Book Title: Adhyatma Upnishad Part 01
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Kirtiyashsuri
Publisher: Raj Saubhag Satsang Mandal Sayla
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005561/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA nirvizyate khAtmAna pani pustAGamai mAdi bAlokaH saevAdhyA lAbhAjanaM mano vatso' kovidaiH yathA yathe kitI yortho vya padArthAtIyