnava ke antara mana me, mAnava ke sahaja svA. samAnatA ka prakhara svaravAhaka, hisaka samAja-krAnti ke bhAvika sneha-zIlatA meN| eka mukkA tAnakara sAmane agradUta mahAmAnava mahAvIra ne AdhyAtmikatA ke AdhAra prAtA hai aura dUsarA milane ke lie pyAra kA, zAnti para hisA, anekAnta eva aparigraha dvArA "jImo aura tathA matrI kA hAtha baDhAtA hai| jIne do" kA jIvana-sandeza diyA thaa| mahAmAnava mahAAkhira jIvana-dhama kyA hai ? saba ke prati magala vIra ne mAnavadharma kA svarUpa batalAte hue spaSTa udghobhAvanA, zubha kAmanA / sabaka sukha me sukhabuddhi aura duHkha SaNA kI thI- 'dhammo maMgalamakkiTTha ahiMsA, saMjamo, me daHkhaddhi / samatA-yoga kI, sadiya kI isa virATa tvo| jo dharma ahiMsA, saMyama evaM tapa pradhAna hotA hai eva pavitra bhAvanA ko 'dharma' ke nAma se sabodhita kiyA vaha vizvakalyANakArI-magalamaya hI hotA hai / unake samagra gayA hai / ahiMsA, sayama eva tapamUlaka maMgaladharma ke pAlana jIvana eva upadeza kA sAra prAcAra me sampUrNa ahiMsA evaM se hI vizvakalyANa sabhavita hai| vicAra meM anekAntavAda thaa| ahiMsA dvArA vizvazAnti sabhI dharma kevala mAnava-mAnava ke bIca hI nahI, samagra aura anekAnta dvArA vizvamaitrI kA mUlamantra diyA thaa| vizva prANiyo ke prati snaha-sadbhAva, maitrIbhAva, guNijanoM bha. mahAvIra ne jIvana kI samatA evaM zAnti ke lie ke prati pramodabhAva, duHkhI prANiyoM ke prati karuNAbhAva evaM ahiMsA ke tIna rUpa batAye hai :-samAnatA, prema, aura duzmanoM ke prati mAdhyasthabhAva sthApita karane ke lie haiN| sevaa| jo dharma ragabheda, jAtibheda, varNabheda yA kSetrabheda ko lekara samAnatA mAnava-mAnava ke bIca darAra DAlate haiM, tiraskAra, napharata pratyeka prANI ko prAtmatulya samajho yahI sAmAjika paMdA karate hai ve vAstava me dharma hI nahIM haiM, ye to kevala bhAvanA kA mUlAdhAma hai| unakA yaha uddezya thA kidharmabhrama hai| manuSya dharma kA isalie pAlana karatA hai ki sadhye pANA piyAuyA, suhasAyA, dukkh-pddikuulaa| vaha sacce artha meM 'mAnava' bane / mAnavatA hI dharma kI appiyavahA, piyajIvaNo, jIvi kaamaa|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarrASTrIya sahayoga va zAnti kisa prakAra prApta ho sakatI hai? 87 samvesi jIviyaM piyaM, nAivAejja kNcnnN| vairabhAva kA zamana karane se hI maitrI bhAvanA paidA hotI -pAcArAMga 1-2-3 hai| vAstava meM sarvabhata hitakArI ahiMsA bhagavatI hai| tumaM si nAma taM ceva jaM haMtavvaM ti mnnsi| isalie ahiMsA parama 'brahma' rUpa kahI gaI hai| tuma si nAma taM ceva jaM prajjAveda vvaM ti mnnsi| yadi vizva ke nAgarika mahAvIra dvArA prarUpita tuma si nAma taM ceva jaM pariyAveyavya ti manasi / ahiMsA ko jIvana meM utAreM to viSamatA samatA ke rUpa meM --prAcArAMga 1-5.5 parivartita ho jAya aura vizvazAti sthApita ho jAya / 'sabhI prANiyo ko apanI jindagI pyArI hai| sabako sukha acchA lagatA hai aura duHkha bug| vadha sabako apriya daSTi' hai| anekAnta dRSTi yA syAvAda kathanazailI bhI hai aura jIvana priya / saba prANI jInA cAhate hai| kucha vaicArika hiMsA kI hI eka praNAlI hai| sahiSNutA-samabhI ho, sabako jIvana priya hai| sabhI sukha-zAnti cAhate vaya darzitA evaM udAratA anekAnta kA pragaTa svarUpa pArahaiM, ataH kisI bhI prANI kI hisA na kro|' kyoki mparika vivAdoM ko miTAkara vizvamaitrI sthApita karane kI 'jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai| eka vyAvahArika prakriyA hai| "jo satya hai vahI merA hai jise tU zAsita karanA cAhatA hai. vaha tU hI hai| aura dUsare kI saccI bAta bhI svIkArya sahI ho sakatI jise tU paritApa denA cAhatA hai, vaha tU hI hai|' hai"-yadi isa anekAnta kI jIvana-dRSTi ko apanAI jAya prema to vizva ke sabhI vaicArika dvandva hI samApta ho sakate haiN| jo vyakti nikaTa paricaya meM prAte hai usake sAtha anAgrahavRtti aura madhyastha buddhi kA samanvaya hI 'anekAMta vigraha aura virodha mata kro| pratyeka vyakti ko apanA yA syAdvAda' hai / yadi vicAroM ke samanvaya evaM pArasparika bandhu samajho aura usake prati maitrIbhAvanA kA-vizva- sahayoga dvArA Apasa ke jhagar3e ko nipaTAne ke lie anevAtsalya kA vikAsa karo-mittI me savva bhaesu sabake kAnta siddhAnta ko apanAyA gayA to vizvamaitrI sthApita prati merA maMtrIbhAva hai-yaha prema kA sandeza hai| karane meM yaha mahAmUlyavAna yogadAna de sakatA hai| vAstava sevA me vicAra vAyu ke roga se pIDita mAnava-samAja ko prArogya __sebA kA tIsarA udaghoSa sAmAjika sambandhoM kI pradAna karane vAlI yaha eka amogha prauSadha hai| yadi madhuratA eva prAnanda kA mUla srota hai| jahA~ do vyaktiyo syAdvAda-anekAnta dRSTi kA sAmAjika evaM rAjakIya ulameM paraspara sahayoga nahI, vahA sAmAjika sambandha kitane jhanoM ko sulajhAne meM upayoga kiyA jAya to vizva kA dina TikeMge ! sevA ke kSetra meM mahAvIra ne jo sabase baDI tanAvapUrNa vAtAvaraNa hI samApta ho jAya aura usake sthAna bAta kahI vaha yaha thI ki-"merI upAsanA se bhI adhika para maitrI aura zAnti kI sthiti paidA ho jAya / mahAn hai kisI vRddha, rugNa aura asahAya manuSya evaM prANI bha0 mahAvIra ke jIvana kA tIsarA prakhara svara haikI sevA / sevA se vyakti sAdhanA ke uccatama pada-tIrthaka aparigraha / prAsakti hI jIvana kI viDambanA kA mUla hai| ratva ko bhI prApta kara sakatA hai|" Aja mAnava-samAja svArtha, mAzA aura tRSNA ke andara -ahiMsA kI yaha triveNI ahaMkAra kI kaluSatA ko isa prakAra ulajha rahA hai ki vaha kartavya kA bhAna hI bhUla ghotI hai, prema aura maitrI kI madhuratA sarasAtI hai aura gayA hai| yahI kAraNa hai ki eka pora dhana ke aMbAra laga sevA-sahayoga ko urvara banAkara sarvatomukhI vizvakalyANa rahe hai aura dUsarI bhora bhUkhamarI aura garIbI se mAnava kI bhAvanA paidA karatI hai| vAstava me 'ahiMsA' jIvana- chaTapaTA rahA hai| saMskRti kA prANa hai| mAnavIya cintana kA navanIta paMdA samAja kI dukha-daridratA kI jar3a sAmAjika viSamatA karatI hai| samatA aura mAnavatA mUlAdhAra hai| jJAnI ke (Disparity) hI hai| isa viSamatA ko dUra karane ke zAna kA sAra hai| vaira se vaira zAnta nahIM hotA hai apitu lie samAja ke dhanADhya evaM zrImaMta varga ko mahAvIra ne
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 sarvaprathama yahI upadeza diyA thA ki "apanI icchAoM ko niyantrita kro| bhoga ko lAlasAoM ko sImita kro| apAra sampatti aura pragaNita dAsa prAdi jo bhI tumhAre adhikAra meM kendrita hai, unheM mukta karo, unakA visarjana karo athavA unakA ucita parimANa karo / " garIbI svayaM meM koI samasyA nahIM, kintu pramIrI ne samasyA banA diyA hai| gaDDhA svayaM me koI bahuta baDI bIja nahIM kintu pahAr3oM kI asIma UMcAIyoM ne isa dharatI para jagaha-jagaha gaDDhe paidA kara diye haiN| pahAr3a TUTeMge to gaDDhe apane Apa bhara jAyeMge, sampatti kA visarjana hogA to garIbI apane Apa dUra ho jAyegI / saMgraha kI agni bhogecchA ke pavana se prajjvalita hotI hai / bha0 mahAvIra ne aparigraha ko do rUpoM me abhivyakti dI vastu kA parimANa dhaura bhogecchA para niyantraNa vyakti kI bhogecchA jaba sImita ho jAtI hai to vaha vizva ke prasIma sAdhanoM ko apane pAsa baTora kara rakhane kI ceSTA nahIM karatA / jitanI zrAvazyakatA utanA hI saMgraha | AvazyakatA rUpa sayama kI prAsthA ko sudRDha karane ke lie mahAvIra ne eka bAra kahA ki jo AvazyakatA se adhika saMgraha karatA hai - vaha stena karma (corI) kA doSa karatA hai| arthAt AvazyakatA se adhika saMgraha karane vAlA samAja kI corI karatA hai / mahAvIra ke isa aparigraha darzana ne samAja zuddhi kI prakriyA ko bala pradAna kiyA / samAja me parigraha kI jagaha tyAga kI pratiSThA huI janatA kI niSThA bhoga se haTI, tyAga kI ora bddh'ii| tyAga kI niSThA evaM tapa kI pratiSThA hI samAja kI pavitratA aura zreSThatA kA pramANa hai / marksa evaM lenina ne samAja ke sazodhana kI apekSA aise samAja kI racanA para bala diyA hai jisameM burAiyA~ hI paidA na hoN| burAI ko janma lene kA avasara ho na mile / samAja vyavasthA ke nAte mArksa evaM lenina kI yaha saiddhAntika prakriyA ThIka hai parantu vaha mAnavasamAja para Upara se balAt nahI thopI jAnI cAhie, svayaM ubharanI caahie| mAnavatA ke vikAsa meM mArksa, TolsaTaoNya, tathA lenina kA mahatvapUrNa yogadAna itihAsa meM svarNAkSaroM se aMkita hai| anekAnta yadi mahAvIra ke ahiMsA, anekAnta evaM aparigraha para navIna dRSTi se ciMtana kiyA jAya, to isa samasyA kA bhArata kI prora se sAMskRtika samAdhAna zrAja hameM mila sakatA hai / mahAvIra ne samAja racanA kI aneka tAtkAlika eva cirakAlika samasyAoM kA samAdhAna jisa ahiMsA aura aparigraha kI vyApaka prakriyA ke dvArA kiyA usake mUla me mAnava cetanA kI Antarika zuddhi evaM pavi tratA para bala diyA gayA thA / ataH vaha mAnava ke zrantadvandvoM kA kSaNika samAdhAna nahI, zAzvata samAdhAna thA / zrAja bhI isI prakriyA ke bala para hama samAja ko dhana kI gulAmI se mukta karake aparigraha kI pratiSThA kara sakate hai| isa prakAra mahAmAnava mahAvIra ne hiMsA-zakti kA sazodhana prahisA aura maMtrI kI prakriyA se dhana kI kalupatA kA parimArjana aparigraha tathA saMyama se eva bauddhika vigraha kA samAdhAna anekAnta eva syAdvAda dRSTi se karane kA spaSTa mArgadarzana kiyA / zrahiMsA, aparigraha aura anekAnta kI upalabdhi mahAvIra ke dharma kI mahAn upalabdhi hai / bhAratIya saMskRti prArambha se hI vizvazAnti ke lie saha zrastitva evaM pArasparika sahayoga kI udghoSaNA karatI AI hai / svatantra bhArata kI rAjanIti kA zrAdhAra bhI zAntipUrNa saha prastitva evaM pArasparika sahayoga rahA hai| bhArata ke prAcIna RSiyoM ne bha0 mahAvIra eva mahAtmA buddha ne isI kA jIvana saMdeza diyA, hamAre rASTra pitA mahAtmA gAMdhI ne isI siddhAnta ko jIvana me pragaTa kara vizva ko mArgadarzana kiyaa| bhArata ke sva0 pradhAna mantrI pa0 javAharalAla neharU, zrI lAlabahAdura zAstrI aura vartamAna pradhAnamantrI zrImatI indirA gAdhI ne bhI isI saha astitva evaM pArasparika sahayoga kI rAjanIti dvArA vizvazAnti ke mArga ko prazasta kiyA hai aura kara rahe haiN| bhArata aura rUsa isa vizva kI sabase mahAna zaktiyA~ bhAja saha-astitva siddhAnta ke zrAdhAra para paraspara abhinna mitra bane hue hai| itanA hI nahIM samagra vizva meM zAntipUrNa saha prastitva evaM pAraspa rika sahayoga dvArA zAnti evaM maMtrI sthApita karane ke lie utsuka evaM prayatnazIla haiN| dhAja kA sammelana bhI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarrASTrIya sahayoga va zAnti kisa prakAra prApta ho sakatI hai vizvazAMti va maMtrI ko cirasthAyI banAne kI ora eka Thosa kadama hai| yadi hama vAstava meM rASTra-rASTra ke bIca antarrASTrIya stara para pArasparika sahayoga eva sahaastitva dvArA vizvazAnti sthApita karanA cAhate haiM to nimnalikhita zAntisUtroM ko mUrtasvarUpa denA mAvazyaka hogA :1. akhaNDatA : eka rASTra dUsare rASTra kI sImA kA yathAsaMbhava atikramaNa na kre| usakI svatantratA eva prabhusattA para aAkramaNa na kare / usa para isa prakAra kA dabAva na DAle, jisase usakI akhaNDatA para saMkaTa upasthita ho| 2. prabhusattA : pratyeka rASTra kI apanI prabhusattA hai| usakI icchA ke viruddha svatantratA meM kisI prakAra kI bAdhA-bAhara se nahIM pAnI caahie| 3. ahastakSepa : kisI deza ke prAntarika yA bAhya sambandhoM meM kisI prakAra kA hastakSepa nahIM honA cAhie / 4. saha-astitva: apane se bhinna siddhAntoM aura mAnyatAoM ke kAraNa kisI deza kA astitva samApta karake usa para apane siddhAnta aura vyavasthA lAdane kA prayatna na kiyA jaay| sabako sAtha jIne kA, sammAnapUrvaka jIvita rahane kA adhikAra hai| 5. pArasparika sahayoga: eka dUsare ke rASTra-vikAsa meM sahayoga-sahakAra kI bhAvanA rakheM / eka ke vikAsa meM sabakA vikAsa aura eka ke vinAza meM sabakA vinAza hai| ye pAMca zAnti-sUtra haiM jo Aja se sahasroM varSa pUrva bhAratIya saMskRti, zramaNa-saMskRti evaM gaNatantra praNAlI ke prayoga-vyavahAra meM lAe gae haiM aura zAnti aura maitrI sthApita karane meM saphala siddha hue haiN| yadi ukta pAMca zAntisUtroM ko saha-astitva meM praga mAna lie jAte haiM to vizva kI sabhI ulajhI huI gutthiyAM sahaja sulajha sakatI haiN| bhAja ina pAMca zAnti-sUtroM ko punaH prayoga vyavahAra meM lAnA jarUrI hai| samaya kI bhI yahI mAMga hai| samagra vizva meM zAnti evaM maitrImaya vAtAvaraNa paidA karane ke lie nimnalikhita prastAva pArita kie jAeM :(1) zAntipUrNa saha-astitva evaM antarrASTrIya pArasparika sahayoga sthApita karane ke lie eka 'vizva-nAgarikasagha' kA nirmANa kiyA jAya jo vizva kI janatA ko premasUtra se bAMdha sake aura vizvAtmakya ke mAdarza ko mUrta kara ske| vizva ke pratiSThita vyaktiyoM ko hara jagaha jAne kI svatantratA ho| pAra-patra kA sImA bandhana na ho| 2) rAjanaitika ekatA ke lie sayukta rASTra-saMgha evaM sAMskRtika evaM zaikSaNika ekatA lie 'yunesko' jaisI mahAn saMsthAeM sthApita kI gaI hai vaise hI vizva meM zAti, maitrI, sahRdayatA, mAnavatA kA vizuddha vAtAvaraNa paidA karane ke lie eka vizvadharma-saMsada' jaisI AdhyAtmika saMsthA sthApita ho| isa saMsthA kI vizva bhara meM zAkhAeM hoM aura usakA eka pramukha kendra bhArata meM rhe| isa sasthA meM sabhI dharmoM ke tulanAtmaka adhyayana kI vyavasthA ho jisase vizva meM sarva dharma-samanvaya sthApita karane meM preraNAbala mila ske| (3) vizva meM 'abhaya' kA vAtAvaraNa paidA karane ke lie niHzastrIkaraNa ke siddhAnta ko mAnyatA dI jAya evaM aNu-astra ke nirmANa para niyaMtraNa karake mAkramaNa pratyAkramaNa kI bhAvanA ko hI samApta kI jAya / prANvika zaktiyoM kA racanAtmaka kAryoM meM sadupayoga kiyA jaay| (4) ahiMsA kI bhAvanA ko vizva-vyApaka banAne ke lie pramukha sthAnoM para 'ahiMsA-zodhapITha' sthApita kiye jaay| jahAM para mAMsAhAra ke sthAna para sAtvika zAkAhAra kA pracAra karane ke lie mahiMsA-bhAvanA ke vistAra ke sAdhanoM para anusaMdhAna kiyA jAya / mAnava-mAnava ke bIca jaisI sahRdayatA hai vaisI sahRdayatA prANImAtra-mUka pazu-pakSI taka vistIrNa ho|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anekAnta sAthiyo ! pratyeka rASTra, jAti evaM vyakti sabhI zAnti tathA maMtrI cAhate haiM phira bhI kyoM ho nahI pAtI ? isakA mUla kAraNa yahI hai zAntipUrNa sahaastitva evaM zrantarASTrIya pArasparika sahayoga kI bhAvanA ke prati bar3e baDe rASTroM ke adhinAyakoM ke hRdaya me dRDha zraddhA nahIM hai / yadi hama vAstava meM eka vizvarASTra, eka vizvajAti evaM vizvanAgarika kI kalpanA ko mUrta svarUpa denA cAhate hai to sarvaprathama sabhI rASTroM meM sahaastitva evaM pArasparika sahayoga kI bhAvanA me dRDha zraddhA paidA karanI hogI / samyagdRSTi - saccI zraddhA nahIM hone ke kAraNa hI bar3e-bar3e rASTro ke adhinAyaka svIkRta siddhAntoM se bhaTaka jAte hai / mahAmAnava mahAvIra ne svIkRta siddhAnto para dRDha rahane ke lie cAra aMtaraMga sAdhana batAye hai jo sAdhya kI siddhi meM upayogI siddha ho sakate hai (1) svIkRta siddhAnta meM niHzakita rahe / (2) svIkRta siddhAnta ke atirikta pralobhana meM paDa kara dUsare siddhAMto kI kAMkSA na kareM / -- ( 3 ) svIkRta siddhAnta me phalAkAMkSA nahI rakhate hue, dRr3hatA rakheM / (4) svIkRta siddhAnta ke anupAlana me zramUDha dRSTi rakhe arthAt pUrvAgrahoM ko, paramparAgata rUr3hi ko eka bAjU rakhakara satyadRSTi evaM satyAgraha ko hI bala deM / yadi svIkRta siddhAnta ke paripAlana me niHzaMkA, niHkAMkSA, nirvicikitsA eva zramUDhadRSTi zrA jAtI hai to vizvAsa rakheM ki sahaastitva evaM pArasparika sahayoga kA zAnti patha avazya prazasta hokara hI rahegA / isI prakAra jo-jo rASTra saha-astitva evaM sahayoga ke zAnti prastAvoM ko svIkAra kara lete haiM unheM nimnAnusAra sahayoga dekara saha-astitva kA pratyakSa paricaya denA cahie arthAt una choTe-bar3e rASTroM ko(1) protsAhana denA ( upabRMhaNa), sahayoga denA / (2) sthirIkaraNa - jo rASTra vicalita ho uThate hai unheM sahakAra dekara sthira karanA / (3) vAtsalya - sneha sadbhAva dvArA rASTra vikAsa meM sahayoga denA eva unake prati vizva vAtsalya kA paricaya denA / (4) prabhAvanA -saha-astitva eva sahayoga ke siddhAntoM ko yazasvI evaM prabhAvazAlI banAne ke lie sayukta prayatna karanA / yadi Aja isa sammelana me hama logoM ne saha-astitva gava sahayoga kI bhAvanA ko mUrta svarUpa dene kA niSThApUrvaka nizcaya kara liyA to vizva me 'savodaya' kA sUryodaya avazya hogA / isa sarvodaya kI kiraNe pAkara sArA vizva dhanya dhanya aura kRtakRtya ho jAyegA / yugadRSTA bha0 mahAvIra ne zoSaNa, dohana aura utpIuna para AdhArita ApAdhApI kA aparigraha kI maulika vyAkhyA prastuta kara, anta kara diyA thA / yadi zrAja mahAvIra kA 'pra' mUlAkSara arthAt zrahisA, anekAnta, abhaya, aparigraha, asvAda, adroha Adi akArAdi mUlAkSarasiddhAnta mAnavamAtra kI zrAtmA kA saMgIta bana jAe to rASTrIya aura antarrASTrIya tanAva sabhI dvanda samApta ho sakate hai / hiMsA aura anekAnta yahI bhagavAn mahAvIra ke jIvana kA bhASya hai aura yahI sarvodaya ke mUlamantra hai / 'sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva / ' bhagavAn mahAvIra ke tIrtha ko 'sarvodayatIrtha' hI kahA gayA hai-- arthAt jahA~ sarvodaya - sabakA bhalA karane kI bhAvanA - antarnihita ho vahI mahAvIra kA 'zAsanatIrtha' hai / mujhe isa bAta kA gaurava hai ki merA bhArata deza aura merA jainadharma sahaprastitva eva antarrASTrIya pArasparika sahayoga dvArA vizvazAti meM vizvAsa hI nahI karatA zrapitu sahastrAbdoM se vizvazAMti evaM vizvamaMtrI kA jIvana-saMdeza dene meM agrasara rahA hai| Aja hamAre mitra rASTra ke dharmanAyakoM ne saha astitva evaM sahayoga dvArA vizvazAMti sthApita karane kI dizA meM jo Thosa kadama uThAkara dharmanIti kA paricaya diyA hai isake lie hama sammelana ke Ayojaka dhanyavAdAhaM hai / anta meM hama sabakI yahI mantarbhAvanA ho ki - sarve sukhinaH santu sarve santu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu mA kazcid duHkha bhAgbhavet //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ lazkara meM mere pAMca dina paramAnanda zAstrI maiM lazkara-gvAliyara meM jUna mahIne ke zurU me vahA~ digambara sampradAya ke hai / eka lekha saM0 1316 kA bhImakI pragatizIla saMsthA navayuka maNDala ke nimantraNa para gayA pura (naravara) kA hai, jo 66 padyoM me utkIrNa hai aura thaa| seTha mizrIlAla jI pATanI ke pAsa ThaharA, ve baDe bhadra jisame yajvapAla ke sAmanta jaisiMha dvArA jaina mandira banapariNAmI hai, aura lagana se kAma karate hai| unakI dhArmika vAne aura paurapaTTAnvayI nAgadeva dvArA pratiSThA karAne kA lagana sarAhanIya hai / ve niyama se naye mandira me prati dina ullekha hai / vaha lekha bhI mUla zilA parase noTa karake lAyA pUjana karate hai / saMsthA dvArA nirmApita 'gvAliyara nirdezi- hU~ use anekAnta ke agale akameM diyA jAvegA / dUsarI eka kA bhI dekhI, jise unhoMne bar3e bhArI parizrama se tayyAra prazasti hai jo eka zilA para utkIrNa hai use noTa karane kA kiyA hai, usake lie kucha upayogI sAmagrI vatalAI, aura samaya nahIM milA / isa aMkameM kucha mati lekha diye jAte hai| . aura zeSa agale aMka me / kucha sujhAva diye / navayuvakoM me svAdhyAya karane kI preraNA kii| mujhe lagA ki navayuvaka yadi isa taraha se parizrama kucha mUrti-yatra-lekha nayAmandira lazkara karate rahe to vahA~ kI samAja kI acchI pragati ho sakatI 1. pArzvanAtha mUla nAyaka pASANa pIlA padmAsana DhAI hai / gvAliyara nirdezikA se jJAta hotA hai ki gvAliyara me phuTa, UMcI-cauDAI savA do phuTa / saM0 1540 varSe isa samaya jainiyoM kI janasaMkhyA sAta hajAra hai| lazkara bhaTTAraka jinacandra rAjAzivasiMha jIvarAja pApaDIvAla me 22-23 janamandira hai| pratiSThA kaaraapitaa| gvAliyara kA bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra aseM se banda 2 cauvIsI dhAtu AUM01| phuTa cau. 6 iMca / pratiSThA saM0 par3A hai| vahA~ kI samAja ko cAhie ki zAstra bhaDAra ko 1476 varSe vaizAkha sudI 3 zukravAsare zrIgaNapatidevasamhAlane kA yatna kare use khulavAe aura usakI vidhi- rAjye zrI mUlasaghe...bhaTTAraka zubhacandradevA maMDalAcArya vata sUcI banAkara prakAzita kareM, jisase janatA ko ajJAta paM0 bhagavata tatputra saMghavI khemA bhAryA khemAde jinakRtiyoM kA patA cala sake / bimba pratiSThA kArApitam / / maine gvAliyara aura lazkara ke do-tIna mandiroM ke 3 caubIsI dhAtu sAija 1 phuTa U~cI 6 iMca caudd'ii| mUrtilekha lie hai aura kile meM agravAloM dvArA utkINita saM0 1647 pAsAr3ha sudI 5 pratiSThA gar3ha naravara zrI mUrtiyoM kA bhI avalokana kiyA, ve vizAla mUrtiyAM jo kASThAsaghe bhaTTAraka zrI zubhacandradevA tatpaTTe bhaTTAraka zrI khaDita kI gaI hai unakI marammata honI caahie| mUrtiyoM yazaHkIti prAmnAye zrImAlajJAti vasudeva bhAryA godevI kI khudAI kA kArya DUgarasiMha aura kItisiMha ke rAjya -tatbhAryA DarUko tathA putra caturadhA ravicandra tatbhAryA kAla meM 33 varSa paryanta claa| kile meM choTI-bar3I eka ratodevI tatputra ToDaramala, mahezadAsa tatra ToDaramala devamatI sahasra se adhika mUrtiyoM utkIrNa kI gaI hai| mUrtiyoM kA tatputrI khar3agasena brahma gAi senaU mahezadAsa bhAyI kapUradevI pASANa karane lagA hai, kaI lekha bhara gae haiM, jo par3hane meM etepA pAmnAye madhye caturaghA hemadAso nityaM praNamati / nahIM pAte / yadi unakI maramrata na huI to isa mahatvapUrNa causaThi RSi yantra / sAmagrI kA vinAza avazyambhAvI hai| saM0 1722 varSe agahana sudI 1 some zrI mUlasaMdhe gvAliyara kA myUjiyama bhI dekhA, usameM do lekha balAtkAragaNe sarasvatI gacche kadakadAcAryAnvaye zrI bha0
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta jagatbhUSaNa devAsta tatpaTTe bha0 zrI vizvabhUSaNa devAstadA- 14 iMca / mnAe ikSvAkuvaMze golasiMghArAnvaye saM0 porSe bhAryA saM0 1526 phAlguna sudi 10 mUlasaMghe vidyAnandi kesaride putra vaikuNTha bhAryA vizo-devasena bhA0 dharmAva- devA taddIkSitA ajikA lagna shrii......| tArI pratApa bhA0 zyAmA valirAma bhA0 gharamade eteSAM mandira phAlake kA bAjAra lazkara madhye saM0 poSe tenedaM yantra pratiSThA kArApitam / neminAtha, saM0 1505 varSe vaizAkha sudi 7 budhe zrI samyak cAritra yantra mUlasaghe bhaTTAraka zrI jinacandra devAH laMbakucukAnvaye sAdhu saM0 1664 varSe vaizAkha...zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe zrApAta bhAyA suzAlA tayAH putrAH / zrIpati bhAryA suzIlA tayoH putrAH [SaT] dAmodara bha. zrI jJAnabhUSaNadevAstatpaTTe bha0 zrI jagatbhUSaNadevA kamalasiMha udesiMha, yatIpAla, divAjita, mahAjita teSAM stadAmnAye golArADAnvaye sohAna gotre saMghAdhipa rAmacaMdra madhye sA0 mahIpAla bhAryA cuMdo dvitIyA bhAryA sapUtA, stadabhAryA jayA tayoH putrAstrayaH zrI lAlA kharagasena, para tayoH putrA kuDakAle......holA tayoputra nemidAsa, lauka bhAryA koDo kamalasI sakalA te nityaM praNamati sUtradhAri zurAma, agaramala tatra kharagasena bhAryA paramaladevI tayo jaakhaa| putrAH 5 makaranda, kanharadAsa zrI cintAmaNi payaga zyAma isa nae mandirameM aneka graMtha hai| jinhe mizrIlAla dAsa, makaraMda bhAryA rAmamati putra 3 nAmasAhi, saMmedI jI pATanI pradarzanI meM dikhalAte hai| kucha sikkoM kA bhI vihArI, kanhara bhA0 kaMcunade tatputra pratApa kizanadAsa / saMkalana hai, para ve adhika purAne aura mahatvapUrNa nahIM haiM / bhikhAnI pratApa bhA0 sasajAdI pu0 candramaNi bhA0 caMpA zAstra bhaMDAra meM kucha khaDita aura kucha akhaMDita zAstra haiM / tatputra 3 bhagavata, jIvana, sabalasiMdhu payAgalatA tadbhAryA kucha gucchaka bhI hai / ina sabakI sUcI to hai kintu vaha vyavakamala ke putra 3 gagArAma, bhogAjIta, zmAmadAsa bhAryA sthita aura prAmANika nahIM hai| unameM kartA, TIkAkAra, nAgA tatputra gagadeva jayanAma tatra eteSAM madhye zyAmadAsa bhASA, racanA samaya aura lekhama kAla, viSaya, patra saMkhyA nityaM praNamati / aura bhaDAra kA nAma avazya rahanA cAhie / yadi anta me caubIsI dhAtu, sAija 6 iMca UcI 5 iMca caur3I gratha lipi kI prazasti ho to vaha sakalita honI Ava saM0 1552 varSe jyeSTha sudi 2 some zrI mUlasaMghe zyaka hai / pATanIjI isa mandira meM roja pUjA karate hai aura balAtkAra gaNe sarasvatI gacche bha0 zrI jinacandradevA bha0 mandira kI sAra-saMbhAla bhI rakhate hI haiM, unheM dharmase vizeSa vidyAnandidevA zrI sA0 prasasAra bhA0 saMtasiro putra 2 lagana hai, saralasvabhAvI hai| prAzA hai vardhamAna navayuvaka jyeSTha putra dharamU bhA0 sattuNA lghubhraataa......| maNDala lazkara ke tamAma mandiro ke mUrti lekhoM aura zAstra ajitanAtha-pANaNa sapheda UMcAI savAphuTa, caur3AI bhaMDAroM ko bhI vyavasthita karane kA yatna kregaa| anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAileM pravaziSTa haiN| jinameM itihAsa purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gaye haiN| jo paThanIya tathA saMgrahaNIya hai| phAileM anekAnta ke lAgata mUlya para hI dI jaavegii| poSTena kharca alaga hogaa| phAileM barSa 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19 20 tathA 21 kI haiN| agara mApa ne abhI taka nahIM maMgAI hai to zIghra maMgavA leN| ye phAileM anusaMSAtAmoM, aura thIsisa likhane vAle vidvAnoM ke lie bahuta upayogI hai| pratiyAM thor3I hai, ataH jaldI kreN| mainejara 'anekAnta' vIra sevAmandira, 21 paritAgaMja, dillI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - bhAga 4 lekhaka DA0 mohanalAlajI mehatA, pro0 hIrA lAlajI kApar3iyA / prakAzaka pArzvanAtha jaina zodha saMsthAna jainAthama hindU yUnivarsiTI vArANasI, pAkAra DimAI puSTa sasthA 400 mUlya 15 rupayA prastuta graMtha me chaha adhikAra hai, karma sAhitya, Agamika prakaraNa, dharmopadeza, yoga aura adhyAtma anagAra aura sAgAra kA prAcAra, aura vidhi-vidhAna, kalpa maMtra tatra parva aura tIrtha / prathama adhikAra meM karmasAhitya kA paricaya karAyA gayA hai, jisase jaina karmasiddhAnta kA paricaya sahaja hI mila jAtA hai digambaroM ke karmasAhitya kA aura khaTkhaNDAgama kasAyapAhuDa kA paricaya 80 pRSTho me saMkSipta rUpa me karAyA gayA hai| DA0 mehatA acche sulekhaka haiM unakI lekhanI sadbhAvapUrNa spaSTa aura sarala hotI hai| viSaya kA thor3e zabdo me paricaya karAnA yaha unakI vizeSatA hai| karma sAhitya kA paricaya karAte hue diga mvarIya karmasAhitya kI tAlikA bhI dI hai| digambarIya karmasAhitya ke gommaTasAra kI do TIkAoM kA paricaya sambhavataH mehatA jI ko jJAta nahIM ho sakA / anyathA ve usakA ullekha avazya hI krte| yadyapi gommaTa sAra kI prAkRta TIkA kA paricaya anekAnta ke varSa 14 kiraNa 1 pu. 26 meM mustAra sAhabane karAyA hai, jo ajamerake zAstra bhaMDAra meM surakSita hai| yaha TIkA apUrNa hai isI se ve unake kartRvya ke sambandha meM vizeSa vicAra nahIM kara sake haiN| para usake dekhane se spaSTa bodha hotA hai ki yaha TIkA zaka saM0 2016 vi0 saM0 1951 meM racita girI kIrti kI gommaTa pajikA se pUrvavartI hai; kyoMki kucha vAkyoM kI donoM meM samAnatA bhI dekhI jAtI hai| paMjikA kA ullekha prA0 prabhayacanda kI mandaprabodhikA TIkA meM nimna vAkyoM meM pAyA jAtA hai : " athavA sammUcchaMna garbhopAdAttAnAzritya janma bhava tIti gommaTa paMcikAkArAdInAmabhiprAyaH / (go0 jI0 ma0pra0TI0 gA0 8350 205 bar3I TIkA ) abhayacanda kI mandaprabodhikA TIkA kA racanA kAla IsA kI 13vI zatAbdI kA tIsarA caraNa (san 1276 ) hai / kyoMki abhayacandra kA svargavAsa isI samaya huA hai / isase spaSTa hai ki patrikA isase pUrvavartI hai| paMjikAkAra girikIrti ne usakA racanAkAla zaka saMvat 1016 (vi0 saM0 1151 ) batalAyA hai, jaisA ki usakI nimna gAthA se spaSTa hai : : solaha sahiya sahasse gae sakakAle pavamANassa / bhAva samasta samattA kattiyaNaMdIsare esA | mehatAjI ne DaDDhA ke saMskRta paMcasaMgraha kA racanA kAla vi0 kI 17vI zatAbdI likha diyA hai, jo ThIka nahIM hai, uDDhA kA paMcasaMgraha to prAcArya pramitagati se bhI pUrvavartI hai| sabhavata: usakA samaya vikrama kI dazavIM zatAbdI hai / isake anantara zvetAmbara karmasAhitya kA paricaya karAyA gayA hai usake sAhitya kI bhI tAlikA dI huI hai / dUsare prAgamika prakaraNa ke prArambha meM graMthoM kA paricaya diyA hai usame bodhapADa kI antima gAyA ke AdhAra para vidvAna unhe bhadrabAhu kA ziSya mAnate hai / DA0 sA0 ne usa mAnyatA ko ThIka nahIM batalAyA, usa para prAmANika rUpa se vicAra karanA zrAvazyaka thaa| DA0 sA0 ne usa vAkya ko calatI lekhanIse hI likha diyA jAna par3atA hai| kundakundAcArya bhadravAha ke sAkSAt ziSya bhale hI na hoM kintu ve unakI paramparA ke ziSya the| isase koI iMkAra nahIM kara sktaa| ve unase kucha samaya bAda hue hoM yaha sambhava hai / tIsare dharmopadeza prakaraNa meM 'upadezamAlA' jaise graMthoM kA paricaya karAyA gayA hai aura yoga tathA adhyAtma ke prakaraNa meM donoM viSayoM kA acchA vivecana kiyA gayA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta hai| pranagAra aura sAgAra prakaraNa meM ubhaya dharmoM kA kayana lAla jI pATanI aura kezarImala jI pATanI (mahAmaMtrI bhI acchA diyA haiN| aura antima prakaraNa vidhi-vidhAna ukta sagha) dhanyavAda ke pAtra haiN|| meM prajAdika ke anuSThAna ke sAtha pratiSThA vidhi matra-tatra- 3. prAdi-mAnava (bhagavAna RSabhadeva)-lekhaka lAlA viSayaka sAhitya kA paricaya karAte hue unakI kRtiyoM mahendrasena jaina, prakAzaka agravAla di0 samAja dillii| kA sakSipta vivaraNa diyA hai| isa taraha yaha graMtha bahuta lekhaka ne bhagavAna RSabhadeva kA paricaya karAte hae upayogI ho gayA hai, prakAzana sApha aura sutharA hai / ise unake siddhAntoM kA sarala bhASA me paricaya karAne kA magAkara par3hanA caahie| isa saba kArya ke lie mehatAjI prayatna kiyA hai| pustaka kI bhASA jahAM sarala hai vahA~ dhanyavAda ke pAtra haiM / sacAlaka samitikA prayAsa bhI samA- subodha bhI hai| grAzA hai lekhaka mahodaya Age aura bhI daraNIya hai| koI pUstaka likhane kA kapTa krege| samAja ko prAja 2. gvAliyara jana nirdezikA-pradhAna sampAdaka pro. sarala subodha bhApA vAlI pustako kI jarUrata hai, jisame narendralAla jaina ema. kaoNma, sAhityaratna, sahasampAdaka zrI jaina saMskRti kA paricaya nihita ho| lekhaka kA prayAsa kapUracanba jI vraiyaa| prakAzaka varddhamAna di0 jaina nava - sarAhanIya hai / pustaka lekhaka se magA kara paDhanA caahie| yuvaka saMgha DIDavAnA aolI lazkara / -paramAnanda zAstrI prastuta nirdezikA 20430 pATapejI sAija ke ___4. jaina tarkazAstra meM anumAna-vicAra-(aitihAsika 168 pRSThoM me mudrita hai jisame gvAliyara ke 7000 hajAra jainiyoM kA paricaya prakita kiyA gayA hai navayuvaka eva samIkSAtmaka adhyayana) le0 DaoN0 darabArIlAla jaina koThiyA, prakAzaka-vIra-sevA-mandira TrasTa, pRSTasakhyA sagha ke kAryakartAmau ne isa rUkSa viSaya ko sarasa banAna ke 266, DimAI, mUlya 15 rupye| lie aneka prayatna kiye hai| yaha nirdezikA di0 zvetAmbara sthAnakavAsI aura terApaMthI samAjo kI hai| jisame niyA prastuta atha zrI DaoN0 darabArIlAla jI ke dvArA 'pI0 dvArA saMsthApita zikSA saMsthAe~, auSadhAlaya dharmazAlAe, eca0 DI0' upAdhi ke prAptyartha zodha-prabandha ke rUpa meM pustakAlakaya, vAcanAlaya, jaina chAtrAvAsa aura sabhI likhA gayA thA, jise kAzI vizvavidyAlaya ne svIkAra sAskRtika saMsthAo kA paricaya diyA hai| sAtha hI kara unhe unakI vidvattA ke anurUpa ukta upAdhi pradAna gvAliyara ke atIta ke itihAsa para bhI kucha pRSTha kI hai| DaoN0 koThiyA jI nyAyazAstra ke mAne hue vidvAn likhe hai| jina para mere lekha kI spaSTa chApa hai| jana hai| unhone jaina nyAya ke atirikta bauddha, mImAsaka, gaNanA se yaha bhI pratIta hotA hai ki gvAliyara me vata- sAkhya, naiyAyika, vaizeSika eva cArvAka prAdi itara prAcIna mAna meM khaDelavAla, agravAla paravAra, gonApUrva golAlAre, darzanoM ke bhI vividha tarka granthoM kA gambhIra adhyayana kiyA golAsiMghAre, lebakacuka, varaiyA hamaDa Adi vividha hai| usI ke bala para ve aise mahattvapUrNa sundara grantha ke jAtiyo kA nivAsa hai| 14vI 15vI zatAbdI me vahA likhane me pUrNatayA saphala hue hai| agravAlo kI sampannatA thii| gvAliyara kile meM utkIrNa prakRta grantha pAMca adhyAyoM aura unake antargata aneka sabhI mUrtiyA DUgara siMha aura kIrtisiha ke rAjyakAla me paricchedoM meM vibhakta hai| uname se prathama adhyAya meM yaha agravAlo kI preraNA eva dAnazIlatA kA pariNAma hai| spaSTa kiyA gayA hai ki prAcIna kAla meM bauddha, naiyAyika, duHkha hai ki Aja vahA kI samAja unakA jIrNoddhAra karAne vaizeSika, mImAsaka, sAMkhya aura jaina paramparA meM isa anumeM bhI asamartha hai| prAzA hai samAja ke navayuvaka apanI mAna kA kyA rUpa rahA hai aura tatpazcAt usameM phira purAtana sAskRtika vastuoM kI rakSA karegI / nirdezikA me uttarottara kisa prakAra se vikAsa huA hai| isake ati. jAti paricaya aura mUrtilakho kA na honA khaTakatA hai| isa rikta isa adhyAya meM anumAna ke svarUpa, usake bheda, saba kArya ke lie vardhamAna navayuvaka sagha aura preraka mizrI. avayava aura tadgata doSoM kI bhI saMkSepa meM carcA kI gaI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA hai| vistAra se avayavoM aura doSo kA vicAra prAge pramANa se bhinna nahIM hai-tadantargata hI hai| caturtha aura paMcama adhyAya meM kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya me vaizeSika, mImAsaka, sAMkhya maura jaisA ki prakRta graMtha me vivecita hai (pR0 25-26) bauddha sampradAyo meM jo anumAna ke bheda svIkAra kiye gaye jaina Agama graMthoM me ukta anumAna kA kucha vikasita rUA haiM unake viSaya meM akalaMka, vidyAnanda, vAdirAja aura anuyogadvAra sUtra meM upalabdha hotA hai / yahA~ prathamataH prabhAcandra ina jaina tAkikoM kA kyA abhimata rahA hai| (sUtra 131) pramANa ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa isakA vizleSaNa karate hue ukta bhedoM kI samIkSA kI gaI se cAra bheda nirdiSTa kiye gaye hai| iname se antima bhAva hai| tatpazcAt anumAna ke svArtha aura parArtha bhedoM kI pramANa kA vicAra karate hue usake bhI ye tIna bheda nirdiSTa carcA karate hae anumAna kI bhittibhUta vyApti ke viSaya kiye gaye hai-guNapramANa, nayapramANa aura sNkhyaaprmaann| meM sUkSmatA se vicAra kiyA gayA hai| inameM guNapramANa jIvaguNapramANa aura ajIvaguNapramANa ke caturtha adhyAya meM pratijJA, hetu, dRSTAnta, upanaya aura bheda se do prakArakA hai| iname bhI jIvaguNapramANa ke nigamana ; ina anumAnAvayavoM meM se kitane kisa sampradAya tIna bheda kahe gaye haiM-jJAnaguNapramANa, darzanaguNapramANa meM svIkRta hai, isakA nirdeza karate hue unakI tulanAtmaka aura cAritraguNapramANa, jJAnaguNapramANa bhI pratyakSa, anu- rUpa se samIkSA kI gaI hai| isa prasaMga me yahA~ sarvaprathama mAna, upamAna aura pAgama ke bheda se cAra prakArakA tattvArthasatra ke antargata dasaveM adhyAya ke "tadanantaramUvaM hai| isa prakAra prasaMga prApta anumAna ke vivecana meM vahAM gacchatyA lokAntAt" Adi tIna (5-7) sUtroM ko uddhRta usake mUla meM pUrvavat, zeSavat pora dapTasAvayaMvat ye tIna karake unake aAdhAra se yaha niSkarSa nikAlA gayA hai ki bheda nirdiSTa kiye gaye haiN| inake svarUpa kA vicAra karate yadyapi tattvArthasUtrAkAra ne anumAna ke avayava aura unakI hue vahA~ unake yathAsambhava anyAnya bhedoM kA bhI udA- saMkhyA kA spaSTatayA koI ullekha nahI kiyA hai, phira bhI haraNapUrvaka ullekha kiyA gayA hai / unakI racanA ke krama ko dekhate hue yaha spaSTa pratibhAsita maladhArIya hemacanda sUri ne usakI TIkA meM ina pUrva hotA hai ki tatvArthasUtrakAra ko pratijJA, hetu pora dRSTAnta vat prAdi pado ko matap pratyayAnta mAnA hai| yathA- ye tIna anumAna ke avayava abhISTa rahe hai| pUrvavat anumAna ke svarUpa kA spaSTIkaraNa karate hue ve yahAM yaha vizeSa smaraNIya hai ki uparyukta tIna sUtra kahate haiM ki pUrva meM upalabdha viziSTa cihna- jaise kSata di0 sUtrapATha kA anusaraNa karate haiM, zve0 sUtrapATha meM (phoDA Adi) vraNa (ghAva) aura lAMchana (svastika ukta tIna sUtroM meM se dRSTAnta kA sUcaka antima sUtra Adi) ko pUrva kahA jAtA hai / usase yukta, arthAt usake "prAviddhakUlAlacakravada..." prAdi nahIM hai| isI prakAra Azraya se utpanna hone vAle, anumAna kA nAma pUrvavat di0 sUtrapATha ke anusAra Age bhI jo lokAnta ke Upara hai| ityaadi| mukta jIva ke gamanAbhAva kA sAdhaka eka mAtra hetu pravaisa prathama adhyAya ke anta meM bhAratIya anumAna kI yava rUpa "dharmAstikAyAbhAvAt" sUtra upalabdha hotA hai pAzcAtya tarkazAstra se bhI kucha tulanA kI gaI hai| vaha bhI zve0 sUtra pATha meM saMgRhIta nahI hai| ho, lokAnta dvitIya adhyAya meM vividha prAcIna sampradAyoM ke prAdhAra ke Upara mukta jIva kI gati kyoM sambhava nahI hai, isa se pramANa ke svarUpa aura usake prayojana kA vicAra karate zaMkA ke samAdhAna meM bhASya meM unhIM zabdoM (dharmAstikAhue samantabhadra Adi kitane hI jaina tAkiko ke abhimatA- yAbhAvAt) ke dvArA dharmAstikAya kA abhAva hI usakA nusAra pramANa ke svarUpa kA pRthak-pRthak vivecana kiyA kAraNa batalAyA gayA hai| isI prakAra bhApya meM kulAlagayA hai| sAtha hI yahAM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki cakra, agni, eraNDabIja aura malAvu ye di0 sUtrokta kucha pravAdiyoM ke dvArA jo arthApatti, prabhAva, sambhava aura dRSTAnta bhI saMgRhIta hai| prAtibha ye pRthak pramANa mAne gaye haiM ve ukta anumAna prastuta grantha meM yahAM jaina tArkikoM meM anumAnAvayavoM
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 66 kA ullekha karane vAle una siddhasena ko prathama batalAyA gayA hai, jinhoMne apane nyAyAvatAra meM pratijJA ( pakSa ), hetu aura dRSTAnta ina tIna dhanumAnAvayavoM kA spaSTatayA nirdeza kiyA hai| Age calakara lekhaka ne yaha spaSTa kara diyA hai ki jaina tArkikoM me adhikAMza kA yaha spaSTa mata hai ki vijigISu kathA (vAda) meM to pratijJA aura hetu ye do hI anumAna ke avayava paryApta hai, para vItarAga kathA - tAttvika carcA - me pratipAdya ( zrotA ) ke abhiprAyAnusAra tIna, cAra aura pAMca bhI ve mAne jA sakate haiM - unakI koI niyata sakhyA nirdhArita nahI kI jA sakatI / meM yahA~ hetubhedoM kI bhI carcA kI gaI hai va unakA spaSTIkaraNa tAlikAoM dvArA kiyA gayA hai / pAMcaveM adhyAya meM anumAnAbhAsa kA vicAra karate hue sAdhyAbhAsa, sAdhanAbhAsa aura dRSTAntAbhAsa Adi doSoM kA bhI acchA vicAra kiyA gayA hai / anta meM upasahAra karate hue jaina dRSTikoNa ke anusAra sabhI pramANoM kA antarbhAva pratyakSa aura parokSa ina do hI pramANa bhedoM me kiyA gayA hai| isa prakAra anumAnaviSayaka sabhI carcanIya viSayoM se saMkalita prastuta graMtha atizaya upayogI pramANita hogA / anumAnaviSayaka itanI vizada aura vistIrNa carcA sambhavataH anyatra dRSTigocara nahI hogii| isake lie lekhaka aura prakAzaka dhanyavAdAha hai| pustaka kI chapAI naura sAja-sajjA prAdi bhI AkarSaka hai / aise upayogI graMtha kA sArvajanika pustakAlayoM aura jinamandiroM me avazya hI saMgraha kiyA jAnA cAhiye / - bAlacanda siddhagata zAstrI isI adhyAya ke dvitIya pariccheda me hetu kA vicAra karate hue usake vividha tArkikoM dvArA mAne gaye dvilakSaNa, SaDlakSaNa aura saptalakSaNa; ina hetulakSaNoM kA ullekha karate hue unakI samIkSA ke sAtha yaha batalAyA gayA hai ki jaina tAkikoM ne avinAbhAva yA anyathAnupapatti rUpa eka lakSaNa hI hetu kA nirdoSa svarUpa svIkAra kiyA hai, anta vIra sevAmandira meM vIrazAsana jayantI sAnanda sampanna 26 julAI dina maMgalavAra ko prAtaH kAla 8 baje vIrazAsana jayantI mahotsava bAbU yazapAla jI kI adhyakSatA meM sAnanda sampanna huyA / paramAnanda zAstrI ke maMgalAcaraNa ke bAda di0 jaina mahilAzrama kI chAtrAoMoM kA madhura bhajana huA pazcAt paM0 bAlacanda jI siddhAnta zAstrI, lA0 premacanda jI jainAvAca, paM0 matharAdAsa jI zAstrI, prinsipala samantabhadra mahAvidyAlaya aura adhyakSa bA0 yazapAla jI sampAdaka jIvana sAhitya ke mahatvapUrNa bhASaNa hue / bhASaNoM meM bhagavAna mahAvIra ke zAsana kI mahattA khyApita karate hue unake sarvodayatIrtha kA pravartana sabake abhyudaya ke lie huA / yaha kama loga hI jAnate haiM, mahAvIra kevala jainiyoM ke nahIM the / unakA upadeza vizva kalyANa kI bhAvanA se ota-prota thA, usase dAnavatA haTI aura mAnavatA kA svaccha vAtAvaraNa loka meM prasArita huA / hiMsA para roka lagI, aura pApa pravRttiyoM se buddhi haTI, saMsAra ke sabhI jIvoM ko sukha-zAnti kA mArga milaa| unake zAsana meM U~ca-nIca kA bheda bhAva nahIM thA isI se mAnava ke sivAya pazuoM taka ko prAzraya milaa| sabhI ne unakI vANI kA pAna kara zrAtmalAbha liyA / mahAvIra zAsana ke ahiMsA aura aparigraha vizva kalyANa karane vAle siddhAnta haiM unakA jIvana meM vikAsa Avazyaka hai / anta meM maMtrI jI ne upasthiti kI kamI ko mahasUsa karate hue kahA ki AgAmI vIrazAsana jayantI kA utsava prAtaHkAla kI bajAya sAyaMkAla manAyA jAyagA, jisase utsava meM bhAga lene vAle sabhI mahAnubhAva samaya para padhAra skeN| dUsare utsava ko rocaka banAne ke lie aura bhI sAMskRtika kAryakramoM para vicAra kiyA jAyagA / maMtrI jI ne samAgata sabhI sajjanoM ko dhanyavAda diyA aura bhagavAna mahAvIra kI jayadhvanipUrvaka utsava samApta huA / premacanda jaina maMtrI borasevA mandira
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja ke tIna mahAnubhAvoM kA nidhana 1. bA0 raghubara dayAlajI, vakIla dillI Apa acche dharmAtmA aura mukhtAra zrI jugala kizora ke mitroM meM se the / vIrasevAmandira ke sadasya the| pahale prabandhakAriNI ke bho sadasya rahe haiN| jaina sAhitya aura saMskRti ke premI the / 2. seTha bhAgacanda jI DoMgaragar3ha - acche sampanna, dhArmika kAryoM kA anuSThAna karane vAle, saMskRti ke premI, jayadhavalA ke prakAzana meM Arthika sahayoga pradAna karane vAle sajjana the / 3. lA0 kapUracanda jI kAnapura- dharmaniSTha jinavANI bhakta udAra sajjana the, vIrasevAmandira ke sadasya the / bar3e sahRdaya aura sarala svabhAvI evaM milanasAra the / ye tInoM hI samAja ke mAnya dharmaniSTha mahAnubhAva the / aise vyaktiyoM kA asamaya meM viyoga ho jAne se samAja ko baDI kSati uThAnI par3atI hai / para kAla ke sAmane kisI kI nahI calatI, vaha bar3A niSThura aura nirdayI hai / hama una sabake kuTumbiyoM ke prati samvedanA prakaTa karate haiN| aura bhagavAna se prArthanA karate haiM ki unheM paraloka meM sukha-zAnti kI prApti ho / - pranekAnta parivAra vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa zrI sAhU zItalaprasAda jI, kalakattA 500 ) zrI rAmajIvana sagavago eNDa sasa, kalakattA 50) zrI gajarAja jo sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 500 ) zrI vaijanAtha jo dharmacanda jI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 251 zrI amaracanda jI jaMna (pahADadhA), kalakattA 251) zrI sa0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 251) zrI seTha sohanalAla jo jaina, maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina svastika meTala varksa, jagAdharI 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 250) zrI manzIdhara jo jugalakizora jI, kalakattA 250) zrI jugamandiradAsa jI jaina, kalakattA 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI 250 ) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 250) zrI bI0 dhAra0 sI0 jana, kalakattA 250) zrI rAmasvarUpa jo nemicandra jI, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA 150 ) zrI campAlAla jo sarAvagI, kalakatA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 150 ) 150 ) 150 ) 150 ) 150 ) , kastUracanda jI prAnandIlAla jI kalakattA kanhaiyAlAla jo sotArAma, kalakattA "" paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakatA bhAgacanda jI pATanI, kalakattA zikharacanna jo sarAvagI, kalakattA 12 101) 101) 101 ) 101) 800) 12 31 150 ) 150 ), " 150 ) surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 101 ) mAravAr3I vi0 jaina samAja, byAvara 101), digambara jaina samAja, kekar3I 101), se5 candUlAla kastUracandajI, bambaI naM0 2 101 ) " lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja dilI seTha bhaMvaralAla jI bAkalIvAla, imphAla 101) " "1 " "1 zAntiprasAda jI jaina, jaina buka ejensI, seTha jagannAthajI pANDyA bhUmarItalyA seTha bhagavAnavAsa zobhArAma jI sAgara bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA badrIprasAda jI prAtmArAma jI, paTanA 100 ) rUpacandajI jaina, kalakattA 100) jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA indaura "" "1 11 "
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana-janavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-pranthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUsare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyo kI suucii| sapAdaka mustAra zrI jugalakizora jI kI gavepaNApUrNa mahatva ko 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15.00 (2) prA ta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prApto kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gavepaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / ... 2-00 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kA sundara AdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI hanA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, jilda / ... 125 (7) zrIpUrapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAsanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vo zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (E) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyutama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizAra . jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yuka, sajilda / ... 3.00 (10) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 1 saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva sagraha, upayogI 11 pariziSTo aura pa0 paramAnanda zAstIphI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alakRta, sajilda / 4.00 (11) samAdhitantra aura Topadeza-adhyAtma kRti paramAnanda zAstrI kI hindo TIkA sahita 4.00 (12) anityabhAvanA-pA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / ... 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / / 15 mahAvIra kA sarvodaya tIrtha 16 paise, 16 samantabhadra vicAra-dIpikA 16 paise, (17) mahAvIra pUjA 16 (18) adhyAtma rahasya-pa. prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / (16) jainagrantha-prazasti sagraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthIko prazastiyo kA mahatvapUrNa sgrh| pacapana granthakAro ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / sa. pa0 paramAnda zAstrI / sajilda 12.00 (20) nyAya-dIpikA-prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0 7.00 (21) jaina sAhitya pora itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-sagha prakAzana 5-00 (22) kasAyapAhuDa sutta-mUlagrantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSTho me| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... ... 20.00 (23) Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA agrejI meM anuvAda bar3e mAkAra ke 300 pR. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja, dillI se mudrita /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ N ayam ANTAR samantabhadrAzrama (vIra-sevAmandira) kA dvai mAsika mukhapatra G nikaan dauntinentain sAhitya itihAsa aMka naravara se prApta aura zivapurI gvAliyara' ke myUjiyama meM sthita tIrthaMkara kI prAcIna mUrti (kundanalAla prinsipala ke saujanya se prApta) sampAdaka maNDala jainendrakumAra yazapAla jaina prakSayakumAra jaina paramAnanda zAstrI varSa 22 ] vArSika mUlya 6) [aMka 3, 4.5 isa aMka kAmU0 4) 0
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 185 viSaya-sUcI viSaya viSaya 1 zrI pArzvanAtha jina stuti-kavivara banArasIdAsa 67 | 20 anekAnta eka Adarza patra-pa0milApacanda 2 tIrthaMkaroM ko prAcIna tA-kastUracanda jaina 'sumana' 18 | ratanalAla jaina kaTAriyA 3 icchA niyatraNa-sampAdaka (paramAnanda) 103 | 21 vIrasevA mandira kA sAhityika zodha-kArya4 pADe lAlacanda kA varAMgacarita | pa0 paramAnanda jaina zAstrI 168 DA. bhAgacanda 'bhAskara' | 22 svAmI samantabhadra kI jainadarzana ko dena5 vizva maMtrI kA pratIka : payUSaNa parva DA0 darabArIlAla koThiyA 177 pro0 bhAgacanda bhAgendu' 110 | 23 patrikAe kaise cale?-DA. gokUlacanda jaina 182 6 guNa sthAna, eka paricaya-muni zrI sameramala 213 | 24 anekAnta patra kA gaurava-paM0 jayantIprasAda 7 gvAliyara ke kucha mUrti-yatra lekha zAstrI paramAnanda zAstrI 122 25 anekAnta aura usakI sevAeM8 anekAnta-muni zrI udayacanda jI | DA0 darabArIlAla koThiyA 124 habAraha prakAra ke sabhoga pArasparika vyavahAra 26 jaina vidyA kA adhyayana-anuzIlana : pragati ke muni zrI nathamala 127 | patha para-pro. prema sumana jaina ema. e. 187 10 harivaMzapurANa ko prazasti eva vatsarAja 27 bhagavAna mahAvIra kA 25sauvA nirvANadivasa- 162 rAmavallabha somANI 28 zrI AdinAtha stuti-kavivara bhUdharadAsa 163 11 vAyupurANa aura jana kathAe~ 26 anekAnta meM prakAzita racanAeM :DA. vidyAdhara joharApurakara (1) saiddhAntika (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa) 164 (2) sAhitya 201 12 anekAnta kA divya Aloka 3) purAtattva(itihAsa, saskRti, sthApatya, kalA)222 50 pannAlAla sAhityAcArya (4) samIkSA 222 13 saskRta kI sImA-pro0 udayacanda jaina (5) kahAniyAM (6) kavitAe ema. e. darzanAcArya 224 138 (7) vyaktigata (paricaya, abhinandana Adi) 14 sAlonI grAma meM upalabdha prAcIna mUrtiyAM (8) sAmayika 231 mahezakumAra jaina 141 (8) vividha 237 15 aba mukharita vinAza ke patha para nUtana anu. (10) sakalana sandhAna hai, (kavitA)-kalyANakumAra jaina 'zazi' 144 | 30 anekAnta ke lekhaka-gopIlAla amara 242 16 alabdha paryAptaka aura nigoda-40 milApacanda | 31 anekAnta dve mAsika : eka dRSTi meratanalAla jaina kaTAriyA gopIlAla 'amara' 253 17 vijoliyA ke jaina lekha-rAmavallabha somANI 155 | 32 zrAtmA kA deha-pramANatva-DA. pradyumnakumAra 18 anekAnta patra kA itihAsa-paM0 paramAnanda zA. 15 255 33 jJAnapITha sAhitya-puraskAra isa varSa variSTha kavi 16 anekAnta aura zrI paramAnanda jI zAstrI zrI paMta jI ko samarpita 260 zrImatI puSpalatA jaina ema. e. 161 | 34 sAhitya-samIkSA-paramAnanda, bAlacanda si. zA. 262 223 240 jaina sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina paramAnanda zAstrI anekanta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA malya 1 rupayA 25 paisA anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka malAla uttaradAyI nahIM hai| -vyavasthApaka anekAnta
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jainadharma aura jaina saMskRti kI yaha patrikA apane itihAsa aura lekhoM kI vargIkRta sUcI ke sAtha prastuta hai; isameM anekAnta ke aba taka ke prakAzita 112 aMkoM kI ullekhanIya sAmagrI kA digdarzana bhI karAyA gayA hai / aura vaha anekAnta ke jisa varSa ke jisa aMka meM prakAzita huI hai usakA bhI ullekha aMkoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai| isa sUcI ke nirmANa karane meM kAphI zrama karanA par3A hai| paM. gopIlAla jI 'amara' ne hamArI preraNA se anekAnta ke itihAsa ko tathA lekhakoM ke nAma aura lekha sUcI kA vargIkaraNa kiyA hai, isake taiyAra karane meM unheM kAphI samaya lagA hai| taiyAra hokara pAne ke bAda usake saMzodhana meM tathA chapane meM bhI bilamba haA hai| isa sahayoga ke lie gopIlAla jI 'amara' kA jitanA AbhAra mAnA jAya vaha thor3A hai| unhoMne yaha kArya binA kisI svArtha ke kiyA hai, jisake lie ve dhanyavAda ke pAtra haiN| AzA hai bhaviSya meM unakA ucita sahayoga prApta hotA rhegaa| anekAnta ke isa sAhitya itihAsa aMka ke prakAzana meM AzAtIta vilamba ho gayA hai, pAThakagaNa usakI utkaMThA ke sAtha pratIkSA kara rahe haiM / isa vilamba ke kaI kAraNa haiM / racanAmoM ko samaya para na milanA, dUsarA kAraNa anekAnta kI aitihAsika sAhityika sAmagrI kA vargIkaraNa karane meM adhika samaya laganA tIsare presakI avyavasthA, usameM chapAI kA kAma adhika hone se harA hai| isake lie hama pAThakoM se kSamA cAhate haiN| yaha graMka pAThakoM ko dera se avazya mila rahA hai, para usameM prakAzita sAmagrI unakA anuraMjana avazya kregii| bhaviSya meM anekAnta ke prakAzana meM vilamba na ho, vaha samaya para prakAzita hotA rahe, isake lie prayatna kiyA hai| prAzA hai pAge hama usake samaya para prakAzana meM samartha ho skeNge| premacanda jaina prakAzaka 'anekAnta' anekAnta ko prApta sahAyatA anekAnta ko jina sajjanoM ne sahAyatA bhejI yA bhijavAI haiM ve saba dhanyavAda ke pAtra haiN| mAzA hai dUsare mahAnubhAva bhI isakA anukaraNa kreNge| sahAyatA nimna prakAra hai :101) sahAyatA panekAnta, bAbU nirmalakumAra jI, kalakattA / 22) bA. mAnamala jI jaina, do bAra klkttaa| 21) jagamohana jI jaina dharmapatnI zrI sumitrA devI, klkttaa| 11) lA. indralAla jaina dariyAgaMja, vivAhopalakSa meM nikAle hae dAna meM se| 11) seTha bhaMvarIlAla jI kAsalIvAla /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 'anekAnta' jaina saMskRti aura sAhitya tathA aitihAsika viSaya kI dvaimAsika patrikA hai / jana vAGmaya meM use jo aprakAzita aura anupalabdha racanAeM milI haiN| anekAntameM kevala unakA paricaya hI prastuta nahIM kiyA gayA, pratyuta unake anta: rahasyakA udghATana karate hue aitihAsika gutthiyoM ko sulajhAnekA upakrama kiyA hai| samAja ko cAhie ki vaha aise upayogI patrako apanA sahayoga pradAna kare / anekAnta ke isa aMka se pAThaka usakI mahattA ko avagata kreNge| usase unheM yaha sahaja hI jJAta ho sakegA ki anekAnta meM aba taka jo mahatva ke lekha prakAzita hae haiN| unakA paricaya pAThako ko tathA aitihAsika vidvAnoM ko sahaja hI mila skegaa| isameM unake lekhoM aura lekhakoM kI bhI tAlikA milegii| sAtha hI, vIra-sevA-mandira dvArA aba taka kI zodha khoja kA kArya bhI prastata kiyA gayA hai| usakA bhI digdarzana ho skegaa| aura yaha jJAta ho sakegA ki vIrasevAmandira ne jaina sAhitya prari itihAsa ke bAre meM kitanI sAmagrI saMkalita kara usakA paricayAdi anekAnta dvArA diyA hai| vIrasevAmandira itihAsa aura sAhitya jaise mahatvapUrNa kArya meM to apanI zakti lagAtA hI hai, kintu jaina saMskRti ke purAtAtvika avazeSoM, prazastiyoM, tAmrapatroM, zilAlekhoM aura hastalikhita pranthoM kA bhI saMkalana karane meM tatpara hai| anupalabdha aura aprakAzita graMthoM ke saMrakSaNa kI yahAM pUrNa suvidhA hai / jo mahAnubhAva apane yahAM ke hastalikhita granthoM ko pradAna karanA cAheM ve vIra-sevAmandira meM bhijavA deM, yA hameM unakI sUcanA deN| hama unakA saMrakSaNa sAvadhAnI ke sAtha kreNge| anekAnta ke isa aMka ke prakAzana meM bahuta adhika bilamba ho gayA hai| pAThakagaNa kAphI samaya se usakI pratIkSA kara rahe haiN| hameM isa bAta kA kheda hai ki hama unakI prAzA samaya para pUrI na kara sake / kintu bhaviSya meM hama use samaya para prakAzita karane kA prayatna avazya kareMge / anekAnta ke lekhaka vidvAnoM ke hama bahuta AbhArI haiM jinhoMne apanI racanAe bhejakara hameM anugRhIta kiyA hai| hama khAsa kara paM0 gopIlAla jI amara ke vizeSa AbhArI haiM, ki jinhoMne hameM isa aMka meM paryApta sahayoga pradAna kiyA hai| prAzA hai bhaviSya meM unase aura bhI adhika sahayoga milegaa| -paramAnanda jaina anekAnta para abhimata 'anekAnta' ne jaina sAhitya ke zodha kSetra meM jo sevAeM kI haiM ve bhAratIya sAhitya ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM ullekhanIya hoNgii| jaina samAja kI jAgRti eva vikAsa ke sAtha-sAtha rUr3hivAditA se samAja ko mukti dilAne meM 'bhanekAnta' ke prANa paM0 jugalakizora jI mukhtAra kI sabala lekhanI ne jo utkrAMti paidA kI thI vaha sarva vidita hai| mukhtAra sA0 ne isakA jo bIjAropaNa kiyA thA use apane hI samaya meM pallavita aura puSpita hotA hamA dekhA thaa| 'bhanekAnta' ne jaina samAja ko pragati aura utthAna kA patha pradarzana kiyA thaa| 'anekAnta' ke vikAsa maura nirmANa meM jina vyaktiyoM ne apanA sarvasva balidAna kiyA unameM paM. paramAnanda jI, paM. darabArIlAlajI koThiyA, bAbU choTelAla jI tathA bAbU jayabhagavAna jI ke nAma sarvathA ullekhanIya evaM cirasmaraNIya haiN| vIra prama se kAmanA hai ki 'anekAnta' dina pratidina pragati karatA rhe| -kundanalAlajana prinsipala
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom maham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamapanaM namAmyanekAntam / / varSa 22 / kiraNa 3-4 / vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2465, vi0 saM0 2026 (agasta aura akTUbara 1966 zrI pArzvanAtha jina-stuti kavivara banArasIdAsa nirakhata nayana bhavika jala varakhata, harakhata pramita bhavika jana srsii| madana-kadana-jita parama-dharama hita, sumirata bhagata bhagata saba urso| sajala-jalada-tana mukuTa sapata phana, kamaTha dalana jina namata bnrsii| savaiyA 31sA jinha ke vacana ura dhArata jugala nAga bhaye paraniMda padamAvato plkmeN| jAko nAma mahimA soM kudhAtu kanaka kare pArasa pakhAna nAmI bhayo hai khlkmeN| jina ko janamapurI nAma ke prabhAva hama apanoM svarUpa lalyo bhAnusau bhlkmeN| teI prabhu pArasa mahArasa ke dAtA aba, aba dIje mohi sAtA haga lolAko lAlakameM /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaDuroM kI prAcInatA kastUrabana jaina 'sumana' ema. e. madhyapradeza meM prApta jaina abhilekhoM meM prathama jana bhI ajitanAtha kA smaraNa kiyA gayA hai| tRtIya tIrthaGkara tIrthaGkara ke do nAma milate haiN| candela zAsana kAlIna, sabhavanAtha-pratimA para utkIrNa khajurAho se prApta abhilekha khajurAho se prApta saM0 1142 ke eka abhilekha meM Adi- pratimA kI prAcInatA ma0 1215 pragaTa karatA hai| Una se nAtha kI pratimA kI pratiSThA karAye jAne kA ullekha hai| prApta saM01258 kA abhilekha bhI saMbhavanAtha pratimA kI isase prathama prAdinAtha nAma kI jAnakArI milatI hai| prAcInatA kA bodha karAtA hai| pAMcave tIrthaGkara sumatinAtha dvitIya nAma RSabhadeva thA / dUbakuNDa prazasti meM maMgalAcaraNa kI prAcInatama tithi maM0 1331 ajayagaDha me prAptake rUpa meM sarva prathama RSabhadeva kA hI smaraNa kiyA gayA cakravAka cinha yukta caraNa para aGkita abhilekha meM milI hai|'mhaar(ttiikmgddh') se prApta abhilekha meM bhI yahI nAma hai| milatA hai| pUrvollekha meM dUbakuNDa prazasti se yaha pramA- chaThave tIrthaGkara padmaprabhu kA saketAtmaka ullekha "proM Nita hotA hai ki AdinAtha yA RSabhadeva 11 vI zatI ke namaH padyanAthAya" rUpa meM sa0 1150 ke gvAliyara abhi. bhArambha meM sarvapramukha tIrthakara svIkAra kie gae the| lekha meM milA hai| abhilekha kA lekhaka jaina hone ke kAraNa prazasti meM AdinAtha ko sarvaprathama sthAna milane kA artha padmanAtha-padmaprabhu tIrthaGkara hI jJAta hote hai / pAThave tIrthahI, unakA tIrthakuroM meM sarva prathama tIrthaGkara honA pramANita ra candraprabhu sambandhI unake caraNa-cinha sahita do abhihotA hai / isa prakAra kyA jaina-janetara sAhitya aura kyA lekha-eka dUbakuNDa se" aura dvitIya hozagAbAda" se prApta purAtatva sabhI dRSTiyoM se RSabhadeva prathama tIrthakara jJAta 5. DaoN. rAdhAkRSNan iNDiyana philAsaphI : ji01, 10 hote haiM / anya tIrthaGkaroM kI prAcInatA sambandhI ullekha 287 / bhI ma0pra0 se prApta jaina abhilekhoM meM dRSTavya haiN| 6. epi0 iM0 ji0 1, pR0 153 / dvitIya jaina tIrthadhara ajitanAtha kI pratimA kA 7.50 paramAnaMda zAstrI, anekAnta : varSa 12, pR. ullekha khajurAho ke jaina abhilekha meM milatA hai| yajurveda meM 162 / 8. DaoN. jyotiprasAda jaina, anekAnta : varSa 13 ki0 4, 1. kaniMghama riporTa ji. 2 pR0 461 / pR068-69 / aura 6. iNDiyana enTIkverI ji0 15 pR0 33-46 / evaM saM0 1142 zrI prAdinAtha pratiSThAkAraka zreSThI pUrNacandranAhara : jaina lekha saMgraha bhAga 2, pR085-62 vIvanazAha bhAryA seThAnI padmAvatI" sakhyA 1426 / anekAnta, bAbU choTelAla smRti aGka pR0 57 10. jADacaM sasvadakhaMDitakSayamapikSINAkhilopakSayaM 2. epi. I. ji. 2 pR0 232-240 / mabhiH sAkSAdIkSitamakSibhirdadhadapi prauDhaM kalaMka tathA paMkti / cihnatvAdyadupAMtamApyasatataM (jAtastathA) naMdakRt 3. saM0 1237 mArga sudI 3 zukre......zrI RSabhanAtha candraH sarvajanasya pAtu vipadazcandraprabhorhansa naH / / praNamanti nityaM mahAra abhilekha saM0 1237, manu- epi. iMji .2 pR. 232-240, dUbakuNDa abhilekha krmaangk| pNkti04-6| 4. kaniSama riporTa 21, pR0 66 / 11. nAgapura saMgrahAlaya meM saMgrahIta /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthapuroM kI prAcInatA 88 hae haiN| jinameM kramazaH saM0 1145 aura saM0 1278 unheM praNAma kie jAne kA ullekha hai| bIsaveM tIrthakara tithiyAM dI gaI haiN| navaveM tIrthaGkara puSpadanta-jinheM suvidha- munisuvratanAtha jinake ullekha mau," pora khajurAho ke nAtha bhI kahA gayA hai --kI pratimA ke pAsana para saM0 abhilekhoMmeM milate haiM, rAma-lakSmaNake samakAlIna batAe gae 1208 kA abhilekha milA hai| isI prakAra pandrahaveM haiN|" yogavaziSTa meM rAmacandrajI ne apane vicAra isa prakAra tIrthakara dharmanAtha pratimA ke pAsana para utkINita saM0 prakaTa kie haiM, ki "na meM rAma haiM, na merI koI icchAeM hai" 1271 kA eka abhilekha hosaMgAbAda se bhI prApta huA aura na merA mana viSayoM kI mora hI prAkarSita hai| maiM to hai|" solahaveM tIrthaDura zAntinAtha se sambandhita ma0pra0 'jina' ke samAna apanI mAtmA meM hI zAnti sthApita se prApta jaina abhilekhoM meM bahorIbanda, khajurAho,' dUba- karanA cAhatA huuN|" yogavaziSTa ke isa ullekha se pramAkuNDa" aura ahAra" se prApta mUrtilekha mukhya hai| inakI Nita hotA hai ki rAmacandra ke samaya meM koI jaina muni prAcInatama tithi 10 vI zatI jJAta hotI hai / satrahave the jo prAtma-zAnti ke mArga meM lavalIna the| jinakI tIrthaGkara kunthanAtha se sambandhita saM0 1203 kA pahAra" prAtma buddhi se prabhAvita hokara rAmacandra jI ke mana meM bhI se aura sa0 1263 kA Unase prApta abhilekha mukhya hai| 'jina' ke samAna zAnti prApta karane kI icchA prakaTa huii| ve 'jina' kAla nirdhAraNa karane para munisuvratanAtha hI batAye aThArahaveM tIrthaGkara aranAtha yA arahanAtha kA eka gae haiN| bAisaveM tIrthakara neminAtha the jinhe maU se prApta pratimA lekha sa0 1206 kA ahAra se milA hai jisame saM0 1166 ke abhilekha meM jagata kA svAmI, saMsAra ke 12. zrI sUtradhAramaNDana, pratimAzAstra : adhyAya 6 10 antaka aura tIno lokoMkI zaraNa tathA jagatakA maMgalakartA 303-204 / kahA gayA hai| DaoN. phyUrara ne neminAtha ko bAisavA 13. memaoNyarsa apha di mAkilaoNjikala sarve oNpha iNDiyA, jaina tIrthaGkara aitihAsika rUpa se svIkAra kiyA hai| patrikA 11, I0 1922, pR0 14 / 21. sa0 1206, golApUrvAnvaye sAha supaTa...arahanAthaM 18. nAgapura magrahAlaya meM saMgrahIta praNamanti nitya" prahAra abhilekha saM0 1209, anu15. tasya putra mahAbhoja dharmadAnAdhyayanarataH / kramAGka 7. tenedaM kAritaM ramyaM zAntinAthasya mandiram / 22. munisuvratanAthasya bibaM trailokya puujitH| inskripzansa aoNpha di kalacuri cedi erA, ji. 4, kAritaM sutahavenedaMmAtmazriyobhivRddhaye / / sa0 1166 bhAga 1 pR0 306 / vaisAkha sudi 2 / dhuvelA saMgrahAlaya meM saMgrahIta, praviSTa 16. maM01085...zrI sivi canuyadeva : zrI zAntinAthasya kra. 42 / pratimAkArI / kaniMghama riporTa, ji0 21 pR61 23. DaoN0 masTApharoTa, TrekTa saM068, zrI ma. vi. jaina 17. epi0 i0 ji0 2 10 232-240 / abhi0 mizana, alIgaMja, eTA, pR07|| paMkti / 24. nAhaM rAmo na me vAJchA bhAveSu na ca me manaH / 18. tAbhyAmazeSa duritIghazamaikahaitu nirmApitaM bhuvanabhUSaNa zAnti mAsthAtumicchAmi svAtmanyeva jino yathA / bhUtametat zrI zAnti caityamiti nitya sukhapradAnAt -yogavaziSTha, bha0 15, zloka 8 / muktizriyovadanavIkSaNalolupAbhyAm / prahAra abhilekha 25. kSu0pArzvakIti, vizvadharma kI rUparekhA, vahI : pR.31 / saM0 1237 / 26. kAritazca jagannAtha (nemi) nAtho bhavAntakaH / 16. saM0 1203 golApUrvAnvaye sAhu supaTa tasya putra me (lokyaza) raNaM devI jaganmaMgala kArakaH // saM. zAnti tasya putra yazakara kuMthunAtha praNamanti nityaM" 1169 vaisAkha sudi 2 / dhuvelA saMgrahAlaya meM saMgravahI : saM0 1203 anukramAGka 3 / hIta, praviSTi kr.7| 20.50 paramAnanda zAstrI, manekAnta varSa 12, 10 192 27. epi.iM. ji. 1, pR. 386 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anekAnta DaoN0 prANanAtha vidyAlaMkAra ne tIthaMkara neminAtha ko kRSNa lekha meM pArzvanAtha kA ullekha milA hai"| DA0 gusTAkA samakAlIna batAyA hai| jabaki jaina sAhitya meM pharoTa ne pArzvanAtha ko 102 varSa kI Ayu me hI vIra neminAtha spaSTa rUpa se kRSNa ke cacere bhAI batAye prabhu se 250 varSa pUrva mukta honA batAyA hai"| DA. gaye haiN| rAmadhArI siMha 'dinakara' ne bhI likhA hai ki teIsaveM tIrthakara neminAtha kA dUsarA nAma ariSTanemi thaa| tIrthakara pAzrvanAtha the, jo aitihAsika puruSa hai aura Rgveda meM-jisameM bar3e-bar3e ghor3e jute hue haiM, aise ratha meM jinakA mamaya mahAvIra aura buddha, donoM se koI 250 varSa baiThe hue prAkAzapathagAmI sUrya ke samAna vidyAratha meM pahale paDatA hai| kucha anya vidvAno ne bhI anusandhAna baiThe hue ariSTanemi nAma kA mAhvAnana ke rUpa me ullekha pUrvaka tIrthaGkara pArzvanAtha ko aitihAsika mahApuruSa tathA milatA hai"| yajurveda me bhI neminAtha sambandhI ullekha mahAn dharma-pracAraka batAyA hai| hai"| mahAbhArata meM to neminAtha ko revata parvata se mukti antima tIrthaGkara mahAvIra the jinake vibhinna nAmoM prApta karane kA ullekha pAyA hai| DA. gusTApharoTa ne me se vIra-varddhamAna" evaM sanmati nAmoM kA ullekha ma0 neminAtha ke sambandha meM vicAra pragaTa kie hai ki ve zrI pra. ke jaina abhilekhoM meM kiyA gayA hai| kRSNa ke samakAlIna the aura unakA nirvANa bIra prabhU se abhilekhIya ullekhoM se-jaina sAhitya me vaNita", 84000 varSa pUrva arthAt 84500 I0pU0 me huaa| caubIsa tIrthaGkaro kI mAnyatA satya pratIta hotI hai| myAyAcArya paM. mahendrakumAra ne neminAtha ko zrIkRSNa kA gurU abhilekhoM se yaha bhI pramANita ho jAtA hai ki ve prathama batAyA hai"| tevIsave tIrthaGkara pArzvanAtha the| udayagiri ahaMn RSabha hI the, jo avapiNI kAla meM avatarita (vidizA) ke gupta saM0 106 (I. saM. 426) ke gur3A- hue the / abhilekho me jina katipaya tIrthaGkaro ke ullekha mile hai, unase spaSTa hai ki prAcIna kAlIna tIrthaGkaro kI 28. TAimsa oNpha iDiyA, 16 mArca 1935 ii0puu06| 35. rAjye kulasyAbhivivarddhamAne pabhiyutavarSazate'tha29.paM.kailAzacandra zAstrI, jaina dharma : zrI. bhA. di. mAse sukArtike bahuladinetha pacame guhAmukhe sphuTavikaTo saMgha, caurAsI, mathurA; 1955 I. pU. 15 / kaTAmimA jitadviSo jinavarapArzvasajJikAm / 30. tavA ratha vayadyAhu vemasto merazvinA savitAya navya / iNDiyana eNTIkverI ji0 11, pR0 310 / bhariSTanemi paridyAmiyAna vidyAmeSa vRjana jIradAnam // 36. TrekTa ma068 vahI: pR07|| Rgveda, maDala 2, a0 4, va 24 / 37. saskRti ke cAra adhyAya : pR0 130 / 31. vAjasyanu prasava mAbhUvemA ca vizvA bhuvanAni sarvata. 38. (a) DA. henarI, philAsaphI Apha iNDiyA 10 sa nemirAjA pariyAti vidvAn prajA puSTi vardhayamAno 182-183 / / asmai svAhA / " yajurveda, adhyAya 6, matra 25 / (ba) pro0 pAyaGkara, sTaDIja ina sAutha iNDiyana jainijma, ji0 1, pR0 2 / 32. revatAdrI jino nemi yaMgAdivimalAcale / 36.sa0 1203..... zrI vIra-vaddhamAnasvAmi pratiSThApika: RSINAmAzramAdeva muktimArgasya kAraNam / mahAbhArata ......" ahAra abhilekha . sa. 1203, anukra.1 / paM. kailAzacandra zAstrI, jainadharma vahI, pR0 16 / 40. "so'ya jinaH sanmatiH" 33. TrekTa saM0 68, a. vi. jaina mizana alIgaMja, eTA, epi0 i0 jilda 2 : pR0 232-240 abhi0 .8 / vahI, pR07| 41. zrI yativRSabha; tiloyapaNNattiH bhAga 2; zrI jaina 34. rAmadhArI siMha dinakara, saMskRti ke cAra adhyAya / saskRti sarakSaka saMgha zolApura, 1943 I0 pR. caturtha saMskaraNa, 1966 I. rAjendranagara, paTanA 4, 1013 / pR07|| 42. sUtradhAra maNDana; pratimAzAstra : bahI; pR0 203-204
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtharoM kI prAcInatA 101 mAnyatA kA anuzaraNa hI paravartI kAla meM kiyA gayA thaa| tiyA RSabha mUrti ke pUrva rUpa hai"| ye prAkRtiyA jaina tIrthaharoM meM prathama pra prAdinAtha ko yoga kAyotsarga prAsana meM haiM tathA yaha prAsana khAsa taura se vidyA kA prArambhakartA evaM samasta kSatriyoM kA pUrvaja jainoM kA hone ke kAraNa bhI yaha kathana upayukta pratIta batAyA gayA hai"| janadarzana meM bhI spaSTa kathana milatA hotA hai| hai ki jisa samaya AdinAtha janme the usa samaya koI varNa katipaya anya zIlokA adhyayana kara sva. bA. kAmatAvyavasthA na thI kintu jaba unhoMne prajA kI rakSA dvArA prasAda jI ne bhI apanA mata isa prakAra vyakta kiyA hai apanI AjIvikA karanA nizcita kara liyA taba ve svaya ki ina mudrAmoM para Upara kI ora jo cha nagna yogI haiN| ko kSatriya varNa kA kahane lage the| AjIvikA ke AdhAra ve RSabha mana ke yogI hai jinhoMne ahiMsA kA upadeza para kSatriya, vaizya aura zadra, tIna bhAgoM meM manuSya ko diyA hai| jaina purANoM meM cha cAraNa yogI prasiddha haiM, jo pApa ne hI vibhAjita kiyA thaa| isa prakAra jaina sAhitya yAdava rAjarSi the"| se bhI prAdinAtha samasta kSatriyoM ke pUrvaja jJAta hote hai| DA. dinakara ne bhI likhA hai ki mohanajodar3o kI khadAI meM yoga ke pramANa mile hai| unakA kathana hai janaisI prakAra unake yogI hone ke pramANa bhI purA mArga ke prAdi tIrthaGkara RSabhadeva the jinake mAtha yoga tAtvika sAmagrI se upalabdha ho jAte hai| mohanajodaDo se aura vaigagya kI paramparA usI prakAra lipaTI huI hai, jaisI sAr3he pAMca hajAra varSa purAnI vastueM khudAI se prApta huI kAlAntara meM, vaha ziva ke sAtha samanvita ho gyii| isa haiN| uname pleTa saMkhyA 2 kI 3 se 5 taka kI sIlo para dRSTi se kaI jaina vidvAnoM kA yaha mAnanA ayukti yukta akita yogI prAkRtiyoM kA adhyayana kara pro. rAmaprasAda nahIM dIkhatA ki RSabhadeva vedollikhita hone para bhI, candA ne likhA hai ki ye eka yogI ke Asana kI mudraaeN| veda pUrva hai"| hai| unhoMne ina yogI-prAkRtiyo kI tulanA jina ___ isa prakAra na kevala purAtAtvika sAmagrI se hI yAdimUtiyo se karake, yaha bhI ghoSita kiyA thA ki ye prAkR nAtha prathama yogI jJAta hote hai apitu sAhityika ullekhoM 43. "zrI AdinAthAya namostu tasmai, yenopadiSTA haThayoga se bhI yahI prakaTa hotA hai ki nAbhi putra RSabha ne yoga caryA samAdRSTA ke rUpa meM dhAraNa kI thii| isa prakAra vidyA" kSu0 pAvakIti barNI; vizvadharma kI rUparekhA : vIra saM0 2425, jaina sAhitya sadana, cA~danI cauka, saindhava-kAlIna pugatAtvika mAmagrI se yaha pramANita ho dillI, pR0 23 / etra dekhie :-(ba) sanmati jAtA hai ki AdinAtha kA astitva bahuta prAcIna kAlIna sandeza, 535, gAMdhInagara dehalI-31, julAI 1966 hai| ve bahutaprAcIna samaya se jainiyo ke prArAdhya deva rahe hai| eka prAcIna-udayagiri (ur3IsA) se prApta, hAthIpR0 4-5 / 44. nAbhistvajanayatputra marudevyAM mahAdyutim / 47. mADana-rivyuH prakAzana-agasta 1932 I0 / RSabha pArthivazreSTha sarvakSatrasya pUrvajam / / 48. jainadharma aura tIrthaMkaro kI aitihAsikatA evaM prAcIvAyu-purANa : ma0 33, zloka 50 / _____natA TrekTa saMkhyA 68, vahI, pR0 11-12 / 45.50 phUlacandra siddhAntazAstrI; jainadharma aura vyavasthA : 46. DA. gamadhArIsiMha "dinakara" saskRti ke cAra bhAratavarSIya di. jaina pariSad darIbAkalA, dillI, adhyAya : udayAcala, rAjendranagara, paTanA-4, caturtha pR06| maskaraNa 1966 I0 pR0 36 / 46. utpAditastrayo varNastadAtenAdiveghasA kSatriyA : vaNi- 50. nAbherasau RSabha prAptasudevasUnuH / jaH zUdrA: kSatatrANAdibhirguNa // 183 // prAcArya jina- yo va cacAra samadRga yogacaryAm // sena ; prAdipurANa : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, di. bhAgavata purANa : skandha-dvitIya, adhyAya 7, pR. 372, saM0 1963 I0, bhAga-1, parva 16, pR0 362 / iloka 10 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 anekAnta gumphA abhilekha se bhI yahI jJAta hotA hai ki rAjA paramezvara ne RSabhAvatAra liyA thA, jo jagata ke lie khAravela ke prArAdhya deva bhI RSabha hI the| vaha jina kI paramahasa caryA kA patha dikhAne vAle the, jinheM jainadharmAvapratimA usake dvArA vRhaspati mitra se lAyI gayI thii| lambI bhAI AdinAtha kahakara smaraNa karate hue jainadharma jise magadha kA rAjA nanda, vijayacihna svarUpa kaliMga kA prAdi pracAraka mAnate hai| jIta kara, usake zAsana ke 300 varSa pUrva magadha le gayA bauddha sAhitya meM upalabdha jainadharma kI prAcInatA thaa| viSayaka uddharaNoM se eka samaya thA jaba bevara jaise vidvAnoM . isa ullekha se tathA madhya pradeza ke jaina abhilekhoM ne jainadharma ko bauddhadharma kI eka zAkhA batAyA thaa| me yahI prakaTa hotA hai ki jainiyoM ke caubIsa prArAdhya- kintu isa bhrAnti ko dUra karane meM bhI vidvAnoM ko dera na devoM kI mAnyatA bahuta prAcIna kAlIna hai| jaina, paramparA- lgii| vidvAn jaikobI ne isa dhAraNA kA khaNDana kiyaa| nasAra unheM bahuta prAcInakAla se apanA prArAdhya-deva tathA yaha pramANita kara diyA ki jainadharma bauddhadharma se na svIkAra karate cale A rahe hai| kevala svatantra evaM pRthak dharma hai apitu vaha usase bahuta IsavI san kI pahilI zatI meM hone vAle-huviSka prAcIna bhI hai| aura kaniSka ke samaya ke jo abhilekha mathurA se prApta katipaya vidvAnoM kI yaha bhI dhAraNA hai ki jainadharma hue hai, unameM bhI RSabhadeva prathama tIrthaGkara kA varNana ke pravartaka pArzvanAtha athavA mahAvIra the| parantu yaha pAyA hai| katipaya RSabhadeva kI mUrtiyA~ bhI upalaldha huI vicAraNIya prazna hai yadi mahAvIra yA pArzvanAtha hI jainhai"| ina zilAlekhoM se spaSTa vidita hotA hai ki IsavI dharma ke calAne vAle hote to unakI mUrti bhI jainadharma ke mana kI pahilI zatI meM RSabhadeva prathama tIrthaGkara rUpa meM pravartaka isa ullekha sahita sthApita kI gayI hotii| mAne jAte the| bhAgavata meM RSabhadeva ke sambandha meM yaha bhI jaisI ki IsavI san kI prathama zatI kI RSabhadeva kI kathana milatA hai ki ve na kevala digambara the apitu jainadharma pratimAe~ pUrvollekha sahita matharA se prApta huI haiM / jainadharma ke calAne vAle bhI the / eka mAhata rAjA se sambandhita ke pravartaka ke sambandha meM katipaya vidvAnoM ke vicAra bhI ullekhoM se bhI RSabhadeva kI jAnakArI milatI hai| ullekhanIya haiN| DA. satIzacanda mahomahApAdhyAya ne bhAgavata-purANa ke aAdhAra para hI anya vidvAn bhI likhA hai ki "jainadharma taba se pracalita huA hai, jaba se yahI svIkAra karate haiM ki eka "triguNAtIta puruSa vizeSa saMsAra meM sRSTi kA prArambha humA hai| mujhe isameM kisI prakAra kI ucca nahIM hai ki jainadharma vedAntAdi darzanoM se 51. DA. vAsudeva upAdhyAya, prAcIna bhAratIya abhilekhoM pUrva kA hai|" DA. saMkaliyA ne bhI aise hI vicAra kA adhyayana : prakAzaka motIlAla banArasIdAsa, prakaTa kiye haiN"| DA. rAdhAkRSNan ne to spaSTa rUpa se banArasa, 1961 I. dvi0 bhAga pR0 27, abhi. likhA hai ki "varddhamAna apane ko unhIM siddhAntoM kA p012| 52. nandarAjanItAni pragasa jinasa-nAganaha ratana paDi- 57. pro0 mAdhavAcArya ema.e; jaina darzana : varNI abhi hArehi aMga mAgadha vasava neyAti-khAravela zilA- nandana grantha : bahI pR. 76 / lekha jana si0 bhA0 bhA0 16 ki0 2, pR0 134 / 58. Weber; Indische studian : XVI. P. 210 53.50 kailAzacanda zAstrI; jainadharma : vahI, pR06| 56. The Dictionary of Chinese Budhist Terms 54. pro. tryambaka gurunAtha kAle; mahAvIra svAmI kI P. 184. pUrva paramparAH varNI abhinandana grantha, vI. ni. 60.90 pArzvakIti; vizvadharma kI rUparekhA : jaina 2473, pR. 240 / sAhitya sadana, cAMdanI cauka dillI; vi. saM. 2485 55. vahI 240 / pR. 62 / 56. zrImadbhAgavata : adhyAya 6 zloka 1-11 / 61. bahI : pR. 61
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ icchA niyaMtraNa yaha mAnava anAdikAla se icchAmoM kI anaMta jvAlAoM meM jhulasa rahA hai| icchAmoMkA pantadvaMnda prAtma-zakti kA zoSaka hai vaha use kamajora banAtA jA rahA hai| icchAmoM kA pariNamana prati samaya ho rahA hai| sAdhaka inake jAla se unmukta honA cAhatA hai, vaha chaTapaTA rahA hai| para ve asIma icchAe~ ise eka samaya bhI caina nahIM lene detiiN| aisA mAlUma hotA hai mAno icchAtroM ne use kharIda liyA hai-apanA dAsa banA liyA hai-isI se una para vijaya prApta karane meM vaha apaneko asamartha pA rahA hai| icchAoMkA aniyantraNa indriya-viSayoM meM dhakela rahA hai / sAdhaka kI isa dayanIya dazA ko dekha kara guru bole, vatsa ! tU itanA kAyara aura adhIra kyoM ho rahA hai| isa dIna dazA se chuTakArA pAne kA upAya kyoM nahIM socatA / tU ananta caitanya guNoM kA bhaMDAra hai, terI zakti aparimita hai, asIma hai| apanI jJAtA dRSTA zakti kI ora dekha, para padArthoM se sneha kama kr| unameM ahaMkAra mamakAra na kr| indriyoM ke aniyantraNa se mana caMcala hotA hai mana kI cacalatA se mAmA bahirmakhI ho jAtI hai| aura bAhya jar3a padArthoM kI ora jhukane laga jAtI hai| para sAdhaka ! yadi tU isase chuTakArA cAhatA hai aura apanI prAtma-nidhi ko pAnA cAhatA hai| eva duHkha vinivRtti se hone vAlA sukha cAhatA hai, to indriya viSayoM para niyantraNa kara, indriyoM kI viSayoM se vimukhatA hone para mana kI caMcalatA miTegI, prAtmabala jaagegaa| aura pAtmA apane svarUpa kI aora agrasara hone lgegaa| dhIre-dhIre pAtma-zakti kA vikAsa bar3hatA jAyagA, mAzAlatA murajhAne lgegii| AtmA aura jJAna ke prAloka se pAlokita ho uThegA, abhilASAmoM kA niyaMtraNa AtmA ko kumArga se rokegA, eka samaya aisA prApta hogA jaba moha ke prabhAva se prAzA latA / ala jaaygii| maura mAmaka prAtmAnanda meM masta humA prAtma-nidhi kA upabhoga karane vAlA caitanya jina bana jAyagA / vaha sudina mujhe kaba prApta hogA, usI kI antarbhAvanA mujhe bhava-bhava meM prApta ho yahI kAmanA hai| pravartaka batalAte the, jina siddhAntoM ko paramparAnusAra isa prakAra vibhinna vidvAnoM ke vicAroM se yaha dhAraNA unake pUrvavartI 23 tIrthaGkara svIkAra karate hai|" DA0 bhI anupayukta pratIta hotI hai ki jainadharma ke pravartaka mahAsA0 ke vicAra se mahAvIra kisI naye mata ke saMsthApaka vIra yA pAzrvanAtha the| pUrvollekhI se yaha spaSTa jJAta nahIM the| bhAgavata purANa ke AdhAra para unhoMne RSabha- hotA hai ki jainiyoM ke prArAdhya deva bahuta prAcIna kAlIna deva ko hI jainadharma kA pravartaka batAyA hai| DA. sakA- hai| paramparAnusAra jaina yuga-yugoM se unheM pUjate cale pA liyA ne bhI likhA hai ki "RSabhadeva kA usa samaya rahe haiN| pratyeka niSpakSa vidvAn tIrthaGkaroM kI prAcInatA astitva thA jaba manuSya jaMgalI jAnavara sA thaa|" ke sambandha meM uparokta pramANoM ke prAdhAra para yahI mata tatkAlIna manuSyoM kA jIvana stara RSabhadeva dvArA hI nirUpita karegA ki tIrtharoM kI prAcInatA na kevala pUrva unnata kiyA gayA thaa| sambhavataH isIlie ve prathama vaidika kAlIna hai apitu bahuta prAcIna samaya se hI unakA tIrthaGkara aura upadeSTA kahe jAte haiN| astitva calA pA rahA hai|" ina sabhI pramANoM ke mAdhAra 62. iNDiyana philAsaphI : jilda 1, pR. 227 / para yaha bhI svIkAra karanA hogA ki bAhmaNa saMskRti kI 63. "The Bhagavata Puran endorscs the View mapekSA zramaNa saMskRti prAcInatara hai"| that Rishabha was the founder as Jai nism." vahI : jilda 1, pR. 287 / 65. DA. bhagacandra jaina; bauddha sAhitya meM jainadharma : mane64. vAyasa pA~va mahisA: RSabhadeva vizeSAMka : 1952 I. kAnta-bAbU choTelAla smRti graMka : pR. 60 /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDe lAlacanda kA varAMgacarita DaoN0 bhAgacandra bhAskara isI varSa ke grISmAvakAza meM jaina mandira nadUkheDA nagara Agarau taji rahe hIrApura meM prAya / (hozaMgAbAda) me sarakSita hastalikhita grathoM ko dekhate karata dekhi isa grantha ko kIno adhika sahAya / / mamaya pANDe lAlacanda kA varaoNgacarita hAtha A gyaa| grantha kI samApti saMvat 1827 meM mAgha zukla paMcamI yakAyaka dhyAna AyA ki yaha varAMgacarita sambhavata vahI zanivAra ko huI, DA0 e0 ena0 upAdhye kI sUcanAnuvarA~gacarita ho jisakA ullekha zraddheya DA0 e0 ena0 sAra / para isa prati meM zAyada bhUla se zanivAra ke sthAna upAdhye ne apane varAgacarita kI prastAvanA (pR. 55) me para zazivAra likha diyA gayA hai| kiyA hai / milAna karane para merA anumAna sahI niklaa| racayitAisakI eka prati paMcAyatI mandira, dillI meM bhI honI prastuta kRti ke racayitA pANDe lAlacanda ke viSaya meM caahie| adhika jAnakArI nahIM miltii| ve hIrApura (hiMDauna, jayaprati paricaya pura) ke nivAsI the| balAtkAra gaNa kI aTera zAkhA ke te,kheDA jaina mandira kI isa prati me 54 patra hai| bhaTTAraka vizvabhUSaNa (saM0 1722-2724) ke prazipya aura pratyeka patra ke pRSTha meM lagabhaga pandraha paMktiyoM hai aura agravAla vaMzIya brahmasAgara ke ziSya the| pratyeka paMkti meM lagabhaga 50 akSara hai / akSara mupAThya hai| saM0 su aSTAdasa sata jAna Upara sattAIsa paravAna / chanda nAma, sarga nAma, padya kramAka Adi likhane meM lAla mAhu sukala pAvai sasivAra graMtha samApati kInau sAra / / myAhI kA bhI upayoga kiyA gayA hai| patra ke cAroM pora desa bhadAvara sahara aTera pramAniye / hA~siyA chUTA hai| jahAM-tahA~ usakA upayoga lekhana kAla tahA~ vizvabhUSaNa bhaTTAraka mAniye / / meM chUTe hue zabdoM ko likhane me bhI kiyA gayA hai / lipi tinake ziSya prasiddha brahmasAgara shii| kAla kA ullekha isa prati meM dikhAI nahIM diyaa| prataH agravAla varavasa viSa utpati lahI // 13-86 / / prati kaba kI hai, isa viSaya meM nizcita rUpa se kucha bhI yAtrA kara giranAra zikhara kI ati sukhdaayk| kahanA zakya nhiiN| sambhava nahIM yadi yaha prati svaya pUni pAe hiMDauna jahAM saba zrAvaka lAyaka / kavi dvArA likhI gaI ho / graMtha kI prazasti se bhI yaha anu- jinamati kau parabhAva dekhi jina mana thira kInau / / mAna sahI hotA dikhAI detA hai| vahAM likhA hai ki zobhA- mahAvIra jina carata kAla meM to niitii|| canda ke putra nathamala prAgare se hIrApura pAye aura grantha brahma udadhi kI ziSya puni pAMDe lAla ayAna / unhI ke sahayoga se hIrApura meM samApta hmaa| hIrApura chanda zabda vyAkaraNa ko jAmaiM nAhIM gyAna 13911 kA bhI jaina mandira dekhA maiMne / vahA~ isa graMtha kI koI kavi ne varAMgacarita meM svayaM ke sandarbha meM prAyaH kucha prati nahIM mila skii| hIrApura aura tedUMkher3A ke bIca nahIM likhA / varAgacarita ke atirikta SaTkarmopadezaralakoI bahuta dUrI nhiiN| ho sakatA hai, kabhI kisI prakAra mAlA, vimalanAtha purANa, zivaravilAsa, samyaktva kaumudI, yaha prati hIrApura se tedUkher3A pahu~ca gaI ho / prazasti kI agamazataka Adi aneka hindI kAvyoM ke bhI ve racayitA kucheka paktiyAM isa prakAra hai :nandana, sobhAcanda ko nathamala ati guNavAna / barAMgacarita kA bhASAra-- gota vilAlAgagana me udayau candra samAna / / jIvandhara va yazodhara jaise napati varAMga bhI jaina lekhakoM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDe lAlacanda kA varAMgacarita 105 aura kaviyoM ke atyanta priya nAyaka rahe hai / unake carita taugrahIna ke supuSya heta mai kiyo sahI / / kA prAdhAra lekara saMskRta, prAkRta va hindI meM puskala- varAMga bhUpa ke bar3e caritra ko prabandha hai| sRjana huA haiM / usame jaTAsiMhanandi kA (7vIM zatI) varAMga- sudhIna ke sucita kUharai sadIva graMtha hai // 13-67 // carita adhika prasiddha hai / yaha saMskRta bhASA meM 31 sargo bhaTTAraka zrI vardhamAna ata hI visAla mati / me nibaddha hai| aura mANikacanda graMthamAlA se prakAzita kiyau saMskRta pATha tAhi samajha na tuccha mati / / ho cukA hai| tAhI ke anusAra aratha jo mana maiM praayo| pANDe lAlacanda ne jisa varAMgacarita kA prAdhAra nija para hita suvicAra lAla bhASA kara gAyau / / liyA hai bhaTTAraka vardhamAna dvArA saskRta meM racita varAMga- jo chanda artha anamila kahaM varanyau sujAna ke / carita hai| yaha grantha marAThI anuvAda ke sAtha prakAzita ho lIjo saMvAra vadhajana sakala yaha vinatI ura mAni ke| cukA hai parantu prayatna karane ke bAvajuda use dekhane kA graMtha saMkSepasuavasara nahIM mila sakA / ataH kahA nahIM jA sakatA ki samUcA grantha 13 sargoM meM vibhakta hai| sakSipta kathA pANDe jI ne isa graMtha kA avikala hindI padyAnuvAda kiyA isa prakAra haihai athavA usakA prAdhAra lekara naye graMtha kA nirmANa kiyA prathama sarga-maMgalAcaraNa tathA graMtha ke AdhAra hai| prathama vikalpa adhika sambhAvita hai| unhoMne likhA Adi ke viSaya meM likhane ke bAda kavi kathA prArambha karatA hai / jambU dvIpa meM bharata kSetravartI somyAjo varAga kI kathA kahI Aga gana nAyaka / cala parvata ke pAsa ramyA nAmaka nadI hai| usake kinAre ati vistAra sameta manohara sumati vidhAyaka / / kotapura nAmaka nagara basA hai| jaina mandira va muniyoM se soI kAvya anUpa kAvya racanA kara tthaanii| zobhita usa grAma kA anokhA saundarya hai| mahilAyeM bhI bhaTrAraka zrI vardhamAna paDita vara jnyaanii|| rUpa kI nidhAna hai / kotapura nagara (jaTAsiMhanandi ke anutinahI ko puni anusAra le maiM bhASA racanA kruu| sAra uttamapura) kA rAjA harivaMzotpanna dharmasena thaa| jina para hita suvicAra ke,, usakI 300 patniyAM thiiN| unameM mRgasenA aura guNadevi kacha abhimAna niji pragharUM // 1-12 // mukhya thii| mahiSI guNadevi ko putra hu~prA jisakA nAma kahAM zrI varAMga nAma bhUpati kI kathA, varAMga rakhA gyaa| varAMga kI vAlyAvasthA aura yuvAvasthA yaha ati hI kaTina vara saskRta vAnI haiN| kA mundara varNana hai| isa sarga kA nAma vaMzotpatti hai| kahAM pUna nihacai ma alpa mAtra merI mati, dvitIya sarga-yuvaka varAMga bivAha ke yogya humaa| tAkai kahive ko nija manasA meM ThAnI hai|| sabhA meM eka dina bhUpati ke pAsa eka vaNika mAyA / usane jaisai kalpatarU sAkhA phala nabha para, samRddhapura nareza ghRtasena aura mahArAjJI atulA kI rAjasata vAmana nara tIrI cAhai mUDhatA sujAno hai| kUmArI anUpamA kA ullekha kiyaa| vaNika ko vidAkara taise bAla khyAla sama gratha mai prArambha kInau, dharma sena ne mantriyoM se vicAra-vimarza kiyA phalataH lalitavudhajana hAsIkara kahaigo ajJAnI haiM / / 1-31 // pura nareza devasena, varAMga ke mAmA viddhapura nareza mahendradatta, grantha ke anta meM bhI kavi ne spaSTa kara diyA hai ki sindhupura nRpati tapa, ariSTapura nRpati sanatakumAra, malaya yaha racanA bhaTTAraka vardhamAna dvArA varAMgacarita ke prAdhAra dezAdhipati makaradhvaja, cakratura napati surendradatta, girivrajapura para prasUta huI hai vajrAyudha, kausaleza siMghamitra evaM aMgadezAdhipati vinayamUla graMtha anusAra saba kathana Adi avasAna / varata ke pAsa nimantraNa bheje / ukta sabhI rAjA kramazaH nija kapola kalpita kahI varanau nAhI sujAna // sunandA, vapuSmatI, yazomati, vasundharA, panantasenA, priyasamasta zAstra artha ko viyojJa mau viSa nhiiN| vratA, sukesI aura vizvasenA nAma kI apanI-apanI suputrI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 le dhaaye| sabhI ke sAtha varAMga kA pANigrahaNa sampanna ho gyaa| isa sarga kA nAma varAMga pANigrahaNa rakhA gayA hai| tRtIya sarga - sabhAgAra meM eka dina dharmasena ke pAsa vanapAla AyA aura usane varadatta muni ke zrAgamana kA zubha sandeza diyA / dharmasena saparikara unakI vandanA karane gaye / uttara meM varadatta ne dharmopadeza diyA / varAMga para usa dharmopadeza kA atyanta gaharA prabhAva pdd'aa| yahA~ bAraha vratoM kA sundara varNana hai| isa sarga kA nAma dharmopadeza hai| 1 caturtha sarga - mantriyoM dvArA barAMga ke guNoM kA varNana / ghamaMsena ne varAMga ko rAjyAbhiSikta kiyaa| isa avasara para guNadevI ko prasannatA honA svAbhAvika hI thA / paraMtu barAMga kI sautelI mAtA mRgasenA ko IrSyA bhAva jAgRta ho gyaa| usane apane putra suveNa ko uksaayaa| suSeNa barAMga se yuddha karane ko taiyAra ho gayA, parantu varAMga ke pakSa meM janamata hone ke kAraNa yaha use anukUla pratIta nahIM huaa| ataH usane bhedaka nIti kA avalambana liyA aura apanI kArya siddhi ke lie subuddhi nAmaka mantrI ko apanI cora karane meM saphala ho gyaa| idhara varAMga ne kauzala deza meM kuzalatApUrvaka rAjya karanA prArambha kara diyaa| bhRgusIpurAdhipati ne barAMga ko do sundara Sor3e bheMTa kiye| mantrI subuddhi ne unheM zikSita karane kA uttaradAyitva apane kandhoM para le liyA, suSeNa ko rAjyAsIna karAne ke uddezya se usane eka ghor3e ko acchI zikSA dI ghora dUsare ko burii| isa sagaM kA nAma 'rAjyalAbha' hai / paMcama sarga - donoM ghor3oM kI parIkSA lI gaI mantrI subuddhi ne do savAroM ko una para baiThAkara nRtya vagairaha barAMga ke samakSa prastuta kiyA aura svayaM ne parIkSA karane ke lie unako prerita kiyaa| varAMga jaise hI dUsare (kuzi kSita) bhAva para baiThA, vaha rAjA ko lekara vana kI ghora teja daudd'aa| isI bIca donoM eka prandha kUpa meM jAkara gira pdd'e| prazva tatkAla hI kAla-kalavita ho gayA para rAMga pUrva karma ke prabhAva se baca gayA / isa ghaTanA se use saMsAra se virakti ho gii| prAbhUSaNAdi usI kUpa meM pheMke aura cala par3A bhAge / tRSAtura ho mUrcchita hubhA / zItala manda pakna ke koroM se mUrchA dUra huI / punaH sAMsArika anekAnta avasthA kA cintana kiyA / isI samaya gaja dvArA siMha kA mardana karate hue usane dekhA isa saMgharSa se bacane ke lie barAMga taka para car3ha gaye utara kara bAda meM unhoMne sarovara meM nahAyA / nahAte samaya magara ne paira jakar3a liyA / dharmadhyAna kiyA / paira chur3Ane me yakSa ne sahAyatA kii| varAMga kI parIkSA lene eka devI dhaaii| usane svayaM ko svIkAra karane kI rAjA se prArthanA kii| parantu varAMga apane ekapatnIvrata se Dige nhiiN| puna vipatti thAI varAMga ko bhIloM ne bAMdha liyaa| bali nimitta use le jAte samaya bhIloM ko samAcAra milA ki bhIla rAjA ke putra ko sarpa ne kATa liyA hai / usake koI bacane kA upAya na dekhakara varAga ne NamokAra mantra par3akara viSa dUra kiyA prasanna hokara bhIlarAja ne use chor3A aura gharSa-sampadA denI caahii| para varAMva ne apane para jAne kI kAmanA vyakta kI bhItarAja ne surakSA pUrvaka usake lauTAne kA prabandha kiyA / mArga meM sArthavAha mileN| unhoMne koI vizeSa vyakti mAnakara use sArthavAha pati sAgaravRddha ke pAsa se gaye varoga ko koI mahApuruSa samajhakara sAgaravRddha ne chor3a diyA / use bhojana karAyA / I SaSTha sarga - sAgaravRddha sArthavAhapati ke sAtha 12 hajAra bhIloM kA yuddha huA / parAjayonmukha sAgaravUddha ko varAMga ne vijaya kA hAra phnaayaa| sArI bhIla senA mArI gaI / varAMga bhI ghAyala hue| para ve sAgaravRddha kI sevA se zIghra hI svastha ho gye| isa upalakSya meM lalitapura meM eka bahuta bar3A utsava manAyA gyaa| sAgaravRddha zrIra unakI patnI ne varAMga ko apanA dharma putra svIkAra kiyaa| vahAM use nagara seTha banA diyA gyaa| isa sarga kA nAma lalitapura praveza rakhA hai / saptama sarga - idhara dharmasena se sevakoM ne samUcI kahAnI sunAI ki kisa prakAra azva varAga ko lekara bhAga gyaa| yaha hRdaya vidAraka vRttAnta munakara bhUpati mUrcchita ho gyaa| saceta hone para cAroM bhora senA bhejI use khojane / vArAMga ke prAbhUSaNa tathA avazva ke to prasthi-paMjara mile para varAMga nahI mila sake / saMsAra kI yaha vicitra avasthA dekhakara bhUpAla ko saMsAra se vairAgya hone lgaa| muni kA dharmopadeza pAyA / tathA suSeNa ko
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDe lAlacanda kA barAMga carita 107 yuvarAja banA diyaa| isa sarga kA nAma apUya rakhA / icchA vyakta kii| saMyogavaza yaha lekha varAga ko mila aSTama sarga-mathurApurI meM rAjA indramena va usakA gayA / devasena pora barAMga kA gAr3ha paricaya humA / manoputra upendrasena rAjya karate the / indrasena ne devasena ke pAsa ramA ke sAtha varAMga kA vivAha hmaa| sabhI loga parAMga usakA hAthI lene ke lie dUta ko lalitapura bhejaa| ke sAtha dharmasena ke pAsa phuNce| dharmasena aura varAMga kA devasena ne ise apanA apamAna smjhaa| phalataH donoM meM pitA-putra ke rUpa meM bheMTa humaa| isa sarga kA nAma barAMga yuddha humaa| indrasena kI ora se aMga, vaMga, kaliMga, kasa- pratyAgama nRpasaMgama nAma diyA hai| mIra, kerala prAdi ke rAjA raNa meM utare / devasena ke nagara ekAdaza sarga-varAMga ne vividha bhoga bhoge / devasena ko bharapUra lUTA gyaa| devasena bhAganA cAhatA thA parantu ne apanI putriyoM ko barAMga kI mAtA aura apanI bahana nahIM bhAga sakA / abhedya koTa ke bhItara baiThakara indrasena guNadevI ke lie saupaa| suSeNa va mAtA mRgasenA ko ko parAjita karane ke lie mantriyoM se vicAra-vimarza sampadAdidAna dekara sammAnapUrvaka vidA kiyaa| vijaya kiyaa| kisI eka mantrI ne sAgaravaddha ke dharmaputra bhaTa prApti ke lie varAMga kA sasanya gamana / indrasena ne bhaya(rAMga) kI vIratA kI prazaMsA kI aura use yuddha meM bhIta hokara apanI manoharA nAmaka putrI kA varAMga ke sAtha apanI bhora se lar3ane ke lie prAmantrita karane kI salAha vivAha kiyaa| yahA~ varAMga kI vijayoM kA ullekha to dii| varAga devasena kA bhAnajA niklaa| indrasena ko nahIM kiyA gayA para itanA to avazya likhA gayAvijita karane para rAjA ne use pASA rAjya va sundarI sutA "udadhi anta lau avanI sabai jItI napa varAMga ne tavaM." dene ko kahA / isa prasaMga meM prastuta varAMgacarita me saskRta rAjya bheTa karate samaya yaha bAta kucha adhika spaSTa ho graMthoM kI taraha senA prayANa tathA yuddha kA sundara varNana jAtI hai| vidarbha kA rAjya udaSiddha ko, kaliMga kA milatA hai / kRSaka samAja ne bhI isa yuddha meM bhAga liyaa| rAjya udadhidRddha ke kaniSTha-putra ko, pallava kA rAjya upendra va vijayakumAra tathA upendra aura varAMga ke yuddha kA ananta saciva ko, banArasa kA rAjya citrasena mantrI ko, jIvanta varNana yahA~ upasthita kiyA gayA hai| isI prasaMga visAlApUrI kA rAjya prajita mantrI ko, mAlava deza me jainadharma ke anusAra jAtivAda para bhI vicAra kiyA kA rAjya devasena mantrI ko bheMTa kiyaa| bAda meM sarasvatI gayA hai / upendra dvArA varAMga para cakracAlana huA / varAMga nadI ke kinAre anantapUra kI sthApanA va usa para svayaM ne usakA khaNDana kiyaa| upendra kA yuddha meM maraNa humaa| varAMga rAjya karane lge| indrasena ko bhI varAMga ne parAjita kiyaa| yahA~ varAMga ko dvAdaza sarga'-varAMga eka dina anUpamA ke ghara gye| 'kazcid bhaTa' kahA gayA hai / isa sarga ko indrasena parAjaya 'anUpamA ne varAMga se dharmasvarUpa pUchA / isa prasaMga meM kavi nAma diyA gayA hai| ne triratna, bAraha bata, jina mandira nirmANa, jinabimba navam sarga-varAMga ke sAtha devasena ne apanI putrI pratiSThA, paMcAmatAbhiSeka mAdi kA varNana kiyA hai / dharmasunandA ko vivAhA / prAdhA rAjya bheMTa diyA / sAgaravRddha svarUpa sanakara anUpamA ne nagara ke bIca eka candraprabha ke ghara dampati sukha pUrvaka rheN| napa sutA manoramA varAMga jina mandira kA nirmANa kraayaa| bar3e utsAha se bimbapara prasakta ho gii| paramparAnusAra citra nirmANa, rudana pratiSThA huii| va viyogAvasthA kA citraNa kiyA gyaa| varAMga ke pAsa kAlAntara meM barAMga kA ekAntavAdiyoM ke sAtha dUtI pahuMcI / varAMga ne apane ekapatnI vrata kA smaraNa zAstrArtha hmaa| syAvAda ke mAdhAra para unhoMne sabhI ko karA diyaa| isa sarga ko 'sunandA lAla manoramA duHkha- parAjita kiyaa| kucha samaya bAda anUpamA ko putra lAbha virahAvasthA' nAma diyA hai| bazam sarga-dharmasena ke putra suSeNa ko zatrunoM ne 1. prastuta prati meM ekAdazava dvAdaza zarga ke bIca koI parAjita kiyaa| dharmasena ne devasena ke pAsa pahu~cane kI sImA rekhA nhiiN|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta hamA / usakA nAma sugAtra rakhA gayA / vivAha bhI humaa| avyaya acita jJAna maI mahAteja dhAma, isa sarga kA nAma siddhAyatana nirmANa jina bimba-pratiSThA ase zuddha pAtamA ko ciMtana cahata hai / / pratipAdaka rakhA hai| tAhI ke prabhAva setI kevala su jJAna pAya, trayodaza sarga-varAMga ne eka dina prAta.kAla snehA vasavidhi karma nAza ziva je lahata haiN| bhAva se dIpaka ko bujhate hue dekhaa| isakA asara usake / ase je mahAna guNathAna sUra sadA hameM, mana para adhika pdd'aa| phalataH saMsAra se udvigna ho gyaa| jJAna lAla bhI namo namo karata hai // 4 // dharmasena se jinamudrA dhAraNa karane kI anumati mAMgI para zrI jina pAgama sAgara vicAra sameta, hai pitA ke bhAgraha se ve kucha samaya aura gRhasthAvasthA meM paDhe nita je cita laaii| rhe| bAda meM sugAtra ko abhiSikta kara varadatta muni se ziSyana ko puni Apa paDhAvata, muni dIkSA grahaNa kii| udadhivRddha Adi loga bhI sAtha ho prIta sameta kriyA sikhalAI / / lie| varAMga muni sarvArthasiddhi meM ahamindra hue| vahA~ paMca prakAra mithyAta mahAtama, se cyuta hokara nara janma grahaNa kara munivrata dhAraNa kara nAsana kU umage muniraaii| mokSa jaaveNge|' te uvajhAya sadA sukhadAya, anya kA prArambha bhAga harau aghapuja namo sira nAI / / 5 / / kavi ne pratha ke prArambha meM jinendra bhagavAna ko praNAma samadamadhArI kSamA seja ke adhikArI, kiyA hai| usakA mAdi bhAga isa prakAra hai nija rasa lIna apahArI karma roga ke| kanaka varana tana Adi jina harana akhila dukha vnd| doya vidha tapa dhAra tattva ko kare vicAra, nAbharAya marudevi zruta baMdo riSabha jineMda // 1 // tajikai sakala pAsa jJAtA upajona ke / / zrI jina ko subhajJAna mUkara prati nirmala rAjata / bho jala tarau yA rAga dosa ke haraiyA, jAmai jagata samasta hasta rekhAvata bhAsata // siva tiya ke cahaiyA bhogI jina rasa bhoga ke| moha sahita saMsAra viSa mana jina cintana kaa| paise mani niragraMtha deha mohi mokSa, pAvana karaha sadIva citta so jina vara tana ko / / pantha avicala agadhArI tIna kAla joga ke // 6 // ati vizuddha vara sukula dhyAna calakara sukhadAyaka / nirmala kevala jJAna pAya tiSTe jaga nAyaka / / mUlasaMgha sarasutI gacha balAtkAra gaNa, vasuvidhi karma pracaNDa nAsa kari eka kSinaka me| dhAraka visAlamati vidita bhuvana me| ajarAmara siva sukha lahyo jina eka samaya me // bhaTTAraka vadhamAna gaNa guNa ko nidhAna, ase je siddha anaMta guNa sahita vasata ziva loka me| vAdIbhaiva pacAnana gADhau nijapana me / / to parama suddha tA heta mujha hoU deta nita dhoka maiM / 3 / kartA purAnana ko vaktA jina graMthana ko, isake bAda savaiyA ikatIsA likhA gayA hai| usakA akSaNa ko jetA jAkai mAyA nahi mana meN| bhAva va bhASA saundarya bahuta acchA hai bhUpati varAMga ko caritra yaha konau sAra, haya gaja ratha rAja bhArI suta dhana sAja, rahau jayavanta sasi ravi lau gagana me // 7 // vinAzIka cita cAha na dharata hai| deza bhadAvara zahara aTera prmaaniye| 1. sarga kI yahA~ samApti honI cAhie para mAlocya tahAM vizvabhUSaNa bhaTTAraka mAniye / / prati meM prazasti likhane ke bAda yaha samApti dikhAI tinake siSya prasiddha brahma sAgara shii| agravAla vara vaMsa viSa utapati lhii|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDe lAlacanda kA varAMga carita 106 brahma udadhi ko ziSya puni pAMDe lAla ayAna / tinako sabada pracaMDa dasau disameM visatArata / chanda zabda vyAkarNa ko jAma nAhIM gyAna // aMjana aMcala samAna zyAma unnata tana bhASata / saMvata sa aSTAdasa zata jAna / pherata saMDa daNDa deta dIragha suprakAzata / / Upara sattAIsa paravAna // atikSudhita nirakha gaja ucharika, mAhu sukala pAvai shshivaar| tihi sanmukha ghAyo jb| grantha samApata kInau sAra / / nija datani sau mAtaMga ne hari, chanda vidhAna ko ura bhedyo tabai / / 5-37 // yuddha kA jIvanta citraNaAlocya varAMgacarita meM dohA, kAvya, chanda, chappaya, khaica kAna parajaMta vIra ko daMDa kau| savaiyA, ikatIsA, aDilla, caupAI, nArAca, harigIta, rolA, bhujaMgaprayAta sabaiyA, teIsA, toTaka, kuNDaliyA, chorata tIchana sAyaka dharata umaMga kau|| paddhar3I, soraThA, kusumalatA, varavIra Adi chandoM kA upa bhedata hai chAtI arIna kI jAya ke| pIvata bhaye rudhira te vAna aghAya ke| yoga kiyA gayA hai| kula chanda 1,234 hai| sarga-krama se kavaca dharai tana mAhi zUra yA jeha jU / 55, 78, 54, 65, 132, 73, 101, 165, 84, 94, 172 aura 101 padya hai| kavi ko anuSThapa, sarvayA ika chAtI tina kI bheda tisya sara teha jU // tIsA, caupAI aura aDilla adhika priya lagate haiN| prAyaH sabhaTa narana ko prathama DAra niradhAra j| sabhI chanda nirdoSa hai| chandoM kA upayoga bhAvAnusAra pArcha parata bhaye te bhUma majhAra jU // 8-105 // kiyA gayA hai| isI prakAra anya varNanoM meM bhI kavi ne viSaya ke bhASA zailI anurUpa bhAva aura bhASA kA prAdhAna kiyA-patnI vilaya kavi kI bhASA meM laya va pravAha hai| saralatA ke 7, 36-43, nRpavilApa 7. 65-68, nRpa sutA kA viyoga kAlIna vilApa 8-46, sasAra avasthA kA citraNa, 7, kAraNa pAThaka kA mana UbatA nhiiN| padyoM meM jahA~ ekatA, 81-61, 13, 1-11, tapa varNana, 13, 74-78, puNyamudA, kazcit jaise saMskRta zabda milate hai vahI dhosa pApa kA citraNa 4, 64, 5, 32 praadi| ina varNanoM ko (3-34), mausoM jolo (-85), phaiTa (8-63), kita paDhakara yaha spaSTa ho jAtA hai ki prastuta kRti me prAyaH jAyago (8-65), lara (-278) Adi jaise zuddha bundela sabhI raso kA upayoga kiyA gayA hai| khaNDI zabda bhI dekhane ko milate haiN| saca to yaha hai ki pANDe lAlacanda kI yaha kRti 'varAgacarita' bhAva bundelakhaNDI kA prabhAva graMya para adhika hai| honAbhI caahie| aura bhASA donoM dRSTiyo se niHsandeha ucca koTi kI hai / kavi va usakI kRti, donoM rAjasthAna me pramUta hai| use AdyopAnta par3hane para kartA ko mahAkavi aura kRti kavi ke prAyaH pratyeka citraNa meM svAbhAvikatA jhala ko mahAkAvya kahe binA jI nahI mAnatA / mahAkAvya ke katI hai| prakRti citraNa kI manohAritA dekhiye Avazyaka lakSaNa isameM maujUda haiN| ata' kRti prakAzamada jala karata kapola lola alikula jhNkaart| nIya hai| . dhana sampadA se mamatA haTAne kA upadeza jAsoM tU kahata yaha sampadA hamArI, so to, sAdhani aDArI jaise nAka sinkii| jAsoM tUM kahata hama puNya joga pAI so to, naraka kI sAI bar3AI Der3ha dinakI / gherA mAMhi parayo tU vicAra sukha Akhina ko, mAkhana ke cUTata miThAI jaiseM bhinakI / ete para udAsI hoya na jagavAsI jIva, jaga meM asAtA hai na sAtA eka chinkii|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva maitrI kA pratIka : payUSaNa parva pro0 bhAgacandra 'bhAgendu' ema. e. zAstrI 'parva' zabda aneka artho kA jJApana hai / ise bAMsa Adi kI gAMTha (granthi) vAcaka to kahA ho gayA hai' tithi-bheda ( amAvasyA - pUrNimA zrAdi pratipad aura paMcadazI arthAt zramAvasyA pUrNimA kI sandhi ), utsava tathA grantha ke aMza (jaise bhAdi parva, vana parva, zAnti parva prAdi) kA sUcaka bhI nirUpita kiyA hai|' sAhitya meM uparyukta sabhI arthoM meM isakA prayoga prApta hotA hai, kintu samAja meM sAmAnya rUpa me 'parva' kA abhiprAya kisI tyauhAra, utsava yA viziSTa avasara se hI samajhA jAtA hai / isa artha meM pracalita 'parva' dharma aura samAja kI sAmUhika abhivyakti hai / mAnava jIvana meM jisa niSThA, lagana, mAnyatA, sAdhanA Adi ko pratiSThita karane ke mAdhyama se upalabdha hotI haiM / Upara kahA jA cukA hai ki 'parva' zabda utsava kA vAcI bhI hai| parva aura utsava - donoM hI samAja meM AsthA aura navIna cetanA kA saMcAra karate haiM / inake mAdhyama se samAja meM acche saMskAroM kA nirmANa hotA hai / kisI bhI dharma, samaya tathA rASTra kI sabhyatA evaM saMskRti kI abhivyakti parvo ke dvArA sahaja hI huAA karatI hai| bhAratavarSa meM samAja ko svastha, saMyamI, santuSTa tathA sukhI banAne ke lie aneka prakAra ke parva samaya-samaya para manAye jAte | saMyamapradhAna jainadharma meM bhI isI prakAra 1. 'granthi rnA parva paruSI / ' -'bhramarakoSa' : (caukhambA saMskaraNa, 1957 I0 ), 2-4-162 / hindI meM ise pora yA porA nAma se jAnA jAtA hai| 2. ' sa parva sandhiH pratipatyaM ca dazyo yadantaram / ' - uparyukta : 1-4-7 / 3. 'tithibhede kSaNe parva ' uparyukta : 3-3-121 / ke aneka parvoM kA prAvadhAna hai| ve parva kevala khela-kUda, Amoda-pramoda, yA harSa-viSAda taka hI sImita na hokara mAnava meM paropakAra, ahiMsA, satya, prema, udAratA, zrAtmasayama, zrAtma-manthana, maitrIbhAva aura vizva bandhutva prAdi uccakoTi kI bhAvanAtmaka pravRttiyoM kA saMcAra karate haiM / jaina parvo meM 'paryASaNa parva' yA 'dazalakSaNa parva' kA bahuta adhika mahatva aura pracalana hai / 'paryuSaNa' kA zAbdika artha - pUrNa rUpa se nivAsa karanA, Atma-ramaNa karanA athavA Atma-sAdhanA meM tanmaya honA / jaina zrAgamoM meM isa artha ko vyakta karane vAle aneka prakAra ke zabda prApta hote haiN| udAharaNArthaM pajjuSaNA, pajjUSaNA, pajjosavaNA ityAdi / 'paryaSaNa' ukta prAkRta zabdoM kA saMskRtIkaraNa hai / isa parva meM zrAtmika vikAroM (krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSyA prAdi) para vijaya prApta karane kA prayatna kiyA jAtA hai / digambara paramparA meM vaha parva bhAdrapada zukla paMcamI se bhAdrapada (ananta) caturdazI taka bar3e utsAha ke sAtha sampanna hotA hai jabaki zvetAmbara paramparA me bhAdrapada kRSNa 12 se bhAdrapada zukla 4 taka sotsAha manAyA jAtA hai / sampUrNa jaina saMgha dhArmika mArAdhanA aura prAtma-ciMtana meM pUrNa rUpa se lIna ho jAtA hai / prAbAla-vRddha sabhI me vizeSa utsAha dikhAI par3atA hai / parva ke anta meM 'kSamA vANI mahotsava" hotA hai / isa avasara para sabhI eka dUsare se sasneha milate haiM tathA apanI 4. isameM zrAvaka, zrAvikA, muni tathA prAyikA - sabhI sammilita haiM / 5. isakI mUla bhAvanA prastuta gAyA meM dekhI jA sakatI hai :-- khammAmi samva jIvANaM sabve jIvA khamaMtu me / mitI me savva bhUdesu bairaM mamaM Na keNa vi 1
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvamaMtrI kA pratIka : paySaNa parva 111 vigata bhaloM-galatiyoM-aparAdhoM prAdi ke lie kSamA-yAcanA "para vizvAsaghAta nahIM kIje" isa bhAvanA kA anukaraNa karate haiN| vastutaH paryuSaNa parva ke mUla-mAghAra vizva karanA mAvazyaka haiN| ataH mAyAcAra ko tyAga sIdhA vAtsalya aura vizva-maitrI hI haiN| isa parva ke daza dinoM meM sarala vyavahAra karane se mArjava dharma palatA hai| eka-eka dharma kA manana kiyA jAtA hai| prastuta nibandha me uttama satya:-jahA~ mArjava dharma palegA vahA~ satya sakSepataH unhI daza ago' kA vivecana kiyA jA rahA hai : bhI avazya pAlA jaavegaa| kyoMki kapaTa ke vazIbhUta hokara uttama kSamA :-isa vizva meM krodhAgni atyanta prabala hI jIva asatya bolate hai| satya ke dvArA apanA hai| vahI saba kucha naSTa kara DAlatI hai| isa agni ko AtmA pavitra hotA hai| dUsaroM ko bhI kaSTa nahIM zAnta karane ke lie ahiMsA, dayAbhAva mAdi dhAraNa karanA hotA / mAdhunika samaya meM jitane dharma pracalita haiM sabhI meM pAvazyaka hai| "kSamAvIrasya bhUSaNam" arthAt vIra puruSa satya pramukha sthAna rakhatA hai| hamAre rASTra pitA mahAtmA kA pralaMkaraNa kSamA hI hai| krodhAdi bhAvoM se prazubhagati kA gAMdhIjI ne satya evaM ahiMsA kA sUkSma prAdhAra lekara hI bandha hotA hai| svarAjya prApta kiyA thaa| vyApAra meM to satya paramAkintu kSamAbhAva se zubha zArIrAdi prApta hote hai| vazyaka hai| satya prAtmasvarUpa haiM, usI se prApta hotA hai| prAtmA kA svabhAva uttama kSamA hai| krodha ise naSTa kara isalie "uttama satya varata pAlIje, para vizvAsaghAta nahIM detA hai| kSamA mokSamArga meM pratyanta sahAyaka hai| kole uttama mAnava :-abhimAna kA tyAga karanA uttama uttama zauca:-priya tathA apriya vastumoM meM samAnatA mArdava hai| mAna kaSAya ke vazIbhUta hokara hI jIva prAtmA kA vyavahAra karanA tathA lobha rUpI mala ko dhonA hI ke mArdava gaNa ko dUSita karatA hai| saMskRta me isakI vAstavika zoca dharma hai| isa dharma ko dhAraNa karane se vyutpatti isa prakAra hai ki "mRdorbhAvaH mAdavam" mdutA pariNAma zuddhi hotI hai ThIka hI kahA hai-"lobha pApa kA komala jagatI ke sadRza hai| jo jIva komalatA yukta hai, vApa bakhAno" prata. vaha heya hai| sAdhujana uttama zauca samajhie ki vaha prAtmadharma kA bIjAropaNa kara rahA hai| dharma ko dhAraNa karate hai, pariNAma vizuddhi tathA indriya isa mArdava dharma ke dhAraNa karane se pariNAma vizuddha hote damana karate haiN| unakI pavitratA prAMtarika hotI hai| haiM / isameM jIva pApoM se bacakara puNya meM praveza karatA hai| uttama saMyama :-jIvoM kI rakSA karanA, tathA iMdriyo "svabhAvamArdavam ca" isa sUtra meM batalAyA hai ki svataH aura mana para vijaya pAnA saMyama hai| chaha kAyake prANiyo svabhAva se komala pariNAma hone se manuSyAyu kA prAsrava kI dayA pAlanA prANI saMyama hai| munigaNa donoM ko hotA hai| pAlate haiM / vartamAna meM indriyo ke AdhIna hokara samasta uttama mArjava:-kapaTa kaSAya ke tyAga karane ko samAja viSayavAsanA kA zikAra ho rahA hai| mAnavatA pArjava kahate haiM / sarala bhAva se hI dharma pAlana karanA na karanA to isI meM hai ki iMdriyoM ko svAdhIna kiyA jAya / hara cAhie / kapaTa bhAva se pAlA gayA dharma kabhI bhI saphala taraha se sUkhI evaM nirdvanda, jIvana yApana ke lie saMyama kI nahIM hotA / pArjava dharma para calane se apane triyoga bhI atyanta prAvazyakatA hai| saMyama ke pratyakSa udAharaNa tyAgapavitra hote haiM tathA dUsare apane vyavahAra se sukhI hote hai| mUrti aneka prAcArya aura munigaNa aba bhI vidyamAna haiN| munijana sadA mAyAkoM jItate haiN| pratyeka dharmAvalambI ko inake jIvana se pratyeka ko zikSA lenA caahie| usama tapa:-jIvana ko ucca stara para pahuMcAne ke 6. dharma ke daza praga isa prakAra haiM lie tathA mAtmA kI svacchatA pragaTa karane ke lie tapa ___ "uttamakSamA, mArdavArjava, satya, zauca, saMyama, tapastyA, ma. gA'kiJcanya, brahmacaryANi dhrmH|" 8. kavivara dyAnatarAya : 'daza lakSaNa dharma pUjA', bRha-prAcArya umAsvAmI : 'tattvArtha sUtra', 8.6 / jjinavANI saMgraha, pR. 47 7. prAcArya umAsvAmI : 'tattvArtha sUtra',6-18 6. vahI, pR048
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anekAnta dharma prAvazyaka hai| vratopavAsa karanA, ekAsana se sAmAyika isa prakAra hai :karanA, duHkhI puruSa kI sevA zadhRpA karanA, pUjA ke prati brAhmaNi-mAtmani, caraNa-ramaNa iti brahmacaryam / pAdarabhAva, zAstra svAdhyAya prAdi tapasyA ke kaI bheda prabheda brahmacarya kA lakSaNa nimna prakAra kahA gayA hai hai:haiN| sirpha bhUkhe rahanA, dhUpa meM baiThanA prAdi tapa nahI kahe jA kAyena, manasA, vAcA, sarvAvasthAsu srvthaa| sakate hai kintu kaSAya' ko zAta karake pratmA-zuddhi karanA sarvatra maithunaM tyAgo, brahmacarya pracakSate // hI zreSTatapa hai| karmoM kI pravipAka-nirjarA"tapa se hI hotI triyoga se sarvadA aura sarvatra maithuna tyAga ko brahmacarya hai| trikAla sAmAyika karanA bhI eka prakAra kA tapa hai| kahate haiN| tathA brahmacarya paraM tIrtha, pAlanIyaM prayatnataH"uttama tyAga:-paradravya se mamatva bhAva dUra karanA tyAga brahmacarya utkRSTa tapa hai, ise avazya pAlanA caahie| dharma hai tyAga dharma meM cAra prakAra kA dAna varNita hai| manaSya kI kAma-bhoga kI lAlasA ko pahale sImita ___ dAna se mahAna puNyabandha hotA hai / munigaNa hamezA karane tathA kramazaH pUrNa parityAga karane kA vaijJAnika prAvaprANI gAtra kI rakSA se jJAnadAna dete hai| dhana kI tIna dhAna jainadharma meM upalabdha hotA hai| avasthAe~ vaNita hai 1-bhoga, 2-dAna, 3-kssy| bhoga to maithana kA abhiprAya kevala zArIrika bhoga se hI nahI sabhI bhogate haiM kintu buddhimAna manuSya upabhoga karate hue hai, pratyuta usa prakAra kI carcAe~ karanA aura mana me usa dAna mArga meM pravRtta hote hai| kucha jana aise rahate hai ki prakAra ke vicAroM kA pAnA bhI "maithuna" meM zAmila hai| ve na to bhoga meM aura na dAna me hI dete hai| aisoM ke sayama ko mana se saralatApUrvaka niyaMtrita kiyA jA dhana kI tIsarI gati kSaya hI nizcita hai| sakatA hai| yahI mAnasika saMyama brahmacarya kI ora agrasara uttama prAkincanya :-saMsAra ke samasta padArtho se karAtA hai / vastuta: pAMcoM indriyoM ke viSayoM se nivRti moha choDanA Akincanya dharma kahate hai| apanI AtmA ke kA nAma hI 'brahmacarya' hai| sivAya saMsAra meM koI bhI padArtha apanA nahIM hai| mitra, bhArata varSa meM parva preraNA srota to hote hI hai, citta. pitA, putra, mAtA, strI, dhana prAdi jina vastupro ko moha se hamane apanAyA hai, ve saba apanI nahIM hai| yahA~ taka ki zuddhi ke bhI anupama sAdhana hote hai| kyoMki jaba taka yaha zarIra bhI apanA sAtha nahIM detaa| tIrthakaroM ne vastu citta zuddha na hogA, taba taka vikAsa aura utkarSa asabhava ke svabhAva ko dharma batalAyA hai, aura dharma vahI hai, jo hogaa| isa sandarbha meM prAcArya yogIdra deva ke vicAra bahuta prAtmAnukUla ho| yaha dharma prAtmasvabhAva kA dyotaka hai| mahatvapUrNa to haiM hI, preraNA srota bhI hai : uttama brahmacarya :-prAtmA meM ramaNa karane ko brahmacarya / "jahiM bhAvai tahiM jAhi, jina jaM bhAvai karita ji ! kahate hai / prAtmA meM prAtmA kA ramaNa tabhI ho sakatA hai, kemvai mokkhu Na atthi para cittai suddhi Na ja ji // " jaba ucitta vRtti nirlipta ho / saMskRta me isakI vyutpatti [he prANin ! jahA~ tumhArI icchA ho jAyo aura 10. kaSanti=ghnanti iti kaSAyAH / jo AtmA ke zuddha jo icchA ho vaha kArya karo, kintu citta-zuddhi para dhyAna bhAvo kI hisA kare, unako mailA kara de / mUlataH do| kyoMki jaba taka citta zuddha na hogA taba taka kisI ve cAra hai : krodha, mAna, mAyA, lobha / inameM se bhI prakAra apanA carama utkarSa (mokSa) nahIM prApta kara pratyeka ke bhI cAra-cAra bheda hote haiN| sakate ho| 11. karmoM kA apane niyata vipAka samaya ke pUrva tapa Adi isa prakAra saMkSepa meM kaha sakate hai ki vizva vAtsalya ke dvArA va anya kAraNoM se udaya kI prAvali meM aura vizva bandhutva kA yaha mahAparva hiMsA ke viruddha sampUrNa lAkara binA phala bhoge yA phala bhogakara khirA denaa| jaina samAja kA sAmUhika abhiyAna hai| isa prakAra ke vistAra ke lie dekhie abhiyAnoM se vizva-maitrI aura vizva-zAnti sahaja hI prAcArya pUjyapAda : sarvArtha siddhi, 8.3 / sambhava hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNasthAna, eka paricaya muni zrI sumeramala jI jaina darzana mAdhyAtmavAda para TikA huA hai| vaha Atma- phira bhI caudahavAM guNasthAna sakarmA hai / bhakarmAvasthA eka sattA ko hI parama satya mAna kara calA hai| prAtma-zakti mAtra nirvANa hI hai / nirvANa ko hama maMjila kA rUpa kA vikAsa hI jaina sAdhanA paddhati kA phalita hai| prAtma to guNasthAna ko usa taka pahu~cane ke lie pamoDiyAM kaha zakti kI vikasita tathA alpa vikasita rUpa avasthA ko sakate hai / jo jitanI poDiyAM caDhA vaha nirvANa (maMjila) hI jaina darzana ne guNasthAna ke rUpa me batalAyA hai| kramazaH ke utanA hI najadIka pahu~ca gyaa| prastuta nibandha meM caudaha prAtma vikAsa kI ora bar3hanA hI guNasthAna rohaNa kaha- guNasthAno kI sakSipta mImAMsA kI gaI hai| lAtA hai| vizva meM aisA koI prANI nahI jo sarvathA cauvaha guNasthAnoM ke nAmaavikasita ho, kucha na kucha vikAsa kI kirapA hara prAtmA 1. mithyAtvIguNasthAna / meM vidyamAna hai| phira cAhe vaha ekendriya hai yA abhavya hai| 2. sAsvAdana samyakdRSTi guNasthAna / indriya sattA saba saMsArI me hai| guNasthAna kA prArambha bhI 3. mitha gunnsthaan| vahI se hotA hai / zarIradhArI jIvo me aisA koI bhI nahIM 4. avirati samyaka dRSTi guNasthAna / hai jo guNasthAna se bAhara ho / pravyavahAra rAzi ke jIva 5. dezavratI zrAvaka guNasthAna / bhI prathama guNasthAnavartI hai / alpa nahI atyalpa hI sahI 6. pramatta saMyati guNasthAna / kSayopazama kI mAtrA to uname bhI hai / vaha kSayopazama 7. apramatasaMyati guNasthAna / hI guNasthAna hai guNasthAna kI paribhASA bhI hame yahI 8. nivRttabAdara guNasthAna / batalAtI hai-guNanAmasthAna-guNasthAnam / guNoM ke sthAna 6. anivRtta bAdara guNasthAna / ko guNasthAna kahA jAtA hai| niSkarSa kI bhASA me 10. sUkSma saMparAya cAritra guNasthAna / guNo ko hI guNasthAna kahA jAtA hai| prAtma-vikAsa kI 11. upazAMta moha guNasthAna / bhUmikA kA hI paryAyavAcI nAma guNasthAna hai| 12. kSINa moha guNasthAna / prAtma' vikAsa kI bhUmikAeM caudaha hai| kucha bhUmi- 13. sayogI kevalI guNasthAna / bAeM darzana se sambandhita hai, kucha cAritra se aura kucha 14. ayogI kevalI guNasthAna / bhUmikAe~ bhI nirjaraNa tathA yoga nirodha sApekSa hai| isa prakAra pratyalpa vikAsa kI pragati karatA huprA prANI pUrNa prathama guNasthAna - vikAsa kI avasthA ko prApta karatA hai| prAtmasvarUpa ke mAtmA ke nyUnatama vikAsa meM rahane vAle prANI prathama pUrNa vikAsa kA nAma hI nirvANa hai| bandhana vimakti hai| guNa sthAnavatI humA karate haiM / yaha guNasthAna vaise darzana se yaha guNasthAna se kAra kI avasthA hai / guNasthAno me kucha na sambandhita hai, jaba taka mithyA darzana ke daza boloM meM se / eka bhI bola yadi viparIta samajhatA hai, taba taka usameM kucha bandhana jarUra hai / cAhe samApta prAya bhI kyoM na ho? caudahave guNasthAna meM pravaziSTa cArakarma vilIna prAyaH haiM . pahalA guNasthAna hai| yaha to vyavahArakI bAta huI, nizcayameM jaba taka anantAnu 1. visohimaggaNapaDaucca cauddasaguNa ThANApanna-baMdhI krodha mAna,mAyA-lobha, mithyAtva mohanIya mizramohanIya taas014| samyaktva mohanIya, ina sAta prakRttiyoM kA upazama, ayopa
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta zama yA kSAyika nahIM ho jAtA taba taka koI jIva pahalA nubandhI kaSAya catuSka meM se eka' kA bhI manantAnubandhA guNasthAna nahIM chor3a sktaa| ina prakRtiyoM ke udaya bhAva udaya ho gayA to prANI samyaktva se nizcita giregaa| meM anya prakRtiyoM kI kSayopazamAvasthA prathama guNasthAna hai| samyaktva ke mUla guNasthAna se to vaha gira cukA, mithyAkAla kI apekSA se isameM cAra meM se tIna vikalpa pAte haiM tvataka pahu~cA nahIM, usa bIca kI avasthA kA nAma hai -anAdi ananta prabhavya kI apekSA se anAdizAMta sAsvAdana smyktv'gnnsthaan| isakA utkRSTa kAlamAna bhavya kI apekSA se sAdi zAnta prati pAti samyaktvA hai cha: pAvalikA mAtra, udAharaNataH jaise-kisI ne khIra kI apekSA se sAdi ananta yaha vikalpa isameM nahIM pAtA kA bhojana kiyA aura tatkAla kisI kAraNavaza use vamana hai| pahale guNasthAna kI prAdi tabhI hotI hai, jaba samyaktva ho gaI. jamIna ho gaI, usameM khIra to vApisa nikala gaI, kintu kucha se koI gira kara pahale guNasthAna meM pAe / bhora samyaktva prAsvAdana pravaziSTa kucha samaya ke lie jarUra rahatA hai| prApti jise hotI hai vaha nizcita mokSagAmI hapA krtaa| bAda meM vaha bhI samApta ho jAtA hai| isI prakAra hai| prataH pahale guNasthAna meM prAkara vaha punaH guNasthAnArUr3ha samyaktva kA to vamana ho gayA hai| kintu ujjvalatA prava hotA hai| isalie pahale guNasthAna kI jahAM prAdi ho gaI bhI zeSa hai, prataH dvitIya gaNasthAnavartI batAyA gyaa| prazna vahA~ usakA anta avazyambhAvI hai| -sAsvAdana samyaktvI se prAtmA ko kyA lAbha ? agara karma prakRtiyoM kA bandhana - koI lAbha nahIM hai to phira prathama guNasthAnavartI hI kyoM bandhanAIkarma prakRtiyoM kA bandhana sirpha tIna prakRtiyoM nahIM mAna liyA gayA ? uttara-guNasthAnoM kA krama ko chor3akara zeSa sabhI prakRtiyoM kA bandhana pahale guNasthAna prAtma avasthA ke sAtha jur3A huA hai| lAbha yA nukasAna meM hotA hai, jina tIna prakRtiyoM kA bandhana pahale guNa- yaha usakA gauNa pakSa hai / sAsvAdana samyaktva se to kaI sthAna meM nahIM hotA usake nAma haiM ? tIrthakara nAma karma, lAbha haiN| kintu agara lAbha na bhI ho phira bhI yaha pAhAraka zarIra pAhAraka aMgopAMga nAma karma / udaya eka saccAI hai, ise kaise nakArA jA sakatA hai| prAtmaprAyogya karma prakRtiyoM meM pAMca ko chor3akara zeSa sabhI pahale svarUpa mithyAtva meM pariNata nahIM huA taba taka use gaNasthAna meM udaya pAtI haiN| anudayazIla pA~ca prakRtiyoM mithyAtvI kaise kaha sakate haiN| use samyaktvI hI mAnanA ke nAma haiM-(1) mizramohanIya, (2) samyaktva mohanIya, paDegA, cAhe do kSaNa ke lie bhI kyoM na ho| (3) mAhAraka zarIra, (4) mAhAraka aMgopAMga nAmakarma, (5) tIrthakara nAmakarma ina pA~coM meM se mizramohanIya kA karma bandhana ke bAre meM jaba hama socate haiM to isa udaya sirpha tIsare guNasthAna meM hotA hai, anya kisI guNa guNasthAna se lAbha nizcita najara mAtA hai| prathama guNasthAna meM nahIM hotA / samyaktva mohanIya kA udaya kSayopa sthAna meM bandhane vAlI karma prakRtiyoM meM se solaha karma zama samyaktva meM rahatA hai| mAhAraka dvika kA udaya chaThe prakRtiyoM kA bandha, isa guNasthAna meM nahIM hotaa| ve aura sAtaveM guNasthAnavI mAhAraka labdhivAle saMyati meM prakRtiyA~ haiM-(1) narkagati, (2) narakAyu, (3) narahI ho sakatA hai| anyatra nhiiN| tIrthakara nAma karma kA kAnupUrvI, (4) ekendriya, (5) dvIndriya, (6) triindriya, udaya tIrthakara ke janma kAla meM hotA hai| dravya tIthaMkaroM (7) caturiMdriya, (8) sthAvara nAma karma,(8) sUkSmanAma karma, meM bhI guNasthAna kama se kama cauthA pAtA hai| (10) aparyApta nAma karma, (11) sAdhAraNa nAma karma, itarA sAsvAdana samyaka dRSTi guNasthAna (12) prAtApa nAma kama, (13) mantima saMsthAna nAma yaha pratipAtI samyaktva kI eka avasthA hai| anantA2.abhavyAzrita mithyAtve, manAcanantA sthitirbhavet / 3. eka sminnu dite madhyAcchAntAnantAnubaMdhinAm gunn| * sAvyAzritAmithyAtvenAdizAMtA punarmatA- gu50 4. samayAdAvanI SaTakaM. yApannidhyAtva bhtlm| kmaaroh| nAsAdayati jIvoyaM, tAvatsAsvAdano bhavet-12gaNa. lAbha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna, eka paricaya N karma, (14) mantima saMhanananAmakarma, (15) strI veda, nirNaya kara letI hai, nirNaya ke sAtha hI caturtha guNasthAna (16) napuMsaka veda / kucha prAcArya isase bhI jyAdA karma mA jAtA hai yaha phira pahale guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| prakRtiyoM ke bandhana kA prabhAva mAnate haiN| kyA yaha lAbha isa gaNasthAna meM saMsthAna sahanana cAroM gatiyoM kA pAyuSya kama hai? isake alAvA prathama guNasthAna se dUsare guNa- anuvartI bhAdi kaI prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai| kaI sthAna meM kSayopazama ke bola cAra naye pAte haiN| kula prAcArya isameM cuhattara karma prakRtiyoM kA bandha mAnate haiN| milAkara dUsare guNasthAna kI sthiti lAbhaprada hai, kintu kaI isase bhI kama prakRtiyoM kA bandha honA svIkAra hai svalpakAla sthaayii| karate haiN| tIsarA mitraguNasthAna cauSA avirati sampadRSTi guNasthAnaise nAma se hI pahicAnA jA sakatA hai / jisa yaha guNasthAna prAtmAkI samyaktvAvasthA kA hai / jaba avasthA meM na samyaktva ke bhAvapUrNa haiM, aura na mithyAtva mAtmA karmoM se kucha halkI hotI hai, kucha nyUna prarSa pudgala kA pUrA andhakAra hai usa pAtma avasthA ko mizra guNa- parAvartana meM mokSa jAne kI sthiti bana jAtI hai| jaina sthAna kahate haiN| prAcArya ratlazekharasUrI ne guNasthAna darzana meM samyaktva kA bahuta bar3A mahatva hai| kriyA kI kramAroha nAmaka grantha meM isa guNasthAna ke lie batalAyA pUrNa saphalatA samyaka darzana yukta hI mAnI gaI hai / samyak hai, jaise ghor3I aura gadhe ke saMyoga se eka tIsarI jAti darzana ke prabhAva meM kI jAne vAlI dhArmika kriyA nyUna paidA ho jAtI hai khaccara kii| dahI aura gur3ha milAne phala dene vAlI hI siddha hotI hai| tAmalI tApasa ke se eka anya svabhAva vAlI rasAyana bana jAtI hai, isI prakaraNa meM TIkAkAroM ne kahA hai-itanI tapasyA ina prakAra mithyAtva'aura samyaktva ke mila jAne se eka pariNAmoM se agara samyaktvI karatA hai to eka nahIM sAta tIsarA hI rUpa nikhara pAtA hai, ise mitra guNasthAna prANI mokSa cale jAte / kintu tAmalI tApasa ekAbhavakahate haiN| tArI (eka bhavavAda mokSagAmI) hI bana sake / samyaktva baha guNasthAna amara hai kA mahatva isa ghaTanA se svataH siddha ho jAtA hai| pUrNa saMdigdha avasthA meM hone ke kAraNa yaha guNasthAna adhyAtma meM samyak darzana kI upAdeyatA asaMdigdha hai| hai| isa guNasthAna meM na pAyuSya kA bandhana hotA hai, aura kriyA cAhe kitanI hI zubha hai zarIra ke sAtha avazya hI na mAyuSya pUrNa / isIlie yaha guNasthAna amara kahalAtA chaTane vAlI hai, kintu samyaktva mukta avasthA meM bhI hai isa gaNasthAna kA kAlamAna mantara muhUtaM mAtra mAnA vidyamAna hai| kriyA prAtmasvarUpa prApta karane meM sAdhana jAtA hai| isa antaramuhUrta meM mAtmA samyaktva ke kAphI mAtrA kAphI mAtra bana sakatI hai, kintu pAtma svarUpa nahIM hai| samya maka najadIka paDheca kara bhI samyaktva darzana avasthA ko nahIM ktva svayaM mAramAvasthA hai| pA sktaa| mithyAtva ke dasa boloM meM se nau ko samyak paribhASA samajha liyaa| sirpha eka meM sandeha hai, jaba taka saMzaya hai devagaha aura dharma para yathArtha zraddhA kA nAma samyaktva taba taka mizraguNasthAna hai, mAtmA bahuta jaldI usakA hai| tatva ke prati yathArtha zraddhA kA honA samyaktva kA hI 5. jAtyAntara samudbhUti vaMr3avAkharayoryathA / gaDadanoH phAlata ha / samyaktva ke abhAva meM yathAtha bayA kA mI samAyoge, rasabhedAntarayathA-14 / guNa. prabhAva rahatA hai| nau tatva aura paT dravya kI yathArtha 6. mizrakarmodayAjjIve, sampamithyAtvamizritaH / 8. bhagavatI ttiikaa| yo bhAvonta-mahataM syAtanmitrasthAnamucyate-13 / 6.marihaMto mahAdevo, jAvajjIvaM susAhaNo gurunno| jiNapaNataM tattaM, iya sammataM mayegahiyaM / ma. 7. pAyurvaghnAti no jIvo, mizrasthopriyatena vaa| 10. tatta saddahANaM sammattaM / paMcA0 / 1 sadRSTiA kudRSTiA , bhUtvAmaraNamaznute-16 / guNa. ma. pra. kozika guNa.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta jAnakArI karane vAle ko vyavahAra meM samyaktvI kahA jAne ke bAda hI anivRtti karaNa pA jAtA hai, jo vizuddha jAtA hai, vyavahAra zabda kA prayoga yahA~ isalie kiyA hai, samyaktvAvasthA hai / graMthI bhedana ke sAtha mithyAtva mohanIya ki deva guru aura dharma ko alaga-alaga samajha lenA yA prAdi sAta prakRtiyoM kA yadi kSaya ho jAtA hai to kSAyaka jIva-prajIva prAdi nau tatvo kI jAnakArI kara lenA hI samyaktva kSayopazama hotA hai to kSAyopazamika samyaktva samyaktva ho to marudevA jI ko samyaktva prApti kese huI upazama hone se praupazamika samyaktva kI prApti hotI hai| hogI? unhoMne jIva-ajIva ke bAre hai yA guru deva ke tInoM kAraNoM ko samajhane ke lie prAcAryoM ne pIpIlikA bAre meM kabhI kucha sunA hI nahI thA, idhara mithyAtvI bhii| kA udAharaNa diyA hai-jaise pIpIlikA 2 nilakSya ghUmatI no pUrvo kA jJAna kara letA hai| phira bhI vaha samyaktvI kisI staMbhavizeSa ko pAtI hai, phira prayatna karake Upara nahIM banatA / ataH samyaktva prApti ke upAdAna karaNa. kucha caDhatI hai, aura pakhoM se prAkAza kI ora uDa jAtI hai| bhora hone caahie| pramuka sImA taka jAnakArI karanA to usI prakAra stabhavizeSa pAne ko yathA pravRtti karaNa Upara samyaktva kI vyAvahArika kasauTI hI bana sakatI hai| caDhane kI kriyA vizeSa ko apUrvakaraNa aura Upara ur3ane samyaktva kA naizcayika rUpa kI kriyA anivRtti karaNa kahate hai| samyaktva kI naizcayika vyAkhyA hue zAstrakAro ne praviratikahA--pranatAnubandhI krodha mAna, mAyA, lobha mithyAtva grathI bhedana ke sAtha samyaktva kI prApti ho jAtI hai| mohanIya mizra mohanIya; samyaktva mohanIya, ina sAta kintu saMvara kI upalabdhi nahIM hotii| jaba taka apratyAprakRtiyoM kA upazama, kSayopazama yA kSAyaka hone se prAtmA khyAnI krodha mAna, mAyA, lobha kA udaya rahatA hai, taba kI jo avasthA hotI hai, usa avasthA" ko samyaktva taka samyaka, zraddhA hone para bhI savara kA lAbha nahI mila avasthA kahI jAtI hai| usa avasthA me agara kucha sktaa| jisa prakAra kisI kAraNavaza kArAvAsa bhugatane tAttvika jAnakArI bhI karatA hai to vaha samyak hogI, vAlA dhanADhya seTha apane dhana kA apane lie koI upayoga yathArtha hogii| ina sAta prakRtiyo ke upazama, kSayopazama nahIM kara sakatA, apanA kamAyA huA dhana apanA hote hue prAkSAyaka hone se pahale pratyeka prAtmA ko grathIbheda karanA bhI apane kAma nahI pAtA yaha kArAvAsa kI karatUta hai| paDatA hai| binA graMthI bheda kie koI prAtmA samyaktva isI prakAra apratyAkhyAnI kaSAya ke kaTaghare me rahatA huA pA nahIM sktii| graMthI bheda ke sAtha hI ina prakRtiyo kA samyaka darzana vAlA vyakti bhI savara ke lAbha se lAbhAnvita upazama prAdi hotA hai| nahI ho sktaa| ataH isa guNasthAna ko avarati samyak aMcI bheva kA krama dRSTi guNasthAna kahate hai| isa guNasthAna me samyak dRSTi prAyaSya chor3akara zeSa sAta kamoM kI sthiti kucha nyUna devatA, kacha nAraka jIvana, kacha manuSya mora tiyaca bhI koTA koTI sAgara kI svAbhAvika rUpa me ho jAtI aise hote hai jo kevala samyaktvI hI hai| hai. use yathA pravRtti karaNa kahate haiN| yaha sthiti kriyA samyaktva ke bhedavizeSa se nahIM pAtI, svabhAvataH pAtI hai, eka bAra nahIM samyaktva ke vikalpa do prakAra se kiye jAte haiM, 1. bhanekoM bAra isa sthiti ko vyakti pA letA hai| kintu karma nirjarA kI apekSA se, 2. prApti ke lakSaNo se / karma aparva karaNa ke prabhAva meM vaha bhAge nahIM bar3ha sakatA / yathA nirjarA kI apekSA se samyaktva ke pAMca" vikalpa hote hai, pravRtti karaNa meM prAkara prAtmA vizeSa prayatna karatA hai pranatAnuvadhI kaSAya catuSka ke upazama se hone vAlA tabhI granthI bhedana hotA hai| apUrva karaNa se graMthI bheda ho - 12. guNasthAna kramAroha / 11. seya sammatte pasatthasaMmatta mohanIya kammAMNu veyaNo va 13. upasAmaga sAsAyaNa, khagrovasamiyaM cavedagaM khaiyaM / samakkhaya samutvopasama saMvegAilige suhe mAyapariNAme / sammattaM paMca vihaM, jaha lagbhai taM tahA vocchN| pra04 14 mabhi.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna, eka paricaya 117 samyaktva upazama samyaktva hai| inake kSamopazama se hone kA sparza ho jAye to kucha nyUna ardha pudgala parAvartana meM vAlA samyaktva, kSAyopazamika hai| isakA bheda aura hai, vaha nizcita mokSa jaayegaa| cAhe kriyA nahI ho pAtI jisakA nAma hai sAsvAdana samyaktva kSayopazama se kSAyaka samyaka darzana hai to usakA AyuSya vimAna vAsI devoM samyaktva bhI hotA hai usa sthiti me kSayopazamika samyaktva kA hI baMdhatA hai| arthAt cauthe guNasthAna meM prAyuSya sirpha ke pratima" samaya ko vedana samyaktva kahA jAtA hai| baimAnika yA manuSya kA hI badhatA hai anya kisI kA nahI arthAt-vaha ina prakRtiyoM ke pradezodaya meM vedana hone pahale kA badhA huA ho to vahAM to jAnA hI pdd'egaa| vAlA atima kSaNa hai, usake bAda kSAyaka honA hai / vedaka samyaktva prApti ke bAda hI vyakti zrAvaka yA sAdhutva samyaktva kI sthiti jaghanya utkRSTataH eka samaya kI hai| kI bhUmikA pA sakatA hai| adhyAtma meM samyaka darzana ko ina prakRtiyo ke kSaya hone se hone vAlI darzana sambandhI mUla batalAyA hai / yahI se prAtma jJAna kA prArambha hotA ujjvalatA ko kSAyaka samyaktva kahate hai| isa prakAra 1. cintana me vizuddhi karaNa pAtA hai| samyaktva ke zrota upazama samyaktva 2. kSayopazama samyaktva 3. sAsvAdana se nikalane vAlA hara upakrama adhyAtma ko paripuSTa karane samyaktva 4. vedaka samyaktva 5. kSAyaka samyaktva ye pAca vAlA siddha hotA hai| isIlie prApta puruSo ne kahAprakAra karma nirjarA kI apekSA se hue hai| "sammatta dasI na kareI pAva" samyak darzana me rahA huA samyaktva prApti ke lakSaNo kI apekSA se ruci kI prANI saba se baDA pApa jo mithyAtva kA hai, use vaha kabhI apekSA se samyaktva ke aneka vikalpa hai| kisI ko upadeza nahIM krtaa| yaha hai samyaktva kA phala / ise mokSa kA se samyaktva ke prApti huI kisI ko naisargika samyaktva prApti dvAra kaha sakate hai, sAdhanA kI prAdhAra zilA mAna huii| kisI ko sakSepa me tatva kI jAnakArI hai, kisI sakate hai| ko vistAra se tatvajJatA" prApta hai| uttarAdhyayana prajJApanA pAMcavAM vratAvatI zrAvaka guNasthAnapAdi prAgamo me aise samyaktva ke daza vikalpa batalAye haiN| apratyAkhyAnI" kaSAyacatuSka kA kSayopazama hone se 1. nisarga ruci, 2. upadeza ruci, 4. sUtra ruci, 5. bIja prAtmA savara kI ora prayatnazIla hotI hai| pravRtti pradhAna 6. abhigama ruci, 7. vistAra ruci 8 kriyA ruci ha sakSepa jIvana me nivRtti ko sthAna detI hai| purNata: cAritrazIla ruci 10 dharma ruci / na hone para bhI pAzika cAritra (vrata) ko grahaNa kara samyaktva se lAbha upAsanA yukta jIvana vyatIta karane vAlA vyakti zrAvaka samyaktva se kyA lAbha hai? isa sadarbha me agara cauthe kahalAtA hai / kucha vrata aura kucha avrata isa mizrita prAtma guNasthAna ko dekhe to anubhava hogA ki cauthA guNasNAna hI avasthA ko vratAvratI guNasthAna kahate haiN| cauthA guNasthAna caudahave guNasthAna kI bhUmikA hai-nirvANa kI bhUmikA hai| jahA~ sarvathA avirati thaa| vahA pAcavAM guNasthAna vratAvratI mAgamoM meM kahA hai-antara"muharta mAtra bhI agara samyaktva avasthA meM phuNcaa| upAsanA ke krama meM isa guNasthAna 14. tacca vedagasamyaktvaM samyaktvapuMjasya bahutarakSapitasya vAle vyaktiyo ko zrAvaka kahA jAtA hai / AgamoM meM eka caramapudgalAnA vedanakAla grAsa samaye bhavati / prANAtipAta kA tyAga karane vAle se lekara eka prANAti pAta jisake bAkI hai, una sabako pacama guNasthAnavartI mabhiH 15. nisagguvaesaruI prANArui sutta-vIyaimeva / batalAyA hai| zrAvaka ke bAraha vrata aura gyAraha pratimA ahigamavitthAraruI, kiriyaaskhevdhmmruii| 17. sammaddiTTI jIvo gacchai niyamA vimANAvAsIsu / 16 u028 jai na vigayasammatto mahavA na vaddhAumo punviM / 16. aMtomuhUrtamittaM, viphAsiya hujje hiMsammatta / sthAna0 TI0 te si pravaDr3ha puggala-pariyaTTocevasaMsAro // 18. pratyAkhyAnodayAtdeza viratI yatra jAyate tat, zraddhatvaM 1 / sthAna0 TI. dezona pUrva koTigurusthiti : 24 guNasthAna kramAroha
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAnta isI guNasthAna kI upAsanA paddhati meM prA jAtI hai| yahA~ zrAvaka avasthA meM (pAMcaveM guNasthAna meM) narka tiryaca tathA tattvaniSThA ke sAtha saMyama aura samyakriyA kA yoga bhI manuSya kA prAyuSya nahIM baMdhatA, na napuMsaka tathA strI veda ho jAtA hai / zrAvaka ke bAraha vratoM meM se pATha vrata to kA baMdhana nahIM hotA / eka mAtra vaimAnika deva aura puruSa yAvajjIvana ke lie kiyA jAtA hai| aura cAra vrata veda kA baMdha par3atA hai| isa prakAra adhyAtma va vyavahAra alpakAlika haiN| gyAraha" pratimA kA kAlamAna pAMca donoM meM zrAvaka kI bhUmikA mahatvapUrNa hai| varSa cha: mahIne kA vrata hai, vaise pahalI pratimA eka mAsa pramatta saMyati gaNasthAnakI dUsarI pratimA do mAsa kI isI prakAra tIsarI, cauthI pratyAkhyAnI koSa mAna mAyA aura lobha kA kSayopamAdi sabhI pratimAoM meM eka-eka mAsa kI vRddhi ho jAtI zama hone se prAtmA saMyama kI ora vizeSa prayatnazIla hotI hai| gyAraha pratimA eka sAtha to karate hI haiN| kintu hai| sAvadha yogoM kA sarvathA tyAga karake saMyamI bana jAtI koI gyArahavIM paDimA (pratimA) na kara sake to pIche hai| kintu antara pradezoM meM pramAda phira bhI banA rahatA kI pAMcavI chaThI yA sAtavIM taka bhI kara sakatA hai| eka hai| pramatta yukta saMyamAvasthA kA nAma hI va chaThA guNahI pratimA kaI bAra bhI kara kara sakatA hai| prAgamottara sthAna hai| isa gaNasthAna meM pAne ke bAda sAdhaka pArisAhitya meM mAtA hai kArtika seTha pAMcavI pratimA taka sau vArika paristhitiyoM ke Upara uTha jAtA hai| vyavasAyika vAra kI thii| mAnanda zrAvaka Adi dasoM zrAvakoM ne apane prakriyA usake lie tyAjya hotI hai| vaha jIvana bhara anujIvana ke aMtima samaya meM pratimA grahaNa kI thI, aura dRSTi bhikSA jIvI bana jAtA hai| zArIrika prAvazyakatAoM pratimA samApti ke bAda aMtima saMlekhanA kI thii| pAMcave kI pUrti sAdhaka bhikSA vRtti se hI prApta karatA hai / saba guNasthAna kI jaghanya sthiti antara muhUrta aura utkRSTa sthiti kucha kama eka koTi pUrva kI hai / nau sAla kI umra __ nAmoM se Upara uThakara kI jAne vAlI sAdhanA kA prArambha meM zrAvaka vrata kisI ne le lie aura karor3a pUrva kA chaThe guNasthAna meM hI hotA hai| mAyuSya ho taba yaha utkuSTa sthiti hotI hai| saMyama pApakArI pravRttiyoM se uparama (viratI) hone kA mAtmA pAMcaveM guNasthAna taka pahu~ca kara prAMzika saMyama nAma hI saMyama hai| cAritra grahaNa ke saMyama meM sAmAyaka kI sAdhanA kA lAbha prApta kara letI hai| pratyAkhyAnI pATha ke dvArA sAvadya" yogoM kA tyAga kiyA jAtA hai| kaSAya catuSka ke udaya se saMyamI nahIM bana sakatI, phira saMyama caryA meM rahatA hA sAdhaka vAvana" anAcAroM kA bhI saMyamA saMyamI to ho hI jAtI hai| varjana karatA hai| bAIsa parISahoM ko samatA ke sAtha sahana zraddhA viveka aura kriyA yukta jIvana nizcita hI karatA hai| unnati kAraka hotA hai| isa guNasthAna me Ane vAle pAhAra prAdi kI eSaNA (anveSaNa) meM vayAMlIsa manuSya aura tiryaca nikaTa bhaviSya me hI mokSagAmI hote doSoM kA parihAra karanA hotA hai / maMDala pAMca doSo kA haiN| vaise bhava to zrAvaka ke kAphI hai, mAnandaprAdi dasoM parityAga kara ke bhojana karatA hai| zrAvaka ekA bhavatArI hue the| pAvazyakatA sajakatA ke prAjIvana ahiMsA prAdi pAMca mahAvratoM kA samyak sAtha mAge bar3hane kI hai, phira ekA bhavatArI hote dera nahIM pAlana karanA hI sAdhanA kA maulika rupa hai| pAMca samati lagatI / sacamuca zrAvaka avasthA sAdhutva kI pUrva bhUmikA 21. savvaM sAvajja jogaM paccakkhAmi / hai| prabhyAsa aura kSayopazama kA yoga pAkara zrAvaka kabhI 22. dazavakAlika pra0 3 na kabhI sAdhutva ko grahaNa kara hI letA hai / isake alAvA 23. uttarAdhyayana na pra02 16. dasAzrutaskaMdha / 25. uttarAdhyaya aM0 721 20. upAsaka dasAMga, 26. Avazyaka uttarAdhyana /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna, eka paricaya tathA tIna guptiyoM kI samyak pArAdhanA karane vAlA hI sAtavA apramatta saMyati guNasthAnamuni kahalAtA hai / dhyAna" svAdhyAya municaryA kA pramukha prAtmA kI sarvathA apramatta avasthA isa guNasthAna meM aMga hai / sAdhanA meM nikhAra inhI se prAtA hai| pAtI hai| yahA~ pramAda kA bhI nirodha ho jAtA hai sAbha adhyAtma ke prati yahA~ pUrNa utsAha rahatA hai| yahA~ niyachaThe guNasthAna kI bhUmikA taka prAtmA ko le jAnA mataH dharma yA zukla dhyAna me se eka jarUra hotA hai| prasaMsAdhaka ke lie bahuta mahatvapUrNa hai| samyaktva prApti ke yama se jaba sayama kI ora prAtmA gati karatI hai, to bAda sAdhaka kI chalAMga saMyama kI pora hA karatI hai| pahale sAtaveM guNasthAna meM jAtI hai, antara muharta ke bAda saMyamAvasthA adhyAtma kA mahatvapUrNa pakSa hai| yahAM pahu~cane yA to AThave guNasthAna meM calI jAtI hai| yA chaThe guNake sAtha hI pichalI sArI avrata samApta ho jAtI hai| sthAna ma A jAtA / sAtava sthAna me pA jAtI hai| sAtave guNasthAna kA kAlamAna aryAt-pAMca pAzrava meM se do pAzrava bilakula ruka jAte antara mu antara muhUrta mAtra kA hI hai, chadamastha sAdhaka anekoM bAra haiM-mithyAtva aura prvrt| chaThe guNasthAna meM mRtyu isa guNasthAna meM mAtA aura jAtA hai agale bhava kA prAyuSya prApta karane vAlA muni jaghanyataH eka bhava vAda mokSagAmI bandha isa guNasthAna me nahI hotA, chaThe guNasthAna me prArambha utkRSTataH pandraha bhavavAda mokSagAmI hotA hai| arthAt kiyA huA AyuSya sAtaveM guNasthAna me pUrNa avazya chaThe guNasthAna meM prAyuSya pUrA karane vAle sAdhaka ke bhava hotA hai / prAyuSya bandha kA prArambha sAtave me nahI hotaa| jyAdA se jyAdA pandraha hI hote hai| pandrahaveM bhava meM to isame pramAda nirodha ke sAtha-sAtha azubha yoga kA bhI niroSa nizcita rUpa se mokSa cale hI jAte haiN| chaThe guNasthAna meM / ho jAtA hai / lezyA bhI yahA~ tIna zubha hI raha jAtI hai| AyuSya pUrA karane ke bAda jaba taka mokSameM nahI jAtA taba pAThaveM nivRtta bAdara guNasthAna me pAtmA sthUlakaSAyoM taka deva aura manuSya ina do gatiyoM meM hI jAte haiM / naraka se nivRtta ho jAtI hai| yaha avasthA pramAda nirodha ke aura tithaMca gati meM ve nahIM jAte haiM / bAda pAtI hai| pAThavA~ guNasthAna sAdhaka vizeSa prayatna kAlamAna karake hI pAtA hai| yahA~ kSayopazama samyaktva samApta ho ___ chaThe guNasthAna kA kAlamAna jaghanyataH antara muhUrta jAtA hai| AThaveM guNasthAna me samyaktva yA to upazama aura utkRSTataH nau varSa kama karor3a pUrva kI chadmastha avasthA yA kSAyika ho jAtA hai / isI guNasthAna se sAdhaka upazama meM saMyati kI sabase adhika lambI avadhi vAlA yahI guNasthAna kSapaka ina do zreNiyoM meM se eka para prArUr3ha hotA hai| hai / bhikSu kI bAraha pratimA va anyAnya abhigraha isI isa isakA bhI kAlamAna antara muharta mAtra kA hai| guNasthAna meM kiye jAte haiM / sAmAyika pATha se lekara caudaha nauvA manivRtta bAdara guNasthAna zreNyArUr3ha mAtmA hI pUrva taka kA jJAna isI guNasthAna meM sIkhA jAtA hai| chaThe prApta karatA hai| uttama zreNiyoM meM karma prakRtiyoM kA guNasthAna meM pAMca jJAna meM se mati zrata pravadhi manaH paryaya upazamana hotA hai aura kSapaka zreNI meM prakRtiyoM kA kSaya ye cAra jJAna ho sakate haiN| cha: nirgranthoM meM pUlAka vakaza hotA rahatA hai| nauvaM guNasthAna meM dazave guNasthAna kI paDi sevaNA, kasAya kuzIla, ye cAra nirgrantha hote hai| apekSA to kucha manivRtti raha jAtI hai, vaise adhikAMza pAMca cAritra meM, sAmAyika, chedopasthApanA, paDihAra- azubha pratikRyoM kI nivRtti hotI jAtI hai / antara mahataM vizuddhi ye tIna cAritra ho sakate haiN| kI sthiti vAle isa guNasthAna me saMjvalana, krodha, mAna, 27. sajjhAyasajjANarayassatAiNe, pAvabhAvassa taverayassa / mAyA, napuMsaka veda, strI veda, puruSa veda prAdi aneka pravavisujjhaija simalaM pure kaDaM, samIriyaruppamalavajoiNo / ttiyoM kA upazama kSaya ho jAtA hai / dasa kA07 dasaveM sUkSma saMparAya gaNasthAna meM cAritra mohanIya kI sirpha eka prakRti saMjvalana lobha hI zeSa raha jAtI hai| dasaveM guNasthAna kA kAlamAna pAThaveM, naveM guNasthAna
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anekAnta se bhI kama hai| isIlie yahA~ jJAna kA upayoga liyA hai, hotA hai| yahA~ ina donoM kA prabhAva hai, yahAM karma prakRtiyoM darzana kA upayoga hone se pahale gyArahave meM yA nave guNa- kA yA to udaya hai, yA phira kSAyaka hI hotA hai| cAra sthAna me sAdhaka pA jAtA hai| yahA~ kI cAritrAvasthA aghAtika karma kI udayAvasthA hai, aura cAra dhAtika kI bhI pichale guNasthAna se bhinna hai| nauveM guNasthAna taka kSayAvasthA hai jo prAtmA aNu se pUrNa vikAsa kI bhAvanA sAmAyika tathA chedopasthApanIya cAritra rahatA hai / dazave lie pahale gaNasthAna se Urdhvagamana prArambha karatI hai, vaha guNasthAna meM sUkSma sAmparAya cAritra hai / sAdhaka yahA~ prA yahA~ prAkara pUrNatA kI svAnubhUti karane laga jAtI hai| kara vizaddhi ke eka mahatvapUrNa moDa taka pahu~ca jAtA hai| yahA~ jJAna pUrNa hai, darzana pUrNa hai, samyaktva pUrNa hai, aMtaisase Age kI sthiti sarvathA mohAbhAva kI hai| rAya muktatApUrNa hai, arthAt caudahaveM guNasthAna meM aura ___gyArahaveM meM upazAnta moha guNasthAna meM moha ko siddhAvasthA meM bhI gaNa aise hI rahege / sarvathA upazAnta dazA rahatI hai| mohanIya karma kI kisI apUrNatAbhI prakRti kA vipAkodaya yA pradezodaya yahA~ nahI rhtaa| yaha guNasthAna kucha bAtoM meM pUrNa hone para kucha apUrNa antara mahataM ke lie prAtmA kI vItarAga avasthA ho bhI hai / tabhI guNasthAna hai, bagnA siddha ho jAte hai cAra jAtI hai| upazama zreNI kA yaha antima sthAna hai| yahA~ adhAtika karmo se sabadhita prAtmaguNa terahave guNasthAna me se vApisa mur3anA hI par3atA hai / kaI bAra to yahA~ prAyuSya nahIM hote| vedanIya karma ke kAraNa ananta Atmika sukha pUrNa ho jAtA hai| to sAdhaka ko gyArahaveM se sIdhA cauthe kI anubhUti isa guNasthAna me nahI hotI, AyuSya karma ke meM mAnA paDatA hai / gyArahave meM AyuSya pUrA karane vAlA kAraNa sarvathA, Atmika sthairya kA anubhava nahIM hotaa| jIva deva loka me sarvocca devAlaya ko pAtA hai| vahA nAma karma ke kAraNa agA laghutva nahI pA sakate / ye gaNa guNasthAna 'cauthA hai / kaI sAdhaka' antara mahataM ke bAda punaH akarmA avasthA meM hI hote hai / isa guNasthAna me ye cAra mohodaya ke kAraNa dasave, pAThaveM, sAtave gaNasthAna meM ra karma vidyamAna hai| 1 utara pAte haiN| upazama zreNI meM aisA honA anivArya hai| muni aura tIrthakara bArahaveM kSINa moha guNasthAna meM prAtmA ko moha kI terahavaM guNasthAna meM prAtma vikAsa dRSTi se saba sAdhaka sattA se bhI chuTakArA mila jAtA hai / kSapaka zreNIrUDha samAna hai| sabako jJAna darzana, cAritra, Atmavala, Adi muni yahA~ pAkara moha kA sarvathA kSaya kara detA hai| guNa sadRza hai, kintu vidyamAna cAra karmo ke zubhAzubha udaya anAdi kAla se prAtmA ke sAtha calA A rahA moha yahA~ ke kAraNa kucha bheda rahatA hai| mukhyata: iname do vikalpa pAkara chuTatA hai| antara muhUrta kI sthiti vAle isa guNa- hai muni aura tIrthakara muni avasthA sAdhaka kI sAmAnya sthAna meM sAta karma zeSa rahate hai| kintu moha kI sattA avasthA hai| tIrthakara avasthA nAma aura gautra karma kI chaTa jAne para zeSa ghAtika trika bhI atima sthiti me pahu~ca viziSTa pariNati se prApta hotI hai| kisI-kisI sAdhaka jAte hai| bArahave guNasthAname pahu~ca kara pahalI bAra kSAyaki kI viziSTa sAdhanA se kabhI-kabhI nAma karma kI vizeSa cAritra ko prApta karatA hai| yaha chadmastha avasthA kI uttara prakRti tIrthakara nAma karma kA bagha ho jAtA hai / antima bhUmikA hai| isa guNasthAna se sAdhaka na to vApisa usake sAtha anya zubha prakRtiyo kA bhI bagha ho jAtA hai| giratA hai, aura na prAyuSya pUrA karatA hai| yahA~ se to Age ucca gotra kA bhI prabala baMdha paDa jAtA hai| una prakRtiyoM saMpUrNa vikAsa kI aora gati karane kA avasara prApta hai| ke udaya se vyakti tIrthakara pada prApta karatA hai| tIrthakara terahavAM sayogI kevalI gaNasthAna me zArIrika vizeSatAoM ke sAtha kucha atizaya aura bhI terahavAM sayogI kevalI guNasthAna ghAtika trika jnyaanaa| huA karatA hai, jisase sAdhAraNa janatA ko bhI pauro se varaNIya darzanAvaraNIya pratarAya ke kSaya hone para prApta vizeSa hone kA patA lagatA rahatA hai / hotA hai| yaha prAtmA kI sarvajJAvasthA hai| upazama gyA- iryApathika kriyArahaveM guNasthAna taka hai| kSayopazama bArahave guNasthAna taka terahaveM gaNasthAna meM avasthita sAdhaka se jo kucha bhI .
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna, eka paricaya 121 kriyA hotI hai| vaha nirjarA pradhAna huA karatI hai / pApa phira bacana yoga kA nirodha hotA hai| bAdame kAyayoga kA kA bandha to pichale guNasthAnoM meM hI ruka gayA, yahA~ to nirodha kiyA jAtA hai| kAyayoga kA nirodha hote hI puNya bhI svalpa mAtrA meM lagatA hai| kevala do samaya terahavAM guNasthAna chUTa kara caudahavAM ayogI kevala guNasthiti vAle puNya hI sarvajJa ke cipakate hai / isa kriyA kA sthAna kI avasthA pA jAtI hai| ise zaileSI avasthA bhI nAma ipithika kriyA hai| isase lage puNya mokSa prApti kahate hai| zaileza arthAta -parvatoM meM sarvocca parvata merU meM bAdhaka nahIM banate, do samaya mAtra kI sthiti ke hone usa jaisI niSprakapa avasthA yahA~ ho jAtI hai| isa guNake kAraNa baMdha ne ke sAtha hI udaya aura nirjaraNa kI sthAna me avaziSTa cAra karma bhI kSaya ho jAte haiM / ina prakriyA cAlU ho jAtI hai| isalie prAtmA para isakA cAroM karmoM ke kSaya ke sAtha kArmaNa zarIra taMjasa zarIra koI alaga prabhAva nahIM hotaa| (jo prAtmA ke sAtha anAdi kAla se lage hue hai) chUTa kevalI samada ghAta jAte hai / audArika zarIra kI kriyA terahave ke aMta meM terahaveM guNasthAna meM samudghAta bhI hotA hai, ise kevalI chUTatI hai| zarIra caudahave me chaTatA hai| basa usI kSaNa samud ghAta kahate hai| jaba AyuSya karma kama ho pIra nAma prAtmA lokAgra bhAga meM jA TikatI hai| phira na janma hai na gotra Adi karma jyAdA ho taba kevalI samudghAta hotA hai| mRtyu hai| yaha avasthA guNasthAna se Upara ko hai| kevalI samud ghAta karane se nahIM hotA, yaha svabhAvataH upahaMsArahotA hai / prayatna se kI jAne vAlI kriyA me asakhya samaya prAtma vikAsa kI dRSTi se caudaha guNasthAnoM kA krama lagate hai| kevalI samudghAta meM kevala ATha samaya hI bahuta hI yukti sagata hai| prAtmA jaise-jaise Upara uThatI hai lagate hai / ata: yaha kRta prakriyA nahI hai, karmoM kI prasa- vaise-vaise gaNasthAna badalatA rahatA hai, aura bijAtI tattva mAna avadhi ko samAna banAne kI svataH bhUta prakRtiyA hai| chUTate rahate haiM / prAtmaguNoM kA prAvirbhAva hotA rahatA hai| kevalI samud ghAta me pahale samaya meM daDa ke rUpa me prAtma caudaha guNasthAno me samyaka darzana yuvata bAraha guNasthAna pradeza zarIra se bAhara nikalate haiN| dUsare samaya me kapATa hai, mithyA darzana sama darzana vAle eka-eka hai| saMyamI no ke rUpa meM prAtma pradeza phailate hai| tIsare samaya me mathAna guNasthAna hai / prasayamI cAra guNasthAna hai, saMyamA-saMyamI eka (mathAnI) ke rUpa me Atma pradeza phaila jAte hai| cauthe guNasthAna hai| pramAdI cha: guNasthAna hai, apramAdI pATha samaya me bIca kA antara pAtma pradezo se bhara jAtA hai| guNasthAna hai / savedI pATha guNasthAna hai, avedI pAca guNapAMcaveM samaya meM phaile hue pAtma pradeza punaH saMkucita hone sthAna hai, savedI avedI eka guNasthAna hai| sakaSAyI dasa laga jAte hai, aura mathAnI ke AkAra me A jAte hai| chaThe guNasthAna hai, akapAyI cAra guNasthAna hai / chadmastha bAraha samaya meM kapATa ke rUpa meM, sAtaveM samaya meM daMDa ke rUpa meM guNasthAna hai, aura sarvajJa do guNasthAna hai| sayogI teraha tathA pAThave samaya meM zarIrastha ho jAte hai| ina pATha guNasthAna hai, aura ayogI eka guNasthAna hai| AyuSya samaya kI sthiti vAlI samuda ghAtika kriyA se karmoM kI karma ke prabaMdhaka pATha guNasthAna hai / sabadhaka cha: guNasthAna avadhi samAna ho jAtI hai| yaha samudghAta tIrthakaroM ke hai / amara jisame prAyupya pUrA nahIM hotA, tIna guNasthAna nahI hotaa| muniyoM meM bhI kevala jJAna pAe, chaH mahIne hai / zeSa gyAraha me prAyuSya pUrA hotA hai / antara muhUrta bItane para hI yaha samud ghAta ho sakatA hai| kI sthiti vAle no guNasthAna hai, isase adhika sthiti vAle pAca guNasthAna hai| caudahavAM prayoga kevalI guNasthAna vyAkhyAnoM meM kahIM-kahI grathakAroM meM matabheda bhI vaha zarIradhArI prAtmA kI aMtima vikAsa avasthA hai| milatA hai| kintu guNasthAna kI maulikatA meM kisI ko isa guNasthAna kA mAyuSya jaba pAMca hasvAkSara uccAraNa moha matabheda nahIM hai| jina bAtoM meM matabheda hai taTasthatayA mAtra zeSa rahatA hai, taba prApta hotA hai / prApta hone se pahale adhyayana pUrvaka use bhI miTAyA jA sakatA hai| jaina darzana yoga nirodha kI prakriyA cAlU hotI hai| yoga nirodha kI samanvaya darzana hai. isase matabheda miTate haiM, matabheda hone kI prakriyA meM sAdhaka pahale manoyoga kA nirodha karatA hai, bAta pAzcaryajanaka lagatI hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ gvAliyara ke kucha mUrti yaMtra lekha paramAnanda zAstrI supArzvanAtha-2 ca 1 iMca sN01125.........| 1 cauvIsI pItala-saM0 1430......... / cauvIsI mUrti pAtu-1 2 pItala-saM0 1486 vaizAkha sudi 6..-lekha ghisa saM0 1120 vaizAkhasudi 2 gopAlarUpo golha-pautra gayA par3hane meM nahIM paataa| puunaa........| 3 cauvIsI dhAtu-saM0 1520 vaizAkha sudi 11 / kAle pASANa kI pArzvanAtha kI mati4 pAtu mUrti-(ghisI huI) saM0 1524 / saM0 1124 miti jyeSTha sudI 5 pArzvanAtha mati dhAtu-sa. 1544 varSa vaizAkha sudi pArzvanAtha kAle pASANa...some zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvati gacche saM0 1460 phAlguNa sudI 5 zrI kASThAsaMghe zrI guNanandIsaMghe zrIkundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI jina- kIti ziSya yazaH kIrti agrotakAnvaye.........putra vavIcandradeva tatpa bha0 vidyAnaMdi maNDalAcArya zrI tribhu- jA bhAryA thno.........| vanakIti upadezAt sahelavAlAnvaye sAha UdhA bhAryA candraprabha mukhyamUtiudayasiri tasya putra rAma bhAryA mnsiri| saM0 1824 miti phAlguNa zuklA 2 ravivAsare mUla vIsI pAta-1 phaTa lambI 6 iMca caur3I-saM0 saMghe balAtkAragaNe sarasvatigacche kundakundAcAryAnvaye gopA1528 varSe jyeSTha sudi 8 some kASThAsaMghe bha0 mala- cala durge mahArAja surendrabhUSaNa vidyamAne zramaNAcala bha. (malaya) kIrti bha0 guNabhadrAmnAye jaisavAla paM0 padama- vijayakIti jiskAya paramaziSya paM0 paramasukha bhagIratha sI bhAryA ravIrA tatputra 5 soniga, dinu, DAlava, upadezAnusAra praNamati nityam / padartha, maNaghala praNamati pratiSThitaM padamasIha / isa mandira meM zAstra bhaNDAra bhI hai| parantu usakI 7 pArzvanAtha mati dhAtu-sAija 6 iMca UMcI 3 iMca vyavasthA acchI nahI hai| kucha gratha dIpaka ne khA lie haiN| caur3I saM0 1343 varSe zrI zubhakIrtideva, bhAryA jadu veThana bhI acche nahIM haiM aura yadi veThana hai to una para gatte putra narapati praNamati / nahI hai, jisase unakA vandhana ThIka ho ske| sthiti se - dhAtu mati-2 iMca UMcI Der3ha ica caur3I-sa0 yaha spaSTa patA calatA hai ki samAja kI atyanta upekSA 1525 / hai| janatA ko dharma se vaha prema nahIM hai, jaisA pahale thaa| 6 pArzvanAtha mUrti dhAtu-5 iMca UMcI, 3 iMca caur3I prAzA hai gvAliyara samAja zAstra bhaNDAra kI ucita sa0 1410 mAgha sudi 12 zrI mUlasaMghe zrI padmanandi vyavasthA kregii| yadi vyavasthA nahI ho sakatI to vahA~ devAH zrI paurapATAnvaye sAho gila bhAryA lakhamasI kA zAstra bhaNDAra ke grantha vIra sevA mandira ko bhijavA tasya putra khiupati....."nityaM praNamati / deN| yahA~ usa kI samucita vyavasthA ho jaaygii| 1. pArzvanAtha-2 iMca UMcI, 1 iMca caur3I-saM0925 11 pAtu mUrti-2 iMca-1 ica-saM0 1352 vaizAkha vAsupUjya paMcAyatImandira gvAliyara sudi 12 / ___isa mandira meM tIna vedikA haiM, jinameM prathama vedI meM 12 pAtu mUrti pArzvanAtha-3 iMca UMcI, 2 iMca caudd'ii| 28 mUrtiyAM virAjamAna haiM jinameM 12 mUrti pASANa kI saM0 1403 mAghasudi 5 bha0 devasena agrotakasAha ha haiM, aura 16 dhAtu kii| kula 28 mUrtiyAM vidyamAna haiN| jasojA putra pANi bhA0 prsaalaa.........| unameM kucha mUrtiyoM ke lekha nimna prakAra haiM:pAnAva-2 iMca UMcI caur3AI 1 iMca dhAtu saM0 ___saM0 1537 vaizAkha sudI 10 kASThAsaMghe bha0 gunn1508| pAtu-2 iMca UMcI 1 iMca caur3I bhadra jaisavAla sA0 vI strI vadhatI, putrau do lakhanasI saM0 1105 veNusiri putra jI maheza ballasAha putra sarUpA gupAla,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ gopAlasahAya strI sahaNU pratiSThA kArApitA / vAlara ke kucha mUrti yaMtra lekha putra hemacanda rAmacanda caudharI pASANamUrti - 1 / / phuTa UMcAI cor3AI 15 iMca saM0 1470 varSe uddaNDadhArA zrIudaya rAjya devarAjye cauhAnavaMze zrImUlasaMghe naMdyAmnAye balAtkAra gaNe sarasvatI makche kundakundAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI padmanandideva tatpaTTe (par3hA nahI jAtA ) candraprabhu mUrti - 1 // phuTa UMcAI 11 phuTa caur3AI / saM0 1530 mAgha sudi 10 gurau zrI gopAcale mahArAjAdhirAjakIrtideva vijayarAjya pravartamAne bha0 zrI malaya kIrti tatpaTTe bha0 guNabhadra" jinadAsa mallidAsa upadezAt maMtra saM0 1600 phAlguna vadi 1 mUla saMghe bha0 lalita kIrti devAstatpaTTe bha0 ratna kIrtidevopadezAt jaisavAlAvaye kaNapuriyA gotre hAsU bhA0 kharagAde tatputrAstrayAH AsakaraNa, harimalajANI mathurA aite nitya praNayati / vedI naM0 2 - isameM pASANamUrti 23, caraNa 1 dhAtu mUrti choTI-baDI 95 haiM, jisameM se kucha mukhya sUrtiyoM ke lekha nIce die jAte hai : zAntinAtha - 2 phUTa UMcI 1 // phUTa caur3AI 1 saMvat 1514 vaizAkha sudi 10 kASThA saMghe zrI bhaTTAraka malakIrti zrI bha0 guNabhadrAmnAye...... (zeSa par3hA nahIM jAtA ) 2 bAhubalI dhAtu-4 iMca UMcI khaDgAsana 2 iMca caur3I saM0 1522 mAgha sudi 13 mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatI gacche bha0 jinacandra devA bha0 siMhakIrtidevA: zrI khemacandra tatziSyatI / 3 sahasrakUTa caityAlaya - 6 iMca U~cI 4 iMca caur3AI saM0 1506 caitrasudi 11 zukravAre mUlasaMghe bha0 jincndraamnaaye......| 4 paMcamerU - 15 iMca U~cI 3 iMca caur3I saM0 1725 mArga zIrSa paMcamI zukre zrI mAthura saMgha puSkaragaNe lohAcAryanvaye zrI kumArasenadevA zrutakIrti mekIti bha0 guNabhadrAmnAye pragrotakAnvaye garga gotre hemamalla bhAryA raamdevii......| 5 catuvizati dhAtu - 1 phUTa UMcAI 6 iMca vistAra saM0 1530 vaizAkhasudi 13 vedI naM0 3 123 1 isa vedI meM kula 68 mUrtiyAM haiM jisameM pASANa mUrti padmAsana 28 dhAtu kI 40 aura 1 siddha parameSThI khaDgAsana dhAtumUrti saMbhavanAtha - 6 iMca U~cAI 3 iMca caur3AI sa0 1549 [ varSe ] phAgunasudi 11 bhaume ma0 tribhuvanakIti sA0 mAdho bhAryA karamA putra ratana... dhAtu covIsI-6 iMca UMcAI 4 iMca caur3I 2 saM0 1522 varSe..sudi 13 mUlasaMghe zrI jinacandradevA tatpaTTe siMhakIrtidevA poravADAnvaye sA0 UdA bhAryA chemA putra sA0 santoSa bhA0 khomhade putra halyU....... 3 water mUrti dhAtu - 6 iMca U~cAI 1|| caur3AI saM0 1660 varSe phaalgunnmaase......| cauvIsI dhAtu - 6 iMca UcI, 1 // caur3AI 4 saM0 1527 varSe mAha vadi 5 zukle mUlasaMghe bha* sihakIrti devA jaisavAlAnvaye ...... / 5 pArzvanAtha dhAtu - 10 iMca UMcAI, 5 iMca caur3I sa0 1526 vaizAkha sudi 7 budhavAsare mUlasaMghe bha siMha kIrtidevA sA0 jogindu bhA0 khAmhade putra rAma [ canda ] bhA0 guNasiri putra karamU bhAryA dyomA putra...... bhA. pRthivI / dhAtu paMcavAlayati - 6 iMca UMcI, 6 iMca caur3I 6 saM0 1032 vaizAkha sudi 3 guruvAsare zubhe....... isa mandira meM eka zAstrabhaMDAra bhI hai, jisameM Der3hasI do sau ke lagabhaga graMtha haiN| unheM dekhane kA avasara nahIM mila sakA / kAraNa ki zAstra bhaMDAra dikhAne kI vyavasthA karane vAle maksIjI pArzvanAtha ke mele meM cale gae the| gvAliyara ke prAsa-pAsa ke sthAnoM meM mahatvapUrNa sAmagrI par3I hai, parantu jaina samAja ko usake saMkalita karane yA vidvAnoM ko dikhAne ke lie avakAza hI nahIM miltaa| aura na ve svayaM hI usakA upayoga kara sakate haiM / samAja ke hitaiSiyoM bhaura jainadharma ke premiyoM se nibedana hai ki ve isa ghora apanA lakSya dekara mahatvapUrNa sAmagrI ko naSTa hone se bacAne kA yatna kreN| aura hastalikhita graMthoM ko vIra - sevA mandira meM bhijavAne kA kaSTa kareM, jisase unakA saMrakSaNa ho sake / *
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta muni zrI udayacanda jo ma0 siddhAntazAstrI anekAnta meM bhI anekAnta : jAtA hai, usI ko asat bhI kahA jAtA hai ataeva bhaneanekAnta meM vividha aura niSedha rUpa saptabhaMgI kI kAnta bAda chalamAtra hai| pravRtti hotI hai yA nahIM? agara pravRtti hotI hai to anekAta samAdhAna :-nahIM, anekAnta meM chala kA lakSaNa kA niSedha karane para ekAnta kI prApti hogI aura ekAnta ghaTita nahIM hotaa| kisI dUsare abhiprAya se bole hue meM kahe hue samasta doSa paajaaeNge| yadi anekAnta meM zabda kA dUsarA hI koI abhiprAya kalpita karake usa saptabhagI kI pravRtti nahIM hotI to Apake siddhAnta me kathana kA khaDana karanA chala kahalAtA hai| jaise devadatta ke bAdhA paaegii| pAsa nayA kambala dekha kara kisI ne kahA-devadatta naba pramANa aura naya kI apekSA se aneka nta me bhI sapta kambalavAna hai| dUsare ne "nava" zabda kA "nau" artha mAna bhagI kI pravRtti hotI hai| ekAnta do prakAra kA hai kara kahA-becAre daridra devadatta ke pAsa no kabala kahA~ samyak ekAnta aura mithyA ekAnta / isI prakAra anekAnta ke bhI do bheda hai| ___isa prakAra arthAntara kI kalpanA karane para chala hotA pramANa se aneka dharma vAlI vastu meM se eka dharma ko hai / anekAntavAda meM isa taraha arthAntara kI kalpanA nahIM grahaNa karane vAlA kintu dUsare dharmoM kA niSedha na karane kI jAtI, isa kAraNa anekAnta vAda chala nahI hai| vAlA samyak ekAnta kahalAtA hai| eka dharma ko grahaNa dUsare dharma kA niSedha karane vAlA mithyA-ekAnta kaha- anekAnta saMzaya kA kAraNa nahIM : lAtA hai| zaMkA-eka vastu me paraspara virodhI astitva tathA eka vastu meM astitva-nAstitva prAdi aneka dharmoM ko nAstitva Adi dharmoM kA honA sabhava nahI, ataH anekAntajo svIkAra kare aura pratyakSa anumAna prAdi pramANoM se vAda saMzaya kA kAraNa hai| eka hI vastu meM paraspara aviruddha, vaha samyaga-anekAnta hai| jo pratyakSAdi pramANo virodhI aneka dharmoM kA jJAna honA sazaya hai| eka hI ghaTa se viruddha anekAnta dharmoM ko eka vastu meM svIkAra karatA meM paraspara viruddha dharmoM kA anekAntavAda jJAna karAtA hai, hai, vaha mithyA anekAnta hai| prataeva vaha sazaya kA kAraNa hai ? naya samyaka ekAnta hai, nayAbhAsa mithyA ekAnta hai| samAdhAna :-jaba sAmAnya kA pratyakSa ho, vizeSa pramANa anekAnta hai aura pramANabhAsa mithyA-anekAnta hai| kA pratyakSa na ho kintu vizeSa kA smaraNa ho, sazaya utpanna isa prakAra hama samyakaekAnta aura samyakanekAnta hotA hai| anekAnta vAda me to vizeSa kA jJAna hotA hai, ko svIkAra karate haiM, ata: isameM bhI saptabhaMgI kI pravRtti ataeva vaha saMzaya kA kAraNa nahIM hai| vastu meM svarUpa se hotI hai| yathA (1) syAt ekAnta, (2) syAt-pranekAnta sattA hai, para rUpa se prasattA hai| isa prakAra ke vizeSa kI (3) syAt-ekAntAnekAnta, (4) syAt-pravaktavya, (5) upalabdhi hone ke kAraNa anekAntavAda ko saMzaya kA spAt-ekAntavaktavya, (6) syAt-anekAnta vaktavya aura kAraNa kahanA ucita nahIM hai| (7) syAt-ekAntAnekAnta pravaktavya / zaMkA :-ghaTAdi meM astitva mAdi dharmoM ke sAtha hetu anekAnta chala nahIM hai-- vidyamAna hai athavA nahIM ? agara vidyamAna nahIM hai to zaMkA:-anekAnta vAkya meM jisa vastu ko sat kahA una dharmoM kA pratipAdana nahIM karanA caahie| yadi sApaka
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta hetu vidyamAna hai to paraspara viruddha dharmoM ke sAdhaka hetu bhI mAtA hai| hone se saMzaya avazya utpanna hogaa| samAdhAna :- bhinna-bhinna apekSAoM se yadi astitva aura nAstitva kI vivakSA kI jAtI hai to uname virodha rahatA hI nahI hai / jaise eka hI devadatta ko pitA kI apekSA putra aura putra kI apekSA se pitA mAnane me koI virodha nahI, usI prakAra ghaTa me svarUpa se astitva aura pararUpa se nAstitva mAnane meM bhI koI virodha nahIM hai| athavA jaise eka hetu me pakSasatva aura vipakSatva donoM dharma mAne gae hai, vaise hI ghaTAdi me bhI ye dono dharma rahate hai| anekAnta meM prATha doSa : anekAnta meATha doSa Ate hai / ve isa prakAra hai1. eka hI vastu meM astitva aura nAstitva dharma sambhava nahIM, kyoMki ve paraspara virodhI hai jahA~ astitva hai vahIM nAstitva kA virodha hai, jahA~ nAstitva hai vahIM astitva kA "vizeSa doSa" hai / 2. astitva kA adhikAra (AdhAra) alaga aura nAstitva kA adhikaraNa alaga hotA hai, ataeva yaSi karaNadoSa" hai| 3. jisa rUpa se astitva hai aura jisa rUpa se nAstitva hai, ve rUpa bhI pastitva nAstitva rUpa hai| unheM bhI svarUpa se sat aura pararUpa se asat mAnanA hogA / isa prakAra svarUpa aura pararUpa kI kalpanA karate-karate kahI virAma nahI hogA, grataH "anavasthA doSa prAtA hai / " 4. jisa rUpa se sattA hai usa rUpa se prasattA bhI mAnI jaaegii| jisa rUpa se asatA hai usa rUpa se sattA bhI mAnanI par3egI / yataH "saMkara doSa" dhAtA hai| 5. jisa rUpa se sarala hai usa rUpa se asatya hI hogA, sattva nahI aura jisa rUpa se grasatva hai usa rUpa se satva hI hogA, zrasatva nahIM hogaa| isa prakAra "vyatikara doSa" ko prApti hogii| 125 8. prapratipatti ke kAraNa satva-prasattva rUpa vastu kA prabhAva ho jAegA, ataH "prabhAva doSa" mAtA hai / ina doSoM kA parihAra isa prakAra hai : virodha kI siddhi anupalambha se hotI hai, arthAt jo do padArtha eka sAtha na raha sakate ho unameM virodha mAnA jAtA hai| yahA~ virodha nahIM hai, kyoMki pratyeka padArtha me svarUpa se sattA aura pararUpa se prasatA pratIta hotI hai / pratIya mAna vastu me virodha mAnA jaataa| akelA satva hI vastu kA svarUpa nahIM hai, aisA mAnane para pararUpa se bhI usame sattva mAnanA pdd'egaa| taba pratyeka padArtha sarvAtmaka ho jaaegaa| isI prakAra yadi ekAnta rUpa se asatva ko padArtha kA svarUpa mAnA jAya to sabhI padArtha asat ho jaaeNge| aisI sthiti me sarva zUnyatA kA prasaMga hogA arthAt kisI bhI padArtha kI sattA nahI hogI / zrataeva pratyeka padArtha ko sat - zrasat svarUpa hI mAnanA pukti saMgata hai| virodha ke tIna bheva : / virodha tIna prakAra kA hotA hai- ( 1 ) badhyaghAtaka bhAva, ( 2 ) sahAnavasthAna aura (3) pratibaddhagha- pratibaMdhakabhAva / (1) badhyaghAtaka bhAva - virodha sarpa aura nakule meM tathA bhAga aura pAnI meM hotA hai| eka hI kAla me donoM maujUda ho aura unakA sayoga ho tabhI yaha virodha hotA hai| dhApake matAnusAra satya aura asatva kSaNa bhara ke lie bhI eka padArtha meM nahI rhte| phira unakA virodha hai, yaha kalpanA kaise kI jA sakatI hai ? 1 (2) sahAnavasthAna - virodha bhI satva zrIra asatva meM nahIM kahA jA sktaa| yaha virodha bhinna-bhinna kAlI meM rahane vAle padArthoM me hotA hai jaise grAma meM hari tatA hotI hai taba pItatA nahIM hotI, jaba pItatA utpanna hotI hai| to haritatA ko vaha naSTa kara detI hai / astitva dhaura nAstitva isa prakAra pUrvottarakAla mAvI nahIM hai / 6. vastu ko satva aura prasatvarUpa mAnane se yaha nizcaya nahI ho sakatA ki yaha vastu aise hI hai / prataH syAdvAda meM "saMzaya doSa" bhI zrAtA hai / (3) pratibaddhadha- pratibandhakabhAva-virodha bhI satva 7. saMzaya hone se anizcaya rUpa " prapratipatti doSa" zrora satya aura asatva meM nahIM hai / candrakAntamaNi kI
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta nikaTatA meM agni dAha nahIM karatI, isa kAraNa candra- zaMkA-kisI bhI vastu meM svarUpa se jo satva hai, kAstamaNi aura dAha meM yaha viroSa mAnA jAtA hai| vahI pararUpa se asatva hai| isa prakAra eka vastu meM satva kintu astitva ke samaya nAstitva meM koI pratibandha nahIM aura asatva kA bheda nahIM hai| aisI sthiti meM pratyeka vastu hAtA aura nAstitva ke samaya astitva meM koI rukAvaTa ko bhAva-prabhAva rUpa kase kahA jA sakatA hai ? nahIM pAtI, ataeva unameM prativandhya-pratibandhaka bhAva samAdhAna :-satva aura prasatva donoM eka nahIM hai, virodha bhI nahIM kahA jA sktaa| padArtha meM jaba svarUpa kyoMki unake apekSaNIya hai nimitta alaga-alaga hai| sva se astitva hotA hai tabhI pararUpa se nAstitva bhI rahatA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se prabhAva pratyaya hai yaha bAta pratIti se siddha hai| ko utpanna karatA hai| isa prakAra bhAva aura prabhAva meM ____satva aura prasatva meM vaiyadhikaraNya doSa bhI nahI hai, bheda hai| kyoMki ye donoM eka hI adhikaraNa meM rahate haiM, yaha bAta jaise eka hI vastu meM apanI apekSA se ekatva saMkhyA anubhava siddha hai| rahatI hai aura dUsarI vastu kI apekSA se dvitva sakhyA rahatI anavasthA doSa ke lie bhI guMjAiza nahIM, kyoMki jaina hai| ye donoM saMkhyAeM paraspara bhinna hai, usI prakAra satva ananta dharmAtmaka vastu ko pramANa se siddha svIkAra karate aura asatva ko bhI bhinna hI samajhanA caahie| haiN| vahAM pranavasthA doSa nahI hotA hai jahAM apramANika padArthoM zaMkA:-eka hI vastu meM satva aura asatva kI pratIti kI kalpanA karate-karate bidhAnti na ho vahAM hotA hai| mithyA hai| saMkara aura vyatikara doSoM ko bhI anekAntavAda me samAdhAna :-nahIM, unakI pratIti meM koI bAdhA nahIM koI sthAna nahI hai, kyoMki jo vastu pratIti se jaise siddha hai / ataH usa pratIti ko mithyA nahI kaha sakate / kadAhotI hai, usameM kisI bhI prakAra kA doSa nahIM pA sktaa| cit kaho ki virodha bAdhaka hai to yaha kathana para parAzraya sazaya mAdi kA parihAra pahale kiyA jA cukA hai| doSa se dUSita hai| virodha ho to vaha pratIti mithyA siddha dASa sa dvASata ha / virASa hA tA vaha prataeva pUrvokta pATha doSoM meM se koI bhI doSa anekAnta meM ho aura jaba pratIti mithyA siddha ho jAya taba virodha nahIM pAtA hai| kI siddhi ho| kucha zaMkA-samAdhAna : isake atirikta virodha doSa kA parihAra anyatra zaMkA:-para rUpa se prasatva kA artha hai-pararUpA kiyA jA cukA hai| satva / ghaTa yadi parAbhAva rUpa hai to yoM kahanA cAhie anekAnta sarvamAnya :ghaTa hai, paTa nahIM hai| vAstava meM anekAnta vAda ko sabhI vAdiyoM ne svIsamAdhAna-ghaTAdi meM jo paTa rUpA satva hai vaha kAra kiyA hai, kyoMki sabhI vAdI vastu ko eka rUpa aura prasatva paTAdi kA dharma hai athavA ghaTa kA dharma hai ? paTarUpA aneka rUpa mAnate hai| satva paTa kA dharma to ho nahIM sakatA, anyathA paTa meM paTa sAMkhya-loga satva, raja, aura tama ina tIna guNoM svarUpa kA prabhAva ho jaaegaa| yadi ghaTa kA dharma hai to kI sAmya-pravasthA ko prakRti mAnate haiN| ye tInoM guNa hamArA kathana (kathaMcit ghaTa nahIM hai) ucita hI hai| bhinna-bhinna svabhAva vAle haiN| ye tIna milakara eka prakRti ghaTa bhAva-prabhAva rUpa siddha ho gayA to hamArA abhISTa haiN| isa prakAra inake mata meM vastu eka-aneka svarUpa vAlI siddha ho gyaa| hama ghaTa ko kathaMcit prabhAvarUpa siddha siddha hotI hai| samudAya aura samudAyi meM prabheda hotA hai| karanA cAhate haiN| praba rahI zAstroM ke prayoga kI bAta ki yahAM samudAyI tIna haiM aura unakA samudAya eka hai| isa kaisA bolanA cAhie? so yaha to paramparA para nirbhara hai| prakAra eka hI vastu meM ekatva aura anekatva siddha hai| jaisA pahale bAle zabda prayoga karate pA rahe haiM, vaisA hI naiyAyika-dravyatva, guNatva mAdi ko sAmAnya vizeSya hama bhI karate hai isameM prazna ke lie avakAza nahIM hai| arthAt mapara sAmAnya svIkAra karate haiM, kyoMki vaha anu.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha prakAra ke saMbhoga pArasparika vyavahAra muni zrI nathamala jI saMbhoga bAraha prakAra kA hai tapa-ina uttaraguNoM ke sambandha meM 'saMbhoga' aura 'visaMbhoga' 1. upadhi 7. abhyutthAna kI vyavasthA niSpanna huI thii| nizItha cUrNikAra ne eka 2. zruta 8. kRtikarmakaraNa (vandanA) prazna upasthita kiyA hai ki "visaMbhoga' uttaraguNa meM hotA 3. bhakta-pAna 6. vaiyAvRtyakaraNa (sahayoga- hai yA mUla guNa meM ? isake uttara meM prAcArya ne kahAdAna) "vaha uttara guNa meM hotA hai|" mUlaguNa kA bheda hone para 4. aMjalipragraha (praNAma)10. samavasaraNa (sammilana) sAdhu hI nahIM rahatA, phira saMbhogika paura visaMbhogika kA 5. dAna 11. saniSadyA (mAsana-vizeSa) prazna hI kyA ? 6. nikAcana (nimaMtraNa) 12. kathA-prabandha / sabhoga aura visaMbhoga kI vyavasthA kA prArambha kara saMbhoga kA artha hai pArasparika vyavahAra se hamA, sahaja hI yaha jijJAsA ubharatI hai| nizItha ___isa zabda meM zramaNa paramparA meM hone vAle aneka pari. ke cUNikAra ne isa jijJAsA para vimarza kiyA vartanoM kA itihAsa hai| bhojana, darzana, jJAna, cAritra aura hai| unake anusAra pahale bhada-bharata (uttara bhArata) meM saba savigna sAdhunoM kA eka hI saMbhoga thA, phira vRti pratyaya aura vyAvRtti pratyaya-donoM kA viSaya hai| isa kAlakrama se saMbhoga aura asaMbhoga kI vyavasthA huI maura taraha inhoMne bhI eka hI parArtha ko sAmAnya vizeSAtmaka usake mAdhAra para sAdhunoM kI bhI do kakSAeM, sAbhogika svIkAra kiyA hai| aura prasAMgabhogika bana gii| bauddha-eka mecaka jJAna ko aneka prAkAroM (nIlA cUNikAra ne phira eka prazna upasthita kiyA hai ki kAra, pItAkAra, raktAkAra Adi prAkAroM) vAlA svI kitane prAcAryoM taka eka saMbhoga rahA aura kisa prAcArya kAra karate hai| isa prakAra inhoMne bhI eka hI jJAna ko ke kAla me asaMbhoga kI vyavasthA kA pravartana humA ? eka-aneka rUpa mAnA hai| cArvAka-pRthvI, jala, teja aura vAyu-ina cAra isake uttara meM bhASyakAra kA abhimata prastuta karate bhUtoM se eka caitanya kI utpatti honA mAnate hai| isa 1. nizItha bhASya gAthA 2066 (nizItha sUtra, dvitIya prakAra caitanya, pRthvI prAdi cAra bhUtoM se bhinna hai| yaha vibhAga) pR0 431 / bhI eka hI vastu ko aneka rUpa mAnanA hai| sabhogaparUvaNatA sirighara-sivapAhaDe ya saMbhute / mImAMsaka-mata ke anusAra eka hI jJAna ke tIna dasaNaNANacaritte, tavahe uttara guNesu // pAkAra hote hai-pramAtR-prAkAra, pramiti-prAkAra, aura 2. nizItha cUNi (nizItha sUtra, dvitIya vibhAga), prameya-prAkAra, / isa prakAra inakI mAnyatA ke anusAra eka pR0 363 / jJAna aneka prAkAroM vAlA hai| jJAna ke ye aneka prAkAra visabhogo ki uttaraguNe mUlaguNe ? zAma se bhinna hai| ataH yaha eka ko aneka rUpa mAnanA mAyarimo bhnnti-'uttrgunne|' khlaayaa| 3. nizItha cUNi (nizItha sUtra, dvitIya bhAga),pR. 356 : isa prakAra anekAnta vAda kI prakriyA sabhI darzanoM ko esa ya puvvaM savvasaM viggANaM aDDhabharahe ekka svIkAra karanI hI par3atI hai| use svIkAra kie binA sabhogo prAsI, pacchA jAyA ime sabhoiyA ime kAma nahIM cala sktaa| prsNbhoiyaa|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta hue unhoMne likhA hai-"bhagavAna mahAvIra ke prathama paTTa- taba phira donoM kA saMbhoga eka ho gyaa| yaha saMbhoga aura dhara sudharmA the| unake uttaravartI kramazaH jambU, prabhava, visaMbhoga kI vyavasthA kA pahalA nimitta hai / prArya mahAzayya bhava, yazobhadra, sabhUta aura sthUlabhadra-ye prAcArya hue giri ne pAne vAle yuga kA cintana kara sabhoga aura visaM. haiM / inake zAsanakAla meM eka hI sabhoga rahA hai|" bhoga kI vyavasthA ko sthAyI rUpa pradAna kara diyaa| sthUlabhadra ke do pradhAna ziSya the, prArya mahAgiri darzana, jJAna, cAritra aura tapa-- inase sambandhita aura prArya suhstii| inameM prArya mahAgiri jyeSTha the aura . sabhoga aura asabhoga kA vikAsa kaba huA, isakA ullekha prArya suhastI kaniSTha / Arya mahAgiri gaccha-pratibaddha-jina / prApta nahI hai| Arya mahAgiri ne sabhukta-sabhoga kI kalpa-pratimA vahana kara rahe the aura Arya suhastI gaNa kA vyavasthA ke sAtha hI inakI vyavasthA kI yA inakA vikAsa netRtva sabhAla rahe the| samrAT saMprati ne kArya suhastI ke unake uttaravartI kAla me huA yaha nizcayapUrvaka nahI kahA lie AhAra, vastra mAdi kI vyavasthA kara dii| samrATa ___ jA sktaa| niyuktikAla meM sabhoga ke ye vibhAga sthira ne janatA meM yaha prastAvita kara diyA ki Arya suhastI ne ho cuke the, yaha niyukti kI gAthA (2066) se spaSTa hai / ziSyoM ko prAhAra vastra, Adi diyA jAya aura jo vyakti sthAnAga sUtra ke nirdezAnusAra pA~ca kAraNo se sAbhounakA mUlya cAhe, vaha rAjya se prApta kare / prArya suhastI gika ko visAbhogika kiyA jA sakatA hai| yadi saMbhoga ne isa prakAra kA AhAra lete hae apane ziSyo ko nahIM kI vyavasthA prArya mahAgiri se mAnI jAe to yaha svIkAra rokA / Arya mahAgiri ko jaba yaha vidita huA taba vihita nayA taba karanA hogA ki sthAnAga kA prastuta sUtra pArya mahAgiri unhoMne pArya suhastI se kahA-prArya ! tuma isa rAjapiMDa ke pazcAt huI pAgama-vAcanA meM saMdRbdha hai| isI prakAra kA sevana kaise kara rahe ho? Arya sahastI ne usake uttara samavAyAga kA prastuta sUtra bhI (12-1) grArya mahAgiri meM kahA-yaha rAjapiNDa nahIM hai / isa carcA meM donoM yuga- ke uttarakAla meM sadRbdha hai| nizItha bhApyakAra ne sabhoga puruSoM meM kucha tanAva utpanna ho gyaa| prArya mahAgiri ne vidhi ke cha: prakAra batalAe hai-propa, abhigraha, dAnakahA-"Aja se tumhArA aura merA saMbhoga nahI hogA- grahaNa, anupAlanA, upapAta aura svaas'| iname se prodha paraspara bhojana prAdi kA sambandha nahIM rhegaa| isalie sabhoga-vidhi ke bAraha prakAra batalAe gae hai / samavAyAMga tuma mere lie asAMbhogika ho|" isa ghaTanA ke ghaTita ke prastuta do zloko me unhI bAraha prakAro kA nirdeza hone para prArya suhastI ne apane pramAda ko svIkAra kiyA, hai| nizItha bhASya meM bhI ye do zloka lagabhaga usI rUpa 1. nizItha cUNi ( nizItha sUtra, dvitIya vibhAga), meM milate hai-- pR0 360 / 1. nizItha caNi ( nizItha sUtra, dvitIya bhAga ), sIsau pucchati-kati purisajuge ekko sabhogo tato ajjamahAgiri ajjasuhasthi bhaNati-ajjappapAsIt ? kammi vA purise asabhogo payaTTo ? keNa bhiti tuma mama asaMbhautiyo / eva pAhuDa-kalaha vA kAraNeNa? ityarthaH / tato ajjasuhatthI paJcAuTTo micchAdukkaDa tato bhaNati-saMpatiraNNuppattI siridhara ujjANi kareti, Na pUNo gennhaamo| evaM bhaNie sbhutto| ettha he? bodhvvaa| pUrise visaMbhogo uppnnnno| kAraNa ca bhaNiyaM / tato ajjamahAgiri itthippamitI jANaha visaMbhogo // ajjamahAgirI uva utto. pAeNa mAyAbahulAbhaNyatti 2154 // kAuvisaMbhogaM Thaveti / vaddhamANasAmissa sIso sohmmo| tassa jaMbuNAmA / 2. sthAnAMga 5.400 / tassa vi pbhvo| tassa sejjabhavo / tassa vi sIso 3. nizItha bhASya, gAthA 2070 / jssbhddo| jassabhaddasIso sNbhuuto| saMbhUyassa thUla- zroha abhiggaha dANaggahaNe aNupAlaNA ya uvavAto / bhaddo / thUlabhaddajAva samvesi ekkasabhogo paasii| saMvAsammi ya chaTTo, saMbhogavidhI munneyvvo||
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha prakAra ke saMbhoga (pArasparika vyavahAra 126 uvahi suta mattapANo, aMjalIpaggaheti y| gika sAdhunoM kI vandanA kI jAtI hai| sAdhvI ko sAdhu dAvaNA yaNikAeva, abbhaTaThANeti yAvare / 2071 / vandanA nahIM karate / sAdhviyoM pAkSika kSamA yAcanA mAdi kitikammassa ya karaNe, veyAvaccakaraNeti ya / kArya ke lie sAdhumoM ke upAzraya me jAtI haiM, taba sAdhunoM samosaraNa saNisejjA, kathAe ya pabaMdhaNe / 2072 / ko vandanA karatI haiN| jaba ve bhikSA mAdi ke lie jAtI nizItha bhASya ke anusAra sthitikalpa, sthApanAkalpa haiM taba mArga meM sAdhunoM ke milane para unheM vandanA nahIM mora uttaraguNakalpa-ye kalpa (mAcAra-maryAdA) jinake karatI hai| samAna hote haiM, ve muni sAMbhogika kahalAte hai aura jina vAna-saMbhogamuniyoM ke ye kalpa samAna nahI hote ve asAMbhogika yA isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhunoM visAMbhogika kahalAte hai| ko zayyA, upadhi, pAhAra, ziSya prAdi diye jAte hai / upaSi-saMbhoga sAmAnya sthiti meM sAdhvI ko zayyA, upadhi, pAhAra mAdi isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhunoM nahIM dete| ke sAtha upadhi-grahaNa kI maryAdA ke anusAra upadhi kA nikAcanA-saMbhogasaMgraha kiyA jAtA hai| nizItha bhASya ke anusAra sAMbho- isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhumoM gika sAdhvI ke sAtha niSkAraNa avasthA me upadhi-yAcanA ko upadhi, AhAra Adi ke lie nimantrita kiyA jAtA kA saMbhoga vajita hai| zruta-saMbhoga abhyutthAna-saMbhoga__ isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhunoM isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhuoM ko yAcanA dI jAtI hai| vAcanAkSama pratinI ke na hone ko abhyutthAna kA sammAna kiyA jAtA hai / para prAcArya sAdhvI ko vAcanA dete hai'| kRtikarmakaraNa-saMbhogabhakta-pAna-saMbhoga isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAghumoM isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhumo kA kRtikarma kiyA jAtA hai / isameM khar3A honA, hAthoM se ke sAtha eka maNDalI bhojana kiyA jAtA hai / samAna kalpa AvattaM denA, sUtroccAraNa karanA Adi aneka vidhiyoM kA vAlI sAdhvI ke sAtha eka maNDalI meM bhojana nahI kiyA pAlana kiyA jAtA hai| jaataa| vaiyAvatyakaraNa-saMbhogaaMjali-pragraha saMbhoga isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhuoM isa vyavasthA ke anusAra sAMbhogika yA anya sAMbho- ko sahayoga diyA jAtA hai| zArIrika aura mAnasika 1. vahI, gAthA 2146 / sabhI prakAra kI samasyAoM ke samAdhAna meM yoga denA vaiyAThitikappammi dasavihe, ThavaNAkappe ya duvidhmnnnnyre| vRtyakaraNa hai| jaise AhAra, vastra prAdi denA zArIrika uttaraguNakappammi ya, jo sarikappo sa sbhogo|| upaSTabha hai, vaise hI kalaha Adi ke nivAraNa meM yoga denA 2. nizItha bhASya, gAthA 2078 / mAnasika upaSTaMbha hai| sAMbhogika sAdhviyoM ko yAtrA-patha 3. nizItha cuNi (nizItha sUtra, dvitIya vibhAga), 5. vahI, pR0 646 / pR0 347 / 6. vahI, pR0 346 / saMjatINa jai prAyariya mota aNNA pavatiNImAtI 7. nazItha cUNi (nizIthasUtra, dvatIya vibhAga), vAyaMtti Natyi, mAyariyo vAyagAtINi savANi pR0 350 : etANi deti na dosaH / 8. vahI, pR0 350 / 4. vahI, pR0 348 / 6. vahI, pR0 351 /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 prAdi vizeSa sthiti meM sahayoga diyA jAtA hai| dravyAstikanaya kthaa| isI prakAra nizcaya kathA ke bhI do samavasaraNa-saMbhoga prakAra haiM-prapavAda kathA bhaura paryAyAstikanaya kathA / isa vyavasthA ke anusAra samAna kalpa vAle sAdhu eka prathama tIna kathAeM sAdhviyoM ke sAtha nahIM kI jAtI kiMtu sAtha milate haiN| pravagraha kI vyavasthA bhI isI se anu- anya-prasAMbhogika, anyatIthika va gRhastha sabhI ke sAtha syUta hai| pravagraha (adhikRta sthAna) tIna prakAra ke hote kI jA sakatI hai| hai-varSA-pravagraha, Rtubaddha-avagraha aura vRddhvaas-prvgrh| isa prakAra ina bAraha saMbhogoM ke dvArA samAnakalpI apane sAMbhogika sAdhuoM ke pravagraha meM koI sAdhu jAkara sAdhu-sAdhviyoM tathA asamAnakalpI sAdhUtroM ke sAtha vyavaziSya, vastra prAdi kA jAna-bUjhakara grahaNa karatA hai tathA hAra kI maryAdA nizcita kI gaI hai| ina vyavasthAnoM kA anajAna meM gRhIta ziSya, vastra prAdi avagrahastha sAdhunoM atikramaNa karane para samAnakalpI sAdhu kA sambandha-viccheda ko nahIM saupatA to use asAMbhogika kara diyA jaataa| kara diyA jaataa| udAharaNa ke lie upaghi-saMbhoga kI pArzvastha pAdi kA pravagraha zuddha sAdhunoM ko mAnya nahIM vyavasthA prastuta kI jA rahI haihotA, phira bhI unakA kSetra choTA ho mora kSubdha sAdhuoM koI sAdhu upaSi kI maryAdA kA pratikramaNa kara kA anyatra nirvAha hotA ho to sAdhu usa kSetra ko chor3a upadhi grahaNa karatA hai| usa samaya dUsare sAdhubhoM dvArA dete haiN| yadi pArzvasthoM mAdi kA kSetra vistIrNa ho aura sAvadhAna karane para vaha prAyazcit svIkAra karatA hai to zaddha sAdhUmoM kA anyatra nirvAha kaThina ho to usa kSetra meM use visAMbhogika nahI kiyA jaataa| isa prakAra dUsarI sAdhU jA sakate hai aura ziSya, vastra prAdi kA grahaNa kara aura tIsarI bAra bhI sAvadhAna karane para vaha prAyazcita sakate haiN| svIkAra karatA hai to use visAbhogika nahI kiyA jaataa| saMniSadhA-saMbhoga kintu cauthI bAra yadi vaha vaisA karatA hai to use visAMisa vyavasthA ke anusAra do sAMbhogika prAcArya bhogika kara diyA jAtA hai| jo muni anya sAMbhogika niSadyA para baiThakara zruta-parivartanA prAdi karate hai| sAdhunoM ke sAtha zuddha yA azuddha-kisI bhI prakAra se upadhi kathA-prabandha-saMbhoga grahaNa karatA hai aura sAvadhAna karane para vaha prAyazcita isake dvArA kathA sambandhI vyavasthA dI gaI hai| kathA svIkAra nahI karatA to use prathama bAra hI visAMbhogika ke pAMca prakAra haiM-bAda, jalpa vitaNDA, prakIrNakathA aura kiyA jA sakatA hai aura yadi vaha prAyazcita svIkAra kara nizcayakathA prakIrNakathA ke do prakAra haiM-utsarga kathA aura letA hai to use visAbhogika nahIM kiyA jA sktaa| cauthI bAra vaisA kArya karane para pUrvokta kI bhAMti use 1. vahI, pR0 351; samavAyAMga vRtti, patra 22 / visAMbhogika kara diyA jAtA hai| yaha upadhi ke prAdhAra 2. nizItha cUNi (nizItha sUtra, dvitIya vibhAga), pR0 __353; samavAyAMga vRtti, patra 22 / para saMbhogika aura visabhoga kI vyavasthA hai| 3. vahI, pR0 354; samavAyAMga vRtti, patra 23 / 4. vahI, pR0 354, 355 / 5. vahI, pR0 342 / - san 1671 kIjanagaNanA ke samaya dharmake khAnA naM. 10 meM jaina likhAkara sahI A~kar3e ikaTThA karane meM sarakAra kI madada kreN|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMzapurANa kI prazasti evaM vatsarAja zrI rAmavallabha somAraNI harivaMzapurANa ko punnATa gaccha ke jinasenAcArya ne nAgabhaTTa ko rAjya vistAra kA maukA milA thA / lATa zaka saM0705 me pUrNa kiyA thaa| isakI bahucacita ke zAsaka avani janAzraya ne bhI junaida se yuddha kiyA thaa| prazasti meM tatkAlIna bhArata ke rAjAmoM kA varNana hai| usa samaya kucha samaya ke lie avanti pradeza nAgabhaTTa prathama isako lekara vidvAnoM meM bar3A matabheda rahA hai| isakA ke adhikAra meM rahA thA jise rASTrakUTa rAjA dantidurga ne sAmAnyataH yaha artha lete haiM ki usa samaya pUrva meM avanti hastagata kara liyA thA aura isake bAda kucha samaya taka kSetra meM vatsarAja zAsaka thaa| pazcima meM saurASTra meM vahA~ vApasa pratihAroM kA adhikAra nahIM ho sakA thaa| jayavarAha zAsaka thaa| dakSiNa meM zrI vallabha (dhruva vatsarAja ke samaya bar3I rAjanaitika uthala puthala ho nirupama) evaM uttara meM indrAyudha / "pUrvA zrI madavanti rahI thii| dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA govinda dvitIya ko bhUbhRtinRpe vatsAdirAje'parAM" pada kA artha yaha bhI lete hai apadastha karake usakA choTA bhAI dhruva nirupama rAjya kA ki pUrva meM pravanti kA zAsaka evaM vatsarAja / prazna yaha hai adhikArI ho gayA thaa| bhora myujiyama ke zaka saM0 702 ki vatsarAja avanti kA zAsaka thA athavA nahI ! kaI (780 I.) ke dAnapatra meM varNita hai ki dhruvarAja ne vidvAna gurjara pratihAroM kI isa zAkhA ki rAjadhAnI mAlave ke usa zAsaka ko harAyA jo usake bhAI ke pakSa avanti mAnate hai kintu mai samajhatA hU~ ki yaha mata galata meM thaa| yaha vatsarAja se bhinna thaa| govinda tRtIya ke hAra. zAsaka na isa zAkhA rAdhanapura' 730 zakasaM0 (808I0) evaM manne ke zakasaM0 kI sthApanA kI thii| purAtana' prabandha saMgraha ke eka varNana 724 (802 I.) ke dAnapatroM meM usake pitA dhruvarAja ke anusAra isakI rAjadhAnI jAlora hI thii| isake ke lie likhA hai ki usane vatsarAja ko harAyA nahIM kintu uttarAdhikArI kannauja rAjadhAnI sthira hone taka yahI se rAjasthAna ke registAna kI ora bar3hane ko bAdhya kara zAsana kara rahe the| saMjAna ke tAmrapatra meM yaha varNana hai diyaa| isake pazcAta usane Age bar3hakara dharmapAla ko ki dantidurga ne jaba avanti meM hiraNya mahAyajJa kiyA thA harAyA aura usake chatra aura cavara chIna liye| mAlave taba garjarezvara ko dvArapAla banAyA thA isI prakAra vahA~ ke zAsaka kA ullekha govinda tRtIya ke ukta dAnapatroM meM gurjarezvara ke mahaloM kA bhI ullekha milatA hai / gurjarezvara spaSTata: pAtA hai jo pratihAra zAsakoM se bhinna thaa| ko jo dvArapAla ke rUpa meM pratiSThApita kiyA vaha kevala govinda tRtIya ke sAmane usane binA yuddha kiye hI prAtmamUrti ke rUpa meM rahA hogaa| jayacaMda ne bhI isI prakAra samarpaNa kiyA thaa| lekhoM me "naya priya kaha kara vyaga kiyA pRthvIrAja kI mUrti dvArapAla ke rUpa meM banA rakhI thii| hai| isa prakAra spaSTa hai ki usa samaya pratihAroM kA vahAM paraba mAkramaNakArI junaida ke AkramaNa ke bAda vastutaH adhikAra nahI rahA thaa| agara vatsarAja ne ise kucha 1. avaMdAdI nAhaDataTAka kArayitvA garjanapratolyAH / samaya ke lie jIta bhI liyA ho to usakI yaha vijaya kapATamAdAya tatra pracikSipe / tathA jAbAlipare rAja- asthAyI thii| vahAM vatsarAja ke alAvA koI anya dhAniH kRtaa|" (purAtanaprabaMdha saMgraha bhUmikA pR0 15 . 2. DA0 dazaratha zarmA-rAjasthAna pradI aijaja bhAga 1 3. iMDiyana eMTikverI Vol.5 evaM jaina lekha saMgraha bhAga meM pratihAroM kA varNana / 2 meM prakAzita /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 isa mata kI puSTi ke lie kaI sabala pramANa upalampa haiN| (1) rASTrakUTa rAjA bhuvanirupama ke dhAkramaNa ke bAda dharmapAla ne vatsarAja dvArA jIte hue kannauja zIghra ke bhAsapAsa ke pradeza ko hastagata kara indrAyudha ke sthAna para cakrAyuddha ko vahA~ kA adhikArI bnaayaa| usa samaya vahA~ eka bar3A darabAra kiyA jisameM kaI pradezoM ke zAsaka vidyamAna the inameM pravanti kA zAsaka bhI thA jo vatsarAja se bhinna thaa|'A (2) gvAliyara ke rAjA bhoja ke zilAlekha meM vatsarAja ke putra nAgabhaTTa dvitIya ke varNana meM use mAnataM mAlava yAdi pradezoM ko jItane vAlA daNita kiyA hai| isase spaSTa hai ki zravanti mAlava pradeza usa samaya taka pratihAra sAmrAjya kA bhU bhAga nahIM banA thA / pranekAnta (3) kuvalayamAlA kI zakasaM0 619 (778 I0 ) kI prazasti meM likhA hai ki bhraSTApada jaise UMce jAlora durga me eka UMce dhavala manohara ratnoM se yukta bhagavAna RSabhadeva kA mandira hai vaha kaI dhvajAoM se yukta hai / isa mandira meM yadi 30 ke dina ukta graMtha sampUrNa kiyaa| usa samaya zatruoM ke sainikoM kA mAna bhaMga karane vAlA aura snehI varga rUpI rohaNI pati sampUrNa kalAvAn candramA ke sadRza vatsarAja zAsaka thA / yadyapi isa pratha prazasti se rAjya kI sImAoMoM kA patA nahI calatA hai kintu purAtana prabandha saMgraha ke prasaMga se pratIta hotA hai ki usa samaya taka ina pratihAra rAjAoM kI rAjadhAnI 34. e lisTa grApha dI ins grApha nordana iMDiyA Page 223-224 4. prAmAlaya kirAta turuSka vasa matsyAdi rAjagiridurgAdRcApahAraiH / Epigraphia India Vol. XVIII pR. 112 5. tugamala jiga bhavaNa maNahara sAvayAuna visama jAbAli uraM aTThAvaya va graha pratthi puhaIe / tuma dhavala magahAri-rayaNa- pasarata dhayavaDADoya / usabha- jiNaMdAyaNa karAviyaM vIrabhaddeNa / siri baccharAya-gAmo raNahatthI pariSada jaiyA // kuvalayamAlA pR. 282-83 jAlora hI thI / (4) kuvalaya mAlA me prArambha meM eka prasaMga varNita hai| yadyapi yaha kathA prasaMga hai kintu isase yaha kahA jA / sakatA hai ki usa samaya pravanti pradeza ke lie saMgharSa cala rahA thaa| isakI kAlpanika kathA me rAjA dRDhavarmA ghora usakI rAnI priyaMguzyAmA kA ullekha hai| isake darabAra me isake senApati kA putra suSeNa ne jo zabara jAti kA thA apane mAlavA vijaya kA prasaMga ullekhita karate hue kahA "maiM ApakI grAzAnusAra mAlave para dhAkramaNa karane gyaa| mere pAsa vizAla senA vidyamAna thii| isa senA ke parAkrama se duzmana kI hAra huI aura usakI senA bhAga khaDI huii| isake pazcAt usakI senA ne nagara meM praveza karake uttama vastuoM ko lUTA / " kathA sUtra meM vastutaH isa prasaMga kA koI mahatva nahIM hai| kintu rAjanaitika ghaTanAoM meM kahA jA sakatA hai ki vatsarAja kA sagharSa mAlave ke lie cala rahA ho| isa prakAra avanti kA rAjA vatsarAja se bhinna thaa| ina saba prasaMgoM se spaSTa hai ki pratihAroM kI isa zAkhA kI rAjadhAnI pravanti nahI thii| kaI vidvAna ina pratihAra rAjAoM ko, avanti ke pratihAra kahate hai kintu isakA koI aitihAsika AdhAra nahI hai / harivaMza purANa kI prazasti kA zrataeva yahI artha lenA cAhie ki " vatsarAja evaM pravanti kA zAsaka" arthAt vatsarAja se avanti kA zAsaka bhinna thaa| 6. pucchimro rAiNA "mAlava rNArideNasaha tumhANaM ko butato' ti bhaNiya suseNeNa" jaya devo / imro deva samAseNaM tehi cema divase dariva mahA kari turaha-raha Nara-saya- sahassucchalata kalayalA rAva-saghaTTaghuTTamANa Nahala gurubhara-dalata-mahiyala jaNasaya-saMvAharumamANa disAyaha udaDa poDarIya saMkula saMpataM devassa satiyaM balaM / jujjha ca samAdattaM tAva va deva bhramha baleNaM vivadeta chatavaM niyaMta-viSayaM payaMta raDaMta jo khalaMta prAsayaM phuraMta koMtayaM sarata- saravaraM kujara dalaMta-raha-varaM bhaggaM riu balaMti...." ( uparokta pRSTha 10 mora 30 )
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyupurANa aura jaina kathAeM DA0 vidyAdhara joharApurakara 1. prAstAvika-bhagavAna mahAvIra ke pUrva ke bhArata hindI sAhitya sammelana prayAga dvArA prakAzita humA hai| ke itihAsa ke koI nizcita sAdhana upalabdha nahIM hai| kAlacakra kalpanA-paumacariya (pradhyAya 3 va 20) meM usa prAcIna yuga ke bAre me jaina, vaidika aura bauddha sAhitva batAyA gayA hai ki bharata va airAvata kSetroM me kAla kA me prApta kathAnoM se hI kucha anumAna kiye jAte hai / iname cakravata parivartana hotA hai| pravasapiNI me prathama suSamA bauddha sAhitya me vividha prakIrNa ullekha hI milate hai- suSamA kAla hotA hai, dUsarA supamA, tIsarA suSamA duSamA, koI susaMgata vyavasthita varNana nahIM miltaa| jaina aura cauthA duSamA suSamA, pAcavAM duSamA tathA chaThA duSamA duSamA vaidika purANoM me usa prAcIna yuga kI kathAnoM ko vyava- hotA hai| tadanantara utsapiNI me pahalA duSamA duSamA, sthita karane kA prayAsa dekhA jAtA hai| iname vaidika dUsarA duSamA isa prakAra se chaha kAla hote hai| vAyupurANa purANoM ke aAdhAra para itihAsakAroM ne bhAratIya itihAsa meM kAla kA parivartana kucha bhinna prakAra se batAyA hai kA varNana karane kA prayatna kiyA hai (jisakA uttama (adhyAya 48) / sukhapUrNa kRtayuga, tretAyuga, dvAparayuga tathA udAharaNa bhAratIya vidyAbhavana bambaI dvArA prakAzita 'di duHkhapUrNa kaliyuga aisA krama yahAM batAyA hai tathA kaliyuga vedika eja' graMtha me milatA hai)| kintu jaina kathApo kA ke bAda punaH kRtayuga kA prArambha kahA hai| arthAt jahA~ ke bAda panaH kratA aisA samucita upayoga nahIM kiyA hai| prastuta lekhamAlA jaina kathAno meM samaya parivartana kramika hai| vahA~ vAyume hama jaina aura vaidika kathA granthoM kI kucha samAnatAmoM purANa me kali ke bAda mAkasmika parivartana se kRta ke aura bhinnatAoM kA adhyayana kara rahe hai| prArambha kA varNana hai| inameM cAroM yugo kA sammilita 2 prAdhAra bhUta sAhitya-vaidika purANo me mukhya- samaya 12 hajAra divya varSa (eka divya varSa manuSyoM ke mukhya grathoM me guptavaza taka ke bhAratIya rAjApo kA 360 varSoM ke barAbara) mAnA hai| jaina paramparA me utsaullekha milatA hai ata. unakA vartamAna svarUpa cauthI- piNI ke tathA avasarpiNI ke samaya ke lie dasa koTAkoTI pAcavI zatAbdI kA hai yadyapi unameM prathama purANa-varNana kA sAgara zabda kA prayoga kiyA hai (eka yojana vyAsa ke samaya mahAbhArata yuddha ke bAda kI pAcavI pIDhI ke rAjA eka yojana gahare vRttAkAra khaDu me navajAta bakaro ke adhisImakRSNa kA rAjyakAla batAyA hai| prastuta lekha me sUkSmAtisUkSma jitane romakhaDa samAte hai usake sogunA jisa vAyupurANa kA adhyayana kiyA gayA hai usameM bhI varSoM ko palya kahA jAtA hai tathA dasa koTAkoTI palyoM yahI varNana hai| dUsarI ora jaina kathAmo kA prathama vistRta kA eka sAgara hotA hai)| atha vimalasUri kA paumariya prathama zatAbdI kA hai 4 caudaha manu-paumacariya (ma0 3) meM tIsare (yadyapi kucha vidvAna use tIsarI zatAbdI kA mAnate hai) makhamA nita ha) suSamA dupamA kAla ke anta me caudaha kulakara hue tathApi uname bhI kahA gayA hai ki bhagavAna mahAvIra se aisA varNana hai jinheM anya jaina graMthoM meM manu bhI kahA gayA calI AI zrutaparamparA usakA prAdhAra hai| isa lekha meM hai (jaise varAMga caritra sa. 27 zlo0 36) / vAyupurANa paumacariya ke prAkRta TeksTa sIrIja dvArA prakAzita saska- ( 100) meM bhI caudaha manupro kA varNana hai| kintu raNa kA tathA vAyupurANa ke zrI rAmapratApa tripAThI dvArA eka manu se dUsare manu taka kA samaya yahA~ ikahattara catukiye gae hindI anuvAda kA upayoga kiyA hai (yaha anuvAda yuMga batAyA hai / arthAt do manuSoM ke bIca kRta prAdi cAra
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta cAra yugoM kA parivartana ikahattara bAra hotA hai aisA kahA dhikArI ke rUpa meM bhagIratha kA nAma donoM meM AtA hai hai| donoM meM caudaha manumoM ke nAma aura kAryoM ke bAre meM yadyapi sagara se bhagIratha kA sambandha donoM meM bhinna hai| koI samAnatA nahIM haiN| vAyupurANa ke anusAra sAta manu pratinArAyaNa-paumacariya (ma04 va 20) meM ho cuke hai aura sAta prAge hoMge jaba ki jaina varNana ke caturtha duSamAsUSamA kAla meM hue nau pratinArAyaNoM kA anusAra caudaha manu ho cuke haiN| varNana hai jinako vinaSTa karane vAle no nArAyaNa batAe 5. RSabhadeva-umacariya (pra. 3) meM caudahaveM gae hai| gyArahaveM tIrthakara zreyAMsa ke samaya meM prathama kulakara nAbhirAja ke putra prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA nArAyaNa tripaSTa ne pratinArAyaNa prazvagrIva ko mArA thaa| varNana hai / unhoMne prajA ko kRSi prAdi karmoM kA upadeza bArahaveM tIrthaMkara vAsupUjya ke samaya meM dvipRSTa ne tAraka bArahaveM tIrthaka diyA tathA karmAnusAra kSatriya, vaizya aura zUdra varNoM kA ko mArA thaa| terahave tIrthakara vimala ke samaya meM svaya bhU vibhAjana kiyaa| unake bharata Adi sau putra hue| bharata ne meraka ko mArA thaa| caudahaveM tIrthaMkara ananta ke samaya ne brAhmaNa varNa kI sthApanA kii| vAyupurANa (pra0 33) meM paruSottama ne madhukaiTabha ko mArA thaa| pandrahaveM tIrthakara meM bhI nAbhiputra RSabha tathA unake bharatAdi so putroM kA dharma ke samaya meM paruSasiha ne nizabha ko mArA thA / aThAvarNana hai| brAhmaNAdi vargoM kA vibhAjana inameM brahmA inama brahmA rahaveM tIrthakara aranAtha ke bAda puruSapuNDarIka ne bali ko tIna dvArA tretAyuga ke prArambha me batAyA hai (a08) / RSabha tathA datta pralhAda ko mArA thaa| bIsaveM tIrthakara munideva ke pahale ke samaya meM saba loga sukhI the, dharma-adharma suvrata ke samaya lakSmaNa nArAyaNa ne rAvaNa ko tathA kA vicAra nahIM thA, mAtA-pitA kevala eka bAra Ayu ke bAIsaveM tIrthakara ariSTanemi ke samaya me zrIkRSNa ne anta meM yugala putra-kanyA ko janma dete the, Rtuparivartana jarAsandha ko mArA thaa| vAyupurANa meM ina nArAyaNanahIM hotA thA yaha jaina kathAoM kA varNana vAyupurANa pratinArAyaNoM meM se bahutoM ke nAma pAte haiM yadyapi vistRta (108) me kRtayuga ke saMbaMdha meM pAyA jAtA hai / tretAyuga kathAeM nahIM haiN| isameM (pra0 40 meM) adholoka nivAsI ke prArambha meM meghavRSTi, kRSi, kalpavRkSo kA prabhAva, ghara daityoM ke hayagrIya (jo prathama pratinArAyaNa azvagrIva kA prAdi kA varNana bhI yahA~ milatA hai jo jaina kathAoM ke paryAya pratIta hotA hai), tAraka, nizumbha, bali aura anusAra RSabhadeva ke samaya kI (cauthe duSamAsuSamA kAla pralhAda ke nAma pAte hai| asurarAja ke rUpa meM tAraka kA ke prArambha kI) ghaTanAeM thii| vAyupurANa (pra. 23) me varNana bhI hai (a072) kintu yahA~ unake vinAza kA ziva ke navama yogAvatAra ke rUpa meM bhI RSabhadeva kA zreya zivaputra skanda ko diyA hai| madhu aura kaiTabha ina do varNana hai kintu yaha navama dvApara yuga kI bAta kahI gaI mauta daityoM ke viSNu aura jiSNu dvArA mAre jAne kI kathA hai hai / anya koI varNana na hone se yaha tIrthakara RSabha kA / (m024)| viSNu ke avatAra vAmana dvArA bali ko varNana hai yA nahI yaha sandigdha hai / vAyupurANa (pra0 33) parAjita kara pAtAla meM bheje jAne kI kathA hai (ma067) meM RSabhadeva prathama manu svAyaMbhuva ke prapautra nAbhi ke putra (jaina parANakathApro meM isa se milatIjulatI biSNakumAra kahe gae hai| muni kI kathA harivaMzapurANa me hai)| jaina kathAnoM me 6 sagara cakravatI-paumacariya (pra0 5) meM dUsare bali ke bAda pralhAda kA varNana hai jabaki vAyupurANa cakravartI sagara tathA unake sATha hajAra putroM kI kathA hai| (ma068) meM pralhAda ke pautra rUpa meM bali kA varNana hai| ve dUsare tIrthakara ajitanAtha ke samakAlIna batAe gae hai| kintu isI ke anya prasaMga meM (ma067 meM) vArAha kalpa vAyupurANa (ma088) meM vaivasvata manu ke bAda mar3atIsavIM ke bAraha yuddhoM kI gaNanA meM bali kA ullekha dUsare aura pIr3hI meM sagara va unake sATha hajAra putroM kA varNana AtA pralhAda kA ullekha cauthe yuddha meM kiyA hai / rAvaNa kA hai| donoM kathAnoM meM sagara mAtA-pitA ke nAma va unake rAmacandra dvArA vinAza hone kI kathA hai| (ma070) putroM ke mRtyu ke kAraNa bhinna-bhinna haiM / sagara ke uttarA. yahAM rAvaNa kA rAjyakAla 5 karor3a ikasaTha niyuta varSa
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyupurANa aura bana kathAeM 135 batAyA hai / yahAM taka pratinArAyaNoM ke ullekha btaae| meM ayodhyA ke rAjA prajita ke putra vamu ke vAre meM kahA pAMcave nArAyaNa puruSasiMha kA nAmAtara yahAM narasiMha ke gayA hai ki yajJa meM maja arpana karanA cAhie ima vAkya / hai (pra. 67) kintu unake dvArA mAre gae meM maja zabda kA artha bakarA batA kara pazu bali kI prathA daitya kA nAma hiraNyakazipu batAyA hai| sAtaveM nArAyaNa kA usane samarthana kiyA thA, phalasvarUpa vaha adhogati ko datta kA viSNu ke avatAra ke rUpa me varNana hai (4068) prApta huA thaa| aja zabda kA vAstavika artha tIna varSa kintu unake kisI zatru kA nAma nahIM hai, datta (pUrA rUpa se adhika purAne (prakurita na hone yogya) ghAnyabIja dattAtreya) avatAra dasaveM tretAyuga kA batAyA hai / pAThaveM batAyA gayA hai| yahI kathA vAyupurANa (ma0 47) meM hai, nArAyaNa lakSmaNa ko isameM mahattva nahI milA hai, unake yahA~ vasu ke tretAyuga ke prArambha ke rAjA uttAnapAda kA bandhu rAmacandra caubIsave tretAyuga me hue batAe gae hai putra batAyA hai, zeSa kathA vaisI hI hai, yadyapi pazuhiMsA ke (m068)| yahI para aTThAisave dvApara yuga me hue naveM spaSTa niSedha ko yahAM TAlA gayA hai| itanA avazya kahA nArAyaNa zrIkRSNa kA vistAra se varNana hai| gayA hai ki yajJa kI apekSA tapasyA vizeSa phaladAyinI hai| 8. anya kathAeM-jaina kathAno me zalAkA puruSoM ke 6. upasahAra-Upara paumacariya vAyupurANa ke mukhyarUpa meM gine gae kathAnAyakoM ke ullekha aba taka btaae| mukhya kathAsAmyoM kA vivaraNa diyA hai| isase spaSTa aba anya kucha kathAsAmyoM kA nirdeza karate hai / pauma- hogA ki ina donoM meM kaunasI paramparA pUrvavartI hai yaha cariya (020) me pAThave cakravartI subhauma ke pitA / kahanA sarala nahI hai| RSabhadeva tathA vasu kI kathAeM kArtavIrya batAe hai| kArtavIrya kA vinAza parazurAma dvArA spaSTataH jaina paramparA se lI gaI haiN| anya kathAnoM meM tathA parazurAma kA vinAza subhauma dvArA batAyA hai / vAyu- vAyupurANa meM adbhuta varNanoM kA bAhulya hai ki jabaki purANa meM (ma064) rAjA yadu ke vazanoM kI dasavIM pIr3hI paumacariya tathA usake bAda ke jaina purANoM meM adhikAMza meM kArvatIrtha arjuna kA varNana hai jise parazurAma ne mArA varNana mAnavIya gharAtala ke hai| vAyupurANa me kathAnoM ke thA, yahA~ subhauma kI koI carcA nahI hai / eka anya prasaga kAlAnukrama meM kaI sthAnoM para ulajhaneM pratIta hotI haiM me (ma068) parazurAma unnIsaveM tretAyuga ke avatAra jabaki paumacariya tathA usake anuvartI sAhitya kI batAe hai| kArtavIrya ke sahasra bandhuoM dvArA samudra ko kathAnoM kA krama apekSAkRta sulajhA humA hai| kSubhita karane tathA rAvaNa ko parAjaya karane kI kathA hai hama (a064)| paumacariya (a0 10) meM isase milatI- bhUmikA me bahuta antara hai-vAyupurANa Izvara kI preraNA julatI kathA me rAjA kA nAma sahasrakiraNa batAyA hai| se jagata kI sRSTi aura pralaya ko AdhArabhUta mAnatA hai, tathA usakI jalakrIr3A meM narmadA ke jala ke roke jAne kA devoM aura RSiyoM ke kAryakalApoM ke varNana me bhI jaina varNana hai, ruke hue narbhadAjala ke puna: pravAhita hone para paramparA se vaha bahuta adhika bhinna hai / tathApi uparyukta rAvaNa kI pUjA meM vighna prAne kI tathA phalasvarUpa rAvaNa vivavaraNa se spaSTa hogA ki unameM samAnatA ke sthala aura sahasrakiraNa ke yuddha hone kI bhI carcA hai| kintu bhI hai| isameM sahasrakiraNa kI parAjaya va tadanantara pravajita hone sabhava huA to vaidika paramparA ke anya purANoM kI kI ghaTanA vAyupurANa se bhinna hai / dUsarA mahattvapUrNa kathA- kathAoM kI samAnatA kA vivaraNa dene kA bhI hama prayatna sAmya rAjA vasu kI kathA kA hai| paumacariya (a011) krege| subhASita-sukha svAdhIna ju pariharapo, viSayani para anurAga / kamala sarovara chori jyoM, ghaTa jala porva kaag| seye viSaya anAdita, tapti na kaha siraay| jyoM jala ke saritApati, iMdhana silina pradhAya /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kA divya Aloka pannAlAla sAhityAcArya padArtha me aneka anta-dharma rahate hai / yahA~ aneka kA samasta saMsAra virodhI bAtoM se bharA par3A hai| unake artha aisA nahIM hai ki jaise jIva meM jJAna, darzana, sukha, vIrya, virodha kA nirAkaraNa syAdvAda kI paddhati se hI ho sakatA avyAvAdhatva, sUkSmatva, avagAhanatva va agurulaghutva Adi hai| kisI eka pakSa ko khIMcane se nhiiN| amRtacandrAcArya guNa rahate hai athavA pudgala me rUpa, rasa, gandha sparza praadi| ne anekAnta kI mahimA kA udghoSa karate hue puruSArtha yahAM aneka kA partha vivakSita aura avivakSita paraspara siddhayupAya meM likhA hai :-- virodhI do dharma hai / jaise-nitya se virodhI anitya, eka 'paramAgamasya vIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / se virodhI aneka, bheda se virodhI abheda aadi| inhIM sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / dharmoM ko jo viSaya karatA hai vaha anekAnta kahalAtA hai| jo paramAgama kA prANa hai, jisane janmAndha manuSyo ke anekAnta vAcya hai aura syAdvAda vAcaka hai| 'syAt' isa hasti sambandhI vidhAna ko nipiddha kara diyA hai tathA jo nipAta kA artha kathacit-kisI prakAra se hotA hai| samasta naya vikalpoM ke virodha ko naSTa karane vAlA hai eka padArtha meM do virodhI dharma kisI khAsa vivakSA se hI raha usa anekAnta ko namaskAra karatA huuN| sakate hai eka vivakSA se nahI / 'devadatta putra hai' yaha apane isa puruSArthasiddhayupAya grantha kI racanA amRtacandra pitA ko apekSA kathana hai aura devadatta putra nahI kintu sari ne samayasArAdi granthoM kI prAtmakhyAti TIkA likhane pitA hai yaha apane putra kI apekSA kathana hai / 'padArtha nitya tya ke bAda kI hai| samayasAra kI nizcaya pradhAna kathanI se nAhI hai' yaha dravya dRSTi kI apekSA kathana hai aura 'padArtha anitya tya koI aparipakva buddhi vAlA zrotA digbhrAnta na ho jAve se hai' yaha paryAya dRSTi kI apekSA kathana hai| eka hI dRSTi isalie ve anekAnta kA jayoddhoSa karate hue kahate hai se padArtha nitya aura anitya nahI ho sakatA / vaktA jisa kisamaya dravya dRSTi ko vivakSita kara kathana karatA hai usa 'dhyavahAranizcayo yaH prabadhya tatvena bhavati mdhysthH| samaya paryAya dRSTi pravivakSita hone se gauNa ho jAtI hai prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH / / ' aura jisa samaya paryAya dRSTi ko vivakSita kara kathana jo padArtha rUpa se vyavahAra aura nizcaya ke svarUpa karatA hai usa samaya dravya dRSTi avivakSita hone se gauNa ko acchI taraha jAnakara madhyastha hotA hai vahI ziSya ho jAtI hai| padArtha kA nirUNa karate samaya uparyukta do jinendra bhagavAn kI dezanA ke pUrNa phala ko prApta hotA dRSTiyo meM se eka ko mukhya aura dUsarI ko gauNa to kiyA hai| jA sakatA hai para sarvathA choDA nahI jA sktaa| manuSya sasAra kA pratyeka padArtha dravya aura paryAya rUpa hai| do paira se calatA hai paranu Age to eka paira hI bar3hatA hai dravya ke binA paryAya aura paryAya ke binA dravya eka kSaNa kabhI dAMyA aura kabhI bAyA / isase yaha phalita nahIM kiyA bhI nahIM raha skte| yaha ThIka hai ki dravya eka hai aura jA sakatA ki eka hI paira se calA jAya athavA dono paryAya aneka haiM, dravya avinAzI hai aura paryAya vinAzI pairo ko sAtha milAkara meDhaka ke samAna uchalate hue calA hai| paryAya eka ke bAda eka AtI hai parantu dravya una jAya / calanA tabhI banatA hai jaba donoM pairoM kI apekSA samasta paryAyoM meM anusyUta rahatA hai| dravya ko sAmAnya rakkhI jAve aura eka ko pAge tathA dUsare ko pIche kiyA aura paryAya ko vizeSa kahate hai| yahI sAmAnya vishessaajaave| tmaka padArtha pramANa kA viSaya hotA hai| dravya kA kathana
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta kA vivya pAloka 137 karate samaya paryAya kI ora bhI dRSTi rakhanI par3atI hai| jahAM upAdAna kI mukhyatA se kathana hai vahAM prAtmA ke kahA jaba manuSya ekAnta rUpa se dravya dRSTi yA paryAya dRSTi bana hai| jahA~ dravya kI svakIya yogyatA ko pradhAnatA dekara jAtA hai taba usake sAmane aneka samasyAyeM khar3I ho jAtI kathana hai vahA eka dravya dUsare dravya kA kartA nahIM hai, aisA haiM / jaba yaha prANI, manuSyAdi paryAyoM ko hI sarvasva samajha kahA hai parantu jahAM nimitta naimittika bhAva kI apekSA uname rAga-dveSa karane lagatA hai to use dravyadRSTi se upa- kathana hai vahAM prAtmA kI rAgAdi rUpa pariNati meM paradravya deza diyA jAtA hai aura jaba dravya ko nirvikAra yA zuddha karma ko kAraNa kahA hai / dravyAdika naya kI apekSA padArtha mAnakara svacchanda hotA hai taba use paryAya dRSTi kA pAla- nitya, eka tathA abheda rUpa hai parantu paryAyArthika naya kI mbana lekara upadeza diyA jAtA hai| naya parArthazrutajJAna apekSA dravya anitya aneka aura bheda rUpa hai| ke vikalpa hai| jisase dUsare ke prajJAna nivRttirUpa prayo- syAdvAda na kevala jaina zAstroM meM kintu loka meM sarvatra jana kI siddhi hotI hai use parArthazruta jJAna kahate haiN| bikharA huA hai / jo syAvAda kA virodha karate haiM ve bhI aura jisase apanA ajJAna dUra hotA hai use svArthazruta- syAdvAda ke dvArA hI apanI loka yAtrA sacAlita karate jJAna kahate hai| zrata jJAna svArtha ke sivAya cAroM jJAna hai| indumohana ke putra humaa| vaha iSTajanoM ko samAcAra svArtha rUpa hai parantu zrata jJAna svArtha aura parArtha ke bheda dete sayaya pitA ko likhatA hai-pApake potA hamA hai. se do prakAra kA hotA hai| kisa samaya kisake lie kisa sAle ko likhatA hai-pApake bhAneja huA hai, bhAI ko naya se udeza denA cAhie isakA ullekha kundakunda svAmI likhatA hai-pApake bhatIjA huA hai| are! hA to samayasAra ke prArambha me hI kara dete hai| ve Age bar3hane ke eka hI baccA hai para vaha ina saba rUpa kaise ho gayA? pahale hI sUcanApaTTa lagA dete hai ki zuddhanaya se kise aura aneka sambandhiyo kI apekSA hI to aneka rUpa hai| vyavahAranaya se kise upadeza denA cAhie : gItA ke do prakaraNa manana karane yogya hai .suddho suddhAdezo NAyavvo paramabhAvadarisIhi / mahAbhArata kI taiyArI thii| zrIkRSNa cAhate the ki vavahAradesidA puNa jedu aparameTThidA bhAve // kisI prakAra yuddha Tala jaave| isI uddezya se ve sandhi kAraka rUpa me duryodhana ke pAsa gye| unhone duryodhana ko arthAt paramabhAva-prAtmA ko nirvikAra dazA kA avalokana karane vAle mahAnubhAvoM ke dvArA-para padArtha ke aneka prakAra se smjhaayaa| dekha, sasAra meM kisI ke dina eka se rahane vAle nahIM hai| Aja rAjya tere hAtha meM hai sambandha se anutpanna vastu svabhAva ko kathana karane vAlA aura yudhiSThirAdi vanavAsI haiM para samaya parivartita ho nizcaya naya jJAtavya hai parantu jo aparamabhAvahIna dazA meM ho sakatA hai| yudhiSThirAdi koI dUsare nahIM haiM, tere hI vidyamAna haiM ve vyavahAra nayake dvArA upadeza dene ke yogya hai| kundakunda svAmI ke isa sUcanA paTTa ko par3he binA jo haiN| inase dveSa rakhanA tujhe lAbhadAyaka nahIM hai| zrIkRSNa Age bar3hate haiM unheM pada-pada para virodha mAlUma hotA hai| kI isa hitAvaha dezanA ko sunakara duryodhana zAnta to nahIM samayasAra meM eka jagaha likhA hai ki rAgAdika pudgala ke huA kintu unheM pANDavoM kA pakSapAtI samajha unake sAtha hu haiM aura eka jagaha likhA hai ki rAgAdika prAtmA ke haiN| durvyavahAra karane lgaa| idhara dekhiye-zrIkRSNa kaha rahe the-saMsAra meM sabake dina eka sadaza nahIM bItate, pariva. eka jagaha likhA hai ki eka dravya dUsare dravya kA tita hote rahate haiN| kucha nahIM karatA aura eka jagaha sphaTika kA dRSTAnta dete dUsarA prakaraNa dekhiye-zrIkRSNa arjuna ke sArathi hue likhA hai ki prAtmA rAgAdi rUpa pariNamana svayaM nahIM banakara yuddhabhUmi me pahu~ca cuke hai| arjuna unase kahate haiMkaratA hai parantu anya karmoM ke dvArA karatA hai| bhagavan ! sAmane khaDe hue logoM kA paricaya karAiye / ityAdi virodhI bAtoM kA samanvaya naya vivakSA ko zrIkRSNa paricaya dete hue kahate haiM-ye sAmane bhISmapitAmaha samajhe binA nahIM ho sktaa| jahAM nimitta kI mukhyatA haiM. ye bagala meM droNAcArya haiM aura ye unake vAz2a meM amuka se kathana hai vahAM rAgAdika ko pudgala ke kahA hai aura (zeSa pu041 para)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti ko sImA pro. udayacandra jaina ema. e. darzanAcArya vyakti, samAja, deza aura rASTra sabhI kI eka sImA sImA kA khicAva arthAt nirmANa kara detA hai| hotI hai| kisI eka pahala uddezya ko lekara hoto hai, bhautikatA kA prAdhunika rUpa citrita karake vicAroMkisI kI janahita ke lie / manuSya ne manuSyatva pAne kI kathanoM ko eka sUtra meM piro detA aura ghor3e kI lagAma sImA pAI hai usameM jitane guNa-proguNa hote hai ve isI se kI taraha kasakara bAMdha detaa| hA~; para bandhana se yaha sambadhya hote haiM, khIcA-tAnI bhI isI ke andara maujUda tAtparya kadApi nahI hai ki vaha vyakti ko jakar3akara rakhe rahatI hai| rahI saMskRti, vaha bhI kisI ke sAtha jur3I huI yA kendrita kre| yadyapi kendra eka bindu kI taraha mAnA hotI haiM / saMskRti, saMskAra hai aura saskAra saskRti hai| gayA hai, vaha choTI ghirI huI hotI hai isalie kahA jA saMskRti paramparAgata usa sundara saritA ke samAna hai sakatA hai ki isakA saMtulana ThIka nahIM hai, yadi isI parajo nirantara kolAhala karatI huI pravAhita hotI rahatI jyAmiti tauratarIke se vicAra-vimarza kiyA jAya to hai / saMskRti ko rASTra kI sImA meM nahI bAdhA jA sakatA nizcita hI sUkSmatA, dIrghatA kI ora bar3hatI hui dikhalAI hai| usakA sambandha isa prakAra hai, jaisA ki :-maithyU pddegii| yahI saskRti kA hisAba hai| viSaya choTA hotA mAnalDa ne kahA hai :-"Culture is to know the hue bhI vicAra kI dRSTi se itanA lambA hai ki use sama jhanA TeDhI khIra hai, phira usakA vicAra-vimarza to rahA best that has been said and thought in the world." arthAt vizva ke sarvocca kathano aura vicAroM kosoM dUra / jisa prakAra dUrI kA samAnupAta lagAnA kA jJAna hI saccI saskRti hai| manuSya ke vikAsa kA par3atA hai usI prakAra viSaya kA bhii| abhI vyakti ko calanA mAtra pAyA hai aura vaha utkRSTa sAdhana saMskRti haiN| saMskRti saralatA aura sayama ko pravAhita karane vAlI hai| calatA jAtA hai, para use patA nahIM ki isa calane mAtra se kyA hama, hamArI saMskRti, rASTra-deza, samAja usa patha ko vyakti kA janma lenA mAtra hI yA usakA vilIna pA sakatA hai jaba taka vyakti meM manana-cintana kI vAstahonA hI nahIM, vaha sava hai usakI eka navIna jAgRti jJAna vikatA maujUda rahatI hai| vahI saccI, sahI aura jaga kI kI kujI, jise hama cAbI ke nAma se sambodhana karate manokhI tathA anubhava karane ke yogya raha sakatI hai| eka haiM / vAstavikatA kyA hai ? yaha tabhI jAna yA samajha kriyA kA lopa hotA hai aura dUsarI kriyA kA usI ora sakate haiM jaba hameM usakI upayogitA kA sahI patA cle| phira se prayoga hotA hai, vaha tabhI jaba hama viSaya se viSayadyapi vaha kiMcit mAtra ke lie jAnatA aura anubhava yAntara nahIM hote haiN| jaba taka sAMsa hai taba taka kriyAoM karatA hai| phira bhI sahI rUpa se nahI / yaha galatI hamArI kA maujada honA svAbhAvika hai, anyathA usakI gati meM kaho yA samAja kI, rASTra kI yA deza kii| sabhI apane- avarodha ho jAyagA, halana-calana kI kriyA pUrNa rUpa se apane sthAna para haiN| jisane apane mApa usa lakSya ko samApta ho jAyagI; sirpha raha jAyagA zarIra vaha bhI miTTI vicArA taka nahIM, usakA samajhanA to rahA dUra, manana- kA DhelA hai, usakI kImata kucha bhI nahI hai / saMskAroM kI cintana kaisA; kyoMki cintana kI kucha kaNikAyeM hotI haiM kriyA banI huI hai, saccAI srota baha rahA hai use rokane vAlA jo use saMskRti ke vikAsa kI bhora bandhana se mukta karA- koI nahIM hai| phira bhI aisA kahanA apane pApako dhokhe meM kara le jAtI haiM / eka dina aisA mAtA hai ki vaha saMgaThita DAlanA hai, galata rAste kI ora le jAnA hai| jaba aisA rUpa se kAnUnI dAyare bhAdi ko jAna-pahacAna jAtA hai| hogA to hamAre pAsa kucha nahIM raha jAyagA, sirpha kapolaaura sahArA lekara patha kA vAstavika pradarzana karatA hai| kalpanAmoM ke sivA / svayaM avalokana kA DhaMga rIti-rivAja usa mora karake saMyama kI dhArA kucha aisI vicitra jIva-sI hai ki
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti kI sImA 139 usa mora choTe-moTe vyakti kA pAnA muzkila ho jAtA kA pratIka.samajhA jAtA hai; kyoMki duniyA kA jJAnahai, usakA dhyAna to rahA dUra / paramparAye jisa prakAra vijJAna, parAkrama, vaibhava isI se sambandhita haiM jo svayaM calatI haiM usI prakAra dhArAye bhI calatI hai| calana kriyA dUsare logoM ko patha-pradarzana evaM saMketa se sahI dhArA ko yadyapi donoM meM maujUda-vyApta hai, para vaisI nahIM jaisI prApta karAte hai; vaha manuSya ko manuSyatva sikhalAtI hai, na cAhie / nadiyoM kI dhArA ruka sakatI hai, rokI jA sakatI ki samUce adhikAra ko pradAna kara svIkAra karAtI hai; hai; para sayamarUpI dhArA kA pravAha calatA rahatA hai yadi vaha cAhatI hai U~ca-nIca vIra-dhIra, yogI-santa, sAdhAraNakisI ne pakaDa liyA to nizcaya hI saMskRti eva saMskRta prasAdhAraNa prAdi / aura :kI anubhUti ho sakatI hai varanA kUpa-maNDUka kI taraha bane (2) santa saMskRti :-jise yogI saMskRti bhI kaha rhege| usI prakAra kriyAye utpanna ho jAtI hai ve sasAra sakate hai| jJAna kI utkRSTa dizA, zraddhA, vizvAsa aura ko bindu kI taraha mAnakara calane lagatI hai, para usakI samanvaya ko phailAnA isakA janmasiddha adhikAra hai| yaha gaharAI me utarane kI koziza kisI ne nahI kI, unhe mAnava ko svArtha-bhAvanA, UMca-nIca aura bAhya mADambara se mAlUma kahA~ hai ki vindu me bhI sindhu hai, usakI apAra bilakula virakta hone ko kahatI hai| sImA hai use mApA jAnA ha~sI khela nahI hai / jise mAlUma saMskRti kI vibhinna dizAyeM hone ke bAvajUda bhI bhI to vaha mApane kI koziza nahIM karatA hai| jAnate alaga-alaga dizAoM meM nahIM bahatI, yaha eka-dUsare kI hue bhI usI mArga para gamana karatA hai jahAM daladala hai| sImA meM kisI na kisI rUpa meM avazya maujada rahatI haiN| ___sAmAjikatA saMskRti kA prAdhAra hai : vaha usase phira bhI isakI sImA itanI vizAla evaM vistIrNa hai ki achutI nahI hai, na usase alaga hai usakA sambandha kaDI kI use zIghratA se parakhanA muzkila ho jAtA hai| yaha saba taraha juDA huA hai| isake zithila hone para saskAra TUTa- kamI merI mApakI hai| vikhara eva chUTa jAte hai| chinna-bhinna kI kriyA hone se eka yogI ko apanI sAdhanA kA pradarzana jIvana kI samAja me sthiratA, rAga-veSa jaisI bhAvanAye utpanna ho sahI anubhUti sukha-dukha ko jAnane ke bAda hotI hai / yogajAtI hai jisase samAja saskRti se alaga ho jAtA hai, tama sAdhanA taba taka karatA rahatA hai jaba taka yama-niyama samAja me proguNa utpanna ho jAte hai; para sAmAjikatA kA pratikramaNa. saMcaraNa evaM pravAha maujUda rahatA hai| vaise usI prakAra jyo kI tyoM banI rahatI hai, vyakti samApta to nirakSara sat-asat kA avicAraka bhI usa para vicaho jAtA; vyaktitva nahI / saMskRti kA lopa yAne samAja raNa karatA hai, mAge kI ora bar3hatA hai| para isakA bar3hanA kI sAmAjikatA, manuSya kI manuSyatA evaM rASTra kI mAtra kahA jAyegA aura dUsare kA usakI anubhUti se kaThorASTrIyatA kA bhii| donoM kA rahanA hI prAdhAra kI koTi ratama sAdhanA kI maujUdI dvArA vikAsa kI ora jaanaa| meM pA sakatA hai| saMskRti kI paramparA kaI zatAbdI se rahe to eka hI, para donoM me pRthakatA hai| sirpha yahI hI calI pA rahI hai, yaha samAja kI kriyAoM para hii| nahIM hai; apitu eka jIvana ko bAhya kriyAnoM se harAkara paramparAgata kucha anubhava hote hai jo vyakti ke uccatama vikAsa kI mora le jAtI hai aura samaya-samaya vyaktitva ko saceSTa karate haiN| patha sUnA nahI hai use para saccA patha-pradarzana bhI karatI hai| paura dUsarI isase banAyA jAtA hai, vyaktitva galata nahI, galata hai vyakti bhinna kriyAmoM ko pradarzita karatI hai| usakA mAcaraNa Adi / hama sUkSma dRSTi DAlakara dekheM to vyApaka artha meM saMskRti ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA jarUra hI isa niSkarSa para phuNceNge| jA sakatA hai bhautika aura AdhyAtmika / bhautika saMskRti saMskRti ko do bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM :- meM rahana-sahana evaM yantra mAdi kalAyeM pAtI hai aura mAdhyA(1) bhadra saMskRti aura (2) santa saMskRti / tmika saMskRti meM prAcAra-vicAra aura vijJAna kA samA(1) bhadra saMskRtiH-isakA rUpa aizvaryatA aura vibhUti veza rahatA hai jo sahaja aura sarala nahIM hai|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anekAnta saMskRti mAnava ke bhUta, vartamAna aura bhAvI jIvana kaNa meM samAye hue haiM jise AgamoM, vedoM aura upaniSadoM kA nirmANa karatI hai jIne kI kalA sikhalAtI hai| vaha ne dhyAyA hai| krUratA se sukha na milane para dayA kA prAdukalpanA mAtra nahIM hai, jIvana kA prANabhUta tatva hai / nAnA- rbhAva huA hai| sagharSa zAnti kA kAraNa na hone se dAna / vidha rUpoM kA samudAya hai| "satyaM zivaM sundaram" kA bhoga meM sukha prApta na hone se damana kI kriyA / / ye mUla pratIka hai| yaha kabhI rukatA nahI hai, pIDhI-dara-pIr3I pAge se eka hokara bhI aneka dhArApo kI pratIka samajhI jAtI bar3hakara dharma; darzana, sAhitya aura kalA ko prApta kara letA hai| zarIra eka hote hue bhI vibhinna jJAnoM kA avayavoM hai; kyoki saskRti me niSTA hone se mana kI paridhi kA pratIka samajhA jAtA hai| ise dharohara kI sampatti vizAla-vistIrNa ho jAtI hai, udAratA kI bhAvanA jhala- kahA jA sakatA hai jo sthira hote hue bhI calAyamAna hai| kane lagatI hai ata: isakI upayogitA paramAvazyaka hai, saskRti aneka dhArAoM me bahane vAlI hai eka sthira hone saMskRti eka vRkSa hai, vyakti, samAja aura rASTra usakI para bhii| veda mArga vaidika saskRti hai, piTaka mArga bauddhazAkhAyeM hai aura sabhyatA pallavita patte hai / rAjanIti, artha saskRti hai aura Agama mArga jana saMskRti hai| ye eka zAstra aura samAjazAstra prAdhAra hai| hokara bhI vaidika bauddha aura pAgama ke rUpa se aneka saskRti samAja, deza kI vikRti ko haTAne kA eka dhAgoM meM pravAhita hai jo apanI-apanI vizeSatA rakhatI sarvazreSTha sAdhana hai; mAnava-jIvana kA utkRSTa tattva hai| hai / veda dAna kI, bauddha dayA kI aura pAgama damana kii| mAnAprakAra ke dharma sAdhanoM me sAmajasya, kalAtmaka prayatna, bhArata kI saMskRti kA mUla tattva ahiMsA aura aneyogamUlaka anubhUti aura paripUrNa kalpanA zakti se pavi- kAnta, samatA aura samanvaya hai jo hajAroM varSoM se cale pA tratA kI ora le jAne vAlI hai| jo manuSya kI vijaya rahe hai, sAtha hI manuSya ko samaya-samaya para jAgaraNa karAte patAkA banakara laharAne lagatI hai| isI kI sAdhanA ke rahe hai| RSabhadeva se lekara gama taka aura rAma se lekara bala para vikRti se saskRti aura saskRti se vikAsa kI vartamAna me gA~dhI yUga taka / yaha ThIka hai ki bIca-bIca meM pora nirantara gatizIla rahatA hai| isakI AvazyakatA rukAvaTeM bhI pAyI, parantu ve sahI mArga ko badala na skii| manuSya meM manuSyatva lAne, rAga dveSa prAdi vikRtiyAM haTAne mahAvIra ne jana-cetanA ke samakSa ahiMsA aura anekAnta ke lie evaM prAtma-zodhana ke liye hai| ko prastuta kiyA, samanvayAtmaka dhArA ko bahAyA, udAratA bhAratIya saMskRti vizvAsa, vicAra, prAcAra kI jItI- aura sahiSNutA ko darzAyA, jo satya siddha kahe jA sakate jAgatI mahimA hai| jo saMsAra meM madhuratA aura sarasatA haiN| dUsaroM ke matoM ko prAdara se dekhanA aura samajhanA ko phailAne vAlI hai, sneha, sahAnubhUti, sahayoga aura saha- anekAntavAdI kahA jA sakatA hai| udAharaNa ke taura para astitva ko jAgrata karane vAlI hai, andhakAra se prakAza kI samrATa azoka aura harSavardhana; jinhoMne samAna rUpa se pora le jAne vAlI hai, pApasI bheda-bhAvarUpI kIcar3a se sabhI dharmoM kI sevA kii| madhya yuga meM samrATa akabara ne nikAlakara svaccha jala se bhinna kamala kI ora le jAne aura navayuga meM gAMdhI jI sAkSAt siddha, saphala abhinetA vAlI hai, viveka kI ora le jAne vAlI hai| aise hitakArI rhe| jo daDha nizcaya vicAravAdI the, jana-jana ko pAvanamahiMsA ke pujArI, satya ke prAgAra, samanvaya ke AdhAra, pavitra banAne vAle the| sneha, sahAnubhUti aura sadbhAva madhuratA, karuNA aura vairAgya ke pratIka rAma, kRSNa, mahA- sAdi samatA ke siddhAnta inhI logoM ne citrita kiye aura vIra, buddha aura gAMdhI haiN| jIte-jAgate jvalanta udAharaNa paraspara kI kaTutA ko bAhara nikaalaa| haiM / jo isa siddhAnta kI koTi meM pA sakate hai| saMskRti kA sambandha sabhyatA ke sAtha jur3A huA hai| saMskRti kA mUla mAghAra mAtmA hai jise "dayatAM donoM eka hote hae bhI vicAra-pradhAna aura prAcAra-pradhAna dIyatAM, damyatAm" isa eka sUtra meM bAMdhakara dUsare zabdoM kI daSTi se alaga hai| saMskRti kA sahI tAtparya moha ke meM dayA, dAna, damana kaha sakate haiM / ye jana-jIvana ke kaNa- mAvaraNa ko haTAnA hai aura sabhyatA kA-susaMskRta vicAroM
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti kI sImA 141 ko AcAra rUpa denA, unheM jIvana ke vyavahAra meM lAnA saMskRti jIvana kI jyoti hai, prakAza hai| ise hama evaM kalA Adi ke dvArA abhivyakta karanA / eka zarIra hai "Divine light." prAtmajyoti kahate hai| sabhyatA jIvana aura dUsarA prAtmA hai / eka jIvana kI cetanA hai aura kI gati hai| ina donoM kA vAstavika kArya nirdiSTa patha dUsarI jIvana kI abhivyakti hai| dono bhinna hote para calanA, sahI mArga kA pradarzana karanA hai| ye lalita, hue bhI prAtmA aura zarIravat eka dUsare se sambaddha vat eka-dUsara sa sambaddha sundara, suhAvane, sukomala aura sugandhita puSpa haiM jo jnhai| sasAra meM sthita prAtmA zarIra ke binA nahIM nahA jana ke mana-mastiSka ko tAjagI pradAna karate haiN| ata: raha sktaa| jahA~ AtmA kA astitva hotA hai, cetanA saMskRti aura sabhyatA eka hI vastu ke do pahalU haiM jo eka kA srota bahatA hai, vahAM zarIra avazya hotA hai| parantu / sImA ke dhAtaka haiN| vaha mAnava ke vikAsa kI pora nahI, zarIra ke sAtha prAtmA kA sambandha nahIM hai, kabhI rahatA hai, vinAzakI ora le jAtI hai / sabhyatAse rahita saMskRti kevala kabhI nahI bhii| zava ke rUpa meM zarIra rahatA hai, AtmA dimAgI kasarata hai usake jIvana kA vikAsa sambhava nahI / nahIM / zarIra kA pratyeka praga, pratyeka pahala kisI na kisI bhAratIya saMskRti kI eka antarAtmA hai, jo virodha rUpa meM avazya jur3e rahate haiN| jIvana me jitanI AvazyakatA saMskRti kI ho sakatI vinoda vivadhatA meM samanvaya tathA sAmaMjasya / jIvana me hai, usase kahI adhika sabhyatA kI bhI hai| parantu kevala sarasatA aura madhuratA ko barasAne vAlI yoga-sAdhanA, sabhya kahA jAne vAlA saskRta hogA yaha niyAmaka niyama udAra bhAvanA aura zAnta evaM zuddha hRdaya / yaha yuddha jaise nahIM hai| asaMskRta vyakti bhI sabhya ho sakatA hai| ataH dAruNa avasara para bhI vaira ke badale prema, krUratA ke badale saskRti ke sAtha sabhyatA kA honA anivArya hai| mRdutA aura hiMsA ke badale ahiNsaa| jaisA ki kahA hai___sabhyatA jIvana-vyavahAra ko calAne kI eka kalA hai "saMskRti, zArIrika, mAnasika, zaktiyoM kA prazikSaNa, isake binA vyakti kA jIvana pakha se rahita pakSI ke apUrNa dRDhIkaraNa, prakaTIkaraNa evaM vikAsa karanA hai|" yaha eka jIvana kI taraha hai; kyoki vaha gantavya mArga ko prApta nahI aisI saskRti hai, jisameM adhika se adhika vibhinna jAtiyoM ho sakatA hai / isI prakAra vyakti, samAja aura rASTra bhii| kI mAnasika evaM prAdhyAtmika ekatAkA pratinidhitva hai| (pR0 137 kA zeSa) tamuka hai| isa taraha paricaya pAne para arjuna kahate hai- hai, uddezya pRthak hai| donoM upadezoM kA samanvaya binA bhagavan merA ratha vApisa le caliye mujhe rAjya nahIM anekAnta yA syAdvAda kA pAzraya lie nahIM ho sktaa| cAhie / jina bhISmapitAmaha kI goda me maiM khelA hai aura sAMkhyadarzana padArtha ko sarvathA nitya mAnatA hai aura bauddha jina droNAcArya se dhanavidyA sIkhI hai unhI ke prati zastra darzana sarvathA anitya mAnatA hai / na sarvathA nitya mAnane meM uThAnA par3e jisa rAjya ke lie, usa rAjya kI mujhe cAha padArtha kI vyavasthA banatI hai aura na sarvathA pranitya mAnane nahIM hai, maiM jaMgala me hI rahanA pasanda karatA hai| arjana meN| prataH apekSAkRta nityAnitya mAnanA prAvazyaka hai| kI manodazA ko pahacAna kara zrIkRSNa kahate haiM-dekha anekAnta hI samasta dvandvoM kA zamana karane vAlA hai, isI arjuna ! ina sabakI prAtmA ajara-amara, avinAzI hai| lie use paramAgama kA prANa tathA samasta naya vilAsoM hai| prAtmA ko zastra nahI cheda sakate, agni nahIM jalA ke virodha ko naSTa karane bAlA kahA gayA hai| sakatI, pAnI nahIM galA kakatA, havA nahIM sukhA sktii| yaha smartavya hai ki anekAnta kA vyAkhyAna virodha jisa prakAra vastra badalane se zarIra nahIM badalA jAtA usI ko dUra karane vAlA nahIM hai kintu anekAnta kA upayogIprakAra zarIra badalane se prAtmA nahI bdltii| karaNa hI virodha ko dUra karane vAlA hai| jaba taka isa zrIkRSNa kA yaha saba upadeza nityatA ko lekara hai| anekAnta siddhAnta ko jIvana me nahI utAreMge taba taka gItA meM hama anitya aura nitya donoM prakAra kA upadeza virodha zAnta hone vAlA nahIM hai| nahI pAte haiN| para kyA yaha paraspara viruddha upadeza eka anekAnta kA divya mAloka hI zAzvata sukhadAyaka hai| hI prakaraNa meM ? eka hI uddezya se ? nahIM, prakaraNa pRthak
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAlonI grAma meM upalabdha prAcIna mUrtiyAM mahezakumAra jaina rAjasthAna ke alavara jile meM arAvalI parvata kI rahA thA, kyoMki mujhe apane makAna meM chappara ke lie zAkhA sAnolI pahAr3I kI ghATI meM sthita sAnolI grAma lakar3I kI jarUrata thii| maiMne per3a kATa diyA aura jamIna prAja janajana ke prAkarSaNa kA kendra banA huA hai| isI khodakara ja. nikAlane lgaa| grAma ke eka nivAsI zrI baharAma ko pichale dinoM apane maiMne tIna cAra phUTa hI khodA thA ki mujhe eka bartana kheta meM khudAI karate samaya praSTha dhAtu kI bhavya evaM mano (gaMdhodaka pAtra dikhAI diyA, bartana ko dekhakara mujhe hArI sAta digaMbara jaina pratimAeM, padmAvatI kI do mUrtiyA~ kucha dahazata sI huI maiMne bartana uThAkara bAhara nikAlA, tathA pUjA ke tIna bartana prApta hue the| sabhI mUrtiyA to usake nIce golAkAra meM mUrtiyAM rakhI dikhAI dI, jaba surakSita hai| merI himmata javAba de gayI aura maiMne turaMta hI barAbara ke retIle, Ubar3a-khAbar3a rAste ko pAra kara jaba mai kheto me UMTa carA rahe logoM ko AvAja dii| unake pahuMcane dillI se 73 mIla dUra sAnolI gAva pahu~cA, to grAmINo para maiMne miTTI me dabI sabhI nau mUrtiyAM tathA do aura ne mujhe ghera liyA aura pUchA Apa jainI hai ? bartana nikAle / cAra dina taka to hamane mUrtiyoM ko ghaTanA__ maiMne 'hA~' kahakara jaba unase yaha pUchA ki kyA isa sthala para hI rakhe rahane diyA tathA unakI dina-rAta gAMva meM koI jaina rahate hai, to sabhI grAmINoM ne eka svara caukasI kii| se kahA, 'yaha grahIro gAMva avazya hai, para yahA~ to sabhI kucha logoM ne mujhe ina mUrtiyoM ko sarakAra ko saupane jainI hI jainI hai ? yahA ke eka zikSita praur3ha zrI pratApa kI salAha dI, para maine inhe gAMva vAloM ko hI saupa denA siMha yAdava ne kahA, 'isa gAva kA koI bhI vRddha, yuvaka ThIka samajhA, kheta se hama mUrtiyoM ko jalUsa me lAye aura aura bAlaka sadiyo se mA~sa, zarAba, taMbAkU aura hukkA gAva ke bIca isa devAlaya meM pratiSThita kara diyaa| va bIr3I chUtA taka nahIM, phira Apa batAeM hama ahIro maura jaino me kyA pharka rahA, hama jaina nahI hai to aura sAnolI ke nivAsiyo ne apane gAMva me jaina maMdira kyA hai ? ina saba cIjo ke khAne-pIne vAle ko hamAre yahA~ banavAne ke lie dasa bIghA jamIna dene kA nizcaya kiyA samAja se bahiSkRta kara diyA jAtA hai| hai| bAbA baharAma ne kahA-mere kheta me jisa sthAna se bhole-bhAle 50 varSIya bAbA baharAma kI khuziyoM kA mUta mUtiyA nikAlI haiM, vahA 'caraNa' sthApita ho cuke hai, maine mAjakala pArAvAra hI nhiiN| unake pAsa apanI 22 ukta sthAna ke ukta sthAna ke irda-girda kA cAra bIghA kA apanA kheta isa bIghA jamIna hai tathA unake eka putra aura putrI hai| jo kAma ka lie dana kA ra kAma ke lie dene kA sakalpa kiyA hai, maMdira ke lie bhI vyakti unake pAsa jAtA hai, vaha usase prema se gAMva vAloM ne eka samiti banA lI hai| milate hai, use pUrI ghaTanA sunAte hai, unakI yahI koziza gAMva ke eka vRddha bAbA budharAma ne kahA, bAbU zAma rahatI hai ki mUrtiyoM ke darzana ke lie gAMva me pAye kisI yahI Thahariye aura 'bhAratI' lekara jaaie| unhoMne kahA vyakti ko koI takalIpha na ho, bAra-bAra kahane para bhI ki prAtaH paura sAyaM gAMva kA pratyeka nara-nArI aura vaha binA cAya pilAye uThane nahI dete| bAlaka isa maMdira me ikaTThA hotA hai tathA bhAratI utArI bAbA baharAma se jaba maiMne bhUtiyA milane kI ghaTanA jAtI hai / yaha ThIka hai ki gAMva meM koI dharmazAlA nahIM, ke bAre meM pUchA to vaha jamIna para mere barAbara baiTha gaye saMbhava hai mApako rAta meM Thaharane meM kaThinAI ho, para jahA~ bhaura bole, usa dina kI ghaTanA to maiM jIvana meM kabhI na taka ho sakegA, hama mApako koI takalIpha na hone deNge| bhulA sakaMgA / paramAtmA ne mere to sabhI kaSTa dUra kara gAMva vAloM ne batAyA ki sAnolI grAma deza rakSA diye / gata 21 jUlAI kI bAta hai, subaha nau baje ke laga- kAryoM meM bhI sadaiva mAge rahA hai gAMva ke kaI javAna cInI bhaga apane kheta meM khar3e jAMTa (zamI) ke per3a ko maiM kATa mora pAkistAnI duzmana se jujhate hue zahIda ho ge|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAlonI prAma meM prAcIna upalamba mUrtiyAM 143 gAMva ke aneka yuvaka Aja bhI phauja meM sImA para tainAta haiN| pAsa pahu~ca kara niyama lie| yaha pUchane para ki ina mUrtiyoM ke nikAlane para khudAI meM prApta lagabhaga sabhI mUrtiyAM eka hajAra varSa kyA gAMva meM koI vizeSa bAta huI, to vahA~ eka ke bAda prAcIna hai| mUrtiyAM bhagavAna pArzvanAtha, zrI zreyAMsa nAtha eka carcA cala pdd'ii| vahI baiThe 70 varSIya zrI ziva- tathA padamAvatI devI ko hai| pUjA ke tIna vartana-sAgara, nArAyaNa yAdava ne kahA, "maiM vAyu ke darda ke mAre apane dhUpadAna, gadhodaka pAtra hai| jIvana se parezAna A gayA thaa| maiMne prAratI ke bAda sAnolI gAMva me khudAI meM jisa DhaMga se mUrtiyA~ bhagavAna se prArthanA kI aura eka ru. kA prasAda bolaa| milI usase spaSTa hai ki ukta mUrtiyoM ko khaMDita hone merA varSoM purAnA vAyu kA darda dUra ho gayA / " se bacAne ke lie jamIna meM gADa diyA gyaa| gAMva ke bhUtapUrva phaujI jugalAla ne kahA, "merI bhaisa kA par3A kucha par3he-likhe logoM ne batAyA ki jisa jagaha ye mUrtiyA~ mara gayA thA tathA vaha dUdha nahI detI thii| maiMne prasAda nikalI haiM, vaha sampUrNa kSetra sanodakheDA kahalAtA thA / bolA aura usI vakta se merI bhaisa dUdha dene lagI? kacha loga ukta kSetra kA nAma bilAsapura tathA kAMtigaDha jhammana nAI ne kahA ki bhagavAna ke pratApa se mahInoM bhI batAte hai| pUrva khoyI merI aMgUThI mila gyii| eka anya grAmINa ne kahate hai jaba mevoM ne hamalA kara isa kSetra ko jIta kahA ki pichale varSa hamAre eka prAdamI kI, jo ki dillI liyA. to logoM ne ina mUrtiyoM ko khaMDita na hone dene ke se yahA~ prAyA thA, aMgUThI kho gayI thii| mUrtiyA~ nikalI lie inheM jamIna meM gADa diyaa| kAlAtara me ahIroM ne sunakara eka varSa bAda jaba vaha pUnaH pichale dinoM gAMva mevoM ko mAra bhagAyA aura sanodakher3A kSetra vIrAna ho pAe, to unhe vahI aMgUThI rAste meM miTTI para sAmane hI gyaa| ahIroM ne sanodakheDA ke nikaTa hI yaha sAlonI Upara rakhI milii| gAMva ke isa rAste para hara roja prAta: gAMva bsaayaa| se sAya taka saikar3oM loga gujarate hai| sAlonI gA~va kI prAbAdI lagabhaga eka hajAra hai prApako zAyada yaha jAna kara pAzcarya ho ki sAnolI tathA yahA~ lar3ake-laDakiyo kA eka skUla bhI hai| gAMva grAma ke ThIka bIca meM Aja bhI eka aisA nagAr3A rakhA hai, taka pahu~cane ke lie koI pakkA rAstA bhI nahI hai| jisake bajAte hI minaToM me gAMva kA hara nivAsI apane retIle. Ubar3a-khAbaDa mArga ko pAra kara gAMva pahuMcanA sabhI kAma-kAja chor3a kara nagAr3A sthala para pahu~ca hotA hai| isa gAMva meM yAtriyoM kI bhIr3a ko dekhate hue jAtA hai| prAzA hai| sarakAra isa gAMva ke lie pakkI sar3aka banAne nagADe kA upayoga gAMva para saMkaTa athavA kisI kI ora zIghra dhyAna degii| vizeSa avasara para kiyA jAtA hai| yaha nagAr3A jaina devA- rela aura saDaka donoM hI mArgoM se sAnolI gAMva laya ke nikaTa hI rakhA hai| pahuMcA jA sakatA hai / sAnolI gAMva hariyANA ke bAvala kucha grAmINoM ne kahA-hama loga apane gA~va sAnolI relave sTezana se 10 mIla dUra hai| bAvala se sAnolI ke kA nAma badala kara deva bhUmi rakhanA cAhate hai| isa gA~va lie savArI mila jAtI hai| rAjasthAna meM prajarakA relave kI bhUmi para devatAoM kA vAsa hai| 70 varSa pUrva bhI sTezana sAnolI se prATha mIla dUra sthita hai| ajarakA se yahA~ pahADI ke nikaTa bhagavAna viSNu kI eka vizAla U~ToM para sAnolI pahuMcA jA sakatA hai| sAnolI se 18 patthara kI mUrti jamIna meM dabI milI thii| ukta mUrti mIla dUra kharatala relave sTezana hai| jahAM se sAnolI ke yahAM eka maMdira meM pratiSThita hai| ke lie savAriyAM mila jAtI haiN| sAnolI dillI se pichale dinoM gAMva ke pAMca vRddhoM-bAbA baharAma, 73 mIla dUra hai / tathA moTara-kAra va jIpa dvArA bhI bAbA kizanalAla, bAbA harapAla, bAbA rAmacandra paura pahuMcA jA sakatA hai / bAbA budharAma ne jaina prAcArya zrI vimala sAgara jI ke
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba mukharita vinAza ke patha para nUtana anusandhAna hai| kalyANakumAra jaina 'zazi' mAnaba ke caritra kA, dina dina hotA jAtA hrAsa hai| sAtvikatA ko nidhiyoM para praba rahA nahIM vizvAsa hai| vizva har3apa lene ko pratidina bar3hatI jAtI pyAsa hai| kathanI aura karanI meM dikhatA, ghora virodhAbhAsa hai| roma roma meM vyApta ho rahA atahAhAkAra hai| bhautikatA kA bhUta, hamAre sira para prAja savAra hai| mAja candramA ko prasane ko lagI bhayaMkara hor3a hai| patthara hI pA sake vahA~ bhI, kintu abhI taka daur3a hai| adhyAtmikatA inheM na chUtI, bhautikatA ke bhakta haiN| bha-para inako kucha na mila rahA, ye nabha para prAsakta haiN| inake lie vyoma, vaibhava hai, mAtR bhUmi niHsAra hai| bhautikatA kA bhUta, manuja ke sira para humA savAra hai| kitanI dharatI kA svAmI ho, para na jarA santoSa hai| chala prapaMca lampaTatA para adhikAroM kA jayaghoSa hai| paba mAnavatA ke viruddha hI umar3a rahA prati-roSa hai| antaraGga meM bharA dIkhatA, ghora ghRNA kA koSa hai| raNa-vibhISikAnoM meM sArA raMgA hA saMsAra hai| bhautikatA kA bhUta manuja ke sira para humA savAra hai| praNa kI unnati para rojhA hai, phala kA raca na dhyAna hai| mAnavatA kA kSaya karane meM, banA humA pASANa hai| rahI na mAnavatA kI isako prAja tanika pahacAna hai, aba mukharita vinAza ke patha para, nUtana anusaMdhAna hai| zAnti nAma kI baMdhI huI, 'raNa-gRha' para bandanavAra hai| bhautikatA kA bhUta manuja ke sira para prANa savAra hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrIyacarcA alabdhaparyAptaka aura nigoda paM0 milApacandra ratanalAla jaina kaTAriyA saMsArI jIva paryAptaka, nivRtya paryAptaka aura alabdha- asaMjJI mAnA hai aura unakI utpatti bhogabhUmi meM bhI paryAptaka aise tIna prakAra ke hote hai| alabdhaparyAptaka likhI hai / jo jIva alabdha paryAptaka hote haiM unakI jaghanya kA paryAya nAma labdhyaparyAptaka bhI hotA hai / jisa bhava meM aura utkRSTa prAyu eka ucchavAsa ke 18 veM bhAga mAtra jitanI paryAptiyeM hotI haiM utanI ko jo pUrNa kara lete hai hotI hai / arthAt na isase kama hotI aura na isase adhika be jIva paryAptaka kahalAte haiN| agara unake kama se kama hotI hai / zarIraparyApti bhI pUrNa ho jAye taba bhI ve paryAptaka kahalA digabara matameM manuSyoM ke ha bheda isa prakAra batAye haiMsakate hai / aura jo paryAptiyoM ko pUrNa karane meM lage hue AryakhaMDa, mlecchakhaMDa, bhogabhUmi aura kubhogabhUmi haiM kintu abhI zarIra paryApti ko bhI pUrI nahIM kI hai (antarvIpa) ina 4 kSetroM kI apekSA garbhaja manuSyo ke 4 prAge pUrI karane vAle haiM ve jIva nivRtyaparyAptaka kahalAte bheda hote haiM / ye cAroM hI paryApta-nirvatya paryApta honese 8 hai / tathA jo jIva eka ucchvAsa ke 18ve bhAga pramANa bheda hote haiM / sammUrcchana manuSya AryakhaMDa meM hI hote hai aura Aya ko lekara kisI paryAya meM janma lete hai aura vahAM kI ve niyama se alabdhaparyAptaka hI hote hai / ataH usakA eka paryAptiyoM kA sirpha prAraMbha hI karate hai / atyalpa prAyu hI bheda huA / isa 1 ko ukta 8 meM milAne se kula : hone ke kAraNa kisI eka bhI paryApti ko pUrNa na karake bheda manuSyoM ke hote hai / mara jAte hai ve jIva alabdhaparyAptaka kahalAte haiN| aise alabdhaparyAptaka jIva ekendriya ko Adi lekara pAMcoM jIvo ke bhava kSudrabhava kahalAte hai / ve jIva 1 ucchvAsa me hI iMdriyoM ke dhArI hote haiN| ekendriyoM meM pRthvIkAyika 18 bAra janmate hai aura 18 bAra marate hai / isa prakAra ke prAdi alabdhaparyApta-sthAvara jIva apanI 2 sthAvarakAya meM kSudrabhavoM ke dhArI alabdhaparyApyaka jIva hI hote hai, anya paidA hote haiN| isI taraha vikalatraya alabdhaparyAptakoM ke nahI / sabhI sammUrchana janma vAle jIva paryAptaka, nivRtya- utpattisthAna bhI paryApta vikalatrayoM kI taraha hI samajhane paryAptaka aura alabdhaparyAptaka hote hai| zeSa garbha aura caahiye| tathA sammUcchima paryApta ticaMcoM ke bhI jo-jo upavAda janma vAle jIva paryAptaka-nivRtyaparyAptaka hI utpattisthAna hote haiM, unhI meM sammacchima alabdhaparyAptaka hote hai, alabdha paryAptaka nahIM hote| vizeSa yaha hai ki- paMcedriya tiryaMcoM kI utpatti samajha lenI caahiye| kyoMki sirpha sammUcchima manuSya alabdhaparyAptaka hI hote hai| ve ye alabdhaparyAptaka jIva garbhaja to hote nahIM, ye to saba paryAptaka-nivRtyaparyAptaka nahI hote hai| sabhI ekedriya-vika- sammUcchima hote hai| ata: jaise anya paryApta sammUcchima lendriya jIvoM kA ekamAtra sammUrcchana janma hI hotA hai| trasajIva idhara-udhara ke pudgala paramANuSoM ko apanI kAyeM saMjJIsaMjI paMceMdriya naratiyaMca sammUrcchana janma vAle bhI hote banAkara uname utpanna ho jAte haiM / usI taraha ye palabdhahaiM aura garbhaja bhI hote haiN| bhogabhUmi meM sammUrchama paryAptaka sa jIva bhI utpanna ho jAte haiM / kintu alabdhatrasa jIva nahIM hote hai| prataH vahAM alabdhaparyAptaka trasa paryAptaka manuSyoM kI utpatti sthAna ke viSaya me spaSTa jIva bhI nahIM hote haiN| digaMbara mata meM sammUchima manuSyoM prAgama nirdeza isa prakAra hai| -"karma bhUmi meM cakravAtako bhI saMjJI mAnA hai| parantu svetAmbara mata meM unheM balabhadra-nArAyaNa kI senAmoM meM jahAM mala mUtroM kA kSapaNa 1. zAstroM meM sirpha 'bhaparyAptaka' zabda se bhI isakA ullekha hotA hai una sthAnoM meM, tathA vIrya, nAka kA mala, kAna kA kiyA hai| mala daMtamala, kapha ityAdi apavitra padArthoM meM sammUcchima
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 pranekAnta manuSya utpanna hote haiM / ve labdhaparyAptaka hote hai aura unakA zarIra pragula ke prasaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotA hai / " mUlArAdhanA pRSTha 638" gommaTasAra jIvakAMDa kI gAthA 63 meM likhA hai ki - sammUcchima manuSya napuMsaka liMgI hote hai / isI prasaMga meM isa gAthA kI saMskRta TIkA meM likhA hai ki"striyo kI yoni, kAMkha, stana mUla aura stanoM ke prata rAla meM tathA cakravartI kI paTarANI binA anya ke malasUtrAdi azuci sthAnoM meM sammUcchima manuSya utpanna hote hai | zrI kuMdakuMdAcArya sUtrapAhuDa meM likhate haiM ki -- ligammiya itthIrNa thaNatare NAhikakkhadesesu / afrat sumo kA tAsaM kaha hoi pavvajjA / / 24 / / artha - striyoM kI yoni meM, stanoM ke bIca meM, nAbhi me aura kAMkha meM sUkSma zarIra ke dhAraka jIva ( sammUcchimamanuSya) kahe gaye hai / ataH unakI mahAvratI dIkSA kaise ho sakatI hai ? isa viSaya meM kavi dyAnatarAya jI kA nimna padya dekhiye nAbhi kAMkha meM pAiye / nAri joni thana nara nArina ke malamUttara meM gAiye // murade meM sammUcchima sainI jIyarA / alabaSaparayApatI dayArghAri hIyarA // "dharmavilAsa" lokaprakAza ( zvetAMbara grantha) ke 7veM sarga ke zloka 3 se 2 meM likhA hai ki- "mala, mUtra, kapha, nAsikAmala, vamana, pitta, rakta, rAdha, zukra, mRtaklevara, daMpatti ke maithunakarma meM girane vAlA vIrya puranirddhamana ( khAla carma, gaMdI nAlI), garbhaja manuSya saMbaMdhI saba apavitra sthAna, itanI jagaha sammUcchima manuSyoM 2. jainAgama zabdasaMgraha (ardhamAgadhI- gujarAtI koza) meM pR0 368 para isI kA paryAyavAcI "NagaraniddhamaNa" ( nagaranirdhamana) kA artha isa prakAra diyA hai-- zahara kA gaMdA pAnI nikAlane kA mArga, khANa / yahAM donoM artha upayogI hai, donoM meM sammUcchima manuSyotpatti hotI hai / kI utpatti hotI hai' / aisA jhalakatA hai ki jainadharma ke jina phirakoM me strI mukti mAnI hai unake yahAM striyoM ke nAbhi, kA~kha, stana Adi avayavoM meM sammUcchima manuSyoM kI utpatti kA kathana nahIM kiyA hai| inakI utpatti aDhAI dvIpa se bAhara nahIM hai / kyoMki jina padArthoM meM inakI utpatti hotI hai ve saba garbhaja manuSyoM se sabaMdhita hote hai / loka me bhogabhUmi-karmabhUmi ke jitane bhI manuSya hote haiM unase asaMkhyAta guNI saMkhyA ina sammUcmi manuSyo kI 3. (i) jIvasamAsa kI maladhArI hemacandra kRta saMskRta vRtti (zve0 ) meM likhA hai-- sammUcrcchana- garbhanirapekSaM vAta pittAdiSvevameva bhavanaM saMmUcchaMstasmAjjAtAH saMmUrcchajA manuSyAH ete ca manuSyakSetra evaM garbhajamanuyAmevoccArAdiSUtpayaMte nAnyatra yata uktaM prajJApanAyAm - "kahi NaM bhate ! sammucchima maNussA samucchati ? goyamA ! to maNussa khette paNayA lIsAe joyaNasaya sahamsesa zraddhA ijjesu dIvasamudde su pannarasasu kammabhUmIsu tIsAe grakammabhUmIsu chappaNNAe pratara dIvesu gabhavakkatiya maNassANaM deva uccAresu vA pAsavaNesu vA khelemu vA siMghANesu vA vaMtesu vA pittesu vAsu vA soNiesu vA sukkesu vA sukka poggalaparisADesu vA thopurisa sajoesu vA nagaraniddhamaNesu vA savve caiva praNuiesu ThANesu saMmUcchima maNussA samucchaMti, aMgulassa prasakhejjaibhAgamittAe zrogAhajAe prasanNI micchAdiTThI savvAhi pajjattIhi zrapajattagA to muhutAuyA ceva kAlaM kareti, setta sammucchima maNussA / " (ii) kaha bhayavaM uvavajjepaNidi maNuyA sammucchimAjIvA / goyama ! maNussakhise NAyantrA ittha ThANesu / / uccAre pAsavaNe vele siMghANavaMta pisesu / sukke soNiya gayajIvakalevare nagara giddhamaNe || mahamajjamaMta maMkhaNa thI saMge savva asuiThANesu / uppajjati cayaMti ca samucchimA maNuya paMcidI // bleka TAipa meM chape zabda anyatra nahIM milate) - vicArasAra prakaraNa ( pradyumna sUri ) jIvAbhigame
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ palabdhaparyAptaka aura nigova 147 rahatI hai| aisA mUlAcAra paryApti adhikAra kI gAthA kevala nigoda me hI nahI, anya sthAvaroM aura trasoM meM bhI 175-178 aura trilokaprajJapti adhikAra 4 gAthA 2634 hote hai| jahAM ve eka ucchavAsa meM 18 bAra janma-maraNa me kahA hai| karate hai| isalie eka zvAsa meM 18 bAra janma-maraNa jisa prakAra sabhI sammUcchima manuSya alabdha paryAptaka karanA yaha nigodiyA kA kataI lakSaNa nahIM hai| kintu eka hote hai aura unakI kAya eka aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga- zarIrame anata jIvoM kA rahanA yaha nigoda kA nirbAdha lakSaNa pramANa kI hotI hai, usa prakAra se na to sabhI sammUcchima hai| nigoda kA hI dUsarA nAma sAdhAraNa vanaspati hai jinheM pacedriyatiryaca alabdhaparyAptaka hote hai aura na una sabakI anaMtakAya bhI kahate hai / eka zarIra meM rahane vAle ve manata kAya eka aMgula ke asakhyAtaveM bhAga kI hI hotI hai| jIva saba sAtha-sAtha hI janmate hai sAtha-sAtha hI marate haiM balki sammUccima pacedriyatiyaca matsya kI kAya to eka aura sAtha-sAtha hI zvAsa lete hai / eka zvAsa meM 15 bAra hajAra yojana kI likhI hai| jabaki garbhaja tiryaco meM janma maraNa karane vAle pralabdhaparyAptaka jIva to na to sAthakisI bhI tiryaca kI kAya pAca sau yojana se adhika nahIM sAtha janmate-marate hai, na sAtha-sAtha zvAsa lete haiM aura na likhI hai| tathA na kevala sammUcchima pacedriya tiryaca hI una bahutaso kA koI eka zarIra hI hotA hai| hAM agara ki-tU ekedriya se cauidriya taka ke tiryaca bhI saba hI hA ye jIva sAdhAraNa-nigoda meM paidA hote hai to bezaka vahA ve palabdhaparyAptaka nahI hote hai| hA jo tiryaca alabdhaparyA saba sAtha-sAtha hI janmate-marate aura zvAsa lete hai| ye hI ptaka hote hai una sabakI kAya alavattA eka agula ke alabdhaparyAptaka jIva vahAM eka zvAsa meM 18 bAra janmaasakhyAtave bhAga kI hotI hai| kintu isame bhI taratamatA maraNa karate hai| inase atirikta anya jIva nigoda meM rahatI hai| kyoki asakhyAtave bhAga ke bhI hInAdhika bhaag| eka zvAsa meM 18 bAra janma-maraNa nahIM karate hai| tAtparya hote hai| isalie to pAgama meM likhA hai ki-sabase choTA yaha hai ki samasta nigoda me paryAptaka jIva bhI hote hai| unameM se alabdha paryAptaka jIva hI sirpha eka zvAsa meM 18 agara sabhI alabdhaparyAptako ke zarIro kA pramANa eka bAra janma-maraNa karate haiM, paryAptaka nhii| paryAptaka jIva samAna hotA to kevala sUkSmanigodiyA kA hI nAma nahIM bhI vahAM anatAnata hai jinakI saMkhyA hamezaha alabdhaparyAlikhA jaataa| (dekho tri0 prajJaptidvi0 bhAga pR0 618) / ptakoM se adhika rahatI hai| nigoda hI nahIM anyatra sA alabdhaparyAptaka jIva sUkSma aura bAdara dono taraha ke dikoM meM bhI jo pralabdhaparyAptaka jIva hote hai ve hI eka hote haiN| tathA ye pratyeka vanaspati aura sAdhAraNa vanaspati zvAsa me 18 bAra janma-maraNa karate hai, saba nhii| siddhAMtakAyika hI nahIM kintu sabhI sthAvarakAya aura sammUcchima- graMthoM me itanA spaSTa kathana hote hue bhI logoM meM bhrAMta basakAya ke dhArI hote hai| tathA ye eka zvAsa me 18 dhAraNA kyoM huI? hama dhAraNA kyoM huI? isakA kAraNa nimnAMkita ullekha bAra janma-maraNa karate hai| jJAta hote haiM :kitane hI zAstrasabhA me bhAga lene vAle janI bhAI yaha (1) svAmI kArtikeyAnuprekSA kI saMskRta TIkA (zubhasamajhe hue hai ki-jo 1 zvAsa me 18 bAra janma-maraNa candrakRta) pR0 205 gAthA 284 meM-nigodeSu jIvo karate hai ve nigodiyA jIva hote haiN| yaha unakI bhrAMta anaMtakAlaM basati / nanu nigodeSuetAvatkAlaparyanta dhAraNA hai / eka zvAsa meM 18 bAra janma-maraNa karanA yaha sthitimAn jIvaH etAvatkAlaparimANAyuH kiM vA anyadAyuH nigodiyA jIva kA lakSaNa nahIM hai| yaha to alabdhaparyA ityukte prAha-"prAuparihINo" iti prAyuH parihIna: ptaka jIva kA lakSaNa hai| aise labdhaparyAptaka jIva to ucchvAsASTAvakabhAgalakSaNAntamuhUrtaH svalpAyuviziSTaH 4. dekho svAmikAtikeyAnuprekSA-ussAsadArasame, bhAge- prANA se bhAre praannii| isakA hindI anuvAdaka jI ne koI anuvAda nahIM jo maradi Na samANediekko viya pajjattI kiyA hai, isakA hindI artha isa prakAra hai :-nigoda meM laddhi apuNNo have so du||137|| jIva anaMtakAla taka rahatA hai isase kyA nigoda kI itanI
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 anekAnta pAyu hotI hai ? isakA uttara hai ki-yahAM prAyu 'parihIna' aThadasa janami bharAyo / dukha pAyo jI bhArI / pATha kA artha hai-eka ucchvAsa ke 18 bhAga pramANa ina ullekhoM meM nigoda (ekendriya) ke eka zvAsa meM antarmuharta ko svalpAyu nigoda kI hotI hai| 18 bAra janma-maraNa batAyA hai| isase prAyaH sabhI dhidvAnoM (2) banArasI vilAsa (vi0 saM0 1700) ke karma- taka ne eka zvAsa me 18 bAra janmamaraNa karanA nigoda prakRti vidhAna prakaraNa meM kA lakSaNa samajha liyA hai jo bhrAnta hai, kyoMki eka zvAsa eka nigoda zarIra meM, jIva anata apAra / meM 18 bAra janmamaraNa anya pacasthAvaroM aura prasoM meM bhI ghareM janma saba ekaThe marahiM eka hI bAra // 65 jo alabdhaparyAptaka hai pAyA jAtA hai ataH ukta lakSaNa prati maraNa aThAraha bAra kara, janama aThAraha beva, vyApti doSa se dUpita hai| tathA sabhI nigodoM meM zvAsa ke eka svAsa ucchvAsa me, yaha nigoda kI Teva // 96 18 veM bhAga me maraNa nahI pAyA jAtA (sirpha alabdha(3) budhajana kRta--"chahaDhAlA" DhAla2 paryAptakoM meM hI pAyA jAtA hai, paryAptakoM meM nahI) prataH jisa dukha se thAvara tana pAyo varaNa sako so naahiN| para tana pAyo varaNa sako so naahiN| ukta lakSaNa avyApti doSa se bhI dUSita hai| bAra aThAraha marA au, janmA eka zvAsa ke mAhi // 1 ekendriyoM meM mahAn duHkha batAne kI pramukhatA se ye (4) daulatarAma jI kRta-chahaDhAlA kathana kie gae hai / ina saba ullekhoM meM "labdhyaparyApta" kAla anaMta nigoda majhAra, bItyo ekendrItanadhAra // 4 vizeSaNa gupta hai vaha Upara se sAtha me grahaNa karanA cAhie eka zvAsa meM aThadasa bAra, janmyo marayo bharayo dukhbhaar|| "chaha DhAlA" graMtha kA bahuta pracAra hai yaha vidyArthiyoM ke (5) daulata vilAsa-(pRSTha 55) jainakorsa me bhI nirdhArita hai ata: isake adhyApana ke vakta sAdi anAdi nigoda doya meM parayo karmavaza jAya / nigoda kA nirdoSa lakSaNa vizeSatA ke sAtha vidyArthiyoM ko svAMsa usAMsa majhAra tahA bhavamaraNa aThAraha thAya / / batAnA cAhie tAki zurU se hI unhe vAstavikatA kA (6) dyAnatarAya jI kRta padasa graha jJAna ho sake aura Age ve bhrama meM nahI pdd'eN| TIkAoM meM jJAna vinA dukha pAyA re bhaaii| bhI yathocita sudhAra honA cAhie / bhI dasa mATha usAMsa sA~sa meM sAdhAraNa lapaTAyA re, bhAI. graMthakAroM ne isa viSaya meM abhrAnta (nirdoSa) kathana bhI kAla anaMta yahAM tohi bIte jaba bhaI maMda kaSAyA re, kie haiM, dekho :taba tUM nikasi nigoda siMdhu te thAvara hoya na sArA re, bhAI (1) svAmI kArtikeyAnuprekSA kI saMskRta TIkA (7) budha mahAcandra kRta bhajana sagraha pR0 33 (gAthA 68) (ka) jina vANI sadA sukha daanii| sUkSma nigodI'paryAptakaHXxxkSudrabhavakAlaM :/18 jIvi. itara nitya nigoda mAMhi je, jIva pranata samAnI, tvA mRtH| eka sAMsa aSTAdaza jAmana-maraNa kahe dukhadAnI // jina. (2) daulatavilAsa (pR0 15)-sudhi lIjyo jI mhaarii| (kha) sadA sukha pAve re praannii| labdhi aparyApta nigoda meM eka usAMsa majhArI / de nigoda basi eka svAMsa aSTAdasa maraNa khaanii| janmamaraNa nava duguNa vyathA kI kathA na jAta ucaarii| sAta sAta lakha yoni bhoga ke, par3iyo thAvara paanii| sa0 sudhi lIjyo jI mhaarii| (4) svarUpacandajI tyAgIkRta-svarUpa bhajana zataka (3) mokSamArgaprakAzaka (tIsarA adhikAra) paM0 (ka) kAla anaMta nigoda bitAye, eka uzvAsa lkhaaii| ToDaramalla jI sA0 aSTAdaza bhava maraNa lahe puni thAvara deha dharAI / pR0 62 (ekendriya jIvoM ke mahAn duHkha) herata kyoM nahIM re / nija zuddhAtama bhaaii| bahari mAyukarmateM ini ekendriya jIvani virSa je aparyApta (kha) dukha pAyojI bhArI / nita itara vaisi yuga nigoda meM, haiM tini ke to paryAya kI sthiti uzvAsa ke 18 veM bhAga kAla anaMta bitAyo / viSivaza bhayo usAMsa eka meM, mAtra hI hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ malagSaparyAptaka aura nigoda 146 pR066 (tiryaca gati ke dukha) se bAkI nikAlane para apane apane mApa zeSa 66132 bahari tiryacagati viSa bahata labdhyaparyApta jIva hai tini ekendriya ke kSudrabhava ho jAte haiN| kundakunda ke pAhaDa graMtha kI to uzvAsa ke 18 ve bhAga mAtra prAyu hai| sUtra rUpa hai ataH yahA~ parizeSa nyAya kA prAzraya lekara ____Y067 (manuSya gati ke dukha) bahuri manuSya gati 1 gAthA kI bacata kI gaI hai| viSe prasaMkhyAte jIva to labdhiaparyApta hai ta sammUcchana hA nigoda kA artha sAdhAraNa anantakAyika vanaspati hotA hai tini kI to prAyu uzvAsa ke 18 ve bhAgamAtra hai| hai dekho :(4) nayanamukha jI kRta pada (advitIya bhajanamAlA (1) anagAradharmAmRta pR0 202 (mANikacandraprathama bhAga pR060) grathamAlA) suna naina ceta jina baina are mata janama vRthA khove / nigota lakSaNaM yathA-(gommaTasAra gAthA 160 se tarasa-tarasa ke nigoda se nikAsa bhayo, 192, dhavalA prathama bhAga pR0 270) tahA eka zvAsa me aThAraha bAra mare yo| (sAhAraNodayeNa Nigoda zarIrA havaM ti saamnnnnaa| sUkSma se sUkSma thI tahAM terI pAyukAya, te puNa duvihA jIvA bAdara suhamAtti viNNeyA) // 16 // parajAya pUrI na kare tho phira mare tho|| sAhAraNamAhAro sAhAraNamANapANagahaNaM ca / bhAva pAhuDa meM kunda kunda svAmI ne likhA hai : sAhAraNajIvANaM sAhAraNalakkhaNaM bhaNiyaM // 16 // chattIsa tiNNi sayA chAvaTTisahassabAramaraNANi / jatthekku marai jIvo tattha du maraNa have praNatANaM / aMto muhUtta majjhe pattosi nigoyavAsammi // 28 // vakkamai jattha ekko vakkamaNa tattha tANa // 192 // vilidie prasIdI saTThI cAlIsameva jANeha / (ii) svAmikArtikeyAnuprekSA kI saskRta TIkA zubhapaMcindiya cauvIsa khaddabhavaMtomahattassa // 26 / / candra kRta pR0 204 (gAthA 284):___ina gAthAoM me nigoda vAsa me 66336 bAra janama- "ni niyatAM gAmanantasakhyAvicchinnAnAM jIvAnAM gAM kSetra maraNa eka antarmuhattaM meM batAyA hai / tathA vikalatraya aura dadAtIti nigodaM / nigodaM zarIra yeSAM te nigodAH paMcendriya ke kSudrabhavoM kI saMkhyA batAI hai kintu ekendriya nikotA vA sAdhAraNa jIvAH (anantakAyikAH) // " ke kSudra bhavoM kI saMkhyA nahI dI hai binA usake 66336 aisI hAlata me uparokta bhAva pAhuDa gAthA 28 meM jo bhavoM kA joDa nahI baiThatA hai gommaTasAra jIvakAMDa gAthA nigoda zabda diyA hai usakA artha "anantakAyika ekendriya 122 se 124 meM yahI kathana hai vahA~ ekendriyoM ke kSudra- vanaspati nahIM baiThatA hai kyoMki 66336 bhava jo nigoda bhavoM ko alaga saMkhyA batAI hai isa para sahaja prazna uThatA ke batAe hai unameM trasa sthAvara sabhI haiN| isakA samAdhAna hai ki kyA bhAva pAhaDa meM yahA~ eka gAthA chUTa gaI hai| bahuta se bhAI yaha karate haiM ki-nigoda kA prathaM labdhyaisakA samAdhAna yaha hai ki-ajita brahmakRta-"kallANA- paryAptaka karanA cAhie kintu yaha avyApti dUSaNa se loyaNA" (mANikacandra granthamAlA ke "siddhAntasArAdi dUSita hai kyoMki sabhI nigoda labdhyaparyAptaka nahIM hote saMgraha meM prakAzita) grantha me bhI ye hI do gAthAe ThIka isI bahata se paryAptaka bhI hote haiN| isake sivAya yaha artha taraha pAI jAtI haiM / zrutasAgara ne bhI sahasra nAma (ma09 nigoda ke prasiddha artha (anaMtakAyika banaspati) se bhI zloka 116) kI TIkA meM pR0 227 para ye hI 2 gAthAeM viruddha jAtA hai| jayacandajI kI vanikA bhI aspaSTa aura uddhRta kI haiM / isase 1 gAthA chUTane kA to savAla nahIM kucha bhrAMta hai / rahatA hai| praba rahA ekendriya jIvoM ke kSadrabhavoM kI saMkhyA ataH hamArI rAya meM bhAvapAhara gAthA 28 ke 'nigoda' kA kA savAla so vaha parizeSa nyAya se baiTha jAtA hai| vaha artha "kSudra" karanA cAhie gAthA 29 meM nigoda kA paryAyaisa taraha ki-vikalatraya aura paMcendriya ke kSudrabhavoM kI vAcI kSudra zabda diyA bhI hai| isake sivA gommaTasAra kula saMkhyA gAthA 29 meM 204 batAI hai ise 66336 meM jIvakAMDa meM bhI jo isA ke samAna gAthA hai usameM bhI
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anekAnta nigoda kI jagaha kSudra zabda kA prayoga hai dekho vRndAvana kRta cauvIsa pUjA (vimalanAtha pUjA jayamAla) tiNNisayA chattIsA chAvaTTi sahassagANi maraNANi / me yaha kathana Thoka diyA huA hai vahA~ dekho| aMgo muhatakAne tAvadiyA ceva khuddabhavA 122 zvetAbara prathoM me isa viSaya meM kathana isa prakAra hai :'nigoda' kA 'kSudra, kutsita, aprazasta, hIna' artha bhI "jainasiddhAta bolasagraha" dUsarA bhAga (seThiyA jaina hotA hai dekho : grathamAlA bIkAnera) pR0 16-21 me likhA hai :(1) mUtra prAbhRta gAthA 18 "tatto puNa jAI niggoda" ananta jIvo ke piNDa bhUta eka zarIra ko nigoda me nigoda kA artha zrutasAgara ne aprazasanIya diyA hai kara kahate hai / lokAkAza ke jinane pradeza hai utane sUkSma nigoda (nigodaM prazaMsanIyati na gacchatItyarthaH) ke gole hai eka eka gone meM asakhyAta nigoda hai eka eka (2) harivaMza purANa (jinasenakRta) sarga 4 nigoda me ananta jIva hai| ye eka zvAsa me-kucha adhika mRdaMga nADikAkArA nigodA pRthvItraye / / 347 // 17 janma maraNa karate haiM, (eka muhUrta meM manuSya ke 3773 te caturthyAMca pacamyA nArakotpattibhUmayaH // 348 / / zvAsocchvAsa hote hai) eka muharta me 65536 bhava sarvendrika nigodAste tridvArAzca trikoNakAH // 352 / / karate hai, nigoda kA eka bhava 256 prAvaliyo kA hotA gharmA nigodajAH jIvA khamutpatya patantyadhaH 355 hai / sUkSma nigoda me naraka se bhI anataguNA duHkha (prajJAna naraka me nArakiyoM ke jo utpatti sthAna indraka se) hai| Adi bila hai una kutsita sthAno ko yahA~ 'nigoda' kahA sattarasa samahiyA kira igANu pANammi huti khuDDubhavA / hai| saMskRta TippaNakArane bhI yahI artha kiyA hai :-"nigodaH sagatIsa saya tihattara pANu puNa iga mUhuttammi / / nArakotpatti sthaanaani"| paNasaTi sahassa paNasaya chattIsA iga muhutta khuDDabhavA / dharma vilAsa (dyAnatarAya kRta) pR0 17-(upadeza prAvaliyANa do saya chappannA ega khuDubhave / / zataka) di0 pAmnAya me jahA~ 18 bAra janma-maraNa batAyA hai vasata anatakAla bItana nigoda mAhi / prakhara anaMtabhAgajJAna vahA~ zvetAbara AmnAya meM kucha adhika 17 bAra batAyA anusare hai| hai| di0 pAmnAya meM kSudrabhavo kI saMkhyA 65336 batAI chAsaThi sahasa tIna se chattIsa bAra jIva / atara maharata hai taba iva0 AmnAya me 65536 batAI hai di0 AmnAya me janme aura mare hai / / 48 / / me yaha sakhyA sthAvara aura trasa sabhI labdhyaparyAptako kI batAI hai kintu zve0 prAmnAya meM isake lie sirpha eka daulata vilAsa pR0 80--jaba moharipu dInI ghumariyA tasavaza nigoda meM par3iyA / nigoda zabda kA sAmAnya prayoga kiyA hai| donoM mAmnAyo taha zvAsa eka ke mAhi aSTAdaza maraNa lahAhi // meM isa prakAra yaha mAnyatA bheda hai (yaha bheda sApekSika hai dono kI sagati sabhava hai) lAha maraNa antarmuhurta me chyAsaTha sahasa zata tIna hii| mahAn siddhAta grantha dhavalA meM nigoda kA kathanaSaTtIsa kAla anaMta yoM dukha saha upamA hI nahIM / bhAga 3 pR0 327, bhAga 4 pR0 406, 408, bhAga 7 pR0 37-phira sAdi prau anAdi do nigoda me parA, pR0 506, bhAga 8, pR0 162, bhAga 14 pR0 86 Adi jaha maMka ke masakhya bhAga jJAna UbarA / meM hai| brahmacArI mUlazakara jI vezAI ne apanI bRhata taha bhavaantarmUhurta ke kahe gaNezvarA / pustaka "zrI jinAgama" pR0 175 se 181 me dhavalA ke chayAsaTha sahasa trizata chattIsa janmadhara mraa| kathanoM kI pAlocanA kI hai aura yahA~ taka likhA hai kiyoM basi pranatakAla phira tahAM te nIsarA // dhavalAkAra ne 'nigoda" ke artha ko samajhA hI nahIM hai ___ina ullekhoM meM 66336 kSudrabhava sirpha nigoda-eke- kintu hameM dezAI jI ke kathana, meM kucha bhI bajana nahI ndiya ke hI banAe hai. saha. ThIka nahIM hai| ... mAlUma par3atA hai| pavakhAkAra kA kapala koI mApattijanaka
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ eosparyApta aura nigoda nahIM hai / agara dezAI jI hamAre isa lekha kI rozanI me punavicAra kare to unheM bhI dhavalA kA kathana susagata pratIta hogA / bhAvapADa kI ukta 28vI gAthA kI saMskRtaTIkA zrutasAgara ne zabdArtha mAtra kI hai / ataH usase bhI - viSaya spaSTa nahI hotA hai / ina dinoM zrI zAMtivIra nagara se bhraSTapAhuDa grantha prakAzita hayA hai jisake hindI anuvAdaka zrI paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya sAgara haiN| anuvAdaka jI ne ukta gAthA 28 kA artha karate hue likhA hai ki- 66336 bhava nikota jIyo ke hote hai na ki nigoda jIvoM ke| nikota zabda kA artha prApa ne madhyaparyApta jIva kiyA hai / kintu grApa ne aisA koI zAstra pramANa nahI likhA jahA~ nikota kA artha taka kiyA ho| valki lATI maMhitA sarga 5 ilo0 61 62, 64, 82 me mAghA raNa aura nikota donoM ko ekArthavAcaka likhA hai| Upara jo 66336 bhava saMkhyA batAI hai usakA manasaba yaha hai ki eka ananyaparyAtaka jIva jisakI ki zrama aura sthAvara paryAyoM meM alaga-alaga adhika se adhika bhavasaMkhyA prAgama meM batAI hai una saba bhavo ko yadi vaha lagAtAra dhAraNa kare to 66336 bhava dhAraNa kara sakatA hai| isase adhika nahIM, ina sabo ko dhAraNa karane meM use zvAsa kama eka muhUrtakAla lagatA hai jise "anta hukAla " saMjJA zAstroM meM dI hai| isa hisAba se - paryApta jIva eka ucchvAsa me 18 bAra janmatA 5. jisa taraha " zrI mahAvIra jI" me posTa oNphisa hai usI taraha nadI ke isa pAra "zrI zAMtivIra nagara". nAma se alaga nayA posTa praoNphisa khula gayA hai / 6. svAmi kArti ke yAnuprekSA kI saMskRta TIkA pR0 204 gAthA 284 meM likhA hai :- nigodaM zarIraM yeSA te nigovA: nikotA vA sAdhAraNa jIvAH / bhAva pAhuDagAthA 113 kI zrutasAgara kRta saMskRta TIkA meM bhI nigoda aura nikota ekArthavAcI hI likhe haiN| mUlAcAra (paMcAcArAdhikAra gAyA 28 kI vasunaMdi kRta TIkA) meM pR0 194-194 para nikota [zabda nigoda kA paryAyavAcI zabda diyA hai| -- hai aura 18 bAra maratA hai| ataH 18 kA bhAga 66336 meM dene se labdha saMkhyA 3685- 1/3 prAtI haiN| yAnI 3685 ucchavAsoM meM vaha 66336 bhava letA hai aura eka muhUrta ke 1773 upahAsa hote hai| phalitArtha yaha huA ki 66336 bhava lene me use 88 zvAsa kama eka eka muhUrta kA kAla lagatA hai / ina 66336 kSudrabhavoM meM se kisakima paryAya meM kitane-kitane bhava hote hai usakA vivaraNa isa bhAMti hai -- ekendriyoM ke dvIndriya ke trIndriya ke caturadraya ke pacendriyoM me asazI tica ke sajJI manuSya ke 39 kula - 66132 80 60 40 151 8 66336 dekho gommaTasAra jIvakADa gAthA 122 - zrAdi tathA svAmikArtikeyAnuprekSA bar3A pR0 76 ekendriyoM ke 66132 kSudra bhavoM kA vivaraNa nimna prakAra hai cAra sthAvara aura sAdhAraNa vanaspati ye pAMcoM sUkSma bAdara hone se 10 bheda hue / pratyeka vanaspati bAdara ho hotI hai ataH usakA eka bheda 10 me milAne me 11 hue| ina 11 kA bhAga ukta 66132 me dena se labdha 6012 Ate haiN| basa hara eka labdhaparyAptaka sthAvara jIva ke 6012 kSudrabhava hote hai / isa viSaya ko isa taraha samajhanA ki - koI jIva kisI eka paryAya me marakara punaH puna usI paryAya meM lagAtAra janma-maraNa kare to kitane bAra kara sakatA hai isakI bhI grAma niyata sakhyA likhI milatI hai| jaise nArakI deva bhoga bhUmiyA jIva. marakara lagate hI dubArA apanI usI paryAya meM paidA nahI ho sakate hai| koI jIva manuSya yoni meM janma lie bAda phira bhI usI manuSya yoni meM lagAtAra janma le to vaha bAra se adhika nahIM le sakatA hai / pRthvI prAdi 4 sUkSma paryAptaka sthAvara
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 anekAnta jIva mara mara kara apanI usI paryAya meM lagAtAra adhika se alabdhaparyAptaka jova adhika se adhika niraMtara apane adhika asaMkhyabAra janma le sakate haiN| aura paryAptaka 6012 kSudrabhava lie bAda unhe nizcaya hI usa paryAya se nigodiyA jIva anaMtabAra janma le sakate hai| usI taraha nikalanA par3atA hai / palabdhaparyAptaka jIva ke lie likhA hai ki vaha bhI yadi uttara alabdhaparyAptaka ke bhava dhAraNa kare to Upara jisa paryAya hAM vahAM se unheM bhI avazya nikalanA par3atA hai| meM jitane bhava likhe hai vahAM vaha adhika se adhika utane hI alabdhaparyAptaka paryAya ko choDa kara ve paryAptaka-nigoda bhava dhAraNa kara sakatA hai| jaise kisI jIva ne sUkSmanigo- meM cale jAte hai| mUla cIja nigoda ko unhone choDI nahIM diyA meM pralabdhaparyAptaka rUpa se janma liyaa| yadi vaha jisase ve nityanigodiyA hI kahalAte hai / isI taraha ve marakara phira bhI vahAM ke vahA hI bAra bAra niraMtara janma paryApta se aparyApta aura sUkSma se bAdara pava bAdara se maraNa kare to adhika se adhika 6012 bAra taka kara sUkSma bhI hote rahate hai| hote rahate hai nigoda ke sakatA hai| isake bAda use niyamataH paryAptaka kA bhava nigoda me hI jisase unake nigoda kA nityatva banA hI dhAraNa karanA pddegaa| bhale hI vaha bhava nigodiyA kA hI rahatA hai| kyoM na ho / yadi vaha paryAptaka me na jAye aura phira bhI nigodiyA jIva alabdhaparyAptaka avasthA meM nirantara use alabdhaparyAptaka hI honA hai to vaha sUkSma nigodiyA raheM to adhika se adhika sirpha 4 minaTa taka hI raha meM janma na lekara bAdara nigodiyA yA anya sthAvara-traso sakate hai| kyoki unake lagAtAra kSudrabhava 6012 likhe me alabdhaparyAptaka ho sakatA hai| vahA bhI jitane vahA ke hai| jo 334 ucchvAsoM meM pUrNa ho jAte hai / 334 kSudrabhava likhe hai utane bhava dhAraNa kiye bAda vahAM se bhI ucchvAsoM kA kAla 4 minaTa karIba kA hotA hai / isa nikala kara yA to use paryAptaka kA bhava lenA hogA yA thoDe se 4 minaTa ke samaya meM 6012 janma aura itane hI usI taraha anya sthAvara trasoM meM alabdhaparyAptaka rUpa se maraNa karane se mUkSma nigodiyA alabdhaparyAptaka jIvoM ke janma lenA hogaa| isa prakAra se koI bhI jIva yadi sabhI isa kadara isa kadara saMklezatA bar3hatI hai ki usake kAraNa jaba ve sthAvara traso meM niraMtara pralabdhaparyAptaka ke bhavoM ko dhAraNa jIva pAkhirI 6012 vAM janma lene ko vigrahagati me 3 kare to vaha 66336 bhava le sakatA hai, isase adhika nhii| moDA lete hai to prathama mor3a me jJAnAvaraNa kA aisA tIvra Upara palabdhaparyAptaka manuSya ke adhika se adhika 8 udaya hotA hai ki usa samaya unake pratijaghanya zrutajJAna lagAtAra kSudrabhava likhe hai jinakA kAla prAdhe zvAsa se bhI hotA hai| jisakA nAma paryAptajJAna hai| yaha jJAna kA kama hotA hai| matalaba ki vaha arddhazvAsa kAlamAtra itanA choTA praza hai ki yadi yaha bhI na ho to pAtmA jaDa taka hI manuSya bhava meM rahatA hai| itanA hI kAla alabdha bana jaae| yaha kathana gommaTasAra jIva kADa gAthA 321 paryAptaka pacendriya saMjJI-asaMjJI tiryacoM kA hai| taduparAMta meM kiyA hai| unheM yA to kisI paryAptaka meM janma lenA par3egA yA anya nigoda ke viSaya meM eka aura bhrAnta dhAraNA phalI kisI sthAvarAdi me pralabdhaparyAptaka honA pdd'egaa| huI hai| kucha jaina vidvAn aisA samajhe hue haiM ki-'naraka yahAM prazna kI 7vI pRthvI ke nIce jo eka rAjU zUnyasthAna hai, jahAM anAdi kAla se lekara jina jIvoM ne nigoda se ki sanADI bhI nahIM hai vahA~ nigoda jIvoM kA sthAna nikalakara dUsarI paryAya na pAI ve jIva nitya niyoTiyA hai|"" aisA samajhanA galata hai| jo sUkSma nigodiyA jIva kahalAte haiN| nityanigodiyA jIva paryAptaka hI nahI, . (1)sarata, jabalapura Adi se prakAzita tatvArthasUtra(pAThya bahata se pralabdhaparyAptaka bhI hote haiM / vahAM ke una alabdha- pustaka) meM tIna loka kA nakazA diyA hai usame 7ve paryAptikoM ne bhI prAja taka nigodavAsa ko choDA nahIM hai| naraka ke nIce eka rAjU meM nigoda batAyA hai| aisA aisI sUrata meM pApa yaha kaise kahate hai ki-nigodiyA hI kathana kArtikeyAnuprekSA (rAyacandra zAstramAlA)
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ malabaSaparyAptakaura nigoda . haiM ve to asanAr3I mora usase bAhara saba loka meM ThasAThasa hai vahA~ anya sthAvara jIva bhI rahate haiN| aisA vR0 dravya' bhare hue haiN| ye hI nahIM, pRthvI prAdi anya sUkSma sthAvara saMgraha kI brahmadevakRta saMskRtaTIkA meM lokAnuprekSA kA jIva bhI samasta loka meM vyApta hai / isalie sAtavI pRthvI varNana karate hue kahA haike nIce hI nigoda kahanA ThIka nahI hai, vaha to tIna loka "tasmAdadhobhAge rajjupramANaM kSetra bhUmi rahita nigodAmeM sarvatra hai| vaha sAtavIM pRthvI se nIce bhI hai aura anyatra bhA hamAra anyatra dipaMca sthAvarabhUtaM ca tiSThati / " artha-usa sAtavIM pRthvI .. bhI hai| tathA 7vI pRthvI ke nIce kevala nigoda hI nahI ke nIce eka rAjapramANa kSetra bhUmi rahita hai vahA~ nigoda pR056, 62 meM tathA siddhAMtasAra saMgraha (jIvarAja ko prAdi lekara pAMca sthAvara jIva tiSThate hai / graMthamAlA) pR0 144 me hindI anuvAdakoM ne kiyA svAmI kArtikeyAnuprekSA kI saMskRta TIkA meM (pRSTha hai jaba ki mUla aura saMskRta TIkA meM aisA kucha 56 meM) bhI isI gadya ko uddhRta karake yahI bAta darzAyI nahIM hai| (2) jaina bAla guTakA (prathama bhAga bAbU jJAnacanda prazna :- "sUkSmanigoda sarvatra hai yaha ThIka hai para 7vIM jainI, lAhaura) pR0 32 asanAlI me nIce nigoda :- pRthvI ke nIce jo nigoda kahI jAtI hai vaha bAdara nigoda (3) yazodhara caritra (lokAnUprekSA ke varNana me, hai|" uttara :-aisA kahanA bhI ucita nahIM hai| kyoMki hajArI lAlajI kRta bhASA) pR0 161-"narka nigoda bAdara jIva binA AdhAra ke raha nahIM sakate aisA siddhAnta pAtAla viSe jahA~ kSetra jurAja sAta bkhaanii|" hai| gommaTasAra jIvakAMDa gAthA 183 meM likhA hai ki(4) dyAnatarAya jo kRta carcAzataka ke hindI vaca. "prAdhAre thUlAmo savvattha NiraMtarA suhmaa|" bAdara jIva nikAkAra harajImalajI ne padya 8, 11, 12, 13 ka / AdhAra para rahate hai aura sUkSma jIva sarvatra binA vyavadhAna apanI TIkA me sAtave naraka ke nIce nigoda likhA ke bhare hai| svAmIkArtikeyAnuprekSA meM bhI likhA hai kihai (yaha atha vIra presa, jayapura se prakAzita huA hai) puNNA vi apuNNA vi ya thUlA jIvA havati sAhArA / (5) banArasI vilAsa (vi0 sa0 1700 me racita) chanviha suhamAjIvA loyAyAse vi samvattha // 123 / / ke "karma prakRti vidhAna" prakaraNa me likhA hai :jo golaka rUpI pacadhAma, aDara khaDara ityAdi naam| 8. aura yahI bAta narendrasenAcAryakRta-siddhAMtasAra saMgraha te sAtanarakake heTa jAna, puni sakalaloka nabhame bakhAna adhyAya 6 zloka 6 meM kahI hai :-tato'dhastAddharA (6) buddhi vilAsa (bakhatarAma zAha kRta vi0 saM0 zUnya rajjumAna sudustaram / kSetramasti nigotAdi 1827) graMthAraMbha meM jIvasthAna manekapA / isameM nigoda ke prAge prAdi ratna zarkarA bAlukA, paMka ghUmatama sodi / zabda dekara pacasthAvaro kA saMsUcana kiyA hai / paM0 bahuri mahAtama sAta ye tinatala kahI nigodi / / 11 / / pravara gopAladAsajI varaiyA ne bhI "jaina siddhAMtadarpaNa" prathama hiM bhUmi nigodAla lAbI caur3I jAni / pR0 166 meM yahI likhA hai :-"sAtavI pRthvI ke sAta sAta rAjU kahI, puni sunie guNakhAni // 16 // nIce eka rAjU pramANa aAkAza nigodAyika jIvoM se (7) chaha DhAlA (jaina pUstaka bhavana kalakattA kI bharA huA hai|" prata: sAtavI pRthvI ke nIce eka sacitra) pR05-yadyapi nigoda sarvatra pAye jAte hai rAjU meM sirpha nigoda hI batAnA bilkula galata hai| tathApi sAta narakoM ke nIce khAsa nigodoM kA sthAna hai| 6. paM0 mANikacanda jI nyAyAcArya ne "tIna loka kA (5) "jaina mitra" vaizAkha sudi vi. sa. 2464 varNana" lekha me (sarala jainadharma) pR0 106 meM) "triloka paricaya" lekha me lekhikA ne likhA hai- likhA hai :-pradho loka meM sabase nIce eka rAjU taka adholoka meM nIce sAta naraka haiM isa sabase nIce bAdara nigoda jIva bhare hue haiM aura usase Upara chaha nigoda loka hai| rAjuoM meM sAta pRthviyAM haiN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta . artha-cAhe paryApta ho yA aparyApta ho sabahI bAdara mAmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu mAMsapezISu / jIva bhASAra ke sahAre se rahate haiM / tathA pRthvI-jala-agni- sAtatyenotpAdastajjAtInAM nigotAnAm // 67 // vAya-nitya nigoda aura itaranigoda ye 6 sUkSma jIva lokA- ga lAkA- artha-kaccI, pakkI, pakatI huI mAMsa kI DaliyoM meM mAMsa lI pakI pasa kAza meM saba jagaha bhare hai| jaise varNa-rasa-gadha vAle nigoda jIva niratara hI utpanna naraka kI 7vI pRthvI ke nIce eka rAjapramANa kSetra hote rahate haiN| meM vAtavalayoM ko chor3akara bAkI sArA sthAna nirAdhAra puruSArthasiddhayupAya ke isa zloka meM prayukta "tajjAtInAM zUnyamaya hai| aura binA prAdhAra ke bAdarajIva rahate nahIM nigotAnAM" kA artha koI aisA karate haiM ki jisa jAti hai to vahA~ bAdara nigoda bhI kaise mAnI jA sakatI hai?" ke jIva kA mAMsa hotA hai usame usI jAti ke jIva paidA dUsarI bAta yaha hai ki-gommaTasAra jIvakADa gAthA 196 hote haiM / jaise baila kA mAsa ho to usame bala jaise hI meM vanaspatikAyika vikalatraya pacendriya tiryaca aura manuSyoM sUkSma trasa jIba paidA hote hai|" aisA artha karane para jaba ke (kevala zarIra-AhAra zarIra ko chor3akara) zarIro meM nigoda zabda ke sAtha sagati baiThatI nahI, kyoMki nigodiyA bAdara nigodiyA kA sthAna batAyA hai aura sAtavIM pRthvI ke nIce vAtavalayo ko choDakara zeSa sthAna meM na pratyeka jIva trasa hote nahIM taba ve nigota zabda kA labdhyaparyAptaka artha karake sagati baiThAne kA prayatna karane lagate hai para vanaspatikAyika haiM aura na sa hai isase bhI vahA bAdara nigota kA labdhyaparyAptaka artha kisI zAstra meM dekhane me nigoda kA prabhAva siddha hotA hai| prAyA nahIM hai| yaha gar3abar3a 'tajjAtInAM' zabda kA ThIka isase yaha bhI pragaTa hotA hai ki jisa prakAra pratyeka artha na samajhane kI vajaha se huI hai| isalie 'tajjAtInA' vanaspati ke prAzrita bAdara nigoda hone se vaha sapratiSThita kA sahI artha yoM honA cAhie ki-"usI mAMsa kI kahalAtI hai| usI taraha trasa jIvoM ke zarIroM ke Azrita jAti ke (na ki usI jIva kI jAti ke) arthAt usa bhI bAdara nigoda jIva rahate haiM prataH prasakAya bhI sapra- mAMsa kA jaisA varNa-rasa-gaMdha hai usI taraha ke usame nigodatiSThita kahalAtA hai" gommaTasAra kI ukta gAthA 166 jIva paidA hote hai|" aisA artha karane se koI asagatatA meM yaha bhI likhA hai ki-pRthvI-jala-agni-vAyu ina cAra nahI rhtii| jisa prAkRta gAthA kI chAyA ko lekara purusthAvaroM ke zarIra meM, tathA deva zarIra, nArakI zarIra SArtha siddhacapAya meM ukta padya racA gayA hai usa gAthA meM mAhAraka zarIra, aura kevalIkA zarIra sirpha ina pATha bhI mAsa meM niraMtara nigoda jIvoM kI hI utpatti batAI zarIroM meM nigodiyA jIva nahIM hote, zeSa saba zarIroM meM nigodiyA jAva nahA hAta, zeSa saba zarArAma hai| vaha gAthA yaha hai hai| va nigoda jIva hote haiM / isalie amRtacadra svAmI ne puruSArtha prAmAsu pra pakkAsu a vipaccamANAsu maMsapesIm / siddhaghupAya ke nimna zloka meM mAsa meM nigoda jIva sayayaM ciya uvavAmo bhaNimo u nigomajIvANaM / / hone kA kathana kiyA hai yaha gAthA zvetAmbarAcArya hemacaMdra ne yogazAstra ke tIsare 10. carcA samAdhAna (carcA naM. 65) meM sAtave naraka ke prakAza meM uddhata kI hai| syAdvAdamaMjarI ke pRSTha 176 para nIce bAdara nigoda (paMcagolaka) kA prabhAva batAyA bhI yaha gAthA uddhata huI hai| tathA puruSArtha siDadhupAya kI hai| sudRSTi taragiNI meM bhI pa0 Tekacanda jI sA0 ne paMDita ToDaramala jI sAva ne vanikA likhI hai| usameM likhA hai ki sAtaveM naraka ke nIce bAdara nigoda ukta padya naM0-67 kA artha isa prakAra kiyA hai-" mAlI batAne vAle bhole jIva haiN| hou, agnikari pakAi hou, athavA pakatI hou, kachu eka 11. pranagAra dharmAmRta pR0 461 meM malaparISaha prakaraNa meM pakI hou, aise sabahI je mAMsa kI DalI tinaviSa usahI likhA hai:-uivartana (ubaTana, maila utArane) meM jAti ke nigodiyA anaMte jIva tinakA samaya-samaya viSa bAdara pratiSThita nigoda jIvoM kA ghAta hotA hai| niraMtara upajanA hoya hai| sarva avasthA sahita mAMsa kI
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ malambaparyAptaka paura nigoda 155 DalinI viSaM niraMtara vaise hI mAMsa sArikhe naye-naye anaMta paryAptaka nahIM hote-the paryAptaka bhI hote haiN| isa taraha donoM jIva upaja haiN|" meM viSamatA hone se yaha bhI nahIM kaha sakate ki jaisI yahAM ToDaramala jI sAva ne bhI mAsa meM mAMsa jaise hI utpatti labdhyaparyAptaka manuSyoM kI hai| vaisI hI tiryaMcoM nigoda jIva kI utpatti likhI hai / na ki labdhyaparyAptako kI bhI hai| yadyapi prAgama me paMcedriya tiryacoM ke garbhaja kii| aura dekhiye sAgAradharmAmRta adhyAya 2 zloka 7 me aura sammUcchima aise do bheda jarUra kiye hai| para isakA paM0 prAzAdhara jI bhI mAMsa meM pracura nigoda jIva batAte matalaba yaha nahIM hai ki jo baila, hAthI, ghoDe garbhajanma se hue nigota kA artha sAdhAraNa-anatakAya likhate hai| paidA hote hai ve hI sammUcchima bhI hote hai| sammUcchima labdhyaparyAptaka nahIM likhate / yahA yaha bhI samajhanA ki- pacendriya tiyaMca aura hI hote hai -- jisa jAti ke garbhaja jaise sthAvara vanaspatikAya me jo bAdara nigodajIva paidA tiryaca hote hai usI jAti ke sammUcchima tiryaMca nahI hote hote hai / ve bhI to usa vanaspati ke rUpa-rasa-gaMdha jaise hI aisA kahane meM koI bAdhaka pramANa najara nahIM pAtA hai / paidA hote haiN| vaise hI usa jIvo ke kalevaro me samajha ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 66 kI TIkA me paM0 lenA caahie| yaha eka judI bAta hai ki-tiryaco ke sadAsukha jI ne likhA hai :-"manuSya tiryaMcani ke mAsa kA mAMsa meM nigodajIvoM ke atirikta labdhyaparyAptaka aura eka kaNa meM ette bAdara nigodiyA jIva hai jo trailokya ke paryAptaka kRmi Adi trasa jIva bhI paidA ho jAte hai| yahA ekendriya se paMcendriya taka jitane jIva hai unase anaMtaguNe taka kI usameM sammUcchima pacendriya labdhyaparyAptaka tiryaca hai tAte anna jalAdika asakhyAta varSa bhakSaNa kare tisameM taka paidA ho sakate hai| parantu isakA mAyanA yaha nahIM hai jo ekendriya hiMsA hoya tAte anaMtaguNe jIvana kI hiMsA ki baila ke kalevara meM baila jaise pacedriya sUkSma labdhya- sUI kI aNImAtra mAsa ke bhakSaNa karane meM hai pR0 181 / " paryAptika jIva paidA hote hai / aisA koI pArSapramANa ho pa. sadAsukha jI sAba ne bhI mAMsa me jo nigodiyA jIva to batAyA jAve / manuSya ke kalevara me labdhyaparyAptaka satata utpanna hote hai unhe ekendriya hI mAnA hai| kintu manuSyoM kA paidA honA aisA to zAstroM me spaSTa kathana "zrI jinAgama" pustaka ke pR. 323 para dezAI jI ne isa milatA hai| parantu jisa jAti ke tiryaca kA kalevara kathana kI pAlocanA kI hai jo ThIka nahIM hai| paM0 sadAsukha ho usameM usI tiryaca jAti ke labdhyaparyAptaka sUkSma jIva jI kA kathana prAgamAnusAra hai| paidA hote hai aisA kathana nahIM milatA hai / tathA jisa prAzA hai bahuzrutajJa vidvAna aura tyAgI varga isa nibaMdha prakAra sabhI sammUcchima manuSya niyamataH labdhyaparyAptaka para gahare ciMtana ke sAtha apane vicAra prakaTa karane ki hI hote hai| usa taraha sabhI sammUcchima tiryaca labdhya- kRpA karege / vijoliyA ke jaina lekha zrI rAmavallabha somAnI bijoliyA kSetra bhIlavADA jile kA Upara mAla kSetra mAMDalagar3ha aura bhIlavADA pAte samaya mai yahA~ ThaharA thA kA bhAga hai / itihAsa kI dRSDi se yaha bar3A prasiddha hai| taba kucha lekha dekhe the unakA saMkSipta varNana isa prakAra hai:pAzcarya nahIM ki gujarAta ke lekhakoM ne kumArapAla ke (i) vi0 saM0 1226 kA prasiddha cauhAna lekha :pUrva bhava meM janma isI kSetra meM mAnA hai| yahA~ ke kaI zava isa lekha kA prakAzana epigrAphimA iMDikA meM zrI akSayapaura digambara jaina lekha mile haiN| kaI varSoM pUrva bUndI se kIti vyAsa ke sampAdana meM huA hai / mUla lekha meM 30
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta paMktiyAM haiN| evaM 93 zloka pora kucha gadya bhAga hai| isakA mUla pATha isa prakAra par3hA jAtA hai :prArambha ke 28 zlokoM me cauhAnoM kI vaMzAvalI dI haI ||ii0|| U / arhadbhyo namaH / svAyaM bhUvaM cidAnaMda hai jo adhikAMzataH anya zilAlekhoM se milatI hai| lekha svabhAveM shaahvtottaa| zA svabhAveM zAzvatodayam / ghAmadhvastatamastomammeyaM mahima meM yaha bhI vaNita hai ki pArzvanAtha mandira ko morAkSarI stumaH // 1 // dhrauvyopeta mapi vyayodaya yUtaM svAtmasthamadhyAgAMva pRthvIbhaTa dvitIya ne diyA aura somezvara ne revANA tmakaM lokavyApi paraM yadekamapi cAneka sUkSma mahata, prAnaMdAgAMva diyaa| isake bAda lolAka zreSTha kA varNana hai| mRtapUrapUrNamapiyacchanya svasadevanam jJAnAdgamyamagamyamapya(ii) dusarA bar3A lekha unnata zikhara purANa kA hai| bhimataprAptyai stuve brhmtt||shaatvkrm somo vRta(bhUta)jagatI isameM kula 264 zloka khude hue the| kintu aba eka tale'smindhanAna mUttiH kimavizvarUpaH / sraSTA viziSTArtha zilA para 31 zloka haiM aura dUsarI para 276 se 264 vibhedadakSaH sa pAzrvanAthastanutAzriya vaH // 3 // sa pAvataka milate hai yaha lekha vahA~ ke sthAnIya adhikAriyoM dvArA jJAta huA thA ki prakAzita ho cukA hai| isalie yena padArthasArthA nije (na) sajJAna vilocanena // 4 // isakI pUrI nakala nahIM kI jA skii| isake zurU ke savRttAH khalu yatra loka mahitA muktA bhavaMtizriyoHratnA4 zlokoM meM stuti hai| 5 zloka TUTA huA hai| isame nAmapi bhadraye sukRtino yaM sarvadopAsateH saddharmAmRtaparapRSTakisI nagara kA varNana hai [zrI madrAja na......nAma nagaraM sumanAH syAdvAdacaMdrodayAH kAkSIso'tra sanAtano vijayate vsudhaatle| prasiddhama bhavat puNya vItarIti janAvRtta mUlasaghodadhiH // 5 // zrIgauttamasvAmigaNezavaze zrI // 6 // yahA~ ke kaI devAlayoM kA varNana bhI milatA hai| kudakudohimunirbabhUva padeSva nekeSagateSatasmAcchI dharmacaMdo 'pUjyaMte parayA bhaktyA sarvasiddhiprado jinaH" kaha kara gaNiSu prsiddhH|| bhavodbhavaparizramaprazama kelikotahalI sthAnIya kSetra meM pracalita jaina dharma ke prati zraddhA evaM sudhAkarasamaH sadAjayati ya dvacaHprakRmaH / samemunimatallikA bhakti kA ullekha bhI kiyA hai| Age ke zlokoM me jo vikacamallikA jitvara prasRtvara ya sobharo bhavatu ratnacitra khIcA gayA hai usameM bar3A alaMkArika varNana hai| kItirmude (ne) 7 // dUsarI zilA meM bhagavAna pArzvanAtha ke sambandha meM varNana yaha pUrA lekha 15 padyoM kA hai jisameM bha0 dharmacandra, hai| aMta meM isa prakAra likhA hai "iti siddhezvara viracita bha0 ranakoti, prabhAcandra, padma nandi, zubhacandra aura zubhacandra unnata zikhara purANe paMcamaH sarga // likhApitaM zrIdha...... ke ziSya hemakIrti kA ullekha hai / yaha lekha sa0 1465 putra lAlAkena likhitaM / saMvat vikramAdityakAle dvAdazazata phAlgunasudi 2 budhavAra kA utkIrNa kiyA hamA hai| Upara ghar3a vizAvika gate phAlguNavadi dazamyAM......" pAzrvanAtha jitanA jaldI meM par3hA jA sakA, diyA gayA hai / isakA mandira kA ukta lekha vi0 sa0 1226 phAlguNa vadi 3 punaH paDhA jAnA Avazyaka hai| kA hai aura yaha lekha usase 7 dina bAda kA hI hai| yaha isa lekha meM muni padmanandi ke ziSya bha0 zubhacandra kA lekha mujhe jahA~ taka jAnakArI hai abhI taka chapA nahIM hai| ullekha hai, sabhavataH inhIM zubhacandra dvArA dIkSita ziSyA naropa prAryA lokasiri vinayazrI aura zikSikA vAI cAritrazrI gayA hai| isameM 1. sarvazrI vasaMtakIrtideva 2. vizAla tathA cAritradhI kI zikSiNI vAI pAgamazrI kA bhI nAma kItideva 3. zubhakIrtideva 4. dharmacandradeva 5. ratnakIti- diyA hai| lekha mahattvapUrNa hai| deva 6. prabhAcandradeva 7. pacanandideva 8. zubhacandradeva aura isa prakAra isa kSetra meM mora bhI kaI lekha milate haiN| kucha sAdhviyoM ke nAma haiN| isameM kula 5 zloka aura inakI zodhayAtrA bahuta hI bhAvazyaka hai / gata varSa jahAjakucha gadya bhAga hai| pura meM bhI digambara jaina lekha dekhe the jinheM vIra vANI meM (iv) sUraha lekha-yaha lekha aba taka chapA nahIM hai| maiMne prakAzita karAye haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta patra kA itihAsa paM. paramAnanda jaina zAstrI kisI bhI sampanna deza yA samAja ko, jo apanA meM rakhate hue samAja ke prasiddha aitihAsika vayovRddha vidvAna utkarSa eva abhyudaya cAhatA hai, use apanI saMskRti, sva. paM. jugala kizorajI mukhtAra ne caitra zuklA trayodazI sabhyatA aura prAcAra-vicAro kI paramparA ko sadRDha banAne, saM0 1986 tA0 21 apraila san 1926 ko karaulabAga, eva unakA pracAra prasAra karane eva Thosa sAhitya ko prakaTa dillI meM 'samantabhadrAzrama' nAmaka saMsthA kI sthApanA karane ke lie sAhityika tathA aitihAsika tathyo ko kii| aura isI sasthA se ukta savat ke mArgazira mahIne gaveSaNA ke sAtha loka meM prakaTa karane vAle patro kI pAva- meM 'anekAnta' nAma ke mAsika patra kA prathama aMka zyakatA hotI hai / jisa deza aura samAja ke acche ucca- prakAzita kiyaa| anekAnta patra kA yaha praka sacitra, stara ke patra hoge, vahI deza apanI saMskRti kA drutagati se sundara aura mahatvapUrNa zodha-khoja ke lekho kI sAja-sajjA pracAra karane meM samartha ho sakate hai / Tosa patrakAritA tathA se vibhaSita hai| ise batalAne kI AvazyakatA nahIM / prathama sAhitya prakAzana aura prAcIna zilAlekha, sikke, tAmrapatra, varSa ke sabhI praka bhASA-bhAva, mahatvapUrNa lekha, kahAnI aura prazastiyA~ evaM purAtAttvika avazeSa aura purAtana kalAtmaka subhASito Adi kI dRSTi se uccakoTi ke hai / mukhtAra vastupro kA pradarzana Adi usakI prAcInatA eva mahattA ke sA0 ke sampAdakIya lekha bar3e hI mahatvapUrNa aura khojapUrNa dyotaka hai / inase hI deza-videzoM meM usakI saskRti kA hai| isase unakI lekhanI kA sahaja hI AbhAsa mila jAtA pracAra prasAra eva mahatva khyApita ho sakatA hai| ina sAdhano hai| prathama varSa kI yaha phAila aprApya hai aura jana sAdhAke atirikta anya kauna aise sulabha sAdhana hai jo saskRti raNa ke lie atyanta upayogI hai, pAThako ko usakA manana ko U~cA uThA sake / usake abhyudaya ko loka meM pratiSThita karanA caahie| kara ske| prAcAra vicAro ko U~cA uThAye binA koI bhI deza yA samAja apanI unnati karane meM samartha nahI ho __ kheda hai ki anekAnta ke prathama varSa kI antima kiraNa sktaa| prakAzita hone ke sAtha hI sthAna kI kamI aura martha jaina samAja ko saMgaThita karane, eka satra meM bAMdhane, sakoca ke kAraNa patra ko banda karanA pdd'aa| aura pAkisa aura zramaNa maskati kI mahatA ko loka meM pakA ko ko sarasAvA le jAnA pdd'aa| sarasAvA me sva. mukhtAra lie bahuta dinoM se eka acche sAhityika mAsika patra ko sA0 ne jamIna kharIda kara usa para vIra sevAmandira nAma nikAlane kI AvazyakatA pratIta ho rahI thii| yadyapi kA bhavana bnvaayaa| san 1936 me usakA udaghATana zraddheya paM. nAthUrAmajI premI bambaI ne jaina hitaiSI nAmaka brahmacArI zItala prasAdajI ke dvArA hA aura usI meM mAsika patra nikAlA thA usase sAhizikanihAsika ukta sasthA kA kAryAlaya sthApita kiyA gyaa| zodha-khoja samIkSAtmaka lekha prakaTa hone lage the| kintu kucha varSoM ke ra kA kArya bhI vahIM sampanna hone lgaa| purAtana jaina vAkya kA bAda vaha banda ho gyaa| usake banda ho jAne para samAja sUcA bhAra ma sUcI aura lakSaNAvalI ke lie lakSya zabda evaM unake meM sAhityika aura aitihAsika patra kI bar3I prAvasyakatA lakSaNoM ke saMgraha kA kA kArya bhI hone lgaa| isa taraha mahasUsa hone lagI, sAtha meM aneka saiddhAntika gutthiyoM ko sarasAvA sAhityika kSetra banane lgaa| prAmANikatA ke sAtha sulajhAne kI samasyA bhI apanA ugra- san 1936 meM vIra zAsana jayantI ke avasara para rUpa dhAraNa kara rahI thii| inhIM donoM samasyAmoM ko dhyAna lA0 tanasukharAya jI-saMcAlaka tilaka bImA kampanI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta dillI adhyakSa hokara sarasAvA pAye, sAtha meM ayodhyA- caraNa mahA kavi siMha aura pradyumnacarita, dharmaratnAkara prasAda jI goyalIya bhI the| anekAnta ke prakAzana kI aura jayasena nAma ke prAcArya, amRtacandra sUri kA samaya carcA hone para unhoMne usake ghATe kI svIkRti pradAna kI jaina srsvtii| hariSeNakRta apabhraMza dharmaparIkSA Adi paura ayodhyAprasAda jI goyalIya usake prakAzaka rhe| mahatvapUrNa lekhoM kA saMkalana kiyA gayA hai| sAta varSa dUsare aura tIsare varSa ke dono prathamAka vizeSAka ke ke prakAzana me baDI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA paDA rUpa meM prakAzita hue| jinameM aneka lekha paThanIya aura kAgaja kI prApti meM nyUjaprinTa lagAnA pddaa| mora saMgrahaNIya prakAzita hue hai| ina donoM varSoM kI phAile usase prakAzana meM bhI vilamba hamA, aura pejo me bhI va phuTakara aka sabhI aprApya hai| para jinhone unako par3hA kaTautI karanI pdd'ii| ina sabake hone para bhI patra ko hai ve usakI mahattA se kabhI ikAra nahI kara sakate / vize- barAbara jIvita rakhane kA upakrama mukhtAra sA0 ne SAMkoM meM jo paThanIya sAmagrI sakalita kI gaI hai vaha kiyA hai| Arthika sakoca to anekAnta patra ke jIvana me sthAyI aura mahatva kI hai| jina pAThako ne unakA rasA- prArambha se hI rahA hai| aura prayatna karane para samAja se svAdana kiyA hai, ve unakI garimA se paricita hai| usake ghATe kI kucha pUrti bhI huI hai / san 1941 meM anekAnta kA prakAzana vIra sevAmandira have varSa me anekAnta kA prakAzana bhAratIya jJAnapITha sarasAvA se hI nizcita hyaa| sampAdaka mukhtAra sAhaba kAzI kI ora se hmaa| aura usake sampAdaka maNDala meM aura prakAzaka mujhe banAyA gyaa| isa varSa kA prathamAka mukhtAra sAhaba ke atirikta muni kAntisAgara jI, paM. vizeSAMka ke rUpa meM prakAzita huA, jisake mukha pRSTha para darabArIlAla jI koThiyA aura ayodhyAprasAda jI goyacitramaya jainI nIti ko prakaTa kiyA gyaa| isa aMka me lIya kA nAma zAmila kiyA gyaa| anya varSoM kI 'tattvArthasUtra ke bIjoM kI khoja' nAma kA merA lekha bhI bhAti isa varSa me bhI aneka lekha mahattva ke prakAzita hue| prakAzita hupA hai jo baDe parizrama se maine DeDha mahIne meM isa varSa ke antima praka me jo 'siddhasenAMka' nAma se prakAtayyAra kiyA thaa| aura jise vidvAno ne khUba pasanda kiyA zita hayA hai, usameM sva. mukhtAra zrI jugalakizora jI ne thaa| gommaTasAra kI jIvatattvapradIpikA TIkA aura tamila __ 'sammatisUtra aura siddhasena' ke bAre me jo khojapUrNa aneka bhASA kA jaina sAhitya' nAmaka lekha bhI isI praka me diye ma diya mahattva ke tathya prakAzita kiye hai, ve atyanta mahattvapUrNa gaye haiM, jo mahattvapUrNa hai / isa varSa ke aMkoM meM rAjamallakA hai| aura aitihAsika vidvAnoM ke dvArA vicAraNIya hai| piMgala aura rAjAbhAramala lekha prakAzita humaa| anekAnta / unakA uttara Aja taka bhI vidvAno ke dvArA nahI huA patra ko Arthika sakaTa ke kAraNa prakAzana me bar3I aDacane hai| usI praka meM 'brahma zrutasAgara kA samaya' zIrSaka lekha prAI, kAgaja kA milanA bhI durlabha ho gayA, kintu jaise-taise bhI chapA hai jisame brahmazrutasAgara kA samaya nizcita kiyA usakA prakAzana hotA hI rahA / gayA hai| isI varSa kI dUsarI kiraNa me 'caturtha vAgbhaTa ukta varSoM kI bhAMti 5, 6, 7 aura AThaveM varSa ke aura unakI kRtiyA' nAma kA eka khojapUrNa lekha chapA hai| anekAnta ke aMkoM me paThanIya aura sagrahaNIya sAmagrI kA aura bhI aneka lekha mahattva kI jJAtavya sAmagrI ko pradAna prakAzana huA hai / paumariya kA antaH parIkSaNa, sarvArtha- karate hai| siddhi para samantabhadra kA prabhAva, paDita pravara ToDaramala 10ve varSa meM anekAnta kA prakAzana vIra sevAmandira jI aura unakI racanAeM, kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura se hI hmaa| sva0 mukhtAra sA0 ke sAtha 10 darabArIlAla svAmI samanyabhadra eka haiM ? nAga sabhyatA kI bhArata ko jI sahAyaka sampAdaka kA kArya karate the| isa varSa me bhI dena, jayapura meM eka mahInA, zivabhUti, zivArya aura aneka mahattva ke lekha prakAzita hue| isI varSa ke aMkoM me zivakumAra, zrIcanda nAmake tIna vidvAna / zittannA vAsala hindI bhASA ke kaviyoM kA paricaya bhI diyA jAne lgaa| kevalajJAnakI viSaya maryAdA, tattvArthasUtra kA maMgalA- paM.daulatarAma maura unakI racanAe~, zIrSaka lekha meM jayapura
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta patra kA itihAsa 156 ke vidvAna daulatarAma kAzalIvAla kA paricaya diyA gayA kalikA aura kavi ThAkura, bhagavatIdAsa, rUpaka kAvya hai| mahAkavi raidhu vAlA lekha bhI 10vIM kiraNa meM diyA paramparA, apabhraza bhASA kA jaMbUsvAmIcarita aura kavi gayA hai| vIra, kavivara ThakurasI aura unakI kRtiyA, paM0 bhAgacanda 11veM varSa meM sva0 mukhtAra zrI jugalakizora jI hI jI, jaina kathA ke pratIka aura pratIkavAda, samantabhadra ke usake sampAdaka rhe| isa varSa kI sarvaprathama kiraNa 'sarvo- samaya para vicAra prAdi aneka zodhapUrNa lekha prakAzita hue daya tIrthA' ke nAma se prakAzita huI, jisame bhagavAna hai| varSa 4 se 14ve varSa taka maiM anekAnta kA prakAzaka mahAvIra ke zAsana sarvodaya tIrtha para aneka lekha likhe gaye rahA aura antima do varSoM meM sampAdaka bhii| ina varSoM jo mahattvapUrNa hai isake mukha pRSTha para sarvodaya tIrthakA kAlpa me anekAnta kA saba kArya mujhe hI karanA par3atA thaa| nika sundara citra diyA hai| isI me udayagiri khaNDagirI mujhase jitanI bhI sevA bana par3I, use lagana ke sAtha kii| kA aitihAsika paricaya vAlA bAbU choTelAla jI kalakattA kA sacitra lekha bhI prakAzita kiyA gyaa| isa varSa kI 3rI 14ve varSa ke bAda Arthika sakoca ke kAraNa bhanekAnta kiraNa me chahaDhAlA ke kartAkavi daulatarAma jI kA pari- ko 5 varSa ke lie banda karanA pdd'aa| ina varSoM meM sAhitya caya diyA gayA hai / aura cauthI-pAcavI kiraNa meM prAgarA ke kI zodha-khoja me zaithilya pA jAnA svAbhAvika hI thaa| kavi dyAnatarAya aura bhagavatIdAsa kA bhI paricaya diyA gayA bAba choTelAla jI ko unake aneka mitroM ne bAra-bAra anekAnta ke prakAzita karane ke lie prerita kiyaa| taba hai| bundelakhaNDa ke kavi devIdAsa, hemarAjagodI kA paura pravacana sAra kA padyAnuvAda, phatehapura ke mUrtilekha, mohana unhoMne khUba soca-vicAra kara anekAnta ke kucha sahAyaka jodaDo kI kalA aura jaina saskRti, mahArAja khAravela banA kara san 1962 me anekAnta ko vai mAsika rUpa meM prakAzita kiyaa| sampAdaka maNDala aura prakAzaka bhI came eka mahAn nimatiA Adi aneka khojapUrNa lekha prakAzita rUpa meM niyukta kiye gye| DA0 e0 ena0 upAdhye, zrI 12ve varSa meM anekAnta ke sampAdaka sva0 mukhtAra sA0 ratanalAla kaTAriyA, DA. premasAgara aura yazapAla jaina / hI rhe| isa varSa me bhI anekAnta me mahattvapUrNa sAmagrI aura prakAzaka bAbU premacanda jI bI. e. kazmIra vAle prakAzita kI gaI hai| hindI kaviyoM me kavivara bhUdharadAsa hai| 17veM varSa meM tIna hI sampAdaka rhe| 16 varSa kA aura unakI vicAradhArA para hI likhA gayA, dazalakSaNa choTelAla smRti praka yazapAla jI aura maiMne sampAdita dharma para acche mahattva ke lekha likhe gaye hai| mUlAcAra ke kiyaa| ina sabhI varSoM ke anekAnta kA kArya mujhe akele sambandha meM bhI vicAra kiyA gayA hai| hI uThAnA par3atA hai| 21veM varSa ke jana ke aMka se merA 13veM aura 14veM varSa me anekAnta kA prakAzana mAsika nAma bhI sampAdaka maNDala meM jur3a gayA / 22ve varSa ke do aMka prakAzita ho cuke haiN| tIsarA-cauthA paka chapa rahA hai rUpa meM hI huA hai| kintu sampAdaka maNDala meM sva0 mukhtAra sA0 ke atirikta tIna nAma aura zAmila kiye ina saba varSoM meM aneka aitihAsika, sAhityika, dArzanika, gaye / bAbU choTelAla jI kalakattA, bA0 jayabhagavAna eha vicArAtmaka, samIkSAtmaka aura purAtattva sambandhI mahattvavokeTa pAnIpata aura paramAnanda shaastrii| ina donoM varSoM meM pUrNa lekha prakAzita hue haiN| jina saba kA paricaya pAThakoM aneka mahatvapUrNa lekha prakAzita he| 'madrAsa aura mayilA. ko lakha sUcI para se jJAta hogaa| pura kA jaina purAtattva' zIrSaka lekha bA. choTelAla jI isa saba vivecana para se vijJa pAThaka bhalI bhAMti jAna kA sacitra prakAzita hmaa| dIvAna mamaracanda, rAmacanda sakeMge ki anekAnta patra jaina saMskRti ke lie kitanA Thosa chAbar3A, nAgakumAracarita mora paM. dharmaghara, paM. jayacanda paura aura upayogI kArya kara rahA hai| usakI sevAeM kisI unakI sAhitya sevaa| paM.dIpacanda jI zAha aura unakI taraha bhI bhojhala nahIM kI jA sktii| racanAeM, dhArA aura dhArA ke jaina vidvAna, mahApurANa samAja ke gaNyamAna vyaktiyoM, vidvAnoM, vijJa pAThakoM,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta risarca skaoNlaroM, vizva vidyAlayoM, kAlejoM, hAyarasekaNDarI vedI, DA. vidyAdhara joharApurakara, DA. zyAmAcaraNa jI skUloM aura lAyaneriyoM meM ise maMgAkara avazya par3hanA dIkSita, paM0 becaradAsa jI, paM0 sukhalAla jI saMghavI, cAhiye / aura zramaNa saskRti ke anuyAyiyoM ko Arthika sva. DA0 jAyasavAla, sva0 DA. vAsudeva zaraNa agravAla, sahayoga pradAna kara artha saMkaTa se bacAnA cAhie / pro0 puSkara zarmA ema0 e0, sva0 bA0 kAmatA prasAda jI, pAbhAra pradarzana zrIgopAla vAkalIvAla ema0 e0, tejasiMha jI gaur3a ema0 anekAnta meM aba taka jaina jainetara vidvAnoM dvArA likhe e0 bI0 eDa, zrI rAmavallabha somAnI, pro. durgAprasAda gaye zodhapUrNa mahatva ke lekha prakAzita kiye gae hai| jinakI jI dIkSita ema0 e0, DA0 TI0 ena0 rAmacandrana. DA. saMkhyA Der3ha hajAra se adhika hai aura kavitA, kahAnI bhI prabhAkara zAstrI, DA0 gaMgArAma jI garga, DA. satyaraMjana rucipUrNa dI gaI hai| hama una saba vidvAnoM ke vizeSa banarjI, DA. jyotiprasAdajI, DA0 kamalacanda jI sogAnI, AbhArI haiN| jinhoMne lekha bhejakara hamArI sahAyatA kI muni zrI vidyAna vIra sevAmandira ke vidvAno dvArA adhikAza lekha likhe bhagavata jaina, pro0 udayacandajI, kSallaka siddhasAgarajI, paM. gae hai| anekAnta ke lekhaka vidvAnoM meM se kitane kailAzacanda jI si0 zAstrI, phUlacanda jI si0 zAstrI, hI vidvAna divaMgata ho cuke hai| unameM sva0pa0 jugala DA0 gokulacanda jI, DA0 narendra bhAnAvata, paM0 ke0 bhujakizora jI mukhtAra, sva. bA. sUrajabhAna jI vakIla, balI zAstrI, DA0 nemicanda zAstrI, zrI nIraja jaina, DA. sva. DA. mahendrakumAra jI nyAyAcArya, sva0 50 nAthUrAma devendrakumAra jI, bA0 salekacanda jI, DA0 bhAgacanda jI jI premI bambaI, sva. bA. jayabhagavAnajI eDavokeTa pAnIpata, sAhityAcArya, DA. kastUracanda jI kAsalIvAla, sva050 sva. bA. choTelAlajI kalakattA ke nAma ullekhanIya hai tathA cainasukhadAsa jI, DA0 rAjArama jI, bAbU bAlacanda jI nyA0 50 darabArIlAla jI koThiyA, paM0 tArAcanda jI ema0 e0, agaracanda jI nAhaTA, bhavaralAla jI nAhaTA, ema. nyAyatIrtha, paramAnanda zAstrI, pa0 hIrAlAla si0 zAstrI, paM. mANikacanda jI nyAyAcArya, jabaprasAda jI jaina, paM. dIpacanda jI pANDayA aura bAlacandra jI siddhAnta Ananda prakAza jaina, DA. kailAzacanda jI, paM0 anUpacanda jI nyAyatIrtha, muni zrI nathamala jI, muni zrI nagarAja jI, shaastrii| vIra sevAmandira ke ina vidvAnoM ke atirikta nimna muni zrI mahendrakumAra jI, dvitIya, paM. gopIlAla jI amara vidvAnoM ke nAma sAbhAra ullekhita kiye jAte hai| DA. ema0 e0, pro0 bhAgacanda jI, pro. prema sumana jI, DA. e0 ena0 upAdhye kolhApura, DA. hIrAlAla jabalapura, pradyumnakumAra jI, bA0 mANikacanda jI, paM0 kundanalAla muni kAntisAgara jI, ayodhyAprasAda jI goyalIya, pa0 jI, DA. ravIndrakumAra jaina, sAdhvI zrI maMjulA, sAdhvI zrI milApacanda jI kaTAriyA, paM0 ratanalAla jI kaTAriyA, saMghamitrA, paM0 nemacanda dhannUsA jaina tathA kalyANakumAra jI 'zazi' Adi / vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya bInA, pannAlAla jI sAhityAcArya, DA. premasAgara jI, DA. dazaratha zarmA ema0 e0 ina lekhaka vidvAnoM kI kRtiyoM se hama anekAnta ko r3I0 liT, pro. kRSNadatta vAjapeyI, esa0 vI0 guptA, DA. prakAzita kara sake hai| isake lie hama unake punaH punaH vI0 ena0 zarmA, kAlikAprasAda jI ema0 e0 vyAraNA- AbhArI hai / aura prAzA karate hai ki ina saba vidvAnoM kA cArya, zrI kAkA kAlelakara jI, paM. banArasIdAsa jI catu- hame pUrvavat sadA sahayoga milatA rhegaa| subhASita-nahi parAga nahi madhura madhu, nahi vikAsa kA kAla / alI-kalI meM baMdhi rahyo, prAge kauna . gala // nipaTa prabudha samujhata nahIM, budhajana bacana rasAla / kabahuM bheka nahiM jAnatA, amala-kamala basa vAsa / /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura zrI paM0 paramAnanda jI zAstrI zrImatI puSpalatA jaina anekAnta jaina zodha patroM meM zAyada prAcInatama patra hai navambara 1938 se anekAnta kA prakAzana punaH prArambha jisane jainadharma, saskRti aura sAhitya kI anupalabdha va apra- humA / zrI paM0 paramAnanda jI kA sambandha bhI anekAnta kAzita vidhAmoM ko upalabdha kara prakAzita karane kA bIDA se isI samaya huaa| uThAyA / isakA prakAzana sva050 jugala kizorajI muktAra lagabhaga isI varSa taka anekAnta kisI taraha apanI va sva. bAba choTe lAla jI kalakattA ke amita sahayoga se gADI khIMcatA rahA para sana 1947 me phira usakI kamara san 1926 me vIra sevaka saMgha evaM samantabhadrAzrama kI TUTI / man 1948 meM bhAratIya jJAna pITha, kAzI ne use sthApanA huI tathA anekAnta kA prakAzana prArambha huA apane hAtha meM liyA aura ghATe ke sAtha eka varSa taka mahAvIra jayantI (vIra ni0 saM0 2456) ke zubhAvasara calAtA rahA / jJAnapITha isa ghATe ko bahana karane ke lie para / taiyAra nahIM huA aura anekAnta punaH samanta bhadrAzrama (vIra jainasamAja ne anekAnta jaise nirbhIka zodha patra kI sevA maMdira) ke pAsa vApisa pA gyaa| julAI 1946 meM AvazyakatA kA anubhava bahuta pahale se kiyA thA parantu dehalI se usakA prakAzana huprA aura sAta mAsa taka kisI usakA samucita pAlana-popaNa nahIM kiyA jA sakA / jaisA taraha usakA prakAzana calatA hI rhaa| yahA bhI ghATe prAyaH dekhA gayA hai, zodha patra kA samparka sAmAnya jana kI pUrti nahIM kI jA skii| patra ke dasave varSa ke anta me samAja se adhika nahIM ho pAtA aura phalataH use aneka mukhtAra sA0 ko vivaza hokara punaH patra ko banda kara denA samasyAmro kA sAmanA karanA par3atA hai| inameM mukhya par3A / lagabhaga DhAI hajAra kA ghATA thaa| samasyA artha vyavasthA kI hai / anekAnta ko apane zizu kAla se hI isa arthakSINatA kA zikAra honA par3A / prathama varSa akTUbara 1951 me phira anekAnta kA bhAgyodaya meM hI use lagabhaga 1252 rupaye kI hAni rhii| igahAni hupraa| mukhtAra mA0 kalakattA pahu~ce / vahAM choTe lAla jI ko dekhakara prakAzana vyaya kama hogA' isa uddezya se vIra vA0 nandalAla jI sarAvagI ke sahayoga se anekAnta meM sthAsevA saMgha ne samantabhadrAthama tathA anekAnta ko sarasAvA yitva lAne kI yojanA banAI gaI / sarakSaka va sahAyaka bhejane kA nirNaya kiyA aura ye dono saMsthAe mumnAra sadasya banAye ge| etadartha prApta prAthika sahAyatA se sA. ke sAtha navambara 1930 me sarasAvA pahu~ca gii| sarvodaya tIrthAka ke mAtha anekAnta ke gyArahavaM varSa kI parantu durbhAgya se vahA bhI anekAnta kA prakAzana abaruddha prathama kiraNa mArca, 1952 me DeDha varSa bAda puna: prakAzita ho gyaa| huI / isI meM mukhtAra sA0 ne vIrasevAdira TrasTa, kI isa bIca muktAra sA0 vIra-sevA-madira ke bhavana sthApanA kii| isake uddezya nimnalikhita nirdhArita kie nirmANa meM apanA pUrA samaya dene lge| phalataH dvitIya varSa gae--- kI prathama kiraNa ke bAda anekAnta banda paDa gayA / sva0 (ka)-jaina saMskRti aura usake sAhitya tathA itibAbU choTelAla jI ne pUrNa mArthika sahayoga dene kA prazvA- hAsa se sambandha rakhane vAle vibhinna graMthoM zilAlekhoM, sana diyA phira bhI anekAnta kA prakAzana nahIM kiyA jA prazastiyoM, ullekha vAkyoM, sikkoM, mUrtiyoM, sthApatya, aura sakA / lAlA tanasukharAya jI tathA anya mahAnubhAvoM ne bhI citrakalA ke namUnoM Adi sAmagrI kA lAyabrarI va myUjiyama mArthika sahAyatA dii| artha vyavasthA ho jAne para eka prAdi ke rUpa meM acchA saMgraha karanA aura dUsare graMthoM kI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 anekAnta bhI aisI lAyabrerI prastuta karanA jo dharmAdi viSayaka khoja bhAva se apane ko jana-dharma tathA samAja kI sevA ke lie ke kAmoM meM acchI madada de ske| arpaNa kara deveM, unake bhojanAdi kharca meM sahAyatA phuNcaanaa| (kha)-ukta sAmagrI para se anusandhAna kArya calAnA (ja) karmayogI jaina-manDala athavA vIra samantabhadra aura luptaprAya prAcIna jaina-sAhitya, itihAsa va tatvajJAna gurukula kA sthApanA karake usa ca gurukula kI sthApanA karake use calAnA / kA usake dvArA patA lagAnA aura jaina-saMskRti ko usake isa dRsTa aura vIrasevAmandira ke ye uddezya aura asalI tathA mUla rUpa me khoja nikaalnaa| dhyeya TrasTanAmA meM likhita uddezyoM aura dhyeyoM kA zabdazaH (ga)-anusandhAna va khoja ke AdhAra para naye ullekhana hai / ye uddezya sabhI jainadharma tathA tadAmyanAya maulika sAhitya kA aura lokahita kI dRSTi se use prakA kI unnati eva puSTi ke dvArA loka kI yathArtha sevA ke nimitta nirdhArita kie gae hai| isa TrasTa meM svargIya zita karAnAM; jaise jaina-saskRti kA itihAsa, jainadharma kA ___ mukhtAra sA0 kI lagabhaga sabhI sampatti kA TrasTanAmA kara itihAsa, jaina sAhitya kA itihAsa, bhagavAna mahAvIra kA diyA gayA hai| isakA mukhya uddezya vIra-sevA-mandira kA itihAsa, pradhAna-pradhAna jainAcAryoM kA itihAsa jAtigotroM kA itihAsa, aitihAsika jana vyakti koSa jaina-lakSaNAvalI saMrakSaka va samvarddhana karanA rahA hai| jaina-pAribhASika zabda-koSa jaina gratho kI sUcI, jaina-maMdira TrasTa bana jAneke vAvajUda anekAnta ghATekI artha vyavasthA mUrtiyoM kI sUcI aura kisI tatva kA naI zailI se vivecana se nahIM baca sakA / kalakattA se prApta 6566 rupaye kI yA rahasyAdi taiyAra karAkara prakAzita karAnA / sahAyatA se tIna varSa (dasa se bArahaveM taka) kA ghATA pUrA kiyA jA sakA phira bhI 871 rupaye kA ghATA banA rhaa| (gha) upayogI prAcIna jaina-gratho tathA mahatva ke navIna dhovya phaNDa samApta ho jAne ke kAraNa anekAnta ko aura granthoM eva lekho kA bhI vibhinna dezI-videzI bhASAmo me bhI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| terahave varSa meM naI-zailI se anuvAda tathA sampAdana karAkara athavA mUla 1462 rupaye tathA caudahave varSa meM 5500 rupaye kA ghATA rUpa me hI prakAzita karAnA / prazastiyoM aura zilAlekhoM rhaa| ataH mukhtAra sA0 ne eka bAra punaH anekAnta meM Adi ke saMgraha bhI pRthak rUpa se sAnuvAda tathA binA anu sthAyitva lAne kA prayatna kiyA / tadartha unhone vIra sevA vAda ke hI prakAzita krnaa| mandira, dillI kI paisA phaNDa golaka yojanA bnaaii| yaha (3) jaina saskRti ke pracAra aura pablika ke prAcAra yojanA anekAnta varSa 14 kiraNa 6 janavarI, 1957 vicAra ko U~cA uThAne ke lie yogya-vyavasthA karanA, me prakAzita huii| parantu yaha yojanA bhI saphala ne vartamAna meM prakAzita anekAnta patra ko cAlU rakhakara use sakI / phalataH julAI, 1657 se anekAnta ko punaH banda aura unnata lokapriya banAnA / sAtha hI, sArvajanika upa kara denA pdd'aa| isa prakAra anekAnta ne apane caudaha varSa yogI pempaleTa va TraikTa (laghu patra pustikAye) prakAzita kA kAryakAla pravAIsa varSa me pUrNa kiyaa| ina varSoM meM zrI karanA aura pracAraka ghumAnA / paM0 paramAnanda jI prakAzaka va sampAdaka ke rUpa meM apanI (ca) jaina- sAhitya itihAsa aura saMskRti kI sevA sevAe dete rahe hai| tathA tatvasambandhI anusandhAna va naI paddhati se pratha-nirmANa isake bAda anekAnta kA pandrahavAM varSa apraila, 1962 ke kAryoM meM dilacaspI paidA karanA aura AvazyakatA se prArambha huaa| isI samaya se patra ko mAsika na rakhakara zikSaNa (TreniMga) dilAne ke lie yogya vidvAno ko skA- dvimAsika banA diyA gyaa| abhI taka sampAdaka maNDala larazipa (vRttiyAM, vajIphe) denaa| meM zrI DA0 prA0 ne0 upAdhye, zrI ratana lAla (cha) yogya vidvAnoM ko unakI sAhityika sevAmoM kaTAriyA, DA. prema sAgara va zrI yazapAla ko rakhA gyaa| tathA itihAsa prAdi viSayaka viziSTa khojoM ke lie kucha samaya bAda zrI ratanalAla kaTAriyA sampAdaka maNDala puruskAra yA upahAra denA / aura jo sajjana niHsvArtha se pRthaka ho ge| 1965 meM sampAdaka maNDala meM zrI paM.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta paurapaM0 paramAnanda jI zAstrI paramAnanda jI ko bhI sammilita kara liyA gayA / vastutaH apabhraMza bhASAkA jaMbUsvAmIcariu paura kavivIra 13prArambha se hI paramAnanda jI prakAzana va sampAdana kA dravyasaMgrahakai kartA aura TIkAkArake saMbaMdha meM vicAra 19 samUcA bhAra vahana karate rahe haiN| prAja bhI unheM isa kArya madhyabhArata kA jaina purAtattva 16-1-2-54 / / meM aura koI dUsarA vidvAna sahayoga nahI detaa| yathArtha meM kyA dravyasagrahake kartA va TIkAkAra samakAlIna nahIM haiM? ve bhanekAnta ke lie prANa haiM / unake binA anekAnta meM zramaNa saMskRti ke udbhAvaka RSabhadeva 16, 1-2, 273 prANa pratiSThA banI rahane kI na sambhAvanA pahale thI aura agravAloMkA jaina saMskRtime yogadAna varSa 20, 3, 68, 20, na pAja bhI hai| isa vRddhAvasthA meM bhI ve kuzala zilpI 4, 177, 20, 5, 233, 21, varSa 21 , 46, 2, kI bhAMti sAhitya sRjana karate hue bhI anekAnta ke 61, 4, pR0 185 sampAdana va prakAzana meM juTe hue haiN| gvAliyara ke tomara rAjavaMza meM janadharma 2, 1-33 vidvajjagata paramAnanda jI kI sUkSmekSikA se bhalI- bha0 vinayacanda ke samaya para vicAra 20, 1, 30 bhAMti paricita hai| unhone saMskRta, prAkRta, apabhraza tathA brahma jIvaMdhara aura unakI racAnAeM 17, 3, pR0 24 hindI ke aneka prAcAryoM kA kAla nirdhAraNa kiyA eva kavi valha yA cirAja varSa 16 ki. 6, 253 unake kRtitva va vyaktitva para asAdhAraNa rUpa me zodha- brahma nemidata aura unakI racanAeM 18, 2, 82 khojakara prathamataH prakAza ddaalaa| itihAsa, saskRti aura bhagavAna pArzvanAtha varSa 18 ki. 6 pR. 269 bhASA para unakA adhikAra hai / aneka zilAlekhoM kA hemarAja nAma ke do vidvAna varSa 18 ki. pR. 135 sampAdana kara una kSetroM kI aitihAsikatA Adi para pUrNa cittauDa kA digambara jaina kIrtistambha 21, 4, 176 vicAra kiyA hai| mahAkavi raidhU va kavi vIra ke kRtitva va chohala 21-3-126 vyaktitva para sarvaprathama zAstrI jI ne hI lekhanI claayii| sIyA cariu eka adhyayana 21, 3, 137 usake bAda to ina viSayoM para vidvAnoM ne prabandha likhakara jaina samAja kI kucha upajAtiyA~ 22-2-50 PH. D. Adi upAdhiyA bhI lii| jaina rAsA sAhitya, gvAliyara ke kASThAsaMghI bhaTTAraka 22-2-64 agravAloM kA jaina saskRti meM yogadAna, Adi lekha bhI rAsAsAhitya eka adhyayana mahatvapUrNa hai| vastutaH paramAnanda jI kA pratyeka lekha naI zubhakIti aura zAntinAtha caritra 21, 2, 90 dRSTi aura naI sUjhabajha ko lie hae rahatA hai| tana, mana, ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagara 17, 2, 78 ghana ve se sAhitya sRjana karaneme juTe hue hai| aneka granthA- kavivara dyAnatarAya 11, 4-5 gAroM ko dekhakara unhe vyavasthita karanA tathA naye granthoM amaracandra dIvAna 13, 8, pR. 198 aura granthakAro para nibandha likhanA unakA lakSya banacukA hai| atizayakSetra candravAr3a varSa 8-6, 345 anekAnta me abhI taka, aneka granthoM ke lekhana, sampA- kavivara bhUdharadAsa aura unakI vicAradhArA dana samAlocana va anuvAdana ke atirikta, unake dvArA zvetAmbara karma sAhitya aura di0 paMca saMgraha 3-6-375 likhita kucha khAsa nibandhoM kI eka tAlikA dI jAtI hai| rAjA harasukharAya 15-1 pR. 11 jo nibandha prakAzita hue haiN| paumacariya kA antaH parIkSaNa 5-1-38 kucha pramukha lekhoM kI sUcI arthaprakAzikA aura 50 sadAsukha jI 3, 8-6-514 dhArA aura dhArAke jaina vidvAna varSa 13, 11-12 pR. 28 siddhasenake sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavArtika 3-11-626 hUMmaDa yA huMbaDa vaMza aura usake mahatvapUrNa kArya 13-5-123 tatvArthasUtra ke bIjoM kI khoja varSa 4 ki. 1 pR. 623 kavivara ThakurasI aura unakI racanAeM 14-1 pR. 10 jayapura meM eka mahInA 6, 10-11, 372 kasAya pAhuDa aura guNadharAcArya varSa 14-1 pR.8 zivamUrti, zivArya paura zivakumAra 7, 1, 17 rUpaka kAvya paramparA varSa 14 ki.pU. 256 sulocanA carita aura devasena 7, 11-12, pR. 156
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 anekAnta zrIcanda nAma ke tIna vidvAna 7, 9-10, pR. 107 4. zrIpAtra kesarI aura vidyAnanda ko eka samajhane rAmacandra chAbar3A varSa 13-10-256 kI bhArI bhUla kA sapramANa nirasana / bhagavatI pArAdhanA aura zivakoTi 2.6.371 5. gommaTasAra kI truTi pUrti, ratnakaraNDa kA kartRtva aparAjita sari aura vijayodayA varSa 2 ki. 6 pR. 371 aura tiloyapaNNattI kI prAcInatA viSayaka vivAdoM kA apabhraMza bhASA kA jainakathA sAhitya 8, 6/7, 273 prabala yuktiyoM dvArA zAntikaraNa / dillI aura dillI kI rAjAbalI 8, 2, 71 6. dillI ke tomaravaMzI tRtIya anagapAla kI khoja, dharmaratnAkara aura jayasena nAma ke prAcArya 8.200 jisase itihAsa kI kitanI hI bhUla-bhrAntiyA dUra ho mahAkavi siMha aura pradyumna carita 8, 10/11 pR0 386 jAtI hai| zrIghara aura vibudha zrIdhara nAma ke vidvAna 8, 12, 462 7. gahare anusandhAna dvArA yaha pramANita kiyA jAnA caturtha vAgbhaTa aura unakI kRtiyA~ varSa 6, ki. 2, pR. 77 ki sanmatisUtra ke kartA prAcArya siddhasena digaMbara the tathA brahma zrutasAgara kA samaya aura sAhitya 6, 11/12, 474 sanmati sUtra nyAyAvatAra aura dvAtrinzikAmo ke kartA eka apabhraza bhASA ke do mahAkAvya aura nayanandI 10-313 hI siddhasena nahI, tIna yA tIna se adhika hai / sAtha hI gvAliyara kile kA itihAsa aura jaina purAtatva 10,3,101 upalabdha 21 dvAtrinzikAgo ke kartA bhI eka hI siddhasena paM0 daulatarAma aura unakI racanAe 10-1.6 nahI hai| prAcArya kalpa pa0 ToDaramala jI 6, 1, 25 8. itihAsa kI dUsarI saikaDoM bAto kA udghATana pAMDe rUpacanda aura unakA sAhitya 10, 2, 75 aura samayAdi viSayaka aneka ulajhI huI gutthiyo kA mahAkaviraidhU 10, 10, 377, 11, 7/8, 265 sulajhAyA jaanaa| kavivara 50 daulatarAmajI 11, 3, 252 6. lAkopayogI mahatva ke navasAhitya kA sarjana bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodayatIrtha 11, 1, 55 aura prakAzana jisame solaha gratho kI khojapUrNa prastAvanAye, AdinAtha mandira aura kuvvatula islAma masjida, navabhArata 20 graMtho kA hindI anuvAda aura lagabhaga tIna sau lekhoM vijoliyA ke zilAlekha 11, 11-356 kA likhA jAnA bhI zAmila hai| nAgakumAra carita aura kavi dharmadhara 13-6-227 10. anekAnta mAsika dvArA janatAme vivekako jAgrata 10 dIpacanda zAha aura unakI racanAeM 13, ki. 4, 13 karake usake prAcAra-vicArako UMcA uThAne kA satprayatna / pa. jayacanda aura unakI sAhitya-sevA 13-166 11. dhavala, jayadhavala, aura mahAdhavala (mahAbandha) ahiMsAtatva varSa 13, ki. 3, pR. 60 jaise prAcIna siddhAnta-grathoM kI tAipatrIya pratiyo kAkavivara bhagavatIdAsa varSa 14, 8, 227 jo maDavadrI ke jaina-mandira meM sAta tAlo ke bhItara banda isa prakAra anekAnta ne jaina sAhitya aura saskRta kI rahatI thI-phoTo liyA jAnA aura jIrNoddhAra ke lie, abhatapUrva sevA kI hai| julAI, 1954 ke ata meM vIra- unake dillI bulAne kA prAyojana karake sabake lie darzasevAmandira kI sevAyo kA ullekha kiyA gayA hai. jo nAdi kA mArga sulabha krnaa| isa prakAra hai . 12. jaina lakSaNAvalI (lakSaNAtmaka jaina pAribhASika 1. vIra zAsana jayantI jaise pAvana parva kA uddhAra zabdakoSa), jaina-graMthoM kI vRhat sUcI aura samantabhadra aura prcaar| bhAratI koSAdi ke nirmANa kA samAraMbha / sAtha hI purAtana 2 svAmI samantabhadra ke eka prazruta-pUrva apUrva-pari jaina vAkya sUcI prAdi 21 grathoM kA prakAzana / caya-padya kI navIna khoj| 3. luptaprAya jaina sAhitya kI khoja me saskRta, prAkRta 1954 ke bAda aba taka anekAnta aura vIra sevA apabhraMza aura hindI ke lagabhaga do sau granthoM kA anusaghAna mandira dvArA ukta uddezyoM kI pUrti meM aura bhI viziSTatA tathA paricaya pradAna / dUsare bhI kitane hI prathoM tathA grantha- AI hai| isameM zrI paM0 paramAnanda jI zAstrI kA sahayoga kAroM kA paricaya lekhana / prazaMsanIya aura sAdhuvAdAha rahA hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA - mandira -- samantabhadrAzrama kA mukhapatra" anekAnta" itihAsAdi viSayaka anusaMdhAnAtmaka khyAti prApta eka Adarza patra hai / isameM samAja ke aneka vidvAno aura tyAgiyoM ke vividha viSayaka khoja pUrNa lekha hai jainatara vidvAno ke bhI viziSTa upayogI lekha hai jo aba taka 1 // hajAra se Upara pahu~ca gaye hai| isa patra ke saMsthApaka -- pravartaka sva0 paDitavayyaM jugala kizora jI mukhtAra sarasAvA nivAsI the ve hI isake pramukha sampAdaka the unake saikar3o khojapUrNa lekhoM ne aura unakI pratibhApUrNa gahana sampAdana kalA ne isako uccakoTi kA patra banA diyA thaa| mukhtAra mA0 putra vihIna the kintu yaha unakA vAstavika Atmaja - putra thA eka putra kI taraha hI unhone isakA lAlana-pAlana kiyA thA / patra ke nAma ( zranekAnta ] ke anarUpa nimnAkita zloka M TTO meM se koI bhI pratyeka dhaka ke prAraMbha meM die jAte zrA rahe hai / 1- paramAgamasya bIja niSiddhAsyatapura vidhAna sakalanayavilasitAnA virodhamathana namAmyanekAtama || puruSArtha middhaghupAya ( amRtacandrasUri ) 2 nItiviSayI lokavyavahAravattaMkaH samyak / paramAgamasya vIjaM, bhuvanegurujaneAtaH // varSa aka prArambha kAla 1 12 mAsika vi0 sa0 1686 magazira vi0 saM0 1995 4 5 " 33 " anekAnta" eka Adarza patra paM0 milApacandra ratanalAla jaina kaTAriyA " "" 33 " 2 / / ) 688 1996 3) 764 632 1668 426 39 bhAdrapada 2000 4) 356 tAcha 2001 228 poSa 2002 472 mUlya kulapRSTha 4) 672 phAguNa 1667 r "1 " 3 -- ekenAM karSantI, ilathayaMtI vastutvamitareNa / antena jayati jainI, nItirmayAnaneSamiva gopI // - puruSArtha sidadhupAya vidheya vA cAnubhayamubhaya mizramapi tad vizeSa: pratyeka niyama viSayazcAparimitaH / sadAnyonyApekSaiH sakalabhuvanajyeSTha guruNA, tvayA gIta tatva bahuvivakSetaravazAt // - ( svayaMbhU stotra ) 4 - 5- sarvAnta-vattadguNa mukhyakalpa, sarvanti zUnyaM ca mitho'napekSa / sarvApadAmantakaraM niraMta sarvodayaM tIrthamidaM tava // ( yuktyanuzAsana ) loka mukha pRSTha para ke "jaMnInIti" lie tathA pAcavA zloka mukha pRSTha kalpanAtmaka citra ke lie prayukta ( inameM se tIsare paudhe kalpanAtmaka citra ke para ke sarvodaya tIvaM" kie jAte rahe hai) "anekAnta" vikrama samvat 1986 ke magasara mAsa meM dillI se prakaTa huA thA isa vakta vikrama saM0 2026 meM use 40 varSa ho gaye hai kintu isa samaya usakA 22 vAM varSa cala rahA hai isa hisAba se yaha 18 varSa bIca-bIca meM banda rahA hai nIce 22 varSoM kA vivaraNa prastuta kiyA jAtA hai : sampAdaka vizeSa pa0 jugalakizorajI mukhtAra mukhapRSTha para 30 prAroMkA dhanekAntAtmaka cakra - citra saMcAlaka - tanasukharAyajI, prathama praka vIrazAsanAMka dillI mukhapRSTha para "jaMnI nIti" citra " 11 " " r "3 kiraNa 5-6 mukhtAra sammAna praka "1
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 varSa 6 10 11 12 13 14 12 x 16 17 18. 16 20 21 22 aMka prArambha kAla 12 mAsika jyeSTa 2004 5) " mAsika 6 aMka ng " " " phAguNa 2006 jyeSTa 2008 zrAvaNa "1 caitra " " " "1 13 29 31 2010 2020 2021 2022 2023 2024 2025 mUlya kula pR. 490 2026 " 19 " 2011 6) 322 jaitalI sA. ko chor3akara pUrvokta 4 2013 362 2016 360 27 32 " 11 " 386 460 sirpha jugalakizora jI mustAra ** 360 360 360 382 anekAnta 360 360 sampAdaka mukhtAra sA0, muni kAMtisAgara jI daravArIlAlajI, prayodhyA prasAda jI 420 kiraNa 10 se bAbU choTelAla jI jayabhagavAna jI, DI. esa. jaMtalI, paramAnandajI e. ena. upAdhye, ratanalAla kaTAriyA, DA. premasAgara, yazapAla jaina caitra 2016 se caitra 2020 taka hama bhI isake saMpAdaka manDala meM rahe haiN| anekAMta meM aba taka hamAre bhI nimnAMkita 11 lekha prakAzita hue haiM : jUna aMka se ratanalAla ko chor3akara bAkI 3 uparokta saMkhyA isa taraha 22 varSoM ke saba maMkoM kI kula pRSTha saMkhyA 2 hajAra se Upara hai inameM jJAna kI atula nidhi saMgrahIta hai jise eka taraha se "jaina vizva koSa" kahanA cAhie / kucha aMko meM mandira mUrti sambandhI prAcIna mahatvapUrNa citra bhI saMkalita kie gae hai| 33 31 37 varSa 12 aka 6 navaMbara 1969 samaya 12 1 apraila 62 15 1 - 37 jUna paMka se paramAnanda pratima graka yugavIra smRti jI zAstrI bhI isa taraha kula 4 aka vizeSa saMcAlaka bhAratIya jJAnapITha kAzI ki0 11-12 sanmati siddhasenAMka 15 2 jUna 62 vIra sevAmandira, dillI se ki0 1 sarvodayatIyAMka ki0 7 se mahisA mandira, dillI kiraNa 10 se mUlya 6) mukhapRSTha sAde " samantabhadrAzrama (vIrasevAmandira) mukhapRSTha para "hAthI aura 6 janmAMdha " citra pratyeka aka para alaga-alaga prAcIna mUrti - citra prathama aMka bAbU choTelAla jaina smRti dhaka lekha kA zIrSaka vasunadi dhAvakAcAra kA sazodhana rAtribhojanatyAgaH chaThA aNuvrata jayasena pratiSThApATha kI pratiThA vidhi kA prazuddha pracAra 'darzana' kA artha milanA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta eka mAdarza patra 167 varSa aMka samaya lekha kA zIrSaka tIna sampAdaka vidvAn bhI isI taraha pratyeka maMka meM apanA 15 3 agasta 62 maMgalottama zaraNa pATha kama se kama eka lekha avazya dete raheM to lekha juTAne meM 18 2 jUna 65 kSapaNAsAra ke kartA mAdhava vizeSa parizrama nahIM uThAnA par3e mora aMka bhI bilkula ThIka samaya para nikala jAye / hama to usa mudina kI candra 16 1 aprela 66 jJAnatapasvI guNijanAnu pratIkSA meM haiM / jaba ki patra dvaimAsika se punaH mAsika ho jAya / rAgI bAbU sA. 'anekAnta' kI phAileM bahuta hI mahatvapUrNa haiM / anucAturmAsa yoga saghAna-premI vidvAna ina phAiloM kA upayoga karate rahate haiM 20 2 jUna 67 rAjAzruNika yA bimbasAra aura apane nibaMdhoM evaM graMthoM meM yatra tatra pramANa rUpa meM 21 1 aprela 68 pratiSThA tilaka ke kartA inakA ullekha bhI karate rahate hai isase inakI upayogitA nemicandra kA samaya prAmANikatA aura lokapriyatA kA saMketa milatA hai| 21 6 pharavarI 68 sarasvatI putra mukhtAra sA0 hara saskRta vidvAna ko ye phAileM rakhanA bahuta hI 'anekAnta' patra se anekoM ne apane jJAna kA saMvarddhana aAvazyaka haiM jo bhI phAile upalabdha ho unheM avazya magA aura parimArjana kiyA hai bahutoM ne lekha likhanA aura sapA- lenA cAhie anyathA zurU ke kucha varSoM kI taraha Age kI dana karanA taka sIkhA hai| bhI phAile milanA muzkila ho jaayegaa| yaha samAja kA Thosa aura nirbhIka patra hai phira bhI pratyeka vidvAn, skAlara, grejueTa, sarasvatI bhavana, isakI grAhaka saMkhyA kama hai isase isakI mahattA kama nahIM mandira prAdi ko patra kA grAhaka ho jAnA cAhie isase samajhanI cAhie, kyoMki ratnoM ke kharIdadAra aura pArakhI patra ko sahayoga milakara vaha samunnata banegA tathA pAThakoM atyalpa hote hai| kI aura bhI sevA kara sakegA isa taraha paraspara lAbha hI , isame bharatI ke lekha nahI die jAte kintu zuddha iti- hogaa| hAsa aura zuddha siddhAnta Adi viSayaka lekha hI die jAte isameM saskRtAdi bhASAoM ke saikar3oM, prAcIna, vividha, hai vyartha ke vivAda aura visavAdoM se yathAzakya dUra rahakara sUndara stotra bhI prakAzita hote rahe haiM agara koI mahAnusamAja ko ucita mArga darzana kiyA jAtA hai| bhAva "anekAnta" kI phAiloM se unhe sakalita kara alaga rUDhivAditA aura cATukAratA se dUra rahakara patra pustaka rUpa me chapAye to eka navIna stotra sagraha upayoga ne sadA apanI nIti nirbhIka aura udAra rakhI hai / mukhtAra meM A sakatA hai| sA0 aura bAbU choTelAla jI sA0 ke svargavAsa ho jAne anekAnta me vidvadbhogya khojapUrNa sAmagrI ke alAvA ke bAda bhI paM0 paramAnanda jI zAstrI ne patra stara ko nahI janasAdhAraNa ke lie bhI aneka paurANika kathAye, udbodhaka girane diyA hai balki paryApta parizrama ke sAtha isake gaurava kahAniyAM aura sarasa kavitAyeM bhAdi bhI prakAzita ko akSuNNa rakhA hai aura barAbara patra ko nikAla rahe hai| hotI rahatI hai ataH sabhI ko isakA avazya grAhaka honA pratyeka aMka meM zAstrI jo kA kama se kama eka lekha avazya caahie| rahatA hai yaha baDI khuzI kI bAta hai| agara patra ke anya hama patra kI samunnata kI zubhakAmanA karate haiN| * kaMcana nijaguNa nahiM taje, vAna hIna ke hot| ghaTa ghaTa aMtara prAtamA sahaja svabhAva udota // 17 pannA pITa pakAiye, zuddha kanaka jyoM hoya / tyoM pragaTe paramAtmA, puNya-pApa-mala khoy|| -banArasIdAsa
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevAmandira kA sAhityika zodha-kArya paM0 paramAnanda jA jaina zAstrI vIra sevA mandira eka prasiddha zodha saMsthAna hai, jisake hai| mustAra sAhaba ne aba taka jo kArya isa sambandha meM saMsthApaka vayovRddha aitihAsika vidvAna svargIya paM0 jugala- kiyA va unake sahAyaka vidvAnoM ne kiyA, unakA AdhAra kizora jI mukhtAra hai| jisakA uddezya jaina sAhitya, bhI vahI pustakAlaya hai / aura maiM jo kucha kArya kara rahA itihAsa aura tatvajJAna-viSayaka anusandhAna kAryo kA hU~ vaha bhI usake sahayoga se hI kara rahA hU~ mere prAyaH prasAdhana, jaina- jainetara purAtAtvika sAmagrI kA acchA sagraha sabhI adhikAza lekha anekAnta patra meM hI prakAzita hue saMkalana aura prakAzana, tathA loka-hitAnurUpa nava-sAhitya hai aura ho rahe hai / vijJa pAThaka una para se sasthA ke kAryoM kA sajana, prakaTIkaraNa eva pracAra hai| mahatva ke prAcIna kI rUpa-rekhA kA anumAna kara sakate hai / isI khoja kA graMthoM kA uddhAra, jaina saskRti, sAhitya, kalA aura itihAsa pariNAma jaina grantha prazasti saMgraha ke ve dono bhAga hai, jiname ke adhyayana meM sahAyaka vibhinna granthoM, zilAlekhoM, praza aneka grantho, graMthakAro, unakI kRtiyo ke paricaya ke sAtha stiyoM, matilekhoM, tAmrapatroM, sikko yatroM, sthApatya aura graMtha nirmANa meM preraka zrAvaka-thAvikAgro, rAjApo, rAjyacitrakalA ke namUnoM Adi kA vizAla saMgraha karanA hai| maMtriyoM, koSAdhyakSo, bhaTTArakoM, prAcAryo, vidvAno, lekhako, anekAnta patra dvArA janatA ke prAcAra ko U~cA uThAnA, anvayo, gotroM, sthAno, aura agravAla khaDelavAla Adi evaM zodha-khoja kAryo ko prakAza me lAnA hai| upajAtiyoM ke aitihAsika paricaya kA avalokana karate hai / jiname vidvAno ke zodha kArya meM yogadAna milatA hai| vIra-sevA-mandira apane isa uddezya ke anusAra jaina isase pAThaka vIrasevAmandira ke sAhityika aura aitihAsAhitya, itihAsa aura purAtatva ke sambandha meM aneka zodha sika kAryo kI usa rUpa-rekhA kA, jo itihAsa ke nirmANa khoja ke kArya meM salagna rahatA hai, vaha vartamAna vijJApana me atyanta Avazyaka hai Azika pUrti kara rahA hai / vAjI se dUra hai kintu uddezyAnusAra apane kArya sampanna yadyapi vIra-sevAmandira ke isa punIta eva mahatvapUrNa kArya karane meM kabhI nahIM hicktaa| prAja dina jaina sAhitya aura meM jainasamAja kA mahayoga nagaNya-sA bhI nahIM hai parantu itihAsa ke sambandha meM jo kucha pragati prApa dekha rahe hai phira bhI vIrasevAmandira ke sacAlaka aura kArya karatA usa sabakA zreya ima sasthA ko hI hai| gaNa apane athaka parizrama se ukta kArya meM salagna dekhe zodha-khoja kA kArya saMcAlana karane ke lie vIra / jAte hai| vigata varSoM meM vIra sevAmandira se jo zodhasevAmandira meM eka lAyabrerI bhI hai jisame sADhe cAra hajAra khoja kArya sampana yA usase kevala kaLamAnA aura ke lagabhaga pratho kA saMgraha hai, vIra sevAmandira ke vidvAna unake samayAdi para hI prakAza nahIM DAlA gayA pratyuta jo samayATi isI choTI sI lAyabrerI ke sahAre apane anusandhAna kA aneka palabhya aura aprakAzita prAkRta saskRta apabhranza kArya karate hai| anusandhAna kA kArya karate hue jo kucha bhASA aura hindI kI racanAoM kA bhI sammullekha kiyA vizeSa jJAtavya sAmagrI prApta ho jAtI hai, usase sAhityika sAmAna kArya atyanta sUkSa aura zrama sAdhya haiN| aura aitihAsika gutthiyo ko sulajhAne kA prayatna karate prazastisaMgraha prathamabhAga meM 171 saskRta-prAkRta ke aprhaiN| vIra sevAmandira ke mukha patra 'anekAnta' me zodhAtmaka kAzita graMthoM kA prAdi-antabhAga diyA gayA hai / unake itihAsa, aura purAtatva sambandhI tathA samIkSAtmaka lekha kartA 104 vidvAnoM kA usakI prastAvanA meM paricaya ke prakAzita hote haiM vaha saba isI zodha-khoja kA pariNAma sAtha unakI anya racanAmoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevAmandira kA sAhityika zoSakArya prazasti saMgraha ke dvitIya bhAga meM apabhraMza bhASA ke unheM jahAM taka bhI bana sakA aitihAsika kramAnusAra dene kA 122 digambara graMthoM kI prAdi-manta prazastiyAM dI gaI hai| prayatna kA kiyA hai| isa samaya lakSaNAvalI ke saMpAdana mora mora 55 aMdhakAroM kA zoSapUrNa paricaya bhI likhA gayA prakAzana kA kArya cala rahA hai, lakSaNoM kA hindI anuvAda apabhraza bhASA ke anupalabdha graMthoM kA nAmollekha bhI diyA bhI diyA hai jisase vidvAna, vidyArthI aura svAdhyAyI jana hai| paricaya meM jo aitihAsika sAmagrI dI gaI hai vaha sabhI lAbha uThA sakate hai| lakSaNAvalI kA saMpAdana kArya mahatvapUrNa haiN| aneka pariziSToM dvArA una aitihAsika paM0 bAlacanda jI siddhAntazAstrI kara rahe haiN| usake tathyoM ko udghATita karane kA prayatna kiyA hai| prastuta aba taka tIsa phArma chapa cuke haiM / prAge kArya cAlU hai| saMgraha meM 9 vIM zatAbdI se 17 vIM zatAbdI taka kI sAmA- anekAnta patra kA prakAzana pahale 14 varSa taka mAsika jika, dhArmika aura naitika paristhitiyoM para acchA prakAza rUpa meM hamA aura aba usakA prakAzana dvaimAsika rUpa meM DAlA gayA hai| ho rahA hai, jisameM aneka aitihAsika, sAhityika, dArzaprazastisaMgraha ke tRtIya bhAga kA sakalana kArya bhI nika, tAtvika aura samIkSAtmaka lekha, kahAnI, kavitA sAmane hai. usakA kucha bhAga sakalita ho cukA hai, para prAdi prakAzita hote hai| prAdhakAMza kArya zeSa hai, usake lie bAhara ke kucha pratha- vIrasevAmandira kA yaha sevA-kArya kisI taraha bhI bhaDAroM kA avalokana karanA aura aprakAzita granthoM ke bhulAyA nahIM jA sktaa| ina saba graMthoM kI taiyArI meM Adi antabhAga kA saMkalana karanA Avazyaka hai, samaya anya saMsthAnoM kI apekSA vIra sevAmandira me alpa kharca milane para use pUrA karane kA vicAra hai| meM mahAna kArya saMpanna hue hai| jaba ki uname artha vyaya prakAzana-kArya adhika hotA hai / yaha tathyasamAja se chupA huA nahIM hai / vIra sevA mandira meM kevala anusandhAna kArya hI saMpanna mujhe prAzA hai ki samAja aisI mahatvapUrNa sevA bhAvI saMsthA nahIM huA, kintu aneka granthoM kA sAnuvAda prakAzana bhI . mI ko apanAegI aura use Arthika sahayoga pradAna kara usake hupA hai| purAtana jainavAkya-sUcI svayambhUstotra, yuktyanu sevA kArya me apanA hAtha bttaaegii| zAsana, stuti vidyA, samIcIna dharmazAstra, AptaparIkSA, vIra sevAmandira dvArA aba taka jina graMthoM, grathakAroM nyAyadIpikA, zrIpurapArzvanAtha stotra, zAsanacastri- Adi ke sambandha meM anveSaNa kArya huA hai usakI sakSipta zikA, prabhAcandra kA tattvArthasUtra, samAdhitatra aura ipTo. tAlikA nimna prakAra hai :padeza, adhyAtmakamalamArtaNDa, anityabhAvanA, satsAdhummaraNa anusaMdhAna kArya ke kucha saMketamaMgalapATha banArasI nAmamAlA adhyAtma rahasya dillI ke tomara vazI anaMgapAla tRtIya (sa01186) Adi graMtha prakAzita hue hai| purAtana jaina vAkya- kI khoja se dillI ke itihAsa para mahatvapUrNa prakAza sUcI, jisame 62 digambara grathoM ke padyo kA Adi bhAga paDatA hai / saM0 1106 se 1246 taka ke lie jo prAnaMda diyA gayA hai aura prastAvanA meM mukhtAra sA0 ne unake savata kI kalpanA kI gaI thI, jisakA nirasana prasiddha sambandha meM acchA vicAra kiyA hai, jo manana karane yogya vidvAna hIrAcanda jI mojhA ne kiyA thaa| isase bhI usakI hai, ina saba graMthoM kI prastAvanAye atyanta mahatva pUrNa hai, nirarthakatA para prakAza par3atA hai| aura itihAsa kI kitanI jo aitihAsika anusandhAtAoM ke lie atyanta upayogI hI bhUla-bhrAMtiyA dUra ho jAtI hai| vijoliyA ke zilAlekha se cauhAna vaMza kI vaMzAvalI jaina lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda koSa) kA kA sambandha bhI ThIka ghaTita ho jAtA hai| saMkalana digabara-zvetAMbara graMthoM para se kiyA gayA hai| yaha siddhasena ke sAmane sarvArthasiddhi mora 'rAjavAtika' kArya atyanta mahatvapUrNa hai kyoMki lakSya zabdoM kA saMgraha do nAmaka lekha se paM0 sukhalAla jI saMghavI kI usa mAnyatA sau digaMbara bhaura itanehI zvetAmbara pranpoM parase humA hai| mora kA nirasana ho jAtA hai ki siddhasena gaNI ko dUra deza
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vartI hone se ukta donoM TIkAe~ unheM dekhane ko nahIM milI, gvAliyara ke golApUrva prAmnAya ke zAha dhanarAja dvArA ataeva ve basI TIkA nahIM banA sake / kintu usa lekha se saM. 1694 se pUrva kA 'bhaktAmarastotra' hindI kA padyAnuvAda nizcita hai ki siddhasena gaNI kI isa TIkA meM sarvArtha anekAnta meM prakAzita hupA hai, usakI sacitra jINaMprati siddhi aura rAjavArtika kI paMktiyoMkI paMktiyAM ur3ata hai| muni kAntisAgara jI ke pAsa vidyamAna hai| taba dUra deza honeke kAraNa ve TIkAeM dekhaneko nahIM milI, pracalita gommaTasAra-karmakANDa kA prakRti samutkIrtana mAnyatA prAmANika ThaharatI hai, una TIkAoM ke rahate adhikAra truTipUrNa hai| usameM prAkRta ke kucha gadyasUtra chuTe hue bhI sarvArthasiddhi aura tatvArthavArtika jaisI TIkA nahI hue haiM / jo ki mUDabidrI kI tADapatrIya prati meM pAye jAte banane meM yogyatA bheda hI kAraNa hai| haiN| una sUtroM ko milAkara usake Tita aza ko pUrA anaMgapAla tRtIya ke rAjyakAla meM prAmAtya agravAla kiyA gayA hai| sAhU naTTala dvArA AdinAtha ke mandira kA nirmANa aura bhaviSyadatta kathA ke zodha prabandha para, jisapara pI. eca. pratiSThA tathA pArzvanAthacaritra kA nirmANa, ye khoja mahatva- DI. kI upAdhi milI hai, usake nirmANa kAla para vicAra-lekha pUrNa hai| dvArA usake nirmANa kAla para vicAra kiyA gayA hai| saM0 1363 ko racanAkAla batalAyA gayA thA vaha usakA ___ gahare anusandhAna dvArA yaha pramANita kiyA gayA ki pratilipi kAla hai, nirmANa kAla nhiiN| sanmati siddhasena ke kartA digavara the / tathA sanmati sUtra, nyAyAvatAra aura dvAtrinzikAgo ke kartA eka siddhasena tAtvika anusandhAna dvArA tatva viSayaka saikar3oM bAtoM nahI kintu tIna yA tIna se adhika hai| para nayA prakAza DAlA gayA hai / isame darzana, jJAna aura kalyANamandira stotra ke kartA siddhasena divAkara nahIM, caritra sambandhi bAto kA samAveza hai| paura na vaha zvetAMbarakRti hai| anusandhAna dvArA aneka prAcAryoM, vidvAnoM, aura bhaTTAratnakaraNDazrAvakAcAra devAgamAdi grathoM ke kartA rakoM Adi ke samaya para nayA prakAza DAlA gayA hai| aura svAmI samantabhadra kI kRti hai, aisA anasadhAna puSTa unake samayAdi ke sambandha me prAmANika vicAra kiyA hai| pramANoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| aneka aprakAzita alabhya granthoM kI zodha khoja 'alopa pArzvanAtha prasAda' nAmaka lekha dvArA zilA- kI aura dUsaroM ko prerita karake karAne kA upakrama kiyA lekhIya pramANoM ke prAdhAra para munikAntisAgara jI ne hai| anaka aprakAzita grathA ko gratha bhaNDAroM me se lAkara use nAgadA kA pArzvanAtha digabara jaina mandira batalAyA unakA paricaya anekAntAdi patroM meM diyA hai| hai| yaha lekha muni jI ne merI preraNA para taTastha bhAva se vIrasevAmandira dvArA anveSita grantha aura granthakAra likhA hai| akSayanidhivrata kathA, bha0 sakalakIti cittauDa kA jaina kIrtistambha-jise zvetAbara sampradAya ke akSayanidhivrata kathA, bra0 zrutasAgara vidvAna sAmpradAyika vyAmohavaza zvetAbara batalAte the, vaha arghakANDa. durgadeva digaMbara jaina kIrtistabha vagheravAlavazI zAha jIjA dvArA bana- ajitapurANa, aruNamaNi vAyA gayA hai, aura usakI pratiSThA unake suputra zAha adhyAtma taraMgiNI TIkA, gaNadhara kIrti pUranasiMha dvArA sampanna huI hai| usake sambandha meM do anaMta jina pUjA, bha0 guNacandra (1633) zilAlekha bhI udayapura rAjya ke prakAzita kie hai| ananta vrata kathA, padmanandi siripura pArzvanAtha kA itihAsa aura pArzvanAtha kI ananta vrata kathA, bra0 zrutasAgara mUrti ke pratiSThApaka rAjA zrIpAla Ila, kA prAmANika ambikAkalpa, bha. zubhacandra paricaya bhI nemacanda dhannUsA jaina dvArA anekAnta meM prakA- azoka rohiNI kathA, bra0 zrutasAgara zita humA hai| mAkAzapacamI kathA, brahma zrutasAgara
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ borasevAmandira kA sAhityika zoSakArya 171 pAkAzapaMcamI kathA, candrabhUSaNa ziSya mabhradeva trailokya dIpaka, indra vAmadeva mAtmAnuzAsana TIkA, prabhAcandrAcArya dazalAkSaNika kathA, brahma zrutasAgara mAdinAtha purANa, bha. sakalakIti dvikAvalI kathA, bha. sakalakIti pAdinAtha purANa TIkA, bha. lalitakIrti devatAkalpa, guNasena ziSya ariSTanemi pAyajJAna tilaka, bhaTTavosari dravya saMgraha vRtti, paM. prabhAcandra prAya sadbhAva, malliSeNAcArya dropadi prabandha, jinasena pArAdhanA sAra TIkA, paM0 mAzAdhara dhanyakumAra caritra, bha. guNabhadra ekAvalI kathA, bha. sakalakIti dhanyakumAra caritra, bha. yazaHkIrti kathAkopa, candrakIti dhanyakumAra carita, 70 nemidatta kanakAvalI kathA, sakalakIti dharmacakra pUjA, budhavIra karmaprakRti, abhayacandra dharmaparIkSA, muni rAmacandra karakaDU carita, bha. zubhacandra dharma praznottara zrAvakAcAra, bha. sakalakIrti karakaDucarita, bha0 jinendrabhUSaNa dharma ratnAkara, jayasena (1055) karma svarUpa varNana, kavi jagannAtha dharmopadeza pIyUSa varSa zrAvakAcAra, bra0 nemidatta kAmacANDAlI kalpa, malliSeNa sUri dhyAna stavana, bhAskaranandi jJAnArNava gadya TIkA, bra0 zrutasAgara nakSatramAlA vidhAna, bha. sakalakoti caturvizati savAna, kavi jagannAtha candraprabhacaritra, bha. zubhacandra nandIzvara paMkti vidhAna kathA, bha. sakalakIrti candraprabhacarita kavi dAmodara (1727) nAgakumAra carita, malliSeNAcArya candraprabhapurANa, paM0 zivAbhirAma nAgakumAra paMcamI kathA, gharasena candanaSaSThIvrata kathA, bra0 zrutasAgara nirdukha sattamI kathA, bra0 zrutasAgara candanaSaSThI kathA, chatrasena nItisAra purANa, siddhasena chandonuzAsana vRtti, kavi vAgbhaTa neminarendra stotra, kavi jagannAtha chapaNAsAra gadya, mAdhavacandra vidya (zaka sa. 1125) pacakalyANakodyApanavidhi, ba0 gopAla jina puradara vidhi, bha. sakalakIrti paMca namaskAra matra, siMhanandI (1667) jina sukhAvalokana kathA, bha. sakalakIrti pacAstikAya pradIpa, prabhAcandrAcArya jambU svAmI caritra, bha. sakalakIrti * padmacarita TippaNa, muni zrIcandra jambU svAmI caritra, bra. jinadAsa padmapurANa, bra0 jinadAsa jyeSTha jinavara kathA, brahma zrutasAgara padmapurANa, bha. dharmakoti (1669) jvAlAmAlinI kalpa, indranandi yogIndra padArthadIpikA (kalaza TIkA), devendrakorti 1788 tattvasAra TIkA, bha. kamalakIti paramAgamasAra, zrutamuni [zaka saM0 1263] tattvArtha TippaNa, (rala prabhAkara) bha. prabhAcandra (1486) paramAtmarAja stotra, bha. sakalakIrti tapolakSaNa paMkti kathA, brahma zrutasAgara paramArthopadeza, bha. jJAnabhUSaNa trikAla cauvIsI kathA, candrabhUSaNa ziSya abhradeva palla vidhAna kathA, bra. zrutasAgara [1952] tripaMcAzata kriyodyApana, devendrakIti (1644) pANDava purANa, bha. zrIbhUSaNa tribhaMgIsAra TIkA, somadeva sUri pAzvaMpurANa, candrakIrti [1654] trilokasAra TIkA, sahasrakIrti pAvapurANa, bha. sakalakIrti
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 prakAnta yazodhara caritra paMjikA, zrI deva puraMdara vidhAna kathA, bra. zrutasAgara puSpAMjali vrata kathA, bra. zrutasAgara purANasAra, bha. sakalakIrti pradyumnacaritra, somakIrti prAkRta paMcasaMgrahakartA, (prajJAta) prAkRta pacasagraha kI prA0 TIkA prAkRta paMcasaMgraha kI saMskRta TIkA, prAyazcitta samuccaya salika vRtti, zrInandiguru prItikara mahAmuni carita, bra. nemidatta vRhatsiddhacakra pUjA, kavi vIru bhaviSyadattakathA, kavi zrIdhara bhAvanA paMcavizati vrata kathA, bha. sakalakIrti bha. sumatikIrti yoga sAra saMgraha, zrInandi guru yogasAra TIkA, indranandi ratnatraya vidhAna kathA, paM. prazAghara ratnatrayakathA, bra. zrutasAgara ratnAvalI kathA, bha. sakalakIrti rAtri bhojana tyAga kathA, bra. nemidatta riSTa samuccaya zAstra, durgadeva ravivrata kathA, bra. zrutasAgara rukmaNI vidhAna kathA, chatrasena labdhi vidhAna kathA, bra. zrutasAgara labdhi vidhAna kathA, candrabhUSaNa ziSya abhradeva vardhamAna carita, bha. sakalakIrti vAgbhaTTAla kArAvacUri, kavi candrikA pomarAja suta vAdirAja vimAnapaMktividhi, bha. sakalakIrti 11 bhAvasaMgraha, zrutamuni bhUpAla catuvizati TIkA, paM. prazAghara bhairava padmAvatI kalpa, malliSeNa sUri madana, parAjaya, Thakkura jinadeva mallinAtha caritra, bha. sakalakIrti malliSeNa sUri mahApurANa, mahIpAla caritra, cAritrabhUSaNa vimAnapaMkti kathA, brahma zrutasAgara viSApahAra- TIkA, nAgacanda sUri vaidyakazAstra, ( prAkRta) haripAla vRSabhadeva purANa, candakIrti bha. sakalakIrti mukuTa saptamI kathA, bra. zrutasAgara muktAvalI kathA, bha. sakalakIrti muktAvalI kathA vRhad, bha. sakalakIrti zAtikavidhi, pa. dharmadeva zAMtinAtha purANa, bha. zrIbhUSaNa zIla kalyANakavidhi, bha. sakalakoti muktAvalI vratakathA, bra. zrutasAgara muni suvrata purANa, bra. kRSNadAsa mUlAcAra pradIpa bha. sakalakIrti [1481] zvetAmbara parAjaya, kavi jagannAtha ( 1703 ) zravaNa dvAdazI kathA, pa. candrabhUSaNa ziSya zrabhradeva zravaNa dvAdazI kathA, bra. zrutasAgara meghamAlA vratakathA, bra. zrutasAgara merUpakti kathA merUpaMkti vidhi, bha. sakalakIrti zrAvakAcAra, padmanandi zrutajJAna kathA, bha. sakalakIrti maunavrata kathA, guNacandra sUri yazodhara caritra, bha. sakalakIrti zrutaskaghavidhAna, bha. sakalakIrti zrI devatAkalpa, ariSTanemi zrIpAla caritra, bha. sakalakIrti yazodhara caritra, bra. zrutasAgara yazodhara caritra, bha. jJAnakIrti zrIpAla caritra, vidyAnandi zrIpAla carita, bra. nemidatta zrIpAla carita, gharasena zRgAra maMjarI, bhajitasena zRgAra samudrakAvya, kavi jagannAtha [ anupalabdha ] yazodhara caritra, padmanAbha kAyastha yazodhara caritra, vAsavasena sUri yazodhara caritra, somakIrti
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaT caturtha vartamAna jinArcana paM. zivAbhirAma SaDdarzana pramANa prameya saMgraha, zubhacandra SaNNavati kSetrapAla pUjA, muni vizvasena SoDazakAraNakathA, candrabhUSaNa ziSya pa. prabhradeva khoDa kAraNa kathA, bra. zrutasAgara sadbhApitAvalI, bha. sakalakIrti saptaparamasthAnavrata kathA, brahma zrutasAgara saptavyasana kathA, somakIrti vIrasevAmandira kA sAhityaka zodhakArya aNuvekkhA, brahma sAdhAraNa samavasaraNapATha, pa. rUpacanda samyaktva kaumadI, pa0 khetA sammeda zikhara mAhAtmya, dIkSita devadatta sarasvatI kalpa, malliSeNa mUri sAra caturviMzatikA, bha. sakalakIrti sarvatobhadrata kathA, bha. sakalakIti siddhAntasAra narendrasena siddhAntasAra dIpaka, bha. sakalakIrti sukamAla caritra, bha. sakalakIrti sukha saMpatti vrata phala kathA bha. sakalakIti sugandha dazamI kathA, vra. zrutasAgara sudarzana caritra, bha. sakalakIrti sudarzana caritra, vidyAnandi subhaga sulocanA caritra, vAdicandra subhaumacakricarita, bha. ratnacandra ( 1683 ) suSeNa caritra, kavi jagannAtha svarNAcala mAhAtmya, dIkSita devadatta harivaMza purANa, dharmakIrti (1671) harivazapurANa bra. jinadAsa holireNukA carita, jinadAsa (1608 ) apabhraMza bhASA ke grantha ajita purANa, vijasiMha [1505] prathamIkahA, raghU aNathamI kahA, harizcandra agravAla aNuvayarayaNa paIva, paM. lakSmaNa aNuvekkhA rAsa, kavi jalhiga (dohA), lakSmIcanda kkhA, lhU kavi anatavayakahA, bha. guNabhadra amarasena carita, mANikyarAja [saM. 1575 ] Atma-sabodha-kAvya, raghU [saM. 1448 se 1530 ] AdityavAra (ravivAra) kathA, ma. yazaHkIrti AdipurANa, raidhU [ anupalabdha ] prAyAsapaMcamI kahA, bha. guNabhadra prArAhaNAsAra, vIrakavi karakaNDu cariu, raghU [praprApta ] kahAkosu, zrIcanda kusumAMjalikahA, brahma sAdhAraNa koila pacamIkahA, caMdaNa chaTThI kahA, lAkhU cadaNa chaTThI kahA, bha. guNabhana caMdAyaNavaya kahA, cadraprabhacariu, yazaHkIti cadappaha cariu, kavi dAmodara [nAgaura maMDAra [ caMdappaha cariu, kavi zrIdhara [ anupalabdha ] cunaDI, bha. vinaya canda " chakkammo esa, ( SaTkarmopadeza ) amarakIti [ 1247 ] jabU svAmI carita, vIra kavi [1076 ] jasahara cariu, kavivara raghU jinadattacarita, kavi lAkhU jinarAtri kathA bha. yazaHkIrti jIvaMdhara cariu, kavivara raghU tiyAla caDavIsI kahA, bra. sAdhAraNa [1508 ] dalakkhaNa kahA guNabhadra duddhArasi kathA, vinayacandra duddhArasikahA, vra. sAdhAraNa duddhArasikahA, bha. guNabhadra dhanyakumAra cariu, kavivara raghU dharmaparIkSA, zrutakIrti naraka utArI duddhArasikahA, muni bAlacanda Niduha sattamIkahA, muni bAlacagda bha. guNabhava bra. sAdhAraNa nAgakumAra cariu, mANikyarAja [saM. 1579 ] " 23 "1 173
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta neminAtha carita, kavi lakSmaNa neminAtha jinacarita (harivaMza purANa), kavivara raidhU neminAtha purANa, bha. amarakIrti [saM. 1244] neminAha cariu, kavi dAmodara [1287] nijhara paMcamI kathA, . sAdhAraNa nirbhara paMcamI kathA, vinayacandra nivvANabhatti jayamAlA, udayakIrti paMcamI cariu, svayabhU [aprApya] pakkhavaha kathA, bha. guNabhadra paumacariu, svayaMbhUdeva paumacariu, kavivara raidhU parameTThI payAsasAra, bha. zrutakIrti pANDavapurANa, bha. yazaHkIrti pAsaNAha cariu, kavi asavAla [1486] pAsaNAha cariu, kavi devacanda pAsa purANa, vivRSa zrIdhara [1166] pAsa purANa, padyakIrti [9] pAsapurANa, kavivara raidhU pAsapurANa, kavi tejapAla puNNAsavakahA kosu, kavivara raidhU puSphaMjalikahA, bha. guNabhadra puradara vidhAnakathA, bha. amarakIti pacakallANaka, vinayacanda pajjuNNacariu, kavi siddha aura siMha bAraha praNuvekkhA rAso, yogadeva bAhuvalI cariu, dhanapAla [1454] bhavisayatakahA, kavi zrIdhara mauu sattamIkahA, ba. sAdhAraNa " , bha. guNabhadra mauDa sattamIkahA, bhagavatI dAsa mayaNa parAjaya, harideva mayaMka lehAcariu, bhagavatIdAsa malliNAha cariu, haricanda muktAvalI kahA, [ajJAta meghamAlA vayakahA, kavi ThakurasI [1578] meghesara cariu, kavivara raidhU rayaNakaraNDa sAvayAyAra zrIcanda ravivayakahA bha0 yazaHkIti rayaNattayakahA, bha. guNabhadra ravivayakahA, bra. sAdhAraNa [saM. 1508] ravivayakahA, nemacanda rohaNI vihANakahA, devanaMdi labdhi vihANakahA, bha. guNabhadra vaDDhamANa kahA, kavi narasena vaDDhamANacariu, haricaMda [jayamittahala] vaDDhamANacarita (pugaNa) vibudha zrIdhara varAMga cariu, kavi tejapAla vittasAra, kavivara raidhU sayala vihIvihANakahA, nayanandI [1100] savaNavArasi kahA, bha0 guNabhadra sammatta ka umadI (sAvayAyAra), kavivara raidhu sammatta guNa nidhAna kavivara raidhR [1462] saMtiNAha cariu bha0 zubhakIrti satiNAha cariu kavi ThAkura (6152) saMbhavaNAha cariu kavi tejapAla [1500] sammada jiNacariu mahAkavi raidhu siddhatatthasAra (siddhAntArthasAra) raidhU siripAla cariu kavivara raidhU sukamAla cariu muni pUrNabhadra sukosala cariu kavi raidhU [1466] suyandhadasamI kahA udayacanda suyaMdha dasamI mahA vimalakIti suryadhadasamIkahA bhagavatIdAsa sudaMsaNa cariu kavivara nayanandI [1100] sudasaNa cariu kavi raidhU (aprApta) suloyaNA cariu gaNidevasena solaha kAraNavaya kahA bha0 guNabhadra soravavaI vihANa kahA vimalakIti harivasa purANa svayaMbhU, tribhuvana svayaMbhU harivaMsa purANa bha0 yazaHkIti (1500) harivaMsa purANa zrutakIrti [1552] hariSeNacariu mazAta kavi
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIrasevAmandirakA sAhityika zodhakArya 175 di0 jaina rAsA sAhitya sUcI rAsa, solahakAraNa rAsa, bhadrabAhu rAsa, zrutaskaMdha rAsa, acala kIti-praThAIrAsa, ratnatrayarAsa, dazalakSaNavrata- samyaktva rAsa, rAtribhojana varjana rAsa, mAlikathA rAsa, dharmarAsa, (1723) Adityavrata kathA (1757) rAsa, karakaMDamuni rAsa, jinendrabhakti rAsa, puSpAMjali Udra kavi-jinavararAsa, caityarAsa, sanatkumArarAsa(1667) rAsa, jovadayArAsa, jogIrAsa, candana SaSThI rAsa, kapUracanda brahma-(muniguNacanda ziSya) pArzvanAtha rAso maunavrata rAsa, vAriSeNa rAsa, paMcaparameSThI rAsa, sugadha166 pa0 (sa. 1667) dazamI rAsa, jyeSThajinavara rAsa, mambikAdevI rAsa, kalasI brahma-dhyAnAmRtarAsa ghanapAla rAsa, ajitanAtha rAsa, anaMtavata rAsa, viSNukalyANakIti-(bha0 devakItiziSya)-zreNikarAsa, kumArakathA rAsa, dAnakathA rAsa, guNapAlazreSThirAsa / holIrAsa, cArudattarAsa, (sa0 1662) prabandharAsa (sa0 jinadAsa pAMDe-jogIrAsa, mAlIrAsa, 1662) jinasAgara-pranatavratakathA rAsa (marAThI bhASA me) kAmatIcanda pANDayA-revatIrAso jinasena-(bha0 yaza: kItiziSya) neminAtha rAsa (raca. kizana siMha-NamokArarAsa (sa0 1760) ___sa0 1558) kumudacandra-(kASThAsapI) neminAtharAsa bAhabalIchanda tulasI kavi vanavAsI-rohiNIvratarAsa (saM0 1648, (sa0 1467) 164 padya, pAnIpata meM banAyA) kRSNadAsa-dAnazIlatapa bhAvanArAsa (raca0 sa0 1666) jinasevaka-zrAvakAcAra rAsa (1603) gagAdAsa-ravivratarAsa jIvaMdhara brahma-(1560) khaTolArAsa, muktAvalI rAsa gaNakIti--(brahma jinadAsa ziSya)-rAmasItArAsa (inakI 15-16 racanAyeM upalabdha hai) guNakIti-(dvitIya) zIla rAsa (1713) jAnabhUSaNa-(dvitIya) poSaha rAsa, SaTakarmanoM rAsa gaNacandra-dayAvratarAsa (1663) rAjamatIrAsa jJAnasAgara brahma-ratnatrayarAsa, labdhividhAna rAsa, hanuguNarAja-sakala kItirAsa, samakitarAsa pradyumna rAsa ( sa maM ta rAsa(1660) 1606) (brahma)dIpa (canda)-manakarahA rAsa gopAladAsa-yadurAso devadatta-vAdevI carcarI rAsa (1050 ke lagabhaga) candrakIti-(bha. zrI bhUSaNa ziSya) jayakumAra sulo- devadAsa (brahma)-hanumata rAsa (1681) canArAsa (inhone pArzvanAthacarita 1654 me banAyA) devendra kavi-yazodhara rAsa (156 padya) candrasAgara brahma-dharmaparIkSA rAsa (racanA sa0 1625) devendra kIti-pradyamna prabandha rAsa (1726) jayakIti-anatavratarAsa (inhoMne sItA zIla patAkA daulatarAma pATanI-vratavidhAna rAsa (sa0 1067) guNa veli sa0 1684 me galiyA koTa me banAI thii| vaka- prasAra dharmapAla-zrAvakAcAra rAsa cula rAsa sa0 1685) dharmabhUSaNa-aMjanA rAsa jinadAsa brahma-rAmAyaNarAsa (1508) dharmaparIkSA dharmaruci brahmacArI-(bha. abhayacandra ziSya) mukamAla rAsa (1520) harivazarAsa, (1520) jIvadhara svAmino rAsa (sa0 1616) (dUsarI racanA nemIrAsa, karmavipAka rAsa, hanuvaMta rAsa cArudattazreSThi zvarabhavAMtara) rAsa, yazodhararAsa, puradara vidhAna rAsa, maDUkanA narendrakIti-(sakalabhUSaNa ziSya) aMjanArAsa (saM0 rAsa, guNasthAna-rAsa, nAgapacamI rAsa, sukamAlasvAmI 1650) khaDala0 ma0 udayapura rAsa, labdhividhAna rAsa, rohaNIvrata rAsa, sudarzana- narendra kIti-sagaracakravartInu rAsa (sa01605) drApazreSThino rAsa, AdipurANa rAsa, zrIpAla rAsa, nirdoSa- dizIlaguNarAsa (1605) saptamI rAsa, holIrAsa, jayakAra rAsa, aThAIvrata rAsa, narendrakIti- (pratApakIrti zipya)-zrAvakAcArarAsa mukuTa saptamI rAsa, AkAza paMcamI rAsa, paramahaMsa- (saM0 1514 magazira sudi 10),
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta narendrakIrti-(bAgaThasaMghIya pratApakItiziSya)-zrAvaka- bha0 vizvabhUSaNa-(bhaTTAraka vizAlakItiziSya)-kAlagrama (saM0 1514) maMbaDanagara labdhi vidhAnarAsa, solahakAraNarAsa, pAkAza paMcamInemacanda-(jagatkIrti ziSya)-nemIzvara rAsa (1766) rAsa, (1640) mauna igArasIrAsa (1646) | nevidatta-mAdityavrata rAsa, dUsarI racanA (1630) sudarzanarAsa (1626) hanumaMtarAsa (16mAnArohaNa aneka saMskRta rcnaaeN| 16) bhaviSyadattarAsa (saM0 1633) kavi padma-havaDajAtIya zrAvaka meSakumAra rAsa, mahAvIra hAvAra rUpacanda pAMDe-neminAtharAsa, vaNijorAsa casti rAsa (1606) dhyAnarAsa,trepana kriyArAsa vardhamAna kavi-vardhamAnarAsa (1665) pUno-medhakumArarAsa (brahma) vastupAla-pArzvanAtha rAsa, pItaMkararAsa, ravipathvImalla-zrutapaMcamIrAsa (1662) vratarAsa (1667) pratApacandra muni-svapnAvalIrAsa (saM0 1500 pUrvavartI) ti vidyAbhUSaNa-bhaviSyadatta rAsa (1600) neminAtharAsa bhagavatIdAsa agravAla-(bhaTTAraka mahendra sena ziSya) vinayacandra--cunaDIrAsa, nirbharapacamIkathA rAsa, inakI saMvata 1651 se 1700taka kI racanAe~ upa kalyANakarAsa labdha haiM TaMDANArAsa, jogIrAsa, khicaDIrAsa, catUravaNijArA vinayasAgara (brahma) rAmAyaNarAsa rAsa, prAdityavatarAsa, pakhavAr3ArAsa, dazalakSaNarAsa, vizAlakIti-rohiNIvratarAsa (1606) muni voracanda-saptavyasanarAsa (1602) nemikumAra1684) muktiramaNacunar3IrAsa (1680) rAsa (lipi saMvata 1648) bAhubalI velirAsa bhAUkavi agravAla nemIzvara rAsa zAntidAsa-mauna ekAdazIrAsa bha0 bhavana kIti-(sakalakIrtipaTraghara) sakala kIrti rAsa bha0 zubhacandra-paThAIrAsa, palyavidhAnarAsa, mahAvIrabhuvanakIrti (dvitIya)-rAtri bhojanabarjanarAsa, jaMbU- rAsa, devandrarAsa(1636) svAmIrAsa (lipi savata 1625) jIvapararAsa (1606) (brahma) zrIpati-(indrabhUSaNaziSya)-ratnapAlanorAsa (sa bhojarAja pAnIpata-zrutapaghamIrAsa (1662) kavi manaraMga-karmavipAkarAsa (savata 1728) bha0 zrIbhUSaNa-(1646) devendra kumAra rAsa, pradyumnarAsa mahIcaMda-ravivratarAsa (bha0) sakalakIti-(1443-1466)-karmavipAkarAsa, megharAja-candraprabharAsa ratnatrayarAsa, sArazikhAmaNarAsa. solahakAraNarAsa yaza:kIrti-pAdipurANarAsa, jIvadhararAsa bha0 sakalabhUSaNa-gajasukamAla rAsa aThAIrAsa-hanumatarAsa, neminAtha rAjulano rAsa sAMgA-sukozala rAsa (lipi sa01616) se pUrvavartI yaza: kIti-pAdipurANarAsa (savata 1857) pANDava sAMsu-sukogalarAma(lipi sa. 1664) janamadira nenavA purANarAsa (1855) samatikIti-(bha0 lakSmIcandra ziSya) dharmaparIkSArAsa, (brahma) yazodhara-baladevarAsa (saMvata 1585) (1625) lokAmatarAsa (bha0) ratanacandra-zAntinAtha rAsa (1783) sumatisAgara -trailokyarAsa (1627) ratnakIrti muni-nemIzvararAsa suracandra-ratnapAla rAso (1732) ralabhUSaNa bhaTTAraka-(bha0 sumatikotiziSya) (rukma- surendrakIrti-narasiMhapurA jAtirAsa (1667) girAsa) lipi saMvata 1710 somakIrti-(bha0 bhImasena ziSya) (1526-1536) ratnavatI-(prAyikA) samakitarAsa yazodhararAsa (brahma) rAyamala-nemIzvararAsa (1615) pradyumnarAsa (brahma) haraSasAgara-samyaktvamaSTamaGgarAsa (1616) zrIsAlarAsa hakamasiMha-kizanadAsa vadheravAlarAsa(1746)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka aitihAsika evaM samIkSAtmaka adhyayana : svAmI samantabhadra kI jainadarzana ko dena DA0 darabArIlAla koTiyA ema. e. po-eca. DI. svAmI mamantabhadra jaina darzana ke una ine-gine prAcAryo samantabhadra se pUrva kA yaga meM hai jinhoMne jaina vAGamaya kI amAdhAraNa prabhAvanA kI aura jaina anuzruti ke anusAra jaina dharma ke pravartaka kramazaH janadarzana ko logo ke adhika nikaTa pahu~cAyA hai| prA0 kAla ke antarAla ko lie covIsa tIrthakara hue haiN| inameM kundakunda aura gRddha piccha ke pazcAt inhoMne jaina darzana ko tIrthaMkara RSabha deva, bAIsave ariSTa nemi, teIsaveM pAcasarvAdhika prabhAvita kiyA evaM zAsana-prabhAvaka ke rUpa meM nAtha pora cauvIsave varddhamAna-mahAvIrajI to asAmAnya yaza prApta kiyaa| zilAlekho tathA murdhanya grantha- pora loka prasiddha bhI hai| ina tIrthaMkaroM ke dvArA jo kAro ke granyo meM inakA paryApta yazogAna kiyA gayA hai| upadeza diyA gayA vaha jaina paramparA me "dvAdazAGga" ke suprasiddhatAkika bhaTTa akalaMka devane inhe syAvAda -nIrthakA rUpa meM prasiddha hai| jaise buddha kA upadeza "tripaTika" ke prabhAvaka aura syAdvAda mArga kA paripAlaka, samasta darzano rUpa meM vizruta hai| vaha "dvAdazAGga" zruta do vargoM meM ke antaH pravezI tIkSNa buddhi vidyAnanda ne syAdvAda mAgriNI vibhakta hai-1 aGga praviSTa aura 2 aGga bAhya / ye do vAdirAjane sarvatra kA pradarzaka, malayAgiri ne pAdyastutikAra bheda pravaktA vizeSa ke kAraNa hai| jo zrata tIrthaMkaroM tathA tathA zilAlekho meM vIravAmana kI sahasraguNI vRddhi karane unake pradhAna eva sAkSAt ziSyoM (gaNadharo) dvArA nibaddha vAlA, zruta kevali santAnonnAyaka, samasta vidyAnidhi evaM hai vaha aGga praviSTa hai tathA jo isake prAdhAra se uttaravartI kalikAla gaNadhara kahakara ullekhita kiyA hai| sambhavataH pravaktAyo dvArA racA gayA vaha aGgabAhya zruta hai| aGgaisI se zilAlekho aura sAhitya meM inheM viziSTa sammAna praviSTa aura aGgabAhya ke bhI kramazaH bAraha mora caudaha ke pradarzaka "svAmI' pada se vibhUpita prakaTa kiyA gayA hai| bheda hai / aGga praviSTa ke bAraha bhedoM meM eka dRSTivAda hai bhada ha / aGga prAvaSTa ka bAraha bhadA meM eka dRA athavA "svAmI" unakA upanAma yA nAma-vizeSaNa rahA jo bArahabaoN zruta hai| isa bArahaveM zruta meM vibhinnaho / samantabhadra ko itanA mahatva eva gaurava milane kA vAdiyoM kI ekAnta dRSTiyo (mAnyatAmoM) ke nirUpaNa kAraNa yaha pratIta hotA hai ki jaba bhAratIya darzanI meM tathA unakI samIkSA ke sAtha unakA syAdvAdanyAya se tatva-nirNaya aikAntika hAne lagA aura use utanA hI mAnA samanvaya kiyA gayA hai| isa tathya ko prAcArya samantabhadra jAne lagA tathA grahaMta paramparA RSabhAdi tIrthakaro dvArA ne "syAdvAdino nAtha tavaiva yuktam" (svayambhU 14) jaise pratipAdita tattva vyavasthApaka "syAdvAda" ko bhUlane lagI, pada prayogoM dvArA vyakta kiyA hai aura sabhI tIrthaMkaroM ko 'syAdvAdI' (syAdvAda pratipAdaka) kahA hai prakalA deva' to inhIne use prakAzita eva prabhAvita kiyaa| ina kA vistRta paricaya, itihAsa aura samayAdikA 1. "eSAM dRSTizatAnAM trayANA SaSThaputtarANAM prarupaNaM nirNaya jaina sAhitya aura itihAsa ke prasiddha vidvAna nigrahazca kriyate / -vIrasena, pavalA pu. 1, pR. 108 sva. paM. jugalakizora mukhtAra "yugavIra" ne apane 2. (ka) dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdibhyo namonamaH / "svAmI samantabhadra" nAmaka itihAsa grantha meM RSabhAdi mahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye // kiyA hai| ataH prastuta meM samantabhadra ke paricayAdi sambandha lAdhIya01-1 zrI matsaramagambhIrasyAvAdAmoghalAMchanam / meM vicAra na kara kevala unakI katipaya upalabdhiyoM para jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // cintana kiyA jaayegaa| -pramANa saM0 1-1 /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 varSa 22 ki0 3-4 anekAnta ne bhI unheM. syAdvAda kA pravaktA tathA unake upadeza ko na usameM taka kA hI vizeSa samAveza ho pAyA thaa| "syAvAda ke pramogha cinha se cinhita', batalAyA hai| prAcArya gRddhapiccha ke tatvArthasUtra me kundakunda dvArA SaTakhaNDAgama mAdi mAgamoM meM yadyapi syAdvAda kI pradarzita darzana ke rUpa meM kucha vRddhi milatI hai| eka to svataMtra carcA nahIM milatI, phira bhI unameM siddhAnta-prati- unhoMne prAkRta meM siddhAnta pratipAdana kI purAtana paddhati pAdana "syAta" (siyA athavA siya) zabda ko lekara ko yuga ke prakAza meM saskRta gadya sUtroM meM badala diyA avazya prApta hotA hai| udAharaNArtha SaTkhaNDAgama meM dUsare, upapatti pUrvaka siddhAntoM kA nirUpaNa prArambha manuSyoM ko paryAptaka aura aparyAptaka donoM batalAte hue kiyaa| tIsare, prAgama pratipAdita jJAnamArgaNA gata kahA gayA hai ki "maNussA.."siyA pajjattA, siyA apa- matyAdijJAnoM ko pramANa saMjJA dekara usake pratyakSa paura jjattA arthAta manuSya syAt paryAptaka hai, syAt aparyA- parokSa do bhedoM kA kathana kiyaa| cauthe darzanAntaro me ptaka / isI prakAra mAgama ke kucha dUsare viSayoM kA bhI pRthak pramANa rUpa me svIkRta smRti, pratyabhijJAna, anumAna pratipAdana upalabdha hotA hai| isa taraha pAgama granthoM me inheM matijJAna aura zabda ko zrutajJAna kahakara unakA 'syAt' zabda ko lie hue vidhi aura niSedha ina do 'prAdyaparokSam" (ta0sU01-...) sUtra dvArA parokSa pramANa vacana-prakAroM se kathana milatA hai| prA0 kundakunda ne meM samAveza kiyaa| pA~cave, pramANa kI taraha naya ko bhI ukta do vidhi aura niSedha' vacana prakAroM me pA~ca vacana adhigama kA sAdhana "pramANanayaradhigama."-1-6) nirUprakAra aura milAkara sAta vacana prakAroM se vastu 'dravya' pita karake usake naMgamAdi sAta bhedo kA bhI sarva prathama nirUpaNa kA spaSTa ullekha kiyA hai / yathA nirdeza kiyaa| isa taraha tattvArthasUtrakAra ne kitanA hI siya patthi Natthi uhayaM avattavvaM puNoya tattidayaM / nayA cintana prastuta kiyaa| isake atikti tarka (yuktidavyaM khu sattabhaMga prAdesavaseNa saMbhavadi / / anumAna) se siddhAntoM ke poSaNa kI dizA bhI pradarzita kI -paMcAsti gA0 14 / avayavatraya se mukta jIva ke Urdhvagamana-siddhAnta kA sAdhana' yahA~ 'syAdasti dravyaM syAnnAstidravyaM syAdubhayaM syAda- unakI hI dena hai| itanA hone para bhI darzana me una vaktayaM syAdastyavaktavyaM syAnnAstyavaktavyaM syAdasti. ekAntavAdoM, sagharSoM aura vivAdoM kA spaSTa tArkika samAnAstyavaktavyam' ina sAta bhaMgoM kA nirdeza karake unake dhAna nahIM ApAyA, jo unake kucha samaya bAda kI carcA mAzraya se dravya (vastu) ke kathana kA ullekha kiyA gayA ke viSaya hue| hai| dhyAtavya hai ki kundakunda ne yahA~ dravya ko saptabhaGgAH samantabhadra ke samaya kI saMgharSazIla sthiti tmaka mAdezavazAt 'nayavivakSAnusAra' pratipAdita kiyA hai| vikrama kI dUsarI se pAMcavI zatAbdI kA samaya dArzaunhoMne yaha bhI batAyA hai ki yadi sadrUpa hI dravya ho nika krAnti kA samaya rahA hai| isa kAla meM vibhinna to usakA vinAza nahIM ho sakatA aura yadi asadrUpa hI darzanoM meM aneka prabhAvazAlI evaM krAntikArI vidvAna ho to usakA utpAda sambhava nahIM hai aura cUMki yaha dekhA hae hai / vaidika aura zramaNa donoM paramparAmoM meM kaNAda, jAtA hai ki jIva dravya manuSya paryAya se naSTa, deva paryAya se utpanna aura jIva sAmAnya se dhruva rahane se vaha utpAda gautama, jaiminI, azvaghoSa, nAgArjuna jaise pratidvandI vyaya dhrauvya svarUpa hai| prabhAvaka manISiyoM kA AvirbhAva huA aura ye sabhI apane kundakunda ke isa pratipAdana se pratIta hotA hai ki apane maMDana tathA virodhI ke khaNDana meM laga ge| zAstrArthoM unake samaya meM jaina vAGmaya meM darzana kA rUpa to bhAne kI dhUma maca gyii| mukhyatayA sadvAda-asadvAda, zAzvatavAdalagA thA, para usakA abhI vikAsa nahIM ho sakA thA aura prazAzvatavAda, advaitavAda-dvaitavAda aura pravaktavyavAda vaktavyavAda ina virodhI yugaloM ko lekara tattva kI carcA 1 SaTkhaNDAgama 1-1-86 / .2pNcaastikaaygaa015,17| 3. ta. sU. 10-5, 6, 7 //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra ko jaina darzana ko dena 175 kI jAne lagI aura cAra koTiyo se usakA vicAra hone 2 tattva vaktavya hai| lagA tathA vAdiyoM kA ukta yugaloM meM se kisI eka-eka 3 tattva ubhaya (pravaktavya aura vaktavya donoM) hai| koTi (pakSa) ko hI mAnane kA prAgraha rahatA thaa| isakA 4 tattva anubhaya (donoM nahIM) hai| saMketa prAcArya samantabhadra ne svayambhUstotra (zlo0 101) samantabhadrakI dena kI nimnakArikA se milatA hai yadyapi kundakunda spaSTa nirdeza kara cuke the ki tattva sadeka-nitya-vaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / nirupaNa cAra koTiyoM se nahIM, apitu sAta vacana prakAroM se marvatheti praduSyanti puSyanti syAditIhate // 101 // hotA hai| para unakA yaha nirdeza tarka kA rUpa na pA sakane hotA hai| para unakA yaha ni: lagatA hai ki isa khIcatAna ke kAraNa anizcayavAdI se adhika vizruta na ho skaa| prAcArya samantabhadra ne use sajaya ke anuyAyI tattva ko anizcita hI pratipAdana tarka kA bhI rUpa diyA aura usa para vistRta cintana, karate the, jisakI eka jhalaka vidyAnanda kI aSTasahastrI vivAdoMkA zamana, zamana kI paddhati aura syAvAda dvArA sama(10 126) me' prApta hotI hai| uparyukta yugalo meM nvaya kA mArga bhI prazasta kiyA aura isake lie unhoMne aneka lagane vAlI vAdiyoM kI ve cAra koTiyA~ isa prakAra prabandha likhe / ina prabandhoM dvArA unhoMne pratipAdana kiyA hotI thI-- ki tattva kA pUrNa kathana uparyukta cAra koTiyoM se nahIM 1 sadasadvAda hotA, kintu sAta' koTiyoM dvArA hotA hai| yathArtha meM tattva' 1 tattva sat hai| 'vastu' bhanekAnta rUpa hai-ekAnta rUpa nahIM aura anekAnta 2 tattva asat hai| virodhI do dharmoM (sat-asat, zAzvata-prazAzvata, eka3 tattva ubhaya [sad-asad donoM] hai / aneka Adi) ke yugala ke mAzraya se prakAza meM Ane vAle 4 tattva anubhaya [dono nahI] hai| vastugata sAta dharmoM kA samuccaya hai aura aise-aise ananta 2 zAzvata-prazAzvatavAda dharma samuccaya [anekAnta] virATa anekAntAtmaka tattva1 tattva zAzvata [nitya] hai| sAgara meM ananta laharoM kI taraha laharA rahe haiM / paura 2 tattva prazAzvata [kSaNika] hai / pratyeka dharma samuccaya saptaka eka-eka saptabhaMgInaya se neya3 tattva ubhaya [zAzvata-prazAzvata donoM] hai / jJAtavya athavA vaktavya hai| aura isa taraha vastu meM eka. 4 tattva anubhaya [dono nahI] hai| do nahIM, apitu ananta sAta koTiyA~ [saptaGgiyA~] 3 prata-vaitavAda nihita hai| dhyAtavya hai ki prAcArya samantabhadra ne "kahIM 1 tatva advaita hai| kI IMTa kahIM kA ror3A" kI bhAMti anekAnta svIkAra nahIM 2 tattva dvaita (aneka) hai| kiyA, kintu pratipakSI do dharmoM aura una do dharmoM ko 3 tattva ubhaya (advaita aura dvaita dono) hai| lekara vyakta hone vAle sAta dharmoM ke samuccaya ko hI 4 tattva anubhaya (dono nahI) hai| anekAnta pratipAdana kiyA hai aura isa taraha vastu meM 4 pravaktavya-vaktavyavAda ananta anekAnta samAhita haiM / yahI jaina darzana ke anekAnta 1 tattva avaktavya hai| aura itara darzanoM ke manekAnta meM maulika antara hai| 1. catuSkoTevikalpasya sarvAnteSUktyayogataH / aura isI se uttara kAla meM jaina darzana ke anekAnta meM tattvAnyatvamavAcyaM cettayoH santAnatadvatoH / / prA0 45 virodha vaiyadhikaraNya prAdi doSoM kI samApatti kI gaI hai| 2. tIstIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi, samantabhadra ne batalAyA ki vaktA yA jJAtA tattva ko yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmIti darzanamastviti 1. sptbhnggnyaapeksso...| prAptamI0 104 kaJcit, sopi pApIyAn / ' 2. tattvaM tvnekaantmshessruupm...| yuktya0 46 maSThasa0 pR0 126, kA0 14 / 3. svayambhU0 1.1
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrikAyeM kaise caleM ? DA0 gokulacandra jaina, prAcArya, ema. e., po-eca. Do. svargIya paM0 cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha ke prAgraha para ki isa praka meM yaha mAmagrI denA hai aura usake bAda usa jaina patrikAmoM ke viSaya meM maiMne eka makSipta TippaNI rUparekhA ke anumAra mAmagrI prayatna pUrvaka juTAtA ho| likhI thI jo jaina patrikAoM ke stara kA prazna' zIrSaka vizeSAko ke lie kucha patrikAe rUparekhA batAtI hai / se vIravANI ke 18 aktUbara 1968 ke aMka meM prakAzita isalie uname mAmagrI juTa jAtI hai| jo vizeSAkoM ke huI thii| pa0 cainasukhadAsa jI ne isI para apanA sampA- lie bhI rUparekhA nahI banAte uname nahI juTa paatii| dakIya vaktavya bhI likhA thaa| anekAnta ne isa viSaya eka bar3I bAta yaha hai ki eka do ko choDakara zAyada para eka pUrA vizepAka hI nikAlane kI bAta socI hai, hI korTa jaina patra lekhaka ko pArizramika detAhI pAriuna bAtoM ko tAjA sandarbha ke lie yahA~ prastuta karanA / zramika kI bAta ko bhI choDa diyA jAe to kama-se-kama prAvazyaka lagatA hai legvaka itanI apekSA to kara hI sakatA hai ki usakI pacAsI jaina patra-patrikAmo kI jAnakArI mujhe hai| racanA ke kucha anumadraNa use prApta ho / koI bhI jana patra ho sakatA hai kucha aura bhI hoM, jinakI sUcanA mujhe nahIM / anumadraNa nahIM detaa| bAdhya karane para patrikA ke panne hai| ye patra-patrikAeM sAptAhika se lekara vASika taka hai| idhara eka-do patro ne bheje hai| hotA yahA~ taka bhI hai ki kucheka isa samaya banda bhI ho gaI hai| patra-patrikAe mAla bhara me eka bAra bhI nahIM pAtI to jaina patra-patrikAoM ke viSaya me mukhya rUpa se do| bhI apekSA yaha kI jAnI hai ki unake lie mahatvapUrNa lekha prazna uThAe jAte rahate haiM-(1) starIya sAmagrI kA prApta ho| mere pAsa legyAdi ke lie patra pAte hai to maiM abhAva, (2) patrikAmo kI prArthika sthiti / ye donoM hI prayatna karake bharamaka lekha bheja detA huuN| mujhe Azcarya bAte tathyapUrNa hai| do-cAra patrikAoM ke atirikta prAyaH hotA hai ki jina patra-patrikAgrI kA vArSika zulka pA~casabhI kI sAmagrI starIya nahI hotii| isI prakAra zAyada chaha rupaye hai ve bhI niyamita patrikA to nahIM bhejate para hI ekAdha patra ho jo apano grAhaka saMkhyA tathA vijJApana patra likhate hai ki unhe mahatvapUrNa aprakAzita lekha bheja prAdi ke mAdhAra para prAthika rUpa se prAtmanirbhara ho| diyA jaae| ina donoM bAtoM se prAyaH sabhI sahamata hoge| ghaTiyA merI samajha se isa manaHsthiti ko sarvathA badalanA madraNa, prakAzana kI aniyamitatA Adi bhI adhikAza hogaa| pratyeka patra yaha niyama kara le ki vaha hara aMka me patroM ke sAtha sambaddha hai| ye sarvavidita tathya haiM. isalie kama-me-kama eka viziSTa lekha avazya degA; aura prayatna inake viSaya meM aura adhika kahanA yA kaTu zabdo ma karake use prApta kre| yadi usake lie pArizramika denA pAlocanA karanA ucita nahIM hai| na usase sthiti sudhara par3atA hai to avazya de| patrikA ke jo anya vyaya hai, ra sakatI hai| ina para vidhAyaka DhaMga se socA jAnA caahie| unhI meM ise bhI zAmila karanA cAhie / kama-se-kama 15 starIya sAmagrI ke prazna ke sAtha kaI bAte juDI hai / anumadraNa dene kA bhI niyama banA lenA caahie| isakA adhikAMza patro ke sampAdaka sampAdana kalA ke vizeSajJa prAsAna tarIkA yaha hai ki jitane anumudraNa nikAlane hai nahI haiN| sAmagrI sakalana ke lie bhI paryApta prayatna nahI utane phArma eka mora chApa lie jaae| yaha sAdhAraNa kiye jAte / zAyada hI koI patra yaha rUparekhA banAtA ho viveka kI bAta hai ki jisa lekhaka se hama lekhAdi prApta
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrikAyeM kaise cale? 183 karate hai yA prApta karanA cAhate hai use niyamita patrikA pAma hI pahu~cegA aura na to use pArizramika hI milegA bhejate rhe| merI samajha me yadi varSa meM eka bhI lekha aura na hI anumadraNa, to aisI sthiti me bhalA kauna usane de diyA to usa patrikA kA vArSika zalka pUrA ho vyakti hogA jo apanI bahuta mahatva kI sAmagrI usa gayA samajhanA caahie| ina bAto kA dhyAna rakhA gayA patrikA ke lie bhejanA cAha / hotA yaha bhI hai ki una to koI kAraNa nahI hai ki patrikAmo ko starIya sAmagrI lekho kA sahI-sahI mudraNa bhI nahI ho paataa| na mile / zuddha aura sundara mudraNa kA dAyitva patrikA ke bAte aura bhI bahuta sI ho sakatI hai kintu una sampAdaka aura mudra ko kA eka anivArya kartavya hai| sabakI carcA karane se adhika mahatva kI bAta yaha hai ki zodha patrikAeM aura unakI kaThinAiyA~ unake samAdhAna ke viSaya me vicAra kiyA jaae| aneUpara maiMne mAmAnyata: mabhI patrikApro ke sambandha meM kAnta kI sacAlana sasthA ko maine kucha sujhAva diye the kahA hai| zodha patrikAgrI ke viSaya meM kucha bAte aura bhI jisame eka yaha bhI thA ki isama hindI pora agrejI dono dhyAna dene kI hai| jo patrikAe zodha ke nAma para nikala bhASAmo meM likhI gaI sAmagrI ko prakAzita kiyA jAe, rahI hai uname khojapUrNa sAmagrI kitanI rahatI hai, yaha bhI imase nizcaya hI isakA kSetra vistRta ho jAegA aura vicAraNIya hai / unakA madraNa stara, sampAdana paddhati tathA sAmagrI bhI starIya tathA paryApta mAtrA meM prApta hone bhApA ke AdhAra para unake kSetra kI vyApakatA banatI hai| lggaa| yaha avazya hai ki aisA karane para sampAdakIya abhI jitanI bhI jana patra-patrikAe isa prakAra kI prakA* tathA vyavasthApakIya dAyitva nizcita rUpa se kucha adhika zita hotI hai unama sambhavatayA iname se vAstavika anu bar3ha jaaegaa| merA spaSTa abhimata hai ki zIdha patrikAmoM sandhAna se sambandhita mAmagrI kitanI hai aura pahana kaa| ke na cala pAne kA sabase bar3A kAraNa usake prasAra ke anamandhita sAmagrI kA punarAkalana kitanA hai yaha dakhanA kSetra kI gakINatA hI hai| bhArata tathA videzo meM jitane bahuta Avazyaka hai| jo lekhaka ke sAtha-sAtha sampAdaka vizvavidyAlaya aura zAdha sasthAe isa samaya cala rahI hai kA bhI dAyitva hai kintu macAI yaha hai ki ye sArI patri- unama se dazAza se bhI kisI bhI jaina patrikAmro ne kAe sAmagrI ke lie bhI atizaya daridra rahatI hai isalie mAdhA ho / yadi una sabasa samparka kiyA jAe to ma ke unhe jo jaisI sAmagrI mila jAtI hai use usI rUpa meM vizvAsa hai ki grAhaka sakhyA bhI itanI ho sakatI hai ki patrikA kA sacAlana sambhava ho ske| yaha hone para java chApa dete hai| sAmagrI prApta hone ke kAraNa lagamaga vahI lekhako ko yaha pratIti hogI ki amuka patrikA meM prakAhai jo pahale banAye gaye hai| patrikAoM para bar3e-bar3e nAma zita hone para usake zodha kArya kA paryApta prasAra milegA ghArI logo ke nAma sampAdaka maNDala yA sampAdako me to lekhaka bhI prayatna pUrvaka usa patrikA ke lie apanI jAte hai kintu ve apanA kitanA yogadAna usa patrikA sarvAdhika mahatva ko sAmagrI bhejanA caahege| vAstavika ko dete hai isake lie ve svayaM pramANa hai| anusandhAnA ke lie yaha bAta sarvAdhika mahatvapUrNa hai ki hindI me kucha patrikAeM kevala sampAdakIya lekho ke usakI zodha upalabdhiyA~ kama-se-kama una logoM taka lie par3hI jAtI rahI haiN| kyA iha sthiti zodha patrikAmo pahu~ca jAe jo usa viSaya ke vidvAna hai yA usa viSaya meM kI nahI ho sktii| maci rakhate hai| sampAdana, mudraNa tathA vyavasthA sambandhI patrikAmoM ke kSetra kI vyApakatA kA prazna bahuta hI dAyitva patrikA ke saMcAlako kA hai| yadi ina bAno kI mahatvapUrNa hai isI para anya kaI bAteM nirbhara karatI hai| aura dhyAna diyA jAe to nizcaya hI yaha socane kI koI bhI lekhaka jo yaha jAnatA hai ki amuka patrikA meM prAvazyakatA nahIM par3egI ki patrikA calAI jAe yA banda usakA lekha prakAzita hone para kucha sImita logo ke kara dI jaae|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta patra kA gaurava paM0 jayantIprasAda zAstrI bhArata ke zodha-khoja pUrNa patroM meM 'anekAnta' kA sthAna imako punaH puna. prakAzita karane meM samAja ke dhanI-mAnI sarvocca rahA hai| isa patra ne jaina mAhitya aura saskRti aura vidvan samAja kA yogadAna cAhA aura cAlU kiyaa| kI abhUta pUrva sevA kI hai; parantu isa bAta meM vidvatsamAja isa patra ke ava naka lagabhaga 1600 molaha sau ucca. kAra nahIM kara sakatA ki isa patra ne aneka jaina-jainatara koTi ke godha-boja pUrNa lekhoM kA prakAzana kiyA hai| . vidvAnoM kA mArga darzana kiyA hai unakI bhrAntiyo ko dUra maskRta-prAkRta-apabhraza aura hindI ke 200 do sau gratho kiyA hai unhe sanmArga dikhAkara jaina sAhitya ke gorava kA anusandhAna kara unakA paricaya pradAna kiyA aura parNa gratha aura granthakArI kI ora unakA dhyAna prAkRSTa aneka graMthabhaNDAroM kI ahaniya lagana ke sAtha dekhabhAla kiyA hai| unhe isa satyatA ke lie vivaza kiyA hai ki kara luptaprAya sAmagrI ko jIvana pradAna kiyA hai / ainijaina sAhitya ke yogadAna ko bhulAyA nahIM jA sktaa| hAmika aneka bAtoM kA udghATana kara ulajhI gutthiyoM ko unhe isa bAta ke lie lalakArA hai ki yadi tumane jaina mulajhAyA hai| sAhitya ke yogadAna ko bhulAkara likhA to eka dina dhavala, jayadha dala aura mahAvavala jaise prAcIna gratho kI jAgarUka sAhitya jagat tumhe kSamA nahI karegA / tumhAre tADapatrIya pratiyo ke phATI Adi lekara janasAdhAraNa ke dveSa aura manomAlinya athavA jJAna ko adhUrA mAnakara lie unake darzana ko mUlabha banAyA hai| tumhe dhikkAregA / mujhe mAlUma hai ki kaI janatara vidvAna kaI vivAdastha gratha aura prathakAro kI bhrAntiyoM ko jaina sAhitya kI jAnakArI ke lie isa patra ke sampAdako dUra kiyA aura solaha pratho kI khojapUrNa prastAvanAyo ko ke pAsa Aye haiM aura unhone apanI-apanI zogha-khoja likhA tathA kaI grantho kA hindI anuvAda bhI kiyA / pUrNa racanAmo me isakA yathAsthAna ullekha kiyA hai aura ityAdi aneka mahatvapUrNa kArya apane dhyeya ke anurUpa kaI vidvAna aise bhI dekhe hai aura unakI racanAoM ko paDhA hI bar3I niSThA ke sAtha sampanna kiye aura kara rahA hai / hai jinhoMne isake lekho ke AdhAra se apanI upAdhiyA sva. pajya jagalakizorajI ma prApta kI hai| parantu isake nAmollekha na karane kI bhayakara stambha athavA mAnastambha Aja bhI zrI paMDita ratna paramAbhUla kI hai| phira bhI isa patra kA aura isake sampAdako kA nanda jI zAstrI grAdi vidvAno kI panI mUkSma lekhanI se dRSTikoNa sadA udAra hI rahA hai| mamAja aura vidvAnoM kA mArgadarzana kara rahA hai| yaha aise mArga darzaka, nirbhIka patra ko Aja cAlIsa varSa bar3e hI gaurava kA viSaya hai| samaya samaya para aneka ho cuke hai parantu bIca-bIca me arthAbhAva ke kAraNa kaI vidvAno ke lekho kA sahayoga yaha siddha karatA hai ki zrI bAra isakA prakAzana banda karanA paDA / isakA artha yaha sva. mukhtAra sA. Aja bhI jIvita haiM aura isake lekhaka nahI lagAyA jA sakatA ki isakI lokapriyatA kama hai| vidvAn zraddhA sahita isa kIrtistanbha ko sadA hI daidIpyabalki yaha mAnanA paDegA ki isa me zuddha itihAsa, siddhAnta mAna banAne para dRDha pratijJa se mAlUma hote hai athavA ve prAdi lekha hI prakAzita hote hai jisake kAraNa isake zrI mukhtAra sA. ke prati apanI kRtajJatA bharI zraddhA ina pAThaka aura pArakhI atyalpa hai| samaya-samaya para isakI lekhoM ke madhyama se prakaTa karate rahate haiN| bhAvazyakatA ko dhyAna meM rakhakara hI sva. mukhtAra sA. ne [zeSa pRSTha 186 para]
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura usakI sevAe~ DA. darabArIlAla koThiyA prAja se cAlIsa varSa pUrva san 1929 kI 21 apraila usa patra ke dvArA bhApa apane pAzrama ke uddezyoM ko pUrA kI bAta hai| svargIya paNDita jugalakizora jI mukhtAra kara sake aura aise sacce sevaka utpanna kareM jo vIra ke 'yugavIra' ne isI dina mahAvIra-jayantI para samAja aura upAsaka, vIra guNaviziSTa aura loka sevArtha dIkSita hoM sAhitya ke utthAna evaM lokahita kI sAdhanA ke lie tathA mahAvIra svAmI aura jaina prAcAryoM ke sat upadezoM dillI me eka 'vIra sevaka sagha' sthApita kiyA thaa| tIna kA jJAna prApta kara dharma meM dRr3ha, sadAcAravAn, dezabhakta tIna mahIne ke bAda isa saMgha ne apanI pravRttiyo ko cari- ho|" tArtha karane ke lie 21 julAI 1926 ko "samantabhadrA- uparya kta parikalpanA ko zraddheya mukhtAra sAhaba ne zrama" kI sthApanA karake samAja aura sAhitya sevA kA 'anekAnta' patra ke dvArA bahuta kucha sAkAra mUtarUpa diyaa| sakalpa kiyA thaa| Azrama kI sthApanA kA uddezya aura yaha hameM unake sampAdana-kAla kI 'anekAnta' kI phAilo usake dvArA kie jAne vAle kAryoM kA nirdeza 'anekAnta' se spaSTa jJAta hotA hai| usa pradhere yuga meM, jaba samAja ma varSa 1, kiraNa 1, pRSTa 53 para kiyA gayA hai| ina kAryoM na apane dharma ke bAre meM jAnakArI thI, na tIrthaMkaro prAra meM "anekAnta" mAsika kA prakAzana bhI sammilita hai, prAcAryoM ke viSaya me viSaya me aura na sAhitya ke sabandha jisake dvArA samAja me navajAgaraNa eva navacetanA paidA meM. 'anekAnta' ne ina sabakI jAnakArI dii| pora to karane ke atirikta lupta prAya jaina gratho kI khoja, jainA- kyA jaina darzana kA prasiddha aura vyApaka siddhAnta 'anecAryoM aura jaina tIrthakaroM kA paricaya evaM itihAsa, jaina kAnta' bhI bhala cuke the| 'anekAnta' kA prakAzana prArambha purAtattva aura jaina kalA kA digdarzana, jainadharma tathA jaina karate hae mukhtAra sAhaba ne / sampAdakIya me isakA kucha darzana ke syAdvAda, anekAnta, ahiMsA prAdi siddhAntoM kA citra khIcate hae likhA hai ki 'kheda hai, jainiyo ne apane pracAra-prasAra jaise mahattva ke kAryoM ke karane kI pari- isa prArAdhya devatA 'anekAnta' ko bilkula bhulA diyA ha kalpanA kI gayI thii| isa parikalpanA kA samAja ke aura ve aAja ekAnta ke ananya upAsaka bane hue hai| usA netAmoM aura vidvAno ne to svAgata kiyA hI thaa| deza kA pariNAma hai unakA sarvatomugvI patana, jisana sA ke aneka netAoM ne bhI usakI sarAhanA kI thii| rASTra- mArI vizepatAnoM para pAnI phera kara unheM sasAra kA dRSTi netA aura kAzI hindU vizva vidyAlaya ke saMsthApaka mahA- me nagaNya banA diyA hai / prastu, jaMniyoM ko phira sa anan manA pa0 madanamohana mAlavIya kA hama yahA~ vaha sadeza- kAnta kI prANa pratiSThA karAne aura sasAra ko anekAnta patra 'anekAnta se uddhata kara rahe hai jisame unhone prAzrama kI upayogitA batalAne ke lie hI yaha patra 'anakAnta aura mAsika patra nikAlane ke prati apanI hArdika sahAnu- nAma se nikAlA jA rahA hai|' bhUti prakaTa kI hai : ___ vastutaH 'anekAnta' ne dvAdazAMga zru ta kyA haiM ? usake "Apake Azrama ke uddezya U~ce hai aura unake sAtha kartA kauna haiM ? mahAvIra svAmI kaba hue aura unhoMne hI merI sahAnubhUti hai| ApakA eka mAsika patra nikAlane kyA upadeza diyA thA? unake bAda kitane kevalI aura kA vicAra bhI sarAhanIya hai| mai hRdaya se cAhatA hU~ ki zrutakevalI hue aura ve kauna se haiM ! guNadhara, gharasena, 1. varSa 1, kiraNa 1, pR0 42 kundakunda, samantabhadra, pUjyapAda, prakalaka pAtrakezarI, vidyA.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 varSa 22 ki0 3-4 anekAnta nanda, nemicandra prAdi prAcAryoM kA samaya kyA hai aura jAnatA hai ki zraddheya mukhtAra sAhaba, mujhe aura pa. unhone kauna-kauna se graMtha banAe ? ina sabhI bAtoM kA paramAnandajI zAstrI ko anekAnta kI sAmagrI ko juTAne sapramANa prakAzana kiyA / jina grathoM kA dUsare prAcAryoM meM kitanI zakti aura mamaya lagAnA par3atA thaa| kisIke grathoM me ullekha hai para upalabdha nahI hai unakI khoja kisI aDu kI taiyArI me to hama tIno kA pUga hI samaya kA prayAsa bhI anekAnta ne kiyA hai / jaina dharma kI ahiMsA laga jAtA thA, mandira ke anya kArya gauNa ho jAte the| kA svarUpa kyA hai ? anekAnta syAdvAda aura saptabhagI lekina yaha satya hai ki sArI sAmagrI zodha aura khojapUrNa me pArasparika kyA sambandha hai aura ve kyA hai ? jaise hotI thii| janavarI 1948 se pharavarI 50 taka lagabhaga saiddhAntika viSayoM para bhI anekAnta, me prakAza DAlA do varSa anekAnta' kA sahasampAdana hamane bhI kiyA thaa| gayA hai| kahane kA tAtparya yaha ki 'jana hitaiSI' ne jisa ataH isa anubhava ke AdhAra se yaha kaha sakate hai ki zodhakhoja kA zrIgaNeza kiyA thA, anekAnta ne use 'anekAnta' vidvatpriya aura vidrogya patra rahA hai| yaha pUrNarUpa diyA naye-naye lekhakoM aura vicArako ko janma prasannatA kI bAta hai ki vaha grAja bhI apanI mayAMdA ko diyaa| banAe hue hai| __ yadyapi jisa prakAnta' mAsika kA cAlIsa varSa anta me anekAnta ke vartamAna sacAlakoM me hamArA pahale udaya huA use utthAna aura patana kI aneka ava- kA anaka ava- anurodha hai ki jina kAryoM ko 'anekAnta' ne apane janma jo kAla ke samaya karane kA sakalpa kiyA thA uname se nimnahai aura bauddhika sAmagrI de rahA hai| yadi vaha lagAtAra kArya avazya kie jAnA cAhie :... cAla rahatA to usakI cAlIsa varSoM kI cAlIsa phAileM 1. lupta-prAya janagroMkI khoja, 2. pUrNa jaina hotii| kintu usakI bAima hI phAile ho sakI hai| graMthAvalI kA sakalana, 3. jaina mUrtiyo ke lekha magraha tAtparya yaha ki vaha prAja bAIsave varSa me cala rahA hai| kSetroM aura bhAratavarSa ke samanta jaina mandiro kI mUrtiyoM isa bIca me use Athika kaThinAiyoM Adi ke kAraNa banda ke sampUrNa jaina lekho kA saMgraha), 4. jana tAmrapatra, citra honA paDA / yahA~ taka ki vaha aba dvaimAsika ke rUpa me aura sikko kA sagraha, 5. jaina mandirAvalI (mUrti sakaI varSa se nikala rahA hai| santoSa yahI hai ki vaha sthAdi-sahita-arthAt saba jagaha ke jaina mandiro kI pUrI bAdhAmo se jUjhatA humA bhI apanA astitva hI banAe sUcI, 6. tripiTika prAdi prAcIna bauddha gratho para se jaina hae nahIM hai apitu mahattvapUrNa sAmagrI bhI prastuta kara rahA itivRtta jaina sambandhI anukUla yA pratikUla sabhI vRtAnta) kA saMgraha, 7. prAcIna hindU grantho para se jaina itivRtta kA 24 apraila 1942 se 5 mArca 1950 taka vIra sevA sagraha prAdi ve saba kArya, jo anekAnta varSa 1, kiraNa 6, mandira aura anekAnta se merA khAsa sambandha rahA hai| maiM 7, 10 415-416 para die gae hai| . [pRSTha 184 kA zeSAsa] vIra-sevA-mandira eka prasiddha zogha sasthA hai| jisane aura deza kI pragati kI pratIka hotI hai| jaina saMskRta ke lie bar3A yogadAna diyA hai| usake dvArA digambara samAja kA saubhAgya hai ki usame aisA prakAzita sAhitya mahatvapUrNa aura Thosa hai| khojapUrNa patra prakAzita hotA hai, samAja ko aura vidvAnoM vIra sevA mandira dvArA kiye gaye kAryoM kI kucha ko ise apanAnA cAhiye tathA usako grAhaka saMkhyA meM jhalaka isa itihAsa sAhitya praka se laga jaavegii| mai vRddhi honA caahie| samAjake dhanImAnI vyaktiyo ko aise sasthA ke isa pratiSThita patra kI hRdaya se zubha kAmanA mahattvapUrNa patrako prArthika sahayoga pradAna karanA jana saskRti karatA hai ki yaha patra sadA vidvAnoM kA sanmArga darzaka banA kI sevA karanA hai| prAzA hai samAja ise avazya sahayoga rahe, kyoki vidvAno kI sUkSma dRSTi pUrNa lekhanI hI samAja pradAna karegI, jisase vaha mAsika rUpame prakAzita ho ske|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA kA adhyayana-anuzIlana : pragati ke patha para ema. e., zAstrI pro0 prema sumana jaina jaina vidyA kA zravyayana-anuzIlana pichane pacAsa varSoM me kAphI dhAge baDhA hai| prAcIna paramparA ke jaina vidvAno ne eka ora jahA~ jaina vidyA ke granthoM ko prakAza meM lAne, unakA mUla rUpa me adhyayana karane-karAne tathA anya aneka prAcIna saMskAroM ko surakSita rakhane kA prayatna kiyA hai, vahAM unhoMne jAne-anajAne eka aisI pIr3hI kA bhI nirmANa kiyA hai, jisane jaina vidyA ke zradhyayana evaM paThana-pAThana ko anumadhAnika rUpa pradAna kiyA hai| yaha santoSa kA viSaya hai ki aba jaina vidyA kA adhyayana paramparAgata evaM adhunAtana dono paddhatiyoM se gatizIla ho rahA hai| saMgoSThI seminAra -zivira jainavidyA ke adhyayana anusandhAna ke kSetra me idhara kucha samaya se na kevala jaina apitu jainetara vidvAna bhI adhyayana-rata hue haiN| unake isa rujhANa evaM lagana se spaSTa hai ki bhAratIya prAcIna evaM sAMskRtika upAdAno ke sampUrNa adhyayana ke lie jaina vADmaya eva saMskRti ke adhyayana kI anivAryatA svIkAra kara lI gaI hai / kI jA rahI hai| isa sambandha me vyaktigata evaM sAmUhika dono prakAra ke adhyayana prastuta kiye gaye hai / yathA maI 1960 me vizvavidyAlaya anudAna prAyoga dvArA zivAjI vizvavidyAlaya kolhApura me eka tridivasIya 'prAkRta- seminAra' kA prAyojana huaa| isameM jaina vidyA ke lagabhaga 40 adhyetA sammilita hue, jinhoMne prAkRta bhASA evaM sAhitya ke adhyayana-anusandhAna evaM pracAra-prasAra ke kaI mahatvapUrNa nirNaya lie / akTUbara 1668 meM a0 bhA0 prAcya vidyA sammelana ke avasara para bhAratIya jJAnapITha ke tatvAvadhAna me varANasI meM 'jaina sAhitya saMgoSThI kA Ayojana kiyA gyaa| lagabhaga 50 vidvAna isame sammilita hue| jinhone jaMna vidyA ke adhyayana anuzIlana Adi se sambandhita vividha pakSo para sAmUhika rUpa se vicAra-vimarza kiyaa| adhyayana meM juTa jAne kI zakti kA sambarddhana kiyA / , sagoSThI ke uparAnta sAgara me varNI snAtaka pariSad ke tatvAvadhAna me 1 jUna taka 'snAtaka zivira' kA prAyojana kiyA gyaa| isameM vibhinna vizvavidyAlayo tathA zikSA saMsthApro se sambaddha snAtaka zAmila hue, jinameM jaina sAhitya darzana, itihAsa, prAcIna bhAratIya saMskRti, purAtatva, kalA, bhASAvijJAna evaM gaNita ke vizeSajJa tathA anusandhitsu the| zivira kAla meM zodha kArya me salagna snAnako ne apane kArya ko prAge baDhAyA evaM agrima adhyayana kI yojanA bnaaii| unhoMne bhArata tathA videzoM meM mAnavikI aura vijJAna se sambandhita jaina vidyArthI ke adhyayana anusandhAna meM sakriya rUpa se ina vidvAnoM, zodhA eva gasyAoM meM parasparika samparka, sahayoga evaM zodha pravRttiyoM ko gati dene ke udaya se 'jainAlAjIkala risarca sosAiTI' kI sthApanA kA bhI nirNaya liyA / zivira ke turanta bAda 23 jUna se 27 jUna 69 taka pUnA vizvavidyAlaya ke saMskRta pragati zradhyayana kendra me 'prAkRta- seminAra' kA Ayojana huaa| isameM lagabhaga 40 vidvAna sammilita hue prAkRta bhASA aura sAhitya viSa yaka 30 nibandha pATha tathA do viziSTa bhASaNa hue| yaha seminAra kolhApura meM prAyojita prAkRta seminAra kA agalA caraNa thA / isa prakAra ina seminAra, sagoSTI pora zivira ke pAyojano ne janavidyAoM ke adhyetAoM ko eka aisA avasara diyA ki ve eka sAtha mila-baiThakara jainavidyA ke adhyayana-anuzIlana kI pragati ke sambandha meM sakriya ho ske| unakI pAraspa rika pradezagata, bhASAgata pAdi aneka dUriyA~ ina samme lano se dUra ho gyii| yaha ekarUpatA nizcita hI jainavidyA ke pracAra-prasAra ke lie zubha saMketa hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 varSa 22 ki. 3-4 anekAnta jJAnapITha-patrikA vidyA ke adhyayana-anusandhAna meM jainetara vidvAna utsAhajainavidyA ke adhyayana-anuzIlana kI pragati meM ane- pUrvaka kArya karane lage to jaina vidvAnoM kA dhyAna bhI isa kAnta, zramaNa Adi jaina patra-patrikAoM kA sahayoga bhI ora gyaa| ve bhI anusandhAna kArya meM ruci lene lge| kAphI rakhA hai| idhara jJAnapITha-patrikA ke do vizeSAMkoM vigata cAra-pAca varSoM se 'prAkRta eva jainijma' vibhAga meM ne isa kSetra meM sarAhanIya kArya kiyA hai / jJAnapITha-patrikA sammilita hone vAle vidvAnoM kI saMkhyA bar3ha gyii| sammekA prathama vizeSAMka pra0 bhA0 prAcya vidyA sammelana lana ke alIgaDha adhivezana me isa vibhAga me lagabhaga 20 vArANasI adhivezana ke avasara para gata varSa 'jaina-sAhitya vidvAna sammilita hue| banArasa adhivezana me 30 nibandha saMgoSThI smArikA' ke rUpa meM prastuta kiyA gayA thaa| paDhe gae / aura isa varSa yAdavapura vizva vidyAlala kalaisame jana vidyAbhoM ke adhyayana-anusandhAna Adi se samba- kattA meM prAyojita pradhivezana me isa vibhAga ke nimitta dhita mahatvapUrNa eva durlabha sAmagrI dI gaI hai| dvitIya lagabhaga pacAsa vidvAna upasthita hue| janavidyA ke adhyavizeSAka ukta sammelana ke kalakattA adhivezana ke ava- yana-anusandhAna ke kSetra meM isa prakAra kA utsAha nizcita sara para isa varSa prakAzita kiyA gayA hai| isame bhAratIya hI harSa kA viSaya hai| vidyA kI upekSita zAkhAoM--vizeSakara jaina vAGamaya sammilita vidvAna : aura saMskRti se sambandhita zodha-kArya kI prAdhArabhata a0bhA0 prAcya vidyA sammelana kalakattA me prAyosAmagrI prastuta kI gaI hai| jaina vAGamaya ke adhyayana jita adhivezana meM sammilita vidvAnoM me katipaya isa prakAra hai :adhyApana se lekara prAcIna sAhitya ke prAdhunika prastuti DA0 prA0 ne0 upAdhye, kolhApura, DA0 eca0 sI0 karaNa taka kI carcA isake nibandhoM me hai| bhAratIya vizva zva bhayANI, ahamadAbAda, DA. umAkAnta zAha, baDodA, paM0 vidyAlayoM meM jainavidyA ke adhyApana kI vyavasthA ke aba ke. bhujabalI zAstrI, dhAravAr3a, 50 dalasukha mAlavaNiyA, taka ke svarUpa ko yaha vizeSAka ujAgara karatA hai| isa prasaTAbATa rAnaminaTa TAstrI prAza TA. pI. m. prakAra kI bahumUlya sAmagrI ke saMkalana evaM prakAzana ke upAdhye, bambaI, DA0 gulAbacandra caudharI, nAlandA, DA. lie bhAratIya jJAnapITha ke saMcAlaka, zrI lakSmIcanda jaina kRSNacandra prAcArya, bhuvanezvara, zrI lakSmIcandra jaina, kalaDA. gokulacanda jaina ke prayatna sarAhanIya haiN| jaina vidyA kattA, DA. kastUracanda kAsalIvAla, jayapura, DA. harIndra ke adhyayana-anuzIlana kI pragati ke lie jJAnapITha patrikA bhUSaNa jaina, ujjaina, pro0 vI0 ke0 khaDabaDI, dhAravADa, kA prati varSa eka vizeSAka prastuta hotA rahegA, aisI DA0 ratnA zrISan, baiMgalora, pro0 ema0 esa0 raNadive, AzA hai| satArA, zramatI raNadive, satArA, DA. rAjArAma jaina, prAkRta evaM jainijma vibhAga : pArA, DA0 narendra bhAnAvata, jayapura, zrImatI zAntA jaina vAGamaya aura saskRti ke adhyayana-anusandhAna bhAnAvata, DA0 gokulacandra jaina, banArasa, DA0 devendra kumAra ko gati dene meM a. bhA. prAcya vidyA sammelana pUnA ne jaina, indaura, DA0 ke0 prAra0 candrA, ahamadAbAda, DA. bhI mahatvapUrNa yogadAna kiyA hai| prArambha me isa sammelana bhAgacandra jaina, nAgapUra, zrImatI puppA jaina, nAgapUra, pro. me jaina vidyA kA koI vibhAga nahIM thaa| zrI DA0 premasumana jaina, bIkAnera, pro. rAmaprakAza poddAra, vaizAlI, prA0 ne0 upAdhye akele jaina vidvAna the, jo isa sammelana DA0 paramamitra zAstrI, rAcI, pro0 bI0 moharila, nAgake adhivezano meM sammilita hote the| unake nirantara pura, zrI candrabhAla dvivedI, banArasa, DA0 ajita sukhadeva prayanno ke phalasvarUpa meM isa sammelana meM 'prAkRta eva banArasa, DA0 daravArI lAla koThiyA, vanArasa, zrI e. jainijma' nAmaka vibhAga ko sammilita kiyA gyaa| je0 zarmA, zrIkArtikacandra zAha, zrI lAlacandra jaina, svatantra vibhAga bana jAne para bhI do-cAra vidvAna hI isame vArANasI, zrI sanmatakumAra jaina, vArANasI, ku0 ena0 sammilita ho pAte the / kintu kucha samaya pahale jaba jaina ena0 haldIkara, bambaI, ku0 pI0 esa0 poTanisa, bambaI,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA kA adhyayana-anuzIlana : pragati ke patha para 186 zrI prakAzacandra siMghaI, sAgara, DA0 pI0 vI0 vApaTa / 18 a nigalekTeDa phIlDa Apha iNDiyana sAikAlAjI: anya vidvAna jo svIkRti ke bAda bhI pranyAnya kAraNo jaina yoga se adhivezana me upasthita na ho sake 16 dharmapada aura jainadharma : eka tulanAmUlaka adhyayana 20 jaina rahasyavAda DA0 nathamala TATiyA, vaizAlI, DA. mohanalAla mehatA, vArANasI, DA0, hIrAlAla jaina, jabalapura, DA0 21 jainadharma me prAtmA kA svarUpa : eka vivecana vimala prakAza jaina, jabalapura, DA. devendra kumAra zAstrI, 22 jaina tarkazAstra ko samantabhadra kI dena 23 da buddhiSTa eDa jaina AIDiyA prApha e vatAramala rAyapura, DA. vIrendrakumAra jaina, gunA, pro0 bhAgacandra kansepzana prApha liviga vIiMga bhAgendu, sIhora, pro0 lakSmIcandra jaina, sIhora, pro0 24 zrImada rAyacandra ke dArzanika vicAra sumatikumAra jaina, alIgaDha, pro0 pUrNacandra, sAgara, pa. saMskRti : gopIlAla amara, sAgara aadi| 25 pAbajaveMzana pAna sama sorseja Apha da puNyAzravakathA adhivezana meM paThita nibandha ! koza 26 da espekTa Apha lava eja ribhIlDa ina da apabhraza ___isa adhivezana meM jaina vidyA se sambAndhata lagabhaga barseja koTeDa ina da prAkRta grAmara prApha hemacandra 40 nibandha 'prAkRta evaM jainijma vibhAga' tathA anya 27 tIrthaGkaratva va buddhatvaprApti ke nimitto kA tulanAvibhAgoke antargata par3he gye| unake viSaya isa prakAra hai tmaka adhyayana sAhitya : 28 jaina Tempalsa ina karnATaka 1 da samarAiccakahA eNDa vilAsavaIkahA 26 kuvalayamAlAkahA meM varNita 72 kalAe~ 2 apabhraza sAhitya kI eka aprakAzita mahatvapUrNa kRti| 30 jainadharma me mUrtipUjA kA vikAsa puNNAsavakahA 3 brahma jayasAgara kA sItAharaNa 31 kuvalayamAlAkahA me varNita citrakalA : eka adhyayana 4 kuvalayamAlAkahA meM vaNita zAstra aura zAstrakAra itihAsa : 32 udyotana eNDa haribhadramUri 5 da prameyakaNThikA : ena anapablizDa saMskRta varka praoNna jaina lAjika 33 prAnandapura ina jaina kenAtIkala liTarecara 6 da TAiTila Apha uttarAdhyayanamUtra 34 jaina sAhitya meM varNita magadha 7 nAyikAja ina gAhAsattasaI 35 jaina sAhitya eva saskRti kA kendra : rAjasthAna 8 prajJApanA aura SaT khaNDAgama jainAlaoNjIkala risarca sosAyaTI: 6 sAhitya-mImAsA : prAkRta TeksTa risToraDa a. bhA0 prAcya vidyA sammelana ke isa kalakattA 10 apabhraza kA eka mahatvapUrNa grantha : sirIpAlacariu adhivezana meM dinAka 30 aktUbara 66 ko sAyakAla bhASA-vijJAna V"jainAlaoNjIkala risarca sosAyaTI' kA zrImAn pa0 dala11 da apabhraza peseja phAma abhinavaguptAja tantrasAra eNDa mukha mAlavaNiyA ke sAragarbhita abhibhASaNa dvArA udghATana prAvizkiAvRtti sampanna huA / DA0 prA0 ne0 upAdhye, DA0 gokulacandra 12 prAkRta pheminAina phArmasa enDiga ina yA jaina eva pro0 ema0 vAI0 baMdyA ne apane bhASaNo dvArA 13 pronomeTo poiTika varDas ina prAkRta isa sosAyaTI ke uddezya eva kAryoM para prakAza ddaalaa| 14 prAkRtijma ina vedAja janavidyA ke adhyayana anuzIlana ko eka munizcita gati 15 mRcchakaTika aura cArUdatta meM prAkRta kA prayoga pradAna karane ke lie sthApita isa "jainAnAjIkala risarca dharma-darzana: 16 da rola grApha mAreliTI pleja eNDa sTorIja phAra da sAmAyaTI" kA sakSipta paricaya isa prakAra hai propegezana Apha rilIjana uddezya17 da kansepTa Apha 'jIva' ina jainijma (ka) bhArata tathA videzo meM mAnavikI tathA vijJAna se
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 varSa 22 ki. 3-4 anekAnta sambandhita jaina vidyAnoM ke adhyayana-anusandhAna meM sammilita hone vAle vidvAnoM se pahale samparka sthApita sakriya rUpa se rata aura ruci rakhane vAle vidvAnoM, karegI tAki prAkRta eva jainijma vibhAga me jAne vAle zodhAthiyo aura sasthAoM meM pArasparika samparka saha- nibandhoM ke stara meM sudhAra evaM saMkhyA meM vRddhi ho ske| yoga eva zodha pravRttiyoM ko gati denA / samparka-sUtra : (kha) janavidyA se sambandhita vibhinna zodha-pariyojanAoM janAlAjIkala risarca sosAyaTI' (J. R. S.) ke ko sampanna karane-karAne kA prayatna krnaa| kArya-saMcAlana ke lie eka sahayogI-samiti kA bhI gaThana (ga) jaina vidyA se sambandhita zodha-nibandhI evaM svatantra kiyA hai, jo DA0 gokalacandra jaina, vArANasI eva pro. kRtiyo ke prakAzana Adi kI samucita vyavasthA lakSmIcandra jaina sIhora ko sahayoga pradAna kregii| sosaakrnaa| ke sambandha meM sabhI prakAra kI sUcanAeM prApta karane hetu sadasyatA: isa pate para patra-vyavahAra kiyA jA sakatA hai| mAnavikI tathA vijJAna se sambandhita jaina vidyAnoM DaoN. gokulacandra jaina, ke adhyayana anusandhAna me sakriya rUpa se rata yA ruci janarala sekreTarI je. Ara. esa. rakhane vAle vidvAna, zodhArthI, sasthAeM eva anya vyakti kRSNA nivAsa, gurubAga, isa sosAyaTI ke sadasya ho sakege / vAgaNamI-1 (bhArata) risarca janarala : prAcya vidyA sammelana kA agrima adhivezana : ___ 'jainAlAjikala rimarca sosAyaTI' vidvAnoM ke bIca a0bhA0 prAcya vidyA mammelana kA agrima adhisamparka-rAhayoga sthApita rakhane ke sAtha-sAtha hindI-aMgrejI vezana 1671 aktabara meM vikramavizvavidyAlaya ke tatvAvame eka zodha-patrikA bhI prakAzita karegI, jisake prAra- dhAna meM ujjaina meM sampanna hogaa| isa adhivezana meM prAkRta mbhika vizeSAka meM isa prakAra kI sAmagrI sakalita hogI : eva jainijma vibhAga ke adhyakSa DA0 nemicandra zAstrI, (1) deza-videza meM jaina vidyA sambandhI adhyayana anusandhAna prArA cane gaye hai| aisI prAzA hai, isa adhivezana meM jana___ ke kAryoM kA vivaraNa / vidyA ke pradhyayana-anuzIlana meM rata aneka vidvAna sammi(2) jaina vidyA ke adhyayana-anusandhAna ke lie deza- lita hoge| zodha-nibandho kI saMkhyA bhI gata adhivezano videza meM upalabdha suvidhA-mAdhano kA vivrnn| se kAphI bddhegii| unakA stara bhI sudharaMgA / (3) jaina vidyA ke anusandhAna evaM prakAzana me salagna prazikSaNa kI AvazyakatA : __ saMsthAno kA paricaya / vigata 5-6 varSoM se a0 bhA0 prAcya vidyA sammelana (4) pI0 eca0 DI0 evaM DI. liT upAdhi ke nimitta ke adhivezano meM sammilita hote rahane se eka bAta yaha svIkRta zodha-prabandhoM ke sakSipta-sAra / spaSTa huI hai ki yadyapi prAkRta eva jainijma vibhAga meM (5) janavidyA kI kisI bhI bhASA me prakAzita pustako nivandho kI saMkhyA meM vRddhi huI hai, kintu unake stara meM eva nibandhoM kI samIkSA / koI vRddhi dRSTigocara nahIM huii| anya viSayoM ke vidvAna (6) jaina vidyA ke adhyayana-anusandhAna ke sambandha meM to samaya-samaya para anya choTe sammelano, seminAro Adi aneka durlabha mahatvapUrNa sUcanAe~ / me sammilita hote rahate hai| nibandha par3hate rahate hai| (7) jaina vidyA ke anusandhAna kArya ke lie kucha cune ataH unakA stara bhI mughara jAtA hai / kintu jainavidyA ke hue mahatvapUrNa viSaya / adhyetAyo ko aise kama hI avasara prApta hote hai| prAcIna 'janAlAjIkala risarca sosAyaTI' kA agalA adhi- paramparA ke vidvAno ko to aura bhI kama / ata. yaha vezana pra. bhA. prAcya vidyA sammelana ke 26ve adhivezana bahata prAvazyaka hai ki nivandha lekhana me pAlocanAtmaka ke avasara para ujjaina me hogaa| sosAyaTI adhivezana me vakAla-vibhAjana kI dRSTi ko dhyAna meM rakhA jAya
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA kA adhyayana anuzIlana : pragati ke patha para 'jainAlAjikala risarca sosAyaTI' ne isa prakAra ke nirdezana ke kArya ko karane kI ghoSaNA kI hai / vyavahAra meM zrAne para yaha eka zubhakArya hogA / dUsare, janavidyA se sambandhita koI na koI pra0 bhA0 stara para eka seminAra prativarSa Ayojita honA caahie| usase bhI paryApta jAnakArI prApta karane kA avasara milatA hai / idhara kucha samaya pUrva terApanthI mahAsabhA ne darzana evaM saskRti pariSada ke cAyojana dvArA eka aisA krama prArambha kiyA thaa| kintu vaha bhI avaruddha sA ho gayA hai / use punaH cAlU honA caahie| samAja ke anya vargoM se bhI aise prayatna honA caahie| aba aisA samaya A gayA hai ki vidvAnoM ke nirmANa eva sarakSaNa se samAja udAsIna nahI raha sakatA / ataH samAja kA bhI uttaradAyitva janavidyA ke pracAra-prasAra ke kAryoM meM bar3ha gayA hai / samAja kA dAyitvabodha : mahAnagarI kalakattA meM zrAyojita isa adhivezana me sammilita vidvAno eva paThita nibandho kA ukta vivaraNa eka pora jahA~ janavidyA ke adhyetAoM ke utsAhavarddhana me sahAyaka hogA, vahA~ jaina samAja ke jAgarUka nAgarikoM ke dAyitvabodha kA utpreraka bhii| isakA pratyakSa udAharaNa adhivezana me sammilita vidvAno ne kalakattA jaina samAja dvArA prAyojita vibhinna svAgata-sammAna samAroho meM dekhA / zrI jaina sabhA ne adhivezana ke pUrNa se hI vidvAno se samparka sthApita kie unheM hara taraha kI suvidhA pradAna karane ke lie grAmantrita kiyaa| isI kA pariNAma thA ki vizvavidyAlaya meM nivAsa bhojanAdi kI vyavasthA hote hue bhI aneka vidvAnoM ne jaina samAja ke snehapUrNa ghAtiSya ko hI svIkAra kiyaa| yaha eka aisA thA jisane jainavidyA ke adhyetAthI evaM samAja ke nAgarikoM ko pArasparika sahayoga ke lie avasara pradAna kiyaa| 26 aktUbara 6 ko zrI jaina sabhA ne jaina bhavana ke bhavya prAgaNa me samasta jaina vidyA ke adhyetAo ke svAgatArtha prAyojana kiyaa| vidvAnoM ke paricaya ke bAda unhe mAlyArpaNa evaM pustakeM prAdi bheTa dekara samAja ne apanA zrAdara vyakta kiyaa| isa avasara para vidvAnoM 161 kI ora se bhASaNa karate hue DA0 prA0 ne0 upAdhye ne kahA - " Apake isa svAgata sammAna se hamArI jimmedArI aura bar3ha gayI hai| aba hamArA lekhana, manana aura citana na kevala anusandhAna se hI sambandhita rahegA apitu hame samAja kI samasyAoM ke prati bhI saceta evaM sakriya honA par3egA / Apake isa sneha se hama Azvasta hue hai ki hamArA adhyayana anusandhAna sAdhanoM ke abhAva me aba rukegA nahI / " jaina sabhA ke atirikta di0 jaina mahilA pariSad sthAnakavAsI samAja, janazvetAmbara paMcAyatI maMdira evaM jaina zvetAmbara terApanthI mahAsabhA kI ora se bhI samAgata vidvAnoM kA svAgata sammAna kiyA gayA / 1 navambara ko prAtaH mahAsabhA ke svAgata samAroha me sammelana ke dhaneka manISI vidvAn bhI samminita hue sammAna kA AbhAra mAnate hue / isa sammelana ke adhyakSa DA0 pI0 ela0 vaidya ne kahA- "mujhe harSa hai ki jaina dharma ke zrAvaka apanI samAja ke vidvAno ko punaH vaha sammAna aura sahayoga pradAna karane ke lie tatpara hue hai, jisake AdhAra para sampUrNa jaina vADamaya samRddha huA hai / hama logo ne jaina vADamaya kA adhyayana isalie nahI kiyA yA kara rahe hai ki isake pIche koI dhArthika lAbha hai, apitu hama yaha mahasUsa karate hai ki binA jaina vidyA ke adhyayana ke bhAratIya vAGamaya aura maskRti kA adhyayana pUrNa nahIM hotA / " isI dina zAma ko jaMgabhavana me vidvAno evaM prabuddha nAgarikoM kI upasthiti me eka vicAra goSThI kA bhI Ayojana huA, jisame jaina vidyA ke pracAra-prasAra se sambandhita aneka vaktAo ke bhASaNa hue| ina saba prAyojano ke macAlana evaM vyavasthA me zrI mizrIlAla jaina, zrI kamalakumAra jaina, zrI pavazIpara zAstrI, zrI juga mandiradAsa jaina, eva zrI zrIcandrarAmapuriyA, bhavaralAla nAhaTA yAdi samAja ke pramukha vyaktiyo kA sampUrNa sahayoga rhaa| mAnA hai, mAgAmI adhivezana me bhI vidvAna evaM samAja ke vyaktiyoM kA isI prakAra kA sahayoga prApta hotA rahegA, jisase jainavidyA kA adhyayana-anuzIlana nirantara pragati ke patha para bar3hatA rahegA /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kA 25sauvAM nirvANa divasa paM0 paramAnanda zAstrI sasAra ke prasiddha mahApuruSoM me bhagavAna mahAvIra kA haiM, koI bhI maranA nahIM cAhatA, sabhI jIva abhyudaya ke sthAna sarvopari hai| unhoMne jana kalyANa kA jo mahatvapUrNa pAtra hai, sabako apane prAtmIya kuTumba kI taraha mAnanA, kArya kiyA vaha unakI mahattA kA spaSTa dyotaka hai| unase prema aura samAnatA kA vyavahAra karanA saccI mahAvIra ne deza meM phaile hue sakucita vAtAvaraNa ko samu- mAnavatA hai| nnata banAyA, aura vicAroM meM praudArya lAne ke lie ane aise mahAna upakArI paramasanta kI nirvANa zatAbdI kAnta jaise siddhAnta kA pracAra va prasAra kiyA, U~ca-nIca manAnA atyanta Avazyaka hai| jana sAdhAraNa meM unakI kI bhAvanA kA nirasana kiyA, aura jagata ko adhyAtma kA ahiMsA aura unake sadupadezo kA pracAra karanA, unhe vaha sandeza diyA jisase janatA apanI bhUla ko jAnane me jIvana me jatAnA pratyeka mAnava kA kartavya hai| samartha ho skii| aura Atma-sAdhanA kA jo mArga kuThita sA jaina samAja kA kartavya hai ki bhagavAna mahAvIra kI ho gayA thA usame navajIvana kA saMcAra kiyaa| deza kAla 25 sauvI nirvANa zatAbdI ko saMgaThitarUpa meM prema se kI usa vipama paristhiti meM jabaki janatA adharma ko dharma manAne ke lie dRDha pratijJa rhe| zrImatI idirA gAndhI kA rUpa mAna rahI thI, yajJAdi kriyAkANDo meM jIva hisA pradhAnamatrI bhArata sarakAra kI adhyakSatA me jo rUpa-rekhA kA pracAra ho rahA thA, pazuo ke ArtanAda se bhUmaNDala / 13 disambara ko ahiMsA bhavana zakara roDa meM banAI gaI hila rahA thaa| striyo aura zUdroM ko dharmasevana kA koI hai use pallavita kara deza aura videza ke vidvAno aura adhikAra na thaa| vilavilATa karatA huA pazukula 'ho mahApurupo ko sammilita kara use vizAla antarrASTrIya koI avatAra nayA' kI raTa lagA rahA thaa| aisI viSama rUpa denA caahie| usame sabhI kA sahayoga vAchanIya hai, paristhiti meM mahAvIra ne bhara javAnI me rAjakIya vaibhava sAmpradAyika vyAmoha se dUra rahakara janatA meM mahAvIra ke kA parityAga kiyA / aura dvAdaza varSa kI kaThora tapazcaryA siddhAnto ko pracAra karane kA upakrama karanA caahie| dvArA prAtma-sAdhanA kii| aura kevalajJAna (pUrNajJAna) mani zrI suzIla kumAra jI isa punIta kArya meM salagna prApta kara 30 varSa taka vividha dezo aura nagaro me bihAra hai| mahAvIra kA asAmpradAyika jIvana paricaya aura unake kara dharmopadeza dvArA loka kA kalyANa kiyA / janatA siddhAnto kA sakSipta maulika rUpa ko vividha bhASAoM meM ne dharma-adharma ke mUlya ko pahicAnA aura yajJAdi hisA prakAzita kara janasAdhAraNa meM prasArita karanA caahie| kANDa kA parityAga kiyaa| mahAvIra ne jana zASaNa aura jisase janasAdhAraNa mahAvIra ke vAstavika svarUpa se sAmAjika anyAya atyAcArake viruddha AvAja bulanda kii| paricita ho ske| digambara samAja kA khAsa kartavya hai samatA, dayA aura aparigraha ke siddhAnta para adhika jora ki vaha nirvANa zatAbdI kI yojanA me bhAga le aura use diyaa| unhoMne batAyA ki para pIr3A se bhaya aura vaira kI saphala banAne kA prayatna kare / sAtha hI aisI koI Thosa abhivRddhi hotI hai aura mAnasika santulana bigar3atA hai| yojanA saMyojita kare, jisase mahAvIra ke siddhAnto kA vidveSa kI paramparA sudRDha hotI hai| saMsAra me sabhI ko pracAra ho ske| prAzA hai didvat paripad isa sambandha meM sukhapUrvaka jIne kA adhikAra hai, sabhI ko apane prANa pyAre apanI koI Thosa yojanA nirdhArita kara kArya kregii|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ mom ahama anakAnta paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuraviSAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // disambara varSa 22 kiraNa 5 / / vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2466, vi0 saM0 2026 1666 . zrI AdinAtha stuti (savaiyA mAtrA 32) jJAna jihAja baiThi ganadhara se, gunapayodhi jisa nAhiM tare haiN| amara samUha prAni pravanIsauM, ghasi dhasi sosa pranAma kare haiN| kidhoM bhAla-kukarama kI rekhA, dUra karana kI buddhi ghare haiN| aise prAdinAtha ke prahanisa, hAtha jori hama pAMya pare haiM // 1 // kAusagga mudrA ghari vanamaiM, ThADe riSabha riddhi taji diinii| nihacala aMga meru hai mAnauM, dou bhujA chora jina dono| phaMse anaMta jaMtu jaga cahale, dukho dekhi karunA cita liinii| kAr3hana kAja tinheM samaratha prabhu, kidhoM bAMha ye dIragha konI // 2 // karanoM na kachu karana te kAraja, tAtai pAni pralaMba kare haiN| rahyo na kachu pAyana te paMvo, tAhote pada nAhiM Tare haiN| nirakha cuke nainana saba yAta, naina nAsikA ano pare hai| kahA suna kAnana yoM kAnana, jogalona jinarAja khare haiM // 3 // -kavivara bhUdharadAsa
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ "anekAnta" meM prakAzita racanAe~ [1 ye racanAe~ isa patra ko aba taka ko 212 kiraNoM meM prakAzita haiM, jinheM 10 vargoM meM prakArAdi krama se rakhA gayA hai| 2 racanA aura unake lekhaka ke bAda likhe gaye aMkoM meM prathama aMka varSa kA praura dvitIya aMka pRSTha kA sUcaka hai| 3 dhArAvAhika racanAtroM ko prAya: eka hI bAra likha kara unake varSa aura pRSTha ke aMka alaga-alaga diye gaye haiN| 4 ina racanAmoM ke AdhAra para nikAle gaye kucha prAMkar3e aura natIje, isI aMka meM prakAzita mere lekha "anekAnta" dvaimAsika : eka dRSTi meM dekhe jA sakate haiN| 5 isa sUcI aura (lekhaka-sUcI) ko taiyAra karane meM mere priya ziSya sarva zrI satyanArAyaNa tivArI, aruNa sarApha, aruNa bhaTTa tathA aravinda jana prAdi ne bahuta zrama kiyA hai, jisake lie unheM hRdaya se AzIrvAda detA huuN|] 1. saiddhAMtika (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa) gopIlAla 'amara' 14156 anekAnta kA nayA varSa mampAdakIya 11170 ajJAna nivRtti, paM0 mANikacada nyAyAcArya 6 / 233 anekAnta kI maryAdA, paM0 cainamukhadAsa 1126 aticAra-rahasya, pa0 hIrAlAla si. zA0 14 / 221 anekAnta ke itihAsa para eka dRSTi, bAbU kAmatAprasAda atithi saMvibhAga aura dAna, 10 hIrAlAla si0 zA0 1125 anekAnta dRSTi, pa. devakInandana si0 zA0 11561 adRSTavAda aura honahAra, zrI daulatarAma 'mitra' 8 / 162 anekAnta para lokamata 11124, 11187, 11256, adRSTa zaktiyAM aura puruSArtha, bA0 sUrajabhAnajI 2 / 311 1 .315, 11422, 11546, 11666 adharma kyA hai ?, zrI jainendrakumAra jI 2 / 163 anekAnta para lokamata 2 / 177, 2 / 225, 2 / 274, 21325 anekAnta, mahAtmA bhagavAnadIna 6 / 143 anekAnta ke sarvodaya tIrthAka para lokamata 111167 anekAnta aura panAgraha kI maryAdA, muni zrI gulAbacanda anekAnta mAhAtmya 1165 17.127 anekAntavAda, muni zrI cauthamala 2221 anekAnta aura ahiMsA, paM0 sukhalAla jaina 4 / 541 anekAntavAda, sApekSavAda aura UrjANugAmikI anekAnta maura pa0 prabAdAsa zAstrI, zrI kSu0 gaNezaprasAda bA0 dulIcanda jaina M.S.C. 113143 varNI 10 / 122 bhanekAnta rasalaharI, jugalakizora mukhtAra 10 // 3 anekAnta paura syAdvAda, paM0 vazIgharajI vyAkaraNAcArya anekAnta kI sahAyatA kA sadupayoga 111242 2 / 27 antaradvIpaja manuSya-sampAdaka 21326
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. saiddhAntika (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa) 165 aprAvRtta aura pratisaMlInatA, muni zrI nathamala 18160 prAcArya bhAvasena ke pramANa viSayaka viziSTa mata, DA. amUlya tattvavicAra, zrImadrAjacaMdra 9 / 140 vidyAdhara joharApurakara 17123 avatAravAda aura mahAvIra bA0 padmarAja jaina 11304 pAja kA mesmerejima aura jainadharma kA ratnatraya, bA. avirata samyagdRSTi jinezvara kA laghunandana hai, kezavaprasAda 6157 zrI kSu0 gaNezaprasAda jI varNI 141330 pATha zakAgro kA samAdhAna, kSu. siddhasAgara 121272 artha kA anartha, zrI paM0 kailAzacaMda si0 zA0 10 // 126 prAtma-damana, muni zrI nathamala 18142 arthaprakAzikA: prameyaratnamAlA kI dvitIya TIkA, prAtmavidyA kI aTUTadhArA, bAbU jayabhagavAna eDavokeTa paM. gopIlAla amara 1868 114235 prazramaNa prAyogya-parigraha, kSa0 siddhasAgara 11 / 207 prAtmahita kI bAta, kSu. siddhasAgara 13 / 165 prasajJI jIvo kI paramparA, DA0 hIrAlAla jaina 13 / 175 prAtmazakti kA mAhAtmya, zrI candagIrAma tripAThI 6 / 246 ahimaka paramparA, vizvambharanAtha pADe 11:31 prAtmA-zrI 105 pUjya kSa gaNezaprasAda jI varNI 12133 ahisA, bamatakumAra ema. ema. mI 31360 prAtmA aura pudgala kA anAdisambandha, zrI lokapAla 10155 ahiMsA aura anekAnta, pa. becaradAsa 1143 AtmA, karma, saSTi aura mukti, zrI lokapapAla 1087 ahimA aura aparigraha, dhI bharamiTa upAdhyAya 14 / 140 / prApta kI zraddhA kA phala, kSa gaNezaprasAdajI varNI 10 // 35 ahisA aura jaina maskRti kA prasAra, paM. anataprasAda prAtmA ke tyAjya aura grAhya ke do rUpa, jaina grIvA se B. Sc Eng. ??1723 14 / 220 ahimA aura mAsAhAra, primpa. e. cakravartI 8 / 148 aAtmA cetanA yA jIvana, bA. anantaprasAda jI B. Sc. ahiMsA aura satyAgraha, bA anantapramAda jaina 10 ___Eng. 12180, 12 / 143 ahimA aura himA, kSu. siddhamAgara 14 / 237 yAtmika krAni, vA. jyotipramAda jaina ema. e. 3 / 281 hisA aura ativAda, daravArIlAla ganya bhakta 3 / 430 pAmera bhaNDAra kA prazastisagraha, paramAnanda zA. 114163 ahimA kA vaijJAnika prasthAna, kAkA kAlelakara 18136 aAdhunika vijJAna aura jaina darzana, padamacanda jaina 19173 ahimA kI kucha paheliyA~. kigorIlAla mazaruvAlA 3162 prArjava, pa. ajitakumAra jaina zAstrI 12 / 130 ahiMsA kI samajha, zrI kizorIlAla mAruvAnA 3 / 504 AyaM aura mleccha, mapAdaka 3 / 181 hisA kI yugavANI, DA vAsudevazaraNa agravAla 131286 Alocana yugavIra, 3 / 116 ahimA ke kucha pahala, zrI kAkA kAlelakara 3 / 461 ahiMsA tattva, kSu. gaNezaprasAda varNI h|216 ilAyacI-lA. jugalakizora kAgajI 11 // 356 ahisA tattva, vra. zItalaprasAda 4 / 63 ahiMsA tattva, pa. paramAnanda zAstrI 31316 uccagotra kA vyavahAra kahA~ ?-sampAdaka 3 / 131 ahisA tattva, paM. paramAnanda zAstrI 13390 uttama kSamA-paM. paramAnanda jaina zAstrI 12 / 116 ahimA dharma aura nirdayatA, candrazekhara zAstrI 386 uttama mArdava-kSa. gaNezapramAda varNI 12 / 123 ahiMmA sambandhI eka mahatvapUrNa praznAvalIvijayasiMha nAhara 31605 uttama tapa-paramAnanda zAstrI 12 / 131 aho rAtrikAcAra, kSu. sidvamAgara 13181 umAsvAmI kA tatvArthamUtra-pa. sukhalAla 14441 utmapiNI aura avasapiNI-svAmI karmAnanda 3165 prAcinya dharma, paM. paramAnanda zAstrI 12 // 140 prAcAra aura vicAra, DA. pradya mnakumAra jaina jJAnapura . UMca nIca gotra viSayaka carcA-bAlamukunda pATaudI 2 / 165, 18 / 103 21707
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 varSa 22 ki.5 anekAnta gItA kA dharma-pro. devendrakumAra jaina 111271 ekAnta mora anekAnta (kavitA)-paM. pannAlAla jaina 4 / 75 gotra karma para zAstrIjI kA uttara lekha-sampAdaka 377 gotra karma sambandhI vicAra-pra. zItalaprasAda 36256 kathita sopajJa bhASya-bA. jyotiprasAda ema. e. 6211 gotra karmAzrita U~canIcatA-bA. sUrajabhAna 6133 karma aura usakA kArya-paM. phUlacanda siddhAtazAstrI 6 / 252 gotra vicAra-jaina hitaiSI se uddhata 3 / 186 karma bandha aura mokSa-pa. paramAnanda jaina zAstrI 4 / 141 gotra vicAra-phUlacanda si. zA. 6 / 186, 6 / 306 karmo kA rAsAyanika sammizraNa-bA. anataprasAda jaina gotra vicAra pariziSTa-pa. phalacanda 6 / 328 / B. Sc.-Eng. 12112, 12158 gotra lakSaNo kI sadoSatA-paM. tArAcada jaina darzanazAstrI kevalajJAna kI viSaya maryAdA-pa. mANikacanda 6 / 317, 3 / 680 6 / 365 kyA asaMjJI jIvoke manakA sadbhAva mAnanA Avazyaka hai ? caturmAsa yoga-milApacaMda kaTAriyA 16 / 117 -paM. bazIdhara vyAkaraNAcArya 131217 cAritrya kA prAdhAra-zrI kAkA kAlelakara 8263 kyA jaina matAnumAra ahiMsA kI sAdhanA avyavahArya hai ?zrI daulatarAma 'mitra' 111200 jagata kA saMkSipta paricaya-pa. ajitakumAra zAstrI kyA tatvArtha sUtra-jainAgama-samanvaya meM ta. sU. ke bIja haiM- 14.230 candrazekhara zAstrI 4 / 246 jagata racanA-zrI karmAnanda 7.66 kyA tIrthakara prakRti cauthe bhava me tIrthaMkara banAtI hai ? jagatguru anekAnta-saMpAdakIya 6 / 122 -70 ratanacanda mukhtAra 8 / 166 janma-jAti-garvApahAra-yugavIra 12 / 304 kyA yahI vizva dharma hai ?-bA. anantaprasAda jaina bI. esa. jayasyAdvAda-pro. go. khuzAlacanda jaina ema. e. 6 / 154 sI. 111110 jAtimada samyaktva kA bAdhaka hai-bA. sUrajabhAna 21187 kyA vartamAna kA vaha artha galata hai ?-paM. darabArIlAla jAtiyA kisa prakAra jIvita rahatI hai7|214 lA. haradayAla ema. e. 3160 kyA vyavahAra dharma nizcaya kA sAdhaka hai ? jinakalpI athavA digambara sAdhu kA grISma-parISaha-jaya jinendra kumAra jaina 131221 4 / 241 kyA samyagdRSTi aparyAptakAla me strIvedI ho sakatA hai ?- jina pratimA vandana-sampAdakIya 4 / 126 bAbU ratanacanda mukhtAra 673 / / jina zAsana (pravacana)-zrI kAnajI svAmI 12 / 211 kyA sevA sAdhanA meM bAdhaka hai ?-riSabhadAsa rAMkA 110202 jinendra mukha aura hRdaya zuddhi-sampAdaka 4 / 301 kyA siddhAnta pratho ke anusAra saba hI manuSya uccagotrI jIva kA astitvaH jijJAsA aura samAdhAna hai?-kailAzacanda si. zAstrI 3.156 muni zrI nathamala 18132 kyA sukha dukha kA anubhava zarIra karatA hai-kSu. siddhasAgara jIva kA svabhAva-zrI jugalakizora kAgajI 6251 jIvadrANa satprarUpaNA ke sUtra 13 me mUDavidrIkI tADa patrIya ga pratiyoM me sajada pATha hai-pro. hIrAlAla 7 / 150 gAdhIjI kA anAsaktiyoga-pro. devendra kumAra jaina ema. e. jIvana aura dharma-jamanA lAla jaina vizArada 6 / 273 114183 jIvana aura vizva ke parivartano kA rahasya-zrI anataprasAda gAMdhIjI kI jainadharma ko dena-paM. sukhalAla saghavI 4 / 366 jaina B.Sc. Eng. 10.167 garIba kA dharma-bA. anantaprasAda bI. esa. sI. 111136 jIvana meM anekAnta-bA. ajitaprasAda eDavokeTa 4 / 243 13 / 167
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. saiddhAntika (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa) 167 jaina adhyAtma-paM. mahendra kumAra nyAyAcArya / 335 jainadharma paricaya gItA jaisA ho-zrI daulatarAma mitra jaina aura bauddha dharma eka nahI-pro. jagadIzacanda ema. e. 31657 32261 jaina pUjAvidhi ke sambandha meM jijJAsA-bA. mAIdayAla jaina jaina tarka me hetvanumAna-DA. pradyumnakumAra 201130 bI. e. bI. TI. 11366 jaina darzana aura usakI pRSThabhUmi-pa. kailAzacanda jaina jainadharma meM hisA-pa. darabArI lAla 12277 zAstrI 171187 jainadharma meM varNa vyavasthA karma se hI hai janma se nahIM jaina darzana aura niHzastrIkaraNa-sAdhvI majulA 160240 jaina bauddha darzana-pro. udayacada jaina, 16 / 158 jaina darzana aura pAtaGajala yogadarzana-sAdhvI saghamitrAjI jaina bhUgolavAda-pro. ghAsIrAma 11302 17.114 jaina matrazAstra aura jvAlinimat-jugala kizora 11427, jaina darzana aura vizva zAnti-pro. mahendra kumAra nyAyA- 455 cArya 14 / 107 jaina vAGamaya kA prathamAnuyoga-jyotiprasAda jaina ema. e. jaina darzana aura vedAnta-muni zrI nathamala 16 / 167 2 / 166 jaina darzana kA nayavAda-pa. darabArI lAla koThiyA 41313 jaina saskRti kA saptattattva aura padravyavyavasthA para prakAza jaina darzana me arthAdhigama cintana-pa. darabArI lAla koThiyA pa. vazIghara jaina vyAkaraNAcArya 8.180 1861 jaina saskRti kA hRdaya-pa sukhalAla sadhavI 5 // 360 jaina darzana me mukti-sAdhanA-agaracada nAhaTA 3 / 640 jaina sAdhugro ke niSkriya ekAkI sAdhanA kI cheDachAr3ajainadarzaname saptabhagIvAda-upA. muni zrIamaracada 17 / 253 daulatarAma mitra 11 // 157 jaina darzana meM sapta bhagIvAda-muni zrI pramaracada 18120 janAgamo meM samaya gaNanA-pragara canda nAhaTA 364 jaina darzana me sarvajJatA kI saMbhAvanAe~-pa. darabArIlAla 1812 janendra vyAkaraNa ke viSaya meM 2 bhUle ----yudhiSThira jaina dRSTi kA sthAna tathA usakA prAdhAra-mahendrakumAra zA. mImAmaka 1062 janI kI himA-pa. devakInadana 11205 jaina dharma aura anekAnta-pa. darabArI lAla satyabhakta jano kI pramANa mImAsA paddhati kA vikAsa-pa. mukhalAla 3 / 3630 1263 jainadharma praura ahisA-bA. ajitaprasAda eDavokeTa 4 / 65 jogicaryA-paM0 paramAnada jaina zAstrI 8 / 368 jainadharma aura jaina darzana-zrI ambujAkSa sarakAra ema. e. jIvana aura vizva ke parivartano kA rahasya-zrI anataprasAda bI. ela. 12 / 322 prasAda jaina B.Sc-Eng. 101167 jainadharma aura samAjavAda-pro. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya 11 / 21 DA. ambedakara aura unake dArzanika vicArajainadharma kA ahiMsA tatva-zrI muni vijaya 11353 pa. darabArI lAla jaina koThiyA 101165 jainadharma kI udAratA aura jainiyo kI sakIrNatA- DA. bhAyANI ema. kI bhArI bhUla-jugalakizora 13 / 4 pa. darabArI lAla satyabhakta 11365 jainadharma kI cAra vizeSatAe~-pannAlAla sAhityAcArya 6 / 22 NavakAra matra mAhAtmya-pa, hIrAlAla siddhAMta zAstrI jainadharma kI vizeSatA-brA. sUrajabhAna vakIla 2221 14 / 156 jaina sagha ke chaha aga-DA. vidyAdhara joharA purakara 171231 ta jainadharma tarka sammata aura vaijJAnika-muni zrI nagarAja tyAga kA vAstavika FT-kSullaka gaNezaprasAda jI varNI 17182 6 / 250, 6 / 123
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 varSa 22 ki0 5 tatvArtha sUtra kA mahatvavaM vazIpara vyAkaraNAcArya 12 / / 35 tIrtha aura tIrthakara paM. hIrAlAla siddhAMta zAstrI 1348 tatvArtha sUtrakA prata: parIkSaNa- paM. phulacaMda zAstrI 4 / 583 tatvArtha sUtra kA prata parIkSaNa-paM. phUlacaMda zAstrI 5 / 51 tatvArtha sUtra ke bIjoM kI khoja-pa. paramAnanda zAstrI 4 / 17 tIrthaMkara kSatriya hI kyoM ?-karmAnanda 6296 sIGkaro ke cinhoM kA rahasya yA. bholAnAtha mu. 1 / 116 63veM sUtra meM sajada pada kA virodha kyoM ? - nyA. paM. darabArIlAla jaina koTiyA 81247 da darzana aura jJAna ke paripekSya me syAdvAda aura sApekSavAdamuni zrI nagarAja 29168 darzanakA artha "milanA "zrI pa. ratanalAla kaTAriyA 1550 darzanopayoga va jJAnopayoga eka tulanAtmaka adhyayana pa. bAlacanda si. zAstrI 21 / 116 darzanoM kI prAstikatA aura nAstikatA kA AdhAra - pa. pa. tArAcanda jaina darzana zAstrI 3 / 352 darzano kI sthUla rUpa rekhA - 1. nArAcanda jaina 31 / 81 dazadharma aura unakA mAnava jIvana me saMbaMdha-pa. vazIdhara vyAkaraNAcArya 11 / 115 anekAnta daza sAkSaNika dharma svarUpa kavivara ra 12100 dAna vicAra zulaka zrI gaNezaprasAda jI varNI 6267 digambara jaina bhAgama- mA. baldeva prasAda upAdhyAya M. A. 8 / 356 digambara davetAmbara paramparA me mahAvrata aNuvrata samiti aura bhAvanA - muni zrI rUpacanda 18 / 111 digambara svetAmbara mAnyatA bhedazrI dhagaracanda nAhaTA 3 / 543 divyadhvani -- (bA. nAnakacanda jI eDavokeTa) 2/562 dukha kA svarUpa - pa. puruSottamadAsa sAhityaratna 6 / 56 deva aura puruSArtha puruSottamadAsa 656 - dohANuprekSA- lakSmIcanda ( apabhraMza racanA) 12 / 302 dvitIya jambUdvIpa - pa. gopIlAla amara zAstrI ema. e. munhwagyogu ori dravya maeNna - pa. indracanda zAstrI 350 gha dharma zraura nArI - bA. jyotiprasAda jaina ema. e. 8 / 265 dharma aura vartamAna paristhitiyA-nemicandazAstrI 2467 dharma maura vijJAna kA sabadha- paM. gopIlAla amara 16 / 112 dharma kA rahasya paM. phUlacanda siddhAMta zAstrI 1303 dharma kyA ? zrI jainendrakumAra 2047 dharma kyA hai ? dharma kA rahasya dhyAnArUr3ha Adi jinendra baMzIdhara vyAkaraNAcArya 646 phUlacanda siddhAta zAstrI 13 sapAdaka 7151 - - na nayo kA vizleSaNa- baMzIdhara vyA603, 6 / 120, 6, 6 / 247 6 / 266 nava padArtha nizcaya (vAdIbhasiMha) - zrI paM. darabArIlAla koThiyA 10 / 147 niyativAda pro. mahendrakumAra nyAyAcArya ema. e. 14165 nirativAdI samatA - satyabhakta 13 / 74 nizcaya aura vyavahAra-bra. choTelAla jaina 4 / 362 nizcaya naya aura vyavahAranaya kA yavArtha nirdeza nizcaya aura vyavahAra ke kaSopala para paT prAbhRtaH eka adhyayana-muni zrI rUpa12102 pa patita pAvana jainadharma-zullaka gaNezaprasAda jI varNI 101343 parIkSAmukha ke sUtro aura paricchedo kA vibhAjana eka samasyA- pa. gopIlAla gramara 18156 pApa kA bApa jugalakizora 1505 pArasparika vibheda me prabheda kI rekhAe~ - sAdhvI kanakakumArI 21 / 53 piTa buddhi ke antargata dRSTi prahAra para vicArapa. bAlacanda si. zA. 21:155 puNya pApa vyavasthA sampAdaka 4317 purAtana jaina sAdhuyoM kA Adarza-paM. hIrAlAla si.pA. 13 / 10 pUjA stotra japa dhyAna aura laya paM. hIrAlAla siddhAna pAtrI 14163 pRthvI gola nahI capaTI hai eka amerIkana vidvAna 12 / 176
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. saiddhAntika (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa) 169 peDa paudhoM ke saMbaMdha meM jaina mAnyatAoM kI vaijJAnikatA- bhAratIya darzana zAstra-pa. mAdhavAcArya 14166 pa. cainasukhadAsa 6 / 136 bhAratIya darzanoM me pramANa bheda kI mahatvapUrNa carcA DA. darabArIlAla koThiyA buddhaghoSa aura syAdvAda-DA. bhAgacanda jaina 16 / 262 bauddha tathA jaina grantho meM dIkSA-pro. jagadIza canda ela. e. 3 / 143 manupyanI ke sajada pada ke sabadha me vicAraNIya zeSa praznabauddha tathA jaina dharma para eka sarasarI najara-bI. ela. sarIpha DA. hIrAlAla jaina ema. e. 8 / 163 2 / 303 manuSyome UcatA nIcatA kyo?-pa. bazIdhara vyA. 21600, brahmacarya-mahAtmA gAMdhI 31503 3 / 671 brahma jinadAsa-paramAnanda zA. 11 / 333 manuSyo me UcatA nIcatA kyo?--bazIdhara vyAkaraNAcArya brahma jinadAsa kA eka ajJAta rUpaka kAvya-zrI agaracanda 31516 nAhaTA 11 // 313 mahAtmA gA~dhI ke 27 prazno kA gamAdhAna-zrI madrAjacandra 3 / 526, 31541 bhakti yoga rahasya-sampAdaka 4155 mukti aura usakA upAya-bA. bhAgIratha jI varNI 21536 bhagavAna mahAvIra aura unakA loka kalyANakArI sandeza- muniyo aura dhAvako kA zuddhopayoga-4. hIrAlAla jaina DA. hIrAlAla ema. e. 10 / 256 si. zA. 13144 bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha mUla meM bhUla-bA. ananta pramAda jana BSC. 10 / 421 paramAnanda zAstrI 11155 mUlAcAra kI kundakunda ke anya grantho ke sAtha samatAbhagavat zaraNa me kAraNa-sampAdaka 8.67 pa. horAlAla si.shaa.12|337 bhagavAna mahAvIra aura unakA ahiMsA siddhAta mulAcAra kI maulikatA aura unake racayitA-paM. hIrAlAla nyA. pa. darabArIlAla koThiyA 5256 si. zA. 121337 bhagavAna mahAvIra ke zAsana me gotra karma-kAmatAprasAda malAcAra sagraha grantha na hokara prAcArAMga ke rUpa meM maulika 3 / 28 grantha hai-pa. paramAnanda zA. 121355 bhagavAna mahAvIra aura unake divya upadeza-. hIrAlAla meDaka ke viSaya meM eka zaMkA-daulatarAma mitra 31718 siddhAta zAstrI 141253 meDaka ke viSaya me zakA samAdhAna-daulatarAma bhitra 5 / 323 bhagavAna mahAvIra aura buddha parinirvANa-muni zrI nagarAja meDaka ke viSaya meM zakA samAdhAna-sighaI nemicandra 4 / 262 20187, 201216 mokSa tathA mokSa mArga-paM. bAlacanda kAvyatIrtha 7 / 144 bhagavAna mahAvIra prarUpita anekAnta vAstavika svarUpa--- zrI kAna jI svAmI 7168 mokSamArga kI dRSTi se samyaka jJAna kA nirUpaNa paM. magnArAma jaina baDauta 17182 bhagavAna mahAvIra kI jhAkI-bA. jayabhagavAna 53111 bhagavAna mahAvIra kI zikSA-DA. kutalakumArI 11453 mokSa mukha-zrI madrAjacandra 31407 bhAgya aura puruSArtha-bA. sUrajabhAna 3 / 356, 3 / 408 bhAratIya darzana kI tIna dhArAeM-bhagavAnadAsa ema. e. 171164 yuktyanuzAsana kI prastAvanA-paM. jugalakizora mustAra bhAratIya darzana meM jana darzanakA sthAna-harisatya bhaTTAcArya 11 / 267 31467 yoga mArga-bA. hemacanda modI 11536
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 varSa 22 ki0 5 anekAnta za loka kA advittIya guru anekAntavasunaMdi zrAvakAcAra kA saMzodhana-paM. dIpacanda pANDayA pa. darabArIlAla nyAyAcArya 11-77 aura ratanalAla jI kaTAriyA kekar3I 12 / 201 vAstavika mahattA-zrImadrAjacandra 31236 zakA samAdhAna-paM. darabArIlAla nyAyAcArya koThiyA binaya se tattva kI siddhi hai-zrI madrAjacandra 31118 vividha prazna-zrImadrAjacandra 3132, 31763, 81, 3186 934, 9 / 113, 6 / 148 viveka kA artha-zrImadrAjacanda 3 / 120 zAstramaryAdA-paM. sukhalAla za636 virodha aura sAmaMjasya-DA. hIrAlAla jaina 111273 zubhacadra kA prAkRta lakSaNa eka vizleSaNa ___ DA. nemicaMdra zAstrI 21 / 164 vizva ekatA aura zAnti-anantaprasAda 11 / 284 zubhacadra kA prAkRta vyAkaraNa-DA. e. ena.upAdhye vizva ko ahiMsA saMdeza-bA. prabhulAla jaina 6 / 111 zauca dharma -pa. darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya 12 / 26 vItarAga kI pUjA kyo ?-sampAdaka 41136 zve. tatvArthasUtra aura usake bhASya kI jA~ca-saMpAdaka vIra kA jIvana mArga-jayabhagavAna jaina vakIla 3 / 141 2 / 107, 52163 vIra tIrthAvatAra-sampAdaka (yugavIra 1114 zve. sammata sAta nihnava-pa. zobhAcadra bhArilla 11613 vIra ke divya upadeza kI eka jhalaka zrAvakokA prAcAra-vicAra-kSu. siddhasAgara 13 / 186 jayabhagavAna jaina vakIla 395 vIra prabhR ke dharma me jAtibheda ko sthAna nahIM hai zrI vIrakA sarvodaya tIrtha, yugavIra (sampAdaka) 117 zrIzramaNa bhagavAna mahAvIra unake siddhAntabA. sUrajabhAna 21463 vIra bhagavAna kA vaijJAnika dharma-bA. sUrajabhAna 3 / 623, muni prAtmArAma 7141 21641 zratajJAna kA AdhAra-indracanda zAstrI 2 / 387,2 / 464 vIravANI kI vizeSatAe~ aura sasArako unakI alaukika dena-DA. dazarathalAla jaina kauzala 8 / 122 SaDAvazyaka vicAra-sa. jugalakizora mukhtAra 6 / 214 vIra zAsana kI vizeSatA-agaracada nAhaTA 3 / 41 SaTkhaNDAgama aura zeSa 18 anuyoga dvAra-bAlacada si. vIra zAsana me striyo kA sthAna-indukumArI hindI ratna' zA. 164275 3145 paTakhaNDAgama paricaya-bAlacada si. zA. 19220 vIroM kI ahiMsA kA prayoga-mahAtmA gAdhI 3 / 607 paTadarzaniyo ke 102 bheda-agaracada nAhaTA 16:166 vaijJAnika yuga aura ahiMsA-zrI ratana jaina pahAr3I 83 / 26 vaidhatA aura upAdeyatA-DA. pradma mna kumAra jaina 201255 sakAma dharma sAdhana-jugalakizora mukhtAra 13157 sakAma dharma sAdhana-jugalakizAra mura vyApti athavA pravinAbhAva ke mUlasthAna kI khoja- sakAma dharma sAdhanA-sapAdaka 2 / 256 paM.darabArI lAla koThiyA 21150 satya anekAntAtmaka hai-jayabhagavAna vakIla 3 / 17 satya dharma-zrI 105 pUjya kSu. gaNezaprasAdajI varNI ratnatraya dharma-pannAlAla sAhityAcArya 4 / 278, 4 / 326 12 / 126 rAga zrImadrAjacandra 31146 sabhI jJAna pratyakSa haiM-zrI indracandra zAstrI 20107 rAtri bhojana tyAga chaTA aNuvrata-pa. ratanalAla kaTAriyA / samajha kA phera-paM. phUlacada si. zA. 101256 1521 samantabhadra kI mahadbhakti kA rUpa-saMpAdaka 4 / 357 samatabhadra bhAratI devAgama-yugavIra 13, 33, 13 / 65, laghudravya sagraha-saMpAdaka 12 / 146 13 / 18, 13 / 147, 13 / 167, 13 / 161, 13 / 215
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra pratipAdita karmayoga - jugalakizora mu0 11 / 175 samantabhadra bhAratIstotra - kavi nAgarAja 110167 samantabhadra vacanAmRta-yugavIra 115, 11103, 11 / 137, 11:171, 11 / 228, 11 / 260, 110306, 11326, 12367 samanvaya bhaura adbhuta mArga prakAra zrI agaracaMda nAhaTA 14 / 162 samaya dhaura sAdhanA-sAdhvI zrI rAjamatI 16 / 270 samayasAra kI pandrahavI gAthA aura zrI kAnajI svAmI sapAdaka 12 / 177, 12/165 samayasAra kI pandrahavI gAthA aura zrI kAnajI svAmI jugalakizora mukhtAra 135 samayasAra kI mahAnatA zrI kAnajI svAmI 6 / 33 samavasaraName zUdro kA praveza - jugalakizora mukhtAra 6 / 166 1. saiddhAntika (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa) samyagdarzana - sAdhvI zrI saghamitrA 181166 samyagdRSTi aura usakA vyavahAra-kSu siddhasAgara 13 / 117 sara rAdhAkRSNana ke vicaar-8|234 arthasiddhi aura tatvArthavArtika para paTkhaNDAgama kA prabhAva - bAlacaMda si. zA. 16 / 30 sarvodaya kaise hI ? - bA. anantaprasAda B. Sc. 11 / 25 sarvodayatIrtha kailAzacanda zA0 11 / 17 sarvodayatIrtha ke nAma para - zrI jamanAlAla 11138 sarvodayatIrtha aura usake prati kartavyA. upasena na M.A.LL.B. 11 / 44 sarvodaya yA nivodaya pro0 devendrakumAra jaina M. A. 11 / 16 sarvodaya yA sAmAjikatA zrI RSabhadAsa rAkA 11 / 23 sallekhanAmaraNa-zrI pUjya 105 zu. gaNezaprasAda varNI 1246 - saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| kAlejoM, vizvavidyAlayoM aura jaMna svayaM baneM aura dUsaroM ko banAyeM 201 sAgAra dharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva - paM. bAla canda si. zA. 26 / 151 sAdhu kauna ? eka pravacana zrI 105 pUjya kSu. gaNezaprasAda varNI 12 / 173 sAdhutva me nagnatA kA sthAna - paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya 13 / 241 sAsAdana samyaktva ke sambandhame zAsana bhedaDA. hIrAlAla 6262, 2017 siddha hemacaMdra zabdAnuzAsana - zrI kAlikAprasAda zukla ema. e., vyAkaraNAcArya 15 146, 15/206 sukha aura dukha zrI jamanAlAla jaina vizArada 7 135 sukha aura samatA - bA. ugrasena vakIla 7 / 74 saMjada pada kA bahiSkAra DA. hIrAlAla jaMna 100346, 10/360 saMjada padake sambandhame akalaMka deva kA mahatvapUrNa zrabhimata nyA. pa darabArIlAla jaina pA83 - sajada zabda kA niSkAsana - pa. paramAnanda zAstrI 10 350 "sajada" zabda para itanI bhApatti kyo ? - nemacanda bAlacada gA~dhI vakIla 6 / 314 sajaya velaTThiputra aura syAdvAda - paM. darabArIlAla nyA. 6 / 50 saMyama dharma -lA. rAjakRSNa jaina 12 / 136 sayamI kA dina aura rAta zrI "vidyArthI 4182 savega - muni zrI nathamala jI 17 / 157 sthAyI sukha dhaura jAti kA upAya ThAkuradAsa jaina 16 / 136 - syAdvAdakA vyavahArika jIvana me upayoga pa. cainasukhadAsa nyAyatIrtha 16 | 165 sva-para-varI kauna ? sapAdaka 416 anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA kyAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA prabhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isa lie grAhaka hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM bhUta kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka aura isa taraha jaina saMskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| I oresthApaka 'anekAnta'
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sAhitya apabhraMza kA eka zRgAra vIra kAvyaakalaka deva kA citrakAvya athavA caturvizati jinastotra rAmasiha tomara ema. e. 6 / 364 -sapAdaka 7 / 363 apabhraMza bhASA kA jambasvAmI cariu aura mahAkavi vIra akalaMka deva ke citrakAvya kA rahasya aura hArAvalI --paramAnanda zAstrI 13 / 146 citrastava-saMpAdaka 11520 / apabhraMza bhASA kA jaina kathA sAhityaakalaka deva ke citrakAvya kA rahasya aura hArAvalI paM. paramAnanda jaina zAstrI 8 / 273 citrastava-saMpAdaka 7 / 580 apabhraMza bhASA kA neminAtha carita-paramAnanda zAstrI achatA samRddha jaina sAhitya-riSabhadAsa rAMkA 214174 11414 ajImagaDha bhaDAra kA rajatAkSarI kalpasUtra apabhraMza bhASA kA pArzvanAtha caritra-paramAnanda jaina bhaMvaralAla nAhaTA 171178 1315 ajAna hindI kavi Tekacandra va unakI racanAe~- apabhraza bhASA kA pAsa cariu aura kavivara devacanda-- zrI agaracaMdra nAhaTA 15268 paramAnanda zAstrI 111221 atiprAcIna prAkRta paMcasaMgraha-paramAnanda zAstrI 3 / 256 apabhraMza bhASA kA zAtinAtha caritraatarikSa pArzvanAtha vinaMti-nemacaMdra dhannUsA jaina 6061 paramAnanda zAstrI 52253 adhyAtma taraMgiNI TIkA-paM. paramAnanda jaina zAstrI 10.30 apabhraza bhASA kI do laghurAso racanAe~adhyAtma dohAvalI-zrI rAmasiMha, pa. hIrAlAla zAstrI DA. devendra kumAra zAstrI 18184 14 / 252 apabhraMza bhASA ke aprAkAzita kucha granthaadhyAtma battIsI-agaracaMdra nAhaTA 217172 paM. paramAnanda jaina zAstrI 12 / 263 anekAnta kA choTelAla jaina vishessaaNk-18|275 apabhraMza bhASA ke do graMtha-paM. dIpacadra pAMDyA 41516 anekAnta ke advitIya vizeSAMka kI yojanA-625 apabhraMzabhASA ke prasiddha kavi paM. raidhUanekAnta ke pandrahaveM varSa kI sUcI-16142 paM. paramAnanda zAstrI 51401 anekAnta jaina samAja kA gaurava hai-vizeSa praka 618 apabhrazabhASA ke do mahAkAvya aura kavi nayanandIanekAnta prakAzana-zrI vaMzIdhara zAstrI ema.e. 1247 4. paramAnanda zAstrI 10.313 anekAnta bahirlApikA-paM. dharaNIdhara zAstrI za206 anyatra prApta prajita prabhu caritra-zrI pragaracaMndra nAhaTA aparAjatisUri bhaura vijayodayA-pa. paramAnanda jI 2 / 437 aparAdhakSamAstotra (ratnAkara)-saMpAdaka 1041 101331 abhayacandra siddhAta cakravartIkRta saskRta karmaprakRtiapabhraMza kavi puSpadanta-pro. devendrakumAra ema.e. 14 / 262 DA. gokulacandra jaina 19 / 335 apabhraza carita kAvya-DA. devendrakumAra 1984 apabhraMza kA eka pramukha kathA kAvya amRtacandra sUri kA samaya-paM. paramAnanda jaina zAstrI DA. devendrakumAra zAstrI 171263 8173 apabhraMza kA eka premAkhyAnaka kAvya vilAsavaIkahA- marthaprakAzikA mora paM. sadAsukhadAsa jIDA. devenakumAra zAstrI 171169 paramAnanda zAstrI 31514
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sAhitya 203 mahaMnnutimAlA (mAghanandI) -saMpAdaka 10 // 353 alamya granthoMkI khoja-DA. kastUracaMdra 16 / 22,16 / 168, 16 / 225 praSTasahastrI kI eka prazasti-saMpAdaka 1073 upAdhyAya meghavijaya ke megha mahodaya meM ullikhita katipaya maprApta racanAe~-pragara caMda nAhaTA 21 // 36 eka anUThI jina stuti-saMpAdaka 4 // 185 bhAcArya anaMtavIrya aura unakI siddhivinizcaya TIkA- ai0 pannAlAla di0 jaina sarasvatI bhavana bambaI ke kucha nyAyAcArya paM. darabArI lAla dA2 hastalikhita gratho kI sUcI-saMpAdaka 5167 mAcArya jinasena aura unakA harivaMzapaM. nAthUrAma premI 4 / 586 katipaya prakAzita graMthoM kI aprakAzita prazastiyoAcArya jinasena kA kAvya siddhAnta-DaoN. nemicaMda zAstrI zrI agaracaMdra nAhaTA 101331 16 / 3 kathA kahAnI-ayodhyAprasAda goyalIya 2 / 242, 21301, prAcArya mANikyanadI ke samaya para abhinava prakAza 21357, 21422, 21443, 21461, 21573 nyA. paM. darabArIlAla 81346, 8 / 374 kathA kahAnI-mAIdayAla jaina bI. e. bI. TI. 2066 AcArya sakalakIti aura unakI hindI sevA kavi chIhala-paramAnada zAstrI 21 / 226 paM. kundanalAla jaina 19124 kavi Tekacanda racita zreNikacarita mora puNyAzrava kathAprAcArya somakIti-kastUracandra kAsalIvAla 16 / 62 kopa-agaracadra nAhaTA 211134 AcArya hemacandra-zrI ratanalAla saghavI nyAyatIrtha 1244, kavi ThakurasI aura unakI racanAe~-paramAnanda zAstrI 2 / 265, 20335 14 / 10 prAcArya hemacandrake yogazAstrapara eka prAcIna digambara TIkA kavi padmasundara aura di. zrAvaka rAyamalla-zrI jugalakizora mukhtAra 201107 / zrI agaracadra nAhaTA 10116 Atma sabodhaka adhyAtma pada-kavivara daulatarAma 122361 kavi banArasIdAsa-kumAra vIrendraprasAda 10 / 66 prAtmAnuzAsana kA eka sadigdha padya-zrI lakSmInArAyaNa kavi balha yA bacirAja-paramAnada jaina zAstrI 16 / 253 jaina 8 / 24 kavivara ThakurasI kRta pacendriya veli-DA0 narendra bhAnAvata bhAdikAlIna carcarI racanAo kI paramparA kA udbhava 16203 aura vikAsa-DaoN. harIza 155143, 15:180 kavivara devIdAsa kA paramAnaMda vilAsa-DA. bhAgacandra jaina Adhunika bhASAnI kI vyutpatti ke lie jaina sAhitya kA ema. e. pI. eca. DI. 201282 mahatva-bA. jyotiprasAda ema. e. 8 / 225 kavivara daulatarAmajI-paramAnanda zA0 114152 bhAptaparIkSA kA prAkkathana-paM. kailAzacandra zAstrI 101213 kavivara dyAnatarAya-paramAnanda zA0 111173 prAptamImAsA aura ratnakaraNDa kA bhinna kartRtva- kavivarabudhajana aura unakI racanAeM-paramAnanda zA. 192243 DA. hIrAlAla ema, e. EE kavivara paM. zrIpAla kA vyaktitva eva kRtitva DA. kastUracandra kAsalIvAla 2046 ijjata bar3I yA rupayA-ayodhyAprasAda goyalIya 6 / 72 kavivara banArasIdAsa aura unake graMthoM kI hastalikhita pratiyA~-muni kAMtisAgara 84402 uttarapurANa meM pUrvApara virodha-pro. banArasIdAsa 11360 kavivara bhagavatIdAsa-paramAnaMde zAstrI 141227 upAdhyAya padmasundara aura unake grantha kavivara bhagavatIdAsa aura unakI racanAeMagaracandra nAhaTA 41470 paM. paramAnanda zAstrI 113
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 204, varSa 22 ki. 5 ga kavivara bhagavatIdAsa (agravAla) aura unakI racanAe~- kSatracUr3AmaNi aura usakI sUktiyAM-paM. sumeracandra divAkara paramananda zAstrI 11 / 205 bI. e., ela. ela. bI. 5 / 144 kavivara bhAU kI kAvya sAdhanA-DA. kastUracaMdra kyA dravya sagraha ke kartA va TIkAkAra samakAlIna nahIM haiM ? kAsalIvAla 17 // 172 -paramAnanda zAstrI 16266 kavivara bhUdharadAsa aura unakI vicAradhArA-paM. paramAnaMda kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samatabhadra eka hai ? zAstrI 12 / 305 -nyA. paM. darabArIlAla 6 / 33 kavivara lakSmaNa aura jinadatta caritra-paM. paramAnanda jaina kyA vyAkhyAprajJapti SaT khaDAgama kA TIkA gratha thA?zAstrI 81400 zrI pa. kailAzacandra jana 15 // 6 kavivara raidhu dvArA smRta vidvAna-paramAnanda jaina 11217 kyA ratna. kartA svAmI samaMtabhadra hI hai?kavivara raidhU racita sAvaya cariu-zrI agaracadra nAhaTA paM. nAthUrAma premI 7 / 26 17.10 kyA ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadra kI kRti kavirAjamalla kA piMgala pIra bhAramalla-saMpAdaka 4 / 133, nahIM hai ?-nyA. pa. darabArIlAla 6 / 376 4245, 4 / 303 kyA ratnakaraNDa zrA. svAmI samantabhadra kI kRti nahIM hai ?karNATaka jaina kavi-zrI nAthUrAma premI 1181, 13161, pa. daravArIlAla 7 / 105, 7 / 186 11333, 11456 karNATaka sAhitya mora jaina kavi-pa. ke. bhujavalI zAstrI gadara se pUrva kI likhI huI 53 varSa kI jantarI khAsa11471 saMpAdaka 8 / 10 kalA kA uddezya-pro. gokulaprasAda jaina ema. e.14||271 gommaTasAra eka saMgraha graMtha hai-paM. paramAnanda zAstrI kalpasiddhAMta kI sacitra svarNAkSarI prazasti-kundanalAla 3 / 297 jaina ema. e. 18 / 175 gommaTasAra aura nemicadra-saMpAdaka 8 / 301 kalpasUpa kI eka prAcIna lekhaka prazasti-DA. vAsudevazaraNa go0 karmakANDa kI truTi pUti-paM. paramAnanda zA. 31537 agravAla 1022 go0 karmakANDa kI truTipUrti ke vicAra para para prakAza kasAya pAhuDa maura guNadharAcArya-paramAnanda zAstrI 148 -pa. paramAnanda zAstrI 31757 kArtikeyAnuprekSA eka adhyayana-hA. e. ena., upAdhye ema. go0 karmakANDa kI truTipUrti para vicAra-pro. dIrAlAla e. DI. liT 15 / 24 jaina 31635 kucha prazAta jaina graMtha-hIrAlAla si. zA. 192351 go0 karmakANDa kI truTipUrti lekha para vidvAnoka vicAra kucha naI khojeM-paramAnda zAstrI 111370 aura vizeSa sUcanA-saMpAdaka 31627 kucha aprakAzita kathA graMtha-kundanalAla jaina ema.e. ela. gommaTasAra jIvakAMDa kA hindI padyAnuvAdaTI. 15 // 32 paM. paramAnanda zAstrI 12 / 254 kumudacandra bhaTTAraka-paM. ke. bhujabalI zAstrI 11178 gaMdhahastI-paM. sukhalAla za216 kurala kAvya aura jaina kartRtva-vidyAbhUSaNa paM.govindarAya anya bora andhakAra (mulAcAra maura kArtikeyAnuprekSA)zAcI 12161200 saMpAdaka 8 / 227 kulapAramANika svA . vidyApara boharApurakara graMtha prazasti saMgraha pora di0 jaina samAja21133 zrI pragaracandra nAhaTA 546 kulapAka ke mANika svamI -paM.ke. bhujabalI zAstrI prathoM kI khoja ke liye 60.) ke chaha puraskAra211131 jugalakizora mukhtAra 13155
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina taMtra sAhitya - DA. kastUracanda kAsalIvAla 18133 caturtha vAgbhaTTa aura unakI kRtiyA~ - paM. paramAnanda zAstrI jaina mandira seTha ke kUMcA dehalI kI graMthasUcI 4 / 472 jaina muniyo ke nAmAnta pada-pragaracanda nAhaTA 4 / 145 6876 jaina lakSaNAvalI catuvizati tIrthaMkara jayamAlA (stuti) - zrI bAjIvara 15 / 147 carcarI kA prAcInatama ullekha DA. dazaratha zarmA ema. e. DI. liT 15286 cArukIti gIta DA. vidyAdhara joharApurakara 2020 2. sAhitya - citradarzana citra paricaya, 2063, 11670 , cunaDI graMtha - paM. dIpacandra pAMDyA 5 / 257 14vIM zatAbdI kI eka hindI racanA pa. kastUracanda kAsalIvAla ema. e. 12 / 23 cha cha koSa aura zIna sarakSaNopAya chapa cukezrI magaracanda nAhaTA 14 / 206 ja jagatsundarI prayogamAlA (sampAdakIya noTa sahita ) - dIpacandra pAyA 2611 jagatsundarI prayogamAnA kI pUrNatA saMpAdaka 20685 jayapura kI saMskRtasAhityako bena zrIpuNDarIka viTThala brAhmaNa, DA. zrI prabhAkara zAstrI 18187 jasahara cariu kI eka kalAtmaka sacitra pANTralipI DA. kastUracandra kAsalIvAla 16 / 51 jIrApallI pArzvanAtha stotra. jugalakizora mukhtAra 246 jaina apabhraMza kA madhyakAlIna hindI ke bhaktikAvya para prabhAva - DA. premasAgara jaina 15 / 57, 15/123 jaina kathA sAhitya kI vizeSatAe~- DA. narendra bhAnAvata 19 / 131 jaina kAvya meM virahAnubhUti - gaMgArAma garga 22033 prazasti saMgraha 24133, 2464 94214 14147, 14211, 14243, 141274, 14307, 141352 jaina grantha prazasti saMgraha para merA abhigata--- pa. darabArIlAla koThiyA 1733 jaina campU kAvyoM kA adhyayana-amaracanda nAhaTA 12267 205 -- - sapAdaka 3 / 126 jaina zAstra bhaDAra sonIpata meM mere pAMca dina mAIdayAla jaina bI. e. bI. TI. 168 jaina sAhitya kA anuzIlana- DA. indracandra ema. e. 15131 jaina sAhitya kA doSapUrNa vihagAvalokana pa. paramAnanda jaina zAstrI 12 / 256 jaina sAhitya ke pracAra kI AvazyakatA - surendra 453 jaina sAhitya me zrArya zabda kA vyavahAra-sAdhvI zrI majulA 14 / 74 jaina sAhitya me prAcIna aitihAsika sAmagrI zrI vAsudevazaraNa pravAla kyUreTara 5313 janasiddhAMta bhavana mUDabidI kI graMthasUcI 4568 jaina saMta bha. bIracandra kI sAhitya sevA- DA. kastUracanda kAsalIvAla ema. e. pI. eca. DI. 1520 jina stuti parcAvizatikA - mahAcandra 14 315 jainiyo kA apanA sAhitya muni kAtisAgara 4401 jesalamera ke mahAro ke prAcIna graMthoM ke phoTU muni himAzuvijaya 1605 jaisalamera ke bhaMDAroM me prApta kucha navIna tADapatrIya pratiyAM - zrI bhagaracanda nAhaTA 8|44 jJAnArNava yogazAstra eka tulanAtmaka adhyayanabAlacandra si. zA. 2017 jJAnasAgara kI sphuTa racanAe~ - DA. vidyAdhara joharApUrakara 21 / 170 z DA. jekobI aura vAsI candana kalpa - muni zrI mahendrakumAra dvitIya 181247 s vArthasUtra kA maMgalAcaraNa-kyA. paM. darabArIlAla koThiyA 5 / 221, 4363 tavAyaMsUtra ke praNetA umAsvAmI paM. sukhalAla 1385 tatvArtha sUtra ke vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ ' paM. sukhamA 1579
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2062205 anekAnta tattvArthAdhigama bhASya aura kalaMka pro. jagadIzacandra 3 / 304, 3 / 623 tattvArthAdhigama bhASya dhaura kalaMka para vicAraNAsaMpAdakIya 3 / 207 tatvArthAdhigama sUtra kI eka saTippaNa prati-saMpAdaka 3 / 121 tattvopadeza chahaDhAlA eka samAlocanA- zrI paM. dIpacandra pANDyA 1562 tamila bhASA kA jaina sAhitya-pro. e. cavata 20487 3.567 3 / 721 tamila bhASA kA jaina sAhitya-pro. e. cakravartI 41050 42204339 43654557, 4613 tAmila bhASA kA jaina sAhitya-pro. e. cakravartI 556 dikaraNa (tamilaveda) eka jaina racanA-muni zrI nagarAja 16 / 246 tIna citra - jamanAlAla 'sAhityaratna' 9| 341 teraha kAThiyAvA. jyotiprasAda jaina ema. e. 8395 teraha kAThiyA sabadhI zve. sAhitya - zrI bhagaracanda nAhaTA 8 / 457 terahavI caudahavI zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvyaDA. zyAmazakara dIkSita 17 / 108 tribhuvanagiri va usake vinAza sambayome vizeSa prakAza agaracaMda nAhaTA 8 / 456 - trilokaprajJapti me upalabdha RSabhadevacaritra -- pa. paramAnanda zAstrI 4 / 307 trailokya prakAza kA racanA samaya - agaracaMda nAhaTA 7/60 tha rAvalI viSayaka vizeSa noTa- saMpAdaka 1303 da dalapatarAya aura unakI racanAe~- DA. prabhAkara zAstrI 17/135 dazarvakAlika ke cAra zodha TippaNa - muni zrI nathamala 17/222 digambara kaviyoM ke racita phAgukAvya- zrI agaracaMda nAhaTA 16 / 188 digambara kaviyoM ke racita venisAhitya zrI pragaracada nAhaTA 17131 digambara jaina prantha sUcI dhagaracaMda nAhaTA 41336 digambaraparamparA meM zrAcArya siddhasena --- pa. kailAzacaMdra si. zAstrI 21/86 devAgama stotra aura usakA hindI anuvAdapa. bAlacaMdra si. zAstrI 21075 daulatarAma kRta jIvaMpara caritra eka paricayazrI anupacandra vyAyatIcaM 1541 dvAsaptati tIrthakara jayamAla (bra. maheza ) - paM. darabArIlAla koThiyA 10 / 164 dravyasaMgraha ke karttA aura TIkAkAra ke samaya para vicAraparamAnanda zAstrI 16 / 145 dha dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA ke racanA kAla para vicAraparamAnanda zAstrI 222 dhanapAla nAma ke cAra vidvAna - paramAnanda zAstrI 7182 dhanapAla viracita bhavisayattakahA aura usakI racanA tithi -DA. devendra kumAra jaina 2033 dhavalAdi zruta paricaya - saMpAdaka 313, 3 / 207 dhavalAdi siddhAta graMthoM kA uddhAra- sapAdaka vivekAbhyudaya 121103 dharma paMcavizatikA (brahmajinadAsa) viracita - jugalakizora mukhtAra 13 / 256 dharmaratnAkara maura jayasena nAma ke prAcArya - pa. paramAnanda zAstrI 8 / 200 dharmasthAno meM vyApta soraTha kI eka kahAnImahendra bhanAvata ema. e. 150264 dhArmika sAhitya me pazlIlatA - kizorIlAla ghanazyAmadAsa mazarUvAlA 4 / 482 na nayA mandira dehalIke kucha hasta likhita graMthoM kI sUcIsapAdaka 4 / 345 nayA mandira dehalI ke hasta likhita hindI grAMthoM kI sUcI - sampAdaka 4 / 421 nAgArjuna aura samaMtabhadra-pa. darabArIsAla 7 / 10 nAgakumAra carita aura kabi dharmadharaM paramAnanda 13 / 227 nAgaura jayapura, aura thAmera ke kucha hastalikhita graMthoM kI sUnI-saMpAdaka 5399
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sAhitya nAgaura ke bhaTTArakIya bhaDAra kA avalokana pa. bhAgacandra jI-paramAnaMda shaastrii-14|14 / / agaracanda nAhaTA 111128 paM. ziromaNidAsa viracita dharmasAra-DA. bhAgacadra jaina nAladA kA vAcyArtha-sumeracandra divAkara ema. e. ela. ela. bI. 141331 pa. sadAsukhadAsa jI-pa. paramAnaMda zAstrI 10 / 297 neminAha cariu-zrI agaracandra nAhaTA 17 / 226 pratiSThAtilaka ke kartA nemicada kA samaya pa. milApacaMdra kaTAriyA 21123 paumacariya aura pA caritra-zrI nAthUrAma premI 5 / 38 pratiSThAsAra kA racanAsthala-ke. bhujabalI zAstrI 81363 paumacariya kA antaHparIkSaNa-paM. paramAnaMda zAstrI 5 // 337 pradyumna caritra kA racanAkAla va racayitAparamAtmarAjastotra-sa. jugalakizora mukhtAra 6168 zrI agaracadra nAhaTA 14 / 170 parIkSAmukha sUtra aura unakA udagama prabhAcaMdra kA tattvArthamUtra-mapAdaka 3 / 363, 31433 nyA. pa. darabArIlAla koThiyA 5 / 116 pramANanayatatvAlokAlakAra kI AdhArabhUmipADe rUpacaMdra aura unakA sAhitya-pa. paramAnanda zAstrI paramAnanda zAstrI 21584 1075 prameyaratnamAlA kA purAtana TippaNa-101426 purAne sAhitya kI khoja-zrI jugalakizora mukhtAra prAkRtapacasagrahakA racanAkAla-pro. hIrAlAla jaina 3 / 406 14125, 14163, 141173, 14 / 203 prAkkathana (samIcIna dharmazAstra)-DA. vAsudevazaraNa pa. jayacandra aura unakI sAhitya sevA-paramAnaMda zAstrI agravAla 131250 13 / 166 pacAdhyAyI ke nirmANa meM preraka-pa. jugalakizora mukhtAra banArasIdAsa ke kAvya meM bhakti rs14|113 DA. premasAgara jaina 16104 pacAyatI mandira dehalI kI grantha suucii-4|464, 41561 banArasI nAmamAlA para vidvAno kI sammatiyA 41596 pacAyatImadira sonIpatake kucha hastalikhita prathoMkI sUcI bAraDolI ke jaina sata kumudacadra-sapAdaka 51215 DA. kastUracada kAsalIvAla 15210 paNDitapravara pAzAghara-pa. nAthUrAma premI 3 / 666, 3 / 667 badelakhaNDa ke kavivara devIdAsa-paramAnaMda zAstrI 110275 paNDitapravara ToDaramala jI aura unakI racanAeM- bihArI satasaI para eka dRSTi-bA. mANikacadra 61138 paramAnaMda jaina 6 / 263 brahma jIvaghara aura unakI racanAe~-paramAnanda zAstrI paM. dIpacandra zAha aura unakI racanAe 17 / 140 paramAnaMda zAstrI 13 / 113 brahma jJAnasAgara aura unakI racanAyepaM. dIpacandra zAha aura unakI racanAe pariziSTa pa. kundanalAla jaina ema. e. 16086 paramAnanda zAstrI-131183 brahma nemidatta aura unakI racanAyeM-paramAnanda zAstrI paM. daulatarAmajI aura unakI racanAeM 18182 pa. paramAnaMda zAstrI 1018 pa. padmasundara ke do pratha-pa. nAthUrAma premI 746 bhaktAmarastotra-paM. ajitakumAra zAstrI 2066 paM. bhagavatIdAsa kA jyotiSasAra bhagavatI pArAdhanA aura usakI TIkAye-pa. nAthUrAma premI DaoN. vidyAdhara joharApurakara 21165 1 / 145, 10206 paM. bhagavatIdAsa kRta vaMdya vinoda bhagavatI pArAdhanA aura zivakoTi-paramAnanda jaina zAstrI DaoN. vidyAdhara joharApurakara 2016 2 / 371
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 varSa 22 ki05 bhagavatI mArAdhanA kI dUsarI prAcIna TIkA TippaniyA- mahAkavi raidhU kRta sAvaya pariu-hA. rAjArAma jaina sampAdaka 2157 164101 bhagavatIdAsa nAma ke cAra vidvAna-paM. paramAnaMda zAstrI mahAkavi raidhU dvArA ullikhita khelhA brahmacArI7154 pro. rAjArAma jaina 15216 bhaTTAraka zrutakIrti aura unakI racanAe~-paramAnaMda zAstrI mahAkavi ratna-paM. zAMtirAja zAstrI 04 133276 mahAkavi zrI haricaMdra kA rAjanIti varNanabhadrabAhu nimittazAstra-vaMdya javAhara lAla 101235, 4. kailAzacadra zAstrI 11235 10 / 261, 101335, 10 // 413 mahAkavi samayasundara aura unakA dAnazIla tapa bhAvanA bha. vizvabhUSaNa kI katipaya ajJAta racanAeM saMvAda-satyanArAyaNa svAmI ema. e. 201140 zrI agaracandra nAhaTA 18 / 158 mahAkavi siha mora pradyumna caritrabhavyamArgopadeza upAsakAdhyayana-kSa. siddhasAgara 13 / 176 pa. paramAnaMda jaina zAstrI 8 / 386 bhavyAnaMda paMcAsikA bhaktAmara stotra kA anuvAda mahAkavi svayabhU aura tribhuvana svayabhU-pa. nAthUrAma premI 5 / 297 muni zrI kAMtisAgara 17183 bha. zubhakIrti aura zAntinAtha carita-paramAnanda zAstrI mahAkavi harIcada kA samaya-paM. kailAzacada jaina zAstrI 81376 2110 mahAkavi svayambhU aura usakA tulasIdAsajI kI rAmAyaNa bhAratIya jJAnapITha dvArA1966 kA puraskAra ghoSita para prabhAva-paramAnanda zAstrI 14 / 106 lakSmIcandra jaina 2061 bhASA sAhitya kA bhASA vijJAna kI dRSTi se adhyayana mahAdhavala athavA mahAbadha para prakAza pa. sumeracaMda divAkara B. A. zAstrI 5405 zrI mAIdayAla jaina bIe. bI. TI. 13 / 210 bhUdharadAsa kA pArzvapurANa : eka mahAkAvya mahAn santa bha. vijayakIti-DA. kasturacada kAsalIvAla zrI salekacandra jaina ema. e. 186116 201137 bhUpAla caubIsI kI eka mahatvapUrNa sacitra prati mahApurANa kAlikA aura kavi ThAkura-paramAnanda zAstrI agaracandra nAhaTA 18156 13 / 186 mahApurANa kalikA kI pratima prazasti-paramAnaMda 133202 madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM zAMtAbhakti mahAvIra kA gRhatyAga-DA. kastUracada kAsalIvAla 17:19 DA. premasAgara jaina 18164 mAnavatA ke pujArI hindI kavi-kanhaiyAlAla prabhAkara madhyakAlIna hindI jaina kAvya meM premabhAva 6 / 115 DA. premasAgara jaina 152251 mANikacanda : eka bhakta kavi-gaMgArAma garga ema. e. mandAlasA-stotra (zubhacadra)-sampAdaka 10385 17 / 278 marAThI jaina sAhitya-DA. vidyAdhara joharApurakara mudrita zloka vAtika kI truTi pUrti-pa. paramAnaMda 6 / 343 152253 munisuvata kAvya ke kucha manohara padyamarudevI svapnAvalI-anu. paM. pannAlAla sAhityAcArya 5 // 17 pa. sumeracaMda divAkara 41170 mahAkavi puSpadanta-paM. nAthUrAma premI 4 / 405, 41455 mUlAcAra ke kartRtva para nayA prakAzamahAkavi raidhu-paM. paramAnanda zAstrI 10 // 377, pa. hIrAlAla si. zA. 13118 111265, 11 / 317 mUlAcAra sagraha graMtha hai-paramAnanda zAstrI 2 / 316
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya mRgapakSI-zAstra-udvata 41543 vAdirAja sUri-paM. mAthUrAma premI 51136 mRtyu mahotsava-jamanAlAla jaina 6 / 140 vAdicandra racita ambikA kathAsAra-zrI pragaracaMda nAhaTA merI bhAvanA (kavitA) atirikta pRSThapUrva 6 / 153 13 / 107 merI bhAvanA kA saskRta padyAnuvAda vAdIsiMha mUri kI eka pradhurI apUrva kRtipa. dharaNIdhara zAstrI 4 / 234 paM. darabArIlAla koThiyA 6 / 261 mokSamArgasyanettAraM-yA. pa. mahendrakumAra 51281 vidarbha ke do hindI kAvya-DA. vidyAdhara joharApurakara moha-diveka-yuddha-parIkSaNa-DA. ravIndra jaina tirupati 1997 181107 vidarbha meM gujarAtI jaina lekhaka-pro. vidyAdhara joharApurakara maujamAbAda ke jaina zAstra bhaNDAra meM ullekhanIya graMtha- 14 / 206 paramAnanda zAstrI 1380 vidyAnanda kA samaya-paM. darabArIlAla koThiyA 767 maMgalAcaraNa para merA abhimata-paM. sumeracandra divAkara vidyAnanda kRta satyazAsana parIkSA-4. mahendrakumAra zA. 5 / 264 31660 vizvavANI kA jaina saskRti aMka-sampAdaka 24 yoga sambandhI jaina sAhitya-zrI agaracada nAhaTA 16 / 237 vizva zaddhi parva paryaSaNa-bAbU bAlacanda kochala 111233 yazastilaka kA saMzocana-paM. dIpacada pADyA 5277 vItagagastavana ke racayitA-agaracaMda nAhaTA 12 / 113 yazodharacaritra ke kartA padmanAtha kAyastha vIra kI lokasevA-mANikacaMda bI. e. 7.3 pa. paramAnanda zAstrI 10.151 vIra ke vaijJAnika vicAra-paM. dharmakumAra jaina ema. e. yazodharacaritra sambandhI jaina sAhitya-pragaracanda nAhaTA 7.136 1 / 108 bIranandI aura unakA candraprabhacaritra-amRtalAla zAstrI yApanIya sAhitya kI khoja-paM nAtharAma premI 3156 1148 yuktayanuzAsana : eka adhyayana-darAbArIlAla jaina koThiyA vIra zAsana ke kucha mUla sUtra-yugavIra 11156 22173 vIrazAsanAka para sammatiyAM 3 / 235, 3 / 292, 3 / 266 yogIndradeva kA eka aura apabhra za graMtha-e. ena. upAdhye vIrasenAcArya-ayodhyAprasAda goyanIya 2 / 335 vyaktitva-prayodhyAprasAda goyalIya 9 / 355, 6 / 306 yoniprAbhUta maura jagatsundarI prayogamAlA--sampAdaka 20485 ra idhU kRta "sAvaya caritra" samattakaumaI hI haiyoniprAbhUta aura prayogamAlA-paM nAthUrAma premI 1666 pro. rAjArAma jaina ema.e. 174250 varadatta kI nirvANa bhUmi aura varAga ke nirvANa para vicAra ratanacaMda aura unakA kAvya-gArAma garga ema. e. paM. dIpacanda jaina pANDayA // 66 17 / 150 ratnakaraNDa aura prAptamImAMsA kA eka kartRtva abhI taka varAMgacaritra digambara hai yA zvetAmbara ?-paM. paramAnaMda zAstrI 41623 siddha nahIM-pro. hIrAlAla jaina ema. e. 826, vasunandi ke nAma se prAkRta kA eka saMgraha graMtha : tatvavicAra 886, 8 / 125 pro. premasumana jaina ema. e. zAstrI 22 / 36 ralakaraNDa paura prAptamImAMsA kA eka kartRtva pramANa siddha vAgbhaTTa ke maMgalAcaraNa kA racayitA hai-nyA. paM. darabArIlAla jaina 8.154, 8282, zrI kSullaka siddhasAgara 175248 8 / 328, 8 / 415
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210, varSa 22 ki0 5 anekAnta ratnakaraNDa ke kartRtva viSaya meM merA vicAra aura nirNaya- zvetAMbara nyAya sAhityapara eka dRSTi-paM. ratanalAla 33177 ' 'jugalakizora mukhtAra 6 / 5, 6 / 56. 6 / 100, 6 / 127 zrI prakalaMka aura vidyAnanda kI rAjavAtikAdi kRtiyoM ratnakaraNDa ke TIkAkAra prabhAcaMda kA samaya para paM. sukhalAlajI ke goSaNApUrNa vicAra-saMpAdaka nyA. paM. darabArIlAla jaina 8466 5275 ratnakara zrA. aura bhApta mImAMsAkA kartRtva-pro. hIrAlAla zravaNa belgola aura indaura ke hastalikhita granthoM kI sUcIjaina 7.52, 762 saMpAdaka za266 ratnAkaravarNI aura unakA ratnakarAdhIzvara zataka- zrAvaka prajapti kA racayitA kauna ?-zrI bAlacanda si. paM. ke. bhujabalI zAstrI 1251 zAstrI 18110 raddI meM prApta hastalikhita jaina arjana pratha-sampAdaka zrI gragAnanda nAhaTA ke lekha para noTa8446 paM. paramAnanda zAstrI 10.351 rAjasthAna ke jaina sAhitya bhaMDAroM se upalabdha mahatvapUrNa zrI amaranandamari kRta eka aparva graMthasAhitya-kastUracaMda ema. e. 13146 DA. e. ena. upAdhye 20 TAiTala 2 rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM se hindI ke naye sAhitya / kI khoja- kastUracaMda kAzalIvAla ema. e. zrI kundakanda aura yativRSabha meM pUrvavartI kauna sapAdaka 2013 14 / 286, 15333 zrI kandakanda aura samantabhadra kA pUrvavartI tulanAtmaka rAjasthAnI jaina veli sAhitya : eka paricayapro. narendra bhAnAvata ema. e. 15 / 186 adhyayana-bAla bra0 vidyullatA bI. e. 13 / 161 zrIcanda aura prabhAcanda-paM. nAtharAma premI 4182 rAjasthAnI bhASA kA pradhyAtma-gIta zrIcanda nAma ke tIna vidvAna-paramAnanda zAstrI 7103 . 174146 rAjamAtA vijayA kA vairAgya-sumeracandra divAkara zAstrI zrI cArukIti bhaTTA. bhaDAra-mUDabidrI ke kucha hastalikhita 14 / 163 ___ grantho kI sUcI-sapAdaka 5206 rAmacaritra kA tulanAtmaka adhyayana-muni zrI vidyAnada jI zrI choTelAla jaina abhinandana grantha-kastUracanda kAsalIvAla 16 / 315 18 / 37, 1878 rupaka kAvya paramparA-paramAnada zAstrI 14 / 256 zrI jijJAsA para merA vicAra-kSa, siddhasAgara 12 ___TAiTila 3 loka vibhAga kA racanA sthAna-bA. kAmatA prasAda za221 zrI dhavala kA racanAkAla-zrI praphUllakumAra modI 8 / 37 zrI dhavalA kA samaya-bA. jyotiprAsAda 7207 zabda-sAmya aura ukti-sAmya-muni zrI nagarAja 17.100 zrIdhara yA bibudha zrIdhara nAma ke vidvAnazabda cintana, : zodha dizAe~-muni zrI nathamala 188 pa. paramAnanda jaina zAstrI 8 / 462 zAsana catustri zikA (muni madana kIrti kRta) zrIpAlacaritra sAhitya-agaracanda nAhaTA 26155 ___paM. darabArIlAla koThiyA 6 / 410 zrIpAlacaritra sAhitya ke saMbaMdha meM zeSa jJAtavyazAntinAtha phAgu kundanalAla jaina ema. e. 16 / 282 Agaracanda nAhaTA 3 / 427 zAnti jina-stavana (muni padmanandI)-saMpAdaka 10 / 247 zrI pArzvanAtha stuti maura maharSi stuti-saMpAdaka 112227 zaMbhU : stotra muniratnakIti-sampAdaka 10 // 311 zrI pArzvanAthAsTaka (rAjasena)-saMpAdaka 102 . zivabhUti zivArya aura zivakumAra-paramAnanda zA. 7.17 zrI pUjyapAda svAmI aura unakI rcnaaeN-2|366 vitabira karma sAhitya aura digambara paMcasaMgraha zrI vardhamAna stavana stotra prajJAta kartRka 11375 paramAnanda zA. 3 / 378 zrI vIra stavana (bhamarakIti)-saMpAdaka 101
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya zrI vIra kA sarvodaya tIrtha-saMpAdaka 1117 siddhasena divAkara-paM. ratanalAla saMghavI 2 / 462 zrI zirapura pArzvanAtha svAmI vinati siddhi sena-dRSTi prabodha-dvAtrizikA-zrIsiddhasenAcArya / nemicanda bannUsA jaina 19301 kRta 101200 zrIzabhacandrAcArya kA samaya aura jJAnArNava kI eka prAcIna siMhabhadra ko ropadeza-bAbU kAmatAprasAda 6 / 37 prati-pa. nAthUrAma premI 3 / 270 sIyA cariu eka adhyayana-paramAnanda zA. 211137 zrI saMtarAma bI. e. kI sumAgadhA-munIndra kumAra jaina sujAnamala kI kAvya sAdhanA-gaMgArAma garga 16120 24.17 suprabhAta stotra-nemicaMdra yati 141155 zrI satyabhakta jI ke khAsa sandeza 11301 sulocanA caritra aura devasena *-paramAnanda zAstrI 7 / 156 sa sUradAsa pora hindI kA jaina pada kAvya (eka tulanAtmaka sanmati sUtra aura siddhasena-jugalakizora mukhtAra 6417 vizleSaNa)-DA. premasAgara 19236 samantabhadra aura dignAga me pUrvavartI kauna solahavI zatAbdI ke do apabhra za kAvya__ nyA. pa. darabArIlAla koThiyA 5 // 383 pa. paramAnanda zAstrI 10.160 samaMtabhadra kA eka aura paricaya padya-sapAdaka 26 sagIta aura matra dvArA bhAgya parivartana-DA. vhI. gore DI. samaMta bhadra kI arhadbhakti-nyA. pa darabArIlAla 6 / 12 esa. sI. anu. pro. dulIcanda jaina ema. esa. sI. samantabhadra bhASya-pa. darabArIlAla koThiyA 6 / 33 16 / 164 samayasAra ke TIkAkAra vidvadara rUpacanda jI saMgIta kA prabhAva-zrI gopAla vAkalIvAla ema. e. agaracanda nAhaTA 121227 16 / 167 samaya sAra nATaka-DA. premasAgara 174202 saMgIta vicAra-sagraha-paM daulatarAma 'mitra' 4 / 332 samIcIna dharmazAstra-campAlAla siMghaI puradara ema. e. mazodhana (mahAkavi puSpadanta) 4 / 447 211251 maskRti karma prakRti - saMpAdaka 8 / 441 samIcIna dharmazAstra aura hindI bhApya-sapAdaka 761, maskRta mAhitya ka vikAsa meM jaina vidvAno kA sahayoga71153 DA. magaladeva zAstrI ema. e. pI. eca.DI. 12 / 297 sarvArthasiddhi para samaMtabhadra kA prabhAva-sapAdaka 5 / 345 samkRta se aruci kyoM ?-paM. gopIlAla amara ema. e. sarasvatI bhavanoM ke lie vyAvahArika yojanA 21171 ena. sI. vAkalIvAla 111374 svAmI pAtra kezarI aura vidyAnanda-jugala kizora sarasvatI stavanam stotra-saMpAdaka 111337 mukhtAra 1167 sarasvatI stavanam (stotra)-malayakIti 113366 svAmI pAtra kezarI aura vidyAnanda-saMpAdaka 21537 sAmayika pATha-sAhityAcArya paM. pannAlAla 5 / 134 svAmI samatabhadra dharmazAstrI, tAkika, yogI-saMpAdaka sAhitya kI mahattA-paM. mUlacanda vatsala 6154 7142 sAhitya puraskAra bhora sarakAra-satya bhakta 121375 stara ke nIce (kahAnI)-manu jJAnArthI sAhityaratna 12 / 273 haribhadra sUri-paM. ratanalAla saMghavI 4 / 205, 4 / 257 sAhitya saMgoSThI vivaraNa 216144 / / hariSeNakRta apabhraza 'dharmaparIkSA'-pro. e. ena. upAdhye sikha prAmuta-paM. hIrAlAla zAstrI 21548 848, 860 siddhasena kA siDizreya samudaya stotra-saMpAdaka 11466 harSakIrti mUri aura unake graMtha-zrI agaracanda nAhaTA siddhasena ke sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavAtika 10 // 407 paramAnanda zAstrI 31626 hArAvalI citrastava (sAnuvAda)-sampAdaka 11522 ha
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 varSa 22 ki. 5 anekAnta hindI kA prathama prAramacarita-paM. banArasIdAsa 6.16 hindI jaina sAhitya meM ahiMsA-kumArI kiraNabAlA jaina hindI ke prasabhya graMthoM kI khoja-DA. kastUracanda 12 / 256 kAsalIvAla 16 / 225 hindI janamAhitya me tattvajJAna-kumArI kiraNabAlA hindI ke jaina kavi-zrI jamanAlAla jaina vizArada 632 12 / 165, 12 / 223 hindI ke do navIna kAvya-muni kAntisAgara hai|343 hindI bhASA ke kacha graMthoM kI naI khoja-paramAnanda jaina hindI na kavi aura kAvya-DA. premasAgara jaina 13 / 101 19347 hindA sAhitya sammelana aura jaina darzanahindI jaina sAhitya aura hamArA kartavya-agaracanda nAhaTA 2 / 250 pa sumera canda jaina nyA. 31284 hindI janasAhityakI vizeSatA-zrI kumArI kiraNavAlA hemagaja godI kA aura pravacana sAra kA padyAnuvAdajaina 13 / 156 paramAnanda zA. 11434% hindI jaina sAhitya ke kucha ajJAta kavi hemarAja nAma ke do vidvAna-paramAnanda zAstrI bA. jyotiprasAda ema. e. 10 / 373 18 / 135 3. purAtattva (itihAsa, saMskRti, sthApatya, kalA) ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagara-paramAnanda zAstrI agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna-paramAnanda jaina 17178 anArya dezo meM tIrthakaro ora muniyoM kA vihArazAstrI 19 / 276, 16326 amavAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna-paM. paramAnada muni zrInathamala 171122 zAstrI 2018, 201177, 201233 mahanmahAnanda tIrtha-paM. paramAnanda jaina zAstrI 4 / 425 agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna-paramAnanda zAstrI alopa pArzvanAtha prasAda- muni zrI kAnti sAgara 20151 ahAra kA zAntinAtha saMgrahAlaya-zrI nIraja jaina 181221 21146, 2191, 211185 acalapura ke rAjA zrIpAla Ila-nemacanda dhannUsA jaina prahAra kSetra ke prAcIna mUtilekha194105 paM. govindadAsa jI koThiyA 6 / 383 atizaya kSetra prahAra-zrI nIraja jaina 18 / 177 prahAra kSetra ke prAcIna mUrti lekha-paM. goviMdadAsa nyAtIrtha atizaya kSetra-ilorA kI guphAe~ 10 / 24, 10166, 1097, 10 / 153 bA. kAmatAprasAda jaina 46 prahAra lar3avArI-zrI yazapAla jaina bI. e. 41226 atizaya kSetra konI-si. hukamacanda sAdhalIya 16642 prAtizaya kSetra khajurAho-paramAnanda zAstrI 13 / 160 mA. kundakunda pUrvavit paura zruta ke sAtha pratiSThApaka haimatizaya kSeSa candravADa-paramAnanda zAstrI 8.345 paM. hIrAlAla si. zA. 141317 atizaya kSetra zrI kuNDalapura-zrI rUpacanda bajAja 6 / 321 bhAgama aura tripaTakoM ke sandarbha meM prajAtasampraSika tIta ke pRSThoM se (kavitA)-bhagavatasvarUpa 2 / 237 muni zrInagarAja 21025, 21356 antarikSa pArzvanAtha zrIpura tathA zrIpura pArzvanAtha stotra- bhAgamoM ke pAThabheda aura unakA mukhya hetunemacanda dhannUsA jaina 1866 muni zrI nathamala 174110
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. purAtattva (itihAsa, saMskRti, sthApatya, kalA) e prAcAryakalpa paM. ToDaramala jI-pa. paramAnanda zAstrI Urjayantagiri ke prAcIna pUjya sthAna-jagalakizora ma0 6 / 25 14 / 216 prAcArya nemicandra siddhAnta cakravartI kI bimba yojanA DA. nemicandra jaina ema. e. pI eca. DI. 155166 RSabhadeva aura mahAdeva-hIrAlAla si. zA. 14 / 112 prAcArya vidyAnanda kA samaya aura svAmI vIrasena- RSabhadeva aura zivajI-bA. kAmatAprasAda jaina 12 / 185 bA. jyotipramAda jaina ema. e. 10 / 274 AtmavidyA kSatriyoM kI dena-mani zrI nathamala 201162 eka aitihAsika anta : sAmpradAyika nirNayaaAnanda seTha-pa. hIrAlAla si. zA. 14 // 266 lAlA jyotiprasAda jaina 8 / 166 Amera ke prAcIna jaina mandira : unake lekha eka khojapUrNa vicAraNA-zrI agaracanda nAhaTA 1676 paM. anUpacanda nyAyatIrtha 16 // 20 // eka jaina samrAT candragupta - pa. IzvaralAla jaina 41100 prAcArya vidyAnanda ke samaya para navIna prakAza eka pratIkAkita dvAra- gopIlAla amara ema. e. 22 // 60 nyA.pa. darabArIlAla koThiyA' 1061 eka prAcIna tAmra-zAsana-sampAdaka 8 / 285 prAcArya zrI samantabhadra kA pATaliputra ericapura ke rAjA Ila aura rAjA parikezarIDA. dazaratha zarmA ema. e. DI. liTa 11642 pa. nemacandra dhannUsA jaina 19 / 216 pArya aura draviDa-saMskRti ke sammelana kA upakrama- elicapura ke rAjA zrIpAla urpha Ila-- bA. jayabhagavAna jaina eDavokeTa 121335 paM. nemacanda dhannUsA jana 20352 pAryoM se pahale kI saskRti-zrI gulAbacandra caudharI ema. e 10 / 403 aitihAsika adhyayana-vA. mAIvayAla jaina 21596 pAzrama paTTana hI kezorAya hai-DA. dazaratha zarmA 1670 aitihAsika ghaTanAgro kA eka saMgraha-sampAdaka 8.366 aitihAsika bhArata ko prAya mUrtiyA~iTAvA jile kA sakSipta itihAsa-zrI girozacadra tripAThI zrI bAlacanda jaina ema. e. 10 / 114 10 / 265 aitihAmika sAmagrI para vizeSa prakAzaitihAsa-pa. nAtha rAma premI 11566 agaracandra nAhaTA 6165 golaka-pada kalpanA (11vI pratimA kA itihAsa-) uccakula aura uccajAti mahAtmA buddha ke udgAra zrI jugalakizora mustAra 105387 bI. ela. jaina 377 aihola kA zilAlekha-pa. ke. bhujabalI zAstrI 1587 ucjaina ke nikaTa prAcIna di.jaina mUrtiyA~brA. choTelAla jaina 12 / 327 kavivara banAramodAsa kI sAskRtika denauttara kannaDa kA merA pravAsa-paM. ke. bhujabalI jaina zA. DA. ravIndrakumAra jaina 15 // 163 12176 kavi lakSmaNa racita miNAha cariu kA goNaMda nagara paura upaniSadoM para ghamaNa saMskRti kA prabhAva-muni zrI nathamala usameM racita vyAkaraNagrantha-DA. dazaratha zarmA 16 / 228 16 / 262 kAvar3a : eka calatA-phiratA mandira-mahendra bhAnAvata 1717 usa vizvabandya vibhUti kA dhuMdhalA citraNa-devendra jaina 377 kArI talAI kI jaina mUrtiyAM-paM. gopIlAla amara ema. e. 201242 Una pAvAgiri ke nirmAtA rAjA ballAla kArajA ke bhaTTAraka lakSmIsena-DA. vidyAdhara joharApurakara paM. nemicandra dhannUsA jaina 22 / 27 18 / 223
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214, varSa 22 ki05 anekAnta kAlaka kumAra-zrI harajIvanalAla suzIla 11486 gajapantha kSetra ke purAne ullekha-paM. nAthUrAma premI 7 / 64 kAlikAcArya-zrI mani vidyAvijaya 11510 gAMdhIjI kA puNyastambha-DA. vAsudevazaraNa agravAla IER kASThAsaMdha kI mAthurAnvayI paramparA ke naye ullekha- girinagara kI caMdraguphA-pro. hIrAlAla jaina 5 / 65 devendra kumAra ema.e. 16 / 111 guNacaMda muni kauna haiM ?-pa. darabArIlAla 10 / 256 kASThAsaMgha lATa bAgar3a gaNakI gurvAvalI gurvAvalI nanditaTa gaccha-paM paramAnanda jaina zAstrI paM. paramAnanda jaina zAstrI 15 / 134 15 / 235 kASThAsaMgha sthita mAthurasaMgha-gurvAvalI-- gopAcala durga ke eka mUrti lekha kA adhyayanapaM. paramAnanda jaina zAstrI 15176 DA. rAjArAma jaina 22025 kucha naI cIjeM -40 paramAnanda jaina zAstrI, 12128 gommaTa-pro. e. ena. upAdhyAya 4 / 226, 4263 kUrcakoM kA sampradAya-pa. nAthUrAma premI 77 gommaTezvara kA darzana paura zra. ke sasmaraNa kezI gautama samvAda-pa. bAlacandra si. zA. 201288 pa. sumeracada divAkara B. A. L. L. B. 5241 koppala ke zilAlekha-paM. balabhadra jaina 14.20 gommaTasAra kI jI pra. TIkA usakA kartRtva aura samayakolhApura ke pArzvanAtha mandira kA zilAlekha pro. e. ena. upAdhyAya 4 / 113 paramAnanda jaina 13 / 240 gautamasvAmI racita sUtra kI prAcInatA-kSullaka siddhasAgara kauna-sA kuNDalagiri siddha kSetra hai ? 111184 nyA. pa. darabArIlAla jaina 8 / 115, 8 / 168 gaja-bAsaudA ke jaina mUrti va yaMtra lekhakSapaNAsAra ke kartA mAdhavacanda-zrI pa. milApacadra kaTAriyA kundanalAla jaina ema. e. 184261 18167 kyA kundakunda hI mUlAcAra ke kartA hai ? gaMdhAvala aura jaina mUrtiyAM-ema. pI. guptA aura paramAnanda jaMna zA. 2 / 221 bI. ena. zarmA 16126 kyA kundakundAcArya bhadrabAhu zrutakevalI ke ziSya nahI hai? gvAliyara kile kA itihAsa aura jaina purAtatvapa. hIrAlAla si. zA. 14 / 268 pa. paramAnanda zAstrI 10-101 kyA graMthasUciyoM prAdi para se jaina sAhitya ke itihAsa gvAliyara ke kile kI jaina mUrtiyA-zrI kRSNananda 4 / 434 nirmANa sambhava hai ? --paramAnanda zAstrI 13 / 287 gvAliyara ke kucha kApThA sadhI bhaTTArakakyA bhaTTAraka vardhamAna jaina dharma ke pravartaka the? paramAnanda zAstrI 22164 gvAliyara ke tomara vaMza kA eka nayA ullekhaparamAnanda zAstrI 141224 pro. vidyAdhara joharApurakara 14 / 296 kyA mathurA jabUsvAmI kA nirvANa sthAna hai ?pa. paramAnanda zAstrI 885 gvAliyara ke tomara : rAjavaza ke samaya jaina dharma pa. paramAnanda zAstrI 2012 khaNDagiri udayagiri paricaya-bAbU choTelAla jaina 11161 gvAliyara ke purAtatva saMgrahAlaya kI jaina mUrtiyA~ - khujarAho kA mAdinAtha jinAlaya-zrI nIraja jaina 17 / 375 zrI nIraja jaina 16 / 214 khajarAho kA ghaNTai madira-gopIlAla amara 16226 gvAliyara meM jaina zAsana-prabhulAla premI 6 / 17 khajarAho kA jaina saMgrahAlaya-zrI nIraja jaina 18 / 18 grantha evaM granthakAroM kI bhUmi rAjasthAnakhajarAho kA pArzvanAtha jinAlaya-nIraja jaina 16 / 150 DA. kastUracaMda kAsalIvAla 15177 gajapanya kSetra kA prati prAcIna ulle-paM. darabArIlAla 148 cakravartI khAravela paura himavanta therAvalI kAzIprasAda jAyasavAla 11352
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ candela yuga kA eka navIna pratimA lekha jyotiprasAda jaina ema e. 31660 3. purAtatva (itihAsa, saMskRti, sthApatya kalA ) candragupta maurya aura vizAlAcArya paramAnanda 13/276 capAnagara iyAmalakizora jhA 6481 -- capAvatI nagarI-nemacaMda ghannusa jena 16334 cANakya aura unakA dharma- muni zrI nyAyavijaya 2 / 105 cAmuNDarAya aura unake samakAlIna prAcArya - pa. nAthUrAma premI 262 cittauDa kA kIrtistabha-pa nemacanda dhannUsA jaina 21103 ciso kA di0 jaina kIrtistambha-paramAnanda zAstrI 21 / 176 cittauDa ke jaMnakIrtistambha kA nirmAlikAla zrI nIrava jaina 21 / 146 cittauDa ke janakIrtistaM me kA nirmANakAla eva nirmAtAzrI agaracanda nAhaTA 8136 citramaya jaMgInIti-sampAdaka 42 ja jagatarAya kI bhakti - gaMgArAma gaMgaM ema. e. 17/133 jayasena pratiSThApATha kI pratiSThA vidhi kA prazuddha pracArazrI paM. madAriyA 1538 jAtibheda para zramitagati AcArya-jugalakizora mukhtAra 1 / 115 jaina anuzruti kA aitihAsika mahatva - bA jyotiprasAda 7 / 176 jaina bhAgamoM ke kucha vicAraNIya zabda muni zrI nathamala 20/40 jaina aura vaidika anubhutiyo meM RSabha tathA bharata ho bhavAvali - DA. narendra vidyArthI 16 / 306 jainakalA aura usakA mahatva - bA0 jayabhagavAna 5 / 3 janakalA ke pratIka mora pratIkavAda DA. e. ke. bhaTTAcArya, DipTI kIpara rASTrIya saMgrahA laya dillI, dhanu. jayabhagavAna uDavokeTa 94 / 689 jaina kIrtistambha cittaur3a ke aprakAzita zilAlekha - zrI rAmavallabha somAnI jayapura 22/36 jaina guhA mandira - zrI bAlacandra jaina ema. e. 10 / 126 jaina graMtha saMgrahAlayoM kA mahatva DA. kastUracanda kAsalIvAla 10 / 196 - jaina graMthoM meM rASTrakUToM kA itihAsa rAmavallabha somANI 21 / 114 jina jAtiyoM ke prAcIna itihAsa kI samasyA zrI pragaracandra nAhaTA 5 / 321 jaina dRSTise prAcIna sindha-muni zrIvidyAvijaya 2 / 507 jainadharma aura jAtivAda - zrI kamaleza saksenA M. A. meraTha 1863 jainadharma kI dena prA. kSitimohana sena 4551 jainadharma meM sampradAyoM kA AvirbhAva - pa. kailAzacanda zA0 14 / 316 jainadharma me mUrtipUjA-DA. vidyAdhara joharApurakara 17 / 155 jaina dhAtu mUrtiyoM kI prAcInatA - zrI pragaracanda nAhaTA 10 271 jaina paramparA kA AdikAla - DA, indracandra zAstrI MA. 14196 jaina parivAroM ke vaiSNava banane sabadhI zrI agaracaMda nAhaTA 15 / 282 jaina purAtasya me gaMgA-yamunA-zrI nIraja jaina 16-40 jaina purAtana avazeSa (vihagAvalokana) -muni kAtisAgara 6 / 225, 261 janapratimA lakSaNa - bAlacandra jaina ema e. 16 204 jainamUdikalA kA prArambhika svarUpa- ramezacaMda zarmA 215 'vRtAnta 16 / 142 jaina sarasvatI vA jyotiprasAda jaina 861 - jaisalamera ke bhaNDAra ko chAnavIna sampAdaka 10 / 425 jaina sAdhunoM kI pratimAe~ - zrI bAlacanda jaina ema. e. 16 / 236 jaina sAhitya meM gvAliyara muni kAtisAgara 2 / 536 jaina sAhitya meM mathurA DA. jyotiprasAda jaina 15065 jaina saMskRti ke prANa jainaparva - pa. balabhadra jaina 7 / 15 jaina sthApatya kI kucha bhadvitIya vizeSatAe~bA. jyotiprasAda jaina M.A. 343 jainAdarza (jaina guNa darpaNa saMskRta 'yugavIra' 8354 jainiyo kI dRSTi me vihAra paM. ke. bhujabalI zA. 30521 jainiyoM para ghora pratyAcAra - pro. hemulTa glAjenava 880
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 varSa 22 ki05 anekAnta jodhapura ke itihAsa kA eka prAvarita pRSTha dillI zAsako ke samaya para nayA prakAzaagaracanda nAhaTA 11 / 248 hIrAlAla si. zA. 160256 jona pura meM likhita bhagavatImUtra prazasti dIvAna amaracanda-paramAnanda jaina 13 / 168 zrI agaracanda bhaMvaralAla nAhaTA 18 / 238 dIvAna rAmacanda chAvaDA-paramAnanda zAstrI 131256 jJAtavaMza-zrI pa becaradAsajI dozI 15286 devagar3ha-zrI nAthUrAma sighaI 198 jJAtavaMza kA rUpAMtara jATavaMza-muni kavIndrasAgara 3 / 267 devagaDha kA aitihAsika anuzolana-pro. bhAgacanda jaima ___'bhAgedu' ema. e. 16:232 jhAlarApATana kA eka prAcIna vaibhava devagar3ha kA zAntinAtha jinAlayaDA. kailAzacada jaina M.A., pI. eca. DI. 152276 pro. bhAgacanda jaina ema. e. 2062 devagaDha kI jaina pratimAeM-pro. kRSNadatta bAjapeyI, sAgaraTUr3e grAma kA ajJAta jaina purAtatva vi. vizvavidyAlaya 15 / 27 pro. bhAgacanda 'bhAgendu' 21167 devatAoM kA gar3ha, devagaDha-zrI nIraja jI satanA 171167 talaghara meM prApta 160 pratimAeM-zrI agaracanda nAhaTA dehalI ke jaina mandira aura jaina saMsthAeM161 ga. pannAlAla jaina agravAla 8 / 217 tirupaTikArama (jinakAJcI)-zrI TI. ena. rAmacandrana TeTalI paryo mAnia _ 155101 ___ bA. pannAlAla jaina agravAla 8 / 132 tIna vilakSaNa jinabimba-zrI nIraja jaina 15-121 do tADapatrIya pratiyo kI aitihAsika prazastiyAMtIrthakara supArzvanAtha kI prastara pratimA zrI bhavaralAla nAhaTA 1885 vrajendranAtha zarmA M. A 18157 droNagiri-DA. vidyAdhara joharApurakara 17 / 123 tolabadezIya prAcIna jaina mandirapaM. lokanAtha zAstrI 11104, 122 dhavalA prazasti ke rASTrakUTa nareza-bA. jyotiprasAda jaina M. A. 897 dakSiNa ke tIrthasthAna-paM. nAthUrAma premI 2 / 351, 2 / 381 dharkaTa vanza-nagaracanda nAhaTA 4 / 610 dakSiNa bhArata ke rAjavaMzoM me jainadharma kA prabhAva- dharmacakra sambandhI jaina paramparA-DA. jyotiprasAda jaina bA. jyotiprasAda jaina M. A. 8.356 16 / 136 dakSiNa bhArata me rAjyAzraya aura usakA abhyudaya- pArA aura dhArA ke jaina vidvAn-paramAnanda zAstrI DA. TI. ena, rAmacandana ema. e. 11 // 378 131281 daNDanAyaka gaMgarAja-zrI pa. ke. bhujabalI zAstrI 15225 dhArA aura dhArA ke jaina vidvAna-paramAnanda zAstrI dassA bIsA bheda kA prAcInatva-pragaracaMda nAhaTA 41336 14168 dillI aura usake pAca nAma-paM. paramAnanda zAstrI 13616 dhuvelA saMgrahAlaya ke jaina mUrtilekha-bAlacanda jaina ema. e. dillI paura dillI kI rAjAbalI 16 / 244 pa. paramAnanda zAstrI 871 dillI aura yoginIpura nAmo kI prAcInatA-- nagara kheTa-karvaTa-maTamba aura pattana prAdi kI paribhASAagaracaMda nAhaTA 13i72 ___ DA. dazaratha zarmA 153119 dillI paTTa ke mUlasaMghI bhaTTArakoM kA prabhAva naMdi saMgha balAtkAragaNa paTTAvalI-paramAnanda jaina zAstrI DA. jyotiprasAda jaina 17154, 17:156 17135
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. purAtattva (itihAsa, saMskRti, sthApatya, kalA) 217 naMdisadha balAtkAragaNa kI zAkhA-prazAkhAe~ paMjAba meM upalabdha kucha jaina lekha-DA. banArasIdAsa 571 paM. pannAlAla sonI 141343 pratimAlekha saMgraha aura usakA mahatva-muni kAtimAgara nayA mandira dharmapurA ke jaina mUrtilekha 41427, 4 / 501 saka. paramAnanda zAstrI 15 // 100, 152237 pratihAra sAmrAjya me jainadharma-DA. dazaratha zarmA ema. e. mayA mandira ke jaina mUrtilekha-paramAnanda zAstrI DI. liTa. 18117 16.50, 16 / 18, 16 / 145, 16 / 164, 16 / 242 / / prabhAcandra kA samaya-pa. mahendra kumAra nyA. 4 / 124 nayA mandira dharmapurA dillI ke jaina mUti lekha prabhAcandra ke samaya kI sAmagrI-mahendra kumAra jaina ema. e. paramAnanda jaina zAstrI 172 2061, 20215 navAgaDha (eka mahattvapUrNa madhyakAlIna jainatIrtha)- prAkRta vaiyAkaraNo kI pAzcAtya zAkhA kA sihAvalokanazrI nIraja jaina 15 // 337 DA. satyaraMjana banarjI 16 / 175 nAga sabhyatA kI bhArata ko dena-bA. jyotiprasAda jaina prAgvATa jAti kA nikAsa-- agaracanda nAhaTA 4 / 386 6 / 246, 6 / 268 prAcIna jaina mandige ke dhvaMsa se nirmita masjideMnirvANakANDa ke pUrvAdhAra tathA usake rUpAntara bA. jyotiprasAda jaina 8 / 276 DA. vidyAdhara johagapurakara 227 prAcIna jaina sAhitya aura kalA kA prAthamika paricayanisIhiyA nasiyo-hIrAlAla si. zA. 13 / 43 ena. mI. bAkalIvAla 185 napatuga kA mata vicAra-ema. govida paM 31578, 31645 prAcIna paTa abhilekha -zrI gopIlAla amara ema. e. 15 / 231 patiyAnadAI : eka guptakAlIna jaina mandira prAcIna mathurA ke jaino kI sagha vyavasthAgopIlAla amara 16 // 340 DA. jyotiprasAda jaina 171217 patiyAnadAI (eka bhUlA-visarA jaina mandira) pha zrI nIraja jaina 151137 phatehapura (zakhAvATI) ke jaina mUrtilekha-paramAnanda jaina patiyAnadAI mandira kI mUrtiyA~ aura caubIsa jina zAstrI 11:403 zAsana mUrtiyA~-zrI nIraja jaina 16 // 100 paravAra jAti ke itihAsa para kucha prakAza bajaragagar3ha kA vizada jinAlaya-zrI nIraja jaina 18165 pa. nAthUrAma premI 3 / 441 bAnapura kA caturmukha sahastrakUTa jinAlaya-zrI nIraja jaina parAkramI jaina-goyalIya 1145 16.51 pAragraha-parimANa-vrata ke dAsIdAsa gulAma the baMkApura-pa. ke bhujabalI zAstrI 13 / 353 pa. nAthUrAma premI 31526 bAgaddha prAnta ke do digambara jainamandira-paramAnanda pallUgrAma kI pratimA va anya jaina sarasvatI pratimAeM 13 / 112 zrI dhIrendra jaina 17 / 57 vAdAmI cAlukya nareza aura jainadharma-durgAprasAda dIkSita purAtana jaina zilpakalA kA sakSipta paricaya ema. e. 20 / 126 zrI bAlacandra jaina M. A. 10 / 316 bAdAmI cAlukya abhilekho meM vaNita jaina sampradAya tathA purAnI bAto kI khoja-paM. jugalakizora 1 / 130, 11165, prAcArya-pro. durgAprasAda ema. e. 201247 12266, 12324 bundelakhaDa kA prAcIna vaibhava, devagar3ha-zrI kRSNAnanda gupta posaharAsa aura bhaTTAraka jJAnabhUSaNa-paramAnanda jaina 4 / 514 13 / 116 bUr3hI canderI aura hamArA kartavya-dIpacandra varNI 11318
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218, varSa 22 ki. 5 anekAnta bodha prAbhUta ke sandarbha meM prAcArya kundakunda bhagavAna mahAvIra kA jIvana caritra-jyotiprasAda jaina sAdhvI zrI maMjulA 18 / 128 21647 bauddha sAhitya me jainadharma-pro. DaoN. bhAgacanda jaina ema. e. bhagavAna mahAvIra kA jIvana caritra (mahattvapUrNa patra)pI. eca. DI. 16262 pa. banArasIdAsa caturvedI 1428 bauddhAcArya buddhaghoSa aura mahAvIra kAlIna jaina bhagavAna mahAvIra ke jIvana prasaMga-muni zrI mahendra kumAra bA. jyotiprasAda jaina ema. e. 8 / 106 prathama 17 / 17 baMgAla ke kucha prAcIna jaina sthala-bA. jyotiprasAda ema e. bhagavAna mahAvIra ke viSaya me bauddha mnovRtti8|261 pa. kailAzacandra zAstrI 6 / 284 bha. buddha aura mAsAhAra-hIrAlAla si. zA. 14 / 238 bhagavAna RSabhadeva-paramAnanda zAstrI 22178 bhaTTArakIya manovRtti kA eka namUnA-sampAdaka 8 / 287 bhagavAna RSabhadeva ke amara smAraka bhaTTAraka vijayakIti-DA. kastUracanda kAsalIvAla 17 / 30 paM. hIrAlAla si. zA. 13367 bha. mahAvIra aura mahAtmA buddha-phatehacanda velAnI 7 / 193 bhagavAna kazyapa * RSabhadeva-zrI bAbU jayabhagavAna bhagavAna mahAvIra ke nirvANa samvat kI samAlocanAeDavokeTa pAnIpata 153176 paM. e. zAtirAja zAstrI 41556 bhagavAna pArzvanAtha-paramAnanda zAstrI 18 / 266 vinayacandra ke samaya para vicAra-paramAnanda zAstrI bhagavAna pArzvanAtha kA kilA-pa. kailAzacanda zAstrI 2030 111276 bhArata ke ajAyabagharo aura kalA bhavano kI sUcIbhagavAna mahAvIra-pa. paramAnanda jaina zAstrI 8 / 117 bA. pannAlAla agravAla 12 / 18 bhagavAna mahAvIra-paramAnada zAstrI 133231 bhArata ke ahiMmaka mahAtmA santa zrI pUjya gaNezaprasAda jI bhagavAna mahAvIra-zrI vijayalAla jaina // 353 varNI kI varSa gATha-paramAnanda jaina 111234 bhagavAna mahAvIra-sumeracanda divAkara 7 / 160 bhArata kI hisA saskRti-bA. jayabhagavAna eDavokeTa bhagavAna mahAvIra aura unakA jIvana darzana 111185 DA. e. ena. upAdhye, anu0 kundanalAla ema. e. bhAratIya itihAsa kA jaina yuga-7.77, 7 / 121 15104 bhAratIya itihAsa me ahiMsA--devendrakumAra 9 / 375 bhagavAna mahAvIra aura unakA mizana-vAr3IlAla motIlAla bhAratIya itihAsa meM mahAvIra kA sthAna-bA. jayabhagavAna zAha 2 / 123 7267 bhagavAna mahAvIra aura unakA loka kalyANakArI sadeza bhAratIya vAstu zAstra meM jaina pratimA sambandhI jJAtavya____DA. hIrAlAla M. A. 13 / 256 agara canda nAhaTA 20 / 207 bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya 112 bhAratIya saMskRti me jaina saskRti kA sthAnabhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza-zrI kastUra sAba jI bA. jayabhagavAna vakIla 41575 jaina bI. e. bI. TI. 8.17, 8 / 237 bhAratIya saskRti me buddha aura mahAvIra-muni zrI nathamala bhagavAna mahAvIra aura nAgavaza-muni zrI nathamala jI 171165 16 / 161 bhelasA kA prAcIna itihAsa-rAjamala maDavaiyA 12 / 277 bhagavAna mahAvIra aura buddha kI samasAmayikatA mani zrI nagarAja 16 / 11. 16:54, 16 // 113, mathurA ke seTha lakSmIcanda samvandhI vizeSa jaankaarii16|165 agaracanda nAhaTA 21 / 210
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. purAtattva (itihAsa, saMskRti, sthApatya, kalA) 219 madrAsa aura maliyApura kA jaina purAtatva-choTelAla jaina mAnava jAtiyo kA devIkaraNa-sAdhvI saghamitrA 21:14 03135 mAna va sahitA ke itihAsa meM mahAvIra kI denamagadha pAra jana saMskRti-DA. gulAbacanda ema. e. paM. ratanalAla 1025 17212 mAroTha kA itihAsa aura jakaDI-paramAnanda zAstrI mathurA saMgrahAlaya kI tIrthakara mUrti-pro. kRSNadatta vAjapeyI 16186 10 / 261 muslima yugIna mAlavA kA jaina purAtattva--tejasiMha gaur3a magadha samrAT rAjA bimbamAra kA jainadharma parigrahaNa ema. e. risarca skAlara 22 / 14 paramAnanda zAstrI 2281 mati kalA-zrI lokapAla 6 / 333 mathurA ke jaina stUpAdi yAtrA ke mahatvapUrNa ullekha malAcAra ke kattA-kSa. siddhisAgara 11 / 372 agaracanda nAhaTA 12 / 288 mevADoddhAraka bhAmAzAha-ayodhyA prasAda goyalIya 1 / 247 mathurA sagrahAlaya kI mahatvapUrNa jaina purAtatva sAmagrI--- merI raNathaMbhora yAtrA-zrI bhavaralAla nAhaTA 8 / 444 bAlacanda ema. e. 6 / 345 mohanajodaDo kI kalA aura jaina saskRtimadhyapradeza aura bagara kA jaina pragatatva-kAtisAgara / 5 / 160 zrI bA. jayabhagavAna eDavokeTa 101433 madhya pradeza kA jaina purAtattva-paramAnanda zAsvI 16 / 54 mAha mohana jodaDo kAlIna aura prAdhunika jaina saskRtimanuSya jAti ke mahAna uddhAraka-bI. ela. margapha 32325 bA. jayabhagavAna eDavokeTa 11147, 113 mandasora meM jainadharma-gopIlAla amara ema. e. 20146 mayi sAmrAjya mandiroM kA nagara maDha I-zrI nIraja jaina matanA 171117 ema.e. 10 / 361 maharSi bAlmIki aura zramaNasaskRti-muni vidyAnada maMgalamaya mahAvIra-zrI sAdhu TI. ela. vAsvAnI 11337 1743 mevADa ke puragrAmakI eka prazasti-rAmaballabha somAnI mahatvapUrNa do lekha-nemacanda dhannamA jana 18 / 144 101303 mahAkozala kA jaina purAtatva-bAlacanda jaina ema. e. 171131 yazastilaka kA sArakRtika adhyayana-DA. gokulacanda mahAmuni sukamAla-lA. jinezvaradAsa 6158 ema.e. 2112 mahAvIra upadezAvatAra--pa. ajitakumAra zAstrI 8 / 41 yajJa aura ahimaka paramparAya-prAcArya zrI tulasI mahAvIra aura buddha ke pAripAzvika bhikSa-bhikSaNiyo 171266 muni zrI nagarAja 2075 yati mamAja-agaracanda nAhaTA 3 / 468 mahAvIra aura buddha kI samasAmayikatA viSayaka kucha yazastilaka kAlIna Arthika jIvana-DA. gokulacanda jaina yuktiyo para vicAra-DA. dazaratha zarmA 16 / 252 18150 mahAvIra ke vivAha ke sambandha meM zve. kI do mAnyatA- yagastinaka kA sAskRtika adhyayana-DA. gokulacanda jaina paramAnanda zAstrI 141106 prAcArya ema. e. pI. eca. DI. 201276 mahArAja khAravela-bAbU choTelAla kalakattA 264 yazastilaka meM cita-pAthama vyavasthA sanyasta vyaktimahArAja khAravela eka mahAna nirmAtA-bA. choTelAla jaina DA. gokulacanda jaina 18 / 146 111157 yazastilaka meM vaNita varNa vyavasthA aura samAja gaThanamaharAjA khAravela siri ke zilAlekha kI 14vI pakti- DA. gokulacanda jaina 18 / 213 muni zrI puNyavijaya 14142 mahArAnI zAntA-paM. ke bhujabalI zAstrI 21576 rakSAbandhana kA prArambha-paM.bAlacanda bI. e. 81400 ya
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220, varSa 22 ki0 5 anekAnta rasika ananyamAla meM eka sarAvagI jainI kA vivaraNa- vAcaka vaMza-muni darzana vijaya 11576 zrI agaracanda nAhaTA 15 / 226 vAnara mahAdvIpa (sapAdakIya noTa sahita)rAjagRha kI yAtrA-nyA. paM darabArIlAla jaina 8 / 175 pro. jvAlAprasAda siMhala 8 / 54 rAjaghATa kI jana pratimArya-nIraja jaina 1946 vAmanAvatAra aura jaina muni viSNukumArarAjanApura khinakhinI kI dhAtu pratimAye-zrI bAlacanda zrI agara canda nAhaTA 1 / 247 jaina ema. e. 15185 vikramI savata kI samasyA-pro. puSpamitra jaina 14 / 287 rAjapUta kAlika mAlavA kA jaina purAtattva vijoliyA ke zilAlekha-paramAnanda zA. 111358 tejasiMha gaur3a ema. e. vI. eDa. 21135 vidarbha me jainadharma kI paramparA-DA. vidyAdhara joharApurakara rAjasthAna kA jaina purAtatva-DA. kailAzacanda jaina 18 / 146 16 / 315 vIrazAsana aura usakA mahattva-nyA.paM. darabArIlAla rAjasthAna meM dAsI prathA-paramAnanda jaina 13166 koThiyA 51188 rAjA khAravela aura himavanta therAvalI-kAmatA prasAda vIrazAsanakI utpatti kA samaya aura sthAna-saMpAdaka 676 5.621 vIrazAsana jayatI kA itihAsa-jugalakizora mukhtAra rAjA ela-DA. vidyAdhara joharApurakara ema. e. 16 / 226 14 / 338 rAjA khAravela aura unakA vaMza -kAmatA prasAda 11297 vIrasena svAmI ke svargArohaNa samaya para eka dRSTirAjA khArabela aura unakA vaza-muni kallANa vijaya pa. darabArIlAla jaina koThiyA 8 / 144 11226 vIra nirvANa savat kI samAlocanA para vicAra-sapAdaka rAjA khAravela aura himavanta therAvalI-mUnikalyANa vijaya 41526 11342 vRSabhadeva tathA ziba sambandhI prAcIna mAnyatAerAjA zrIpAla urpha Ila-paM. nemicadra dhannUsA jaina DA. rAjakumAra jaina 18 / 230, 18 / 276 17.120 vRSabhadeva tathA ziva sambandhI prAcIna mAnyatAyerAjA zreNika yA vimbasAra kA prAyuSyakAla-pa. milApa DA. rAjakumAra jaina 1674 cadra kaTAriyA 20184 vaidika vAtya aura mahAvIra-karmAnanda 6 / 235 rAjA harasukharAya ayodhyAprasAda goyalIya 21332 vaizAlI (eka samasyA)-muni kAntisAgara 6 / 267 rASTrakUTa kAla meM jainadharma-DA. a. sa. altekara 121283 vaizAlI kI mahattA-zrI pAra. prAra. divAkara rAjyapAla rASTakaTa govinda tRtIya kA zAsanakAla-zrI ema. govida 4.10 / 222 vihAra 111416 rAvaNa pAzvanAtha kI avasthiti-agaracada nAhaTA 6 / 222 rASTakaTa nareza amoghavarSa kI jaina dIkSA-pro. hIrAlAla zahaDola jile meM jaina saMskRti kA eka ajJAta kendraema. e 5 / 123 pro. bhAgacada jaina bhAgendu 22171 ropaDa kI khadAI meM mahatvapUrNa aitihAsika vastuoM kI upa- zAti aura saumyatA kA tIrtha kuNDalapura-zrI nIraja jaina lbdhi-13|156 17173 zilAlekhome jainadharmakI udAratA-bA. kAmatAprasAda 283 vagheravAla jAti--DA. vidyAdhara joharApurakara 17163 zoSakaNa-(1 tIna vilakSaNa jina bimba, 2 patiyAna dAI, vaDalI staMbha khaNDa lekha-zrI bAlacandra jaina ema. e. 3 bhagavAna mahAvIra jJAtaputrathe yA nAgaputra? ) zrI bAbU 10 / 150 choTelAla jaina 154224
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. purAtattva (itihAsa, saMskRti, sthApatya, kalA) 221 zodhakaNa-bAbU choTelAla jaina 16 / 43 zrIpura pArzvanAtha mandira ke mUti-yatra lekha sagrahazodhakaNa-paramAnanda zAstrI 18160 paM. nemacanda dhannUsA jaina 18125, 1980 zodha TippaNa-nemacanda dhannUsA jaina 17 / 120 zrIpura meM rAjA Ila se pUrva kA jaina mandirazodha TippaNa-muni zrI nathamala 17 / 118, 17 / 122 nemacanda dhannUsA jaina 17 / 145 zodha TippaNa-pro. DA. vidyAdhara joharApurakara 16 / 175, zrI bAhubalI kI prAzcaryamayI pratimA-pA0 zrI vijayendra 16 / 256 sUri 12 / 311 zodha TippaNa-paramAnanda zAstrI 16:138 zrI bhadrabAhu svAmI-muni zrI caturvijaya (anuvAdaka dhamaNagiri cale-jIbabandhu TI. esa. anuvAdaka paramAnanda) 131678 pI. vI. vAstava dattA jaina nyAyatIrtha ema.e. 14 / 125 zrImohanalAlajI jJAnabhaDAra mUrata kI tADapatrIya pratiyAMzramaNa paramparA aura cANDAla-DA. jyotiprasAda jaina ema.e. zrI bhavaralAla nAhaTA 18 / 176 zrI rAhala kA siha senApati-zrI mANikacada 6 / 253 14 / 285 zrutakIti aura unakI dharmaparIkSA-DA0 hIrAlAla jaina zramaNa balidAna-zrI agvila 12 // 366 zramaNa saskRti aura bhASA-nyA. pa. mahendra kumAra 51163 / ema. e. 11 / 105 zRgerI kI pArzvanAtha vastI kA zilAlekhazramaNa saskRti kA prAcInatva-muni zrI vidyAnanda bAba kAmatA prasAda jaina 6 / 224 20 / 127 zramaNa saskRti ke uddhAraka-Rpabhadeva-paramAnanda zAstrI sapnakSetra rAsakA varNya viSaya-zrInagaracanda nAhaTA 15 / 160 16 / 273 mamantabhadra kA muni jIvana aura ApatkAlazramaNa maskRti meM nArI-paramAnanda jaina 13184 mampAdaka 4 / 41, 4 / 153 zrAvakavratavidhAna kA anuSThAnA mAnanda zramaNopAsaka samantabhadra kA samaya nirNaya-jugalakizora mukhtAra 1413 bAlacanda si. zA. 19476 samantabhadra kA samaya-DA. jyotiprasAda jaina ema. e. dhAvaNakRSNa pratipadA kI smaraNIya tithi-paramAnada zA. ela. bI. 141324 21473 samrATa azoka ke zilAlekhoM kI pramaravANIzrI antarikSa pArzvanAtha polI mandira zirapura zrI nirdvanda 101308 nemacanda dhannUsA jaina 2011 sAhitya meM antarikSa pArzvanAtha zrIpurazrI antarikSa pAzvanAtha vastI mandira tathA mUla nAyaka 1. nemacanda ghannUmA jaina 181224, 18 / 265 mUti zirapura-nemacanda dhannUsA jaina 201166 sinannavAsala-gulAbacanda abhayacanda 6 / 363 zrI kSetra vaDavAnI-pro. vidyAdhara joharApurakara 1587 siri gvAravelake zilA kI 14vI pakti-bA. kAmatAprasAda 1230 zrI khAravela prazasti aura jainadharma kI prAcInatA sIrA pahADa ke prAcIna jaina guphA mandirakAzIprasAda jAyasavAla 0241 zrI nIraja jaina 12222 zrIdhara svAmI kI nirvANa bhUmi kuNDalapura mutradhAra maDana viracita rupamaDana me jaina mUrti lakSaNajagamohanalAla zAstrI 201191 agaracanda nAhaTA 16 / 264 zrIpura kSetra ke nirmAtA rAjA zrIpAla Ila senagaNa kI bhaTTAraka paramparA-zrI pa. nemacanda dhannUsA nemacanda dhannUsA jaina 213162 181153 zrIpura nirvANa bhakti aura kundakunda monAgiri kI vartamAna bhaTTAraka gaddI kA itihAmaDA. vidyAdhara joharApurakara 18 / 14 zrI bAlacanda jaina ema. e. 10 / 361
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222, varSa 22 ki0 5 anekAnta sonAgira siddha kSetra aura tatsambandhI sAhitya hamArA prAcIna vismRta vaibhava___ DA. nemicanda zAstrI 21118 paM. darabArI lAlajI nyAyAcArya 14 / 30 solahavIM zatAbdIkI do prazastiyA~-paramAnanda zA. 1816 hamArI tIrthayAtrA ke sasmaraNa-pa. paramAnanda zAstrI saMgIta kA jIvana meM sthAna-bA. choTelAla jaina 111125 12 / 24, 12 / 36, 12 / 86, 12 / 163, 12 / 188, saMgItapura ke sAluvendra nareza aura jainadharma 12 / 235, 12 / 276, 12 / 316 bA. kAmatAprasAda 9187 haribhadra dvArA ullikhita nagaraDA. nemicanda jaina 15151 saMta zrI guNacanda-paramAnanda zAstrI 171186 saskRta ke jana prabandha kAvyo me pratipAdita zikSA paddhati hastinApura kA bar3A jaina mandira-paramAnanda jaina 13 / 204 nemicanda zAstrI 19 / 106 hUbaDa yA hUmaDa vaMza tathA usake mahatvapUrNa kArya paramAnada jaina zAstrI 13 / 123 har3appA aura jainadharma-TI. ena. rAmacandrana-anuvAdaka hoyasala nareza viSNuvardhana aura jainadharmabA. jayabhagavAna jI eDavokeTa 141157 paM. ke. bhujabalI 17 / 242 4. samIkSA sAhitya paricaya aura samAlocana-sampAdaka 398 3 / 200, 31374, ki. 6 TA,3 sAhitya paricaya aura samAlocana-paM. paramAnada zAstrI 4137, 4 / 300, 4 / 334, 41526, 41628 sAhitya paricaya aura samAlocana-paramAnaMda zA. 7 / 28, 7 / 166 sAhitya paricaya aura samAlocana-darabArIlAla koThiyA 8.104 sAhitya paricaya aura samAlocana-paramAnanda 8 / 213 sAhitya paricaya aura samAlocana-bA. jyotiprasAda ___ 8265, 8 / 426, 8 / 458 sAhitya paricaya aura samAlocana--4. paramAnada zAstrI ___6 / 165, 6 / 360 sAhitya paricaya aura samAlocana paM. darabArI lAla koThiyA 6 / 43, 660, 6 / 124 sAhitya paricaya aura samAlocana--paramAnanna zA. 10138, 1080, 10 / 120 sAhitya paricaya aura samAlocana-vAlacanda ema. e. 101163 sAhitya paricaya aura samAlocana-darabArIlAla jaina 4 / 358, 10 / 232, 10 / 310 sAhitya paricaya aura samAlocana-paramAnaMda zA0 11 / 74, 111334, 111224 sAhitya paricaya aura samAlocana-pa. paramAnada jaina zAstrI 12 / 40, 12 / 171, 12 / 238, 12 / 270, 12 / 385 sAhitya paricaya aura samAlocana-paramAnada jaina 13 // 64, 13166, 13 / 132, 13 / 266 sAhitya paricaya aura samAlocana-paramAnaMda jaina 14 ki. 6 TA. 14,210 sAhitya samIkSA-DA. premasAgara jaina 1576, 15/66, 15 / 144, 15 / 162, 15 / 236, 15 / 288 sAhitya samIkSA-DA. premasAgara jaina 16 / 44, 16 / 87, 16 / 160, 16 / 240, 16 / 286 sAhitya samIkSA-DA. premasAgara 17:48, 17.66, 171162 sAhitya samIkSA-paramAnada zAstrI 1796, 17144, 17 / 285
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAniyAM 223 sAhitya samIkSA-DA. premasAgara 18 / 236 sAhitya samIkSA-DA. premasAgara 201336 sAhitya samIkSA-paramAnada zAstrI 18145, 1895, sAhitya samIkSA-paramAnaMda zAstrI 21147, 21165 18162 18 / 263 sAhitya samIkSA--paramAnada zAstrI 215160 sAhitya samIkSA-paramAnaMda zAstrI 16 / 201, 16 / 286, aura bAlacanda zAstrI 1160 16337 sAhitya samIkSA-DA. premasAgara 16283 sAhitya samIkSA-paramAnada zAstrI 22147 sAhitya samIkSA-paramAnaMda zAstrI 20163, 201143. sAhitya samIkSA-paramAnada zAstrI 22063 201236 bAlacada zAstrI 22 / 63 5. kahAniyAM gahI pe gRha meM na race jyoM-paM. kundanalAla jaina ema. e. 17 / 124 achUta kI pratijJA-zrI bhagavata jaina 8 / 126 aparAdha-zrI bhagavata jana 8 / 356 ayodhyA kA rAjA-zrI bhagavata jaina 4 / 265 ahisA paramodharma-zrI bhagavata jana 21511 caravAhA-zrI bhagavata jaina 6 / 25 cAdanI ke cAra dina-zrI bhagavata jaina 6 / 354 prA Atma bodha-zrI bhagavata jaina 4157 prAtmA kA bodha-yazapAla bI. e. 2013 aAtmasarmapaNa-zrI bhagavata jaina // 33 jallAda-zrI bhagavata jaina 41547 jabakaTa-zrI bhagavata jaina 4 / 342 jIvana naiyA-zrI Ara. ke. Ananda prasAda 41401 jIvana hai sagrAma-zrI bhagavata jaina 81288 jJAna kiraNa-zrI bhagavata jaina 22362 upAsanA-bhagavanasvarUpa bhagavat 1116 usa dina-zrI bhagavata jana 31217 tapobhUmi-zrI bhagavata jaina 4 / 446 tukArI-paM. jayantI prasAda zAstrI 14 / 103 eka patnIvrata-zrI bhagavata jana 41605 karanI kA phala (kathA kahAnI)-ayodhyAprasAda goyalIya 672 kArtikeya-zrI satyAthayabhAratI 15 / 167, 15 / 216 kutte (kathA kahAnI)-ayodhyA prasAda goyalIya 6 / 182 nayA musAphira-zrI bhagavata jaina 6 / 278 narsa-bAlacada jaina ema. e. 6 / 361 nArItva-bhagavatasvarUpa jaina bhagavata 21345 rA parakha-sva. zrI bhagavata jaina 8 / 436 parivartana-zrI bhagavatasvarUpa jaina IEE pavitra patitAtmA-zrI satyAzraya bhAratI 15 // 115 pazcAttApa-pa. jayantIprasAda zAstrI 14161 garIba kA dila-zrI bhagavata jaina 4 / 364 gurudakSiNA-bAlacaMda jaina vizArada 6:336
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224, varSa 22 ki05 anekAnta ka phala-bA. rAjakumAra jaina 83 / 323 rAnI mRgAvatI-zrI satyAzraya bhAratI 1571 ratnarAzi-zrI manu jJAnArthI "sAhityaratna" 13124 rAnI-zrI bhagavata jaina 41462 bhAI kA prema-narendra prasAda jaina bI. e. 2 / 558 bhrAtRtva-zrI bhagavata jaina 4 / 221 zikArI-zrI yazapAla 2 / 248 zikArI-zrI bhagavata jana 3 / 266 zikSA-zrI yazapAla 21442 mAtRtva-zrI bhagavata jana 3 / 72 mAdhava mohana-prAcArya pa. jagadIzacandra 6161 mai to bika cukA-zrImatI jayantI devI 21633 saMdeha-zrI jayantIprasAda zAstrI 14 / 302 sidUra vAlA-ravIndranAtha 1668 sevAdharma-DA. bhaiyAlAla jaina pI. eca. DI. 21118 svAdhInatA kI divya jyoti-zrI bhagavata jana 6 / 46 yuvarAja-zrI bhagavatajana 4 / 321 6. kavitAe~ apanA ghara-zrI bhagavat jana 4 / 338 apanA vaibhava-zrI bhagavat jaina 41606 apanI AlocanA aura bhAvanA-yugavIra 12|ttaaittil apanI dazA-bhagavata svarUpa jana 2 / 276 abhyarthanA-kAzIrAma zarmA 6 / 538 amara pyAra-zrI bhagavata svarUpa bhagavat 21442 ahiMsA-pa. vijayakumAra jI 111142 ahiMsA kI vijaya-kalyANakumAra zazi 7 / 189 acchedana-zrI bhagavat jaina 41528 ajasambodhana (sacitra kavitA)-'yugavIra' 11164 maja saMbodhana-zrI yugavIra 3390 ajJAtavAsa-zrI 'yAtrI' 41372 pratIta gIta-zrI bhagavanta gaNapati goyalIya 1295 pratIta smRti-bhagavatasvarUpa bhagavat 2 / 337 antara-muni amRtacanda 'sudhA' 68 pratardhvani-zrI karmAnada jaina 21246 aMtardhvani-bhagavata svarUpa bhagavat 20561 adbhuta badhana-pa anUpacanda nyAyatIrtha 6 / 71 adhikAra-bhagavatasvarUpa jaina bhagavat 2 / 265 adhUrA hAra-zrI jagannAtha mizra gor3a 'kamala' 11168 adhyAtma gIta-yugavIra 14162 anityatA-zobhAcandra bhArila nyAyatIrtha 2148 anuroSa-zrI bhagavanta gaNapati goyalIya 1166 anuroSa-mAhira ki0 3, TAiTila 4 bhanekAnta-zrI kalyANakumAra za.za 1127 aAgraha-premasAgara pacaratna 3 / 644 prAtmagIta-thI bhagavata jaina 4 / 341 Atma-darzana-paM. kAzIrAma zarmA 4 / 216 prAdA-raghuvIrazaraNa ema. e. 33656 pAzA gIta-bhagavata jana 5 // 361 prAsU se-paM. bAlacanda jaina 6 / 262 itihAsa-dezadUta se 2 / 421 udbodhana-kalyANakumAra zazi 11367
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. kavitAe~ 225 udbodhana-zrI candrabhAna kamaleza 11146 jinendra mudrA kA prAdarza-paM.dIcandra 4 / 478 jIvana isakA nAma nahI hai-zrI bhagavat jana 8 / 203 eka bAra-bhagavata svarUpa jaina bhagavat 5, ki. 7, TA. 3 jIvana nayA-zrI kusuma na 41312 eka munibhakta-zrI bhagavat jaina 502 jIvana yAtrA- jJakSmIcanda jaina 'saroja' 14 // 326 jIvana hai sagrAma-zrI bhagabat jaina 8 / 228 kavitAkuja-yugavIra 111133 jIvana sAdha-pa. bhavAnI zarmA 3 / 285 kAmanA-yugavIra 4 / 327 jaina guNa darpaNa-jugalakizora mukhtAra 8 / 375 kimakI jIta-nemicandra jaina 'vinamra 13 / 106 jaina tapasvI-kavi bhUdharadAsa 6 / 125 kyoM tarasata hai ?-bAbU jayabhagavAna eDavokeTa 14176 janI kauna ?-yugavIra 11146 janI nIti-zrI pa. pannAlAla sAhityAcArya 4 / 122 khajugaho ke mandiro se-zrI ikabAla bahAdura 8166 jJAnI kA vicAra-kavivara pAnatarAMya 121107 jaina saMbodhana-yugavIra 11554 gadya gIta-'zazi' 6 / 236 gAdhI abhinadana-ravicandra jaina 485 taba-kedAranAtha mizra prabhAva bI. e. vidyAlaMkAra 11152 gAdha gIta-kamalakizora viyogI 61238 taruNa gIta-rAjendra kumAra jaina 2 / 370 gAdhI ko yAda-phajalula rahamAna jamAlo 682 tarUNa gIta - rAjendrakumAra jaina ki06, TAiTila 3 gulAmI (khaMDakAvya)-sva0 bhagavat jaina 7 / 131 tuma TAla rahe jIvana kSaNa-kSaNa-momaprakAza zarmA 6191 terAkaNa-bhagavanta gaNapati goyalIya chadmaveSI khaddara dhAriyo se-kAzIrAma zarmA 773 tRSNA-kAzIrAma jaina 6351 chalanA-zrI bhagavanta gaNapati goyalIya 11341 darzana aura baMdhana-kalyANakumAra jaina 'zazi' 22255 cacala mana-pa. kAzIrAma zarmA 41306 dIpaka ke prati- rAmakumAra snAtaka 31572 catavizati jina stotra-paramAnanda zAstrI 111165 dIpAvalI kA eka dIpa-bhAnadUta 2226 cahaka-zrI bhagavat jaina 2140 citAmaNi pArzvanAtha stavana-somasena 121329 dharma sthiti nivedana-zrI nAthUrAma premI 11426 dhArmika sabodhana-yugavIra 1228 jaga ciDiyA raina baserA hai-harIndra bhUSaNa 4 / 67 jayakumAra (saM. kavitA)-ke. bhujabalI zAstrI 1167 nAtha aba to zaraNa gahU~-manu jJAnArthI 'sAhitya ratna' jaya jaya jugalakizora-buddhilAla zrAvaka 6 / 161 136 jayavIra-zrI bhagavat jaina 21505 nIca pora achUta-bhagavanta gaNapati goyalIya 1 / 24 jAgo jAgo he yugapradhAna-pannAlAla sAhityAcArya 6102 nItivAda-zrI bhagavat jaina 21566 jAgrati gIta-kalyANakumAra jaina 2 / 265 narakaMkAla-zrI bhagavat jana 3247 jApati gIta-rAjendra kumAra jaina 'kumareza' 21462 pa jina darzana stotra-pa. hIrAlAla pAMDe 4148 paMchI (gadyagIta)-bhagavatasvarUpa jaina 21452 jindagI aura mauta-zrI mAnamala jI 16 / 171 pachI nIDa kidhara hai terA ?-vijayakumAra caudharI 101260 jina dhuna mahimA-pa. bhAgacanda 111416 pathika-narendraprasAda bI. e. 21377
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226, varSa 22 ki. 5 anekAnta pathika-zrI daddUlAla jaina 5 / 267 bhAgyagIta-zrI bhagavata jaina 8.10. pathika se-jJAnacanda bhArilla 7.120 bhAmA zAha-zrI bhagavata jaina 874 pyArI bAMtuna-yugabIra 13307 bhovanA-yugavIra 2160 parama upAsya-yugIra 11163 ki.1 TAiTila 3 bhItara aura bAhara-bhUdharadAsa 174164 paramANu-paM. vaimasukhadAsa 3 / 440 paryuSaNa parva ke prati-4. rAjakumAra jaina 4 / 371 maMgalagIta-zrI bhagavatasvarUpa bhagavat 2142 parAdhInatA jIvana aisA-zrI bhagavata jaina 5137 maMgalazAsana meM (saMskRta)-pannAlAla jaina 6 / 198 paropakAra-giradhara zarmA 21334 madIyA dravya pUjA-yugavIra 6365 pAva jina jayamAlA niMdA stuti mana ko ujjvala dhavala banA-bA. jayabhagavAna eDavokeTa sva. paM. RSabhadAsa cilakAnA nivAsI 131282 14 // 61 puNya pApa-zrI bhagavatta jaina 14 mano vedanA-zrI bhagavata jaina 21272 pUjA rAga samAja tAteM jaimima yoga kima-- mahApuruSa-pa. darabArIlAla nyAyatIrtha 1163 sva. paM. RSabhadAsa 131185 mahAvIra gIta-zAntisvarUpa kusuma 3386 paMthI se-zrI kusuma jaina 158 mahAvIra sandeza-yugavIra 1118 prakAza rekhA-sva. bhagavata jaina 7.180 mahAvIra stavana-pa. nAthUrAma premI 11 / 102 praNAma-paM. cainasukhadAsa // 135 mahAvIra svAmI se bhakta kI prArthanA-pa. nAthUgama premI pratIkSA-kalyANakumAra 'zazi' 2 / 165 11138 prazna-zrI ratneza vizArada 31450 mahAvIra hai-pa. munnAlAla vizArada 11548 prArthanA-nAthUrAma premI 13321 mahA zakti-"zazi" 8/172 prArthanA-caudharI vasantalAla // 596 mAnavadharma-yugavIra 31303 mAnava samAna-paM. nAtharAma DogarIya 21366 phUla se-ghAsIrAma jaina ki.-6 TAiTila 10 mIThe bola-zrI kususa jaina 1370 mona savAda-yugavIra 3 / 40, 11 / 108 baMdI-paM. kAzIrAma zarmA 'praphullita' za25 muktigAna-zrI manu jJAnArthI "sAhityaratna" 13 / 120 bAsI phUla-zrI bhagavata jaina 1138 mujhe na kahI sahArA-rAjendrakumAra 6018 bujhatA dIpaka-kalyANakumAra 'zazi' 4154 merA dhauzava bhI aisA thA-zrIvijayakumAra "caudharI" buDhApA-kavi bhUdharadAsa 6 / 213 101352 burI bhAvanA-giradhara zarmA (navarala) 1106 merI bhabhilASA-raghuvIrazaraNa agravAla varSa 2 ki.7 TA. 3 merI dravya pUjA-jugalakizora mukhtAra 335 bhaktibhAva bhara de-pa. munnAlAla maNi 11565 merI bhAvanA apane itihAsa aura bhanuvAdoM ke sAthabhagavAna mahAvIra-mAnanda jaina darzanazAstrI 21342 yugavIra 113134 bhagavAna mahAvIra-vasantakumAra jaina 17172 bhagavAna mahAvIra se-paM. nAtharAma DoMgarIya 7 / 60 yadi tumhArA pyAra hotA-bhagavata jaina 6 / 256 bhagavAna mahAvIra se dharmasthiti nivedana-pa. nAthUrAma premI yaha saba hI khonA hai-bhagavata jaina 41247 111112 yuga ke caraNa malakha cira caMcala-tanmaya bukhAriyA bhaviSyavANI-zrI kAzIrAma zarmA 8 / 105 6 / 243
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. kavitAeM 227 yugagIta-kAzIrAma zarmA 81162 yuga parivartana-manu jJAnArthI sAhityaratna 121342 yugAntara hamArA lakSya-bhagavata jaina 21638 yuvakoM se-kalyANakumAra zazi 11303 rAmagiri pArzvanAtha stotra-jugalakizora 11173 varNI bApU-sau0 camelI devI 101116 vAsanAyo ke prati-zrI bhagavata jaina 5 / 262 vidhi kA vidhAna-yugavIra kiraNa 6 kA TA* pR. 1 vinaya svIkAro-pa. sUrajacanda 7 / 158 vora nirvANa-kalyANakumAra zazi 22 vIra vandanA-yugakIra 10 / 121 vIra vandanA-yugavIra 1111 vIravANI-yugavIra 102 vIra vANI-bhagavanta gaNapati goyalIya 1166 vIra vANI-kalyANakumAra 'zazi' 22226 vIra prabhu kI vANI-yugavIra varSa 3 ki0 1 TA. 3 vIra zAsana-pa. hariprasAda zarmA 2 / 154 vIra zAsana jayantI-zrI somaprakAza zarmA 4 / 364 vIrazAsanaparva kA svAgata gAna-vaidya promaprakAza 7 / 206 ve prArya-pa. ratana candra 21657 sakhi parvarAja paryaSaNa pAye-'manu' jJAnArthI 13161 saccA karma yogI-zrI mAdhava zukla 8 / 47 saccI khoja-pa. darabArIlAla koThiyA 177 satkarma sandeza-paM. nAthUrAma premI 1262 satmaga ajJAta- 21334 sanA kA ahakAra-cainasukhadAsa 6 / 11 matya vacana mAhAtmya-munnAlAla maNi 13 / 72 sandeza-puSpendu 713 sandeza-sandeza-bhagavanta gaNapati goyalIya 1 / 164 saphala janma-bhagavata jaina 3148 samantabhadra stotra-yugavIra 1412 samaya rahate sAvadhAna-kavi bhUdharadAsa // 186 samarpaNa-bAbU jayabhagavAna 17147 samasyA pUti-paM. darabArIlAla 12252 samAja sambodhana-yugavIra 11446 samyagdRSTi-kavi banArasIdAsa 6 / 167 salAha-zrI zaradakumAra mizra 6 / 248 samAra kI sapatti kaisI-banArasIdAsa // 310 saMmAra vaicitrya-zrI RSikumAra 4366 sAdhu-viveka-pa. dalIpasiMha kAgajI varSa 6 ki0 5 TAiTila 1 sAdhu viveka-dalIpasiMha kAyajI 12426 sikandara prAjama kA anta samaya- 4316 sukha kA upAya-yugavIra TAiTila ki06, 1 sukha kA saccA upAya-yugavIra 1 / 126 svapara-guNa pahicAna re-kavivara bebIdAsa 111302 svabhAva terA dharma hai-vasaMtakumAra bana 166258 svArtha-zrI citra 2215 svAgata gAna-tArAbandra premI 1138 svAgata gAna-kalyANakumAra 'zazi' 22 zarada suhAI hai-pa. munnAlAla 'maNi' 11654 zAnti-zrI nUtana 11504 zikSA-ba. premasAgara 'pacaratna' 31656 zraddhAMjali-anUpacanda jaina nyAyatIrtha zraddhAMjali-zrI vrajalAla jaina 6 / 232 zrI jaMbU jinASTaka-paM. darabArIlAla koThiyA VIE zrI jinASTaka padI-paM. gharaNIghara zAstrI 4.302 zrI vIra kI pramalI jayantI-paM. marjunalAla seThI 15364 zrI vIra jina pUjASTaka-jugalakizora mukhtAra 136122 zrI vIra paMcaka-paM. haranAtha dvivedI 574 hama prAjAdI ke dvAra khar3e haiM-paM. kAzIrAma zarmA 8.153 hama tumako vibhu kaba pAeMge-zrI hIraka 6 / 245 hamArA jainadharma-pa. sUrajacanda jI DAMgI 2 / 398 haldI dhArI-zrI bhagavata jaina 164 saMkaTa kA samaya-zrI bhagavata baina / 133 saMta vicAra-paM. bhAgacanda jI 1420
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228, varSa 22 ki05 bhanekAnta hAra jIta-zrI bhagavata jaina 6 / 272 holI holI hai-yugavIra 31351 hindI gaurava-paM. hariprasAda zarmA 'pavikasita' hai|63 holI holI hai-yugavIra 88 hiMsaka aura hiMsaka-munnAlAla 'maNi' hRdaya kI tAna-pa. darabArIlAla za620 hai motI sA nIra are mere jIvana kA-muni zrI mAnamala hRdayodgAra-pa. darabArIlAla 11620 vIdAsara 16285 hRdaya hai banA humA phuTayAla-yugavIra 8 / 68 holI-zrI yugavIra 31356 hRdayodbodhana-paM. darabArIlAla 11516 7. vyaktigata (paricaya, abhinandana Adi) e anAsakta karmayogI-paM. kailAzacanda 1610 aise upakArI vyakti ko zraddhA sahita praNAma (kavitA)anusaMdhAna ke pAloka staMbha-pro. premamumana jaina 21 / 211 kalyANakumAra 'zazi' 1936 anekAnta praura bIrasevAmandira ke premI bA. choTelAla- aise the hamAre bAba jI aise the hamAre bAbU jI-vijayakumAra caudharI ema. e. ____ jugalakizora mukhtAra 19:181 / 211246 antima tIna icchAeM-DA. premasAgara 16023 abhinaMdana patra 16165, 163166 udAramanA sva. bAbU choTelAla jI-pa. baMzIdhara zAstrI amarakRtiyoM ke sraSTA 6 / 176 162 amaramAnava-saMta rAma bI. e. 31533 unakI apUrva sevAeM-pannAlAla agravAla 1948 amara sAhitya sevI-paM. kailAkacandra si. zA. 211206 unake mAnavIya guNa-akSayakumAra jaina 16 / 18 ahiMsA ke pujArI alabarTa svAiTjara-pa. banArasIdAsa usa mRtyuMjaya kA mahAprayANa-DA. jyotiprasAda jaina catutedI ema. pI. 1544 ema. e. pI. eca. DI. 211223 prA prAcArya jugalakizora jI mukhtAra-DA. kastUracanda jI eka akelA AdamI-muni kantisAgara 16:34 kAsalIvAla 211273 eka apUraNIya kSati-pannAlAla sAhityAcArya 211254 prAcArya zrI mukhtAra jI-paM. mohana zarmA 6.176 eka avismaraNIya vyaktitva-bhaMvaralAla nAha 1997 prAdarza anusandhAtA-DA. e. ena. upAdhye 6 / 176 eka jhAMkI-paM. ravicandra 6 / 183 mAdarza puruSa-paM. ajitakumAra zAstrI 6180 eka niSThAvAn sAdhaka-jainendra kumAra jaina 117 Adhunika jaina yuga ke 'vIra-zrI matI vimalA jaina 21 / 256 eka mahAn sAhityasevI kA viyoga-sampAdava / 265 eka sarasa kavi-paM. mUlacandra vatsala 6257 itihAsa kA eka yuga samApta ho gayA-DA. gokulacandra eka saMsmaraNa-DA. jyotiprasAda jaina 19160 jaina ema. e. 211270 itihAsa ke eka adhyAya kA lopa-DA. bhAgacandra jaina bhAgendu 211275 kaThora sAdhaka-paM. lAlabahAdura zAstrI 6 / 183 katipaya zraddhAMjaliyAM-vividha vidvAnoM aura pratiSThita IsarI ke saMta-jugalakizora 4, citra vyaktiyoM dvArA 214164-207 e
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. vyaktigata (paricaya, abhinandana prAvi) 226 kalyANa mitra-DA. AdinAtha neminAtha upAdhye 168 kizorIlAla ghanazyAma mazarUvAlA-bA. mAIdayAla jaina bI. e. bI. TI. 11 // 300 kRpaNa, svArthI, haThagrAhI-zrI kauzalaprasAda jaina 6 / 215 nAma bar3e darzana sukhakArI-amaracaMda jaina 1997 nirvANa kANDa ko nimna gAthA para vicAra-paM. dIpacanda pANDayA 16 / 261 jIvana ke anubhava-ayodhyA prasAda goyalIya paM. cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha kA svargavAsa-DA. kastUrajIvana caritra-bA. mAIdayAla 6 / 133 canda kAsalIvAla 214284 jIvana saginI kI samAdhi para sakalpa ke sumana purAnI yAde-DA. gokulacanda jaina, 1932 sva. bAbU jI ko DAyarI kA eka pRSTha 16 / 36 purAne sAhityika-pro. zivapUjana sahAya 6 / 180. jaina jAgaraNa ke agradUta-bA. mUrajabhAna vakIla kA patra paM. gopAladAsa jI baraiyA-ayodhyAprasAda goyalIya 6 / 184 . 105 jana jAgaraNa ke dAdA bhAI-ba. sUrajabhAna kanhaiyAlAla pa. javAharalAla neharU kyA the? -17150 mizra prabhAkara 688 paDita jI se merA paricaya-ema. govindapa 6 / 212 jaina jAti kA sUrya asta-jugalakizora mukhtAra 7 / 225 paMDitA candAbAI-pa. kanhaiyAlAla prabhAkara 6146 jainasamAja ke bhISma pitAmaha-DA. davendra kumAra 215213 paM. zivacandra dehalIvAle-bA. pannAlAla agravAla jaina sAhityakAra kA mahAprayANa-paM. saramanalAla jaina 6 / 302 divAkara 211262 pro. jagadIzacandra aura unakI samIkSA-sampAdaka jaina sAhitya ke ananya anurAgI-DA. vAsudeva zaraNa 31666, 3726 agravAla, DA. kastUracanda kAsalIvAla 19252 jo kArya unhoMne akele kiyA vaha bahuto dvArA sambhava bar3e acche hai paDita jI-kumArI zAradA 6 / 222 nahIM-DA. darabArIlAla koThiyA 214263 bAbA bhagIrathajI varNI kA svargavAsa-paM. paramAnaMda zAstrI jJAna tapasvI guNI janAnurAgI-ratanalAla kaTAriyA 16 / 21 5 / 31 bAba choTelAla jI jaina raIsa kalakattAke vizuddha hRdayodagAra tapasvI, zrI jamanAdAsa vyAsa bI. e. 6 / 181 -sampAdaka tIna dina kA Atithya-DA. nemicandra zAstrI 1645 bAhara kar3ave bhItara madhura-bA. pannAlAla 6 / 228 bI. ela. sarApha eDavokeTa kI shrddhaanyjli-2|622 digambara paramparA ke mahAn sevaka-paM. rAjendra kumAra bra. zItala prasAda jI kA viyoga-bA. jayamagavAna 524 nyAyatIrtha 6 / 185 bha deza aura samAja ke gaurava-DA. kastUracanda kAsalIvAla bhaviSya ke nirmAtA-prAcArya brahaspati 6 / 180 192 bhAvabhInI sumanAjali-bA. kapUracanda baraiyA ema. e. do zraddhAMjaliyA-premacaMdra jena 21283 212277 do saMsmaraNa-svataMtra jaina 19169 bhAvI pIDhI ke patha-pradarzaka-bA. kAmatAprasAda 6 / 178 va ghanya jIvana-zrI jugalakizora mAmarAja harSita 6 / 160 mahAna sAhitya sevI zrI motIlAla jaina-vijaya ema. e., dharma aura saMskRti ke ananna premI-paM. ke bhujabalI zAstrI bI. eDa. 210256 dharmapremI bAbU choTelAla jI-vizanacaMdra jaina 16167 mukhtAra jI kI vicAradhArA-puruSottamadAsa 6187
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230, varSa 22 ki0 5 anekAnta mukhtAra mahodaya aura unakA sarvasva dAna 6 / 163 mukhtAra sA0 ke paricaya me-bA. jyotiprasAda 6221 mukhtAra sA0 kA jIvana caritra- 6 / 167 mukhtAra sAhaba kA vyaktitva aura kRtitva-paramAnanda zAstrI 211215 mukhtAra sAhaba kI bahumukhI pratibhA-paM. bAlacanda si. zA. 211227 mukhtAra zrI jugalakizora jI kA TrasTanAmA 11165 mUka jana sevaka bAbU jI-prabhudayAla 'premI' 16 / 31 muka sevaka-pro. bhAgacandra jaina 1916 merA abhinaMdana-nyA. paM. mANikacandra 61166 merA abhinadana-pa. dharmendranAtha zAstrI 6 / 186 mere jainadharma prema kI kathA-bI. esa. sarApha eDavokeTa mehamAna ke rUpa meM-lA. RSabhasaina jaina 6 / 222 vaha devatA nahIM, manuSya thA?-daulatarAma 'mitra'5152 vaha manuSya nahI devatA thA-ajitakumAra 52168 vaha yugasraSTA saMta-manu jJAnArthI 211232 vAha re manuSya-bA. mahAvIra prasAda bI. e. 616 vicAravAna sahRdaya vyakti (eka sasmaraNa) __ pannAlAla sAhityAcArya 19188 vinamra zraddhAMjali-kapUracaMda varayA 16164 vipatti kA baradAna-bA. mahAvIraprasAda 22220 vimalabhAI-ayodhyA prasAda goyalIya // 61 virodha me bhI nivirodha-zrI ravIndranAtha-jaina 6 / 212 be eka prakAzaka ke rUpa meM kAzIrAma zarmA 6206 ve kyA nahIM the-nIraja jaina 1912 ve mahAna the-prakAza hitaiSI 16200 vyaktitva ke dhanI-yazapAla jaina 16 // 26 yugaparivartaka pIDhI kI pratima kar3I the yugavIra zrI nIraja jaina 211267 yugapuruSa kI bhAgazAlitA-kAkA sAhiba kAlelakara 17.51 yuga-yuga taka yuga gAyegA yugavIra kahAnI (kavitA) paM. jayantIprasAda zAstrI 211276 yugavIra kA rASTrIya dRSTikoNa jIvanalAla jaina bI. e. bI. eDa. 211233 yugavIra ke jIvana kA bhavya prata DA. zrIcanda jaina 'sagala' 211243 yuga saMsthApaka-pro. hIrAlAla ema. e. 6 / 180 zraddhAjali-varSa 16 / ki0 1 TAiTala 3 shrddhaajli-17| ki0 2 TAiTala 1 zraddhAjali (pariziSTa)-daulatarAma mitra 22278 zraddhAMjali (pariziSTa)-DA. darabArIlAla koThiyA 211277 zraddhAMjali-nemacaMda jaina 19198 zrI guruvarya gopAladAsa barayA-pa.mANikacanda nyAyAcArya 20142 zrI jugalakizora jI 'yugavIra' (kavitA) rAmakumAra ema. e. 211266 zrI dAdI jI-jugalakizora mukhtAra 5 // 237 zrI nAthUrAma premI-jainendra kumAra 21353 zrI bAbU choTelAla jaina kA saMkSipta paricaya DA. kastUracanda kAsalIvAla 1977 zrI bAbA lAlamanadAsa jI aura unakI tapazcaryA kA mAhAtmya-paramAnaMda jaina 1447 zrI mukhtAra sAhaba ajamera meM phatahabanda seThI 211282 zrI lAlabahAdura zAstrI-yazapAla jaina 181230 rAjA harasukharAya-paM. paramAnanda jaina zAstrI 1511 rAyacaMda jaina ke kucha saMsmaraNa-mahAtmA gA~dhI 21453 lAlA jinezvaradAsa saMghavI-saMpAdaka za240 bayAnA jaina samAja ko bAbUjI kA yogadAna kapUracaMda narapatyelA 16 / 37 vargI jI kA prAtma-pAlocana aura samAdhi-saMkalpa zrI nIraja jaina 18 / 125 saccA jaina-DaoN. dazaratha zarmA 162. sacce arthoM meM dAnavIra-jagabakizora mukhtAra .
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sAmayika 231 satyAnveSI zrI yugavIra-kastUracaMda ema. e. bI. eDa. seTha suganacaMda-prayodhyAprasAda goyalIya 2 / 415 211237 sasmaraNa (pariziSTa) 13-daulatarAma mitra 211270 samAja ke vo gaNyamAna sajjanoM kA viyoga-5:167 sasmaraNa-paM. hIrAlAla si. zAstrI 19192 samAja ke pramukha puruSoM kI zubha kaamnaaeN-6|201 sva. choTelAla jI kA vaza vRkSa-zrI nIraja jaina 1935 sarasvatI putra mukhtAra sA. sva. dInAnAtha jI sarAvagI kalakattApaM. milApacanda ratanalAla kaTAriyA 211236 sampAdaka (jugalakizora mu) 11 / 255 sarasAvA kA saMta-zrI magaladeva 6213 sva. narendrasiMha siMdhI kA sakSipta paricaya-201237 sahayogI satya prakAza kI vicitra sUjha sva. mohanalAla dalIcaMda desAI-bhavaralAla nAhaTA 6 / 21 sampAdaka 6 / 145 sva. bAbU sUrajabhAna jI vakIla-thI daulatarAma mitra sAta vizeSatAeM-daulatarAma 'mitra' 6177 825 sAhitya gagana kA eka nakSatra asta-paM. balabhadra jaina svaya apane prati-eka ananya bhakta 6 / 201 212268 svargIya paM. jugalakizora jIsAhitya jagata ke kIrtimAna nakSatra tumhe zatazaH praNAma DA. prA. ena. upAdhye ema. e. DI. liT 211258 (kavitA)-anUpacada nyAyatIrtha 211248 sAhitya tapasvI-kalyANa kumAra jaina 6 / 160 hamAre garva- zrI dulArelAla bhArgava 6 / 186 sAhitya tapasvI ko baMdana-paM. parameSThIdAsa 6.181 hamAre patrakAro kI zubha kAmanAe. 6 / 204 sAhitya tapasvI sva. mukhtAra sA...-pragaracada nAhaTA hamAre mAnanIya atithi-6|173 211235 hamAre vidvAnoM kI zubha kaamnaaeN-6|203 sAhitya devatA-paM. mANikacaMda 6 / 182 hamAre sabhApati eka adhyayana-1. kanhaiyAlAla 6 / 161 sAhitya premI zrI agaracaMda jI nAhaTA hamAre shyogii-6|166 zrI hajArImala bAMThiyA 836 havi razmi nAma-DA. va 8. sAmayika aparAdha aura buddhi kA pArasparika sambandhapratyAvazyaka varNI sandeza-zikharacanda jaina 12 // 381 sAdhvI zrI majulA 18 / 162 anukaraNIya-vyavasthApaka, kiraNa 2 varSa 4, ki0 5 varSa 4 apaharaNa kI Aga meM jhulasI nAriyA~-prayodhyAprasAda anupama kSamA-zrI madrAjacandra 31176 goyalIya 6 / 316 bhanekAnta kA dvitIya vArSika hisaab-12|387 abhinadana aura protsAhana-1158 antarrASTrIya sahayoga aura zAMti kisa prakAra prApta ho abhinaMdana-kAzIrAma zarmA 6.186 sakatI hai ?-zAMtilAla vanamAlI seTha 22005 abhinaMdana patra 6 / 172 apane hI logoM dvArA balI kiye gae mhaapuruss-6|157 prabhinaMdana patra-bIra sevaka saMgha dehalI 5 / 236 apamAna ke bAda meM mAzIrvAda-zrI svataMtra 1220 abhinadanAdi ke uttara meM paM. jugalakizora mukhtAra kA apamAna yA pratyAcAra-saMpAdaka 7565 bhASaNa 6165
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232, varSa 22 ki. 5 anekAnta prA aspazyatA vidheyaka aura jaina samAja-zrI komalacanda jaina kalakattA meM vIrazAsana kA saphala mahotsava-saMpAdaka 7130 eDavokeTa 133212 kalA pradarzanI kI upayogitA-zrI agaracanda nAhaTA 6 / 306 aDatIsave (38) IsAI tathA sAtave bauddha vizvasammelana kalpasUtra : eka sujhAva-kumAra candasiMha dughoriyA 174230 kI zrI jaina saMgha ko preraNA-kanakavijaya 17281 kAyaratA ghora pApa hai-zrI ayodhyAprasAda 8 / 255 1870, 18 / 140 kAryakartAmoM aura sasthAoM ke udgAra 6 / 207 kisake viSaya me mai kyA jAnatA hU~ ?-lA. jugalakizora Akasmika viyoga-17145 __kAgajI 10120 pAkhira yaha saba jhagar3A kyoM ? bAbU anantaprasAda jaina kekar3I jaina samAja kA stutyakArya- 14166 kekaDI jaina samAja B. Sc. Eng. 10 / 141 kaivalya divasa eka sujhAva-muni zrI magarAja 2074 prAcAryadvaya kA sanyAsa aura unakA smAraka-paM hIrAlAla kyA gRhastha ke lie yajJopavIta mAvazyaka hai ? . si. zA. 14177 pa. ravIndranAtha 6 / 60 : prAcArya mAnataMga-DA. nemicanda zAstrI ema. e. 18 / 242 kyA pardA prathA sanAtana hai ?-lalitAkumArI 41387 pAtmavizvAsa hI saphalatA kA mUla hai-zrI akhilAnanda kyA mAsa manuSya kA svAbhAvika AhAra hai ?rUparAma zAstrI 8 / 138 / pa. hIrAlAla si. zA. 14 // 235 AdamI, jAnavara, yA bekAra?-zrI bhagavata jaina 51248 pAbU pAdolana-bA. jayabhagavAna vakIla za201 khAnapAnAdi kA prabhAva-hIrAlAla si. zA. 14 / 168 pAvazyaka nivedana-zrI daulatarAma 'mitra' 6 / 262 ga Azrama kA sthAna parivartana (samantabhadrAzrama) 11653 garIbI kyoM ? - svAmI satyabhakta 12 // 314 galatI aura galata phahamI-sapAdaka 6 / 366 IsAI mata ke pracAra se zikSA-paM. tArAcanda jaina 41681 gozavArA hisAba grAmada kharca-vIrasevakasaMgha samanta bhadrAyama 11417 unmatta sasAra ke kAle kAranAme-paM. nAtharAma DogarIya cArasau paccIsa (425) ru0 ke do naye puraskAra jugalakizora mukhtAra 12147 upAsanA kA abhinaya -pa. cainasukhadAsa nyAyatIrtha 31426 ciTThA hisAba anekAnta ke 13ve varSa kaa-13|317 ciTThA hisAba anekAnta 'dazama varSa' 101431 eka prAkSepa-saMpAdaka 11416 ciTThA hisAba anekAnta 14veM varSa kA 14 // 353 eka Adarza mahilA kA viyoga-saMpAdaka 4 / 11 caudahavIM (14vIM) zatAbdI kI eka hindI racanA-- eka vidvAna ke hRdayodgAra-saMpAdaka 1267 paM. kastUracanda kAsalIvAla ema. e. 12 / 23 eka vilakSaNa Aropa-sapAdaka 11655 eka sAhityasevI para ghora saMkaTa-jugalakizora mukhtAra choTe rAjyoM kI yuddha nIti-zrI kAkA kAlelakara 3 / 465 2 // 348 52166 kartavya pAlana kA prazna-zrI rAjendrakumAra 31210 kalakattA ke jainopavana meM vRkSAropaNa-samAroha tulasIrAma jaina 10.428 / kalakattA meM mahAvIra jayaMtI-saMpAdaka 1762 jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haiM-zrI lAlA hara dayAla ema. e. 31360 jIvana kI vizA-vidyAnanda chaparolI 6 / 158 jaina kalA pradarzanI maura seminAra-hIrAlAla zAstrI 141145
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sAmayika 23 6104 jaina kAlonI aura merA vicAra-jugalakizora mukhtAra 13 dahI baDo kI DAMTa-zrI daulatarAma mitra' 51161 jainadharma AjAdI kA pratIka hai--DA. premasAgara 162 dIvAlI aura kavi-paM. kAzIrAmazarmA 'praphullita' 5 / 29 jainadharma kA prasAra kaise hogA?-zrI nAthUrAma premI duniyA kI najaro meM vIra sevA mandira ke kucha prakAzana16110 samgadakIya 114217 jainadharma kI jhalaka-pa. sumeracanda divAkara 662, dumaha bhrAtR viyoga--jugalakizora mukhtAra 12 TA. pe02 dasare jIvoM ke sAtha acchA vyavahAra kIjiejainadharma para ajaina vidvAna- 6 / 117 zivanArAyaNa saksenA ema. e. 17166 jainadharma para arjana vidvAna-zivavratalAla varmana 6 / 132 / / dehalI me vIrazAsanajayatI kA apUrva samArohajainadharma banAma samAjavAda-paM. nemicanda jyotiSAcArya pa paramAnanda zAstrI varSa 10 ki0 1 TA. pR0 3 189 dehalI me vIrasevAmandira TrasTa kI mITiMga 111304 jaina samAja kighara ko-bA. mAIdayAla 20568 jaina satya prakAza kI virodhI bhAvanA-sapAdaka 6 / 321 jaina samAja kI kucha upajAtiyA~-paramAnanda zAstrI 22 / 50 ghanA dhavalAdi granthoM ke phoTo aura hamArA kartavya rAjakRSNa jana 12 // 366 jaina samAja kI sAmAjika paristhiti-DA. krojhe pI. eca. dharma aura vartamAna paristhitiyA~-paM. nemicanda jaina DI. (jarmana mahilA subhadrA devI) 11463 jyotiSAcArya 467 jaina samAja ke anukaraNIya prAdarza-agaracanda nAhaTA dharma aura rAjanIti kA samanvaya-paM.kailAzacanda 11600 3 / 263 jaina samAja ke samakSa jvalaMta prazna-kumAra candrasiMha dharma aura rASTrIyakaraNa (eka pravacana)-prAcArya tulasI dudhauriyA 17 / 186 12 // 348 jaina samAja ke sAmane eka prastAva-daulatarAma 'mitra' dharma kA mUla dukha meM chipA hai-bA. jayabhagavAna vakIla 13 / 284 3 / 482 jaina samAja kyo miTa rahA hai ?-ayodhyAprasAda goyalIya dharma bahuta durlabha hai-bA. jayabhagavAna vakIla 31545 2073, 2 / 166, 2211 dharma hI magalamaya hai-azokakumAra jaina 1-1107 jaina sAhitya ke vidvAnoM kI dRSTi meM 6 / 206 dharmAcaraNa meM sudhAra-bA. sUrajabhAna vakIla 31385 jaina saMskRti saMzodhana maMDala para abhiprAya-paM. dagvArI- dhAmi dhArmika vArtAlApa-sUrajabhAna vakIla 22266 ___ lAla jaina 876 jainAgama maura yajJopavIta-paM. mumeracanda 6 / 302 navayuvakoM ko svAmI vivekAnanda ke upadezajainiyoM kA atyAcAra-jugalakizora 11433 DA. bI. ela. jaina 31566 jainI kauna ho sakatA hai ?-jugalakizora 11288 niyamAvalI vIra saMgha aura samantabhadrAzrama kI 11413 nUtana bhavana ke zilAnyAsa kA mahotsava-paramAnanda jaina 13 / 27 tamila pradezoM meM jaina dharmAvalambI-zrI pro. ema. esa. nyA. paM. mANikacanda jI kA patra 11160 rAmasvAmI prAyaMgara ema. e. 12 / 216 pa tRtIya vizva dharma sammelana-DA. bUlacanda jaina 174236 patra kA eka aMza (adhyApaka abhiviSayaka) 1363 tRSNA kI vicitratA-zrImadrAjacandra 21637 patrakAra ke kartavya kI mAlocanA-saMpAdaka 7146
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234, varSa 22 ki0 5 anekAnta pariSada ke lakhanaU adhivezana kA nirIkSaNa - bhAratIya janatA kI sthApanA-zrI vijakumAra caudharI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara 6 / 314 10 / 286 paMDita guNa-sapAdaka 5 / 362 bhASaNa zrImatI ramArAnI 6 / 312 paDita jI ke do ptr-6|117 paMDita becaradAsa jI kA anokhA patra-sapAdaka 6.321 makkhanavAle kA vijJApana 4 / 235 pAca sau 60 ke pAca puraskAra-juganakizora munAra majaduge se rAjanItijJa-bA. mAIdayAla jaina 3000 110213 mahAtmA gAMdhI ke dharma sambandhI vicAra-DA. bhaiyAlAla paryuSaNa parva aura hamArA kartavya --bA. mANika canda 6 / 30 4 / 112 pApabhAra bahana kI maryAdA-sapAdaka 8,185 mahAtmA gA~dhI ke nidhana para zoka prastAva-981 pIr3ito kA patha-mumaMgalAprasAda zAstrI 11378 mahAtmA jI aura janasva-pa. darabArIlAla 11376 pUjya varNI jI kA patra -paM. paramAnanda 10 // 348 mahAvIra kalyANakendra-cimanalAla cikubhAI zAha 213183 pujya varNI gaNezaprasAda jI ke hRdayodgAra mahAvIra jayatI aura DA0 rAdhAkRSNadAsa 16 / 36 mAtA ke AMsuo kI nadI 11610 baccoM kI dardanAka dazA aura prAkRtika cikitmA- mAravADa kA eka vicitra mata aura dIkSita jI kA spaSTIpa. zreyAsa kumAra jaina zAstrI 8 / 135 karaNa-sapAdaka 11436 bagIya vidvAnoM kI jaina sAhitya meM pragati mithyAdhAraNA-sapAdaka 11608 ___ agaracanda nAhaTA 3 / 146 mukhtAra zrI jugalakizora jI kA 60vAM janma jayatI utsava balAtkAra ke samaya kyA kareM-mahAtmA gAdhI 575 -paramAnanda zAstrI 201333 bahanoM ke prati-candagIrAma vidyArthI 6 / 248 mukhtAra sA0 kI vasIyata aura vIra sevAmandira TrasTa kI buddhivAda viSayaka kucha vicAra-daulatagama mitra 5 / 268 yojanA-paramAnanda jaina 5 / 27 bejoDa vivAha-zrI lalitAkumArI pATanI 4 / 21 mujaphpharanagara paripada adhivezana-bA. mAIdayAla jaina brahmacarya (pravacana)-kSu. gaNezaprasAda varNI 10 / 220 . bI. e. 6 / 204 brahmacarya hI jIvana hai-candagIrAma vidyArthI 6:143 muni jina vijaya jI kA patra 11351 brahma zrutasAgara kA samaya aura sAhitya-paramAnanda jaina murAra me vIrazAsana jayatI kA mahatvapUrNa utsv9|474 paM. daravArIlAla koThiyA 6 / 205 mere mana kA udgAra-bAbA bhagIratha jI varNI 1670 bhagavAna mahAvIra kI 2500vI nirvANa jayatI mere manuSya janmakA phala-lA. jugalakizora kAgajI 1.164 __ muni zrI nagarAja 16 / 146 bhagavAna mahAvIra jainadharma aura bhArata-zrIlokapAla 10 / 26 mai kyA hU~ ?-pa. darabArIlAla 'satyabhakta' 1045 bhArata kI rAjadhAnI meM jayadhavala mahAdhavala pratharAjo kA maiM A~kha phor3akara calU yA pApa botala na rakkheMapUrva svAgata - paramAnanda jaina 133158 zrI kanhaiyAlAla prabhAkara 111418 bhArata deza yogiyoM kA deza hai-bA. jayabhagavAna jaina maiM aura vIrasevAmandira-bA. jayabhavAna vakIla za23 eDavokeTa 12166, 12 / 63 maujamAvAda ke jaina samAja ke dhyAna dene yogyabhArata me dehAta aura unake sudhAra kI bhAvazyakatA paramAnanda zAstrI 133214 bA. mAIdayAla jaina bI. e. 11567 mandiroM ke uddezya kI hAni-paM. kamalakumAra jaina bhAratIya janatA kA vizAla vidhAna-vizvambhara sahAya premI 101303 yadi yUropa meM aisA patra prakAzita hotA-12651
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sAmayika 235 yAMtrika cAritra-paM. nAthUrAma premI 11526 rAjagiri meM vIrazAsana jayantI mahotsava-jugalakizora mukhtAra 6, ki0 10-11 rAjadhAnI meM vIrazAsana jayatI aura vIrasevAmandira nanana-bhavana ke zilAnyAsa kA mahotsava 13127 rAjasthAna vidhAnasabhA me di. jaina dharma virodhI vidheyaka bA. choTelAla jaina 13 / 64 rASTrapati aura pradhAnamatrI kA mahAvIra jayatI ke avasara para bhASaNa 131263 rASTrIya surakSA koSa me janasamAja kA yogadAna 15234 rASTrotthAna meM grAmoM kA mahatva-prabhulAla premI 6 / 268 banaspati-mahAtmA gA~dhI 8 / 246 vartamAna saMkaTa kA kAraNa-bAba ugramena bI. e. 6 / 110 varNI jI aura unakI jayantI-paM. darabArIlAla koThiyA 10 / 117 vivAha aura hamArA samAja-zrI. lalitAkumArI 4 / 68 vivAha kaba kiyA jAye-zrI. lalitAkumArI 4 / 165 vivAha kA uddezya-zrI esa. ke. prosavAla 4176 vivAha saskRti kA pratIka toraNa mahendra bhAnAvata ema. e. udayapura 16 / 83 vizva kI prazAnti ko dUra karane ke upAya paramAnanda jaina 13 / 76 vividha viSaya-mahAvIra jayantI aAdi 12.360 vizvamaMtrI-indracandra jI jaina 174103 vizva zAti kA sugama upAya prAtmIyatA kA vistAra zrI agaracada nAhaTA 14 / 232 vizva zAti ke amogha upAya-zrI agara canda nAhaTA 141166 vizva zAnti ke upAyoM ke kucha saketa paM. cainamukhadAsa jI jayapura 14.132 vizva zAnti ke sAdhana-paM. rAjakumAra jaina mAhityAcArya 14 / 142 vizva saMskRti me jainadharma kA sthAna-DA. kAlIdAsa nAga 4 / 431 vItarAga pratimAoM kI ajIba pratiSThA vidhi (bA.) sUrajabhAna vakIla 3 / 105 vIra jayantI para mUni kRSNacandra kA abhimt-6|375 vIra jayantI para bhASaNa-vaijanAtha bAjogiyA 21427 vIra jayantI para bhASaNa-lokanAyaka 2 / 423 vIra jayantI para bhASaNa-seTha govindadAsa 21425 vIra pUjya kA prAdarza-zrI mahendra jI 6176 vIra zAsana abhinandana-sampAdaka 7 / 1 vIra zAsana ko puNyavelA-sumeracandra jI divAkara 3 / 48 vIra zAsana jayantI-jugalakizora mukhtAra 21476 vIra zAmana jayantI-lA. jinezvaraprasAda jaina 10134 vIra zAmana jayantI utsava-adhiSThAtA 4 / 344 vIra zAsana jayantI utsava-paramAnada zAstrI varSa 3 mi.8-6 vIrazAsana jayantI aryAta zrAvaka kRSNa-pratipadA kI puNya tithi-jugalakizora 6, ki06, TA0 2 vIra zAsana jayantI aura hamArA kartavya--- ra matrI vIrasevA madira 141340 vIra zAsana jayantI aura hamArA kartavya-sampAdaka 41248 vIra zAsana jayantI kA pAvana parva-4. darabArIlAla 6 / 223 vIra zAsana jayantI kA itihAsa-jugalakizora mukhtAra 141328 vIra zAsana divasa aura hamArA sAhitya-dazaratha lAla jaina 361 vIra zAsanAbhindana-sampAdaka 312 vIra zAsanAbhinandana-samantabhadrAdi 1113 vIrasevAmandira kA arghadvaya sahasrAbdi mahotsava-adhiSThAtA vIrasevAmandira 6 ki0 4, TA02 vIra sevAmadira kA pracAra kaary-14|273 vIra sevAmadira ke aba taka ke kAryoM kA paricaya vi. aMka 6.14 vIra sevAmadira kA sakSipta paricaya-jugalakizora mukhtAra 111361 vIra sevAmadira ke naimittika adhivezana ke sabhApati zrI mizrIlAla jI kAlA kA bhASaNa 111412 vIra sevAmadira ko sahAyatA 4 / 238 vIra sevAmadira ko prApta sahAyatA-13156 vIra sevAmadira ko prApta shaaytaa-11||332 vIra sevAmaMdira ko svIkRta shaaytaa-13|63
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236, varSa 22 ki05 anekAnta vIra sevAmaMdira TrasTa kI do miittiNg-13|254 vIra sevAmaMdira meM kAnajI svaamii-14||kirnn : zAha hIrAnanda tIrtha yAtrA vivaraNa aura sammedazikhara caityaTAiTila peja 2 paripATI-zrI agaracanda nA. 141300 vIrasevAmandira meM vIrazAsana jayantI kA utsava- zAnti kI khoja-pro. mahendra kumAra nyAyAcArya 14 / 268 darabArIlAla koThiyA 7223 / zikSA kA uddezya- prAcArya tulasI 16307 vIrasevAmandira meM vIrazAsanajayantI kA utsava- zikSA kA mahatva-paM. paramAnanda zAstrI 2 / 340 paM. darabArIlAla jaina koThiyA 8 / 428 zikSita mahilAmo kA apavyaya-lalitA kumArI 3685 vIrasevAmandira kI sahAyatA (adhiSThAtA) zimalA kA payUSaNa parva-pa. darabArIlAla koThiyA 6 / 324 va0 4 ki0 6 ki. 6 va. 4 ki. 12 ba. 2 zirapura janamandira digambarajainiyoM kA hI hai-201227 zubha sandeza-pa. madana mohana mAlavIya 1142 vIrasevAmandira usakA kAma aura bhaviSya-bA mAIdayAla zubha sandeza-mahAtmA bhagavAnadIna 1125 21587 zaMtAna ko guphA meM sAdhu-anu0 DA. bhaiyAlAla jaina vIrasevAmandira ke prati merI zraddhAMjali-ajita prasAda 41178 jaina eDavokeTa 21560 zauca dharma (pravacana)- zrI gaNezaprasAda jI varNI 10083 vIrasevAmandira ke vizeSa sahAyaka-jugalakizAra zraddhAjalI-paM. prabhudayAla premI 6 / 160 varSa 4, pR. 506 vIrasevAmandira graMthamAlA ko sahAyatA-adhiSThAtA zraddhAjali bA. mAIdayAla jaina bI. e. 6 / 200 ki. 1 TA. 3 zramaNa kA uttara lekha na chaapnaa-12|328 vIrasevAmandira meM vIrazAsanajayantI-pa. darabArIlAla zrI dAdIjI kA viyoga-jugalakizora mukhtAra 7101 ___ koThiyA 5266 zrI dhavala grantharAjo ke darzano kA apUrva prAyojanavIrasevAmandira me vIrazAsanajayantI utsava paramAnanda jaina 13 // 135 paM. paramAnanda jaina zAstrI 41361 zrI neminAthASTaka stotra-13141 vIrasevAmandira dillI kI paisAphaNDa golaka zrI paM. mukhtAra lA. se namra nivedana-zrI hIrAcanda boharA jugalakizora mukhtAra 141177 bI. e. 133143 vIrasevAmadira me zrI jugalakizora mu. sA. ke nidhana zrI bAhubalI jaina pUjA kA abhinandana-12 TA0 peja 3 para zoka sabhA-211280 zrI mahAvIrajI me vIrazAsanajayantI-rAjakRSNa jana vIrasevAmandira vijJapti-madhiSThAtA vIrasevAmandira 12 / 74 3755 zrI sammeda zikhara tIrtha rakSA-premacanda jaina 18148 vIrasevAmandira sosAiTI kI miittiNg-13|314 vIrasevA saMgha ke vArSika adhivezana kA vivaraNa- saccI bhAvanA kA phala (pravacana)-zrI kSu. gaNezaprasAda bA. bholAnAtha mukhtAra 11406 varNI 10 / 254 vIrasevA sadeza kI upekSA-prabhudayAla jaina premI 8163 sata sAhitya ke pracArArtha sundara upahAroM kI yojanAvaivAhika kaThinAiyAM-zrI lalitA kumArI 4 / 273 mainejara vIrasevAmandira 122 saphalatA kI kujI-bA. ugrasaina jaina ema. e. 635 lazkara meM mere pAMca dina -paramAnanda zAstrI 2261 sabhApati kA abhibhASaNa-zrI rAjendrakumAra 6 / 193 lAlA mahAvIraprasAda jI ThekekAra kA svargavAsa-141342 samanta bhadrAzrama vijJapti naM04 vRhat pAritoSaka yojanAlekhakoM ko mAhvAna-vyavasthApaka bhanekAnta 1061 11253
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sAmayika samaya aura hama-zrI jainendra 152155 sagraha kI vRtti pora tyAgadharma-cainasukhadAsa nyAyatIrtha samaya kA mUlya-muni zrI vidyAnanda 16 / 356 12 / 123 samAja sudhAra kA mUla srota-paM. zreyAzakumAra 4188 sammAna samAroha kA vivaraNa eka patrakAra-66164 sarakAra dvArA mAMsa bhakSaNa kA pracAra-pa. hIrAlAla si. strI zikSA-hemalatA jaina 146 zA. 141225 strI zikSA paddhita-bhavAnIdatta zaryA 21620 sarala yogAbhyAsa-hemacanda modI 33343 smRti rakhane yogya mahAkAvya-zrImadrAjacanda 3 / 27 sarvodaya kA artha-prAcArya vinobA bhAve 17 / 32 svatantratA devI kA sadeza-(nIti vijJAnase) 21492 sAgAra dharmAmRta mora sAvayapannattI-pa. bAlacanda zA' svAgata bhASaNa- lAlA pradyumnakumAra 6166 ____ solApura 163155 svAvalaMbana aura svatantratA-jamanAlAla jaina 7 / 117 sAmAyika vicAra-zrImadrAjacandra ba.3 58, ki. 4 TA. 3 / svAstha rakSAke mUlamantra -rAjavaMdya zItalaprasAda sArvajanika bhAvanA aura sArvajanika sevA 1151.76 bA. mAIdayAla jaina bI. e. 41263 ha sAhitya sammelana kI parIkSAmoM meM jainadarzana hama aura hamArA sasAra-bA. sUrajabhAna vakIla 31556 ratanalAla saghavI 3156, 3 / 411 hamArI yaha durdazA kyoM ? -sampAdaka 8.1 sAmpadAyika daMge aura ahiMsA-bA. rAjakumAra jana hamArI zikSA-bA. mAIdayAla bI. e. 1187 8 / 235 hamArI zikSA samasyA-prabhudayAla jaina premI 7 / 216 middhAMta zA. paM. devakInandana jI kA patra-15166 harijana mandira praveza ke sambandha meM merA spaSTIkaraNasItala sevA mandira dehalI ke lie apiil-5|164 kSu. gaNezaprasAda varNI 101355 sUtaka pAtaka vicAra-bA. ratanacanda jaina mullAra harI sAga sabjI kA tyAga-bA. sUrajabhAna 20530, 11 / 376 575 seTha bhAgacanda jI sonI ke bhASaNa ke kucha praza 5 / 207 sevAdharma digdarzana-sampAdaka 2 / 238 hindu koDa bila-bA. mAIdayAla jaina bI. e. 101264 himAba kA sazodhana (TAiTila) -13 / 3 sau. sau ke tIna puraSkAra ki. 6 TA. pe. 3 saMyama (pravacana) kSu. gaNezaprasAda vrnnii-10|157 hRdaya kI kaThoratA- muni kanhaiyAlAla 22180 hRdaya drAvaka do citra -bA. mahAvIra prasAda jaina // 254 saMsAra meM sukha kI vRddhi kaise ho-daulatarAma mitra 3292 hema candrAcArya aura jJAna mandira-sampAdaka 21432 saMskAroM kA prabhAva-paM. hIrAlAla si. zA. 140208, 141274 holI kA tyauhAra-sampAdaka 3 / 350 6. vividha pratIta smRti (ekAke ca)-paM. kanhaiyAlAla 6 / 47 anusaMdhAna kA svarUpa-pro. gokulaprasAda jaina ema. e. anekAnta ke mukha pRSTha para citra-saMpAdaka 81333 anekAnta ke premI pAThakoM se-varSa 14ki. TA. 2 anekAnta ke premiyo se nivedana-sapAdaka 4139 anekAnta ke sahAyaka- [varSa 4 ki. 4 TA03 bhanekAnta para prabhimata- 15146 bhanekAnta kA vArSika hisAba aura ghATA (adhiSThAtA samantabhadrAzrama) 1066
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238, varSa 22 ki05 anekAnta jJAna para lIbinija-bA. nArAyaNa prasAda jaina 21426 jvara kI jvAlA me jalate hue bhI-premalatA 6 / 220 anekAnta para loka mata- 41138, 4 / 237, 8 / 289, 5 / 356 anekAnta rasa laharI-saMpAdaka 643, 6 / 43, 6 / 123 apanatva-muni kanhaiyAlAla 21:106 apanI dazA-bhagavata svarUpa jaina bhagavata 2 / 276 DA0 kAlIdAsa nAga kA dehalI meM bhASaNa prAdIzvaralAla jaina ema. e. 10 / 224 prA ta prAcArya candrazekhara zAstrI kA mandeza- 41366 prAcArya jinavijaya kA bhASaNa-hajArImala 4 / 252 prAtma-nirIkSaNa-paramAnanda zAstrI 201332 tuma.....-zrI rAdhezyAma varanavAla 14.67 tuma mAnava mahAna ho-tanmaya bukhAriyA 7 / 6 tRSNA kI vicitratA-zrI madrAjacandra 201150 Iza vinaya - 11553 uThatI hai ura meM eka lahara-naM. kAzIrAma zarmA 4168 dalita kalikA-paM. mUlacanda vatsala 11575 digvijaya-pAnanda prasAda jaina 17 / 25 digvijaya-AnandaprasAda jaina jaMbUprasAda jaina 15 / 267 digvijaya-pAnandaprasAda jaina jabUprasAda jaina 16 / 27, 16 / 66, 16 / 123, 166177, 16:217, 16 / 266 duniyA kA melA-paM. kAzIrAma zarmA 4 / 144 dIno ke bhagavAna zrI ravIndranAtha ThAkura 2 / 1 / 4 eka prazna-zrI bhagavata jaina 4 / 360 aura prAMsU Dhulaka par3e-DA. narendra mAnAvata 17 / 175 ka kAka pika parIkSA-paM. hIrAlAla si. zA. 13178 krodha para krodha-paramAnanda jaina 19100 nara narake prANoMkA pyAsA-pa. kAzIrAma zarmA 41528 nitya kI prAtma-prArthanA-sapAdaka 4 / 527 khaMDa vicAra-11465 ga gulAmI (khaMDa-kAvya)-sva. bhagavata jaina 7 / 131 cekoslAviyA-bA. mAIdayAla jaina bI. e.101302 patha cinha-pa. kanhaiyAlAla prabhAkara 6 / 142 parAdhIna kA jIvana kaisA-pa. kAzIrAma zarmA 4 04 pAkistAnI patra-goyalIya 207, 286 piMjare kI ciDiyA-jAna gaoNrlsa vardI igalaiNDa 4 3 / pIr3ita pazupro kI sabhA-zrImatI jayantI devI 1 207 prakRti kA saMdeza (nIti vijJAna se) 21361 praNAma-akhileza dhruva 6 / 186 pravRtti patha-prajJeya 2 / 475 praznottarI-bA. jayabhagavAna vakIla 5 / 204 pro. jagadIzacandra ke uttaralekha para sayuktika sara ti paM. rAmaprasAda zAstrI 4186 jaga kimakI mudrA se prakita hai-sapAdaka 4 / 242 jIvanadhArA- 41386 jIvana kI pahelI-vA. jayabhagavAna vakIla 4 / 187, 41373 jIvana meM jyoti jagAnA hai-paM. pannAlAla jaina 4 / 272 jainadharma bhUSaNa ba. zItalapasAda jI ke patra-goyalIya 6 / 352, 6 / 406 jaina mitra kI bhUla- 15 176 jo detA hai vahI pAtA hai-prAcArya tulasI 17453 bAbalI ghAsa-harizaMkara zarmA 31510 bAbA mana kI mA~khe khola-zrI bhagavata jaina 4 / 11 bAraha barSa vAda- 6216
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. vividha 236 buddhi hatyA kA kArakhAnA-gRhastha se uddhana 3 / 194 / manuSya kartavya -pa. munnAlAla vizArada 1.153 mahatva kI praznottarI--sapAdaka 5126 mahAvIra kA mArga-mohanI siMghavo 21185 yaha sitamagara kaba !-ku0 puSpalatA 21651 yazapAla jaina kA adhyakSIya bhASaNa 20 / 222 riksA gAr3I-hariprasAda zarmA 'avikasita' 5:30 laharo me laharAtA jIvana-zrI 'kusuma' jaina 8 / 277 lokamagala kAmanA-sapAdaka 4 / 478 za zAzvata kSaNo me-ajita muni nirmala 16:243 zuddhi prayoga kI pRSTha bhUmi-muni zrI nemacanda 1646 zAti bhAvanA-pa. kAzIrAma zarmA praphullita 5 / 181 zrI vIra jina smaraNa- sapAdaka 7 / 86 zAnti kA -sapAdaka 11544 zraddhArgha-bA. choTelAla jaina 6 / 186 zraddhA ke phala-zrI bhagavata jaina 6160 zrI bhadrabAhu jI kA abhimata 13 / 246 sampAdakIya-goyalIya 683,6116, 6 / 164, 6208, hA241, 6 / 280 sampAdakIya -- 16 / 26 13.68 sampAdakIya (nava varSArambha)-jugalakizora mukhtAra 12126 smpaadkiiy-8|315, 81466 sampAdakIya -1156, 11322 smpaadkiiy-7|20, 7 / 164 sampAdakIya-- 6 / 145, 6 / 321 sampAdakIya-(pa mahendra kumAra jI kA lekha) 5 / 326 sampAdakIya (anekAnta) kI varSa samApti 51423 sampAdakIya (agale varSa kI yojanA) 5 / 424 sampAdakIya (zAha javAharalAla jI aura jaina jyotiSI) 5 / 255 sampAdakIya TippaNiyA~-31765 sampAdakIya noTa-paramAnanda jaina 14120 sampAdakIya noTa-jugalakizora mukhtAra sampAdakIya noTa-paramAnanda jaina 131226 sampAdakIya vaktavya (bhArata kI svatatratA usakA jhaDA aura kataMvya) 8 / 363 sampAdakIya vicaarnnaa-6|304 samarthana-pa. paramAnanda jaina zAratrI // 344 sayuktika sammati para likhe gaye uttara lekha kI niHsAratA pa. rAmaprasAda zAstrI 4 / 364, 41430, 41567, 41617 siddha smaraNa-sapAdaka 721 siMha mvAna-mamIkSA-pa. hIgalAla si. mA 13151 sukha kA sthAna-paramAnanda zAstrI 21 // sukha dukha-zrI lajjAvatI jaina 2 / 366 sukha zAnti cAhatA hai mAnava-zrI bhagavata jaina 1512 svarUpa bhAvanA-mampAdaka 6 / 126 svAgata-pro. gayAprasAda zukla 63181 satasAdhu vaMdana-saMpAdaka 4 / 1 saMtulana apanA vyavahAra-muni zrI kanhaiyAlAla 16050 sambodhana aura sUcanA-pa. sugvalAla vecaradAsa 11220 sanmati vidyA vinoda-jugalakizora 141327 sampAdaka kI ora se-6223 smpaadkiiy-16|62 sampAdakIya sapAdaka 10 // 40, 10 / 225, 10457 sampAdakIya-14141 sampAdakIya-141354
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.saMkalana jinasena smrnn-3|677 tiruvalluvara sUktiyA~-tiruvalluvara 2 / 252 tIrthakara traya stavanam-prA. yativRSabha 22 / 1 akalaMka smaraNa-sampAdaka 33141 adhikAra='kalyANa se" 20120 amRtacandra smaraNa-sampAdaka 761 parahaMta stavanam (dhavalA se) 1897 ahaMda bhakti (stavana) 1596 mahatparameSThI stavana-muni padmanandi 1767 arhatparameSThI stavana-muni zrI padmanandi 22 / 46 arhat stavana-muni padmanandi 181241 devinandi pUjyapAda smaraNa-sampAdaka 31557 namijinastavana-svAmI samantabhadra 161 niSThura kavi aura vidhAtA kI bhala (kavitA) kavi bhUgharadAsa 9245 prAcArya parameSThI (ghavalA se) 18163 prAtma-saMbodhana-paramAnanda zAstrI 22173 AdinAtha stavana padmanaMdyAcArya 16397 prAdhyAtmika pada-kavivara dyAnatarAya 8 / 132 pada-kavi jagatarAma 1284 pada-jagajIvana 14123 padmaprabhajinastuti-samantabhadrAcArya 201163 paramAtma vandana sampAdaka 81 paramAtmastavana-papranaMdyAcArya 16 / 241 prabhAcandra smaraNa-sampAdaka 31317 pAtra kesarI smaraNa-sampAdaka 31481 umA svAmI smaraNa%D33397 RSabha jina stotram muni zrI padmanandi 20146 RSabha stotram muni padmanandi 164243 kavitta-zrI rUpacandra 15:118 kyA kabhI kisI kA garva sthira rahA hai ?-21113 bhagavAna mAdIzvara kI dhyAnamudrA (kavitA) kavivara daulatarAma 131267 bhAvanA paddhati (bha0 prabhAcanda ziSya papanandi 112256 guNoM kI ijjata-21226 mahAvikala saMsArI (kavitA)-banArasIdAsa 131236 mahAvIra vANI-kavi daulatarAma 213136 caturvizati tIrthakara stuti:14|43 cidAtma vandanA-muni paananvi 21146 janma jAti garvApahAra-"yugavIra" 121304 jinavati stavana-zrI zubhacandra yogI 14175 jinavarastavanam padmanandyAcArya 1646 jinavara stavanam muni paanandi 194203 vicAra kaNa-141323 vicAra pusspodyaan=4|52, 4197, 4 / 105, 4 / 163, 4 / 177, 4 / 288, 41535 vidyAnanda smaraNa-sampAdaka 32266 vIra jina stavana-paM. jugalakizora mukhtAra 211163 vItarAga stotra (kalyANakItikRta) sampAdaka bA233
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. saMkalana 241 vItarAga stotra (pacanandikRta) =sampAdaka 81233 samantabhadra pravacana-saMpAdaka 2 / 357 vIrasena smaraNa-sampAdaka 31621 samantabhadra praNayana-saMpAdaka 21376 bairAgya kAmanA, rAga aura vairAgya kA antara-sva. kavi samantabhadra bhAratI ke kucha namUne-saMpAdaka 11, 54105, bhUdharadAsa 7.152 5 / 164, 5 / 217, 5 // 326, 2301 samantabhadra bhAratI ke kucha nmuune-6|6.6|41, 601, gavaNa pArzvanAtha stotra-saMpAdaka 8 / 437 6 / 121, 6 / 226, 6 / 261, 6295, 6325 rUpaka pada (kavitA)-kavi ghAsIrAma 20127 samantabhadra bhAratI ke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-saMpAdaka 8 / 145, 8 / 221, 8 / 267, 8 / 335, 81433, zAntinAthajanastavana-padmanandyAcArya 16 / 46 samantabhadra bhAratI ke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-jugalazAntinAtha stuti-zrutasAgara sUri 12 / 251 kizora mukhtAra 61, 6 / 45, 660, 6215, zAntinAtha stotram-pabhanandyAcArya 1761 6 / 247, 9287, 326, 9 / 366 zrI parajina stavana- 151243 samantabhadra mAhAtmya-sapAdaka 21561 zrI kundakunda smaraNa-sapAdaka 31425 samantabhadra vacanAmRta-'yugavIra' 12 // 3, 12 / 151 zrI nemijina stuti-paM. zAli 14 / 187 samantabhadra vandana-sapAdaka 2 / 176 zrI papaprabha jinastavana-samantabhadrAcArya 17163 samantabhadra vANI-saMpAdaka 21435 zrI supArvajinastavana-samantabhadrAcArya 174241 samantabhadra vicAramAlA (1, 2, 3)-saMpAvaka 15 zrI pArzvanAtha stotra-dharmaghoSa sUri 141124 samantabhadra vinivedana-saMpAdaka 1663 zrI pArzvanAtha stotram-zrutasAgara sUri 12 / 236 sama pArAma vihArI (kavitA)-paM. mAgacanda 12141 zrI mahAvIra jina stavana-prajJAta kartRka 14 / 283 samantabhadra zAsana-saMpAdaka 21535 zrI vardhamAnajina stuti-1401 samantabhadra stavana-saMpAdaka 21126 zrI vItarAga stavanam-amara kavi 12175 samantabhadra smaraNa-saMpAdaka 21 zrI vardhamAna jina stotra-141123 samantabhadra hRdisthApana-saMpAdaka 21640 zrI vIra jinazAsana stavana-15175 samyagdRSTi kA viveka-17156 zrI vIra jinastavana-yugavIra 141251 samyaka dRSTi kA stavana-banArasIdAsa 191 zrI zambhava jina stuti-samantabhadrAcArya 17.145 sarasvatI stavanam-muni zrI pacanandi 193336 zrI zAntinAtha stavana-vAdIbhasiMha 2011 sAdhu mahimA-sva0 kavi dhAnatarAya 1081 zrI zAradA stavanam-bha. pacanandi ziSya bha0 zubhacandra sAdhu stuti (kavitA)-kavivara banArasIdAsa 12 / 285 12 / 303 siddhasena smaraNa-sampAdaka 3205 zrI siddhastavanam-(dhavalA se) 181145 siddhasena smrnn-9|409 zruta devatA stuti-muni zrI padmanandi 16 / 144 siddhasena svayambhU stuti-6|415 zreyo jina stuti-samantabhadrAcArya 201241 . siddha stuti-muni pamanandi 19291 sa sudhArasaMsUcana-saMpAdaka 31216 samantabhadra mabhinandana-saMpAdaka 2 / 275 supAya jina stuti-samantabhadrAcArya 2017 samantabhadra bhAratI-saMpAdaka 2 / 482 supAravanAtha jina stuti-samantabhadrAcArya 146 samantabhadra kIrtana-saMpAdaka 2 / 237 supArzvanAtha jina stuti-samantabhadrAcArya 18 / 145 samantabhadra jayaghoSa-saMpAdaka 21636 subhASita-3176, ki0 1, TA.4, ki. 4 TA04
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242, varSa 22 ki05 anekAnta subhASita kavitAe~-saMpAdaka 2 / 300, 21354, 21442, 22452, 2 / 472 subhASita gdy-2|252, 20386, 21557, 21561, 21563, 21654, 21625 subhASita mnniyaaN-2|121 subhASita maNiyA~-sampAdaka 1146, 11107, 11157, 12232, 1 / 312, 13330, 11466, 11566 sumati jina stavana-samantabhadra 181 sUkta muktAvalI (kavitA)-banArasIdAsa 2 / 310 svayambhU stuti--padmanandi 16:166 svayabhU stuti-padmanandyAcArya 211167, 21145 sva svarUpa meM rama-19233 'anekAnta' ke lekhaka gopIlAla 'pramara' 1. ina lekhakoM kI racanAe~ mUla, anUdita yA uddhRta rUpa meM, isa patra kI aba taka kI 312 kiraNoM meM prakAzita huI haiN| 2. lekhaka ke bAda likhe gaye aMkoM meM prathama aMka varSa kA aura dvitIya aMka pRSTha kA sUcaka hai| kucha lekhakoM kA nAma yA nAmAMza bhinna-bhinna rUpoM meM prakAzita huaA hai, udAharaNa ke lie zrI jugalakizora ko kabhI sirpha 'yUgavIra' likhA gayA hai aisI sthiti meM yathAsabhava samIkaraNa karake eka hI nAma ko sUcIbaddha kiyA gayA hai| 4. akArAdi krama meM mUlanAma ko mukhya mAnA gayA hai| nAmoM ke Adi meM lage 'zrI', 'paM.', 'DA0', 'pro.' prAdi ko isIlie koSTaka meM rakhA gayA hai| 5. aMgrejI varNoM ko hindI uccAraNa ke AdhAra para hI akArAdi krama meM rakhA gayA hai, udAharaNa ke lie 'bI. ela. sarApha' ko 'ba' ke antargata rakhA gayA hai, na ki unake pUre nAma 'bhaiyAlAla sarApha' ke anusAra 'bha' ke antargata / 12 / 288, 12 / 247, 12 / 113, 12 / 227, akSayakumAra jn-16|18 111128, 12248, 101331, 10 // 327, (zrI) makhila- 12 // 366 10 / 16, 101271, 10407, 108, 6 / 222, pakhilAnanda rUparAma zAstrI-81138 8 / 136, 8 / 44. 8 / 457, 8 / 456, 760, 665, makhaleza dhruva- 61186 6 / 306, 146, 51321, 41470, 4145, 41 pragaracanda nAhaTA-211172, 21 // 39,211134, 21 / 110 545, 41336, 41610,41386, 3 / 640, 3 / 464, 213168, 20235, 201207, 194367, 1981 3 / 263, 31468, 31146, 2543, 20155 19 / 294, 18 // 238, 18 / 158, 1856, 17410, 2 / 250 1461, 17226, 1576, 16136, 16.188, 16 / 237, 16281, 15268, 152252,12229, (pa.) majitakumAra shaastrii-14|230, 12 / 130, 8141, 15 // 150, 11206 11170, 141232, 66180, 5168, 2166 14 // 199, 11300, 141162, 13372, 13 / 107 majitaprasAda jaina eddvokett-4|243, 4165, 2156.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'anekAnta' ke lekhaka 243 anUpacandra nyAyatIrtha-211248, 16 / 44, 17467, 16 / (pa.) indracandra zAstrI-65107. 3 / 250, 2 / 387, 206, 15141, 6 / 71 21466 (bAbU) anantaprasAda B Sc Eng.-12 / 233, 12180, indrajIta jaina 'vaidy'-8|205 12 / 143, 12 / 12, 12 / 58, 10 / 141, 10 / 167, 10 / 421 IzvaralAla jaina nyaaytiirth-4|101 (muni zrI) amaracandra-18120, 171253, 618,21210 amaracandra jain-16|17, (bA.) ugrasaina jaina vakIla-774, 6 / 110, 6 / 35 amRtalAla cNcl-3|573 (pro.) udayacandra jaina-19158 amRtalAla shaastrii-16|148 (zrI) ambujAkSa sarakAra ema. e. bI. ela. 12 // 322 (sva. paM.) Rssbhdaas-13|165, 13 / 182 ayodhyAprasAda goyliiy-6|316,6|141,672, 6 Rssbhsn-6|222 182, 6 / 352, 6 / 406, 6 / 145, 6 / 105, 6 / 207 RSikumAra-41268 6 / 286, 6 / 115, 6 / 61, 6 / 355, 6 / 306, 983 6 / 116, 164, 6208, 4241, 4280, e. ke. bhaTTAcArya ddipttiikiipr-14|186 9 / 161, 6257, 21242, 21301, 20357, (pri.) e. cakravartI ema. e.-8|148, 5156, 4 / 106, 2 / 422, 21443, 21491, 21573, 2 / 273, 41220, 4 / 336, 4 / 365, 41557, 41613, 2 / 478, 20518, 2073. 21166, 20211, 20332 31487, 3 / 567, 31721 2 / 235, 21418, 11247 ena. sI. vAkalIvAla-111374, 12185 (paM.) arjunalAla seThI- 11364 ema. esa. rAmasvAmI prAyagara ema. e.-12|216 azokakumAra jaina-174107 (zrI) ema. govindpai-10|222, 31578, 31645 mA (paM.) e. zAMtirAja zAstrI-41556 (muni) praatmaaraam-7|141 esa. ke. prosavAla-4176 mAdinAtha neminAtha upAdhye-212258, 2014 TA. 2, esa pI. guptA aura bI. ena. shrmaa-19|126 168, 150244,151204,848,81106 / 176 vasa. sI. viirn-6|352 41226, 41293, 4 / 113, 11544 mAdIzvaralAla jaina ema. e.-101224 vidya) somaprakAza-71206, 6248, 61161,5261 pAnanda jaina darzana shaastrii-2||342 mAnanda prakAza jain-16|27,16166, 16123,16 (sAdhvI) kAnakumArI-21153 177, 16 / 217, 16 // 266, 152267, 17125 kanakavijaya jI-1870, 181140, 17.281 mAra. ke mAnanda prasAda jaina 'vikl'-4|401 (muni) kanhaiyAlAla-213106, 201246, 1950, bhAra. bhAra. divAkara rAjyapAla vihAra-111416 7.43 kanhaiyAlAla mizra prabhAkara-688, 6 / 146, 66143, ikabAla bahAdura zrIvAstava-866 6 / 314, 6 / 115, 6 / 161 indu jaina-1145 kapUracanda jaina indu-668, 6192 indukumArI jaina 'hindiirl'-3|45 kapUracandra narapatyelA-19637 (gaeN.) indracandra jaina-17103, 15 // 31, 141166 (bA.) kapUracandra baraiyA ema. e.-21.277, 19164
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214, varSa 22 ki05 bhanekAnta (paM.) kamalakumAra jaina zAstrI-21656 41244, 41306, 4 / 144, 41528, 41604, kamalakizora viyogI-31338 41364 (DA.) kamalacanda sogANI-1713 kiraNavAlA jain-12|256, 12 / 165, 12 / 223, kamaleza saksenA ema. e.-1863 12 / 165, (muni) kavIndra saagr-3|237 kizorIlAla ghanazyAmadAsa mshruuvaalaa-4|482,31162, krmaannd-7|66, 6 / 266, 6 / 235, 2 / 246, 2065 2504 kalyANakumAra 'shshi'-19|36, 7 / 186, 6 / 160, 4 / 54 (DA.) kuntalakumArI-11453 2 / 265, 2 / 255, 2 / 165, 2 / 2, 2 / 2, 1127, (pa.) kundanalAla jaina ema. e.-16|124, 19 / 282, 11367, 11303, 11226, 8-172, 6 / 226 18 / 175, 18 / 261, 17.124, 1686, 15 // 244, / (muni) kalyANa vijaya-12226, 12342 14 // 32, 15 // 104 kastUracandra ema. e. bI. edd.-21||237, kusuma jaina-158, 41312, 4 / 370, 41277 (DA.) kastUracanda jI kAsalIvAla-211273, 211284 (pro.) kRSNadatta vAjapeyI-1227, 101261 20146, 201166, 201137, 19:51, 160252, kRSNAnanda gupta-4434, 41514 16 / 42, 18133, 18 / 37, 1876, 1877, 17 / kedAranAtha mizra prabhAta bI. e. vidyAlaMkAra-14152 172, 174233, 17160, 17116, 16 / 62, 16 / (paM.) ke. bhujabalI zAstrI-211131, 16 / 48, 174242, 22, 16161, 16 / 225, 15177, 18, 15 / 210 1587, 15 / 225, 12 // 353, 12176, 8 / 363, 14 // 286, 14 / 333, 13 / 46 5 / 251, 3 / 521, 2 / 576, 11471, 11167 kastUra sAvajI bI. e. bI. ttii.-8|17, 8 / 237 (DA) kailAzacandra jain-16|153, 151276 (zrI) kaakaakaalelkr-18|36, 17151, 8 / 263, (4) kailAzacandra si. zAstrI..-211209, 21196, 3461, 3 / 465 1910, 18 / 147, 15 // 6, 141319, 101126, (zrI) kAnajI svaamii-14||268, 12 / 211, 6 / 33, 10 / 213, 81376, 6 / 284, 21165, 11600, 7 / 168 11235 (muni) kAntisAgara-20151, 1934, 17 / 83, 9225, (bA.) kauzalaprasAda-657, 6215, 6 / 261, 6 / 311, 6266, 6 / 284, 9325, kSitimohana sen-4|551 1 / 363, 6343, 8 / 121, 8 / 402, 5 / 160, (DA.) kraujhe pI eca. DI. (jarmana mahilA subhadrA devI)41536, 41581, 4 / 427, 4 / 501 11463 (vA.) kAmatAprasAda jain-12|185, 6 / 224, 6 / 187, 61.8, 6 / 37, 4 / 63. 3 / 28, 2063, 1125, (pro.) khuzAlacandra jaina ema. e.-8154 12267, 11621, 11221 (zrI) kAlikAprasAda jI zukla ema. e.-15||146, (zrI kSu.) gaNezaprasAda jI varNI-141330, 13,155, 15 // 206 12 // 33, 12 / 123, 121126, 12346, 12 / 173, (DA.) kAlIdAsa nAga-41432 101122, 10 // 35, 10 // 343, 10 // 220, 1083, kAzIprasAda jAyasavAla-11352, 11241 10 / 254, 101157, 10 // 355, 6 / 216, 6266, kAzIrAma zarmA praphullita-185, 8 / 108, 81362, 6 / 183, 6 / 277 8 / 153, 773, 6 / 186, 6 / 358, 6336, 6 / 206, gayAprasAda shukl-6|186 6 / 265, 5225, 54181, 41436, 41216, 8, giradhara zarmA (nvrtn)-2||334, 14106
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'anekAnta' ke lekhaka RY (zrI) girIzacandra tripAThI-101265 (muni zrI gulAbacandra-17:127 (bAbU) choTelAla jaina-160234, 1643, 14224, gulAbacandra abhayacandra jaina bhilsaa-6|363 13 / 35, 121327, 12 / 16, 12342, 12 (DA.) gulAbacandra ema. e.-17|212, 10403 11 / 81. 114157, 11 / 125, 14, 186, (DA. gokulacandra jaina prAcArya ema. e. pI-eca. DI. 11284 211270, 2112, 201273, 16032, 16335, (.) choTelAla jain-4|362 18150 (pro.) gokulaprasAda jaina ema. e.-14|46, 14 / 271 (pro.) jagadIzacandra ema. e.-6|61, 3 / 261, 304, (zrI) gopAla vAkalIvAla ema. e.-16|167 31623, 3 / 143, 20526, 21551 (DA.) gopIcandra bhaargv-10||347 jagannAtha mizra gaur3a 'kamala'-13168, 1 / 168 (paM.) gopIlAla amara-21171, 201242, 201146, (pa) jaganmohanalAla shaastrii-20|164 190226, 19 / 122, 16 // 340, 1156, 17168, jamanAdAsa vyAsa bI. e.-6|181 15 / 231 jamanAlAla sAhityaratna-66341, 7135 . (seTha) govindadAsa-21425 jayantIprasAda jaina vizArada-41362 (pa.) jayantIprasAda zAstrI-21276, 141403, 14161 (paM.) govindadAsa nyaaytiirth-10|24, 1066, 1067, 141302 10 / 153, 6 / 383 (sva. bAbU) jayabhagavAna-17147, 15176, 14176, gagArAma garga ema. e.-16|120, 176133, 17 / 278, 14 / 186, 14 / 61, 141157, 12 // 335, 12663, 171180 12 / 66, 111185, 11147, 11 / 113, 101433, 7 / 167, 5 / 201, 513, 5 / 204, 5 / 24 // 111, (kavi) ghAsIrAma-20027, 6 / 351 ki. -6, TA. 1 5 / 23. 4187, 41373, 41575, 31482, (pro.) ghAsIrAma ema. esa. sI.-11308 31.45, 31414, 395, 3317 (zrImatI) jayavantI devI-141206, 21633 (muni zrI) turavijaya-20678 (baidya) javAharalAla-101235, 10261, 101335, (kumAra) candasiMha dudhauriyA-14230, 17 // 106 10413 (vidyArthI) candagIrAma-6246, 61346, 6943, jaoNna gaoNlsaMvardI iMgalaiMDa-473 (muni zrI) jina vijaya-11353 candramAna jaba kamaleza-11446 jinendrakumAra jain-13|221 paMdrazekhara zAstrI vAcArya-41146, 25 (lA.) jinezvaraprasAda jaina-114, 158 campAlAla siMcaI purandara ema. e.-21|251 jIvabandhu TI. esa. zrIpAla-15125 (sI.) camelI devii-10|126 jIvanalAla jaina zrI. e.bI.esa.-211233 (zrI) citra-19215 (lAmA) bugalakizora kAgajI-120, 11323, cimanalAla makumAI zAha-20182 10164, 9 / 251, 10356 (paM.) cainasukhadAsa jaina-19165, 14 // 138, 11133, jugalakizora mukhtAra-51193, 201107, 194181, 6 / 136, 63135, 6 / 11, 3126, 14 // 919, 113, 1495, 14165, 14153, (muni zrI) cauthamala-2221 141103, 1412.1, 14335, 4177, 1413,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246, varSa 22 ki05 anekAnta 14192,141327,141251, 1412, 13355, 134 3 / 393, 3 / 425, 31433, 3481, 31550, 13 / 256, 133122, 133137, 136162, 136187 3 / 363, 3433, 3 / 481, 31557, 3 / 621, 3 / 16193, 13,266, 1657, 13365, 13367, 627, 31666, 3677, 31728, 31755, 3 / 10 23 // 147, 13 / 167, 13 // 191, 131215, 1335, 3 / 116, 33121 3 va.1 TA. 3, 31303. 340 12147, 12 / 304, 12 / 302, 1111, 1102, 11 // 3 3 / 147, 31356 31351, 21, 213, 2 / 226, 11 // 4, 1115, 16, 11 // 381, 11 / 332, 2 / 366, 20275, 2 // 37, 21639, 21376, 2 / 327 11 / 213, 11 / 217, 11156, 111227, 117, 2 / 483, 21461, 2 / 176, 21435, 21663. 111337,111338, 113336 111381, 11164 21535, 2 / 126, 20640, za617, 2011, 11165, 11 / 93, 11165, 11 / 133, 11363, 20131, 20277, 21485, 2483, 21537, 1138, 11 / 108, 111134, 111137, 11 / 166, 22561, 2 / 248, 21442, 2160, 20476, 11373 111171, 111227, 111226, 111256, 11 // 11520, 1265, 12267, 19655, 11426, 260.112266, 111306, 11 // 337. 11336, 2433, 11286, 12303, 1413, 14130, 111363, 11 // 367, 111421, 10 // 2, 1.73, 1 / 195, 11436, 11608, 11632, 13652, 1 / 10 // 3, 10387, 11385, 10 // 457, 10 / 121, 543, 12253, 1153, 11322, 11466 1 // 26, 6 / 327, 365, 9366, 6, 246, 1522, 1267, 1246, 12107, 13157, / 13, 168, 6166, 6 / 328, 6326, 95, 11232, 11312, 1 // 330, 11496, 12566, 6 / 56, 100, 4214, 6 / 167, 9417, 2115, 12427, 20555, 11554, 11433, 61, 6 / 45, , 215, 6 / 247, 6 / 287, 1 / 28, 10505, 11130, 13165 1 / 266, 6 / 226, 336, 4166, 8 / 346, 8 / 375, 11324, 13307, 12, 11426, 13166, 167 1135, 8366, 8383, 8 / 433, 8 / 437, jainendrakumAra jaina-19187, 2 / 193, 2047, 1137, 8.354,67, 868,742, 7.21, 7.37 761 1178, 12202, 7 / 61, 7162, 7 / 151, 7 / 153, 7 / 164, 7 / 225 jaMbUprasAda jaina-17425, 16 / 27, 16 / 66, 16 / 123, 6 / 1, 6 / 3, 6 / 41, 6 / 43, 676, 6 / 81, 6 / 121, 163177, 16 / 217, 16 / 266, 15267 6 / 123, 6 / 145, 6 / 226, 2 / 261, 6 / 263, jJAnacandra bhArilla-73127 6 / 321, 6 / 325, 66375, 6377, 3.105, jJAnacandra svatatra jaina-19169 5 // 107, 5 // 166, 2173, 52209, 52211, (DA.) jyotiprasAda ema. e. pI-eca. DI.-211223, 5 / 266, 52273, 51326, 5 // 333, 1345, 16160, 16 / 136, 17154, 174156, 171217, 5131, 5 // 398, 423, 51166, 5 // 205, 15 // 65, 141285, 141324, 10 / 274, 104372 5 / 237, 5 // 31, 11, 12, 13, 111, 441, 6 / 211, 6 / 206, 8 / 225, 166, 8 / 343, 4155, 1121, 123, 41153, 4185, 8 / 365, 8 / 356, pA265, 8 / 261, 8 / 106, 1242, 41248, 4101, 3,3, 41317, 8.166, 8 / 61, 67, 7.176, 777, 77121, 41345, 41357, 421, 477, 76, 7 / 207, 6 / 246, 6 / 221, 33281, 20647, 4494, 41525, 41527, 41526, 41561, 13398 41575, 567, 21, 22, 23, 336 3358, jvAlAprasAda siMhala-854 121, 126, 21136, 33141, 3200, za207, 266, 31307, 31312, 3 / 377, TI. ena. rAmacandrana-141157, 152101,111378
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 (paM.) dIpacandra pANDayA-16261, 15 / 62, 12 / 201, ThAkuradAsa jain-19|136 5266, 52257, 577, 41520, 4 / 478, 21611 DI.e.ke dIkSita bar3auta 15 / 101 (paM.) dIpacandra varNI-1318 dulArelAla bhArgava 6186 tanmaya bukhAriyA 9 / 244, 716 (pro. dulIcanda jaina ema. e. esa. sii.-16|164 tArAcandra jaina darzana zAstrI 41621, 31352, 382, devakInandana siddhAMta zAstrI 11561, 1 / 205 20680 (DA.) devendra kumAra jaina shaastrii-21||213, 20133, tiruuvlluur-2|252, (prAcArya) tulasI-17153, 174256, 12 // 348 1984, 18 / 184, 174263, 17 / 169 devendra jaina-377 tejasiMha gauDa ema. e. bI. eDa. 21 / 35 (kavi) daulatarAma-211136, 131267 daddUlAla jaina -2267 (paM.) daulatarAma 'mitra'-211278, 211276, 123122 (paM.) darabArIlAla nyaaytiirth-1|365, 1 / 163, 1 / 277 8 / 162, 8125, 6 / 292, 6.177, 51161, 5 // 320 11376, 1 / 177, 1 / 252, 1 / 261 za268, 2323, 4182, 41513 411, (4) darabArIlAla koThiyA-21150, 21:263 211277 4 // 332, 33657, 32690, 31718, 3 / 392 18161, 182, 17 / 33, 14130, 121126, (sva. kavi) dyaantraay-8|132 10 / 91, 10 / 256, 10 / 165,10 / 164, 101147, gha 10 / 117, 6 / 17, 6 / 275, 6 / 261, 6 / 223, (paM.) dhanyakumAra jaina ema. e.-7139 6 / 34, 6 / 113, 6 / 148, 6 / 324, 6 / 33, 6 / 50, dharmaghoSa sUri-141124 6 / 43, 60, 6 / 358, 82, 8 / 348, (pa.) dharmendranAtha zAstrI 6 / 186 dharaNIdhara zAstrI / 206, 41234, 41302 8 / 374, 8 / 115, 8 / 162, 8 / 247, 8 / 154, (zrI dhIrendra jain-17|57 8 / 282, 8 / 328, 8 / 415, 8 / 466, 8 / 175, / ' 8 / 144, 8 / 428, 883, 7 / 105, 7181, 7214, 7148, 7 / 10, 7 / 68,74223, 6 / 330 (muni zrI nagarAja-21025, 21156, 21 , 2074 6 / 376, 6 / 12, 52221, 5 / 363, 5 / 116, 5 / 56 / / 20187, 201216, 2075, 16 / 246, 17492, 5 / 188, 5 / 261. 5 // 383, 4 / 313 17 / 100,1611, 16354, 16113, 166195, darabArIlAla stybhkt-10|45, 3 / 430, 21367, 16 / 146 (muni zrI) darzana vijaya-11576 najIra-196 dalIpasiMha kAgajI-ki. TA. 1, 11426 (muni zrI) nathamala-201162, 2040, 194262, dazaratha kaushl-8|122 19 / 167, 18 / 160, 17-160,18142, 18 / 132 dazarathalAla jaina-361 188, 17221, 174165, 175118, 174122, (ga.) dazaratha zarmA-1970, 1920, 18:17, 163 14157, 16161 . 252, 16 / 228, 12228, 152116, 11 / 42 narendra prasAda jaina bii.e.-2||377, 20558 (pro.) devendrakumAra ema. e.-16111, 141292, (DA.) narendra bhAnAvata 196131, 171175, 26203, 375 15186
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.4 varSa 22 ki0 5 (DA.) varendra vidyArthI 16306 (paM. nAthUrAma DoMgarIya - 2348, 60, 7128 2 / 348, 2366 (paM.) nAthUrAma premI - 11 112, 11:34, 11 102, 7 7 726 7 64, 7/46, 5/262, 538, 5267, 4566, 4/405, 4,455, 482, 3526, 3/441, 3666, 3667, 356, 31270 2/351, 2/381, 2/666, 1326, 11566, 181, 1161, 11326, 1/333, 13456, 11110 1/425, 11321, 11145, 1/206, 11526, 1 / 262 nAthUrAma siMghaI - 1298 (bAbU) jJAnanda eDavokeTa 24562 (bAbU) nArAyaNaprasAda - 2421 (zrI) nirdvanda 101305 (zrI prajita muni) nirmala-- 26/63 (zrI) nIraja jaina - 21/146, 213267, 16/46, 16 / 12, 1635, 18/177, 18 / 221, 1818, 18/125, 17/275. 16/150 160214, 16140 16 / 276, 16 100, 16 59, 153121, 151277 15/177, 15 / 221 neka (zrI) nUtana - 11504 (muni zrI ) nemacanda - 16/46 (paM.) nemacandra dhannUsA jaina - 21153, 21 / 162, 20 342, 201166 2011- 16 105, 160216, 16 / 334, 16301, 1866 18144, 18/25, 10,18224, 18/265, 18153, 15/120 17/245 (saMgha) nemicandra - 41292 mindra jaina 'jina'-133106 siddha bAlacandra gAMdhI, vakIla - 6 / 314 miti - 14 / 155 (DA.) nemicandra zAstrI - 218, 16/45 16 106 21 / 164, 18 / 242, 16/3, 15/166, 15151, 6 / 166, 6 / 467 (muni zrI ) nyAyavijaya - 21105 pa padamacanda jaida - 16 / 173 ( muni) padmanandi - 21146, 20146, 16/203, 16 / 243, 16336, 18/261 16 241, 9767 16 / 67, 16 / 145, 101163 padmanandyAcArya - 21167, 21 / 145, 17146, 1711, 16 / 241, 16/46 pannAlAla agravAla - 16148, 11302, 8 / 217, 8 / 133 pannAlAla sAhityAcAya- 21 / 254, 166188, 6 / 106, 6 / 168, 5 / 134, 4/278, 4 / 279, 4122, 4 / 75, 41358, 4/466, 4/507, 4/278, 4 / 326 (paM.) pannAlAla sonI -- 141343 ( pa. ) paramAnanda zAstrI - 21143, 21 / 126, 2161, 21 / 185, 21 / 176, 21 / 60, 21215, 2137, 21 / 65, 21 / 160, 21 / 137, 2068, 201177, 201236, 20/266, 2012, 20/30, 2063, 20 / 143, 20236, 20/232, 16/276, 16 / 326 16266 16 100, 16/145, 16/54, 16/333 16 / 273, 16 201 16 286, 16337, 1682 18266, 1860, 1845, 1865, 18162, 18240, 18 / 26, 18135, 17/78, 172, 17/35, 17 140, 17/166, 171159, 1766, 17 144, 17285, 16 / 254, 16 / 50, 1668, 16 / 145, 16 / 194, 16 / 242, 1666 16 92, 16 / 138, 15/76 15 / 134, 15/235, 15/237 15011, 14:10, 14 / 227, 148, 14 / 106, 14 / 234 14 / 172, 14 / 68, 1414, 14:242, 1456, 14 / 106 14256, 14 ki. 10 TA. pe. 2, 14140 14 / 20, 140 ki. 6 dA. 3, 130266, 130257, 13 / 146, 13 / 214, 1360, 13182, 13 / 240, 13/20513168, 13256, 13186, 12327 13 / 166. 13 / 202, 13 / 132, 13 / 123, 13/135, 13/276, 13160, 13 154 13 / 215 1300, 13/214, 13427, 1966 13073,
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 'anekAnta lekhaka 13394, 1381, 13 / 135, 13 ki. 11.12 TA. 2, (ku.) puSpalatA-20651 133227, 133264, 13396, 132221, 13 / 132 puSpendu-713 133266, 12205, 133168, 13 / 202, 1230 puSpamitra jain-14||287 12 / 293, 12 // 140, 12 / 116, 12 // 131, 12 // 305 prakAzahitaiSI shaastrii-19|200 12 / 28, 12 / 254, 12 / 256, 12 // 355. 12 // 40, (DA.) pradyumnakumAra jaina-201130,201255, 18031 6.166 12 // 316 121171, 12 / 238, 12 / 276, praphulla modI-8137 - 12 // 385, 12 // 36, 12 / 236, 12 / 30, 1286, (DA.) prabhAkara zAstrI ema. e.-1887, 175135 12 / 163, 12 // 188, 12 / 235, 12 / 276, prabhulAla premii-19|31, 8 / 193, 7 / 219, 6 / 17, 12 / 377,12 / 256, 12 / 238, 12 / 270, 12 // 316 6268, 6 / 111, 6 / 16. 12 / 305, 111211, 114414, 11 / 152, premacandra jaina-211283, 19168, 18148 11 / 193, 11 // 243, 11 / 205, 111370, premltaa-6|220 111273, 111348, 112402, 11 // 356, 12 // (DA.) premasAgara-201236, 123, 19383, 356, 11374, 12224, 11 // 334, 11 / 265, 16 / 347, 18194, 18236, 17202, 11 // 316, 111234, 11 / 251, 113162 17 / 191, 1602, 16 / 104, 1944, 111163, 193348, 11 // 333, 11 // 334, 11 // 163160, 16:240, 1157, 15123, 336, 10 // 313, 10, 1138, 10ki.1 TA. 3, 101286, 1075, 1080, 10101, 10 // 120 1 / 256, 1596, 1514, 154192, 155236 15 / 288 10 // 348, 10 // 377, 101151, 10 // 351, 10 / 160 (DA.) premasAgara paMcaratna-31644, 31656, 34383 10 // 350, 6 / 25, 977, 98474, 165, / 360, 81345, 8 / 273, 8 / 173, 8 / 400, (pro.) premasumana jaina-211211 8 / 65, 8 / 398,871, bA200, 8 / 117, 8.386 phajalularahamAna jamAlI- 2 8462, 782, 7.54, 717, 7 / 103, 728, 7 / 166, 7156, 6263, 6343, 6 // 372, phatehacandra velAnI-7163 6 / 376, 52253, 52401, 5 / 13, 5 / 337,5131, phatehacandra seThI 211282 5 / 27, 52344, 595, 5110, za266, 5 // 417 (pa.) phulacandra si. zAstrI-1040, 101228, 6252 41425, 41141, 417, 41307, 6303, 6 / 286, 6 / 306, 6 / 328, 6.51, 41583 1483, 41623, 41361, 41300, 41334, 41628, 41526, 32256, 33514, 32319, banArasIdAsa-1941,15144, 15028,6167, 6119, 297, 2537, 31757, 3ki. 8-9 TA. pe. 3, 33378, 671, 20310, 21310, 20310, 11360 (prAcArya) baladeva-8453 3 // 626, 32678, 21437, 22221, 20584, (4.) balabhadra jaina-212268, 14.20, 715, 2 // 371, 2 / 319, 21340, 21473 (paM.) prmesstthiidaas-6|181 basantakumAra jain-16|258 bAlacandra kaavytiirth-7|144, 6 / 262, 6 / 336 pI. vI. vAsavadattA jaina nyAyatIrtha-141125 bAlacandra jaina ema. e.-19206, 1924, 17.131, (muni zrI) punnyvijy-1|142 16 / 236, 1285, 10 / 114, 10 / 129, 10 // 316 puruSottamadAsa sAhityarala-6056, 5256, 6 / 187 10.361, 10 / 150, 10 // 361, 6 / 361, 6 / 345. puSpadanda-447 8.408
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250, barva 22 ki. 5 anekAnta bAlacanda kochala-11233 (zrI) bharatasiMha upaadhyaay-14|140 (paM.) bAlacandra si. zAstrI-211116, 21175, 21 // (paM.) bhAgacandra jaina-14120, 12 / 41, 7.152 155, 211227, 216160, 20288, 2017, (DA.) bhAgacandra jaina ema. e. pI-eca. DI.-201282, 20251, 19 / 476, 194220, 19 / 275, 16 // 16 / 262, 1990 : 320, 18:10, 16.155 (pro.) bhAgacandra jaina 'bhAgendu'-211275, 21167, 20 // bAlamukunda paattaudii-3|165, 31707 - 62, 19 / 16, 16:232 bI. ela. jaina-ki. 10 TA. 3, 3 / 596 (bAbA) bhAgIratha jI vrnnii-2||536, 11670 bI. ela. sraaph-3|325, 2 / 303, 2 / 480 (zrI) bhImajI harajIvana suzIla-11486 buddhilAla shraavk--6|161 (paM. ke.) bhujabalI shaastrii-13|178, 12176, 12 // 353 (DA.) bUlacandra jaina-174236 (sva.) bhUgharadAsa-175164, 6 / 125, 6 / 245, 6 / 213 (paM.) becaradAsa jI dozI-12286, 1143 baijanAtha bAjoriyA-21427 (DA.) bhaiyAlAla jain-6|263, 41112, 41178 (paM.) baMzIdhara zAstrI-192 (bAbU) bholAnAtha mukhtAra-11121, 11406 (zra) brhmjiibNdhr-15||147 bhaMvaralAla naahttaa-16|27, 18 / 238, 18 / 85, 18 / 176, 171178, 6 / 21, 8 / 44, 81444 (sva.) bhagavata jain-8|436, 7 / 131, 7 / 56, 7180, ma 6 / 46, 6354, 1325, 6 / 298, 6 / 246, 6 / 160 madanamohana mAlavIya-1142 6 / 46, 6 / 272, 51126, 51356, 5133, 52248 mhaacndr-14||315 5 / 361, 5202, 5203, 52288, 5 // 37, 51138 mhaaviirprsaad-6|301, 6 / 16, 5154, 2 / 220 292, 53133, 41528, 41338, 41606, (zrI) mahendra jii-6|176 41265, 41341, 4157, 41605, 4 // 360, 41378 (muni zrI) mahendra kumAra (prthm)-17|17 41506, 41364, 41547, 41342, 41446, (manizrI) mahendrakumAra (dvitiiy)-18|247 4114, 41151, 4 / 110,4174, 4211, 41186 (pro.) mahendrakumAra-nyAyAcArya ema. e.-14|107, 41247, 41321, 4 / 462, 41518, 41164, 14:55, 14 / 268, 9 / 335, 5 / 281, 5 / 163, 31217, 347, 372, 3277, 3.48, 20658, 4121. 3133, 31660, 2131, 20215 22511, 2 / 40, 21505, 2 / 362, 2 / 556, 20337 mahendra bhAnAvata ema. e-1717, 17 / 264, 16383, 21165, 2 / 561, 2 / 276, 2 / 442, 20162, 15264 2, ki.7 TA. 3, 20173, 2 // 343, 20261, (bAbU) mAIdayAla jaina bI. e.-101372, 10 / 263, 21452, 20566, 12276, 20241, 20638, 204, 6 / 133, 6200, 5 / 168, 4263, 380 2, ki. 3 TA. 2 ' 21566, 21666, 2 / 568, 2 / 587, 13567, (zrI) bhagavanta gaNapati goyalIya-165, 1166, 12341 11243, 1187 / 12311, 1 / 24, 1166, 11164 (zrI) mANakacanda pAnDapA-6253, bhagavAnadAsa vija ema. ma.-171164 (bAba)mANikacanda bI. e.-7|3, 6 / 30, 6 / 138 6 / 182 (mahAtmA) bhagavAnadIna-143, 1125 (60) mANikacandra jI nyAyAcArya-20142, 6 / 233, bhagnadUta-2132, 2 / 29 / 6 / 317, 6 / 365, 6 / 166, bhavAnIdatta zarmA-228521620 mAdhava shukl-8|47
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'anekAnta lekhaka (paM.) mASavAcArya-1166 (pa.) ravIndranAtha-660, 61212, 2014 mAmarAja harSita-686, 2 / 160 ravIndranAtha maitra-11368 mAhira akabarAvAdI-ki. 3, TA. pe. 4 (DA.) rAjakumAra jain-16|74, 18 / 230, 18276, manujJAnArthI sAhityaratna-139 14142 (paM.) milApacandra kaTAriyA-21223, 21 // 236, 20 (bA.) rAjakumAra jain-8|323, 8235, 41371 84, 19 / 117, 18 / 67, 1 // 34 (zrImad) rAjacandra 201150, 140, 31176, 34.7 (muni zrI) mAnamala jI-16101, 16 / 285 3 / 146, 3 / 236, 3 / 118, 3632, 381, 376,' munIndrakumAra jain-14|17 3286, 33120, 3 ki. 4 TA. 3, 3027, 31637,' munnAlAla vishaard-1|153,11548 31526 (pa.) munnAlAla 'maNi'-11565, 11654 rAjamala mar3avaMyA-111277 (paM.) mUlacandra vtsl-6|257, 6 / 54, 3 / 336, (sAdhvI zrI) raajmtii-16|270 11575 (DA.) rAjArAma jaina-19101, 17 / 250, 116 maithilIzaraNa gupt-3|206 rAjakRSNa jain-12|366, 12 / 74, 12 / 136 motIlAla shaah-2|123 raajendrkumaar-6|210, 6 / 185, 6 / 18, 6 / 193, mohanadAsa karamacanda gAMdhI-8246, 67, 31607, 6100,4, ki.6 TA. 3 21503, 21453, rAjendra kumAra jaina 'kumareza'-21462 mohanalAla shrmaa-6|176 (DA.) raadhaakRssnnn-16||36 mohinI siMghavI-21185 rAdhezyAma baranavAla-14167 (sAbI) mnjulaa-19|240, 181162, 18 / 128, (mA.) rAmakumAra ema. e.-212266 1774 rAmakumAra snAtaka-31572 rAmaprasAda zAstrI-486, 41394, 4437, 41567, yazapAla jain-19|26, 18 / 237, 41226, 2013 4 // 61 (zrI) yAtrI-41372, 41386 rAmavallabha somANI-211114, 19 / 303, 20114, 22 / 36 raghuvIrazaraNa ema. e.-31665, 31408,2,ki.7 TA. 3 rAmasiMha tomara ema. e.-1|364 (paM.) ratanacandra jaina-21657 (ema) govinda pai-6|212 (vAbU) ratanacandra mukhtAra-1973, 8.196 riSabhadAsa rAMkA-211174 ratana jaina 'phaadd'ii'-8|326 (muni zrI) ruupcnd-18|111, 181188 (4.) ratanalAla kttaariyaa-16|21, 15350, 15 // 131 15221, 7.35 lakSmIcanda jaina-2011, 14 // 329 ratanalAla sNghvii-4|205, 4 / 257, 3156, 3 / 411, lakSmInArAyaNa jaina-8124 2144, 20335, 2 / 463 lajjAvatI jaina-21396 ratneza 'vizArada'-31450 llitaakumaarii-4||387, 41201, 468, 4165, ramezacandra zarmA-16142 4 / 273, 33566, 3685 (paM.) ravicandra jain-6|183, 485 (paM.) lAlabahAdura zAstrI-6183 (DA.) ravIndrakumAra jaina tirUpati-181107, 13163 lokanAtha zAstrI-1104,11222
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252; varSa 22 ki05 bhanekAnta lokanAyaka maNe ema. ela. e.-22423 (paM.) zAMtirAja zAstrI-1144 (zrI) lokapAla-10155, 1087, 1026, 6368, zAMtisvarUpa 'kusum'-3|386 6 / 333 (ku.) shaardaa-6|222 mokamaNI jaina-8102 (pa.) shaalii-14|187 zivanArAyaNa saksenA ema. e.-17166 vasantakumAra jaina-17172, 32390 zivapUjana shaay-6|180 (co.) vasantalAla-13566 zivavratalAla varmana-61132 vasantIlAla nyAyatIrtha-varSa 3, ki. 6 TA. 1 (ba.) shiitlprsaad-4|63, 2 / 256 vAdIbhasiMha-2011 (rAjavaMdya) zItalaprasAda-1151, 1176 (DA.) vAsudeva zaraNa agrvaal-16|252, 13 / 250, zubhacandra yogii-14|75 / 10122, 108, 661, 6 / 178, 63363 zobhAcandra bhArilla-2148, 11613 vijaya siMha nAhara-31605 zyAmalakizora jhaa-6|481 (DA.) vidyAdhara joharApurakara 21133, 21133, 21 // (DA.) zyAmazaMkara dIkSita ema. e.-17|108 170, 2065, 20128, 20160, 191331, (zrI DA.) zrIcandra jaina sagala 211243 16 / 256, 161226, 154253, 1487,141266 zreyAMsakumAra jaina zAstrI 8.135, 416 141201 * (ku.) vidyA devI-20482 satyanArAyaNa svAmI ema. e.-201140 (muni) vidyAnanda-201127, 16 / 315, 16 / 356, (DA.) satyaraMjana vanarjI-19175 18 / 43 (zrI) satyAzraya bhaartii-15||167, 152216, 15 // 115 vidyAnanda chchrolii-6|188 1571 (muni zrI) vidyAvijaya 11510 saMtarAma bI. e.-3|533, 31335 (prAcArya) vinovA bhAve-17132 samantabhadrAcArya-201241, 20197, 18146, 1811, (zrImatI) vimalA jaina-212266 17 / 145, 171163, 17 / 241, 1631 vizanacandra jain-16|167 (pa.) saranArAma jaina bar3auta-171182, 171138 vizvambhara sahAya premI-101303 (paM.) saramanalAla jaina divAkara-20262 vI. ena. zarmA-19126 salekacandra jaina ema. e.-18|116 (kumAra) vIrendraprasAda-10166 (zrI) sAdhu TI. ela. vAsvAnI-11337 (prAcArya) vRhaspati-64180 (zrI) siddhasenAcArya-101200 (paM.) vaMzIdhara vyaakrnnaacaary-13|241, 12 / 135, (zrI kSu.) siddhsaagr-17|248, 14 // 237, 13165, 12 / 115, 8.180, 66, 6183, 6 / 128, 6237 13 / 86, 13 / 167, 13 / 128, 13 / 176, 13 / 186 6 / 266, 3151, 227, 2 / 600, 1671 13 / 117 (zrI) vaMzIdhara zAstrI ema. e.-1147 sukhalAla becaradAsa-11200 (DA.) vI. gore DI. esa. sI. 16164 (pa.) sukhalAla sNghvii-6|366, 66310, 41541, 1 / 26, 11141, 11216, 11263, 11385, 13576 (bI zaradakumAra mishr-6|248
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'panekAnsa' ke lekhaka sumeracandra divaakr-14||331, 141163, 7190, (muni zrI himAzu vijaya-1605 6.62, 6 / 104, 6 / 302, 2241, 52405, 5 / 264 (zrI) hiirk-6|245 4 / 170,3148 hIrAcanda boharA bI. e.-13|142 sumaMgalA prasAda zAstrI-11378 (DA.) hIrAlAla jaina ema. e.-13|175, 133256, surendr-4|53 113105, 101346, 10 // 360, It, 8 / 163, (pa.) sUrajacandra-7158, 21328 8 / 26, 886, 8 / 125, 7 / 150, 7.30, 752, (bAba) sUrajabhAna vkiil-3|221, 3 / 385, 3 / 369, 7.62, 6 / 180, 6 / 65, 15 // 183, 31635, 3 / 105, 31556. 2 / 311, 2 / 33, 2 / 187, 2 / 266 31406 20137, 2 / 356, 2 / 408, 2 / 463, 21623, hIrAlAla paadde-4|448 20641, 21520, 21575 (paM.) hIrAlAla zAstrI-16256, 19192, 14 / 221, (sAdhvI) saghamitrA-21114, 18:166, 171114 14156, 14 / 252, 14177, 14 / 317, 14 / 266, (zrI) svttr-6|220 14 / 112, 141235, 141168, 11145, 14 // 156, 14 // 163, 141238, 141253, 140208, hajArImala bAMThiyA-836 14 / 274, 141225, 1378, 13.40, 13 / 43 haradayAla ema. e.-31360 13 / 10, 13 / 67, 13 / 204, 13 / 18, 13 / 51, hariprasAda zarmA 'aviksit'-6|63, 5 / 30, 2 / 145 12 / 362, 12 / 330, 11 // 351, 6166, 6/67, harizaMkara zarmA-31510 4 / 252, 20548 harisatya bhttttaacaary-3|467 hemacandra modii-3|243, 11536 harIndra bhuussnn-4|67 hemalatA jaina-2238 (DA.) harIza-12143, 15 // 180 (pro.) hemulTa glaajenaay-8|80 ra 'anekAnta' 8 mAsika : eka dRSTi meM gopIlAla 'pramara' anekAnta kA rahasya hArika tatvoM ko hamArI saMskRti se rukhasata karane meM 'manebhAratIya saMskRti kA pramara sadeza dene vAlI patri. kAnta'ne sakhtI se kAma liyA hai; takaMsagata mora pratyakSasiddha kAmoM meM 'anekAnta' kA sthAna ullekhanIya hai| prAja jaba bAtoM ko, kisI bhI paramparA ke viruddha par3ane para bhI saskRti ke kSetra meM yugAntarakArI parivartana ho rahe hai taba sAhasa ke sAtha majUra kiyA hai| phalasvarUpa, 'bhanekAnta' bhAratIyatA ke zAzvata mUlyoM kI surakSA aura saMpoSaNa eka ko jitanI prasiddhi saMskRti ke saMrakSaka aura vyAkhyAkAra cunautI bana gayA hai / isa cunautI kA mukAbalA 'panekAnta' ke rUpa me milI usase bhI adhika prasiddhi saMzodhaka paura jaisI patrikAeM bakhUbI karatI pAyI haiN| khAsa bAta ye hai samAlocanA ke rUpa meM milii| aura yahI 'anekAnta' kI ki isa patrikA ne hamArI sAMskRtika dharohara kI surakSA bhanekAntatA kA rahasya hai| paura saMpoSaNa ke sAtha usakA pariSkAra bhI kiyA hai| 'anekAnta' kI mApabItIparisthitiyoM ke badaulata mA dhuse mavaijJAnika aura avyAva- maMgajina sAija kI // pRSThIya mAsikI bhaura 48
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254, parva 22 ki.5 anekAnta pRSThIya vaimAsikI 'bhanekAnta' kA 40 varSa kA jIvana , (2) usake 212 aMka (kiraNeM) prakAzita hue, 168 daraasala jaina samAja ke punanirmANa kI eka SaTanApUrNa mAsika mora 44 vaimAsika / kahAnI hai jisakA likhA jAnA mAja bhI bahuta bAkI hai| (3) inameM mahAtmA gAMdhI, zrImad rAyacandra, svanAmadhanya punanirmANa ke daurAna pratikriyAvAdI mora udAsInatAvAdI gaNezaprasAda varNI, sarvazrI kAkA kAlelakara, jainendrajI mAdi tatvoM ne jina cIjoM para kuThArAghAta kiyA unameM eka 27 lekhakoM ne 215 racanAeM prastuta kii| 'bhanekAnta' bhI haiN| yahI kAraNa hai ki 40 varSoM ke jIvana (4) viSayakrama se racanAmoM kI saMkhyA hai : meM yaha patrikA 21 varSa cAra mAha hI sakriya raha skii| (1) siddhAnta (dharma, darzana, nyAya, vyAkaraNa): 362 2456 vI0 saM0 (1926 I.) meM samantabhadrAzrama (vIra (2) sAhitya : 503 sevA mandira), dillI se sva. jugalakizora mukhtAra ke (3) purAtatva (itihAsa, saMskRti, sthApatya, kalA): netRtva meM prathama bAra prakAzita 'bhanekAnta' eka varSa taka 461, pratimAha mAyA aura mArthika saMkaTa meM ulajhakara, sarasAvA (4) samIkSA : 76, (u.pra.) meM sthAnAntara ke bAvajUda pATha varSa taka (5) kahAnI : 50, niSkriya par3A rahA / sva0 bAbU choTe lAlajI sva. lAlA (6) kavitA : 127, tamasukharAya jaina prAdi ke pArthika saMpoSaNa se 1-11 (7) vyaktigata (paricaya, abhinandana, zraddhAMjali 1938 ko phira cala par3e, 'bhanekAnta' ko sAta varSa bAda mAdi) : 161, phira lar3akhar3AtA dekha bhAratIya jJAnapITha, kAzI ne eka () sAmayika : 304, varSa saMcAlita kiyaa| pAMca mAha meM kucha zakti saMcaya karake (6) vividha : 135, baha julAI' 48 se calA hI thA ki puna: dillI lAye (10) saMkalana : 163, jAne ke bAvajUda use pArthika saMkaTa ne lagabhaga do varSa (5) varSakrama se racanAtroM kI saMkhyA hai : 1:151% ko roka diyA / maura, isI taraha rukatA-calatA 'bhanekAMta' 2:176; 3:153; 4:165; 5: 103; 6 : julAI, 57 taka, jIvana ke 28 varSa meM sirpha 14 varSa 171; 7 : 66; 8 : 106 : 106; 10:65; sakriya rahakara lagabhaga pAMca varSa ko niSkriya ho gyaa| 11 : 126; 12:14, 13 : 108; 14 : 106% apraila' 62 se, samantabhadrAzrama (vIrasevA mandira), dillI 15:7316 : 57; 17 : 65; 18 : 73; 16: se hI yaha patrikA dvaimAsikI ke rUpa me punaH prakAzita 110; 20:54, 21:85; 22 : (do praka): 28 hotI mA rahI hai| (6) kucha lekhakoM kI racanA saMkhyA ullekhanIya hai : kucha pAkare, kucha natIje paM0 paramAnanda zAstrI : 225, prA. jugalakizora mustAra : prastuta paMka 'anekAnta' kA vizeSa rUpa se saMgrahaNIya 104, zrI bhagavat svarUpa bhagavat : 77, zrI bhagaracandra maka hogaa| kucha dina pahale, 'anekAnta' ke prANAdhAra paM. paramAnanda zAstrI ko maiMne sujhAva diyA thA ki ve nAhaTA : 67, DaoN. darabArIlAla koThiyA : 61, zrI ayodhyA prasAda goyalIya : 36, DaoN. jyotiprasAda jaina : patrikA meM aba taka prakAzita racanAmoM kI bhora unake lekhakoM kI vargIkRta sUciyAM prakAzita kareM, jise apanI 34, paM0 hIrAlAla siddhAntazAstrI : 33, paM0 nAthUrAma premI: 32 / samiti se maMjUra karAkara unhoMne usakA uttaradAyitva (7) kula 2260 meM se siddhAMta, sAhitya aura purAtatva mujhe hI sauMpa diyaa| donoM 'sUciyoM ke mAdhAra para kucha para 300 racanAeM hai| zeSa 880 meM sabhI racanAe~ mAkar3e aura natIje prastuta haiN| laghukAya haiN| isase siddha hotA hai ki 'bhanekAnta' meM do (1) lagabhaga 40 varSa ke jIvana meM 'bhanekAnta' 21 varSa tihAI se adhika sAmagrI siddhAnta, sAhitya pora purAtatva. ra mAha sakriya rhaa| ' para prakAzita hotI hai| /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'pAlmA kArohapramANatva' 255 ra) eka niSkarSa yaha bhI hai ki 'anekAnta' ke jIvana meM nAjuka hai| pahale use paise kA hI ToTA rahatA thA, aba * paramAnanda zAstrI kA yogadAna atyanta vyApaka bhora racanAmoM kA bhI ToTA rahane lagA hai| isake kaI kAraNa aniyAdI hai| 225 khojapUrNa tathA bRhadAkAra lekhoM ke haiM jinapara rozanI DAlanA yahAM zAyada bemoke hogaa| sAdhAraNa upahArakartA zrI zAstrI kabhI vyavasthApaka, prAzA hai. isa lekha tathA isI graMka meM prakAzita donoM kibhI prakAzaka aura kamI sampAdaka ke rUpa meM 'bhanekAnta' sUciyoM se vidvajjagat lAbhAnvita hogA aura 'panekAnta' ko Age bar3hAte haiM / unheM 'bhanekAnta' kA dUsarA mukhtAra' kA mahatva spaSTatara hogaa| vidvAnoM ko anekAnta ke lie kahanA upayukta hogaa| apanI bahumUlya racanAeM bhejanI caahie| paura samAjako 16) idhara ke kucha aMka dekhane se patA lagatA hai ki usake adhika se adhika sadasya banakara bhanekAnta kI pragati ''bhanekAnta' ko hAlata pahale kI apekSA mAja adhika meM sahayoga denA prAvazyaka hai| * AtmA kA deha-pramANatva ___ DA0 pradyumnakumAra jaina jaina darzana bhAratIya darzana ke itihAsa meM apanI kI vizada vyAkhyA to karanA sambhava nahIM hai, kintu tatsa dArzanika mAnyatAoM kI vilakSaNatA ke lie vikhyAta hai| mbandha meM jisa bindu para bAla citakoM ko sarvAdhika visaMjaina darzana kA pratyeka muddA anekAneka aitihAsika evaM gati kA prAbhAsa hotA hai usI kA vizadIkaraNa yahAM mabhitAkika-gutthiyoM kA samuccaya hai, jise tanika bhI jalda- preta hai / prAtmA ke svarUpa ko sUtrabaddha karate hue jaina bAjI me samajhane kI koziza aneka galataphahamiyAM paidA dArzanikoM ne use nimna prakAra prakaTa kiyA hai :karane kA kAraNa ho sakatI hai| prAtmA eka aisA hI muddA / (1) jIvo upayogamamo pramutti kattA saveha primaanno| hai jisake sambandha meM jainadarzana kA vailakSaNya sarvavidita bhottA sasArattho siddho so visssodduuddhgii|' hai| isa vaikSaNaNya para jaba jaldabAjI meM ekAMgI dUraSTikoNa se vicArane kA prayAsa kiyA jAtA hai, tabhI tatsa arthAt-(mAtmA athavA) jIva upayogamayI, pramUrta, mbandhI bhrAMtiyoM kA janma hotA hai| jainoM kI prAtma (karmoM kA) kartA, dehapramANa rahane vAlA / (karmaphala kA) sambandhI saMbodhanA vastutaH aitihAsika pariprekSya meM tAkika bhoktA tathA siddha hai tathA svabhAva se UdhvaMgati vAlA hai| samIcInatA kI udabhAvanA hai| anekAntavAdI jaina dUraSTi (2) praNeguru dehapramANo upasahArapyasappado ghedaa| tatkAlIna sabhI dUraSTiyoM kI eka UhAtmaka samaSTi hai| asamuhado vavahArA NiccayaNayado pasaMkha deso vA / / ' prAtmA ko sambodhanA usI UhAtmaka samaSTi kA eka arthAt vyavahAranaya se cidAtmA saMkoca vistAra guNa pramukha ghaTaka hai, jo apanI samaSTi kI hI prakRtyAnurUpa ke kAraNa, samudghAta ke sivAya anya saba avasthAmoM meM svaya bhI sArvabhaumika evaM bahamukhI hai| ataH jaina darzana prApta hue choTe yA bar3e zarIra ke pramANa hI rahatA hai| kI mAtma-sabaSI vyAkhyA aitihAsika pariprekSya me hI paura nizcayanaya se (loka ke barAbara) asaMkhya pradezI hai| samajhI jA sakatI hai| aitihAsika pariprekSya meM hI usakI uhA kI bahumukhI prakRti pAMkI bhI jA sakatI hai| 1. dravya saMgraha, 2 prastuta nibandha meM sthAnAbhAva ke kAraNa bhAtma-tattva 2. vahI, 10
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 varSa 22 ki.5 bhanekAnta (3) vijjadi kevalaNANaM kevalasokhyaM ca kevalaM viriyaM / kiyA hai| cArvAka to spaSTa hI caitanya ko deha-pramANa 'kevala diThi pramutta patthitta sappadezattaM // ' mAnate haiN| ina sAre uddharaNoM ke prakAza meM yaha samajhanA pati-(nirvANAvasthA meM) prAtmA kevala jJAna, to aba mAsAna hai ki jainoM dvArA mAnya mAtmA kA kevala sukha, kevala vIrya, kevala darzana meM vidyamAna hotA prAkAravAda koI unakI hI vibhAvanA nahIM hai / jainoM ne / hai| tathA vaha amUrta, pastitvavAna evaM sapradezI hotA hai| maI takAlIna pracalita mAtAmoM ko ki uparyukta vaNiti mAtmA sambandhI aneka ghamo meM saba saMhati meM niviSTa karane kA prayatna kiyA hai| se adhika vivAdAspada evaM vilakSaNa dharma prAtmA kA sapra. prAtmA ke prAkAra ko svIkArane ke pIche se pahalI dezI athavA deha-pramANa honA hai| sAmAnyataH yaha sabhI mAnate tAkika pRSTha-bhUmi dravya kI paribhASA hai / dravya haiN| ki pAtmA bhautika padArthoM se bhinna pramUtaM mAra ke lakSaNa meM sat kA nAmollekha kiyA gayA / " caMtanya svarUpa hai, kintu bhautika zarIra ke tulya prAkAra isa paribhASA se yaha phalita hamA, ki 'jo dravya vAna kaise ho sakatI hai, janasAmAnya ko samajhAne meM kaThi hai vaha sat hai|' phira sat kI tAkika aura vyAvahArika nAI hotI hai / pariNAma svarUpa koI-koI jana jaina sammata sthiti kyA hai ? yaha bhI svataH phalita hotA hai ki sat bhAtmA ko cArvAka sammata bhautika padArtha ke samAna hI vaha hai jo jJAna kA sAkSAt viSaya ho ske| yathArtha jJAna mAna lete hai| yadyapi paha jainoM kA pAtmA sambaMdhI prAkAra kA viSaya tabhI ho sakatA hai jaba ki vaha deza aura kAla bAda koI unhI kI manaH prasUta kalpanA nahIM hai, balki meM avasthita ho, kyoMki binA deza aura kAla meM avasthita mahAvIra kAlIna anya matoM meM bhI usakI vibhAvanA hai| hue koI viSaya citanIya nahIM ho sakatA / deza-kAla meM koSItakI upaniSad meM kahA hai ki jaise talavAra apanI avasthita kA tAtparya hai ki viSaya kA koI na koI myAna meM pora agni apane kaMDa meM vyApta hai, usI prakAra pAkAra honA / sAkAratA dArzanika yAthArthya kI anivArya mAtmA apane zarIra meM nakha se lekara zikhA taka vyApta hai| taittirIya upaniSada meM annamaya, prANamaya, manomaya, manumiti hai| aba samasyA yaha hai, ki jaba dravya ke lie sat, sat / vijJAnamaya, prAnandamaya, sabhI pAtmAnoM ko zarIra meM ke lie deza-kAla sApekSatA aura deza-kAla sApekSatA pramANa batAyA gayA hai| 'bRhadAraNyaka' meM pAtmA jo yA ke lie sAkAratA anivArya hai, to prAtmA ke sambandha meM cAvala ke dAne ke parimANa kI hai| 'kaThopaniSad' meM do hI vikalpa saMbhava haiM / yA to mAtmA ko svatantra dravya mAtmA ko caMguSTha mAtra ghoSita kiyA gayA hai|''chaaNdogy' mAnA jAye yA na mAnA jaaye| yadi mAnA jAtA hai to meM use bAlista pramANa mAnA gayA hai| phira jaba ina usakI anivArya anumiti athavA usakA sAkAra honA sabhI vibhAvanAmoM meM RSiyoM ko kucha asaMgati dUraSTi mAnanA pAvazyaka hai / jaba use sAkAra mAnA jAtA hai to gocara huI to phira vibhinna upaniSadoM meM prAtmA ko use prAkAza kI apekSA kitanA pradezo mAnA jaae| yaha maNa se bhI aNu aura mahAna se bhI mahAn mAnakara saMtoSa prazna sahaja hI uThatA hai, jise uttarita karane ke lie kiyA gyaa| bauddhoM ne bhI pudgala ko deha-pramANa svIkAra kabhI prAtmA ko zarIra pramANa, kabhI aMguSThamAtra, kabhI 3. niyamasAra, 181 bAlista pramANa bhaura kabhI aNu pramANa mAnA gayA / jainoM 4. kauSItakI0, 4-20 kA kahanA hai ki jaba prAtmA kA prAkAra mAnanA mAvazyaka 5. taittarIya01-3 brahmanandana ballI 5 anu0 paryanta / sAno use zarIrAkAra talya eka kSetrAvagAhI mAnanA 6. bRhadA0, 5-6-1 nyAya saMgata haiM, kyoMki yadi hamane prAtmA ko zarIrAkAra 7. kaTho0, 2-1-12 6. dekhiye dalasukha mAlavaNiyA kata bhAtma mImAMsA pR. 45 ke pradezoM se adhika mAnya kiyA to usake una atirikta 6.kaTho. 1-2-20, chAndo0 3-14-3, zvetA, pradezoM meM unakA zArIrika pAdhAra kyA mAnA jAegA? 3-20, maitrI06-38 10. tasvArtha sUtra, 5-26
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtmA kA deha-pramANatva yadi kahA jAe ki ina atirikta pradezoM me use dhArIrika mAdhAra kI prAvazyakatA hI nahIM, to prazna hai ki use zarIra ke mAdhAra kI kucha pradezoM meM hI bhAvazyakatA kyoM ? jaba mAtmA ko zarIra kI upAdhi ke sAtha hI saMlagna rakhanA hai to usase adhika pradezoM meM phailane kI kalpanA karanA hI usake lie kyo zrAvazyaka hai ? dUsare, AtmA zarIra pradezoM se pratirikta pradezoM meM phaile hone kA koI naiyAyika AdhAra bhI nahIM hai / yadi use zarIra pramANa se kama yathA RguSTha yA bAlista yA praNu pramANa mAnA jAtA hai, to prazna uThatA hai, ki aisA nirNaya kisa AdhAra para kiyA gayA? kyA kisI sAMvedanika anubhUti ke AdhAra para ? parantu saMvedanA zArIrika iMdriyoM kI kriyA hai / to kyA jo viSaya idriya pradezoM se abhinna nahIM hai, usakI saMvedanA kI jA sakatI hai ? nizcita hI iMdriya saMvedanA ke prabhAva meM vaha sambhava nhiiN| yadi yaha mAnA jAe ki mAtmA apanA parimANa iMdriya-nirapekSa hokara svataH pramANa se nirNIta karatI hai, to phira iMdriya nirapekSatA meM use baMguSTha, bAlista bhAdi indriyoM kI hI sApekSatA meM prakaTa karanA kyA svato vyAghAtI bacana nahIM hai ? aura phira use zarIra se kama mAkAra kA svIkAranaM me tArkika upalabdhi kyA hai ? yadi zrAtmA zarIra pradezo ke sAtha ekakSeNAvagAhI nahIM hai, to vaha zArIrika kriyAo kA sacAlana kisa prakAra karatI hai ? mAtmA phira zArIrika ghAcaraNa kI uttaradAyI bhI kisa prakAra hai ? isI lie jaMna mAtma- caitanya ko zarIrAkAra se nibaddha mAnate haiM / ekakSetrAvagAhI hokara zarIra aura caitanya eka naI sRSTi ko janma dete haiM jise hI prAdhunika padAvalI me proToplAjma mora bauddhoM mora cArvAkoM kI kevala yahI visaMgati hai ki ve isa nibaddha caitanya ko zarIra kI ho upaja mAna lete haiM jaba ki caitanya kI tAtvika sattA zarIra se sarvathA bhinna hai jisa prakAra dUdha aura pAnI milakara ekakSetrAvagAhI ho jAte haiM aura unakA prAkAra eka dUsare ke tulya ho jAtA hai, phira bhI dUdha aura pAnI donoM kI tAtvika sattA sarvathA prathaka hI rahatI hai| ThIka vahI hAla caitanya aura zarIra kA hai| donoMke svarUpameM bheda kevala itanA hai ki caitanya amUrta hotA hai aura zarIra mUrta / 257 yahAM amUrta kA tAtparya prAkAra rahita honA nahIM hai balki pudgala kI sthUlarUpa kI zUnyatA hai| vAspa yaha ki zarIra sthUlAkAra hotA hai mora bhAtmA zUnyAkAra / mAkAra donoM kA hI vizeSya hai jo samAna pradezI hokara hI nyAya saMgata banatA hai| / yaha to sthiti huI una matoM kI, jo zarIra maura caitanya ko tatvataH pRthaka mAnate haiM / dvaita vedAnta prAdi zarIra aura caitanya kI tatvataH do sattAeM nahIM mAnate / dehAtma unakI nigAha meM upahita caitanya hai| khara vedAnta kI kucha bhI dArzanika sthiti ho, lekina unakI kahA ke dvArA hI vyavahAra dRSTi meM jo zarIra nAmAMkita kiyA jAtA hai aura usake mAdhyama se jisa caitanya kA saketa hotA hai ve donoM vastutaH eka hI satya ke do pahalU banate hai aura donoM pahalU vastutaH eka hI prAkAra meM nibaddha kahe jA sakate hai / isa prakAra cAhe prakArAntara se hI sahI, caitanya ko deha pramANa mAnanA vedAnta ko bhI abhipreta hai aba muktAvasthA me isa caitanya ke dehakA kyA hotA hai, yaha bhAge carcita kareMge, parantu saMsArI avasthA meM caitanya ko deha pramANa ke atirikta kisI rUpa meM mAnanA tarkasaMgata nahIM hotA / / cArvAka prAdi jo mata zrAtmA ko svatantra dravya nahIM mAnate, unake ukta mata meM cAhe anya kaThinAiyA~ bhale hI ho, kintu caitanya kA deha pramANa mAnanA unake lie bhI sukara hai / kyoki caitanya ko jaba zarIra kI upaja mAnA jAtA hai, to vaha upaja yA to zarIra ke kisI eka bhAga kI hogI yA sampUrNa zarIra kI ? caitanya kI upaja ho jAne se hI zarIra ke avayava jIvaMta kahe jAte haiN| to yadi vaha upaja zarIra ke kisI eka bhAga kI kahI jAegI, to nizcita hI zarIra ke anya dhaga jIvaMta nahIM ho sakate jo ki pratyakSa viruddha hai| yadi caitanya kI upaja sampUrNa zarIra se mAnI jAe aura vaha sampUrNa zarIra meM vyApta ho, to spaSTa hI caitanyAkAra zarIrAkAra ke tulya humA yadi use sampUrNa zarIra meM vyApta nahIM mAnA jAyagA, sampUrNa zarIra usake prabhAva meM mRta ho jAyagA / yadi yahAM para yaha kahA jAe ki sampUrNa athavA kucha zarIra se utpanna ho kara caitanya zarIra meM kisI eka biMdu para apane ko
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258, varSa 22 ki05 anekAnta kendrIyabhUta kara letA hai aura vahIM se sampUrNa zarIra kA ko zarIra kA rUpa kahA jAtA hai, jabaki anya vivakSA saMcAlana karatA hai, to phira prazna uThatA hai, ki utpanna se yadi koI banAI jAe, zarIra ko prAtmAkAra rUpa bhI ho kara caitanya kyA apane mUla zArIrika avayava se sarvathA kahA jA sakatA hai| isa prakAra zarIra aura prAtmA ke pRthaka ho jAtA hai ? yadi yaha prayaka ho jAtA hai aura prAkAra eka dUsare se paidA nahIM hote, mapitu vivakSita hote apanA svatantra astitva dhAraNa kara letA hai, to kyA sva. haiN| paidA to ve anAdikAlIna pArasparikatA se svaya hote tantra astitva dravya ke pratirikta bhI kisI kA ho sakatA haiM aura svataH hI anekAkAra rUpa pariNamita hote jAte haiM / hai ? nizcita hI nahIM, guNa, jaisA ki prAtmA kI cArvAka praba prazna mAtA hai nirvANAvasthA meM prAtmA ke jaise vicAraka mAnate haiM apane dravya se pRthaka astitva nahIM AkAra kaa| isa prazna kA sulajhAva tabhI ThIka prakAra ho rakha sakatA / mata: nyAyataH mAtmA apane utpannakatI aMga sakatA hai jabaki hama aba taka kI kucha tAkika prasthAse pRthaka ho kara kahIM kA anyatra kendra bhUta nahIM ho panAmoM ko kasa kara pakar3e raheM, anyathA arthAtara ho jAne sktaa| use apane janaka pragoM ke sAtha pUrNa pradezI rUpa meM kI pUrI sambhAvanA hai| ataH Aiye una sthApanAmoM ko vyApta rahanA mAvazyaka hai / isa prakAra cArvAkoM ke apane eka bAra punaH spaSTa karale aura svIkAra krleN| nyAya ke anusAra hI prAtmA svadeha pramANa hai| dehetara sthApanA saM0 1-dravya sat hai, sat dravya hai / pramANa nyAya sagata nahIM / 2-jo sat hai vaha asat nahIM ho sakatA aura sIdhI sI bAta hai, ki jaba AtmA bhAkAra usake aisA hI viloma / athavA sat tatvataH vinaSTa sadasvarUpa hone kI dUraSTrayA mAnanA Avazyaka hai, sAtha hI nahIM hotaa| usake zarIra ke sAtha pArasparikatA bhI abhipreta hai, to 3-sat deza-kAla sApekSa hai, ata:usake prAkAra-pradezoM aura zarIra ke prAkAra-pradezoM ko eka (ka) vaha sAkAra hai, hI mAnane meM jhijhaka kyoM? donoM hI vastu-satya eka (kha) vaha cintanIya hai, vidheya hai| kSetrAvagAhI hokara eka prAkAra kA sRjana karate hai, jisake 4-dravya kI tAtvika sattA hai, ataH dravya tatva mAtmagata stara para amUrta yA zUnyAkAra aura zarIra gata rUpa se svAgata hai maura para nirapekSa bhii| stara para mUrta yA sthUlAkAra kI saMjJA pramANita hotI hai| aba ina sthApanAmoM ke dArzanika aucitva kI UhApoha vyavahAra dRSTi me ukta prAtma-daihika AkAra eka hI hai, meM to yahAM nahIM jAnA hai, apitu yaha mAna kara calanA hai jabaki tatva-dRSTi me ve do haiN| karma-graMthiyoM kA praNayana ki jaina darzana inake praucitya ko svIkAra karake calatA inhIM donoM mAkAroM kI pArasparikatA kA pariNAma hai| hai| inake dArzanika praucitya kI UhApoha kA eka alaga mAtma-pradeza anAdi kAla se zarIra-pradezoM se hI anusyUta viSaya hI hai / ina sthApanAmoM kI dRSTyA prAtmA kI nirvAyA parimANita hote pAye haiN| isakA yaha tAtparya nahIM, NAvasthA ke sambandha meM kucha prazna uThate haiN| usameM zarIra ki prAtma-pradeza podgAlika zarIra pradezoM se tatvataH paidA kA atyanta kSaya ho jAtA hai, phira AtmA ke prakAra kI hote pAe haiN| paidA to tatvataH koI kisI se paidA nahIM kyA sthiti rahatI hai ? jainoM ke lie isakA antara koI hotA lekina pradeza kI paribhASA pudgalANu kI apekSA se adhika pecIdA nhiiN| pahale hI kahA jA cukA hai, ki saMsArI hI kI jAtI hai / yAnI eka pradeza bhAkAza kA vaha gherA avasthA meM do mAkAroM ko ekAkAritA hotI hai / mAtmA hai joki eka pudgala paramANu se mAcchAdita ho jAtA kA zUnyAkAra eka bhora to zarIra kA sthUlakAra dUsarI hai"| isa prakAra pradeza kI sambodhanoM kA pudgala-sApekSa pora / nirvANa meM jaba zarIra kA sthUlakAra kSaya humA, to hone ke kAraNa mAtmA ke mAkAra kA nirdhAraNa zarIrakAra prAtma-dravya kA zunyAkAra zeSa raha gayA / dravya hone ke kAraNa usakA to vighaTana nahIM mAnA jA sakatA / prataH .11.vahI 5-14 siddha kevala zUnyAkAra rUpa hotA hai| maba prazna uThatA hai
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtmA kA deha-pramANatva 256 ki ukta zUnyAkAra kitane pradeza pramANa mAnA jAe? hetu kA to atyanta prabhAva ho gayA, phira binA hetu sthalakAra to aba niHzeSa ho cukatA hai, jisakI apekSA ke prAkArAntaraNa kaisA ? sthApanA sa. do ke prAcAra lekara aba taka zUnyAkAra ke praveza nirdiSTa kie jAte rahe, para usake prAkAra kA pratyanta vinAza svIkArA nahIM to phira kyA ukta vivakSA ke prabhAvameM mAtmAkAra ko jA sktaa| binA hetu ke prAkArAntaraNa mAnanA nyAya apradezI pathavA sampUrNa lokAkAza pradezI kaha diyA jAe? yukta nahIM, ata: phira yahI vikalpa zeSa rahatA hai ki prapradezI kahane meM kaThinAI yaha hai, ki abhI taka usakI siddhAvasthA meM vahI mAkAra nitya ho jAtA hai jo saMsArAsapradezatA sat kahI gaI thI bhora vaha sapradezatA sat ke vasthA ke antima kSaNa para vidyamAna thaa| siddhAkAra ke lie provazyaka bhI mAnI gayI thI (sthApanA saM. 3), pradeza nirdhAraNa meM isa prakAra eka aura pUrva zarIra kI phira ukta sat kI sapradezatA sahasA asat kaha dene se vivakSA lI jAtI hai aura dUsarI pora lokAkAza kI kyA sthApanA saM01va 2 vAda nahI ho jAtA? aura phira pradeza saMkhyA kI vivakSA siddhAtmA ko vizva-vyApaka kahane baisAki pUrva meM spaSTa bhI kiyA, prAtmAkAra kI satradezatA meM yaha vivakSA kAma karatI hai ki cUMki jJAnAvaraNIya karma zarIra kI upaja nahIM hai| vaha to kevala zarIrAkAra dvArA kA kSaya ho jAne se akhila vastu-satya samaveta rUpa se vivakSita mAtra thii| sapradezatA to "sadravya lakSaNam" prAtma-jJAna kA viSaya ho jAtA hai aura usa prakAra usakA kI anumati hai| zarIra kI to nhiiN| usI prakAra jaise jJAna vizva vyApaka ho jAtA hai| isa vivakSA se jJAnaki prakhaMDa mAkAza ko aMgula, bAlista prAdi kI vivakSA rUpa meM prAtmAkAra vizva rUpa se mAnya hotA hai, jabaki se prAMkA aura kahA jAtA hai, paidA to nahIM kiyA jAtA, prakAza pradezoM kI gaNanA kI apekSA se vaha pUrva zarIrAusI prakAra bhAtmAkAra ko zarIrakAra se prAMkA aura kahA kAra rUpa hI hotA hai / prAtmA ke isa sapradezI vizeSa ko jAtA hai| vastutaH bhAtmAkAra zarIrAkAra ke anusAra tatvArthasUtrameM kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyeka DhalatA nahIM, apitu apane bhAva-karmodaya ke nimitta se buddha-bodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura pralpavaha svayaM prAkAra parivartana karatA hamA pudagala-paramANoM bahutva" ina bAraha anuyogoM kI vivakSA se samajhane kI ko tadunasAra saMgaThita hone kA nimitta detA hai / isa preraNA kI hai| isa prAtma-svarUpa ko samajhane ke lie prakAra ubhayAkAra ekAkAra ho jAte haiN| isase nyAyataH anekAneka vivakSAnoM kI maryAdA barAbara dhyAna meM rakhane yaha taya hotA hai ki nirvANAvasthA meM siddhAtmA prapradezI kI AvazyakatA hai, jisameM tanika sI bhI cUka ho jAne nahIM ho jaatii| para gahana se gahana bhrAMti ho jAne kI sambhAvanA rahatI hai| cUki prAtmA kA prapradezI honA nyAya-viruddha hai, to prAtmA kI isa sapradezatA meM eka bAta aura pAr3e isake prapradezIpana kA pariNAma kitanA mAnA jAe? pAtI hai jo jana sAmAnya ko bhramita karatI hai, ki kucha ke anusAra usakA zUnyAkAra vizva rUpa mAna lenA eka hI prAkAza-pradeza meM aneka prAtmAnoM aura zarIroM kA ucita hai / kundakunda mAdi aneka jainAcAryoM ne bhI ni avagAhana kisa prakAra ho jAtA hai ? jabaki hama sApha zcaya naya se use lokAkAza ke pradeza-saMkhyA ke tulya vyA dekhate haiM ki eka jagaha jahAM eka manuSya khar3A hai dUsarA paka mAnA hai / parantu yaha vikalpa ekAnta rUpa se saba ke khar3A nahIM ho sakatA, phira bhalI sArI prAtmAeM siddhagale nahIM utrtaa| isakA nyAya yaha hai ki aba taka prAtma loka meM eka sAtha kaise raha letI haiM aura kisa prakAra dravya ke prAkAra kA mantaraNa usase sambaddha nAma aura mAyu apanI vaiyaktikatA banAe rakhatI haiM ? jahAM taka eka hI karma ke nimitta se hotA thaa| cUMki nirvANa prApti pradeza meM aneka prAtmAeM rahane kA prazna hai, vaha koI prasake prathama kSaNa para ukta karmoM kA pratyanta vinAza ho gyaa| mbhava bAta nhiiN| jaba bhautika vijJAnavAdI jaisA sthala to usa kSaNa mAtmA kA jo prAkAra-cAraNa thA usase anya mAkAra meM mantaraNa kA hetu kyA kahA jAe? vastutaH 12. vahI 10-9
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260, varSa 22 ki. 5 anekAnta siddhAnta Ithara, gurutvAkarSaNa, paramANu, prakAza prAdi sAre 'kyA' kA koI sthAna nahIM hai| upaniSadoM meM bhI pAtmA padArthoM ko eka hI prAkAza-pradeza meM avasthita mAna kara ko aNoraNIyAn mahato mahIyAnAtmA kisI prakAra ke virodhAbhAsa kI AzaMkA nahIM karatA, to guhAyAm nihito'sya jntoH|" phira prarUpI prAtmAnoM kA hI eka kSetra meM rahanA zakya kisa (prati-yaha aNu se bhI aNu aura mahAna se bhI prakAra ho sakatA hai ? isake sAtha hI sAtha eka-kSetrAva mahAna prAtmA isa jIva ke antaHkaraNa meM sthita hai) gAhana pradeza-vivakSA sahA kahA jAtA hai| tatvanavavakSA sa ke rUpa meM anaMta saMkoca-vistAra guNa yukta kalpita kiyA nhiiN| tatva-vivakSA se unakI vaiyaktikatA kI akSuNNatA hI hai / aba koI pUche, ki AtmA aisA sUkSma pora mahAna bhI azakya hai (sthApanA saMkhyA 4 ke dvaaraa)| bahuta se kyoM hai to yaha prazna hI galata hai| prAtmA sUkSma se bhI dIpakoM kA prakAza eka hI kamare meM vyApta hokara pradeza- sakSama aura mahAna se bhI mahAna prAkAra vAlI hotI haidUraSTi se eka hI prakAzAkAra kI sajJA se abhihita hotA yaha eka tathyAtmaka vacana hai, jise jasA kA taisA svIkAhai, kintu dIpakoM kI tatva-dUraSTi se pratyeka dIpaka ke ranA hI nyAya-saMgata hai| jainoM ne isalie saMkoca-vistAra prakAza kI vaiyaktikatA akSuNNa hai, jo kabhI dIpaka bujhA lakSaNa vAlA agurulaghutva guNa nitya Atma-dravya ke sAtha hI yA haTA kara alaga kI jA sakatI hai| ataH arUpI prAtmA sanniviSTa kara diyA, jisame vastutaH zakA karane kI koI ke kSetra meM anya dravyoM kA pravagAhana na to nyAya-viruddha hai gujAyaza nahIM rhtii| aisA karanA vaidika mAnyatA ke bhI aura na pratyakSa-viruddha / ati nikaTa par3atA hai| aba eka zaMkA aguru-laghutva guNa ke bAre me uThAI isa prakAra prAtmA sambandhI jaina dUraSTi pUrNataH vastujAtI hai, jisa guNa ke AdhAra para prAtmA ke pradezAkAra me paraka hai| use aneka vivakSAoM se samajhakara eka UhAtmaka saMkoca-vistAra kI kriyA sampanna hotI hai| yaha saMkoca samaSTi me gUthanA jaina darzana ko samajhane kA samyaka prayAsa vistAra kyoM aura kaise hotA hai ?-jaina ise tathya rUpa meM kahA jA sakatA hai| kahA jA saka svIkAra karate haiM / tathya tatva-rUpa hai, jisake svIkAra meM 13. zvetA0 3-20, kaTho0 1-2-20 jJAnapITha sAhitya-puraskAra isa varSa variSTha kavi : zrI sumitrAnandana paMta ko samarpita vijJAna bhavana, naI dillI ke sabhAgAra meM prAja saMghyA tIna varSoM meM tIna puraskAra samarpaNa samAroha sampanna samaya sAr3he pAca baje bhArata kA sarvokca sAhitya puraskAra ho cuke haiN| pahalA puraskAra 1966 me zrI govinda zaMkara rASTrapati zrIvaikaTagiri varAhagiri dvArA hindiI ke variSTha kurUpa ko unake malayAlama kAvyasagraha "moDakkuSala', para kavi zrI sumitrAnandana paMta ko bheMTa kiyA gyaa| bhAra- bheMTa kiyA gayA, dUsarA 1667 meM zrI tArAzaMkara tIya bhASAmoM kI sarvazreSTha kRti ke lie prati varSa upa- vandyopAdhyAya ko unake bAMglA upanyAsa "gaNadevatA" para, labdha, bhAratIya jJAnapITha dvArA pravartita yaha puraskAra isa aura tIsarA pichale varSa DA. ku. ve. puTTappA mora DA. umA varSa kavi zrI paMta ko unake kAvya saMgraha "cidambarA" para zaMkara jozI ko unakI kRtiyoM, kannar3a mahAkAvya "zrI samarpita kiyA gyaa| rAmAyaNa-darzanam" aura gujarAtI kAvya-saMgraha "nizItha" yaha cauthA puraskAra samarpaNa samAroha thaa| pichale para saha-samarpita kiyA gyaa|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnapITha sAhitya puraskAra isa varSa vari kavi zrI sumitrAnandana paMta ko samarpita 261 pIche eka sArvabhauma vyaktitvakA prakAzamaNDala cipakA diyA gayA ho| apane naye vikAsakrama meM mAnava cetanA pichale deza kAlagata prAdarzoM ke sammohana se mukta hokara eka navIna mAnavIya vizva vyaktitva ke sauSThava se maNDita hone jA rahI hai dhaura vigata yugoM ke dharma-nIti svarga-naraka, pApa-puNya, ihaloka - paraloka kI dhAraNAnoM ko pratikrama kara, jIvana-mUlyoM ko naI dizA dekara apane sampUrNa racanAtmaka aizvarya meM avatarita ho rahI hai| zrI paMta ke anusAra kavi kA satya darzana tabhI mAnA hai jaba yaha samakAlIna jIvana tathyoM para AdhArita ho / unhoMne kahA samasta satya gharA kendrika prathaca mAnava kendrika hai / isalie hameM vijJAna aura adhyAtma donoM hI parAtaloM ke dRSTi vaibhava ko navIna mAnava ke nirmANa tathA vikAsa ke lie prayukta karanA cAhie ki vaha bhaviSya meM ina dezoM-rASTroM kI sImAoM se ubharI huI paratI para eka navIna sAMskRtika ekatA kA anubhava apane bhItara kara sakeM-sAMskRtika ekatA jo usakI IzvarIya athavA AdhyAtmika ekatA kI bhI pratinidhi bana sake / kalA meM rUpa aura cetanA kA saMyojanadarzana meM guNa aura rAzi kA sayojana racanAkarma meM vijJAna aura adhyAtma kA sayojana - ye tInoM prAja ke yuga kI vyApaka AvazyakatA ke pramukha tatva hai / kavikarma ke lie sRjanAtmaka tathA kalAtmaka hI na rahakara naI cetanA kI dizA me cintanAtmaka tathA nirmANAtmaka bhI rhaa| kavi-dRSTi mAnava jIvana ko saundarya tathA rasa kIM sampad se saMjoneM evaM sampanna karane ke lie prakAza tathA andhakAra donoM hI zaktiyoM ke satyoM kA mahatva samajhatI - hai / mahAmahima rASTrapatijI ne kavi zrIpaMta ko sAhityika upalabdhiyoM kI sarAhanA karate hue kahA mAja kI sI naiti katA sakaTa kI sthiti meM kevala lekhaka aura sAhityakAra hI nirapekSa dRSTi se samasyAoM aura sthitiyoM ko parakha sakate hai aura abhISTa mArga dikhA sakate hai jaisA kavi zrIpata ne kiyA hai| hama mAja caritra ke sakaTakA dhAraNAke saMkaTa kA sAmanA kara rahe haiM / yaha sarasvatI putroM kA karttavya hai ki ve naye mUlyoM aura siddhAtoM kI sthApanA kreN| hama bhautika sampannatA kI prApti ke mahAn prayAsa meM lage hue hai, sAtha-sAtha hamAre lie yaha bhI Avazyaka hai ki hama apane pArasparika vyavahAra ke mAnadaMDoM ko bhI UMcA rkheN| lekhakoM kA yaha kartavya hai ki sAhitya kI sAdhanA ke dvArA ve jIvana ko UMcA utthaayeN| mujhe pUrA vizvAsa hai ki hamAre lekhaka isa AvazyakatA kI pUrti meM koI kasara nahIM rakhege aura usa cunautI kA DaTakara sAmanA karege / zrI giri ne bhAratIya jJAnapITha ko isa puraskAra kA pracalana karane ke lie badhAI dI jo bhArata kI ekatA kA pratIka bana gayA hai| sabhI bhAratIya bhASoM meM se eka utkRSTa pustaka kA cayana karanA koI AsAna kArya nahIM hai, parantu jJAnapITha ne pichale cAra varSoM se isa kArya ko bar3I saphalatA ke sAtha sampanna kiyA hai| rASTrapati jI ne kahA sAhityakAra hI rASTrIya cetanA ke AdhAra hai| vartamAna paristhiti meM jabaki cAroM ora sAmpradAyika vaimanasya kI bhAvanA aura dhanuzAsana hInatA kA bola bAlA hai, yaha Avazyaka hai ki sAhityika kRtiyoM ke praNetA rASTrIya ekatA ke dhyeya ko apane samakSa rakheM aura anuzAsana, samarpaNa aura satya ko anavarata khoja kA vAtA varaNa paidA kreN| unheM prajAtantra kI zaktiyoM ko bala denA hai aura eka aise bAyumaMDala kI sRSTi karanI hai jo rASTrIya vikAsa meM sahAyaka ho / puraskAra vijetA kavi zrIsumitrAnandana paMta ne eka kavi kI satyaniSThA aura draSTA kI dUragAmI bhAvadRSTise anuprANita svaroM meM mAnavatA ke samakSa upasthita dibhrAnti kI ghora saketa karate hue kahA hama pichale nAma rUpoM meM pariNata jisa satya se paricita hai vaha kitanA hI mahAn ho, bhaviSya ke nAma kA satya nahIM ho sakatA, bhale hI usake jJAnapITha pravara pariSada ke adhyakSa, uttara pradeza ke rAjyapAla DA0 be0 gopAla reDDI tathA pravara pariSada ke sadasya dillI ke uparAjyapAla DA0 prA0 nA0 jhA ne bhI bhAratIya sAhitya ko zrI samRddha karane ke lie kavi paMta kA abhinandana kiyaa| DA0 reDDI ke zabdoM meM vibhinna bhAvanAoM, anubhUtiyoM, udgAroM, prAdezoM aura apekSAoM kI mohaka saMjUSA 'cidambarA' meM mAnavatAvAda kA svara sabaMdha mukhara hotA hai| mAnava-magala usakA iSTa hai aura bhAva darzana usakA prasAdhana badalane ke lie sabaMba tatpara
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262, 22 ki0 5 haiM, kintu iSTa meM parivartana use mAnya nahIM / kavi ke kAvya ke viSaya me jo satya hai, jo tathya hai, varNya hai, ullekha hai vaha saba pracura mAtrA meM 'cidambarA' meM sarvatra bikharA huA hai| bhAva aura karma me sAmya sthApita karane kA kavi prayAsa isame pUrNataH parilakSita hotA hai / bhAratIya jJAnapITha kI adhyakSA, zrImatI ramA jaina ne mAnya atithiyoM kA svAgata karate hue jJAnapITha dvArA ''cidambarA' ke 'aMgrejI, kannaDa, gujarAtI, telugu, baMgalA, malayAlI aura marAThI anuvAdoM ke prakAzana kI ghoSaNA kI / bhAratIya sAhitya ke maMgala meM aise prayAsoM kI upA deyatA kI carcA karate hue unhoMne kahA : bhAratIya sAhitya hamArI sAmUhika pUMjI hai| vaha bATane se hI adhika bar3hatI hai / usakA prAdAna-pradAna hamAre vyaktitva ko paripUrNa, hamArI sAmAjika cetanA ko udAra bhora rASTrIya bhAvanA ko sudRr3ha karatA hai / bhAratIya jJAnapITha ke saMsthApaka - nyAsadhArI zrI zAntiprasAda jaina ne sabhI abhyAgatoM ke prati prAbhAra vyakta kiyaa| dhanekAnta puraskAra - samarpaNa samAroha ke kAryakrama kA eka vizeSa karSaNa - aMga thA / 'cidambarA' kI racanAoM para zrAdhArita eka nRtya pratibimba jise udayazaMkara iMDiyA kalcara seNTara ke kalAkAroM ne zrImatI amalA zakara ke nirdezana me prastuta kiyA / 'cidambarA' kI racanAoMoM ke vicAra (1) bhAgama aura tripiTaka -- eka anuzIlana khaNDa 1 itihAsa aura paramparA lekhaka- muni zrI nAgarAja jI DI0 liT / prakAzaka jaina zvetAmbara terApanthI mahAsabhA, 3 porcugIja, carcasTrITa kalakattA-1, pRSTha saMkhyA 768 mUlya 25) rupayA | bhAvanAgata tathya ke prAdhAra para zailI evaM bhAva mudrAdyoM ke vaividhya se sampanna nRtya pratibimba prastuta karanA zrImatI amalA zaMkara kI sUkSma kalA kAvya dRSTi kA paricAyaka hai / maMca para DA0 karNasiMha, DA0 nIhAra raMjana re, zrI go0 zaMkara kurupa prAdi pravara-pariSad ke sadasya aura bhAratIya jJAnapITha TrasTa tathA saMcAlaka samiti ke sadasyagaNa bhI upasthita the / sAhitya-samokSA prastuta graMtha eka aitihAsika anusandhAna paramparA kA sUcaka hai| graMtha meM muni jI ne bauddha piTakoM aura jaina bhAgama-granthoM kI jo tulanAtmaka rUpa prastuta kiyA hai, puraskAra samarpaNa samAroha kA eka rocaka aMga thI vijJAna bhavana kI dIrghA me prAyojita pustaka pradarzanI, jisameM bhAratIya jJAnapITha ke lagabhaga cAra sau prakAzana pradarzita the| inameM prAcyavidyA viSayaka vibhinna zodhagranthabhI the aura vibhinna sAhityika vidhAoM ke sAhityika prakAzana bhI / isa prakAra bhAratIya jJAnapITha kI sabhI graMthamAlAoM - mUrtidevI graMthamAlA, mANikacandra graMthamAlA, kannaDa graMthamAlA aura lokodaya graMthamAlA jisake pratargata rASTrabhAratI granthamAlA bhI bhAtI hai-kI eka bharI-pUrI chavi vahA~ prastuta thI / pichale tIna puraskAra samarpaNa samArohoM kA citradarzana vahA~ kA eka atirikta zrAkarSaNa thA / zrI sumitrA nanda paMtha kI puraskRta kAvyakRti 'cidambarA' ke aMgrejI, bAMglA, kannar3a, gujarAtI, marAThI, malayAlI bhaura telugu bhASAtroM meM kAvyAnuvAda bhI vahAM vizeSa rUpa se pradarzita kiye gaye the / usase kitane hI navIna tathya prakAza meM prAye haiN| unase bhalIbhA~ti nizcita ho jAtA hai ki mahAvIra kA jIvana paricaya likhate samaya bauddha graMthoM kA adhyayana honA prAvazyaka hai / yadyapi boddha graMthoM meM mahAvIra ke jIvana saMbaMdhI koI maulika ghaTanA kA ullekha nahIM hai, jo kucha likhA gayA hai vaha saba mahAvIra ke mahatva para pardA DAlane yA use hIna batalAne kA upakrama kiyA gayA hai| mahAvIra kyA the aura unhoMne jIvana meM kyA prAdarza upasthita kiye,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 263 mahA yaha saba anusandhAna kA viSaya hai| phira bhI virodhI aura usase jo vibhakta hamA use ho arvAcIna kahA jA sakatA bAda meM praviSTa una ghaTanA-kramoM kA tAlamela baiThAne kA hai| dUsare mahAvIra ke bahuta samaya bAda sampradAya bneN| sahayoga mila sakatA hai| kyoMki mahAvIrake bAda tIna kevalI mora pAMca zruta kevalI mahAvIra aura buddha ke parinirvANa kAla para acchA hue, antima zrata kevalI ke samaya dubhikSa par3ane ke bAda vicAra kiyA hai aura mahAvIra kA nirvANa kAla 527 matabheda hone ke bAda sampradAya bane hoNge| aisI sthiti meM IsvI pUrva aura buddha kA nirvANa samaya 502 IsvI pUrva ukta kathana kI prAmANikatA nahIM rhtii| ye paTTAvaliyAM nirdhArita kiyA hai| jo saMgata jAna par3atA hai| aba se kaba banIM isakA koI prAmANika ullekha dekhane meM nahIM 'bahuta varSa pahale mukhtAra zrI jugalakizora jI ne bhI san prAtA / jo sAmagrI upalabdha nahIM usake sambandha meM kevala 1926 meM anekAnta ke prathama varSa kI prathama kiraNa meM anumAna kiyA jA sakatA hai| prAcIna pramANoM ke anusaMmahAvIra aura unakA samaya-sambandhI lekha meM yahI samaya ghAna karane me paTTAvaliyAM bhI upayogI ho sakatI hai| aneka pramANo ke AdhAra para nizcita kiyA thaa| isase aitihAsika kSetra meM unakI mahattA hai hii| isa taraha saba pracalita vora nirvANa saMvata sahI jAna par3atA hai| sAmagrI ke saMkalita ho jAne se jaina itihAsa ke nirmANa grantha meM donoM tIrthakartAmoM ke atirikta tAtkAlika meM saralatA ho sakatI hai| isa prayAsa ke lie sampAdaka anya tIrthakaroM ke sambandha meM bhI prakAza DAlA hai aura prakAzaka dhanyavAda ke pAtra hai| tatkAlIna rAjAmoM kA bhI paricaya diyA hai, isa taraha (3) prAcArya zrI vinayacandra jJAna bhaMDAra grantha-sacI muni jI ne yaha grantha gaveSaNA pUrvaka likhA hai| muni jI -(bhAga 1) sampAdaka DaoN. narendra bhAnAvata, prakAzaka, acche lekhaka, vidvAna aura vaktA hai / atha ke pariziSTa meM zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra, lAla bhavana caur3A rAstA, pAli granthoM ke ve mUla avataraNa bhI diye hai unase gratha kI jayapura-3 mUlya sajilda prati kA 25) rupayA / prAmANikatA bar3ha gaI hai| prAzA hai, muni jI anya do isa graMtha meM sthAnakavAsI sampradAya ke 3700 ke lagabhAgoM ko bhI pUrA karane kA prayatna krege| prAcArya tulasI bhaga graMthoM kI sUcI prastuta kI gaI hai / zeSa grathoM kI sUcI gaNI aura unake ziSyoM kI gatividhiyAM tathA kArya karane bAda meM prakAzita hogii| sUcI ke avalokana karane se kI kSamatA prazasanIya hai| isake lie muni zrI nagarAja sthAnakavAsI sampradAya kI jJAna sAmagrI kA yatheSTa anujI dhanya vAdAhaM haiM / graMtha samayAnukUla upayogI hai| isake bhava ho jAtA hai| sthAnakavAsI sampradAya ke pAsa aneka anveSaka vidvAnoM aura lAyaberiyoM ko maMgA kara avazya / zAstra bhaNDAra haiM, ho sakatA hai unameM koI mahatva kA par3hanA caahie| prAcIna graMtha mila jAya / para yaha saba graMtha sUcI ke vyava(2) paTTAvalI prabandha saMgraha-saMkalayitA va saMzodhaka sthita hone para hI ho sakatA hai| DA. narendra bhAnAvata prAcArya zrI hasthimala, sampAdaka DaoN0 narendrabhAnAvata, jI ne isake sampAdana meM paryApta zrama kiyA hai| mAzA hai prakAzaka jaina itihAsa nirmANasamiti, jayapura / mUlya samAja ise apanAegI aura pratha bhaNDAro ko vyavasthita 10) rupyaa| karane kI isase adhika preraNA milegii| aise sundara saMskaprastuta grantha meM loMkAgaccha paramparA aura sthAnaka. karaNa ke lie DA0 sAhaba dhanyavAda ke pAtra haiN| vAsI paramparA, ina donoM paramparAmoM kI 17 paTTAvaliyoM (4) yuktyanuzAsanam ( uttarArSa ) hindI vivecana kA saMkalana kiyA gayA hai| padAvaliyAM yadi prAmANika sahita-sampAdaka mullaka zItalaprasAda jI, vivecaka hoM to una para se mahAvIra se aba taka kI paramparA kA paM0 mUlacandra jI zAstrI, prakAzaka di. jaina pustakAlaya, itivRtta saMkalita kiyA jA sakatA hai| inameM digambara sAMgAnera (jayapura), pRSTha saMkhyA 214, mUlya poSTeja sahita sampradAya kI utpatti kA jo kathana diyA hamA hai baha 1) rupyaa| saMgata nahIM jAna par3atA, kAraNa ki mahAvIra digambara the, prastuta granthakartA prAcArya samantabhadra kI anupama kRti
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264, varSa 22 ki05 anekAnta yuktyanuzAsana hai. jo dArzanika viSaya kA eka maulika lagabhaga isI prakAra ke abhiprAya ko pragaTa karate hue stavana hai| unakI sabhI kRtiyA~ maulika aura mahatvapUrNa prAtmAnuzAsana (236-40) meM yaha kahA gayA hai ki shubhhaiN| dArzanika kSetra meM unakI mahattA kA spaSTa nidarzana azubha, puNya-pApa aura sukha-dukha; ina chaha meM se prAdi ke hai| prastAvanA lekhaka pro. DA0 darabArIlAla jI koThiyA tIna-zubha, puNya aura sukha-hitakara hone se anuSTheya haiM myAyAcArya ema0 e0 pI0 eca0 DI0 haiN| DA0 sAhaba tathA zeSa tIna-azubha, pApa aura dukha-ahitakara hone ne prastAvanA meM yuktyanuzAsana para acchA vicAra kiyA se parityajya haiN| unameM bhI vastutaH prathama (azubha) hI hai| usakI kitanI hI kArikAmoM ke hArdra ko bhI spaSTa parityAjya hai-usakA parityAga ho jAne para zeSa do kiyA hai aura samantabhandra se pUrvavartI yuga meM anekAnta ko (pApa aura dukha) svayameva vilIna ho jAne vAle hai, saptabhaMgI kA bhI ullekha karate hue sadadvAda, zAzvata- kyoMki unakA janaka vaha azubha hI hai| anta meM zuddha prazAzvata prAdi vAdoM kA bhI vicAra kiyA hai| unakI svarUpa ke prApta ho jAne para zubha ko bhI chor3akara parama sabhI kRtiyoM kA saMkSipta paricaya bhI diyA hai| pada kI prApti hone vAlI hai| vivecaka paM0 mUlacanda jI ne prAcArya vidyAnanda kI prastuta graMtha para yadyapi prAcAryapramRtacandra kI prAtmaTIkA kA prAzraya lekara hindI meM usakA acchA vivecana khyAti aura jayasenAcArya kI tAtparya vRtti ye do saMskRta kiyA hai| jisase svAdhyAyI janoM ko usake adhyayana meM TIkAeM tathA paM0 jayacandra jI aura rAjamala jI pAMDe saralatA ho gaI hai| grantha ke donoM bhAga maMgAkara par3hanA kI hindI TIkAeM bhI upalabdha hai, phira bhI sarvasAdhAcAhie / kSullaka kI kA prayAsa stutya hai / raNa jo ukta TIkAnoM se graMtha ke marma ko hRdayaMgama nahIM -paramAnanda zAstrI kara sakate haiM aise prAtma-hitaiSIjanoM ko lakSya meM rakhakara pUjya paM0 gaNezaprasAda jI varNI ne prakRta pravacana ko likhA (5) samayasAra ( pravacana sahita)-pravacanakAra hai| samayasAra yaha varNI jI kA atizaya rucikara graMtha prAdhyAtmika santa gaNezaprasAda jI varNI, sampAdaka paM0 rahA hai va usakA unhoMne khUba manana kiyA hai| isa pravapannAlAla jI sAhityAcArya, prakAzaka ga0 varNI jaina cana meM unhoMne donoM saMskRta TIkAtroM kA parizIlana kara graMthamAlA vArANasI, bar3A prAkAra, pRSTha 464406, unake prAdhAra se tathA apane anubhava ke bala para bhI viSaya :nya 12 rupyaa| kA sarala bhASA meM acchA spaSTIkaraNa kiyA hai| prAcArya kundakunda viracita samaya prAbhUta (samayasAra) grantha kA sampAdana aneka granthoM ke sampAdaka va anueka suprasiddha adhyAtma graMtha hai| isame nizcayanaya kI vAdaka zrI pa0 pannAlAla jI sAhityAcArya ke dvArA hamA pradhAnatA se nau adhikAroM ke dvArA jIva-jIva, karta- hai| unhoMne apanI prastAvanA meM graMtha ke antargata viSaya karmatA, puNya-pApa, pAsava, savara, nirjarA, bandha, mokSa kA adhikAra krama se paricaya bhI karA diyA hai| isase aura sarvavizuddha jJAna kA vivecana kiyA gayA hai| yahA~ graMtha meM aura bhI vizeSatA prA gaI hai| kahA gayA hai ki mAtmA na pramatta hai aura na apramatta hai, varNI graMthamAlA ne aise uttama grantha ko prakAzita kara vaha to eka mAtra jJAtA hai| usake samyagdarzana-jJAna-cAritra stutya kArya kiyA hai| isa prathamAlA ke suyogya mantrI haiM, yaha bhI vyavahArAzrita kathana hai| yaha vastusthiti hI DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA usakI prArthika kaThinAI hai: phira bhI jo adhikAMza prANI vyavahAra mArga kA anu- ko hala karane ke lie paryApta parizrama kara rahe haiN| isakA saraNa karate hue dekhe jAte haiM ve isa vyavahAra kA anusaraNa hI yaha pariNAma hai jo usake dvArA abhI hAla meM 2-3 karate hue bhI ukta vastusthiti ko lakSya meM rakkheM, use mahatvapUrNa grantha prakAzita kiye jA cuke hai| aMtha kA bhUleM na; isa prakAra ke viveka ko utpanna karanA, yaha mudraNa mAdi bhI acchA humA hai| prastuta graMpa kA prayojana rahA hai| -bAlacanda simAna
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU yazapAla jI kI mAtA kA svargavAsa bAbU yazapAla jI eka sAhityika vyakti hai, ve sAhitya manIpI hokara niraMtara sAhitya sRSTi meM tanmaya rahate (bhI sAmAjika aura dhArmika kAryo me barAbara rasa lete rahate hai| anekAnta ke sampAdaka maNDala meM bhI hai aura -sevAmandira kI kArya samiti ke mAnanIya sadasya hai| ApakI mAtA jI baDI dhArmika thii| ve san 1953 meM sevAmandira kI tIrtha yAtrA basa me zravaNavelgola ke mastakAbhiSeka ke samaya yAtrA ko gaI thIM, aura unhoMne "yaH dakSiNa ke sabhI tIrtha kSetro kI sAnanda vandanA kI thii| jahA~ ve dharmaniSThA thI vahA~ ve vivekazIlA bhI thii| unake vAsa se bAbU yazapAla jI aura unake parivAra ko jo kaSTa pahu~cA hai, usake lie hama samvedanA prakaTa karate haiM ra divagata AtmA ko paraloka me sukha-zAnti kI kAmanA karate hai| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA | 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa, 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA zrI sAhU zItalaprasAda jI, kalakattA 150) ,, kastUracanda jI prAnandIlAla jI kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA | 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA .00) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 20) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakattA 51) zrI zikharacanda jI jhAMjharI, kalakattA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251 zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 150), surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI sa0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , mAravAr3I di. jaina samAja, vyAvara 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , digambara jaina samAja, kekar3I maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM. 2 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja dillI svastika meTala varksa, jagAdharI 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 101) , zAntiprasAda jI jaina, jaina buka ejensI, 250) zrI banzIdhara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDyA amarItalayA 250) zrI jugamandiradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , seTha dAnamala hIrAlAla jI, nivAI (rAja.) 250) zrI bI0 pAra0 sI0 jana, kalakattA 100), badrIprasAda jI mAramArAma jI, paTanA 20) thI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 100) , rUpacanda jI jaina, kalakattA .) zrI bajaraMgalAla jI candrakamAra jI, kalakattA | 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA indora
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho se uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| saMpAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoMke lie pratIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15... (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / 2-00 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se ala kRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara prAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1.50 (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI hanA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sajilda / ... 125 (7) zrIpurapAzrvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 75 (8) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 (6) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasyAcAra-viSayaka atyutama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sjild| 3.02 (10) jainagrantha-prazasti sagraha bhA01 saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda satro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, sajilda / (11) samAdhitantra aura dRSTopadeza-adhyAtma kRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4-00 (12) anityabhAvanA-prA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 (13) tatvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha 19 paise, 16 samantabhadra vicAra-dIpikA 19 paise, (17) mahAvIra pUjA 16 (18) adhyAtma rahasya-paM0 prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / 1.00 (16) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoMkI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSTo shit| sa. paM0 paramAnda shaastrii| sajilda 12.00 (20) nyAya-dIpikA-prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0 7.00 (21) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha sakhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-sagha prakAzana 5.0', (22) kasAyapAhuDa sutta-mUlagrantha kI racanA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / (23) Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM manuvAda bar3e bhAkAra ke 300 pa. pakkI jilda 6.00 4.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaja, dillI se mudrita /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvaimAsika ***************************** anekAnta ********** jana tIrthaMkara kI mahattvapUrNa prAcIna mRNmUti (lekhaka ke saujanya se ) **************************** pharavarI, 1670 samantabhadrAzrama (vIra-sevA - mandira) kA mukha patra
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI sUcanA viSaya pRSTha anekAnta ke jina grAhako ne varSa samApti taka apanA 1 siddha stuti-padmanandyAcArya 265 vArSika candA nahI bhejA hai, unase sAnurodha nivedana hai ki 2 bhArata me varNanAtmaka kathA sAhitya ve apanA pichalA vArSika mUlya :) rupayA manImArDara se DA0e0ena0 upAdhye bhijavA kara anugRhIta kre| 3 bhagavAna mahAvIra aura choTA nAgapura vyavasthApaka 'anekAnta zrI subodhakumAra jaina 275 vIra sevAmandira 21. dariyAgaMja 4 jaina tIrthakara kI kucha mahatvapUrNa mRNamUrtiyA~ dillii| zrI saMkaTAprasAda zukla ema0e0 276 5 prAdhunikatA-aAdhunika aura purAnI DA0 pradyumna kumAra jaina 280 6 rAjasthAna ke jaina santa muni padmanandI nivedana paramAnanda zAstrI 283 7 narendrasena-50 ke0 bhujabalI zAstrI jaina samAja ke pratiSThita zrImAno, vidvAno aura 287 jinavANI ke premiyo se nivedana hai ki ve vIra sevA saMdira 8 rAmapurA ke maMtrI pAthUzAha ___ DA0 vidyAdhara joharApurakara 288 lAyabrarI ko apane-apane prakAzita gratha bheTa kara dharma aura 6 amarakIti nAma ke ATha vidvAna yaza kA lAbha le / tathA vivAha-zAdiyo, pUjA-pratiSThA ke paramAnanda zAstrI utsavo aura mAnanIya tyohAro para nikAle hae dAna me 10 saMskRta subhASito me sajjana-durjana se anekAnta ke lie bhI Arthika sahayoga pradAna kre| ___ lakSmIcanda saroja 260 kyoki anekAnta jaina samAja kA pratiSThita eva khyAti11 aneka sthAna nAmabhita bha0 pArzvanAtha ke stavan - prApta patra hai| usako Arthika sahayoga karanA jaina saskRti bhavaralAla nAhaTA 264 kI mahatI sevA hai| 12 padmAvatI-siMghaI prakAzacandra ema0e0bI0TI0 267 vyavasthApaka 13 kAcana kA nivedana-muni kanhaiyAlAla 301 vIrasevAmandira 21 dariyAgaMja 14 zIlavatI sudarzana (kahAnI)-paramAnanda zAstrI 302 dillI 15 bhAgyazAlI lakar3ahArA-paramAnanda zAstrI 16 cetana yaha ghara nAhIM terI (gIta)-mana rAma 307 17 bhagavAn mahAvIra kA sandeza grAhakoM se DA0 bhAgacanda jaMna mAgendu ema.e.pI.eca.DI. 308 anekAnta kI isa kiraNa ke sAtha 22 ve varSa ke 18 anekAnta kI vArSika-viSaya-sUcI 311 grAhakoM kA vArSika mUlya samApta ho jAtA hai| maMgalA aka 23 veM varSa kA prathamAka hogaa| prata: grAhaka mahAsampAdaka-maNDala nubhAvoM se nivedana hai ki ve 23 veM varSa kA vArSika zalka DA0 prA0 ne0 upAdhye manIArDara se bhijavA kara anugRhIta kreN| DA0premasAgara jaina vyavasthApaka 'anekAnta' . zrI yazapAla jaina vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja paramAnanda zAstrI * dillii| anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka anekanta kA vArSika mUlya 6) rupayA malAla usaradAyI nahIM haiN| -vyavasthApaka anekaant| eka kiraNa kA malya 1rupayA 25 paMsA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom prahama anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuraviSAnam / sakalanayavilasitAnA viroSamayanaM namAmyanekAntam // varSa 22 / sarvarI vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2496, vi0 saM0 2026 kiraNa 6 siddha stuti sukSmatvAdazino'vadhidRzaH pazyanti no yAna pare yatsaMvinmahimasthitaM tribhuvanaM svasthaM bhamekaM ythaa| siddhAnAmahamaprameya mahasAM teSAM laghurmAnuSo mUDhAtmA kimu vacmi tatra yadi vA bhaktyA mahatyA vazaH // 1 // niH zeSAmarazekharAdhitamaNi ghennycitaaghriyaa| devAste'pi jinA yadannatapavaprAptyai yatante traam| sarveSAmupari pravRddha paramajJAnAdibhiH kssaayikH| yuktA na vyabhicAribhiH pratidinaM siddhAn namAmo vayam // 2 // -pAnandAcArya parSa-sUkSma hone se jina siddhoM ko paramANudarzI avadhijJAnI bhI nahIM dekha pAte haiM tathA jinake jJAna meM sthita tInoM loka bhAkAza meM sthita eka nakSatra ke samAna spaSTa pratibhASita hote haiM una aparimita teja ke dhAraka sikhoM kA varNana kyA mujha jaisA mUrkha va hIna manuSya kara sakatA hai ?-nahIM kara sktaa| phira bhI jo maiM unakA ...rNana kara rahA hai vaha atizaya bhakti vaza hokara hI kara rahA huuN||1|| jinake donoM caraNa samasta devoM ke mukaToM meM lage hue maNiyoM kI paMktiyoM se pUjita hai-jinake paraNoM meM samasta deva bhI namaskAra karate haiM, aise ve tIrthakara jinadeva bhI jina siddhoM ke unnata pada ko prApta karane ke lie adhika prayatna karate haiN| jo saboM ke Upara vRddhiMgata hokara anya kisI meM na pAye jAne vAle aise patizaya vRddhiMgata kevalajJAnAdi svarUpa kSAyika bhAvoM se saMyukta haiN| una siddhoM ko hama pratidina namaskAra karate haiN|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata meM varNanAtmaka kathA-sAhitya e ena. upAdhye [ prastuta lekha prAkRta saMskRta bhASA ke pranthoM ke viziSTa sampAdaka DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liTa pro0 rAjArAma kAleja kolhApura dvArA san 1943 meM hariSeNAcArya ke vRhatkathAkoza kI vistRta likhI gaI mahatvapUrNa prastAvanA ke nimna sthaloM (1) Narrative Tale in India, (2) Compilations of Katnankas: A survey, (3) Orientaliats on the Jain Narrative Literature kA hindI anuvAda hai / yaha anuvAda zrI kastUracanda jI vAMThiyA kalakattA ne san 1658 meM kiyA thA, taba se yaha prakAzana kI vATa joha rahA thA / zrI pragaracanda jI nAhaTA kI preraNA se hameM prApta huA hai aura vaha anekAnta meM kramaza. sadhanyavAda diyA jA rahA hai | sampAdaka ke nimna sthaloM kA :- saMpAdaka ] -- 1. vaidika aura sambaddha sAhitya : bhArata kA bauddhika jIvana, jaisA ki vaha prAcIna evam madhyakAlika sAhitya meM citrita hai, dhArmika vicAroM se ekadama sarAbora hai / bhArata dharmoM kA bhUlanA hai, yaha na to thothe abhimAna kI hI bAta hai aura na vyaMga hI / yaha eka aisA tathya hai ki jo sAhityika kRtiyo meM prApta hone vAlI prabhUta sAkSiyoM se bhalI prakAra pramANita kiyA jA sakatA hai / AryoM kA prAcInatama zAstra, vizeSataH Rgaveda, jo ki bhAratIya bhUmi meM surakSita hai aura jo brAhmaNa paramparA meM vArame ke rUpa meM cale Ate rahe haiM, prakRti ke mUrti-mAna vigraha ke bhakti gItoM se bharA huA hai / kAlAntara meM ye gIta hI aise jaTila zrAcAroM ke viSaya bana gaye ki jo jIvana ke pratyeka kSetra se pratIkAtmaka yA spaSTa rUpa se sambandhita mAne jAte the| dharma kI pavitratA yA usake adhikAra usa devatva dvArA hI prApta hote hai ki jo dharma deva, zAstra aura guru ko svayaM pradAna kiye the / aura ye hI samaya pAkara dhArmika siddhAntoM kA mahAn utkarSa aura saMskAra karane meM sahAyatA karate hai / pratyeka vikasita dharma ko ina tInoM ko adhInatA kisI na kisI rUpa meM mAnya hai / zranuSThAna aura pUjA hI nahIM, bhakti evaM dhyAna, evaM sabhI mUlataH deva se sambaddha haiM aura zanaiH zanaiH ve saba zAstrAMgIbhUta ho gaye hai / siddhAnta, zikSA aura upadeza vizeSa hIM to zAstra haiM aura ye deva ko divya, aura guru ko mahimAnvita karate hai / deva kA pratinidhitva guru karatA hai yA usase preraNA prApta karatA hai / zAstra kA jJAna use yA to uttarAdhikAra meM yA nijI prayatna se prApta hotA hai| dhArmika kriyAnuSThAnoM kA saphala pAlaka hone ke kAraNa usakI caryA dUsaroM ke lie Adarza hotI hai / ye tInoM anyonyAzrayI hai aura milakara zanaiH zanaiH dharma aura dhArmika sAhitya kA savizeSa vikAsa sampanna karate hai / bhAratIya sAhitya kI vRddhi isa sAmAnya praNAlI kA bhalI prakAra samarthana karatI hai / saiddhAntika ra nigUr3ha tatvoM ke bAvajUda, dharma ne, jahAM taka ki isa bhArata bhUmi me usakI vRddhi huI hai, samAja ke aMga ke rUpa meM mAnava sadAcAra ke sunizcita naitika mAdhyoM ke vikAsa aura pracAra karane kA prayatna sadA hI kiyA hai| isa prakAra dharma ne sadAcAra ke prAdarza kA kAma bhI kiyA hai ki jisake nirdeza ke lie kucha yathArtha mAnadaNDa Avazyaka the| ye mAnadaNDa vibhinna rUpoM meM prastuta kie gaye hai jaise ki sadA sarvadA se cale Ate devoM ke ve pradeza hI ho; prAcIna zAstroM dvArA ve prajJApita hoM; aura prAcIna gurunoM ke upadeza aura kriyAdarza hoM / isa antima pravRtti hI meM hameM bhArata ke mahAkAvyoM, vIra-gAthA aura praupadezika kahAniyoM- kathAnoM ke udgama kA patA bhI laga jAtA hai ki jo sAmAnya rUpa me prArambha hokara kAlAntara me vRhadkAya ho gaye haiM / J
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata meM varNanAtmaka kathA-sAhitya 267 Rgaveda ke gAna kisI dRSTi se loka-kAvya nahIM kahe sambandha nahI hai| unameM yajJa ne eka camatkArI maMtra ko jA sakate hai| unakA udbhava, adhikAzataH, brAhmaNa varga rUpa le liyA hai ki jisake dvArA devagaNa yajJakartA kI meM hI hayA thaa| mAhavAnita devatAmo ke kRpApAtra evaM sAMsArika pAkAkSAeM pUrNa karate haiM, aura isIlie usake jaTila yajJa-yAjJo paramparA ke rakSaka ke rUpa meM ye brAhmaNa riputroM ko duHkha aura kaSTa bhoganA par3atA hai| kisI sadA hI, jana sAdhAraNa meM rahate hue bhI. unase Upara yajJavidhi ko aura usakI prabhAvakatA ko spaSTa karane, uThane kA prayatna karate rahe haiM / isalie na to ve loka devo kI mahAnatA aura unakI vadAnyatA kA yazodAna paramparAoM ke prabhAva se hI bilkula achUte rahe hai aura karane, prAcIna vIro ke kortigAna karane aura brAhmaNoM kA na jana sAdhAraNa ke prAzraya-vihIna hii| vaidika kAvya me mahatva loka mAnasa para jamAne ke lie prAcIna grAkhyAna, varNana yogya aneka manorajaka kathAe surakSita hai / udAha- purAvRtta, aura siddha puruSoM kI jIvaniyA~ yahA~ vahA~ unameM raNArtha hameM jahAM yaha batAyA gayA hai ki yuddhapriya indra vRtra varNita haiM / brAhmaNoM ke svArtha aura yajJadharma se spaSTa samAna rAkSasoM kA saMhAra aura aMdhakAra eva avarSA kA sambandhita hote hue bhI ina kahAniyoM meM se kucha meM lokanivAraNa kaise karatA hai| phira devoM kI sahAyatA karane paraka tatva bhI hai| pururavasa aura urvazI kA purAvRtta vAle azvinI kumAro kI aneka paurANika AkhyAyikAeM harizcanda aura yajJa ke zikAra zunzepa kI kahAnI, prajAbhI vahA gaI hai| jise yajJAnuSThAna kA vizuddha jJAna hai pati ko jIvanI varNanAtmaka dRSTi se niHsandeha manoraMjaka aise prAcAryoM ke vazIbhUta ye saba deva hote hai isa prakAra ye hai| prAdhArabhUta kathA kA kendrabindu kisI yajJAnuSThAna brAhmaNa jana-sAdhAraNa kI samRddhi kI puraskartA aneka kI prazasA aura paucitya prAdi kI sthApanA ke lie divyAtmAoM kI zlAghA-prazaMsA karate hue, na kevala apanI vaNita vivaraNa-pracura kathA meM se khoja nikAlanA niHsaM. hI zakti baDhAte hai apitu yaza-dharma ko bhI phailAte hai| deha kaThina hai| aneka dRSTiyoM vAle mahAkAvyoM kI prAdi tathAkathita pAkhyAna-RcAeM aise prAcIna paurANika gIta kA vastutaH, brAhmaNoM ke isa varNanAtmaka stara se bhI pUrva hI haiM ki jinameM varNanAtmaka aura nATakIya tatva bhI hai| kI hai| inhI meM hameM pururavasa aura urvazI kA saMvAda, yama aura jaba hama upaniSada kAla me praveza karate hai to vahA~ yamI kA tIvra vAda-vivAda milatA hai / pahalA prasaga to hame eka bhinna saMsAra hI kA parilakSaNa hotA hai| upauttarakAlIna bhAratIya sAhitya meM aneka jaTila racanAoM niSadoM kI bauddhikatA ke kAla meM, brAhmaNa prAcArya pIche dvAga pramara hI kara diyA gayA hai / isakI dAna stutiyoM paDatA jAtA hai aura kSitija eka dama nayA dikhAI par3atA meM brAhmaNoM ko udAra citta se dAna dene vAle dAtAgo kI hai| dharmazAstra meM aikya kI dhvani, jaDa yajJoM kI nirarthakatA atizaya prazaMsAeM surakSita hai| aura yaha bahuta hI sambhava aura brAhmaNa-prAcAryoM kA sarvajJAna ekAdhikAra, pracalita hai ki yajJo ke ina saMrakSakoM meM se kucha aitihAsika vyakti sAmAjika ayogyatAoM ko nivAraNa kara uccatama jJAna bhI hoN| parantu yaha durbhAgya kI bAta hI hai ki nAma ke prati- -prApti kI janAkulatA , devoM ke kopa yA prasAda se rikta unake viSaya meM hame aura kucha bhI jJAta nahI hai| nahI apitu sva-karma aura janmAnumAra sAMsArika viSamatA jaba hama brAhmaNoM ko, jinameM ki IzvaravAda aura ke vyAkhyAkaraNa kA prayatna, uccatara jJAna evaM vairAgyayajJavAda ke sambandha meM brAhmaNoM meM hone vAle vRthA vAda- sAdhanAnusaraNa dvArA zanaiH zanaiH yajJa evaM dAna kA uccheda, vivAda kA zuSka varNana hI hai, dekhate hai to mAnava upa- samAja ke eka sadasya rUpa mAnavAcaraNa ke lie bArambAra upayoga kI pradhAna bAta unameM yahI hame milatI hai ki naitika-dhAmika upadezoM kA prayoga, ye hI upaniSadoM kI uname aneka purAvRtta aura siddha. puruSoM kI jIvaniyAM dI pramukha dhArAoM meM se kucha dhArAeM haiM jo upaniSadoM ko huI hai / uname dharma aura anuSThAna kI bhI aneka bAteM brAhmaNoM se pRthak kara detI hai / vicAradhArA meM isa navIkahI huI haiM ki jinameM naitikatA yA sadAcAra se kucha bhI natA kI prAdi kI vyAkhyA karate hue, viNTaraniTja kahate
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268, varSa 22 ki06 anekAnta haiN| jaba ki brAhmaNa loga apane kasara yajJIya vijJAna kA romAnI aura kAlpanika tattvoM ke hote hue bhI, bahuta anusaraNa kara rahe the, anya varga una utkRSTatama praznoM ke sambhava hai ki, mahAkAvya kA gaurava aura vizAlatA nirAkaraNa meM pahale se hI laga gaye the ki jinakA avazeSa hI prApta ho gaI hogii| donoM mahAkAvyo kI yaha vRddhi meM hI upaniSadoM meM itanA zuNTha vicAra kiyA gayA hai| apane meM hI eka samasyA hai aura inake sUkSmadarzI zodhaka ina vargoM meM se ki jinakA brAhmaNoM se mUlataH koI bhI bar3e acche pariNAmoM para pahu~ca cuke hai| sambandha nahIM thA, aise vanavAsI aura bhramaNazIla tapa- kuru zAkhA ke siddhoM kI vIra kathA hI mahAbhArata sviyoM kA udabhava humA ki jinane na kevala samAra aura kA mUla bIja hai aura isameM kaurava mahAyuddha kA vizeSa usakI mAsakti kA hI tyAga kara diyA thA, apitu rUpa se varNana kiyA gayA hai| parantu isa sAMsArika ghaTanA brAhmaNoM dvArA kiye jAnevAle yajJoM aura anuSThAnoM se bhI para vizvakozIya sAhitya kI aisI mahAn upari-saMracanA ve ekadama pRthaka rahate the| brAhmaNavAda ke virodhI aneka caDhA dI gaI hai ki jisame vibhinna prAdarzoM aura yugoM ke sampradAya inhIM vargoM meM se bana gaye the aura inhI sampradAyo spaSTa darzana dIkha par3ate hai| isa apAra sAmagrI meM IzameM kA eka bauddha-sampradAya itanI baDI khyAti ko pahu~ca brahmANDa viSayaka dhArmika kathAe hai, to svataMtra kahAniyA~ gayA thaa| upaniSada stara ke sAhitya, vizeSatayA / bhI, jaisAki karNa kI janma kathA, brAhmaNoM ko dAna dekara prAcInatama, meM hameM kucha bar3e hI manoraMjaka varNana jaise ki yudhiSThira-pApa-mocana kI kathA, aura yAdava-vaza-nAza kI gArgI aura yAjJavalya kA vAda-vivAda, satyakAma jAbAla kathA / isame dhArmika-dArzanika aura naitika vibhAga bhI kI kathA aura pravAhaNa evam azvapati jaise kSatriyo kI hai jisame rAjatatra aura sAmAjika vyavahAra ke aneka ghaTanA, milate haiN| inameM se kucha to prAcIna bhArata ke sArasatya hai / isame rUpakathAeM, dRSTAntakathAe~ aura propabauddhika kAla ke rUpa meM smaraNa rakhane yogya haiN| dezika varNaka bhI hai| avazeSa isame vairAgI kavitA bhI vedottara kAlIna bhAratIya sAhitya ke varNako kI bahuta kucha hai| sArA kA sArA graMtha, kyA aMzo meM aura tIna mahAna saritAnoM ne sUkSmadarzI vidvAno kA dhyAna kyA samasta rUpa me hI, aba taka aneka sampAdakoM ke hAtha acchI taraha se prAkarSita kara liyA hai / ve saritAeM hai :- se nikalA huaA hai; aura isalie, visaMgata evam paraspara bRhatkathA, mahAbhArata pora raamaaynn| inameM se pahalI virodhI hone ke uparAMta bhI, usake mUla pATha meM sabhI pezAcI prAkRta meM hai aura pIche kI donoM saMskRta me| prakAra ke viSaya praviSTa hai| mahAbhArata kA pATha, jaisA guNADhya kI bRhatkathA mAja mUla rUpa meM na to prApya hai ki Aja milatA hai, samartha vidvAno ke matAnusAra, atyanta aura na usake kabhI milane kI hI koI mAzA hai / saMskRta sudRDha aura asaMdigdha bhArgava prabhAva meM vartamAna rUpa pAyA bhASA meM bhI usake saMkSepa tIna hI mile hai| pakSAntara me hA hai| isake pahale aura pIche bhI isake pATha para isI mahAbhArata pora rAmAyaNa ke mUla bIja kA jo ki unake / prakAra ke aneka sAmpradAyika prayatna hote rahe hoNge| mUla lekhakoM ne mUlataH prastutaH kiyA thA, patA lagAnA mI kathAnaka se vizeSa sambandha nahI hote hue bhI isame aneka lagabhaga asambhava hai, hAlAMki sUkSmadarzI vidvAno dvArA choTe aura bar3e pAkhyAna basa jor3a die gae haiN| jo bhI aise prayatna nirantara kie jA rahe hai, kyoMki inake prApya ho, mahAbhArata sabhI prakAra ke varNakoM kA eka mahAna pATha, bhArata ke vibhinna bhAgoM meM sadiyoM se lagAtAra saMgraha hai aura isane uttarakAlIna lekhakoM ko apane viSayaapane-apane dRSTikoNa se kAryarata catura matavistAraka- nirvAcana me bahuta hI prabhavita kiyA hai| sampAdakoM dvArA kie gae prakSepoM se, bahuta hI vistAra pApakSAntara me mahAbhArata jitane vividha viSaya rAmAyaNa gae haiN| inheM mahAkAvya to na jAne kaba se kahA - - 2. vI. esa. sukhaThakara dI bhRguja eNDa dI bhArata, jAne lagA hai / mora bRhatkathA ko bhI, usame ra manAlsa prApha dI vihAra uDIsA risarca sosAiTI 1. e hisTrI mApha iDiyana liTarecara bhA. 1 pR. 231 patrikA bhA. 18 khaNDa 1 pR. 1-76 /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata meM varNanAtmaka kathA-sAhitya 266 meM nahIM hai hAlAMki isakA pATha bhI una vyavasAyI kathakoM varNana hI rahA thA / parantu manya kAvyo me, pratipAdya viSaya ke hAthoM ki jo lokarucI kI mAMga kI pUrti karanA kavi ko apanI vyAkaraNa-jJAna paTutA, bhAva-vyaMjana sukacAhate the, vRddhi ko avazya hI prApta huA hai| rAma ratA, zailI-cAturya, varNana aura bhAva donoM se sambandhita kI kathA ko mahAbhArata meM bhI sthAna mila gayA hai aura kAvyAlaMkAritA kA sudakSa prayoga, aura kAvyazAstra ke dazaratha jAtaka ke kathAnaka se usakA nikaTa sAdRzya hai| jaTila aura ravAjI siddhAnto ke pUrNa jJAna ke pradarzana kA, rAmAyaNa kA pahalA aura antima kANDa jinheM sUkSmadarziyoM eka nirbala prAdhAra hai| jo kabhI guNa the ve hI doSa ho ne pIche se joDA hA ghoSita kiyA hai, usa viSNu ko gae, kyoMki uttarakAlIna kaviyoM ne apane jJAna ke pAMDi tyapUrNa pradarzana kI cintA meM vibhinna mUlyo ko bala dene tAra liyA thA, sampAdakIya prayatna kA spaSTa hI udghoSa ke anupAta aura santulana kA saba jJAna hI bhulA diyA hai| hai| isa prakAra vizuddha loka-kathA para bhI sAmpradAyikatA jaisA ki mekDonyela ne kahA hai, pratipAdya viSaya jaTila ne apanA hAtha sApha kiyA hai| rAmAyaNa meM vikasita kucha abhimAna ke pradarzana kA sAdhana adhikatama mAna liyA gayA pAtra avazya hI manoraMjaka hai / bhAratIya strI ke AdaraNIya hai yahA~ taka ki anta me sivA zAbdika kalAbAjI aura prAdarza rUpa me sItA kA vahA~ citraNa hai, aura bhAratIya dIrgha pada-vinyAsa ke aura kucha vaha raha nahI gayA hai| gAvoM ke lokapriya devatA ke rUpa meM zrI hanumAna kaa| kAlIdAsa se prArambha hokara aura saskRta ke jIvaTapUrNa sItA-janma kI kAlpanika kathA hame usa RgvedIya kAla kI samApti taka, mahAbhArata mora rAmAyaNa hI aneka lAla-paddhati kA smaraNa karA detI hai ki jisakA vahA~ lekhakoM ke lie sadA-pravAhI viSaya-srota rahe the aura jise vyaktikaraNa kara devI rUpa se prAhvAna kiyA gayA hai| unane gItika, zRgArika mora propadezika raso dvArA khUba rAmAyaNa nirA mahAkAvya hI nahIM hai, apitu usakA bahu~- acchI prakAra sajAne meM koI kasara hI nahIM rakhI hai| tAza aisI alaMkAra-bahula kAvya pravRtti bhI pradarzita karatA kAvyoM meM raghuvaza, bhaTTikAvya, rAvaNavaho, jAnakIharaNa hai ki jahA~ kathA kI zailI, usake viSaya jitanI hI Adi kA viSaya rAma kathA hI hai aura kirAtArjunIya, mahatvapUrNa hai| usake sAtave kANDa meM vizeSa rUpa se, hame zizupAlavadha, naiSadhIya prAdi kA viSaya nirvAcana mahAbhArata aneka paurANika kathAe~ aura jIvaniyAM prApta hotI hai kA prAbhArI hai| nATako meM se adhikAMza kA prasaga donoM jaisA ki yayAti evaM nahuSa kI jIvanI, vaziSTha aura mahAkAvyo aura bRhatkathA se liyA gayA hai| mudrArAkSasa agastya kI janma-kathA prAdi-Adi ki jo pIche se usame aura mAlatImAdhava jaise nATaka ine-gine hI hai ki jinane praviSTa kara dI gaI hai| mahAkAvya bAhya pAtroM ko apane nATaka kA viSaya aba purANoM kA vicAra kreN| jagadutpattika paura banAyA hai| bAda ke kaviyo ne, cAhe gadya ho yA pada, unameM devoM, santoM, vIro, avatAro aura rAjavazoM kA kathA-varNaka kA dhyAna itanA nahI rakhA hai jitanA ki apane varNana kiyA gayA hai| unakI propadezika dhvani aura pADitya-pradarzana kaa| dazakumAracarita, vAsavadattA, kAdasAmpradAyika uddezya sarvatra bilakula spaSTa hai / mahAbhArata mbarI prAdi gadya ramanyAso ke lie to yaha bilakula hI paura rAmAyaNa ke uttarakAlIna kSepako se unakA sannikaTa satya hai / inake lekhaka donoM mahAkavyo se gahana paricita sambandha paripUrNa parilakSita hotA hai| pratIta hote hai, parantu unake kathAnaka kA viSaya na to rAmAyaNa meM alakAra-bahula zailI kA pradarzana kahIM-kahIM unase likhA hI gayA hai aura na vaha unakA hai hii| unakI hI hotA hai| parantu jaba hama saskRta-sAhitya ke kAvya- zalA bhA esA hai ki unha parama-buddhi-prAmama zailI bhI aisI hai ki unhe parama-buddhi-abhimAnI bhI koI. stara kI mora dekhate hai to mahAkAvya-stara se usakI vize koI hI par3ha sakatA hai| upamAno kI chaThA, anuprAso kA SatA spaSTa parilakSita ho jAtI hai| mahAkAvyakAra kA bAhulya, samAsa bharI jaTila zailI hI ina gadhoM ke sAmAnya mukhya lakSya apanA pratipAdya viSaya aura usakA sajIva 3. e hisTrI mApha saskRta liTarecara, pR. 326
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70, varSa 22 ki0 6 / lakSaNa hai| inake sAhityika goSTava ke rasAsvAdana aura kAvya-vicAraNA ke grahaNa karane ke lie vyAkaraNa aura alaMkAra zAstra ke kaThora adhyayana kI dIrghakAlIna zizi kSutA pratyanta hI prAvazyaka hai| ina lekhakoM kI icchA na hote hue bhI, unakI pRSThabhUmi dhArmika hai aura sAre hI rAjya meM dhArmika praupadezika anurodha vikhare par3e hai bhartR hari jaise lekhakoM kI racanAoMoM meM bhopadezika tatva pradhAna ho jAte hai| bhramarU jaise kaviyoM kI kRtiyoM meM vizuddha / zrRGgAra parilakSita hotA hai, parantu jayadeva jaise kavi dvArA ye hI bhAva dhArmika pRSThabhUmi me pathcIkaraNa kara diye gae hai mora prAdhyAtmika sutAna dvArA unakI abhivyaMjanA huI hai / ina pralaMkAra - bahula racanAo meM varNanAtmaka kahAnI kA koI avakAza yA kSetra raha nahI gayA hai / jaba hama paMcatantra aura usa jaise hI prattho kI praupa dezika nIti-kathAoMoM kA, mAva-vyaMjaka kathAyo kA jinakA namUnA bRhatkathA meM honA pratIta hotA hai aura jinako vetAlapaMcavizatikA Adi kathAe prAja pratIka hai aura dhArmika evaM naitika kathAoM kA ki jinake namUne mahAkAvyoM meM milate hai aura jinakA vibhinna dharma ke anuyAyI apane-apane DhaMga se paripoSaNa karate hai, vyApakatA kA vicAra karate hai to aisA mAlUma hotA hai ki manoraMjana kA lakSya upekSita na karate hue bhI, pAThaka ko upadeza dene kI icchA hI lekhaka ke mana meM sarvopari hai| manuSya bhUla karane vAlA eka pazu hai jo antara aura bAhya donoM hI zaktiyoM ke prabhAva se prabhAvita hokara aneka rUpa me kAma karatA hai| isalie use samyajJAna maura sambamcAriNa yAne prAcaraNa kI zikSA denA parama Avazyaka hai / bahutAza maiM yaha aise dRSTAnto dvArA sampanna kiyA jA sakatA hai ki jinameM pazu-pakSI pAtra rUpa se prastuta kiye jAte hoM, jiname kAlpanika vyakti bhI bhAga lete batAe jAte hai yA jinameM deva aura ardha aitihAsika vyakti taka abhinetA hoN| 2. zramaNa bhAvanA : vairAgI kAvya bhArata kI varNanAtmaka kathA ke sthUla rUparekhA kA sarvekSaNa aba taka jisa sAhitya se kiyA gayA thA, vaha saba una logoM kA thA jo ki vedoM ko sarvottama dhArmika sAhitya mAnate hai aura jo vaidika dharma yA usake pratyakSa 1 apratyakSa uttarAdhikArI dharmo ke hI anuyAyI hai| veda kAla se lekara mahAkAvya evaM smRti kAla taka ke bhAratIya sAhitya ke sUkSma aitihAsika adhyayana ne bhAratIya vidyA vidoM ko sAhitya kI isa vyApakatA me nihita dhArmika vicAradhArA ke dArzanika vikAsa me eka darAra kA patA lagA lene meM sahAyatA milI hai| upaniSad-yuga taka pahu~cane ke pazcAta hameM aise vicitra vicAroM se vAstA par3atA hai jise ki punarjanma siddhAnta, vairAgya aura dusavAda kI prora jIvana kA jhukAva aura yajJa dharma se AtmavidyA kI mahAnatA / aba jJAna kA ekAdhikArI brAhmaNa hI nahI mAnA jAtA hai| pramukha kSatriyagaNa uparyukta siddhAnto meM se kucha kI vyAkhyA aura vivecanA karate dekhe jAte haiM ki jinakA yathArthavAdI samIkSaka ko veda yA brAhmaNa meM koI bhI AdhAra nahIM milatA hai| prAyoM ke bhArata meM padArpaNa ke pUrva hamArA yaha socanA ucita hI hai ki, gaMgA-yamunA ke ke urvara taToM ke sahAre sahAre basI atyanta susaMskRta samAja pahale se hI vidyamAna thI aura usake apane dhArmika prAcArya va upadeSTA bhI the / vaidika zAstra sadA se hI magadha deza ko jahAM ki jaina evaM bauddha dharma pUrNa teja ke sAtha camaka rahA thA, kucha-kucha ghRNA se dekhate rahe hai, kyoMki ye dharma vedoM kA bhAvipatya svIkAra hI nahIM karate the| brAhmaNa kAla kI samApti para dArzanika vicAradhArA meM dIkhane vAlI isa darAra ne eka aisI svadezI dhArmika vicAradhArA ke astitva kA svIkaraNa Avazyaka kara diyA hai| ki jo prArtha vicAradhArA ko prabhAvita karate hue svayam bhI usase pUrNa prabhAvita huI hogI / bhinna-bhinna paNDito ne pUrvI bhArata ke isa svadezI dharma kA bhinna-bhinna rIti se varNana kiyA hai| yAkonI ne use loka-dharma kahA; to lAyamena ne yaha ki usake totA parivrAjaka the / gArabe ne unakA sambandha kSatriyoM se batAyA to hrisa DeviDsa ne use susaMgaThita zaktizAlI yAyAvarI kA prabhAva mAnA viNTaraniTja ne sahaja rUpa se ina vicAroM ko 'vairAgI kAvya' kA nAma diyA aura maiM isako 'magadha dharma kahatA huuN| jaisA ki maiMne anyatra kahA hai hame sAMsya, jaina, bIDa, mora bhAjIvaka siddhAnto ko bhArya vicAradhArA ke upanirvAdika bhUmi se manukrame saMgrahIta sphuTa vicAroM kI /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata meM varNana kapA-sAhitya vikRta saMlagatA hI kahanA ucita nahIM hai| isa sabakI puruSa jitanI hI prakRtiyAM haiM aura aneka viziSTa bAteM mAntarika samAnatA, prArya [vaidika aura brAhmaNa] dharma se jainoM aura sAMsyoM ko samAna mAnya hai| tInoM hI samprainakI anivArya asamAnatA ko sAmane rakhate hue aura dAyoM meM sRSTikartA yA aise pratimAnava ko ki jo daNDa una darAroM kA vicAra karate hue ki jo vaidika aura yA puraskAra vitaraNa kiyA kare koI bhI sthAna prApta nahIM upaniSadika vicAradhArAmo ke apakSapAtI pradhyayana se hai| ina sabhI samAna mAnyatAoM kI, vaidika dharma kI svA. pAI jAeM, yahI batAtI hai ki yahA~ aisI svadezI vicAra- bhAvika vikAsa ke sAtha usa samaya taka koI bhI saMbati dhArA jise hama suvidhA ke lie 'mAgadha dharma' kaha sakate nahI baiThatI hai jaba taka ki upaniSada-yuga kA madhya-kAsa hai, pahale se vidyamAna thI hI ki jo sAMsArika dRSTikoNa nahIM mA jAtA hai| sAMkhya ne, ki jise usakI manomohaka me ekadama dukhavAdI, prAdhyAtmikatA meM bahudevavAdI nahI paribhASAvalI ke kAraNa sanAtana svIkAra kara liyA gayA to detavAdI, prAcAra meM virAgI, punarjanma bhora karma ke hai hAlAMki veda-mAnya sanAtana se usameM prakaTa visaMgatiyA~ siddhAnta me ni.sandeha vizvAsa karane vAlI, naitika dRSTi bhI haiM. katipaya upaniSadoM ko vizeSa rUpa se prabhAvita koNa me pratimAnavI aura sarvajIva-tatvavAdI, vedo aura kiyA hai. aura phira prAstikavAdI yoga kA bala pAkara vaidika anuSThAno me zraddhA jarA bhI nahI rakhanevAlI, aura mAM nisanTeDa hI sanAtana bana gayA hai| jaina, sAMsya niHsakoca rUpa se sRSTikartA kA svIkAra nahIM karanevAlI aura bauddhoM kI ina samAna bAtoM ko, unake aise hI thii| jaina aura bauddha isa mAgadha dharma ke acche prAdarzabhUta ra bAddha isa mAgadha dhama ke praccha pAdazabhUta Arya-vaidika anuSThAnoM ke samAna mata-bhedoM ko, paura pratinidhi hai ki jisakI pRSTha-bhUmi kI rUparekhA maiMne anyatra prAjIvaka, pUraNa kAzyapa Adi sampradAyoM se milate-julate ina zabdo me dI hai, 'jaina dharma ke pramukha siddhAntoM kA jainoM ke kucha vizeSa siddhAntoM ko dRSTi meM rakhate hue, anya bhAratIya dharma-sampradAyo ke siddhAntoM ke sAtha yahA~ maiM eka aise mahAn mAgadha-dharma kA, pramukha anubhAvoM me vahA~ sAmya aura vaiSamya batAte hae jo saMkSipta sarvekSaNa maiM svadezI, astitva svIkaraNa ke pakSa meM hU~ ki jo madhyane kiyA hai, usase mujhe bhAratIya dArzanika vicAradhArA deza meM mAryoM ke Agamana ke pUrva hI pUrvI bhArata meM gaMgA ke vikAsa me jaina-dharma kI sthiti para anirNAyaka rUpa se ke taToM para phala-phUla rahA thaa| bahuta sambhava hai ki ina prakAza DAlane kA pralobhana hotA hai| jaina-dharma ko veda kI adhInatA kA asvIkAra, bauddho ke pUrNa aura sAkhyoM ke donoM dhArAmoM kA brAhmaNa-yuga ke anta samaya meM saMmizraNa humA ho aura usake pariNAma svarUpa eka ora to usase Azika, kadAcit yaha batAtA hai ki ye tIno eka hI upaniSadoM kA udbhava humA jinameM yAjJavalkya prAdi vicAradhArA ke hai / punarjanma kA siddhAnta hI nahIM apitu RSi pAtma-vidyA kA pracAra pahale pahala kara rahe hai evam usase udbhUta jIvana-duHkhavAda aura karma siddhAnta ki jo vaidika sAhitya ke upaniSadoM me hI sarvaprathama nizcita rUpa dUsarI pora janatA dvArA prAcarita vaidikAnuSThAna rUpI dharma ke vipakSI rUpa meM jaina aura bauddha dharma pracAra pAe se dikhalAI par3atA hai, ina tInoM ko samAna rUpa se mAnya hai / dayA aura nIti kA dRSTikoNa evam hiMsA kI ghora ki jo mAgadha-dharma ke mahAn vArase ke sudRr3ha pratinidhi ke nindA, phira cAhe vaha yajJa ke artha athavA vyaktika icchA rUpa meM zIrSa sthAnI hue| ke lie kI jAe, bhI tIno ko samAna rUpa se mAnya hai| viNTaraniTja ke anusAra, prAcIna bhArata meM sabhI bauddhoM bhora sAkhyoM ke siddhAnta bahuta se samAna hai, yaha bauddhika pravRttiyA kevala brAhmaNoM meM hI parisImita nahIM bhAratIya-vidyAvido ke lie koI naI bAta yA sacanA thiiN| brAhmaNa zAstroM ke sAtha-sAtha parivrAjaka, zramaNa, nahIM hai| tAtvika dvaitavAda, prAtmA-bahuvAda, dravya dvArA athavA vairAgI sAhitya bhI taba thaa| prAcIna bhArata ke mAtmA kA vibhramaNa, sAkhya kA yaha Adima vizvAsa ki bauddhika aura prAdhyAtmika jIvana ke ina do pratinidhiyoM 4. pravacanasAra, bambaI 1935, bhUmikA pR. 12-13 5. vahI, inTroDaksana, pR. 64-65
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272, barSa 22 ki06 ko, bauddha granthoM meM 'zramaNa aura brAhmaNa', azoka ke haiM ki jahA~ isakA jJAna kSatriyoM rAjA dvArA eka brAhmaNa zilAlekhoM meM 'samaNabaMbhaNa', aura maigasthanIja dvArA 'bakama- ko diyA jA rahA hai| vairAgI kAvya meM jo saMvAda spaSTa nAha mora saramanAI kaha kara bhalI prakAra mAnya kiyA hai usa duHkhavAda kA nirdeza toM eka dama uttarakAlIna upagayA hai / apanI pRthaka-pRthaka jIvana kathAnoM, naitika mUlyoM niSadoM hI meM dikhalAI par3atA hai| aura dhArmika dRSTikoNoM se ye donoM hI bhalI prakAra paha- isa vairAgI kAvya kA spaSTa prabhAva mahAbhArata aura cAne jA sakate haiN| brAhmaNa sikha puruSoM kI jIvaniyAM jaina evam bauddha zAstroM meM hI dIkha par3atA hai jaisA ki baidika paramparA aura kathAnoM se prArambha hotI hai| hama mahAbhArata ke pitA-putra saMvAda meM pAte haiN| isakA hI mahAn RSi, vaidika maMtradraSTA aura smRtikAra prAyaH devo pratirUpa bauddhajAtaka aura jaina uttarAdhyayana sUtra meM bhI ke samakakSa hI sthAna pA gae aura brAhmaNoM ko usI hameM dIkha par3atA hai| isa prakAra ke vairAgI graMza mahAbhArata prakAra bheMTeM dI jAne lagI, mAnoM ve pUrNa kSamatA prApta deva meM aneka hai| udAharaNa svarUpa nimna aMza ginAe jA pratinidhi hI hoN| parantu zramaNa siddha-puruSoM kI jIva- sakate haiM :-viduranItivAkya [5, 32-40], ghRtarASTra niyA~ saMsAra tyAga karane vAle saMtoM aura ghora tapa karane zokApanodana [strI-parva 2-7] 'kue~ meM laTaka rahe manuSya' vAle tapasviyoM kI hai| brAhmaNa nIti aura dharma vizvAsa kA dRSTAnta, jo ki jaina evam bauddha zAstroM meM bhI pAyA jAtivAda meM khUba hI bhIje hue hai| vahA~ saMsAra-tyAga jAtA hai. karmavyAdha kA upadeza [vanaparva, 207-16, svIkAra to kiyA gayA hai, parantu jIvana meM pramukha bhAga tulAdhAra-jAjalI samvAda / zAMtiparva, 261-64 / , yajJa use vahAM prApta nahIM hai| veda kA jJAna, yajJa aura brAhmaNa nindA prakaraNa [12, 272 prAdi], go kapilIya prakaraNa kI pUjA-pratiSThA hI ko usame pramukhatA dI gaI hai| bihI. 269-71], janaka kI anAsakti [vahI, 178], natika mUlyoM kA vahA~ mahatva laukika vyavahArAnugata hai| jo jaina aura bauddha zAstroM meM bhI hai, vyAgha aura kabUtara dAna kA artha vahA~ hai brAhmaNoM ke prati hI udaarvRtti| kI kathA [zAMti, 143-46], mudgala kI kathA [3, aura prAtma-bali kA artha hai brAhmaNoM kI praajnyaanuvrtitaa| 260 prAdi], Adi Adi / ina aMzoM meM pratipAdita rAjA kA svarga gamana bhI brAhmaNa gurU kI eka-niSTha mA brAhmaNa gurU kA eka-niSTha kucha siddhAnta aura naitika mUlyoM kI brAhmaNa dharma se jaisA bhakti para hI nirbhara karatA hai| parantu vairAgI kAvyoM ke ki anyatra usakA pratipAdana kiyA gayA hai, bilakula naitika lakSya isase bilakula hI bhinna haiN| naitika anu- saMgati nahI hai| zAsana aura saMsAra-tyAga yahA~ mokSa yA nirvANa prApti ke isa purAtana bhAratIya vairAgI kAvya kI aitihAsika sAdhana rUpa kiyA jAtA hai| saMta na to kisI se svayam sthiti kA jaba hama vicAra karate hai to kahanA par3atA hai bhayAkrAnta rahatA hai aura na vaha svayam kisI ko bhayA- ki isakA udbhava sthAna mahAbhArata to nahIM hI hai kyoki kAnta karatA hai| prAtma-tyAga aura prAtma-nirodha kA vaha isa prakAra ke aMza usake navInatama staroM meM hI milate pratyucca avatAra hI hai| sabhI zreNiyoM ke jJAnI ina haiN| isase aisA pratIta hotA hai ki mahAbhArata meM sammidhyeyo kA pAcaraNa karate haiM, aura ahiMsA evam maitrI hI lita kie jAne ke pUrva hI ye samvAda svataMtra rUpa se dhAmika jIvana ke pratyucca siddhAnta hai| astitva me hoNge| anta meM viNTaraniTaja kahate haiM ki virAgiyoM kI naitikatA yA dharma kA prAdhAra puna- -maiM aisA socane ko prerita hotA hU~ ki vairAgI kAvya janma aura karma meM vizvAsa hai| sarvatra saMsAra kI prakRti aura usameM parilakSita jIvana kA viziSTa dRSTikoNa, sarva kI ghora zikAyata hI zikAyata hai / mokSa ke zAzvata sukha prathama usa yoga ke purAtana rUpa meM udbhavita huA ki jo para khUba hI bala diyA gayA hai| ye vicAra veda meM kahIM eka prAcArapaddhati aura pApa-niSkRti kA vyavahArika bhI nahIM milate haiM / chAndogya mora vRhadAraNyaka upani- siddhAnta mAtra hI thA aura jo sAMkhya vicAradhArA se SadoM meM karma-siddhAMta ke kucha prAkasmika lakSaNa mila jAte utanI hI saralatA se milAyA jA sakatA thA jitanA ki
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata meM barmanAka kathA-koSa jaina aura jaina aura bauddha upadezoM ke sAtha / sAkhya aura para atyadhika prabhAva DAlatA hai| buddha aise baMdha yAvantarI yoga donoM hI yadyapi praba sanAtana brAhmaNa-dharma ke peTe meM hai ki jo mAnava ke duHkhoM kI cikitsA apane hI dhArmika samAviSTa ho gae hai, parantu mUlata: ve brAhmaNa-dharma nahI siddhAMta rUpI prauSadhiyoM ko dekara karane ke icchuka haiN| the| ve veda se svataMtra the| usane yaha sthiti svIkAra kara ve eka saphala upadezaka the aura isalie ve logoM ke lI hai ki vairAgI kAvya ke siddhoM ke kucha jIvanavRtya aura zarIra aura mana donoM para hI zIghra adhikAra jamA lete uktiyA~ jo ki mahAbhArata meM milatI hai, niHsandeha jaina the| phalata: hama par3hate haiM ki ve aneka prAlhAdaka bhaura aura bauddha zAstroM se lie gae hai| jo jIvana vRtya aura manoraMjaka kathAeM jo ki zikSAprada aura suzrAvya donoM hI uktiyoM saba meM samAna rUpa se hai, unake sambandha me do hotI thIM, kahate aura unheM sunakara maba prANI iha bhava sambhAvanAeM ho sakatI hai-'pahalI to yaha ki mUlataH ve aura para bhava donoM meM hI sukhI hote the / bhAratIya vicAra bauddha yA jaina hI ho, yA phira yaha ki ye saba anurUpa paddhati meM dRSTA ne mahatva kA kAma kiyA hai aura anumAna praza kisI eka hI zrota yAne isase bhI prAcInatara vairAgI / vAkya (silonijma) meM dRSTAta to hote hI hai| yahI sAhitya ke ho ki jo sambhavatayA yoga athavA sAkhya kAraNa thA ki buddhadeva sabhI prakAra ke jIvanoM se apane ko yoga kI zikSA ke sambandha me u bhUta huaA ho|' pUrNa avagata rakhate the| isalie udAharaNa yA dRSTAMta ve yadyapi yaha abhigamana kucha bhinna hai, phira bhI vairAgI prastuta karate the, zrotAmoM ko unakI buddhimattA evam sAhitya jisakA ki vivecana Upara kiyA gayA hai, aura unake upadeza kI prAmANikatA me sahaja hI vizvAsa ho mAgadha-dharma jisakI kI rUparekhA maine yahA~ dI hai, donoM meM jAtA thaa| yaha bhI bahuta sambhava hai ki buddha apane upadezoM bahuta samAnatA hai / magadha ke bhaugolika pakSapAta ke sivA, meM loka-kathA kA bhI samAveza karate the| pAlI sAhitya dono hI vAkya-vizeSa prAyaH eka hI prakAra ke bhAvoM ko me isa bAta ke pracura pramANa haiM ki bauddha sAdhunoM paura prakAza karate haiN| yaha eka durbhAgya kI hI bAta hai ki upadezakoM ne apanI dharma-dezanAmoM ko zraddhA, dharma ke lie maMkhalI gozAla, pUraNa kAzyapa, Adi mAdi jJAniyoM kI tapasyA, yA duHkha sahana, saphala prAyazcita aura mahaMta-pada kRtiyA~ aAja hameM koI prApta nahIM haiN| parantu jo prAcIna prApti sambandhI kathAnoM ke aneka dRSTAntoM dvArA khUba hI bhAratIya sAhitya vArase meM hameM prApta huA hai, usase sajAte the| kabhI-kabhI ve dharmaprANa jIvaniyoM kI kalpanA viNTaraniTaja kI kahI siddhoM kI jIvaniyoM kI prakRti bhI kara lete the| parantu adhikAMzatayA ve pazuoM kI paura naitika-dhArmika dRSTiyo ko madde najara rakhate hue nIti kathAnoM, rUpa kathAnoM aura loka kathAmoM ke sampanna yaha ni. sakoca kahA jA sakatA hai ki jaina aura bauddha bhaNDAra se yA manAdhyAtmika sAhitya me se hI cunI huI sAhitya usa vairAgI kAvya ke pradhAna rakSaka haiM aura jaina kathAmoM ko hI thor3A sA hera-phera kara apane dhArmika dharma evaM prArya bauddha dharma hI usa magadha dharma ke prati siddhAMtoM ke pracAra ke upayukta aura anurUpa banA lete the| utkRSTa pratinidhi hai| loka yA prAdhyAtmika sAhityika kisI bhI jyAnaka ko 3 bhAdi bauddha sAhitya : bauddha rUpa dene meM bodhisatva kA siddhAMta, punarjanma aura sAre hI bauddha sAhitya meM jisakA ki adhyayana jaina karma-siddhAMta kI dRSTi se, eka utkRSTa sAdhana thaa| sAhitya kI apekSA adhika pUrNatA aura sUkSmatA se kiyA upamAnoM aura dRSTAMtoM kA janatA para bar3A hI prabhAva jA rahA hai, buddha kA vyaktitva prAyaH pratyeka saMdarbha meM pAThaka par3atA hai aura unase zrotA vizuddha toM kI pra dharma 6. vinTaraniTaja ke grantha sama prAvalamsa Apha iMDiyana kA mamaM bahuta zIghra samajha jAte haiM / pramukha upadeSTApoM ne liTarecara kalakattA 1925 meM utkRSTa lekha eseTika isIlie mA isIlie apanI dezanAoM ko manoraMjaka aura karNapriya liTarecara ina insenTa iMDiyA kA sAra saMkSepa meM 7. insAiklopIriyA mApha epiksa eNDa risIvanAmA. diyA hai| 7, pR.411|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274, varSa 22 ki. 6 anekAnta banAne ke lie sadA hI inakA upayoga kiyA hai| pAkAMkSI the| ye saba vairAgI vIra hI the aura inakI hama vinayapiTaka ko hI leN| usake khandakoM me niyamoM uktiyoM dvArA divya-prakAza aura udAharaNoM dvArA preraNA paura upaniyamoM kA praveza dRSTAMtoM dvArA kiyA gayA hai una saba logoM ko milatI hai jo ki AdhyAtmika lakSya kI aura unameM usI samaya kA citraNa hai jaba ki baddha dvArA sAdhanA karanA cAhate hai| ina vyaktiyoM meM kucha to aitiunakI ghoSaNA kI gaI thii| cUllavagga meM bhI hama aneka hAsika hI pratIta hote haiM / unake vacanoM meM yadyapi unake upadezaprada kathAnaka dekhate hai| uname se kucha to dharma- jIvana kI ghaTanAoM kA vivaraNa kucha bhI nahIM milatA hai, parivartana kathAnaka haiM to kucha aise ke jo buddha ke yA bUddha phira bhI tadanusArI apadAna kathAoM aura dharmapAla kI ke bhikSoM ke jIvana ke sAtha guMthe hue hai| sauriputta, Ta ripata. TIkA meM ina bhikSu aura bhikSuNiyoM ke viSaya meM bahuta sA mogallAna, mahAprajApati, upAlI, jIvaka Adi ke kathA- vivaraNa yA vyaurA diyA huA hai| adhikAMza kathAe~ nakoM kA sAmAjika aura manovaijJAnika sArvakAlika vilakula yAMtrika sI nirasa lagatI haiN| phira bhI dhArmika upayoga hai| sutapiTaka ke dIghanikAya aura majjhima- aura naitika upadeza kI kahAniyAM hone ke kAraNa unakA nikAya meM bhI hame buddha jIvana kI kucha ghaTanAe~ milatI eka vizeSa zahatva hai| nAmoM meM unakA koI mUlya nahIM haiM / payAsIsUtta jaise saMvAda bhI unameM hai aura aisI paurA- hai, parantu tyAga kI bhAvanA, karma-siddhAMta kI kriyA, dhArmika Nika kathAe~ aura siddha-puruSoM kI jIvaniyAM bhI ki jo aura naitika mUlyoM kI satyatA aura dharma-parAyaNa jIvana kisI siddhAMta kA pradarzana karatI hai yA koI dharmAcAra kI AvazyakatA kI chApa ina kathAnakoM dvArA prAstikoM batAtI hai / channa, prAssalAyana prAdi kI kathAe~ kisI para paDatI hI hai| jaba vibhinna sAMsArika sthiti ke ghaTanA ke vAstavika hone jaisI pratIta hotI hai| DAka strI puruSoM kI kathAnoM para jinhone dhArmika dRSTiyoM se aMgulimAla kA kathAnaka. ki jo bhikkha hokara ahata ke preraNA prApta kara bhikkhu jIvana svIkAra kara liyA thA, pada taka pahu~ca gayA thA, rAjA makhadeva kI jIvanI ki hama dRSTipAta karate hai to sahaja hI samajha jAte hai ki jisane zveta keza ke dekhate hI pravrajyA le lI thI aura vairAgya ke mUlyoM kA ina kathA-lekhakoM ke dRSTikoNa kA ratthapAla kA saMsAra-tyAga aura sAMsArika sukhoM kI prabhAva bahuta hI baDA paDA thaa| ina kathAnakoM meM se kucha .asAratA para phira bhArI tiraskAra, ye tyAga ke prAdarza ko ni.sadeha yathArtha upadezI kathA aura jIvana ko vAstavika gauravAnvita karane vAle geya kathAnakoM ke kucha uttamottama citroM kA manoraMjaka namUnA hI hai / udAharaNa haiM / vimAnavatthU aura peTavatthU donoM hI grathoM me phira do bauddha varNAtmaka sAhitya ke vyApaka prAcIna eka Adarza para hI banI aisI kahAniyA~ dI haiI hai ki grantha hai ki jo ki kathA dvArA dhArmika aura berAgI lakSyoM jinameM parabhava meM sukhI yA dukhI jIvana vitAne aura amUka kA-siddhAntoM kA upadeza dete haiN| inameM se pahalA grantha pramuka sukha duHkha pAne ke kAraNoM kA citraNa hai| ina saba hai jAtaka aura dUsarA hai apadAna / bauddha paribhASA ke kahAniyoM kA lakSya karma siddhAMta kI sArvabhaumikatA aura anusAra 'jAtaka' usa kathA ko kahA jAtA hai ki jisameM parama prabhAvikatA siddha karanA hI haiN| sambandhita vyakti buddha apane kisI pUrva janma meM kucha na kucha bhAga bhajate hI jaba apane durbhAgya aura saubhAgya ke kAraNoM kA vivecana hai aura vaha bhAga mukhya nAyaka kA ho yA kisI anya kA karatA hai to isa prakAra ke varNakoM kA nizcaya hI zraddhA- bhI ho sakatA hai yahA~ taka ki eka sAmAnya sAkSI taka zIla zrotAcoM para bar3A prabhAva par3atA hai| usa kathAnaka kA bhI / karma aura punarjanma ke siddhAntoM ke sAtha mila meM jo bhI kamI raha gaI ho, TIkAkAra usakI khAnApUrI bodhisatva kA siddhAnta, kisI bhI kahAnI ko jAtaka kA kara dete haiM / thera aura therI gAthAe~ una pravajita manuSyoM 8. vahI, jAtaka para lekha ; bI. sI. lAH e hisTrI prApha aura striyoM kI prAtmA kI AdhyAtmika skhalanAmro kI pAlI liTarecara kalakattA 1630 bhA01 pR. 271 svIkRtiyoM kA saMgraha hai ki jo zAMti prApti ke utkaTa maadi|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata meM varNanAtmaka kathA-koSa 275 rUpa de sakatA hai| ina jAtakoM ne na kevala buddha ke buddha ke pUrva bhavoM kI hI bAta kahI jAtI hai, vahA~ apadAna vyaktitva kI mahattA ko aura bhI mahAna banA diyA hai me sAmAnya rUpa se parantu sadA hI nahI kisI bhI prarhat apitu karma aura punarjanma kI bhAvanApro ko bhI cupacApa ke pUrva bhava kI bAteM kahI jAtI hai / apadAna me bhI kitane prasArita kara diyA hai evam samAja kI sAmUhika bhalAI hI sato kI acchI jIvaniyA~ hai| kucha to thera, aura ke naitika mAnaka bhI sthApana kara diye hai| jAtaka rUpa me therI-gAthA ke suprasiddha bhikSu aura bhikSuNiyoM jaise hI hai| prastuta kI jAne vAlI kucha kahAniyA~ to sUtroM se pahale se ye kahAniyA~ sAmAnyataH prathama puruSa me hI kahI gaI hai| hI sAdhAraNa kahAniyo ke rUpa me milatI hai| yadi uname inameM kitane hI nAma to aitihAsika hai| inameM kitane hI se bodhisatva kA vyaktitva, aura viziSTa bauddha dRSTikoNa nAma to aitihAsika hI hai aura sAriputra, mAnanda, rAhula, evam paribhASA nikAla dI jAe to hama sahaja hI meM dekha khemA, kisA-gotamI, jaise kucha vyakti to bauddha paramparA sakege ki uname rUpa kathAeM, paurANika galpe, pAkhyAna, me dUsare prAdhAroM se bhI supratiSThita aura sukhyAta hai| sAhasI aura romAnI kahAniyA~, nIti kI kathAeM aura parantu adhikAMza kahAniyo kA DhA~cA aura viSaya bilakula uktiyoM aura siddha-puruSo kI jIvaniyA~ sabhI samAviSTa vaicitryahIna hai| aimA lagatA hai ki unakI racanA pArahai / ye saba bhAratIya loka-kathAo ke usa sAmAnya bhaNDAra mAthika yA aura kisI kArya ko gauravAnvita karane ke se hI lI gayI hai jinakA ki bhinna bhinna dhArmika sampradAyoM lie hI viziSTa rUpa se kI gaI hai| TIkAkAra buddhaghoSa ne apanI dRSTi meM apane lie upayoga kiyA hai| aura dharmapAla dono hI ne jAtaka aura apadAna donoM ina jAtaka kathAoM se dUsare hI prakAra kI prapadAna prakAra kA mana prakAra kI aneka kathAe apanI aneka TIkAmo meM uddhata kathAeM hai jisameM nAyaka ke pUrvabhavo kI kathA isa daSTi se kI hai aura ye saba milA kara boddha varNanAtmaka kathAnoM dI gaI hai ki acche aura bure karmoM para aura AgAmI bhava kA eka mahatva kA samUha yA sagraha hai| ina sabhI kathAmoM me unase prApta hone vAle pariNAmoM para paryApta jora diyA meM dhArmika pra . meM dhArmika aura vairAgika bhAvanAmo kI rakSA karane kI jA ske| ye sAhasI karmoM kI kahAniyAM hai, yAne nara pravRtti bilakula hI spaSTa hai| (kramazaH) aura nAriyo ke puNya aura dhArmika kAryoM kii| 'jAtaka 6. udAharaNArtha dekho, hAravarDa pro sirIja bhA0 28-30, kI taraha hI apAdAna me' pUrva bhava kI kathA aura 'vartamAna kembrija mase. 1921 me varaliMgama kA lekha buddhiSTa bhava kI kathA' to hotI hai, parantu jAtaka meM jahA~ sadA lIjeNDsa / bhagavAna mahAvIra aura choTA nAgapura __ zrI subodhakumAra jaina magadha se utkala pradeza (ur3IsA) jAte hue tIrthakara khaNDagirI aura udayagirI kI yAtrA kI, tabhI ina sabhI mahAvIra, vihAra ke choTA nAgapUra pradeza se gujare / mAna- kSetroM ke mahatva para dRSTi anAyAsa gii| mAnabhUmi aura bhUmi aura siMhabhUmi kA yaha ilAkA una sabhI yAtriyo siMhabhUmi uDIsA se saTe hue sthala hai| vardhamAna mahAvIra ko pAra karanA hI par3atA thA jinhe baga deza yA magadha se kI vANI ne ur3IsA ke janamAnasa para prapAra prabhAva DAlA utkala jAnA ho| thA / jisa prakAra magadha ke khyAtiprApta jaina samrATa candratIrthaMkara mahAvIra ke upadezo se isa pradeza kI janatA gupta, samprati prAdi hue usI prakAra yahA~ ke samrATa khAraatyanta prabhAvita huI aura dekhate-dekhate jaina dharma yahA~ vela bhI apane kAla ke mahAna jaina rAjanetA aura vIra prathita aura pallavita huaa| do varSa pUrva jaba maiM ur3IsA aitihAsika narapuMgava hue the| Aja bhI ur3IsA vAle isa ke bhuvanezvara nagara pahuMcA aura vahAM ke mazahUra jaina tIrtha jaina samrAT khAravela kA nAma gaurava pUrvaka lete haiN|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 barSa 22 ki. samrATa khAravela ke kAla meM mAnabhUmi aura sihabhUmi bhI kara rahA hai| maiMne isa viSaya meM baMgAla ke maNya maMtrI zrI utkala nareza ke sahayoga se samRddhi ke zikhara para pahu~ca prajaya mukharjI se patra vyavahAra ke dvArA 'vardhamAna kA nAma cake gAMva-gAMva meM jaina caityoM, mandiroM aura stUpo kI punaH sthApita karane kI svIkRti le lI hai| aba bhArata zobhA anokhI thii| zrAvakoM kI hajAroM bastiyAM thii| sarakAra se patra vyavahAra cala rahA hai| mAja bhI ina sabhI sthAnoM ke bhagna avazeSa mAnabhUmi isa prakAra nizcaya pUrvaka aitihAsika bala para kahA paura siMhamami meM vikhare par3e hai| sar3akoM ke kinAroM para jA sakatA hai ki bhArata jaina matiyAM jahAM tahAM par3I milatI hai| pichale 100 me zramaNa saskRti kA kendra rahA hai| yahI kAraNa hai ki varSoM kI likhita sUcanAoM ke mAdhAra para nizcayapUrvaka bhArata ke bhArata ke prAcIna hindU zAstroM meM isa pradeza ko apavitra kahA jA sakatA hai ki inameM se hajAroM bahumUlya aitihA- evaM dUSita sthAna ghoSita kiyA hai| kahI para to jainiyoM sika mUrtiyAM praba lApatA ho cukI haiN| prAcIna zrAvaka ko 'dAnava' taka kaha DAlA hai| vaise to dAnava kahane kI parivAroM ke susaMskRta evaM sabhya nAgarika lupta ho cuke hai, prathA hI aisI thI ki virodhiyo ko dAnava kaha denA sahaja jo kacha prAja bhI bace hai ve pichar3e varga ke kahe jAte haiM thaa| prAcIna kathAno me manuSyoM ko dAnava banA DAlane evaM unheM hama zrAvaka nahIM 'sarAka' kahate hai| yAnI vaha ke udAharaNa bhare par3e hai| hama zrAvakoM se bhinna 'sarAka' jAti ke loga mAne mAnabhUmi aura sihabhUmi kI jaina saMskRti bhI usI jAte hai| dhArmika vaimanasya kI zikAra huii| anya dharmAvalambiyoM yaha sAre durbhAgya kI kahAnI jo ki aAja hai, I0 ke utpIDana ke dvArA bauddhadharma to bilkula hI isa pradeza saM0 130. ke lagabhaga taka vaha hI hamAre gaurava kA iti- hI kyA bhArata se hI ukhar3a gyaa| jainadharma ukhar3A to hAsa thaa| ise hama bhUla cuke haiN| nahIM, vikhara avazya gyaa| IsA ke 600 varSa pUrva mahAvIra ke pAvana caraNa se bhArata ke prathama samrATa candragupta se lekara samrATa pavitra ye bhUmiyA~ aura zrAvakoM se bharapUra inake nagara aura samprati taka jainadharma ko rAjyAzraya akhaNDa rUpa se milaa| gA~va bhAkhira kese vikhara gaye? parantu inhI maurya samrAToM kI zRkhalA meM antima maurya ___ samrATa azoka aura unake pautra samrAT samprati ke rAjA vRhadratha ko unake senApati pupyamitra ne mAra DAlA kAla taka ina sthaloM ko hajAroM jaina nagariyoM aura gA~va, aura svayaM magadha kA zAsaka bana baitthaa| maurya samrAToM dvArA jaina yati, muniyoM aura zrAvaka zrAvikAnoM dvArA sasAra daNDa-samatA aura vyavahAra samatA ke aise kar3e niyama banAye ke sAre vaibhavoM se bharapUra the| jainadharma kI patAkA magagha gae the jisake dvArA brAhmaNoM ke lie vizeSa sarakSaNa ke se utkala pradeza evaM baMga deza taka phaharAtI thii| eka kAnUna dUra ho cuke the| andara hI andara uname Aga kathanAnusAra mahAvIra svAmI ne apane tIrthakAla kA prathama sulaga rahI thI parantu balazAlI samrAToM ke Age unakI caumAsA varSamAna nagarI meM bitAyA thaa| yaha prAcIna kucha calatI na thii| avasara khojane kI kriyAeM to cala varSamAna nagarI hI baMgAla kA mAdhunika 'vardavAna' hai| rahI thI, jise puSyamitra ne pUrA kara diyaa| taduparAnta isake pUrva prAcInatama kAla meM isa sthAna ko prasthigrAma mauryo ke sarvadharma samanvaya aura sarakSaNa ke siddhAnto kI ke nAma se jAnA jAtA thaa| varSamAna mahAvIra ke prathama bali dI gaI aura puSyamitra ne magadha se hI kyA, mAnacaumAse kA sthala hone ke kAraNa hI yaha vardhamAna nagarI bhUmi aura siMhabhUmi se bhI zramaNoM ko miTA dene meM rAjya ke nAma se mazahUra ho gyaa| kI sArI zakti lagA dii| brAhmaNa apanI vijaya para viSayAntara to ho rahA hai, parantu isI sadarbha meM yaha dIvAne ho gaye the aura puSyamitra ne atyAcAra evaM dAnasUcanA bhI kara dU.ki pichale 3-4 mAsa se isa 'bardavAna' vIya bRttiyoM dvArA bhISaNa sahAra kiyaa| kahA jAtA hai kA nAma phira se 'varSamAna' sthApita karane kA maiM prayAsa ki usane pajAba ke jalandhara taka ke jainiyo aura bauddhoM
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura choTA nAgapura 277 ke prasaMkhya maThoM aura mandiroM ko miTTI meM milA diyaa| prakAra zramaNa saMskRti bhArata se vinAza hone se baca gii| usI samaya jaba isa saMsAra kI sUcanA utkala samrATa bhArata ke itihAsa meM khAravela amara ho gyaa| vApasI khAravela ko milI to vaha atyanta duHkhI aura krodhita kAla me usane bhagna jaina caityo aura mandiroM kA punanirmANa hnaa| usane ghoSaNA kI ki 'yadyapi vaha ahiMsA siddhAnta kraayaa| zrAvakoM kI vastiyo ko phira se basAne aura kA poSaka hai phira bhI satya kI rakSA ke lie use yuddha samRddha karane meM apAra dhana lagA diyaa| mAnami aura karanA hI hogaa|' 'hAthI-gumphA' ke patthara para utkINa siMhabhUmi zrI sampanna ho gii| itihAsa meM spaSTa ho jAtA hai ki khAravela ne magadha para I0 sa0 700 ke nikaTa zrAvako dvArA choTA nAgapara caDhAI kara dii| vaha mAnabhUmi ke usI zramaNa pradeza se ke ilAko se vyApAra deza videzo me bahata calatA thaa| hotA hA magadha kI ora bar3hA, jisa jaina bhUmi kA utkala (ur3IsA) aura baMgAla ke samudra taToM se videza pUSyamitra ne saMhAra kiyA thaa| jyo-jyoM vaha puSyamitra ke vyApAra hotA thaa| dhIre dhIre zrAvako netAmbe kI khAnoM atyAcAra ko dekhatA haiyA magadha kI ora bar3hA, usakA kA isa pradeza meM patA lagAyA aura sambhavataH bhArata meM ye krodha bar3hatA hI gyaa| pahale loga the jinhoMne apane hAtho se tAmbe kA utpAdana samrATa khAravela kI vIratA bhArata kyA, videzo meM kiyA aura atyanta uccakoTi taka apanI kAryakSamatA ko bhI prakhyAta thii| gayA ke goraTha-girI ke pAsa jyoM hI le ge| usakI senA pahu~cI sAre magadha rAjya meM khalabalI maca gaI bagAla gajeTiyara (Voj. xx) siMhabhUmi (1906) aura mAre Dara ke pUSyamitra magadha chor3a kara mathurA kI meM agraja prA. mela ne likhA hai jisase spaSTa hai ki sarAka pora bhAga khar3A hyaa| usa samaya mathurA kA zAsaka grIsa nAma ke pichar3e vargoM dvArA (Copper) tAmbA nikAlane deza kA DemeTriposa thaa| mahAn sikandara dvArA manonIta manonIta kA Dhaga dekhakara atyanta pAzcarya use huA thA binA kAmamA khAravela, puSya- mazIna ke ve apane hAtho se hI uvacakoTi kA tAmbA mitra ko khader3atA huyA mathurA pA pahu~cegA, sikandara kA utpAdita karate the| gavarnara DemeTrinosa bhI mathurA choDa kara bhaagaa| pro. male ke 50 varSa pUrva DA0 sTohara ne jo ki samrATa khAravela ke zAsana kA yaha 12vA sAla thaa| svayaM uccakoTi ke injIniyara the likhA hai-ye loga vaha isa yuddha me utkala se itane mAre hAthI lAyA thA ki jamIna kI bahuta taha meM jAkara kAma nahI karate; paranta apanI sArI senA ko usane hAthI para hI gaMgA pAra tAmbA utpAdana kI kSamatA sarAko kI uttama hai kyoMki karAyA thaa| 'hAthI-gamphA' ke lekha meM yaha bhI batAyA ve binA kisI kala-purja ke hI apanA kArya siddhahasta gayA hai ki magadha ke senApati vahasatimitra ko usake hokara karate hai| inase pUchane se mAlUma hotA ki saikar3oM caraNo me sara navA kara kSamA mAMganI pdd'ii| usane samrAT varSoM se inake ghara yaha dhandhA calA A rahA thaa| khAravela ke caraNoM para apAra suvarNa eva javAharAto ko san 1868 meM DA0 bila ne likhA hai- 'sarAka nAma rakhakara use prasanna kiyaa| usI samaya jaina samrAT khAra- kI eka jAti jo ki eka jamAne meM isa pradeza ke pradhivela ne varSoM pUrva magadha ke rAjA nanda ke dvArA apaharaNa kI pati the, tAmbA nikAlane meM apUrva kSamatA rakhate hoge| huI utkala rAjagharAne kI bhagavAna prAdinAtha kI zrI unhone isa pradeza ke una sabhI sthaloM kI khoja pratyanta sampanna mUrti magadha rAjya se vApasa lii| magadha se utkala bArIkI se kI hogI jahA~ bhI tAmbA kI khAne haiM kyoMki taka mati ke sAtha kI gaI usakI zobhA yAtrA kaisI adbhuta aise sAre sthalo para tAmbA nikAle jAne ke mAghAra huI hogI usakA anumAna sahaja lagAyA jA sakatA hai| milate hai / prAja bhI unhI sarAka jAti ke prazikSita varga samrATa khAravela ne magadha kI gaddI para lobha nahI dvArA kahI-kahI tAmbA nikAlA jAtA hai|' kiyaa| duzmana ko usane kSamA avazya kara diyaa| isa mejara Tikela ne 1840 I0 me likhA hai-sarAvaka
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 varSa 22 ki0 6 jAti, jo ki zrAja lagabhaga bilakula miTa cukI hai, eka jamAne meM siMhabhUmi ke svAmI the| usa samaya unakI bar3I saMkhyA thI ora ve samRddha the| kahA jAtA hai ki ve sikarA bhUmi ke nivAsI the / sarAvakoM ke ko Age calakara yahA~ se bhagA diyA gayA / anekAnta karnala DAnarala ne likhA hai - 'yaha sarva svIkRta hai ki siMhabhUmi kA bhAga una sarAvakoM dvArA svAmitva meM thA, jinakI kalAkRtiyA~ unake gaurava kI gAthA Aja bhI batalAtI hai / ve nizcayapUrvaka una zrAdi zrAyyaM santati ke the jo ki siMhabhUmi aura nikaTastha mAnabhUmi meM Akara basa gae the / ye zrAvaka jaina the| sarAvakoM ne tAlAba bahuta banavAe / ' bhAja bhI hajAroM mIla ke ina sAre ilAkoM me aise tAlAboM kI bharamAra hai jinhe sarAka tAla kahate hai / spaSTa hai ki sarAvakoM dvArA jana samudAya kI suvidhA ke lie tAlAboM kA nirmANa karAyA gayA thA / prAcIna mUrtiyo ke prAdhAra para koI purAtatvavettA to ina sthAnoM kI zramaNa saMskRti ko 2000 varSa pUrva taka le jAte hai yahA~ se prApta bahuta sI purAtatva kI sAmagriyA~, paTanA aura ur3IsA ke myujiyama kI zobhA bar3hA rahI hai| I0 san 1100 taka kI prApta mUrtiyoM meM pratyanta uccakoTi ke zilpa ke darzana hote hai / isake uparAnta eka aisA antarAla zrAtA hai jisase yaha lagatA hai ki zrAvaka samudAya isa sthAna se miTa sA gyaa| unake ghara dvAra, mandira caityoM ke vinAza kI sambhAvanA cola nareza rAjendra cola deva kI senA ke dvArA kI jAtI hai| I0 1023 meM rAjendra coladeva jaba baMgadeza ke mahipAla ko yuddha me harA kara choTAnAgapura ke mAnabhUmi pradeza se gujara rahe the tabhI dharmAndha vijayI nareza aura usakI senA ne zramaNa saMskRti ko gaharI coTa pahu~cAI / pANDaya vaMzIya sAmrAjyavAdI bhI nahI cuuke| liMgAyata zaivoM kA choTA nAgapura meM udaya aura dharmaparivartana ke unake abhiyAna ne 1300 I0 meM kucha aise kaTTara zramaNa drohI zaktiyoM ke zrAgamana kA avasara diyA jisase dekhate-dekhate zramaNoM kA adhikAra choTA nAgapura se samApta ho gayA / jaina tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM ko bhairava kI mUrti ke rUpa meM, gharaNe- padmAvati kI mUrti ko hara-pArvatI ke rUpa meM pUjA jAne lagA / taMtravAdI mahAyAna zaivoM ne apanA AtaMka phailAyA aura isa prakAra hara tarIke se zramaNa saMskRti kI adbhuta kalA kRtiyoM, unake rIti-rivAjoM Adi ke samUla vinAza ko pUrA kiyA jAne lagA / pAkavIra kI tIrthakara pratimAo ko hindU devatA banAkara unake samakSa pazuoM kI bali kucha varSa pUrva taka calatI rahI thI / bAhuvala bhagavAna kI eka mUrti ko Aja bhI bhairava kI mUrti ke rUpa me pUjA jA rahA hai / tela aura rolI se unhe raMga diyA gayA hai / usa kAla me pAkavIra, candana kyArI, balarAmapura, siMhaguDa prAdi aise sthAna the jo saMbhavata: dharma aura vyApAra ke jaina kendra kahe jA sakate hai / prAja bhI jamIna me gar3e mandira dIkhate hai jinake zikhara kahIM-kahIM nikale dIkhate hai / bhagna mandira TUTIphUTI aura jahA~ tahA~ bikharI tIrthaMkaroM kI pratiSThita mUrtiyAM dIkhatI hai / naSTa hue zrAvaka tAla aura zrAvaka birAdarI ko uvArane ke lie phira sabhavataH kisI kAla AgAmI tIrthaMkara ko hI vahA~ jAnA hogA yA saMbhavataH kabhI kisI khAravela kA udaya ho / prAja ke bhArata meM to koI aisA sAmarthyavAna aura zrImAna vIra nahIM jo vardhamAna mahAvIra ke zrI caraNoM se pavitra isa jaina bhUmi yA siMha - bhUmi ke bace khuce sarAkoM aura unake prAcIna gaurava ke khaNDaharo kI punaH pratiSThita karA sake / san 1679 kI janagaNanA ke samaya dharma ke qhAnA naM. 10 meM jaina likhA kara sahI A~kar3e ikaTThA karane meM sarakAra kI madada kareM //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIthakara kI kucha mahatvapUrNa mRNmUrtiyA~ saMkaTAprasAda zukla ema. e. rAjya-saMgrahAlaya, lakhanaU me jaina tIrthaMkara kI do mApa "X" hai| isameM sira bhajAe~ evaM pradho-zarIra mahatvapUrNa mRNmUrtiyAM saMgrahIta haiN| inase jaina kalA evaM khaNDita hai| tIrthakara kI isa mUrti me zrIvatsa cinha bhI mUtividyA (iconography) para vizeSa prakAza paDatA hai| hai| yaha mRNmUrti mUlataH dhyAna mudrA me rahI hogI, kyoMki ina mRNamUrtiyoM kA vivaraNa nimna hai : bhujAe~ vakSa se saTI na hokara vakSa se alaga dikhalAyI (a) saMgrahAlaya kI eka mRNmRti abhilikhita hai jo gaI haiN| zailI ke prAdhAra para yaha mumati guptakAlIna khIrI jile (u0 pra0) ke mohamdI nAmaka sthAna se upa- pratIta hotI hai / (citra 2) labdha huI hai| isa para tIna akSaroM kA abhilekha hai uparya kta do maNmatiyoM ke atirikta tIrthakara kI jisame 'supArzvaH' zabda utkIrNa hai| abhilekha kI lipi eka aura bhI maNmRti prApta huI hai| yaha tIsarI mRNmUrti prArambhika guptakAlIna brAhmI hai| ataH abhilekha ke midanApura (baMgAla) ke tildA nAmaka sthAna para milI AdhAra para mRNmUrti kI pahicAna jaina tIrthaMkara supArzvanAtha thI jo aba prAzatoSa saMgrahAlaya, kalakattA ke saMgraha meM se kI jA sakatI hai (citra 1)' / isa mRNmUrti meM hai| isameM tIrthaMkara kA kAyotsarga-mudrA meM aMkana humA hai| tIrthakara kI AkRti caturbhujAkAra phalaka para ubharI huI prAcIna bhAratIya kalA meM jaina maNmUrtiyoM kA prabhAva hai / vaha dhyAna-mudrA me baiThe hai| mRNmUrti meM aMkita unakI hai| aba taka uparokta tIna mRNmUrtiyAM hI upalabdha haiN| prAkRti eka yuvaka jaisI lagatI hai| unakA keza-vinyAsa jaina maNmatiyoM kI kamI kA upayukta uttara pA sakanA sImanta se laharadAra (taraMga yukta) dikhalAyA gayA hai| kaThina hai| vaise jaina tIrthaMkara kI maNmatiyoM ke nirmANa yaha vizeSollekhanIya hai ki jaina tIrthaMkara kI mUrtiyoM me evaM pUjana ke sambandha meM koI dhArmika pratibandha nahIM thaa| unheM prAya: muNDita zira dikhalAyA jAtA hai / isa mRNmUti jaina bahatkathA koSa' ke jJAnAcaraNa kathAnakam meM ahicchatrA meM keza-vinyAsa dikhalAyA jAnA sacamuca mahatva kA / / sacamuca mahatva kA ke rAjA vastupAla dvArA eka jaina mandira (jinAyatana) hai / unake kAnoM meM kuNDala hai| jaina tIrthaMkara supAzvanAtha nirmita karAne kA ullekha milatA hai jo usa mandira meM kA sira sarpa phaNoM se AcchAdita dikhalAyA jAtA hai| tIrthakara pAzrvanAtha kI mRNamUrti sthApita karAnA cAhatA isa manmati meM sira ke cAroM ora jo prabhAmaNDala hai thaa| kArIgara ukta mUrti banAne meM asaphala rhe| antataH usakI prAkRti eka phaNa ke sadRza hai| ataH saMbhava hai ki eka jaina upAsaka mRNamUrti banAne meM saphala humA thaa| kalAkAra kA uddezya prabhAmaNDala na dikhalAkara sarpa-phaNa maNmUrti-kalA prAyaH loka-jIvana kI kalA mAnI jAtI hai| dikhalAnA hI abhISTa rahA ho| usake sAtha hI isa mUrti kyA jainadharma kI maNamUrtiyoM kA prabhAva isa dharma ke prati meM vakSa para zrIvatsa cinha nahIM hai| logoM kI udAsInatA kA saketa hai ? (ba) saMgrahAlaya kI dUsarI jaina tIthaMkara kI mRNmurti 2. rAjya-saMgrahAlaya, sa067.7 : ke prApti-sthAna ke viSaya meM jAnakArI nahIM hai| yaha 3. inDiyana mArkeprolojI 1960-61 e rinyU, pR070 khaNDita mRNmUrti hai jo kabandha mAtra hai| isa kabandha kI PI. LXXXG. 1. rAjya-saMgrahAlaya, saM0, 53-66 (prAkAra 5 // "x 4. bRhatkathAkoSa, (saM0) DA0 e. ena. upAdhye, bambaI, 2 // ") / 1644, kathAnaka saM0 20, pR0 35 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhunikatA-Adhunika aura purAnI DA0 pradyumnakumAra jaina yaha saca hai ki prAdhunikatA svayaM meM koI mUlya nahI bodha hai / dRSTi-bAdha eka prakAra se prAtma-bodha kA pari. hai, apitu mUlyoM kA adhikaraNa hai| vaha mUlyoM kI vana- cAyika hai / astu pAtma-bodha hI dharma kA kendraviMdu hai / sthalI hai jo kAlakrama ke sAtha kabhI murajhAtI, kabhI prAtma-bodha kA tAtparya hai apane hI astitva kA bodha khilatI haI astitvavAna hai| yA yaM kahie prAdhunikatA athavA sahAnubhUti / svAtirikta kisI anya tatva kA, mUlyoM ke cunAva kA eka itihAsa aura cane hae malyoM ko cAhe vaha kitanA hI UMcA kyoM na ho, astitva-bodha upAvibhinna AyAmoM meM dekhane kA eka dRSTi-krama hai / kubera deya nahIM hai / upAdeyatA kA pratiphalana svAnubhUti se hI nAtha rAya ke zabdoM meM, "vAstavikatA phaizana se kahIM sambhava hai / svAnubhUti asti kA svIkAra hai, asti kA gaharI aura sUkSma cIja hai| yaha eka daSTi-krama hai, eka svIkAra hI upAdeya hai aura jo upAdeya hai vahI vastutaH bodha-prakriyA eka saMskAra-pravAha hai......eka khAsa trh| mAnandakArI hai / isa prakAra svAnubhUti astitva svIkRti kA svabhAva hai......" yaha saMskAra-pravAha kAla-tatva para ke rUpa me satya, upAdeya rUpa me ziva tathA prAnanda rUpa me tiratA humA bhI kAla-gata sImAnoM se mukta avichinna sundara hai| svAnubhUtiparaka dharma isa prakAra satyaM, ziva hai| hAM, isa pravAha ke sphati kendra avazya yatra-tatra bikhare sundaram kA pratIka hai| haiM jo itihAsa krama ke mIla-par3ha se daSTigata hote hai| mokSa jIvana kA carama mUlya udghATita huprA / mulya IsA se cha: sau varSa pUrva kA kAla usI prAdhanika bhAva- ke sAmAnya artha-bodha meM jIvana kI vaha sthiti prAtI hai bodha kA kAla kahA jA sakatA hai jo prAja apanI pUrI- jo satya, ziva pora sundara kI dRSTyA kAmya hai / mokSa sphUrti ke sAtha ubhara kara Upara pAyA hai| bhagavAna mahA- kI sambodhanA hai, parantu usa carama kAmyatA kA tAtparya yahAM kevala paropajIvI tuSTi-spRhA se hI nahI hai, apitu nibandha me usI mahAvIra-kAlIna evaM vartamAna-kAlIna vaha kAmanA athavA kAmyatA se bhI atyanta nivRtti aura mAdhunikatA kA eka tulanAtmaka vivecana prastuta karane kA nirvAdha, ahetuka astitva-bodha kI carama upalabdhi / upa. prastAva hai| labdhi aura nivRtti ke yogasvarUpa hI mokSa kI sthApanA IsA pUrva kI chaTavI zatAbdI navIna dRSTi khoja kI huI / upalabdhi svatatva kI asti-sUcaka bhAva-bhUmi kA eka mahatvapUrNa kar3I hai| dharma tatkAlIna manISiyoM ke lie svIkAra hai, tathA nivRtti sva meM stra ke nAstitva prathavA eka dRSTi-bodha hai / vaha kucha piTepiTAye kriyA-kalApoM kI para ke astitva kA inkAra hai| ataH mAnya huA, ki numAyaza bhara nahI hai| isI dharma-rUpI navIna dRSTi kI svopalabdhi ke rUpa meM jIva yA prAtmA kA astitva hai khoja me purANa kazyapa, ajita kezakambali, pakucha kacchA- tathA nivRtti ke rUpa me jIva yA prAtmA kA astitva hai yana, saMjaya bela Triputta, makkhali gozAla prAdi aneka yathA- tathA nivRtti ke rUpa me ajIva yA anAtmA kA nAstitva kathita tIrthaMkaroM ne prAdhunikatA kI payasvinI ke srota para hai| aba vyAvahArika rUpa meM upalabdhi kI utkrAnti parizrama kiyaa| sabhI ke prayAsoM meM eka bAta jo sAmAnya nivRtti kI prAcArika bhUmikA para nirbhara karatI hai, rUpa se mukhara thI, vaha thI-purAtana ke prati vidroha athavA kyoMki nivRtti nAstitva ke niSedha kI eka prakriyA hai| purAne mUlyoM ke prati sampUrNataH moha-bhaMga / nAttaputta mahA- cUMki svopalabdhi ke lie svetara saba kucha anupAdeya hai, vIra ne ukta tIrthakaroM ke apUrNa abhiyAna athavA chaTa. aura anupAdeya kA tyAga hI nivRtti hai| astu nivRttipaTAtI pAtmAbhivyakti ko eka nizcitatA pradAna kii| rUpA svopalabdhi atyanta tyAga kI eka sthiti hai| tyAga mahAvIra ne eka mahatvapUrNa ghoSaNA kI, ki dharma eka dRSTi- isIlie mahAvIra se dRSTi-bodhIya darzana meM carama mUlya ke
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhunikatA-mAdhunika aura purAnI 281 arjana kI eka mAtra bhUmikA hai| prakriyA kA prAdhAnya hai| isa paramparA-mukti mAndolana tyAga, yadi vAstavika rUpa meM dekhA jAe, prAtmAnve- ke pIche sva kI maulikatA kI chaTapaTAhaTa hai| nizcaya SaNa kI tIvra yantraNA kA ahasAsa bhara hai| koI vastu h| kAi vastu jIvana kI yaha chaTapaTAhaTa vyavahAra ke aneka pratimAnoM, ho hamase bhautikataH kitanI dUra hai-tyAga ke lie isakA . pratIkoM aura rekhAcitroM meM vyakta hai| aura isa prakAra koI adhika mUlya nahIM, balki hamAre andara kisI vastu ke yaha jIvana ke sampUrNatvAdi ko jI lene kA eka jIvaMta kitane dUra hone kA ahasAsa hai aura usa ahasAsa me upakrama hai| mahAvIra ne bhI isIlie kisI bhI dharma-grantha kitanI dRDhatA hai-yaha hai tyAga kA vAstavika mApadaNDa / athavA IzvarAdivya astitva ko apane dharma-pravartana kA tyAga hamAre astitva ke prasaMsArIkaraNa kI prakriyA hai / prAzraya-dAtA nahIM maanaa| svatantra aura maulika mAtmaaura mokSa tyAga kI prAtyantika avasthA hai| mokSa kI prakriyA ko anAtma ke sampUrNa tyAga ke dvArA hI sambhava sthiti isa prakAra paripUrNa asasAra kI sthiti hai / vyAvahArika rUpa se mokSa sva ke niSedha (anAtmA) ke niSedha sviikaaraa| yahI se Adhunika bhAva-bodha kA itihAsa prArambha ho jAtA hai| kI prAtyantika sthiti hai| vyavahAra-dharma isI nivRtti prAdhunika bhAva-bodha kA parama vaiziSTya usakA pradhAna tyAga aura tapasyA kA dharma hotA hai| mokSa rUpI yathArthavAdI dRSTi-bodha hai| yathArthavAdI dRSTi-bodha kA carama mUlya ke arjana hetu vyavahAra-dharma ke lie isake alAvA koI dUsarA vikalpa sambhava hI nhiiN| sIdhA-sA tAtparya hai jJAna ke vibhinna mAyAmoM kA ucita paramArtha athavA, jaino ke padAnusAra, nizcaya dharma samAdara / jJAna ke yadi moTe se do mAyAma yathA, aindrika svopalabdhi kI samyak vyavasthA hai| parantu vaha svopalabthi eva atIndrika mAna le to spaSTa hotA hai, donoM hI vyavahAra dharma kI nivRtti se koI svatantra avasthA nhiiN| prAyAmoM kI sApekSA mUlyavAnatA hai| koI bhI pAyAma nivatti athavA tyAga, jaisA ki kahA prAtmAnyaSaNa kI aikAntika rUpa se na to satya hai aura na hI prasatya / nIvra yatraNA kA ahasAsa hai, to nizcaya svopalabdhi ukta pratyeka kI vaidhatA jo eka tAkika prakriyA mAtra hai prapanIahasAma kA eka ahetuka ahasAsa bhara hai| yahA~ taka ki apanI bhUmikA para nirbhara karatI hai| bhUmikA se tAtparya mokSAvasthA me jaba eka ora paripUrNa asaMsAra kA praha- usakI tAkika AdhAra-bhUmi se hai jisase koI vaidha kahA sAsa hai to usI meM dUsarI ora ukta ahasAsa kA eka jAne vAlA vacana ni.sata hotA hai aura prAmANika mAnya ahetuka ahasAsa bhI maMlagna hai| aisI avasthA meM prasaMsAra hotA hai| isa prakAra yathArtha-bodha kisI bhI satya kA rUpI jJAna ko kSAyika jJAna aura ahasAsa ke ahetuka sApekSa mUlyAkana mAtra hai| isa mUlyAkana meM satya kI ahamAsa rUpI jJAna ko kevala-jJAna kI saMjJA dI gii| tAtvikatA kA hAni-lAbha nahIM, apitu usakA niraMtara vyavahAra aura nizcaya dharma isa prakAra eka-dUsare ke pari- AyAmI-karaNa hotA hai| vastu-satya eka pAyAma se eka pUraka hai, kyoMki vyavahAra dharma meM hI asamAra kA ahasAsa aura gahare athavA vyApaka pAyAma me atarbhUta hotA jAtA hai aura nizcaya dharma usI ahasAsa kA eka ahetuka graha hai| mahAvIra ne prAtma-jJAna ke pAMca mAyAmo kA nirdezana sAsa hai / binA ahasAsa ke ahetuka ahasAsa sambhava nahIM kiyA-mati, zruta, avadhi, mana.paryaya eva kevala / pAMcoM aura binA ahetuka ahasAsa ke prasasAra kA ahasAsa koI prAyAma uttarottara gahare aura vyApaka haiM, jiname pratyeka mAnI nahIM rkhtaa| isIlie paripUrNa jIvanapraNAlI pUrvavartI pAyAsa kA apane uttaravartI mAyAma me samAhAra nizcaya aura vyavahAra-dharma kA samanvaya hI kahI jaaegii| hai| mati meM prAtmAnubhUti kI jo upalabdhi hotI hai praAdhunikatA kI pra-anubhUti vastutaH nizcaya jIvana- zrutAdi meM vaha nirAkRti nahI ho jAtI hai, apitu unake praNAlI kI eproca hai| isameM svetara sampUrNa mAnyatAoM, vyApaka prAyAmoM kA eka abhinna aMga bana jAtI hai| maryAdAoM maura paramparAoM kA niSedha athavA nivRtti bhAva choTA sA udAharaNa hai, ki hamane apane mati-jJAna se sAmane nihita hai| moha-bhaga ke rUpa me vahAM prasaMsArIkaraNa- par3e hue vastu-satya ko samAcAra-patra mAnya kiyaa| yaha
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 varSa 22 ki. 6 anekAnta samAcAra-patra kA honA zruta se kevala-jJAna paryata vaisA hI ahiMsA ke sarvocca avatAra haiM para ke anurAga se amna baMdha hai jaisA ki mati-jJAna me thaa| hA, yaha ho sakatA hai haiM ? vastuta: ahiMsA-tatva ko anurAga aura karUNA se ki avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna rUpI pratIndriya saMyojita karanA hI bhUla hai| ahiMsA nissaMgatA kI hI jJAna meM vahI vastu-satya samAcAra-patra ke sAtha-sAtha kucha paryAya hai| kyoMki hiMsA, yadi vastutaH dekhA jAye, rAga maura bhI dikhAI par3ane lge| usakI anekAneka guNa dravya kA pariNAma hai| basa rAga-vRtti kA niSedhI-karaNa hI gata paryAyeM samaveta rUpa se viSayagata ho jAye, parantu usa vItagagatA hai| aura vItarAgatA ahiMsA hai| na mAranA sampUrNa jaTila evaM vyApaka dRSTi-bodha me mati-jJAna ke to ukta vItarAgatA kA pratiphalana hai / vItarAgatA prAtmaeka laghu kaNa kA anastitva nahI ho sakatA / isa prakAra daSTi mAtra hai| ahiMsA usI prAtma-dRSTi kI prakriyA hai / vastu-satya ke pratyeka prAyAma me dUsare pAyAma kA tAtvika ahiMsaka ke lie kisI kA maranA yA jInA donoM barAbara samAdara yathArtha dRSTi-bodha kI jAna hai| jano ne isa haiN| ahiMsaka ke pAsa to eka sApha daSTi hai, jisase vaha syAdvAda tathA anekAntavAda aura Aja ke bhI anekAneka vastU satya ke svataH hone vAle pariNamana kA yathA rUpa manISiyoM ne vibhinna nAmo se prAdhUnika bhAva-bodha ke avalokana karatA hai| vaha kisI pariNamita kSaNa kA katA antargata mAnya kiyA hai| nahI, dRSTA hotA hai| saMsAra ke pratyeka pariNamita kSaNa kA isI yathArthavAda ke pariNAmasvarUpa vastu-satya kI vaisA hI nidarzana kara denA aura use kisI gahare tAtvika pratyeka paryAya kA pratyeka kSaNa yathArthataH bhogya ho gyaa| niSedha se saMyojita kara denA prAdhanika bhAva-bodha kA takaisa prakAra cintaka athavA sAhityakAra ke lie pratyeka * nIka hai, jo mahAvIrake ahiMsA-bodhakA hI dUsarA nAma hai / kSaNa eka vizeSa mahatva ko lie prakaTa huaaa| vastu satya ahiMsA-bodha meM vastU-satya kA samyaka samAdara hai| apanI sampUrNa tAtvikatA ke sAtha zRkhalA-baddha kSaNoM kI vastu-satya vahI hai jo astimaya hai / ataH astitva athavA, sAriNI meM prakaTa humA dekhA jAne lgaa| kSaNa kI upA jaina padAvalI me, sattA kI pratyeka paryAya samAdaraNIya hai / deyatA athavA anupAdeyatA alaga cIja hai, lekina pratyeka deza, kAla, bhAva. dravya prAdi aneka apekSAmo se paryAyo kSaNa hai...yaha mAna lenA mahatvapUrNa ho gyaa| mahAvIra ne kI vividhatA anantarUpA banatI hai| ye anantarUpa sattANueM kahA-dharma ke lie mAna lenA pahale Avazyaka hai ki apane kArmika kSayopazama kI zakti se utthita aura vilupta pApa bhI hai, prAtmA bhI hai aura anAtmA bhI hai, sasAra bhI hotI huI ahiMsA ke zuddha jJAna kA viSaya banatI hai| hai aura mokSa bhI hai, Adi-aise vaiparitya yugala ke ahisaka apane pUrNa nissaga bhAva se ina sattANupro kA astitva ko svIkAra kara hI pApa kA, Atma-bodha kA, svabhAva mAtra avalokita kara nija svabhAva kI upalabdhi mokSa kA pragIkAra aura virodhI kA niSedha kiyA jA meM saMlagna rahatA hai| isa nija svabhAva kI upalabthi kA sakatA hai / jisakA koI astitva hI nahIM, usakA niSedha vyAvahArika pariNamana hai atarjIvIkaraNa, jo lekhaka ke bhI kaisaa| mahAvIra ne isIlie tatkAlIna sabhI sama dRSTi-koNa me rASTrIya, antarrASTrIya, mAnavIyakaraNa ke bhI syAnoM kA yathArtha darzana kara unheM upAdeyonmukhI kiyaa| bAda kA sopAna hai| prAja jabaki hama kevala ina prAradAsa-prathA, Arthika asamAnatA, yauna sambandha, zoSaNa mbhika sopAnoM meM hI bhaTaka rahe hai, mahAvIrakAlIna mAdhumAdi sabhI samasyAoM para unakA nizcita dRSTikoNa hai| nikatA ina sabako lAMgha cukI thI, lekina kAlAntara meM prAdhunikatA ke isa prathama daura me eka mahatvapUrNa vahI patanagrasta hokara kevala sampradAyIkaraNa ke sopAna muddA aura hai-ahiMsA / ahiMsA kA sAdhAraNataH artha hai para A baitthii| aba hamAre pAsa bhaviSya meM yaha mAzA 'na maarnaa'| 'na mArane' me para ke nimitta anurAga aura karane kA yatheSTa prAdhAra upalabdha hai, ki prAtma-bodha kI karuNA kI pratIka hotI hai| kyA karuNA moha-bhaMga darzana isa prAdhanika prakriyA kA vikAsa jIvana ke pratyeka pahalU kI nissaMmitA se koI mela khAtI hai ? kyA tIrthakara jo meM uttarottara hotA hI calA jaaegaa|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna ke jaina santa muni padmanandI paramAnanda jaina rAjasthAna bhAratIya jaina saMskRti kA prAcIna samaya the| vizuddha siddhAnta ratnAkara aura pratibhA dvArA pratiSThA me kendra rahA hai| rAjasthAna me nimita aneka gaganacumbI ko prApta hue the| unake zuddha hRdaya meM abhedabhAva se vizAla evaM kalApUrNa jina mandira usakI zobhA ko prAliGgana karatI huI jJAna rUpI haMsI prAnandapUrvaka krIr3A dugaNita kara rahe hai| yahAM se sahasro jina mUrtiyo kA karatI hai / syAvAda sindhurUpa pramata ke vardhaka the| jinhoMne nirmANa aura unakA pratiSThAdi kArya sampanna huA hai| jinadIkSA dhAraNa kara jinavANI aura pRthvI ko pavitra aneka mahApuruSo ne yahA~ janma lekara rAjasthAna kI kIrti kiyA thaa| mahAvratI purandara tathA zAnti se rAgAMkura ko diganta vyApI banAne kA yatna kiyA hai| yahA~ aneka dagdha karane vAle ve paramahasa, nirgrantha puruSArthazAlI, azeSamuni pugava prAcArya, bhaTTAraka aura vidvAna hue hai / jinhone zAstrajJa sarvahita parAyaNa munizreSTha papanandI jayabanta rahe / ' jaina dharma kI patAkA ko unnata me pUrA sahayoga pradAna ina vizeSaNo se pAnandI kI mahattA kA sahaja hI boSa kiyA hai| rAjasthAna me aneka mahAnubhAva dIvAna jaise ho jAtA hai| inakI jAti brAhmaNa thii| eka bAra pratiSThA rAjyakIya uccapadoM para pratiSThita rahe hai| aura rAjya- mahotsava ke samaya vyavasthApaka gRhastha kI avidyamAnatA me zreSThI tathA koSAdhyakSa bhI rahe hai| jiname se kucha ne prabhAcandra ne usa utsava ko paTTAbhiSeka kA rUpa dekara prAtma-sAdhanA ke sAtha janasAdhAraNa kI bhalAI karane me padmanandi ko apane paTTa para pratiSThita kiyA thaa| inake apane jIvana kA utsarga kara diyA hai| aneka santo aura paTTa para pratiSThita hone kA samaya paTTAvalI meM saM0 1385 vidvAno ke upadeza se janasAdhAraNa meM prAtma-hita kI pauSa zuklA saptamo batalAyA gayA hai| ve usa paTTa para bhAvanA prakaTa huI hai| jana santo ne vividha prakAra ke sa0 1473 taka to pAsIna rahe hI haiM, isake atirikta sAhitya kI saSTi kara jaina saskRti kA vistAra kiyA hai| aura kitane samaya taka rahe yaha kucha jJAta nahI humA, bhora aura sAhitya kA sakalana tathA usakI surakSA kA bhI kArya na yaha hI jJAta ho sakA ki unakA svargavAsa kahA~ aura kiyA hai| jaina vidvAno ne binA kisI svArtha ke sat 1. zrImatprabhAcandramunIndrapaTTe sAhitya kI sRSTi kara tathA saskRta-prAkRta ke prathoM kA zazvata pratiSThA pratibhAgariSTaH / hindI gadya-padya meM anuvAdita kara jana mAnasa meM jaina dharma vizuddhasiddhAntarahasyaratna ratnAkarA nadatu payanandI // ke ahiMsA tattva kA pracAra va prasAra kiyA hai| dUsarI -zubhandra paTTAvalI prora aneka jaina vIro ne rAjya kI surakSA ke hita prAtma- haMso jJAna marAlikA sama samAzleSa prabhUtAmRtA / balidAna kiyA hai, aura usakI samRddhi bar3hAne meM apane nanda krIDati mAnaseti vizade yasyA nizaM sarvataH / kartavya kA pAlana kiyA hai / prAja isa choTe se lekha dvArA syAdvAdAmRta sindhu vardhana vidhI zrImatprabhendu prabhAH / rAjasthAna ke eka janasevI santa kA saMkSipta paricaya de paTTe sUri matallikA sajayatAt zrI padmanandI muniH / rahA hai jisane apane jIvana kA samagra bahubhAga jaina saMskRti mahAvata purandaraH prshmdgghrogaaNkrH| ke sAtha loka meM zikSA kA prAdarza upasthita kiyA hai aura sphuratparama pauruSaH sthitirazeSa zAstrArtha vit / apane vizuddha nirmala pAcAra dvArA janatA meM naitika bala yazobhara madoharI kRta samasta vizvambharaH / kA saMcAra kiyA hai| paropakRti tatparo jayati pdmnndiishvrH| jaina santa padmanando bhaTrAraka prabhAcanda ke paTTadhara ziSya -zubhacandra pttttaavlii|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284, varSa 22 ki06 anekAnta kabahamA hai? kucha vidvAnoM kI yaha mAnyatA hai ki ziSya the hI, kintu prApake anya tIna ziSyoM se bhaTTAraka padmanandI bhaTTAraka pada para 1465 taka rahe haiM / isa sambadha paTToM kI tIna paramparAeM prArambha huI thI, jinakA prAge meM unhoMne koI puSTa pramANa to nahI diyA, kintu unakA zAkhA prazAkhA rUpa meM vistAra huA hai / bhaTTAraka zubhacandra kevala vaisA anumAna mAtra hai| prataeva isa kayAsa me koI dillI paramparA ke vidvAna the| inake dvArA 'siddhacakra' kI prAmANikatA nahI hai| kyoMki saMvat 1473 kI padmakIrti kathA racI gaI hai| jise unhoMne samyagdaSTi jAlAna ke pArzvanAtha carita kI lipi prazasti se spaSTa jAnA jAtA lie banAI thii| bha. sakalakIti se IDara kI gaddI kI hai ki papanandi usa samaya taka paTTa para virAjamAna the| sthApanA huI thii| cUki padmanandI mUlasagha ke vidvAna the, jaisA ki ukta prazasti ke nimna vAkya se prakaTa hai :- ata: inakI paramparA meM mUlasaMgha kI paramparA kA vistAra ___"kundakundAcAryAnvaye bha0 zrI ratnakIrtidevAsteSA / huaa| padmanandi apane samaya ke acche vidvAna, vicAraka paTTe bhaTTAraka zrI prabhAcandradevA tatpaTTa bhaTTAraka zrI padma- aura prabhAvazAlI bhaTrAraka the| bha0 sakalakIrti ne inake nandidevAsteSAM paTTa prvrtmaane|" pAsa ATha varSa rahakara chanda, kAvya, vyAkaraNa, koSa, dharma (mudrita pArzvanAtha caritra prazasti) darzana, sAhitya aura kalA Adi kA jJAna prApta kiyA thA isase yaha bhI jJAta hotA hai ki ve dIrgha jIvI the| aura kavitA meM nipuNatA prApta kI thii| bhaTTAraka sakalapaTTAvalI meM unakI prAya ninyAnave varSa aTrAIsa dina kI kIrti ne apanI racanAyo meM unakA sammAnapUrvaka ullekha batalAI gaI hai| aura paTakAla 65 barSa pATha dina kiyA hai| padmanandi kevala gaddIdhArI bhaTTAraka hI nahI the, batalAyA hai| apitu jaina saskRti ke pracAra eva prasAra me sadA tanmaya yahA~ itanA aura prakaTa kara denA ucita jAna paDatA rahate the| hai ki vi0 saM0 1476 meM prasavAla kavi dvArA racita padmanandi pratiSThacArya bhI the| inake dvArA vibhinna 'pAsaNAha cariu' meM pacanandi ke pada para pratiSThita hone sthAnoM para aneka mUrtiyoM kI pratiSThA kI gaI thii| jahA vAle zubhacandra kA ullekha nimna zabdoM meM kiyA gayA hai- ve matra-taMtravAdI the vahA ve pratyata vivekazIla aura catura 'tato paTTavara sasiNAmeM, suhasasimuNipaya paMkama cNdho|' the| Apake dvArA pratiSThita mUrtiyA vibhinna sthAno ke caMki saM0 1474 meM pacanandi dvArA pratiSThita matilekha mandiroM meM pAI jAtI hai| pAThakoM kI jAnakArI ke lie upalabdha hai| isase spaSTa jJAta hotA hai ki padmanandi ne do mUrtilekha nIce die jAte haiM:saM0 1474 ke bAda aura saM0 1476 se pUrva kisI AdinAtha-proM saMvata 1450 vaisAkha sudI 12 samaya zubhacandra ko apane paTTa para pratiSThita kiyA thaa| gUrI zrI cAhuvANa vaMza kuzezaya mArtaNDa sAravai vikramanya ___ kavi masavAla ne kuzAta deza ke karahala nagara me zrImata sarUpa bhUpAnvaya kuDadevAtmajasya bhUSaja zaktasya zrI saM0 1471 meM kavi halla yA jayamitra halla dvArA racita suvasRpathaiH rAjye prayartamAne zrI malasaMghe bha. zrIprabhAcandra suvasRpathaH rAjya prayatamAna zrA mUlasagha 'malliNAha' kAvya kI prazaMsA kA bhI ullekha kiyA hai| deva tatpa? zrI padmanandi deva tadupadeze golA rADAnvaye .. / ukta graMtha bha. padmanandi ke paTTa para pratiSThita rahate hue (bhaTTAraka sampradAya pR0 62) unake ziSya dvArA racA gayA thA / kavi haricanda ne 2 arahaMta-haritavarNa kRSNamUrti-saM0 1463 varSe apanA varSamAna kAvya bhI lagabhaga usI samaya racA thaa| mAgha sudi 13 zuke zrI bhUlasaMghe paTTAcArya zrI padmanandi isI se usameM kavi ne unakA khulA yazogAna kiyA hai- devA golArADAnvaye sAdhu nAgadeva sut......| (iTAvA ke 'padmaNaMdi muNiNAha gaNidaha, caraNa saraNu guru kai hriiNdhu|' 3 zrI pacanandI munirAja paTTe zubhopadezI zubhacandra devaH / (varSamAna kAvya) zrIsiddhacakrasya kathA'vatAraM cakAra bhavyAMbuja / mApake aneka ziSya the, jinheM padmanandi ne svayaM zikSA bhAnumAlI // dekara vidvAna banAyA thaa| bha0 zubhacandra to unake paTTadhara -(jaina graMtha prazasti saM0 bhA01pR088)
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna ke jaina santa muni padmanandI jaina mUrti lekha ) prAcIna jaina lekha saMgraha pR0 38 / aitihAsika ghaTanA bha0 padmanandi ke sAnnidhya meM dillI kA eka saMca giranAra jI kI yAtrA ko gayA thaa| usa samaya zvetAmbara sampradAya kA bhI eka sagha ukta tIrtha kI yAtrArtha vahA~ AyA huA thaa| usa samaya dono saMgho me yaha vivAda chir3a gayA ki pahale kauna vandanA kre| jaba vivAda ne tUla pakar3a liyA aura kucha bhI nirNaya na ho sakA taba usake zamanArthaM yaha yukti socI gaI ki jo saMgha pASANa kI sarasvatI se apane ko 'Adya' kahalA degA vahI sagha pahale yAtrA kara sakegA / ataH bhaTTAraka padmanandi ne pApANa kI sarasvatI devI ke mukha se 'prAya digambara' kahalA diyA, isame vivAda ke sulajhane meM usa samaya sahAyatA milii| cUMki isa vivAda kA nirNaya muni pacana ke dvArA hu thA / padmanandi ne pApANa kI sarasvatI devIka mukha se Aya digambara' zabda kahalA kara digambara pahane hai ataH ve pahale Urjayanta giri kI yAtrA kreN| aisA nizcita hone para digambaroM ne pahale tIrtha yAtrA kI agarAna neminAtha kI bhakti pUjA kI / usake bAda zvetAmbara sampradAya ne / usI samaya se balAtkAra gaNa kI prasiddhi mAnI jAtI hai| be padya isa prakAra hai: padmaguru balAtkAragaNAgraNI pAyANaghaTitA yena vAdinA zrI sarasvatI // Urjayata girau tena gacchaH marasvatau'bhavat / atastasmai munIndrAya nama zrIpadyanandina // yaha ghaTanA aitihAsika hai jo padmanandi ke sAtha ghaTita huI hai / padmanandi nAma sAmya ke kAraNa kucha vidvAno ne kundakundAcArya se isa ghaTanA kA sambandha joDa diyA thaa| vaha galata hai / yaha ghaTanA prastuta padmanandi ke samaya ghaTI hai / isase bha0 padmanandi ke matra-tatravAdI hone kI puSTi hotI hai| racanAeM bha0 padmanandi kI aneka racanAeM hogI, jinameM devazAstra, gurupUjana saMskRta, siddhapUjA saMskRta dhaura do tIna racanAe~ inhI padmananda kI haiM yA anya padmanandi kI, yaha vicAraNIya hai| ina racanAoM meM padmanandi ke atirikta 285 prabhAcandra kA koI ullekha nahI hai| jaba ki anya racanAoM me prabhAcandra kA bhI ullekha upalabdha hotA hai / aisI racanAeM zrAvakAcArasAroddhAra, vardhamAna kAvya, jIrApanti pArzvanAtha stotra mora bhAvanA catuvizati / zrAvakAcAra sArodvAra saMskRta bhASA kA padyabaddha graMtha hai usame tIna pariccheda hai jiname dhAvakadharma kA vivecana kiyA gayA hai| isa graMtha ke nirmANa me preraka laMba kacuka kulAnvayI (lameca vaMzaja) sAhU vAsAghara' hai / unake pitAmaha kA bhI nAmollekha huA hai / jinhone 'sUpakArasAra' nAmaka graMtha kI racanA kI thii| yaha grantha abhI taka anupalabdha hai, vidvAno ko usakA anveSaNa karanA caahie| isa graMtha kI antima prazasti me sAhU vAsAghara ke parivAra kA acchA paricaya karAyA gayA hai| aura batalAyA gayA hai ki gokarNa ke putra somadeva jo rAjA abhayacanda zrora jayacanda ke samaya pradhAnamantrI the / somadeva kI patnI kA nAma premasiri thA usase sAta putra utpanna hue the / vAsAghara, harirAja, prahalAda, maharAja, bhavarAja, ratanAravya, aura satanAravya / iname jyeSTha putra vAsAghara sabase adhika buddhimAna, dharmAtmA aura kartavyaparAyaNa thA isakI preraNA aura prAgraha se hI muni padmananda ne ukta zrAvakAcAra kI racanA kI thii| vAsAdhara ne candravADa meM eka jina mandira banavAyA thA aura usakI pratiSThA vidhi bhI sampanna kI thii| kavi dhanapAla ke zabdoM meM vAsAghara samyakatvI, jina caraNoM kA bhakta jaina dharma ke pAlana meM tatpara, dayAlu, bahuloka mitra, midhyAtva rahita tathA vizuddha vitta vAtA thaa| bha0 1 zrIgyakenukula padya vikAsabhAnuH, somAtmajo dUritadArucayakRzAnuH dharmasAdhana paro bhuvibhavya vandhuvAsAvaro vijayate guNagrana sindhuH bAhubalI pArita saci 4 2. jiNaNAha caraNa bhatto jiNadhammaparo dayAloe / siri somadeva taNo NaMda bAmaNica / / sammatta juto jiNapAya bhattA dayAlu rato bahutoya bhiso micchattacato suvisuddha vito vAsAdharo maMda puNNavitto // bAhavalI carita saM0 3
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266, varSa 22 ki06 anekAnta prabhAcandra ke ziSya dhanapAla ne bhI saM0 1456 me candra- vizati ina donoM stavanoM ke kartA bhI ukta padmanandI vADanagara meM ukta vAsAdhara kI preraNA se apabhraMza bhASA hI hai| zeSa racanAe anveSaNIya hai| me 'bAhuvalI carita' kI racanA kI thii| padmanandi ne aneka dezoM, grAmoM, nagaroM Adi me dUsarI kRti varSamAna kAvya yA jina gatri kathA hai| vihAra kara janakalyANa kA kArya kiyA hai, lokopayogI jisake prathama sargameM 356 aura dUsare saga me 205 padya pAye sAhitya kA nirmANa tathA upadezoM dvArA sanmArga dikhalAyA jAte haiN| jinameM pantima tIrthaMkara mahAvIrakA carita akita hai| inake ziSya-prazipyo se jainadharma kI mahatI sevA huI kiyA gayA hai| kintu grantha racanAkAla naho diyA, jisase hai| varSoM taka sAhitya kA nirmANa, zAstra bhaMDAroM kA usakA nizcita samaya batalAnA kaThina hai| isa grantha kI sakalana aura pratiSThAdi kAryoM dvArA jainadharma aura jaina eka prati jayapura ke pArzvanAtha di. jaina mandira me ava- saskRti ke pracAra meM bala milA hai| isI taraha ke anya sthita hai jisakA lipi kAla saM0 1518 hai / aura dUsarI aneka sata hai jinakA paricaya bhI jana sAdhAraNa taka nahI prati sa0 1522 kI likhI huI gopIpurA sUrata ke zAstra pahuMcA hai| isI dRSTikoNa ko sAmane rakhakara padmanandi bhaDAra meM surakSita hai / inake atirikta 'pranata vrata kathA' kA paricaya diyA gayA hai| cuki padmanandi mUlasaMgha ke bhI bha0 prabhAcandra ke ziSya padmanandi kI banAI huI upa- vidvAna the, ve digambara rahate the aura apane ko muni kahate labdha hai, jisame 85 zloka hai| the| aura yathAvidhi tathA yathAzakya mAcAra vidhi kA jIrApalli pArzvanAtha stavana aura bhAvanA catu- pAlana kara jIvana yApana karata the| patA 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya vyore ke viSaya meM prakAzaka kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaja dillI prakAzana kI avadhi dvimAsika mudraka kA nAma premacanda rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dillI prakAzaka kA nAma premacanda, mantrI vIra sevA mandira rASTrIyatA bhAratIya 21, dariyAgaja, dillI sampAdaka kA nAma DA0 mA. ne. upAdhye ema. e. DI. liT, kolhApura DA0 prema sAgara, baDauta yazapAla jaina, dillI paramAnanda jaina zAstrI, dillI rASTrIyatA bhAratIya patA mArphata vIra sevA mandira 21, dariyAgaja, dillii| svAminI saMsthA vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI mai premacanda ghoSita karatA hai ki uparokta vivaraNa merI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI haiN| 17-2-70 ha.premacanda (premacanda)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ narendra sena ke0 bhujabalo zAstrI vidyAbhUSaNa zrImAna pa0darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita sambandha meM zivamoggA jilAntargata nagara tAlakA kehoMtaja 'mANikacandra digambara jaina grantha mAlA ke 47ve grantha ke 35ve zilAlekha me "rAjamalla-devage gurugale nisida ke rUpa meM prakAzita 'pramANa prameyakalikA' nAmaka saMskRta kanakasena bhaTTArakara varaziSyara zabdAnuzAsanakke prakriyeyendra nyAyagrantha prAcArya narendrasena ke dvArA racita hai| isa grantha rUpasiddhiya mADi dayApAladevarU" yaha ullekha milatA hai| kI prastAvanA meM koThiyA jI ne 7 narendraseno kA ullekha isa zilAlekha kA kAla I0 san 1050 hai / isame pratikiyA hai| inameM se prathama aura dvitIya narendrasena eka pAdita dayApAla aura nyAyavinizcayavivaraNa kI prazasti vyakti, tRtIya narendrasena eka vyakti, caturtha pacama SaSTa meM pratipAdita dayApAla eka hI vyakti jJAta hote hai / aisI narendrasena eka vyakti aura saptama naredrasena eka vyakti paristhiti me dayApAla vAdirAja aura narendrasena ye tInoM kahe gaye hai| isa prakAra cAra narendraseno kA nAmolne kha samakAlIna mAlama hote hai| karake iname se antima arthAt saptama narendramana ko pramANa aba narendrasena se sambandha rakhane vAle zilAlekha ko prameya kalikA kA racayitA mAnakara inakA samaya zaka sa0 deve / dhAravADa jilAntargata gadaga tAluka, mulagaMda ke I0 1673 vi.saM.1808 batalAte hae inhI ko koThiyAjI ne san 1053 kA zilAlekha narendrasena ke ziSya nayasena ke upayukta nyAyagrantha kA praNetA nirdhArita kiyA hai| sammukha likhavAyA gayA dAnazAsana hai| isameM narendrasena koThiyAjI ne prathama narendrasena ke sabadha meM apanI ko vaiyAkaraNI batalAyA hai / vaha padya isa prakAra hai : prastAvanA me likhA hai ki vAdirAjasUri racita 'nyAya cAdra kAtatra janaMdra zabdAnuzAsana pANinI ma / vinizcaya vivaraNAtargata antima prazasti ke vidyAnanda- jaindra narendrasenamunIndragekAkSara peragivu bhogge|| manatavIryasukhadam' isa dvitIya padya me bAdirAja ne vidyAnaMda, isa zilAlekha meM guru narendrasena ke sAtha ziSya nayarona anaMtavIrya, pUjyapAda, dayApAla, sanmatisAgara (matisAgara) kI bar3I prazasA hai| zilAlekha me nayasena ko "samastakanakasena aura svAmI samaMtabhadra-sadRza samartha prAcAryoM kI zabdazAstrapArAvArapAraMgata" batalAyA hai| isame cAlukya pakti me narendrasena kA nAma ullekha karake unakI nirdoSa rAjA lokyamalla prathama rAmezvara ke sadhivigrahI evaM nIti ko bhakti se smaraNa kiyA hai| sAtha hI sAtha isa nayasena ke ziSya beldeva ke prArthanAnusAra ziMda kaMcarasa ke sambandha me dUsarA koI sAdhana prApta na hone ke kAraNa dvArA mulaguda jinAlaya ko pradattadAna kA vistRta varNana koThiyAjI ne vAdirAja dvArA hI racita pAzrvanAthacaritA- hai| pUrvokta nayasena ne kannaDa me 24 prAzvAso se yukta rgata prazasti me pratipAdita zaka varSa 647 (I. san 'dharmAmata' nAmaka eka kathA pratha kI racanA kI hai| balki 1025) ko udhata karate hue nyAyavinizcayavivaraNa kI yaha grantha hindI meM anuvAdita hokara pArA se prakAzita bhI prazasti meM ullikhita narendrasena ko vAdirAjasUri se pUrva- ho cukA hai / napasena bhI guru narendrasena kI taraha vaiyAkaraNi vartI batalAyA hai| para vAdirAja kI prazasti me pratipAdita the| para unakA vyAkaraNa abhI taka upalabdha nahI humA hai| sabhI vidvAnoM ko vAdirAja se pUrvavartI mAnanA yuktisagata to bhI saskRta meM 'bhASAbhUSaNa' nAmaka kannaDa vyAkaraNa ko nahIM hogA / kyoMki uname se kama se kama katipaya vidvAna racane vAle dvitIya nAgavarma (I0 san lagabhaga 1245) ne avazya unake samakAlIna bhI rahe hoNge| apane isa vyAkaraNa grantha ke 74ve sUtra meM 'dI|ktinaMya. vAdirAja ke guru, kanakasena ke ziSya dayApAla ke senasya' isa rUpa me nayasena kA ullekha avazya kiyA hai /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288, varSa 22 ki.6 bhanekAnta nayasena ke dvArA dharmAmata kA samAptikAla nadana mava. pUjita guNacandra paMDitadeva ke dvArA muni narendrasena ko tsara yukta 'girizikhivAyumArgazazisakhyA' zaka varSa bata- savAtsalya travidyacakravartI kI upAdhi dI jAne kA ullekha lAyA gayA hai / isa hisAba se dharmAmRta kA samApnikAla karate hue nayasena ne apane dharmAmRta me ina narendrasena ko zakavarva 1037 siddha hotA hai / para isame eka bAdhA 'mahAvAgIza' batalAyA hai| hame nayasena kA nAma sarvaprathama yaha hai ki naMdana saMvatsara zakavarSa 1037 ma na pAkara I. san 1053 ke mulagada ke zilAlekha meM hI milatA zakavarSa 1034 meM pAtA hai| zakavarSa 1034 kA I0 san hai| mulaguda zilAlekha ke isa 1053 ke samaya meM 25 1112 hotA haiM / astu nayasena ne apane dharmAmRta me svaguru kama kara dene me I0 san 1028 hotA hai| aisI sthiti narendrasena ke tapa aura zruta kI prazasA karate hue apane ko me mulaguMde kA yaha zilAlekha hI narendra sena ko vAdigaja samagra tarkazAstra kI zikSA pradAna karanevAle batalAyA hai| kA samakAlIna siddha karatA hai| pUrvokta sabhI bAto ko sAtha hI sAtha nayasena ne guru narendrasena ko siddhAta me dhyAna meM rakhakara bicAra karane para 'pramANaprameyakalikA' prAcArya jinasena se zAstra pANDitya meM pUjyapAda se aura ke racayitA yahI narendrasena mAlama hote hai| prAzA hai ki SaT tarka meM samantabhadra se baDhakara batalAyA hai| mitravara DA0 darabArIlAlajo koThiyA isa viSaya para phira cAlukyacakravartI bhuvana kamalla dvitIya somezvara se avazya vicAra kreNge| rAmapurA ke maMtrI pAthUzAha DA0 vidyAdhara joharApurakara madhyapradeza ke mandamaura jile me rAmapurA eka purAtana durgarAja aura candrarAja kI sevA meM mukhya maMtrI ke pada para zahara hai / yahA~ pAthUzAha kI bAvar3I nAma kA eka kumA niyukta hue the| lekha me durgarAja kI vistRta prazasA hai| isakI dIvAla meM lagI huI gilA para tathA samIpa milatI hai| inhone kaI yuddhoM meM vijaya pAI thI, durga ke staMbha para do saMskRta zilAlekha hai| bhArata sarakAra ke saras tAlAba khudavAyA thA tathA pigalikA nadI para bAMdha purAtattva vibhAga dvArA prakAzita granthamAlA epigrAphiyA banavAyA thaa| candrarAja kI vIratA kI bhI lekha meM prazaMsA iNDikA ke bhAga 36 meM pR0 121 se 130 taka ye lekha milatI hai| lekha kA uddeza pAthUzAha dvArA uparyukta kueM chape hai / inhIM kA sakSipta paricaya yahA~ de rahe haiN| ke (jise lekha meM dIpikA kahA hai) nirmANa kA varNana karanA hai| yaha lekha saMvata 1663 me likhA gayA thaa| rAmapurA (jise lekha me dUSaNAripura bhI kahA hai) me kueM kA nirmANa sUladhAra rAmA kI dekharekha meM huA thaa| bagheravAla jAti ke 52 gotro me eka seThiyA gotra ke lekha me pAthazAha ke anya dharmakAryoM kA bhI varNana hai| saMghaI nAthU rahate the / inake putra sa0 jogA the (inhe lekha unhoMne pUjA, pratiSThA ratha yAtrA Adi kA prAyojana meM yoga bhI kahA hai)| rAmapurA ke candrAvata vazIya rAjA kiyA thA tathA isI lie rAjA ne unakA abhinandana bhI acaladAsa ne inhe apanI mevA meM niyukta kiyA thaa| kiyA thaa| prastuta lekha kA pUrNa pATha jaina zilAlekha sagraha inhoMne eka jina mandira banavAyA thaa| inake putra saM0 bhA0 5 me bhI saMgRhIta kiyA hai jo zIghra hI bhAratIya jIvA aura jIvA ke putra sa0 pAtha hae / (lekha me pAtha jJAnapITha kI bhora se mANikacanda di. jaina granthamAlA meM kA saMskRta rUpa padArtha likhA hai)| ye acaladAsa ke vazaja prakAzita hone jA rahA hai|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ amarakIrti nAma ke ATha vidvAna paramAnanda jaina zAstrI jaina vAGamaya kA pAloDana karane se yaha sunizcita hai| inake samaya kA samarthana saMvat 1307 ke eka zilAjAna paDanA hai ki eka nAma ke aneka vidvAna hote rahe hai| lekha se bhI hotA hai / udAharaNa ke lie akalaka, prabhAcanda aura padmanandi tIsare amarakIti ve hai jinake ziSya mAghanandI pratI prati ke nAma vizeSa ullekhanIya hai| ina nAmo ke aneka paura ziSya bhogarAja saudAgara the| bhogarAja ne zaka vidvAna vibhinna samayo me hA hai| isI taraha amarakIti saM0 1277 (vi0 sa0 1412) me zAntinAtha kI pratimA nAma ke bhI kaI vidvAna dRSTigocara hote hai| pratiSThita karAI thii| eka amarakIti paT karmopadeza ke kartA hai jo bhaTTAraka cauthe amarakIti-va hai jo kalikAla sarvajJa dhamacandakIti ke ziSya the| amarakIti ne mahIyada deza ke bhUpaNa ke ziSya the aura jinakA ullekha zaka sa. 1265 'godhrA' nagara ke cAlukya vazIya kRSNa (kaNha) ke rAjya kA meM likhe gaye zravaNa belgola ke zilAlekha naM0 111 ullekha kiyA hai| isakA kAraNa va gujagatake nivAmI jAna (274) meM pAyA hai| paDate hai| yaha mAthura sagha ke vidvAna amitagati dvitIya kI pAcave pramarakIrti vAdI vidyAnanda ke ziSya the| paramparA me hue hai / yaha apabhraMza bhASA ke prauDha vidvAna the| jinakA ullekha zilAlekha na046 me hamA hai| inakA inakI apabhraza bhASA kI do kRtiyA~ upalabdha hai| inhone cA hA eka yamakASTaka stotra anekAnta varSa 10 ki0 apanA neminAtha purANa sa0 1244 me banA kara samApta 1 me prakAgita huA hai| isa stotra ke anta meM kavi ne kiyA thaa| usake tIna varSa bAda sa0 1247 me SaTkarmo 'devAgamAla kRti' nAma kI racanA kA bhI ullekha kiyA padeza kI racanA huI hai| isame gRhastha ke paTkarmo kA hai| isa kRti kI koI upalabdhi nahIM huI jisase usake sundara vivecana diyA huA hai| 14 saghI aura 215 kar3a sambandha meM kucha likhA jA sake / mukhtAra zrI jugalakizora vaka hai jinakI zloka sakhyA 2050 pramANa hai| dazavI jI ne inakA samaya vikrama kI 16vIM zatAbdI batalAyA hai| sadhi meM jina pUjA puraMdara vidhi kathA dI huI hai| puradara vidhAna kathA, alaga rUpa meM bhI upalabdha hotI hai| inakI chaThave amarakoti bha0 mallibhUSaNa ke ziSya the| nimna racanAe~-mahAvIra cariu, jasahara cariu, dharma- mallibhUSaNa mAlavA ke paTTa para AsIna the| inhI ke samacarita TippaNa, subhASita ratnanidhi, dharmopadeza ghUDAmaNi, kAlIna vidyAnanda pAra zrutasAgara tha / ina amarakoti kI jhANa paIva nAma kI racanAe~ anupalabdha hai| eka kRti jina sahasranAma kI saskRta TIkA hai, jo bhaTTAraka vizvasena ke dvArA anumodita hai| cUki mallibhUSaNa aura dUsare amarakIti 'vardhamAna' ke praguru the| inakI guru paramparA devendra, vizAlakIti, zubhakIrti, dharmabhUSaNa, 1 adhyepTA''gama madhyagopTa parama zabda ca yukti vidAM / amarakIrti, .... gharmabhUSaNa aura vardhamAna / vardhamAna ne cakraM yaH parazIla-vadi-madabhidde vAgAlaMkRtim / / zaka sa0 1265 baizAkha sudI 3 budhavAra ko dharmabhUSaNa -anekAnta varSa 10 ki0 1, pR. 3 kI niSadyA banavAI thI thii| isa zilAlekha ke anusAra 2 mallibhUSaNa ziSyeNa bhAratyAnandanena ca / amarakIti kA samaya zaka saM0 1250 ke pAsa-pAsa kA sahasranAmaTIkeyaM racitA'marakItinA / / jAna par3atA hai| inakA samaya IsA kI 14vI zatAbdI -jaina graMtha prazasti saMgraha bhA0 1, pR. 146
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 varSa 22 ki06 anekAnta pratasAgara kA samaya vikrama kI 16vI zatAbdI hai, ataH ina kA bhASya bhAratIya jJArapITha se prakAzita ho cukA hai| pramarakIti kA samaya bhI 16vIM zatAbdI honA caahie| usa grantha kI puSpikA meM unheM vidya mahA paNDita aura zabda sAtave amarakIti ve hai, jinakA ullekha dazabhaktyAdi vedhasI batalAyA hai| bhASya ko dekhane se ve vivadha granthoM mahAzAstra ke racayitA varSamAna ne kiyA hai| jo vidyA- ke abhyAsI jJAta hone hai| manda ke putra vizAlakIti ke sadharmA amarakIti the| jinhe 'iti mahApaNDita zrImadamarakItinA vidyena zrI sendra zAtra kovida vimalAzaya, kAmajetA, nirmala guNa aura dharma vaMzotpannena zabdavedhasA kRtAyA dhanajaya nAma mAlAyAM ke prAzraya tathA jinamata ke prakAzaka batalAyA hai| jaisA prathamakANDa vyAkhyAtam / ' ki grantha ke nimna uddharaNa se spaSTa hai prastuta koSa grantha kA bhASya likhate hae amarakIti ne jIyAvamarakoAkhabhadrAraka ziromaNiH / parama bhaTTAraka yazaHkIti amarasiMha, halAyudha, indranandI, vizAlakoti yogIndra sadharmA zAstra kovidH|| somadeva, somaprabha, hemacandra aura prAzAdhara Adi ke nAmoM amarakIti muni vimalAzayaH kusumnyaaymdaaclvbht| kA ullekha karate hue, mahApurANa, sUktamuktAvalI, hamIjinamatApahatAritamAzca yo jayati nirmala dharma gunnaashryH|| nAmamAlA yazastilaka. indranandi kA nItisAra aura pAzA vizAlakIrti ke pitA vidyAnanda kA svargavAsa zaka ghara ke mahAbhiSeka pATha kA nAmollekha kiyA hai| inameM saM0 1405 san 1481 me huA thaa| somaprabha 12vIM, hemacandra 12-13vI aura pAzAdhara ne pAThaveM amarakIti aindra vaMza ke prasiddha vidvAna the jo saM0 1300 me anagAra dharmAmRta kI TIkA pUrNa kI hai| 'vidya' kahalAte the| yaha apane samaya ke acche vidvAna isase bhASyakAra amarakIti sa. 1300 ke bAda vidvAna jAna par3ate hai| inakA banAyA huA dhanaMjaya kI nAmamAlA Thaharate hai| saMskRta subhASitoM meM sajjana-durjana lakSmIcandra jaina 'saroja' ema. e. sAhityaratna cUki duniyA dUragI hai, ataeva usame jahA~ dina ke satsaMga kA aura durjanoM se dUra rahane kA bhI bhAva rhaa| sAtha rAta hai aura phala ke sAtha zUla hai, vahAM vAdI ke sAtha sajjana-durjana ke varNana kI bhAMti subhASitoM kA bhI prayoga prativAdI aura pakSI ke sAtha pratipakSI bhI hai| jahA~ kAphI mAtrA meM saMskRta aura hindI ke grantho me pAyA milana ke sAtha viraha hai aura sukha ke sAtha duHkha hai, vahA~ jAtA hai| para saskRta granthoM ke mubhASita jitane sakSipta ziSTa ke sAtha praziSTa hai aura sajjana ke sAtha durjana bhI sarala sahaja grAhya aura bhAva vyajaka tathA lokapriya hue hai| yoM duniyA kA nAma sArthaka hai| kAraNa, usame paga- hai, utane hindI granthoM ke nhiiN| vaise kabIra kI sAkhiyA~, paga para do nIti vAlI vRtti lakSita hotI hai| tulasI-rahIma-vanda prAdi ke nIti mUlaka dohe bhI janatA itihAsa, artha aura mahatva : kI jabAna ne kAphI kaMThastha kiye hai| saMskRta aura hindI ke katipaya mahAkAvyoM meM sajjana- saMskRta ke subhASita ziSTa-saMyata-murucipUrNa haiN| isa durjana kA varNana kucha kaviyo me kiyA aura usame loka- lie mi0 vekaTAcalam ke zaldoM meM 'paDita maDalI' me aise saMgraha kI bhAvamA jahA~ rahI, vahA~ prakArAntara se sajjanoM ke asalyAsa ajJAta kaviyoM kI saikar3oM-hajAroM phuTakara raca.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta subhASito meM sajjana-durjana 261 nAye 'subhASita' ke nAma se janazruti-pravAha me bahatI pAI prathama vayasi pIta toyamalpaM smarantaH, hai| subhASita zabda kA artha hai 'suSThu bhASitam' arthAt zirasi nihita bhArA nArikelA narANAm / sundara Dhaga se kahA humaa| ataeva subhASita zabda se una udakamamRtakalpa dadyurAjIvitAntam, samasta racanAyo kA nirdeza hotA hai, jahA~ eka phuTakara na hi kRtamapakAraM sAdhavo vismaranti / / padya meM kisI viSaya kA sarasa pratipAdana kiyA jAtA hai| sajjana puruSa hI sajjano kI Apatti ko dUra karane iname se adhikAza nIti ke bodhaka hote hai / mubhASitoM ke meM samartha hai| kIcaDa meM phaMse hue hAthiyoM ko nikAlane me bhI mamaha milate hai| subhApitoM ko smaraNa kiye binA to zreSTha hAthI hI samartha hai, anya nhii| isa hRdayastha bhAva maskRta bhASA-mAhitya kA adhyayana-adhyApana apUrNa hI ko eka kavi ne yo vyakta kiyA hai| rahatA hai| saca to yaha hai ki mubhApito meM jIvanadAyI santa eva satAM nityamApaduddharaNa kSamAH / anubhUtiyo ke tatva vikhare hai| gajAnAM paMkamagnAnAM gajA eva ghurndhraaH|| isalie saMskRta bhASA aura subhApito ke sambandha meM majjanI kI sagati kA prabhAva amogha hotA hai| vaha eka mukavi ne jo bAta kahI hai, vaha zata pratizata sahI hai| pUruSo ke lie kyA nahIM karatI? sabhI kucha yathAsaMbhava bhASAsu mukhyA madhurA divyA gIrvANa bhaartii| karatI hai| satsagati, buddhi kI jaDatA dUra karatI hai, vANI tasmAddhi kAvyaM madhura tasmAdapi subhASitam // me satya vA sacAra karato hai| sammAna aura unnati ko bhASAmo me mukhya aura madhura deva-vANI (saMskRta detI hai, pApa ko dUra karatI hai, citta ko prasanna karatI hai bhASA) hai aura usame bhI kAvya madhura hai tathA usase bhI aura dazo dizAmo meM kIti kA vistAra karatI hai| yaha subhASita madhura sukhada hai| bAta eka kavi ke zabdo me yo smaraNa kIjiyegAsajjana jADa dhiyo harati, siJcati vAci satyam / sajjano meM pAye jAne vAle guNo kA samAveza prastuta / mAnonnati dizati, pApamapAkaroti / / zloka me huyA hai| vipadi gharyamathAbhyudaye kSamA, ceta: prasAdayati, dikSu tanoti kItim / sadasi vAkyaTutA yadhi vikrmH| satsagatiH kathaya ki na karoti puMsAm // yazasi cAbhiratiyasanaM zrato, saca to yaha hai ki sajjana puruSa puNya aura pIyUSa se prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAm / / paripUrNa hote hai / ve tIno loko kA upakAra kara prasanna sajjana puruSa vipatti meM dhaMyavAn aura sarvatomukhI hote hai / dUsaro ke paramANu jaise guNo ko pahADo ke rUpa abhivaddhi meM kSamAzIla hote hai| ve sabhA meM uccakoTi ke me dekhane kA svabhAva hotA hai ataeya apane mana hI mana meM devatA hote haiM aura yuddha kSetra meM advitIya sAhasI / yaza ke pratIva svastha aura santuSTa rahane vAle rAjjana puruSa kaise lie unakI lAlamA hotI hai aura zAstra-zravaNa, tatvacarcA hote hai ? yaha kaha sakanA aba sambhava hI nahI raha gayA me suruci / yaha majjanoM kA janmasiddha adhikAra hai| hai| yaha bAta eka kavi ne yoM kahI hai___ majjanoM kA svabhAva nAriyala ke samakakSa hotA hai| manasi vacasi kAye puNyapIyaSa pUrNAH, jaise prArambhika avasthA meM pilAye gaye pAnI ko jaTAmoM tribhuvana upakAraNibhiH proNayantaH / kA bojha dhAraNa karane vAlA nAriyala nahIM bhulA pAtA hai| paraguNa paramANUna parvatIkRtya nityam, aura badale meM jIvana bhara amRta tulya pAnI detA hai, vaise nijahRdi vikasantassanti santa. kiyntH|| hI sajjana puruSa bhI kabhI kisI ke upakAra ko bhUlate nahIM haiN| yaha bAta saskRta ke eka sukavi ne isa prakAra durjana kahI hai sajjana ke virodhI durjana me kauna-kauna se gUNa pAye
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262, varSa 22 ki06 anekAnta jAte hai| yaha jAnane ke lie Apa saMskRta ke sukavi kA boSito'pi vaha mukti vistaraH, nimnalikhita zloka paDhiye ki khalo jagati sajjano bhaveta / prakaruNatvamakAraNavigrahaH, snApito bahuzo nadI jalaH, paradhane parayoSiti ca spRhA / garvabha. kima hayo bhavet // sujana bandhu janeSvasahiSNutA, bahuta sI mundara sUktiyo dvArA samajhAye jAne para prakRtisiddhamidaM hi duraatmnaam|| kyA duSTa vyakti sasAra me sajjana ho sakatA hai ? nahIM, arthAt nirdaya honA, binA kAraNa laDAI-jhagaDA karanA, kada pi nahI / gaghe ko kitanI nadiyoM ke jalase snAna kyoM dUsare kA dhana cAhanA, dUsare kI strI kI icchA karanA, na karAyA jAya para vaha ghoDA banane vAlA nahIM / gadhA to sajjana bandhupro ke prati asahanazIla honA, yaha to durjano gadhA hI rhegaa| kA janma siddha adhikAra hai / ___ yadi Apa durjanoM ko pahicAnanA cAhe to nIce aura to aura darjana se prerita vyakti sajjano kA likhA zloka paDhe vaise hI vizvAsa nahI karate hai, jaise dUdha kA jalA bAlaka mukha padalAkAraM vAcA candanazItalA / dahI yA chAcha ko bhI phaka-phaka kara pItA hai| yaha bAta hRdayaM krodha saMyuktaM trividhaM dhUtalakSaNam // eka kavi ne zloka me yo prathita kI hai| durjana dUSita manasA puMsA, sujane'pi nAsti vizvAsa / kamala ke patte jaisA mukha, candana jaisI zItala vANI bAlaH vAyasa dagdho dadhyapi phutkRtya bhakSayati // aura krodhayukta hRdaya, ita tIna lakSaNoM se kisI bhI dhUrta yA durjana ko pahicAnA jA sakatA hai / sajjana-durjana durjana vyakti apane nahI dUsaroM ke hI doSa dekhatA hai| sajjanoM aura durjanA ke kArya ko batalAne ke lie yaha bAta saskRta bhASA ke eka saskRta kavi ne isa prakAra eka mundara zloka haikahI hai| ana kurutaH khala sujanAvagrima pAzcAtya bhAgayoH sacyAH / khalaH sarSapamAtrANi paracchidrANi pazyati / vidadhAti randhrameko gaNavAnyasta vidadhAti / / prAtmano vilva mAtrANi pazyannapi na pazyati / / arthAt suI ke agala-pichale bhAgo ke samAna durjana duSTa vyakti dUsaro ke to sarasoM ke dAne jaise bhI aura sajjana kAma karate hai| sUI kA agalA bhAga durjana doSa dekha letA hai para apane bela jaise bhI bar3e doSa dekhatA jamA karatA hai aura piTalA bhAga sajjana jaisA usa huprA bhI nahI dekhatA hai| ___ cheda ko banda karatA hai| isalie usakI prakRti ko badalanA asambhava hai| dUsare zabdoM me 'durjana puruSa vaha miTTI kA ghaDA hai jaise nIma kA per3a ghI-dUdha se bAra-bAra sIce jAne para bhI / jise toDanA jitanA sarala hai joDanA utanA hI jaTila hai apanI kaTutA ko nahIM chor3atA hai, vaise durjana vyakti bhI aura sajjana puruSa vaha sone kA ghaDA hai, jise tor3anA bahuta bAra sevA kiye jAne para bhI, sajjano ke samparka me + sampaka ma kaThina hai para jor3anA atIva sarala hai| yaha bAta prApa prAne para bhI apanI durjanatA ko nahIM choDatA hai| yaha bAta eka kavi ke zabdoM me yo hRdayaMgama kIjiyeApa eka kavi ke zabdo meM yo smaraNa rakhie mRdughaTavat sukhabhedyo duHsandhAnazca durjano bhavati / na durjanaH sajjanatAmupaiti, bahuprakArairapi sevyamAnaH - sujanastu kanaka ghaTavat durbhadhazcAza sndhyH|| bhUyo'pi siktaH payasA ghRtena, na nimbavRkSo madhuratvameti // sajjanoM aura darjano ko mitratA ke sambandha me eka durjana ko badalanA asambhava hI hai| yaha bAta eka bar3A hI sundara zloka saMskRta vAGmaya meM milatA hai aura dUsare kavi ne aura bhI acche DhaMga se yoM kahI hai vaha yaha hai
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta subhASitoM meM sajjana-durjana 263 prArambha gurU yiNI krameNa, bItatA hai para mUkhoM kA samaya burI Adato, lar3AI-jhagaDoM laghvI purA vRddhimupaiti pazcAt / aura nidrA meM bItatA hai'|' cauthe ne apanI anubhUti kI dinasya pUrSi parAdha bhinnA, abhivyakti karate hue kahA-'phala vAle vRkSa jhukate hai| chAyeva maMtrI khala sajjanAnAm / / guNavAna vyakti namra hote hai parantu sUkhe vRkSa aura mUrkha durjanoM kI mitratA prAtaHkAlIna chAyA sI hai, jo kabhI bhI nahI bhukate hai| sajjanoM aura durjano ke sambandha prArambha meM bahuta bar3I hotI hai para kucha kAla bAda bAraha me jo AkAza aura pAtAla jaisA antara hai, use niSkarSa svarUpa pA~cave kavi ke zabdoM meM sakSepa me yo kahA jA bajate hI samApta ho jAtI hai aura sajjano kI mitratA aparAnha kAlIna chAyA sI hotI hai, jo prArambha meM bahuta sakegA-'mahApuruSo ke (sajjanoM ke) mana-vacana aura kArya meM eka rUpatA pAI jAtI hai para durAcAriyoM ke kama hotI hai aura chaha-sAta baje taka barAbara baDhatI hI (durjanoM ke) mana-vacana aura kArya meM vividhatA kI hI vizejAtI hai| SatA pAI jAtI hai|' sajjano aura darjano ke svabhAva me jo virodha pAyA sajjanoM aura darjanoM ke prAdi srota jaise sAdhano ko jAtA hai tathA unakA pratyeka bAta ko taulane kA, socane hindU dharmagranthoM ke aAdideva bhagavAn zaMkara ne bhI dhAraNa samajhane kA jo dRSTikoNa rahatA hai, use saskRta ke su kara rakhA hai, unake jIvana dRSTikoNa se bhI hama aura prApa kaviyo ne acchI taraha samajhAne kA prayatna kiyA hai / zikSA le tathA sajjana-durjana ko yathocita sthAna de aura jadAharaNa ke lie eka ne kahA hai-'darjana vyakti kI svaya zakara jo jaise hI nirvikAra nilipta hokara rahevidyA vivAda ke lie hotI hai aura dhana ghamaDa karane ke jaise sajjanatA ke pratIka candramA ko zakara jI ne zIrSastha lie tathA zakti dUsaro ko pIDita karane ke lie parantu sajjana kI vidyA jJAna ke lie hotI hai aura dhana paropa sthAna diyA aura durjanatA ke pratIka viSa ko kaNTha me kAra ke lie tathA zakti dUsaro kI rakSA ke lie| sthAna diyA (use na jabAna para rakhA aura na peTa me hI sanatAsA ki darjana vyakti zaradakAlIna vATala sthAna diyA kyoki isase vikRti kI sambhAvanA thI) vaise ke samAna hai, jo garajatA hai para barasatA nahI hai, vaha kahatA hI mamAja ke loga sajjana-durjana ko sthAna de| to hai para karatA nahI hai para sajjana vyakti varSAkAlIna guNa doSau budho gRhnnnnindukssveddaaviveshvrH| bAdala ke samAna hai, jo binA AvAja kiye hI barasa jAtA zirasA ilAghate pUrva paraM kaNThe niyacchati // hai, vaha mukha se kahatA nahIM hai para kara avazya detA hai|' Aja itanA hI mujhe pApa se nivedana karanA hai| tIsare ne apane anubhava ko vyakta karate hue kahA hai-- 3 kAvya zAstra vinodena kAlo gacchati dhImatAm / 'buddhimAnoM kA samaya kAvya-zAstra pardA aura vinoda meM vyasanena tu mUrkhANAm nidrayA kalahena vaa| 1 vidyAvivAdAya ghana madAya, zakti. parepaoN pripiiddnaay| 4 namanti phalino vRkSAH namanti guNinI janAH / khalasya sAdhoviparItametajjJAnAya dAnAya ca rakSaNAya / zuSka vRkSAzca mUkhazci na namanti kadAcana / / 2 zaradi na varSati garjati, varSati varSAsu ni. svano meghH| 5 manasyeka vacasyeka karmaNyeka mahAtmanAm / nIco vadati na kurute, na vadati sujanaH karotyeva / manasyanyad vacasyanyad karmaNyanyad durAtmanAmU / / subhASitam-viSayani sevata dukha bhale, sukha na tumhAre jAnu / asthi cavata nija rudhira te, jyoM sukha mAna svAnu / / jinahI viSayani dukhu diyo, tinahI lAgata dhAya / mAtA mAriu bAla jima, uThi puni paga lapaTAya //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka sthAna nAma garbhita bha0 pArzvanAtha ke stavana bhaMvaralAla nAhaTA vartamAna cauvIsI me purisAdAnIya bhagavAna pArzvanAtha 4 gauDI pArzvanAtha stavana, zAntikuzala kI prasiddhi sarvAdhika hai| unake jitane tIrtha, mandira aura iname se do me to 108 sthAnoM kI nAmAvalI hai pratimAe bhArata meM vidyamAna hai, anya kisI bhI tIrthakara , tathA anya do me inase bhI nyUnAdhika nAma diye hue hai / ke nhii| prAcIna mAnyatA ke anusAra bha0 pAzvanAtha ke hamAre saMgraha me aisI kaI aprakAzita racanAe hai jo 15vI janma se pUrva hI unake tIrtha va pratimAe pUjyamAna thii| se 18vI zatAbdI ke bIca kI hai| iname pArzvanAtha ke bhagavAna ariSTanemi ke samaya meM sakhezvara tIrtha yAdavapati ta sthAnoM ke nAma bahuta se to eka samAna hai para kucha bhinnazrIkaSNa kI senA kI mUrchA jo jarAsandha ko jarA se huI bhinna bhI hai| inase jise jo nAma yAda the unase ve apanI thI-inhI sakhezvara pAzrvanAtha ke prabhAva se dUra huI thii| racanA meM mammilita kara lie, siddha hotA hai| ina sthAno bha0 pArzvanAtha ke adhiSThAtA zAsana deva-devI pArzva yakSa meM aba pArzvanAtha ke mandira kahAM-kahAM hai evaM kahA-kahA dharaNendra padmAvatI vizeSa jAgarUka hone se eva mantra-yantro , rahe isakI khoja kI jAnI caahie| kucha sthAna to me unase sambandhita sAmagrIprAcayaM ke kAraNa bha0 pAva tIrtha rUpa meM prasiddha hai, para kaI sthAno kA patA lagAnA nAtha kI pUjA-arcA bhI bahulatA se hotI AI hai / bIsa bhI bhI kaThina ho gayA hai| kaI sthAna pAkistAna meM cale gaye tIrthakaro kI nirvANabhUmi sammedazikhara mahAtIrtha jainetara eva kaiyo kI pratimAe~ anyatra calI gayI eva naSTa bhI samAja me 'pArasanAtha pahAr3a' ke nAma se hI prasiddha hai| ho gaye / pArzvanAtha ke kaI tIrtho ke sambandha me svatantra bagAla me to anya tIrthakaro ko kama hI jAnate hai| para grantha nikala cuke hai, eva una tIrthoM ke sambandha meM kaI kalakatte meM bhArata prasiddha kAtika mahotsava kI rathayAtrA camatkArika bAte-pravAda rUpa se prasiddha hai| 37 varSa pUrva dharmanAtha svAmI kI hAta hue bhA pAzvanAtha kI kahalAtI jainasastI vAcanamAlA se "zrI pragaTa prabhAvI pArzvanAtha hai eva rAyabadrIdAsa kArita zItalanAtha jinAlaya bhA tathA jaina tIrthamAla" graMtha prakAzita hayA thA jisame 111 'pArzvanAtha' ke nAma se prasiddha hai| jitane vividha prakAra pArzvanAtha sambandhI camatkArika kathAe~ saMgRhIta hai| yo sakhyAdhika stuti stotrAdi pAzvanAtha bhagavAna ke upalabdha isa grantha meM 184 sthAno kA vivaraNa diyA hai| pArzvanAtha hai utane anya tIrthakaro ke nhii| prAkRta, saskRta apabhraza, ke sthAnoM sambandhI eka hI gratha meM itanI sAmagrI anyatra hindI, rAjasthAnI, gujarAtI meM racita stotra-stavanAdi nahI miltii| janasastI vAcanamAlA se sakhezvara pArzvanAtha, ko sakhyA hajAro para hai iname se kaI stotroM me 108 yA stabhana pArzvanAtha sambandhI tIna graMtha svatantra bhI nikala nobhI adhika sthAna nAmabhita stavana prApta hote hai| cake haiN| vividha tIrthakalpa, upadeza saptatikA prAdi grathoM zrI vijaya dharmasUrijI samAdita prAcIna tIrthamAlA sagraha meM bha0 pArzvanAtha ke kaI kalpa haiM hiiN| stabhana pArzvanAtha bhAga 1 me 44 varSa pUrva pArzvanAtha saMbandhI aisI cAra sambandhI choTe-choTe kalpoM kA saMgraha bhI saskRta me pandrahavI racanAe prakAzita huI thI zatAbdI kA prApta hotA hai / 1 pArzvanAtha caityaparipATI, kalyANamAgara kaI stotra aise bhI haiM jiname bha0 pArzvanAtha ke guNa2 pArzvanAtha nAmamAlA, meghavijya gabhita 108 nAmoM kA saMgraha hai| saMbhava hai 1008 nAma3 pArzvanAtha sakhyAbhitastava, ratnakuzala gabhita stotra bhI racA gayA ho| yahAM jo racanAeM prakA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka sthAna nAma gabhita bha. pAzvanAtha ke stavana 265 zita kI jA rahI hai unameM eka apUrNa hai, usakI pUrI prati prAdi sambandhI mahatvapUrNa sAmagrI prakAzita huI hai| kahIM milane para hI racayitA evaM racanAkAla kA patA laga kaI varSa pUrva muni zrI tArAcandajI saMpAdita 'pAzrvAsakatA hai / adhikAMza racanAe kharataragacchoya vidvAnA kA darza' nAmaka gratha prakAzita huA thA jisame zrI pAzrvanAtha haiM evaM hamAre saMgraha meM vidyamAna haiN| aise sthAna nAmagarbhita mI sambandhI stuti stotra stavanAdi kA bar3A saMgraha hai| mnati stotra tanAdi / jitanI bhI racanAe milatI hoM una sabako sagRhIta kara sakhezvara pArzvanAthAdi eka-eka tIrtha ke stavanoM kA bhI prakAzita kara denA cAhie, yaha preraNA dene ke lie hI sagraha svatatra rUpa se nikale hai / varSoM se hamAre saMgrahIta racanAoM ko yahAM prakAzita kiyA jAtA hai / muni rAjazrI abhayasAgarajI bha0 pArzvanAtha ke (zrI jinabhadra sUri viracita) nAmoM kI vistRta tAlikA banA rahe hai, usake lie bhI aSTottara zata pAzrvanAtha stavanam yaha prayAsa upayogI siddha hogaa| paNamavi paNa paramiTTi pAya paumAvaya devIya, 1 apTottara zata pArzvanAtha stavana vayaruTTA dharaNiva pAsa jaya vijayA sevI; gA. 15 jinabhadramUri (15vI) 16 ThANa ThANaTTiya pAsanAha haM jaNamaNa mohaNa, 2 aTTottara pArzvanAtha stotra samarisa samarisu sAmi mAla aisaha maNa rohaNa // 1 gA. 8 sumatisindhura 1703 58 siri vANArasi nayara rAjagRha nayara pacAra, 3 aSTottara zata pArzva sUcaka stavana thAla nayara siri siddhakhaMtra para siri girinAraha; gA. 16 sumatisundara 1661 88 jIrAvala phalavaddhi nAgadaha mahimA pUrIya, 4 apTottara zata pAzrva sthAna stavana karaher3aI kalikuMDa pAsa savi kali mala pariya // 2 gA. 6 sahajakIti (17vI) 811 praNahilavADa nayari sAmi vasarupaI dIsaha, 5 aTThottarasaya pArzvanAtha stavana gA.16 samaya rAjopAdhyAya , thaMbhaNapura vara paMcarUpa paha pAsa salIjaha; 613 maMgalapuri maMgala nivAsa nava pallava nAmiI, 6 117 nAma gabhita pArzvanAtha stavana cittaha coraNa citrakoTi, citAmaNi sAmi // 3 __ gA.17 ratnavarddhana 17 7 pArzvanAtha laghu stavana ||vstu|| ___gA. 6 ratnanidhAna , 20 pAsa jiNavara pAsa jiNavara devagiri nyri| 8 zrI pArzvanAtha stavana siri siri puri paMca puri nagarakoTi nAgari giripuri| gA. 15 harikalasa sUri , 21 prajjAhara rANapuri ajayameri jAvAla puravari / 6 aSTottara zata pArzva stavana jesalameri hamIrapuri hAlhaNapuri cihurUpa / gA. 13 kSemarAja (16vI) 25 kaMbhalameriha maMDapaha paNamIjai ciharUpa // 4 // bhAsa / gA. 21 // apUrNa saMkhesara samegiri siri prasaseNa malhAra / 11 pArzvanAtha bhaneka tIrthanAma stavana pArAsaNi rAvaNa saraNa karisu jiNesara sAra / gA.4 samaya sundara (17vI) 31 / / pAlItANai pApa hara ghoghApura navakhaMDa / abhI-abhI zrI cApasmA jaina saMgha prakAzita "zrI serosai sobhAganidhi sAmI pAsa prcaar||5 bhaTevA pArzvanAtha jinAlaya argha zatAbdI smAraka gratha" caturmukhi kharatara jiNa bhuSaNa parabuda girivara gi| prakAzita humA hai usameM bha0 pAyarvanAtha nAmo, sthAnoM, tiha bhUmiTThiya pUjoyaha navaphaNa sAmI rNgi| " 28
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266, varSa 22 ki06 anekAnta jUnai gaDhi johAri jiNa janama saphala kari praaj| Unaya nayari nihAlaNIya nayaNe tIratha rAja // 6 // vstu|| kukkar3esara kukkar3esara purahi ahichatta / chagvaTaNi dIvapuri sIMhadIva devakai pATaNi / varakANai kaiMdavaNi kaharavADi kAri suvAsaNi / majjAuda jAura javaNaura vIjApura joi / ujjeNI jogiNapura jiNa jagi jIva na hoi||7 // bhaas| siri siNorai purai paNa celaNa purai / sAhapuri khArapuri pAsa pacAsare / rAjapuri rAjae nayari pNthaahdd'e| kuzala kari sAmi kaMkolapura praahre||11 kata katopurI dipurI celaNaM, garuya guNa gaha gaur3IpurI maMDaNa, vaDa nara var3a nayaNi nAha nirakhijjae / pArakari pAsa paya kamala phala lijjae // 12 // ddhaal|| Savalakae pAsa kalikuMDa ghRtakallola melagapuraha / sAmalau e ahamadAvAda prAsAuli salakhaNapuraha / bahathalI e basama deva velAula vaDalI nAra / pAsIyau e prAsalakoTi gopAcalagiri jodhapuri // maharaha e magasIya gAma mammaNavAhaNa mana ralIe / talAjajJa e marama dAraMbhi masUyavAr3ai biijliie| vaDapatai e thayarAudri nADauhi phaadd'puri| haDAI e hiyaDalai heva pAsa vahisuhaM harasa bhare / / || bhAsa // jasu samaraNi nAsai sarva rog| jasu samaraNi lAbhai samaya joga / jasu samaraNi savi prApada TalaMti / jasu samaNi savi saMpadi milati / / 13 kaDa pUryANa sAyaNi bhaya peya / mari hari kari vyaMtara duTTha jeya / tuha caraNa maraNa je karai naah| tiha te nava pahuvai pAsa nAha // 14 iya saya aTronara ThANa saThiya pAsa jiNavara maaniyaa| maha suddha cittai garUpa bhattai rAsabaMdhahi gaMthiyA / je kaMTha kadala karai niramajJa bhAva bhaviSaNa te syaa| jiNabhadda sAsaya suha samANaya aTTha siddhihi saMpayA // 15 iti zrI aTTottara sata pAzvanAtha stavanam / / [abhaya jaina granthAlaya guTakA na0 34 patra 131 se 34; 17vI zatI likhita] ||vstu / moravAr3ai moravAr3ai mayaNa maya haraNa / TomANaha mANIyai e mUlathANa mAniya vibhUSaNa | ghaMdhUkai dharamapura bAdhaNauri puri rahyau dUSaNa / pATaupai siddhA suyae aNi aMthai bhohara / coravAr3a vIsala nayari jasu sevai kohaDa // 10 anekAnta ke grAhaka bneN| 'anakAnta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isa lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM kAlejoM, vizvavidyAlayo aura jana zruta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko banAveM / aura isa taraha jaina saskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN| vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmAvato prakAzacandra siMghaI ema. e., bo. To. pratyeka dharma meM devI-devatAmoM kI upAsanA kI jAtI ullekha hai|' jAMgulI ke sira para paMca pharNI chatra , bAyeM hai aura una deviyoM kA mahatvapUrNa sthAna rahatA hai| kucha hAtha me sarpa pakar3e hue, dAyeM hAtha me vaja aura kuMDalI deviyAM jaina, zaMva, hindU aura bauddha dharma meM eka-sI samAnatA mAre sarpa para prAsIna hai|' rakhatI hai| uname padamAvatI eka devI hai jisakA vivaraNa amogha siddhi, jo cauthI tathA nepAlI bauddhoM ke cAroM dharmoM meM eka sA milatA hai| ina devI-devatAoM ke anusAra pAMcavI dhyAnI buddha hai, kA vAhana garuNa hai| kucha viziSTa cihna hote hai aura cihnoM ke AdhAra para purANo ke anusAra garuDa aura sarpa eka dUsare ke zatru hote una deviyoM ko jAna sakate haiM jaise lakSmI kA cihna kamala hai| isase sAdhanamAlA me sapta phaNI sarpa ke samAna chatra hai jise ghana devI kahA gayA hai / / ko dhAraNa kiye-batAyA gayA hai| jaina dharma meM padmAvatI ko sarpa kI devI kahA gayA hai hindU dharma meM sarpa ko dhAraNa kiye balarAma jI kI aura sarpa kI devI bauddha, zava tathA hindU dharma me bhI milatI mUrti milatI hai| biSNu ko to zeSa zayyA para dikhAyA hai| padma purANa meM padmAvatI ko hara kI putrI kahA gayA gayA hai tathA viSNu ke mira para paca phaNI sarpa chatra hai| bhaSma purANa me "devI padma mahezam samaghara vadanaM dikhAyA jAtA hai| ...." padmAvatI stotra me mahA bhairavI kahA gayA hai / sarpo (nAgoM) ke viSaya meM jAna lenA bhI prAvazyaka zaiva sapradAya meM 'bhairava' ziva ko kahA gayA hai / 'hara' pratIta hotA hai| pramukha nAga pATha prakAra adbhuta padmAvatI (mahAdeva) sarpa DAle hue dikhAye jAte hai, isame 'hara' kI kalpa' raghunadana tithi tatva tathA malliSeNa ke bhairava putrI padmAvatI kI samAnatA, pArzvanAtha kI yakSiNI 3 tArAtvaM sugamAgame, bhagavatI gorIti zaivAgame / padmAvatI jisake sira para sapta phaNI sarpo kA chatra hai, vajA kaulikazAsane jinamate padmAvatI vizrutA // se kI jAtI hai| gAyatrI zrutizAlinI prakRti rityuklAsi sAkhyAgame / jAMgulI jo prakSobhyA se dUsarI dhyAnI buddha hai, sarpa mAtabharati ! ki prabhUta bhASirtavyApta samasta svyaa| devI mAnI gaI hai| sAdhana mAlA kI sagIti ke anusAra zloka 20 // yaha buddha se bhI pahale kI hai kyoki buddha ne apane ziSya padmAvatI stotra, bhairava padmAvatI kalpa pariziSTa 5 pR. mAnaMda ko isakI pUjana kA matra batAyA thA aura yahI 4 pikcara gailarI: bar3odA sTeTa myUjiyama, bdd'audaa| sAdhanAmAlA me 'tArA' ke nAma se jAnI jAtI hai|' bhaya 5 bI. bhaTTAcArya : inDiyana buddhisTa prAikonogrAphI pATha prakAra ke mAne gaye haiN| sarpa bhaya bhI eka hai para pR. 5, phanaka 8 (sii)| 'tArA' kA nAma lete hI saba bhaya dUra ho jAte haiM / isI 6 vadoha gvAliyara meM balarAma kI mUrti phalaka xviii, e prakAra jaina dharma meM padvatI devI hai jisakA nAma lete hI gAiDa TU dI mArkAlAjIkala myujiyama, gvAliyara / saba bhaya dUra ho jAte haiM jaisA ki padmAvatI stotra meM __7 anaMta, vAsukI, takSaka, kAravITaka, padma, mahApadma, 1 padmapurANa, pR. 2 zaMkha pAla kulika / adbhuta padmAvatI kalpa caturtha 46% 2 bI. bhaTTAcArya : inDiyana buddhisTa mAikonogrAphI, inDiyana buddhisTa mAikonogrAphI; pR. 56 / / pR. 185 8 tithittatva pR. 17 saMpAdita madhurAnAtha shrmaa|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298, varSa 22 ki06 anekAnta padamAvatI kalpa' meM hai| isI prakAra bhairava padmAvatI gaye hai / lakSmI kA janma samudra se hugrA jo nidhi tathA kalpa me ina nAgoM kI utpatti tathA varNa kA ullekha sarpo.kA vAsa hai isase ghana devI lakSmI ko sarpa devI milatA hai-vAsukI aura zakha, kSatriya, ananta aura padmA ke rUpa meM mAnA jAnA svAbhAvika lagatA hai| kulika-brAhmaNa, takSaka aura mahApadma-vaizya tathA kAraboTaka isa prakAra hindU, zaiva, bauddha, aura jainadharma meM sarpa aura padma zUdra varNa ke / varNa ke anusAra raMga bhI citrita devI ke ullekha milate hai, para usake nAma / kiyA gayA hai - kSatriya varNa ke sarpa lAla raMga ke, brAhmaNa- hai| jainadharma meM padmAvatI sarpa devI kI kathA isa prakAra mayaka, vaizya-pIle tathA zUdra varNa ke sarpa kAne raMga ke hai| hote haiN|" "pUrva janma padmAvatI tathA dharaNedra nAga, nAgina the| amitAbha ke sevaka ke rUpa me pATho prakAra ke nAmo ye donoM eka lakar3I meM the, usa lakar3I ko eka sAdhu ne kA ullekha kiyA gayA hai| ina dhyAnI buddha, zuklA, bhAga me lagA diyA thaa| usI samaya bhagavAna pArzvanAtha kurukUllA kA nirUpaNa padamAvatI ke rUpa meM kara sakate hai vahAM pahuMca gaye aura donoM nAga nAgina kI rakSA kI, para aisA brAhmaNa aura jaina darzana meM hai| ve jhalusa gaye the / marate samaya pAzrvanAtha ne donoM ko ___isI prakAra tIsarI sadI kA abhilekha, jo bharahuta NamokAra matra sunAyA jisake prabhAva se marakara bhavanavAsI stUpa ke dvAra se prApta hamA-meM nAga rAjApro kI rAja- deva (yugala) ke rUpa meM utpanna hue|" jaba bhagavAna ghAnI padmAvatI kA ullekha hai| isa nagara kA ullekha pAzvanAtha tapa kara rahe the taba pArzvanAtha ke zatru kamaTha ne viSNu purANa tathA bhavabhUti ke 'mAlatI mAdhava' me bhI inakA tapa bhaMga karane ke lie upasarga kiyA taba donoM ne kiyA gayA hai| maNI mayI phaNa tAna kara bhagavAna pArzvanAtha kI pAhana kumAra svAmI ne nAgoM ko jala cihna bhI mAnA hai| varSA se rakSA kii|" ye dono pArzvanAtha ke bhakta the| padamA ko dhana tathA samRddhi kI devI kahA gayA hai tathA padmAvatI kA svarUpa : ise 'zrI' se jAnA jAtA hai| isI prAdhAra para nava prakAra padmAvatI devI ke cAra hAtha jinameM dAyI mora kA kI nidhi-padma, mahApadma, makara kacchapa, mukuda, nIma, kA eka hAtha varada mudrA me rahatA hai aura dUsare hAtha meM varcha, naMda aura zakha ke rUpa me mAnI gayI hai / ina aMkuza / vAyI mora ke eka hAtha me divya phala aura dUsare nidhiyoM kA saMbadha sarpo se isalie hai kyoMki pratyeka sarpa meM pAza rahatA hai / " akuza aura pAza se lapaTeM nikalatI phaNa meM eka vizeSa prakAra kI maNI rahatI hai| usa maNI rahatI hai| isake tIna netra hote hai| tIsarA netra koSa ko jala meM se hI prApta karate haiN| isIlie samudra ko ke samaya hI khulatA hai tathA usame se vikarAla krodhAgni ratnAkara kahA gayA hai|" nikalane lagatI hai|" isake sira para paMca phaNI sarpa chatra nava prakAra kI nidhi aura ATha prakAra ke sarpa mAne rahatA hai|" devI kA vAhana kurkuTa hai jisakI eka baMda 9 bhairava padmAvatI kalpa pa. 10 zloka 14 / 14 bhAvadeva sUri : pArzvadeva caritra 6,50-68 / 1. vahI, 15-16 / 15 guNabhadra : uttara purANa 73. 436-40 / 11 padmapurANa, pR.2, bhaiSya purANa, bhairava padmAvatI, 16 bhairava padmAvatI kalpa 2,12 / / kalpa 10-14 / 17 "vyAghro rolkA sahasra jvaladalala zikhAlolapAzAM12 dI sAiTa prApha padmAvatI-vAI. ema. vI. gadre, ___ kushaaddhye|" padmAvamI stotra, zloka 1; bhairava * mArkAlAjIkala sarve prApha iMDiyA vArSika riporTa padmAvatI kalpa, pR. 78 / ' 1915-16, pR. 104-105 / 18 vahI 2,12, 2,2 / 13 banarjI je. ena : DablapameMTa mApha hindU prAikono- 16 hemacandrAcArya : abhidhAna ciMtAmaNI, pR. 43 / grAphI, pR. 116, pATha TippaNI 1 / 20 pAzAGkuzI padma vare raktavarNA caturbhujA /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ papAvatI 221 meM samUce vizva ko samApta karane kI zakti hai|" nAlaMdA utkhanana meM eka caturbhujI yakSI kI mUrti padmAvatI ke do rUpa-saumya raudra / raudra rUpa se pratyA- prApta huI hai, jo padmAvatI kI hai / yaha uttarI bhArata meM cAriyoM kA nAza hotA hai aura saumya se vizva kalyANa / apanI samatA nahIM rkhtii|" nAlaMdA ke eka jaina madira saumya rUpa meM hone para devI ke zarIra se uSA kAla ke meM praveza karate hI dAMyI pora ke eka pAle meM eka sapta sUrya kI bhAbhA-sI phUTane lagatI aura ceharA prasanna ho maNI karIvana Der3ha phuTa kI pArzvanAtha " pratimA hai, ubhaya jAtA hai tathA hAtha pairoM se kamala kI sI sugandha nikalane pArzva meM camaradhArI pArSada khar3e haiM tathA nimna mAga lagatI hai| meM caturbhujI devI padmAvatI haiN| ukta vivaraNa jJAta karane ke bAda padmAvatI devI ke pUnA ke prAdIzvara mandira meM eka padvatI mUrti hai jo viSaya me purAtAtvika tathA sAhityika sAkSyoM ko dRSTi phalo aura vastro se susajjita hai susajjita hai|" varSA gata kara lenA Avazyaka hai| jile ke siMdhI grAma ke mandira me ekasundara bhUre pASaNa purAtAttvika : kI khaDgAsana padamAvatI mUrti hai"| isI prakAra nAgapura sAhitya meM padmAvatI aura ambikA ko eka hI ke mandira meM bhI kAle pASANa kI devI kI mUrti hai / mAnA gayA hai para purAtattva me ina dono kI bhinna-bhinna sAhityaka: mUrtiyA hai| ambikA" ko prAcIna kAla kI tathA devI padamAvatI kA tIsarI sadI ke nirvANa kalikA" padmAvatI kI madhyakAla kI aneka mUrtiyA prApta hotI hai| tathA vi. sa. chaThavI sadI ke tiloya paNNatti" meM ullekha khaDa giri kI guphA meM caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrtiyA~ milatA hai| isake bAda mUni kumArasena ke vidyAnuhaiM unake nIce caubIsa jina zAsana devI haiM iname cAra : 27 prArkAlAjIkala sarve prApha iDiyA vArSika riporTa hAtha vAlI yakSiNI padmAvatI bhI hai|" akkanavasti 1925-26, pR. 125, phalaka lvi-lvii, riporTa nAma kA mandira, jo zravaNa belagola meM hai, kA nirmANa 1630-34 pR. 165, phajJaka cxxxvii va Ixviii; zaka sa0 1103 hai / usa mandira ke garbha gRha meM pArzvanAtha riporTa 1635-36 phalaka xvii; gAiDa TU rAjagirahai tathA garbha gRha ke daravAje ke dono ora dharaNedra aura kurezayA aura ghoss| padmAvatI kI karIbana tIna phuTa UcI mUrtiyA~ hai / 28 maulo phaNi phaNA: sapta naya zrI bhiH karAiva / candragiri parvata (maisUra) para kattalevasti nAmaka madira ke dhRtAH zAMta rasAsvAde yasya pArzvaH sa pAtu vaH // 126 barAmade me padmAvatI kI mUrti hai|" amaracada sUri kRta padmAnaMda mahAkAvya / padamA kukkuTasthA khyAtA padmAvatIti caa| 37 / 26 muni kAMtisAgara : khoja kI pagaDaDiyAM, pR. 166 / aparAjitA pRcchA 221 / 30 jaina enTIkverI, ji. 16, kra. 1 jUna 50 pR. 20 / 21 bhAvadeva sUri : pArzvanAtha stotra 8,728 / 31 muni kAtisAgara : khaMDaharoM kA vaibhava, pR. 40, pAda 22 malliSeNa sUri : bhairava padamAvatI kalpa pariziSTa 5, TippaNI 1 / zloka 2.8, pR. 26-27 / 32 jaina siddhAMta bhAskara : bhAga 20 ki. 2, disaM. 23 haridvarNA siMha sasthA dvi bhujA ca phalaM varaM / 53, pR. 51 / putreNopAsya mAnA ca sunotsaMgA tathA'mbikA // 36 / / 33 pAdalipta sUri : nirvANakalikA pR. 34, phateha paMda aparAjitA pRcchA mU. 221 / velAnI jaina graMtha praura graMthakAra, jaina saskRti maMDala 24 banarjI je. ena. : jaina pAikonogrAphI, klAsIkalaeja pR. 414 vidyAbhavana bNbii| vArANasI, pR. 2 25 jaina zilAlekha sagraha prathama bhAga, zilAlekha ka, 3 ra 34 yativRSabhaH tiloyapaNNati; ; pra. bhA. (4,636) paM. 124, 327, pR.43, 44 / jugalakizora mukhtAra : purAtana jainavAkya sUcI 26 vahI pR. 5.6 / sarasAvA; bhUmikA pR. 34 /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta -300,2206 / zAsana graMtha jo lagabhaga vi0 saM0 kI prAThavIM sadI kA hai, me gharaNendra padmAvatI ko maMtra ke adhiSThAtR devatA ke rUpa meM mAnA hai" vi0 [saM0 vIM sadI meM bhagavajjinasenAcArya ne 'pAya' kA nirmANa kiyA jisameM para padmA vatI kA varNana hai| vAdirAja sUri ne vi0 saM0 1052 meM pAdavanAtha caritra kI racanA kii| isameM kamaTha upasarga kA varNana hai tathA dharaNedra padmAvatI kA ullekha hai / zvetAmbara prAcArya bhAvadeva sUri ne bhI pArzvanAtha caritra kI racanA kI jisameM dharaNeMdra padmAvatI kA jIvana paricaya diyA" / malliSeNa sUri ne bhairava padmAvatI kalpa kI racanA kI jisameM devI padmAvatI kA varNana kiyaa| jinaprabha sUri ne vividha tIrtha kalpa kI racanA kI, jisake padamAvatI kalpa meM devI ke camatkAroM kI kathA kA varNana hai"| sAtha hI padmAvatI catuSpadI prAkRta kAvya kI racanA kI jisame 46 gAthAe~ hai"| 'muni vaMzAbhyudaya' kannaDI bhASA ke kAvya graMtha kI pAMcavIM saMdhi meM devI kA ullekha hai| isake alAvA mANikyacandra, sakala kIrti, padmasundara maura udayavIra gaNi dvArA racita pArzvanAtha caritroM meM kamaTha kathA maura devI kI bhakti kA ullekha milatA hai| mahatva : jainadharma meM 24 tIrthakaroM kI nirdhArita zAsana deviyoM hai"| ina saba meM adhika mahattva teisave tIrthakara pAdavanAtha kI zAsana devI padmAvatI ko diyA gayA hai / bhagavAn pArzvanAtha ke samaya meM jainadharma ko adhika vidhAnuzAsana prathama kalpa 35 mUni sukumAra jaina 'bhairava padmAvatI kalpa 36 yaha graMtha haragoviMda dAsa aura becaradAsa dvArA saMpAdita tathA prakAzita san 1912 / 37 maliSeNa sUri bhairava padmAvatI kalpa pradhyA0 3 / 38 jinaprabha sUri vividha tIrtha kalpa siMdhI jaina pratha mAlA vi. saM. 1660 pR. 68-66 / 36 belanakara : jaina ratnakoSa, ji. 1, bhaMDArakara risarca insTITyUTa pUnA, 1244, pR. 235 / 40 banarjI je. ena. jaina mAikonogrAphI pu. 425, eka grApha impIriyala yUniTI, vidyA bhavana baMbaI / unnata karane meM padmAvatI kA yoga rahA hai tathA inake pati parameda ne kamaTha upasarga se pArzvanAtha kI rakSA kI, isase guNoM ke saMgraha me 'dakSa' aura jina zAsana kI rakSA meM nipuNa hone ke kAraNa 'yakSa' kI saMjJA dI gaI" / pra0 nemidatta kRta dhArAvanA kathAkoSa aura deva candra kRta 'rAjA bali kathe' me ullekha hai ki bhaTTAkalaMka kA vivAda bauddhoM ke sAtha vi0 sa0 sAtavI sadI meM huA thA taba devI ke dvArA batAye gaye upAya se hI tArA, jo bauddhoM kI devI hai ko harAyA thaa| 'rAjA bali kathe' kannaDI graMtha hai jisakA phagrejI anuvAda rAyasa mahodaya ne kiyA hai| ArAdhanA kathAkoSa se jJAta hotA hai ki prAcArya pAtra kesarI kI zaMkA kA samAdhAna padmAvatI ne kiyA thA jisakA samarthana zrI vAdirAjasUri ke nyAyavinizvayA laMkAra se hotA hai| isa ghaTanA kA ullekha zravaNa velagolA ke zilAlekha na0 54 se hotA hai - "devI padmAvatI sImadhara svAmI ke samavazaraNa meM gayI aura gaNadhara ke prasAda se eka aisA zloka lAyI jo vilakSaNa ke kadarthana kA mUlAdhAra banA" / bhaTubAha svAmI ne 'ubasammagahara stotra' kA prArambha bhagavAna pArzvanAtha aura pArzvayakSa stuti se kiyA hai isa stotra se yaha spaSTa hai ki muni bhadrabAhu svAmI ke sama kI rakSA gharaNeMdra padmAvatI ne eka vyatara ke upasagaM se kI thI / isI kAraNa yaha stotra gharaNedra padmAvatI kI bhakti se paripUrNa hai / bhagavatI sUtra meM bhI devI kA ullekha hai" / 41 tasyAH patiratu guNasaMgrahRdakSatA yakSo va bhUva jina zAsana rakSaNajJaH / rAjasUri pArzvanAtha caritra 12, 42 pR. 415 / 42 mahimAsa pAtrakesariguro; paraM bhavati yasya bhaktyAsIt padmAvatI sahAyA trilakSaNaM kadanaM kartum / nyAyavinizcayAlaMkAra / 43 jaina zilAlekha saMgraha prathama bhAga pU. 101 / 44 bhadrabAhu svAmI uvasamgahara stotra' jaina stotra saMdoha bhA. 21-13 DA. je.sI. jaina lAipha ina ensIyaNTa iMDiyA eja TipekTeDa ina ana kenansa pR. 226 / *
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmAvatI pa0 jinadAsa ne holI reNukA caritra kI racanA kI jina kA navamA zloka aura pArzva jina stavana kA padrahavAM jisase jJAta hotA hai ki usake pUrvaja harapati ko devI kA zloka padmAvatI kI bhakti ke lie hI race gaye hai"| vara prApta thaa"| isa prakAra padmAvatI kA mahattva prAcInakAla se rahA "bhairava padmAvatI kalpa' me padmAvatI kI 1008 hai aura isa kAraNa pratyeka jaina kSetra para padmAvatI devI nAbhoM se stuti kI gaI hai| isI prakAra usameM padamAvatI kI mUrti kI sthApanA kI jAne lagI hai| zrI mahAvIra jI kavaca, stotra, stuti Adi dI gaI hai| me nava nirmita zAti nagara me caubIsI ke bAda padmAvatI zrImatI kAujhe ne 'enziyaNTa jana himma' me pArzvanAtha devI kI mUrti pratiSThApita hai| stavana saMkalita kiyA / isa stavana ke zloka zrI naya padmAvatI sambandhita sAhityika tathA purAtAtvika vimala sUri ke hai| isake navame aura dasave iloka me sAkSya adhika prAcIna prApta hote hai| isase yaha kahA jA padamAvatI kI stuti kI gaI hai| dazave zloka kI pAlo- sakatA hai ki jaina vAGgamaya meM padmAvatI devI kI paricanA karate hue zrImatI kAujhe ne kahA "dazavA zloka devI kalpanA sabase pahale kI gii| usake bAda bauddhoM ne usI ko padamAvatI ke matra kI mahattA ko batAtA hai yaha pArzvanAtha tArA tathA anya dhyAnI buddha ke rUpa meM sAhitya me lAye ko zAsana devI hai| isakI atyadhika pUjA arcanA kI gaI aura bAda me hindU tathA zaiva me bhii| isa prakAra padamAvatI hai" / isI prakAra jaina stotra samuccaya me ghoghAmaMDana pArzva sarpa devI ko hI bhanya rUpoM meM pradarzita kiyA hogaa| vahI paramparAgata calI A rahI hai| 45 bhagavatI sUtra pR. 221 / prAja puna: isa devI kI mahattA bar3hI mora use tIrtha 46 pUrva haripati mnalivdha padmAvatI vrH| holI sthAnoM para tathA pAzrvanAtha mandiro meM sthApita kI jAne reNukA caritra prazasti, agrabhAga jaina prazasti saMgraha lagI hai| vIra sevA maMdira dillI, pR. 64, zlo. 26 / 47 bhairava padmAvatI kalpa pR. 66-127 / / 46 jaina stotra samuccaya pU. 47, zlo. 9 aura pu. 57, 48 kA uje : 'ensiyaNTa jaina himsa' pR. 46 / zlo. 15 / kAMcana kA nivedana apanI mAnasika vyathA sunAte hue kAMcana ne svarNakAra se kahA-isa samaya Apake atirikta merA koI bhI svAmI nahIM hai| maiM Apake adhikAra meM huuN| svAmin ! merA janma sthAna pRthvI kA nimnatama sthAna thaa| miTTI mizrita hone se maiM hata-prabha-sA ho rahA thaa| mujhe aba yaha vizvAsa taka nahIM thA ki maiM ApakI zaraNa meM Akara bhI apane mUla svarUpa ko prApta kara sakUgA / maiM bahuta hI saubhAgyazAlI hai ki aise samaya meM bhI mujhe Apake darzanoM kA suavasara prApta huA / aApake upakAra se maiM kabhI bhI uRNa nahIM ho sakatA / aApake angraha se hI saMsAra meM merA atyadhika mahatva bar3hA hai| merA eka vinamra nivedana hai ki Apa merA upayoga jo cAheM, kreN| anala kI pracaMDatama jvAlA meM mujhe jhoMka sakate haiN| vibhinna tokSaNatama astra-zastroM se merA chedana-bhedana kara sakate haiN| lohe ke kaThora hathaur3oM se mujhe tADita bhI kara sakate haiN| ApakA mere para pUrNa adhikAra hai| kintu svAmin ! bhUla-cUka kara bhI Apa mujhe kabhI tuccha guMjA ke sAtha mata tolanA / usa anamolI ke sAtha mujhe baiThAkara apanI kRti kA apamAna na kraaeN| usameM sahanazIlatA kA nAma taka nahI hai| isalie kaSToM ke bhaya se usakA mukha kAlA ho gayA hai aura zeSa bhAga dUsaroM ke guNoM ko dekhakara jalane ke kAraNa lAla ho gayA hai / aise nimna vyaktiyoM kI saMgati mere lie kabhI sukhAvaha nahIM ho sktii| eka bAra punaH prArthanA hai ki mujhe aba kabhI isa adhamA se mata tolanA / -muni kanhaiyAlAla *
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIlavatI sudarzana paramAnanda jaina bhArata ke pUrvI aMcala me aMga deza kI rAjadhAnI campA thI / vahA rAjA ghAr3I vAhana rAjya karatA thA / usakI rAnI kA nAma abhayA thA usI nagara me sudarzana nAma kA atyanta rUpavAna aura dayAlu eka nagaraseTha rahatA thA / vaha dharmAtmA, saccaritra aura praudArya Adi sadguNo sebhUSita thaa| usakA AcAra-vicAra atyanta sIdhAsAdA thA, vaha dIna-dukhiyo ke dukha ko dUra karanA apanA kartavya mAnatA thA usakA zarIra tejapuja se Alokita thaa| usake vicAro me sthiratA aura karuNA kI jhalaka milatI thI / zrAvaka vratoM kA anuSThAtA, gaMbhIra, vANI me madhuratA, satyatA eva sneha zraura kSamA kA bhaDAra thA / usakI manoramA nAma kI dharmapatnI pratyanta rUpavAna, suzIlA. viduSI tathA kartavyaparAyaNA thI / vaha apane pati ke samAna hI ucca vicAro aura sadguNoM se bhUSita thii| usake cAra putra the jo sundara, guNagrAhI AjJAkArI aura apane mAtA pitA ke samAna hI mArmika samudAra evaM paropakArI the| yeSTha putra sukAnta bar3A hI dharmAtmA ra kartavyaparAyaNa thA / seTha sudarzana kA ghara usa samaya svargatulya banA huA thA / / sudarzana kA mitra kapila nAma kA eka prohita thA / eka dina vaha prayojanavayA kapila ke ghara gyaa| kapila ne usakA sAdara satkAra kiyA, aura kuzala bAta hone ke pazcAt donoM mitra sauhArda vaza kisI viSaya me vicAravinimaya karane lge| usI samaya prohitajI kI dharmapatnI kapilA ne kamare meM praveza kiyA, kamare meM praviSTa hote hI usakI najara sudarzana para pdd'ii| vaha sudarzana kI rUpa-rAzi ko dekhakara unake rUpa para mugdha ho gii| thor3I dera meM sudarzana apane ghara vApisa calA gyaa| kapilA sudarzana kI cAha meM vyAkula evaM veda-sinna hone lagI, use khAnA-pInA Adi sabhI kArya virasa ho gaye, usakA jI aba kisI kArya me nahI lagatA thaa| kyoki usakA antarmAnasa kAmakI dAhaka agni se prajvalita jo ho rahA thA / zarIra prazAnta aura tApa jvara se vikala ho rahA thA / kAma jvara ne use usa jo liyA thA, vaha vivekazUnya ho gii| rAtri meM prayatna karane para bhI use nIda nahI AtI thI / usakA mana vAsanA se adhikRta ho gayA thaa| vaha nirantara isI socavicAra meM nimagna rahatI thI ki kisI taraha usakI bheTa sudarzana se ho jAya, parantu aisA avasara milanA kaThina hI thA / kucha dino bAda kapila brAhmaNa kAryavaza grAmAntara calA gayA / kapilA ne socA Aja kA dina zubha hai, merI abhilASA upAyAntara se phalavatI ho sakatI hai| koI triyA caritra belanA cAhie, jisase sudarzana ko apanI caMgula me phasAyA jA ske| aisA vicAra kara eka catura dAsI sudarzana ke pAsa bhejI, usane jAkara sudarzana se kahA ki Apake mitra kapila prohita masta bImAra hai, jaba kabhI hoza meM prAte hai taba sudarzana kI raTa lagAte hai / ataH prApa tatkAla cale aura unhe sAntvanA deM, jisase unakI abhilASA kama ho / sudarzana ne jaba apane mitra kI bImArI kA hAla sunA to vaha usase milane ke lie utsuka ho uThA aura turanta hI uThakara purohita ke makAna kI zrora cala diyA para pahuMcate hI dAsI ne eka kamare kI ora saMketa kiyA, vaha vahAM cale ge| vahA seTha ne dUra se hI sapheda cAdara or3he hue mitra ko palaMga para sote hue dekhA, andara me sisakiyA~ bharane kI AvAja A rahI thI, sudarzana ne usake samIpa pahu~ca kara cAdara ko jarA haTAyA to vahA mitra kI bajAya mitrapatnI ke sonekA prabhAsa milaa| sudarzana tatkAla samajha gayA ki yaha koI mAyAjAla racA gayA hai| vaha tatkAla vahAM se mur3A to dekhA ki bAhara se kivAr3a banda haiM, pIche kI ora jhAMkA to manohara veSa-bhUSA meM sAmane kapilA khar3I hai| sudarzana ne DAMTa kara kahA mujhe
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIlavatI sudarzana yahAM kyoM bulA rakhA hai ? usane kahA pApa indra ke samAna jinake sAmane kucha bhI nahIM hai| mAnoM tIna loka kA sundara projasvI haiM, itane dinoM se maiM ApakI cAha me thii| sauMdarya inameM bharA hai| rAnI ne tatkAla kapilA se unake baDI kaThinatA se prAja yaha yoga milA hai / sudarzana ne use sambandha meM puuchaa| kapilA ne kahA-duniyA bar3I raMgabiragI aneka prakAra se samajhAyA to bhI usake madana kA nazA na hai, bAhara se kucha lagatI hai aura andara se kucha hotI hai| utarA, pratyuta vaha kahane lagI ki yA to Apa merA kahanA dekhane meM to yaha puruSa kitanA sundara maura manamohaka hai / mAne anyathA mai hohallA macA kara Apako badanAma kara isakA nAma sudarzana hai, yaha nagara kA dhanImAnI seTha hai| duuNgii| dharmaniSTha sudarzana donoM ora sakaTa meM phasa to gayA, isake cAra putra hai, yaha sundarI isakI patnI hai, para vAstaba kintu aise viSama avasara para bhI usane viveka aura dhIratA me yaha hijaDA hai| se kAma liyaa| vaha ghabaDAyA nahI, pratyut dRDhatA ke sAtha rAnI bolI! kapilA tU kisa sanaka me baha gaI, jo asatya kA prAzraya lekara bolA-tU to pagalI ho rahI hai| tU bahakI huI mapriya bAte kara rahI hai| aisA honA saMbhava mai puruSa nahIM haiM, santAna bhI merI nahIM hai, aura na mere me nhii| kapilA bolI ! rAnI jI maine jo kucha kahA hai vaha puruSatva hai| bAta bharosA karane lAyaka jaisI to nahI thI, saba yathArtha hai / rAnI! itanA sundara kAmadeva-sA rUpakintu seTha sudarzana ne apane vAka cAturya se use bharosA vAlA tejasvI puruSa aura hijar3A yaha sabhava nahI jctaa| karA diyaa| vaha khinna hokara jyoM kI tyo khar3I raha gaI, yaha itanA sundara mora mohaka hai, mana ko apanI mora sudarzana ne kahA, jo bhI hA merI isa gupta bAta ko prakaTa khIcanevAlA aisA puruSa to maiMne pAjataka dekhA hI nahIM, mata krnaa| kapilA bolI, pApa bhI merI isa bAta ko yaha to kahI svarga ke devoM se bhI bar3hakara hai| mAge na bddhaanaa| basa kira kyA thA, yaha sanvi dono ko kapilA ! yahI to bAta hai jo mana ko pAzcarya meM svIkRta ho gaI / kapilA kA saMketa pAkara bAhara se dAsI DAla detI hai| ne daravAjA khola diyaa| seTha sudarzana vahAM se isa taraha rAnI ! Azcarya to isa bAta kA hai ki tujhe isa nikalA jaise bandhana meM par3A huA koI vandI apratyAzita maukA pAkara nikala jAtA hai| ghara pahu~cakara usane sadA ke kapilA ! basa, yaha mata puucho| lie yaha niyama kara liyA ki maiM kisI strI ke prAmatraNa rAnI ko yaha bAta laga gaI, naramI-garamI se use para kahI nahI jaauugaa| paTAyA aura sArI bAta usase pUcha lii| ghaTanA sunate hI rAnI joroM se haMsa par3I aura kahane lagI, terI jaisI mUrakha vasanta Rtu kI mohaka chaTA upavana meM bhara gaI aurata duniyA meM koI nahI hai| aura usake jaisA catura thI, mAna-majarI para koyaloM kI kuhuka uTha rahI thii| puruSa nahIM hai| eka puruSa se ThagI jAkara tUne nArI jAti udyAnoM meM puSpoM kI bahAra pA rahI thii| udyAna kohI nIcA kara diyaa| nArI kI baddhi to baDI panI puSpoM kI pAvana surabhi se suvAsita ho rahe the| vasantA hotI hai, para prAzcarya hai usa samaya terI buddhi kahAM calI tsava ke dina rAjA aura raka sabhI vana-krIr3A meM rata ho gii| se| seTha sadarzana bhI apanI dharmapatnI manoramA mora kapilA! tAnA mAra kara lajjita ho gaI aura uttara apane pUtroM ke sAtha vana-krIDA ke lie bhAyA thaa| usI upa- meM tAnA kasa bhI ddaalaa| acchA maiM to murkha hI rahI, para vana meM eka bhora rAnI prabhayA aura purohita patnI kapilA prApa to catura hai kucha kara dikhAeMgI, tabhI maiM progakA bhI baiThI huI vasanta kI carcA kara rahI thii| rAnI prabhayA lohA maanuuNgii| vyartha kI bAtoM me kyA gharAvara ne sudarzana aura usake parivAra ko dekhA, vaha vismaya meM puruSa ho bhI, to use koI pathabhraSTa nahIM kara sktaa| gote khAne lgii| use bar3A Azcarya huA ki mere nagara meM vaha para strI ke viSaya meM kAmavijetA vItarAgI hai, vAsanA itane sandara loga bhI rahate haiN| hama rAjA mora rAnI bhI mora pralobhana use apane pada se jarA bhI vilita nahIM
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3042206 kara sakate vaha iMdriyajayI bhojasvI nara hai| rAnI sudarzana ke rUpa para to mohita thI hI, praura usa para yaha tAnA tIra kA kAma kara gyaa| vaha caTa bola par3I, acchA kabhI dekha lenA merA cAturya / rAnI ! rAjamahala meM jAkara upAya khojane lgii| mahaloM para rAta aura dina kar3A paharA rahatA thA, usa para rAjA kA bhaya khAye jA rahA thA, pratiSThA bhI use raha raha kara rokatI thii| vaha anajAna puruSa mere pAsa kaise pahu~ce, dinarAta isI udher3a ghuna me lagI rahatI thI / kAmavAsanA ne use andhA jo banA diyA thaa| vAsanA kitanI burI cIja hai, yaha saba nahIM jAnate, vAsanA kA saMskAra mAnava ko patana kI ora le jAtA hai, kAmI loka, lajjA, kula eva pratiSThA sabhI ko tilAjali de detA hai| jisa taraha madAgha puruSa ko mArga nahI dikhalAI detA, usI taraha kAmAMdha ko bhI satpatha nahIM sUjhatA / rAnI kA hRdaya vAsanA kA zikAra bana cukA thA, sudarzana kaba mile ? isI cintA meM usakA samaya bItatA thA / eka dina usane vizvAsapAtra apanI paDatA nAmaka dhAya ko ekAnta meM apane pAsa bulAyA, aura apane mana kI sArI vyathA usase khii| paMDitA pAya bahuta catura thI, usane pahale to rAnI ko bahuta samajhAyA, aura kahA ki aisA jaghanya kArya karanA tujhe ucita nahI hai| para isakA rAnI para rattI bhara asara nahI huA / rAnI bolI tU kyoM bhaya khAtI hai, maiM tujhe muhamAMgA inAma dU~gI, tU kisI taraha bhI usa puruSa ko yahAM lA de / yaha kArya tere binA dhanya kisI ke dvArA saMbhava nahIM hai| rAnI ne bApa ko bahuta samajhAyA DarAyA dhamakAyA aura lAlaca bhI diyaa| paMDitAghAva lAlaca me bhA gaI, aura usane use gurutara kArya karane kI svIkRti pradAna kara dI / yaha tathya hai ki sabhya bhaura duSTa striyoM kauna sA burA kAma nahIM kara sktiiN| rAnI ne kahA jA merA tere para pUrNa vizvAsa hai / par3itA ne vicAra kiyA ki rAjamahala ke bhAge eka eka karake sAta caukiyAM haiN| pratyeka para eka eka sipAhI paharedAra hai / pahale mAne jAne kA rAstA kholanA caahie| eka dina vaha kisI zilpI ke pAsa gaI aura manuSya anekAna prAkAra kI usane aneka mUrtiyAM bnvaaii| vizAla vibhUti kA svAmI hone para bhI sudarzana eka dharmAtmA zrAvaka thA / vaha ghara meM bhI vairAgI thA, vibhUti para use mamatA nahIM thI, vaha use apanI nahIM mAnatA thaa| saMsAra me rahatA huA bhI usase sadA udAsIna rahatA thA, vaha saMsAra se chuTakArA pAne ke prayatna meM sadA lagA rahatA thA / aSTamI caturdazI ko upavAsa karatA thA aura karmanirjarA karane ke lie rAtri meM zmazAna bhUmi meM aSTamI caturdazI ke dina dhyAna lagAtA thaa| isa gati-vivi ko paDitA jAnata thI / usane sudarzana ko rAjamahala meM le jAne kA SaDayaMtra racA / paDilA vizAlakAya paura hRSTapuSTa thii| zArIrika bala me bhI vaha kama nahIM thii| kisI prosatana prAdamI ko vaha kaMdho para biThA kara AsAnI se le jA sakatI thI / usane manuSyAkAra kI eka mUrti ko kapar3e se Dhakakara tathA use sira para rakha kara rAjamahala kI ghora AI pahalI caukI ke caukIdAra ne use rokA aura kahA, maiM kisI cIja ko binA dekhe bandara nahIM le jAne dUMgA / dhAya ne kahA- kisI ko dikhalAne kI rAnIjI ne sakhta manAhI kara dI hai| / sipAhI bolA- merA jo niyama hai use nibhAnA hI par3egA / yaha kaha kara vaha usa mUrti kA kapar3A haTA kara use dekhane kA prayatna karane lagA, paDitA balapUrvaka mAge bar3hane lgii| isI bAda-vivAda meM paDitA ne vaha mUrti nIce girA dI aura cillA cillA kara ucca svara se kahane lagI - sipAhI terI mauta hI gho gaI, tUne rAnIjI kI devapUjA me bhayaMkara vighna upasthita kara diyA hai, maiM tumhArI zikAyata mahArAnI jI se karUmI ve tumhArI duSTatA kA phala mRtyudaNDa dilAvegI / isame tanika bhI sandeha nahIM hai| use suna sipAhI padarA gayA aura paMDitA ke pairoM meM paDa kara giDagiDAne lagA, rAnI se mata khnaa| maiM bhava tujhe kabhI bhI nahIM rokuuNgaa| kucha bhI lete jaanaa| paDitA ne / calate-calate dhIre se usake kAna me kucha kahA, bhAI ! rAnI jI putra kAmanA se kaMdarpa pUjA meM lagI haiN| yaha bAta kisI se kahane-sunane kI thor3e hI hotI hai| tumane to usa putale
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha sudarzana 305 ko tur3avA diyaa| aba ve apanA vrata kase pUrA kreNgii| rAjA ne binA kucha vicAra kiye hI sevakoM ko mAjJA dI vinA pUjA ke ve bhojana bhI nahI karatI haiM / acchA to yahI ki zmazAna meM le jAkara ise sUlI para car3hA do| hai, ki aba tuma mujhe kabhI nahIM rokanA, cAhe maiM kucha le sevaka sudarzana ko zmazAna bhUmi meM le ge| sevakoM jaauuN| isI taraha usane krama se pranya chaha paharedAroM ko bhI ne sadarzana para talavAra ke kaI vAra kiye, kintu ve saba vaza meM kara liyaa| prahAra puSpahAra meM pariNata ho ge| kisI kavi ne ThIka sudarzana aSTamI kA upavAsa kara saryAsta ho jAnepara hI kahA hai ki puNyavAnoM kA duHkha bhI sukha meM pariNata ho rAtri ke samaya zmazAna bhUmi me pratimAyoga se sthita thaa| jAtA hai| sudarzana apanI saccaritratA mora prakhaDa zIlavrata usI samaya rAtri meM vaha paMDitA vahA~ gaI aura usase ke prabhAva sa sarAkSata hA gaya bolI, tuma dhanya ho jo tuma para rAnI abhayA anurakta haI jaba yaha samAcAra rAjA ko jJAta humA to vaha bhI hai| tuma calakara usake sAtha divya bhogoM kA anubhava dauDA calA paayaa| rAjA ne dekhA ki sudarzana divya siNhaakro| isa taraha paDitA ne aneka madhura vacanoM dvArA sana me virAjamAna hai, aura devagaNa usakI pUjA kara rahe mAkRSTa karane kA prayatna kiyA; kintu sadarzana apanI hai| aura prajA sudarzana kI jaya ke nAre lagA rahI hai| samAdhi meM nizcala rhaa| lAcAra ho usane use apane rAjA ko vastusthiti kA jJAna karate dera na lgii| rAjA kandhe para rakha liyA aura mahala me lAkara abhayA ke zayanA ne apane aparAdha kI kSamA mAgI, aura sudarzana se kahA gAra meM rakha diyaa| taba prabhayamatI ne usake samakSa aneka ki pApa nagara me calie aura bhASA rAjya liijie| prakAra kI strIsulabha kAmoddIpaka ceSTAye kI, kintu vaha kintu sudarzana ne kahA, zmazAna bhUmi se jAte samaya usake citta ko vicalita karane meM samartha na ho skii| hI maiMne yaha vicAra kiyA thA ki yadi isa upasarga se merI anta meM nirAzA aura udvigna hokara usane paMDitA se rakSA ho jAyagI to maiM pANipAtra me pAhAra karUMgA-digakahA, ise vahI la jAkara chor3a pAyo / mbara muni ho jaauuNgaa| usane sukAnta ko vidhivata paDitA ne bAhara nikala kara dekhA to prAta.kAla ho sapatti kA svAmitva pradAna kara vimalavAhana muni ke cukA thA, taba usane kahA ki aba to saberA ho cukA hai| samIpa dIkSA le lii| jaba yaha samAcAra prabhayA ko bhAta use le jAnA sabhava nahI hai| aba kyA kiyA jaay| hamA to usane bhI vRkSa se laTaka kara prAtmahatyA kara lii| __ yaha dekhakara abhayamatI ki kartavyavimUha ho gaI / anta dAsI paDitA vahA se bhAga gii| me usane use zayanAgAra me kAyotsarga se rakhakara apane mani sadarzana kaThora tapasvI the, unhone prAtma-sAdhanA zarIra ko apane hI nakho se noMca DAlA aura rotI huI dvArA svAtmolabdhi ko prApta karane kA prayatna kiyaa| cillA kara kahane lagI, hAya, hAya, isa duSTa ne mujha zIla- unhoMne samatAbhAva kA prAzraya liyA aura aneka upasarga vatI ke zarIra ko kSata-vikSata kara DAlA hai| dor3o, logo parISaha pAne para bhI unakA manasumera jarA bho na DigA dauDo, merI isase rakSA kro| itane meM kisI ne jAkara aura karmabandhana kA vinAza kara ve avinAzI pada ko rAjA meM kaha diyA ki sudarzana ne aisA kArya kiyA hai| prApta hue| ekatA hama sabako apane hAtha ko pAMcoM aMguliyoM kI taraha rahanA caahie| hAtha kI aMguliyAM saba eka sI nahIM hotI, koI choTI, koI bar3I; kintu jaba hama hAtha se kisI vastu ko uThAte haiM taba hameM pAMcoM hI aguliyAM ikaTThI hokara sahayoga detI haiN| haiM pAMca, kintu kAma hajAroM kA karatI haiM, unameM ekatA jo hai| -vinovA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAgyazAlI lakar3ahArA paramAnanda jaina zAstrI kampila nagara meM rAjA ripuvarddhana rAjya kara thaa| akiMcana ne kucha soca-vicAra kara kahA / mahArAja ! vaha rAjanIti meM atyanta nipuNa thA aura sadaiva prajA kA mai isa samaya to eka hI niyama kara sakatA huuN| merA putravat pAlana karatA thA / usI rAjya me akiMcana nAma kA lakaDI kATane kA hI kAma hai| para Aja se maiM hare vRkSa eka lakar3ahArA bhI rahatA thA, dInatA ke kAraNa vaha apane ko nahI kaarttgaa| sUkhI lakar3I jahAM se milegI lAUMgA sAthiyoM ke sAtha jaMgala meM lakar3iyAM kATa kara lAtA mora aura apanI prAjIvikA claauuNgaa| unheM becakara apanA nirvAha karatA thaa| eka dina use sAdhu ne kahA, vatsa ! jAmo, aura niyama kA dRr3hatA jaMgala meM saumya mudrA ke ghAraka sAdhu mile / usane hAtha / se pAlana krnaa| jor3a kara sAdhu ko praNAma kiyaa| sAdhu ne use mAnava jIvana kI mahattA batalAI aura use satsaMga me rahane kI vaha pratidina apane sAthI lakar3ahAroM ke sAtha jagala preraNA dI / lakaDahArA bolA mahArAja upadeza sunane aura jAtA aura niyamapUrvaka lakar3iyAM lAtA, aura unheM beca satsaMga meM rahane ko jI to bahuta cAhA karatA hai| parantu kara apanA jIvara nirvAha krtaa| yaha dhyAna avazya nirghanatAvaza isa pApI peTa ko bharane ke lie subaha se rakhatA ki mere niyama pAlana meM prasAvadhAnI na ho jAya / zAma taka prayatna karanA par3atA hai| isase satsaga kA lAbha isa taraha grISma Rtu pUrI ho gaI aura varSA Rtu prA uThAyA nahIM jA sakatA / socatA to jarUra hU~ para usake gaI / sUkhA humA jagala harA-bharA ho gyaa| sabhI vRkSoM kAraNa dharma-karma kI koI bAta nahI sUjhatI parantu daridratA me naI kopale phUTa paaii| jagala me sarvatra hariyAlI hI kA abhizApa khAe~ jA rahA hai / pApa jaise santa puruSa hI hariyAlI dikhAI dene lgii| sUkhI lakar3I milanA kaThina usase mukti dilA sakate haiM ? ho gayA / bahuta dUra aura bahuta parizrama karane para sUkhI sAdhu ne kahA, mAnava jIvana kI mahAnatA sadaguNoM ke lakar3I mila paatiiN| sAthI lakar3ahAre isase parezAna the| vikAsa se hotI hai| usake lie use dharmAnuSThAna aura eka dina prayatna karane para bhI use sUkhI lakaDiyA na vratAcaraNa karanA Avazyaka hotA hai| dharma kA sAdhana na milii| ataH usake sAthiyoM ne use vahIM chor3a diyaa| kevala dharma sthAno meM hI nahIM hotA, kintu ghara me udyAnoM bhAdroM, pAzvina mAsa kI kar3I dhUpa aura jaMgala Ubar3a-khAbaDa aura jaMgaloM meM bhI ho sakatA hai| dharma tyAga aura tapA- kA bIhar3a rAsta, bhUkhApeTa, sUkhI lakar3iyA na milane kI nuSThAna meM hai| jIvana kA pratyeka kArya dharma ke sAtha jur3A parezAnI hote hue bhI akiMcana ne himmata na haarii| vaha hupA hai / jahA~ mAnavatA, udAratA, paropakAra vRtti aura apane kadama Age bar3hAtA gyaa| mAno vaha apanI majila kI kSamA prAdi sadguNa pallavita hote hai, vahA~ dharma rahatA hai| prora hI vaDha rahA ho| bahuta dUra cale jAne ke bAda kahI dharma kA pariNAma abhyudaya aura niHzreyasa kI prApti hai| use sUkhI lar3akiyoM kA eka Dhera dikhAI diyA, vaha usakA sambandha andara kI nirmala bhAvanA se hai / yaha ThIka khuzI se chalAMgeM bharane lgaa| aura yaha socane lagA ki hai ki tujhe samaya kama milatA hai, para yaha bhI ThIka hai ki aba mujhe kaI dina taka sUkhI lakar3iyAM nahI DhUDhane pdd'eNgii| kucha samaya vyartha mI gavAM diyA jAtA hai / rAta-dina peTa kI sIdhA hI yahA~ calA mAU~gA, apanA gaTThA bAMdha kara sIdhA hI cintA rahatI hai phira bhI jIvana kI kucha na kucha vrata- calA jAyA kruuNgaa| usa dina use gaTThA lekara pahu~cateniyama to kara hI sakatA hai / pahu~cate sUrya asta ho cukA thaa| usane soca ka,la hI
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAgyazAlI lakar3ahArA . .. bAjAra jaauuNgaa| aura saudA becaMgA, baha jhaTa-paTa apanA mAgantuka vyakti ne kahA-yaha to bAvanA candana hai, khAnA pakAne baiTha gyaa| lAkhoM rupaye meM bhI isakA milanA durlabha hai| dhanadatta seTha ne apane mitroM ko isIdina nagara ke kicana ne haMsate hue kahA-lAkhoM rupaye kI merI bAhara ke eka udyAna meM dAvata dii| sabhI mitra bar3e pani mitra bar3a sampatti kyA mApa eka hI rupaye meM kharIda rahe the? utsAha se pdhaare| eka mitra ko pAne meM kucha vilamba ho gyaa| jaba vaha usa udyAna kI bhora jA rahA thA, akiMcana ne prAgantuka sajjana ko lakar3I kA eka bhakicana kA ghara bhI bIca meM prA gyaa| use surabhi kI Tukar3A binA kucha die hI pradAna kiyaa| maura kahA duka masta gapa ne apanI mora prAkarSita kara liyA, vaha usase mApane to mujhe isake guNa batalAkara bahuta upakRta kiyA khiMcakara akiMcana ke ghara mA gyaa| vahAM usane laka hai| anyathA yaha merI bahumUlya sampadA yoM hI calI jaatii| r3iyoM kA eka gadara dekhA jisakI gaMdha se use bar3A prAta: hote hI akiMcana eka lakar3I lekara bAjAra meM pAzcarya humA thaa| usane pAte hI eka rupayA akiMcana kI gayA / sAthiyoM ne usakA majAka ur3AyA mora vyaMga kasate pora pheMkA aura kahA-isakI eka lakar3I mujhe de do| hue kahA-hAM, yaha eka lakar3I terA peTa avazya hI bhara lakar3ahArA bar3A catura thA, usake mana meM vicAra pAyA degI ? akiMcana ne kisI kI eka na sunI, vaha eka bar3e ki jaba eka lakaDI kA eka rupayA sahaja hI mila rahA seTha kI dukAna para pahuMcA aura usane use beca kara savA hai, to avazya hI isa lakar3I meM koI na koI camatkAra lAkha rupayA le liye / akiMcana ke ghara meM aba kisI hai, vaha turanta bola paDA-mujhe nahI vecanA hai, Agantuka vastu kI kamI nahI thI, sAMsArika sukha ke sAre prasAdhana vyakti, kyoM nahIM beca rahA hai, kyA tere mana meM kucha lobha ho gae umakA vivAha bhI ho gyaa| vaha acche se acchA samA gayA hai ? vyavasAya karane lagA, dina para dina dhana kI vRddhi hone lakaDahArA-nakar3iyAM merI apanI hai| maiM hI apanI lgii| use apane niyama kI mahattA kA mUlya pratibhAsita icchA kA svAmI hU~, mujhe Apa becane ke lie bAdhya nahI huA, use lagA ki niyama ke binA jIvana bhArasvarUpa hai| kara sakate / Apa yadi eka rupayA ke bajAya apanA sArA vaha aba satsamAgama meM pratidina jAne lagA, jaba use kisI dhana hI mujhe saupa deM, to bhI maiM dene ke lie taiyAra nahI mahApuruSa kA samAgama mila jAtA to vaha usakA upadeza huuN| yadi ApakI meharabAnI ho to Apa isa lakar3I ke guNa sunatA aura apane jIvana kI saphalatA kI kAmanA krtaa| avazya btlaaeN| ApakI bAta se itanA to mujhe spaSTa isa taraha usane dharma ke anuSThAna meM apanA sArA jIvana ho gayA hai ki lakar3I bahumUlya hai| arpita kara diyaa| cetana yaha ghara nAhIM terau / ghaTa-paTAvi nainanigocara jo, nATaka pudagala keroTekA tAta mAta kAmani suta baMdha, karamavaSa ko gherau| kari hai gauna mAna gati ko jaba, koI nahIM prAvata nerau||1 bhamata bhramata saMsAra gahana vana, kIyo pAni vsero| mithyA moha urva se samajho iha sadana hai merau // 2 saraguru vacana joi ghaTa bIpaka, miTa praloka aNdherau| asaMkhyAta paraveza gyAnamaya, jo jAnau nija Derau // 3 tAla vivya laya tyAgi mApako, pApa prApahi herau / mo 'manarAma' pracetana parasoM, sahaje hoya nivero||4 manarAma
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kA sandeza DA0 bhAgacandra jaina 'bhAgendu', ema. e., po-eca. DI., zAstrI vizva ke itihAsa me IsA pUrva chaThavI zatI sAMskRtika kiyaa| sAdhanA aura jJAnopalabdhi ke pazcAt unhoMne krAnti kA yuga mAnA jAtA hai| isa yuga me sampUrNa sasAra sampUrNa vizva ko binA kisI bheda bhAva ke kalyANa ke meM aneka prakAra kI uthala-puthala huI hai| pariNAma svarUpa prazasta mArga kA nirdeza kiyaa| "mittI me savva bhaema' aneka mahattvapUrNa parivartana sAmane paaye| dharma aura darzana (saba prANiyo se merI mitratA hai) yaha thA bhagavAna mahAke kSetra bhI isase achUte nahIM rhe| isa krAnti meM bhArata vIra kA Adarza / ve hisA ke mUrtamAna pratIka the| unakA aura vizeSa rUpa se bihAra prAnta (tatkAlIna magadha) kI / jIvana tyAga aura tapasyA se prota-prota thaa| unhe racamAtra gauravAnvita vasundharA bhalA kaise pIche raha sakatI thii| bhI parigraha aura mamatA nahI thii| satya kA jijJAsu aura mahAmahima mahAvIra aura gautamabuddha jaise mahApuruSo kA anveSaka pratyeka mAnava unake sagha ke niyamo ko svIkAra prAdurbhAva usI samaya kA supariNAma hai| kara sakatA thA yA saMca meM sammilita ho sakatA thaa| vaizAlI (vartamAna basAr3ha, jilA mujaphpharapura) kI Agama granthoM meM isa prakAra ke udAharaNa pracuratA se milate gaNatantra paramparA ke unnAyaka, jJAtRvaMzIya rAjA siddhArtha hai / jinake anusAra koI bhI prANI kisI bhI kula yA jAti me kyoM na utpanna huprA ho, yadi usake karma ucca maura mahArAnI trizalA se IsApUrva 566 meM caitra zuklA / 13 ko janame bAlaka varddhamAna ko zAhI zAna-zaukata aura prakAra ke hai to vaha ucca kula yA ucca varNa kA bana camaka-damaka tanika bhI prabhAvita nahIM kara skii| usa sakatA thA aura yadi usake kArya nimna koTi ke yA ninda sakatA samaya hisA, pazubali aura jAtipAti ke bhedabhAva carama nIya hai, bhale hI usakA janma ukcakula meM huA hai, to vaha sImA kA sparza kara cuke the| varddhamAna bahuta sAhasI, nimnatara varNa meM pahu~ca jAtA thaa| isa prakAra kI sArva janika pravRttiyoM ne sAmAjika sazliSTatA aura sarvodaya nirbhIka aura viveka sampanna the| unake sAhasa, dhairya aura kI bhAvanAoM ko bala to diyA hI, Atma-vikAsa eva parAkrama kI bahuta sI kathAe~ prasiddha hai / vaha paramparA aura prabhyudaya ke lie sabhI prakAra ke sImA bandhanoM kA aura paristhiti ke anusAra nahI calA, balki usane pari- " abhAva bhI kara diyaa| sthitiyoM ko apane anurUpa bnaayaa| usane kramazaH paristhitiyo para aisA niyantraNa kiyA ki thor3e hI samaya meM bhagavAna mahAvIra ne apanI divya dezanA ke dvArA 'mahAvIra' kahalAne lgaa| usakI vibhinna gatividhiyoM prANimAtra ko sabodhita kiyaa| pazu-pakSI tathA vividha ke kAraNa use sanmati, mahati, vIra, mahAvIra, antyakA yoniyoM ke prANI bhI unake upadeza suna sakate the / upadeza zyapa, nAthAnvaya Adi nAmoM se bhI sambodhita kiyA jAtA kA mAdhyama thA-jana sAmAnya kI bhASA arddhamAgadhI hai| usane apane vyaktitva kA kaisA vikAsa kiyA jisase prAkRta / unhone kahA ki-sukha aura duHkha kI anubhUti ki vaha sAmAnya mAnava na rahakara 'mahAmAnava', 'mahApuruSa' sabhI ko eka jaisI hotI hai| ataH koI aisA kArya mata kIjie jo pApako aura dUsaroM ko apriya ho| isI aura 'mahAtmA' kI koTi me adhiSThita ho gyaa| sandarbha meM unakA sandeza hai :apane vikAsa ke mArga meM mahAvIra ne AtmasAdhanA ke samayA savabhUesu sattu misesu vA jge| atirikta cintana, manana, prANi-mAtra kI hitaiSitA evaM pANAivAya viraI, jAvajjIvAe dukkarA // sarvaprANi-samabhAva kI udAtta pravRttiyoM ko bhI prAtmasAt -uttarAdhyayana sUtra 16-25
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kA sandeza 309 'sabhI prANiyoM para samabhAva rakheM, cAhe vaha prApakA ve bAhyADambara aura pradarzana ko anAvazyaka tathA heya zatru ho athavA mitra / sabhI ko apane samAna smjhe| mAnate the| unhone kahAyahI ahisA (prANAtipAta-virati) hai'| na vi maMDieNa samaNo, na moMkAreNa bNbhnno| unhone dayA ko dharma kA mUla batAyA hai : na muNI raNNavAseNaM, kusacIreNa na taavto|| uttarA 25.26 'iSTa yayAtmano deha , sarveSAM prANinAM tathA / evaM jJAtvA sadA kAryA, dayA sarvA-sudhAriNAma // ' zira muDA lene se hI koI 'zramaNa' nahI bana jaataa| -padmapurANa, 14.186 kevala 'prokAra' kA japa kara lene se koI 'brAhmaNa' nahIM ho jAtA / kevala jagalavAsa karane se hI koI 'muni' nahI bhagavAn mahAvIra ne kahA ki sRSTi meM jitane prANI bana jAtA aura na valkala vastra pahanane mAtra se koI hai sabhI ko jIne kA haka hai| ataH jAnate hue athavA tapasvI hI ho jAtA hai| balki-.nahI jAnate hue unakI hisA na to svaya kare aura na samayAe samaNo hoi, babhacereNa babhaNo / dUsaroM se hI krvaayeN| nANeNa ya muNo hoi, taveNaM hoi tAvaso // samve prANA piyAuyA, uttarAdhyayana, 25-30 suhasAyA dukkhapaDikUlA appiyavahA / samatA pAlane se 'zramaNa', brahmacarya kA pAlana karane piyajIviNo joviukAmA, samvesi jIviyaM piyaM // se 'brAhmaNa' cintana, manana aura jJAna ke kAraNa 'muni' -prAcArAga sUtra 1-2-3 tathA tapara tathA tapasyA karane ke kAraNa 'tapasvI' hotA hai| sabhI praNiyo ko apane-apane prANa priya hai, saba sukha mahAvIra svAmI ne krodha, mAna, mAyA, aura lobha jaise vikArI bhAvo ko apanA ahita aura apayaza karAne cAhate hai, duHkha pasanda nahI karate / hisA nahIM caahte| jIne kI icchA sabhI meM hai| ata: sabakI rakSA karanA vAla batAkara unheM sabhI anarthoM ke jar3a ke rUpa meM nirUpita mAnava kA kartavya hai| kiyA hai| unhoMne kahA- krodha ko zAnti se jiito| pramAda sabhI prakAra ke anarthoM kI jar3a hai usase vyakti krodha se manuSya nIce giratA hai, abhimAna se adhama gati kA bhaviSya andhakAra ke garta me paDatA hai / bhagavAn mahA ko pAtA hai| mAyA se sadgati kA nAza hotA hai aura vIra ne samAja se Agraha kiyA hai ki vaha pratAda ko choDa lobha se isa loka tathA paraloka-ubhayatra bhaya eva nindA kara apane kartavyoM kA nirvahaNa kre| hotI hai| bha0 mahAvIra samAja meM rASTrIya jAgRti lAnA cAhate ribappaM na sakkei vivegameu' the| isake lie unhone 'viveka' ko jAgata karanA tamhA samuThThAya pahAya kaame| prAvazyaka btaayaa| viveka hone para hI upadeza kI samicca loya samayA mahesI, sArthakatA hai| appANa-rakkhI-rakkho caramappamatto / / uddamo pAsagassa sthi, uttagadhyayana sUtra-4-10 bAle puNa Nihe kAmasamaNaNe / viveka kI upalabdhi jaldI nahI ho jaatii| usake asima dukkhe dukkhI, lie mahatI sAdhanA Avazyaka hai| sAdhaka kA yaha kartavya dukkhANameva prAvaha praNapariyaddai / hai ki vaha kAma-mogo kA parityAga kara samatA bhAva se prAcArAga sUtra / sasAra ko yathArtha sthiti kA anubhava kare, prAtmA ko upadeza kI AvazyakatA sAmAnya vyakti ko hotI haiM, pApa se bacAve aura pUrI taraha se pramAda ko chor3a kara vivekI ke lie kadApi nhii| ajJAnI rAga-dveSa se grasta vicaraNa kre| aura kaSAyoM se pIr3ita tathA viSaya-bhogoM ko kalyANakArI
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210, varSa 22 ki.6 mAnakara usameM mAsakta rahane vAlA manuSya, unase utpanna STatA, zreSTha tapasyA, niyama, jJAna, darzana, saMyama aura hone vAle dukhoM ko zAnta nahIM kara pAtA hai| prataH zArI- vinaya ke lie brahmacacarya ko apanAnA pAvazyaka batAyA hai| rika mora mAnasika dukhoM se pIr3ita vaha dukha cakra meM hI mahAvIra svAmI ne saMsAra ke prANiyoM kI manodazA bhaTakatA rahatA hai| kA avalokana kara kahA 'maiM aura merA' isa mantra ne sampUrNa jo logassesaNaM cre| prAcArAMga sUtra / vizva ko andhA banA diyA hai, jaba ki yaha mantra svayaM mAnava vivekI bane / dekhA-dekhI nahIM kre| bahuta kaSTadAyI paura prazAnti kA kAraNa hai / anAsakta unhoMne kahA bhAva rakhane se pratyeka sthiti meM sukha milatA hai| 'appANameva prappANa, jaittA suhameha e|' ma. mahAvIra ne dharma kA sArvabhauma rUpa vizva ke (uttarAdhyayana sUtra 6.35) samakSa prastuta kiyaa| unhoMne samajhAyA ki-dharma vaha hai svayaM hI svayaM ko jItane se sacce sukha kI upalabdhi jisase apanA aura sabakA kalyANa ho, vikAsa ho, utpA ho sakatI hai| ataeva prAtmanigraha ke lie prayatna karanA ho / mAnava apanI icchApro ko vaza meM rakhe / usase svaya caahie| sukhI hove aura dUsaro ko bhI sukhI hone kA abasara 'bahuyaM mA ya mAlapet / ' pradAna kre| unhoMne batAyA ki bhogoM kA upabhoga karanA pAvazyakatA se adhika nahIM boleM / kyoMki bahuta se dUrA nahI hai. barA hai unameM prAsakta ho jaanaa| miThAI vivAda, kalaha prAdi jyAdA aura anAvazyaka bolane se khAne se muha avazya mIThA hotA hai kintu mAtrA se adhika hI hote haiN| yadi, isa sadarbha meM bha. mahAvIra ke isa khAne se ajIrNa ke sAtha sAtha kIDe bhI par3ane lagate hai| khAne se sandeza para vicAra kareM to sahaja hI vara-bhAva, vidveSa aura bhogoM para niyaMtraNa rakhane se jIvana, sukhI, svastha aura kalaha pAdi ke kAraNoM kA vinAza ho sakatA hai| samRddha ho sakatA hai| unake sandeza meM vizva-kalyANa kI mapucchimro na bhAsejjA, bhAsabhANassa antraa| sAmarthya hai| unakA jIvana, unakI vANI aura sandeza ciTThimaMsa na khAejjA, mAyAmosa vijje|| yuga-yugoM taka janatA kA kalyANa karate rheNge| -dazavekAlika 8-46 / bhagavAna mahAvIra ne apane sandeza maiM ahiMsA, satya, vinA pUMche uttara na de| dUsaroM ke bIca meM nahIM bole| acaurya, brahmacarya aura aparigraha para bahuta bala diyaa| pITha pIche kisI kI nindA na kre| aura bAta karate samaya tyAga aura saMyama, prema aura karuNA, zIla aura sadAcAra chala kapaTa bhare bhora jhUThe zabdoM kA prayoga nahI karanA unake pravacanoM kA sAra hai| Aja kA saMtrasta vizva dhanya caahie| ho jAve yadi vaha bhagavAna mahAvIra isa choTe-se sanbeza bhadattAdAna (corI kI vastu) aneka prakAra ke kaSToM ko apanA le, jisake anusAra saMsAra ke choTe-bar3e sabhI kI jar3a hai / nindanIya hai| maraNa, bhaya, apayaza mAdi kA prANI hamAre hI samAna hai| kAraNa to hai hI / mataH mAlika kI prAjJA ke binA kisI uhare va pANe bur3he va pANe / dUsare kI vastueM grahaNa na kreN| unhoMne sAmAjika sali te mAnyo pAsa sbbloe|| saMtoSI sukhI hai ananta mAzAlatAoM se bAga sarasanna ho rahA hai| prasImita icchAe~ mA-mA kara apanI-apanI kAmanAmoM kA Dhera lagA rahI haiN| becArA pathika unakI pUrti meM jIvana kI bAjI lagA rahA hai| para, icchA pUrti na hone se dukhI hai| jo santoSI hai vaha sukhI hai, jo pAzAmoM ke vAsa haiM ve saMsAra ke dAsa haiN|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhila bhAratIya jaina janagaNanA samiti mAnyavara, bhAgna meM jaino kI samyA eka karor3a se adhika hai, kintu pichalI janagaNanA ke anusAra mAtra bIsa lAkha banAI gaI hai, kyoki dharma ke kAlama me hama meM se adhikAza ne jana na likhAkara gotra yA birAdarI prAdi likhA diyaa| janasamyA kI gaNanA mahI sahI ho, isake lie yaha Avazyaka hai ki pratyeka vyakti apane ko jaina likhAye / aAgAmI janagaNanA pharavarI 1671 me hogii| pApa se anurodha hai ki Apa apane nagara tathA pAsa pAsa ko sampUrNa jaina samAja ke pratyeka vyakti ko yaha avagata karA de ki janagaNanA ke avasara para dharma (Religion) ke dasarva khAne (kAlama) meM apane ko mAtra jaina hI likhAye / / ___ isake lie ucita yaha hogA ki eka sthAnIya jaina janagaNanA mamiti banA le, jisake kAryakartA apane nagara tathA grAma pAma ke kSetra meM isa bAta ko pracArita-pramArita kare tathA janagaNanA ke samaya mucanA banAnevAle adhi. kAriyo ke mAtha jAkara sahI sahI gaNanA karA de| jaina dharma aura jaina maskRti ke lie yaha mahatvapUrNa kArya hogA : bhavadIyaseTha zItala prasAda jaina, adhyakSa sakumAracanda jaina, mantrI ma. bhA0 jana janagaNanA samiti bhagavAna mahAvIra jayantI samAroha ke zubhAvasara para jaina samAja se apIla bhArata meM bhagavAna mahAvIra kA janma divasa vyApaka pa me manAyA jAtA hai| isa avasara para hamArI jaina samAja ke prAcArya mahArAjo, munigaNo, nyAgI varga tathA vidvAno me savinaya nivedana hai ki ve isa zubha avasara para apane bha sandezo, vicAroM dvArA jaina samAja ko yaha mandeza pahu~cAeM ki parakAra dvArA hone pAlI janagaNanA, jo pharavarI san 1971 meM hone jA rahI hai usame apanI sampradAya, jAni gotra Adi na likhA kara kevala jaina hI likhaaeN| yaha jAnakArI gA~va-gA~va, strI puruSa evaM bacco taka pahu~canI prAvazyaka hai| yaha eka mahAna kArya hai| isana saphalatA prApta karane hetu jaina samAja ke pratyeka zubha cintaka ko juTa kara kArya karane kI prArthanA hai|| mahAvIra jayantI para hone vAle prAyojano ke kAryakartAyo eka sayojako meM bhI yaha nivedana hai ki isa avasara para apane posTaro, haiNDabilo, nimantraNa-patro va sabhAoM ke mAdhyama se jana-gaNanA meM jana ligvAne kA vyApaka pracAra kreN| nivedaka bhagatarAma jaina mantrI pra. bhA0 jana janagaNanA samiti
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62 (1) purAtana-jainavAkya-mUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-grantho kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUsare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyo kI suucii| sapAdaka mukhtAra zrI jagalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liTa ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI.liTa kI bhamikA (Introduction) me bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoke lie atIva upayogI, baDA sAija, sajilda 15.00 (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopana maTIka apUrva kRti prApto ko parIkSA dvArA Izvara-viSayaka mundara, vivecana ko lie hae, nyAyAcArya pa darabArIlAlajI ke hindI anuvAda me yukta, sajilda / 8.00 (3) svayambhUstotra-mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA meM suzobhita / / 2.00 (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anogvI kRti, pApA ke jItane kI kalA, mIka, mAnavAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi meM alakRta gandara jilda-gahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa----pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara prAdhyAmikara canA, hindI-anuvAda-mahita 1.50 (6) yuktyanugAmana-tatvajJAna me paripUrNa mamantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahI hA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAAda meM anakRta, sajilda / ... 125 (7) zrIpurapAzvanAthastotra---prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi mhit| 75 (8) zAsanacatusvizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vo zatAnI kI racanA, hindI-anuvAda mahita 75 (6) samIcIna dharmazAstra--svAmI samantabhadra kA gRhasyAcAra-viSayaka anyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrI jugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA meM yuka, jilda / .. 3.00 (10) jainagrantha-prazasti sagraha bhA0 1 maskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva sagraha upayogI 11 pariziSTo aura pa0 paramAnanda zAstroM kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA meM alakRta, jilda / (11) samAdhitantra aura dRSTopadeza-adhyAtmakRti paramAnanda zAsakI dAdIkA mahita 4-00 (12) anityabhAvanA---prA0 padmanandIkI mahatvakI racanA, mustAra zrI ke hidI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 25 1) tatvArthasUtra--(prabhAcandrIya)--mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA syA me pRkta / . 25 (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / dAvIra kA marvodaya tIrtha 16 paime, 16 samantabhadra vicAra-dIpikA 16 paise, (17) mahAvIra pUjA 16 1) adhyAtma rahasya-10 AzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / (88) jainagrantha-prazasta magraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyoM kA mahatvapUrNa sagraha / pacapana granthakAro ke aitihAsika gratha-paricaya aura pariziSTo sahita / sa. 50 gharamAnda zAstrI / sajilda 12.00 (20) nyAya-dIpikA-yA abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0 7-00 (21) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, paSTha makhyA 740 sajilda (vAra zAsana-magha prakAzana 5.00 (22) kasAyapAhuDa sutta-mUla grantha kI racanA aAja me do hajAra varSa pUrva zrI gRNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa NisUtra likhe| sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pAre ziSTo aura hindo anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pATho meN| pRSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... ... 20.00 (23) Reality mA. pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA agrejI meM anuvAda bar3e prAkAra ke 300 pa. pakkI jilda 6.00 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie. rUpavANI priTiga hAusa, dariyAgaja, dillI se mudrita /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
_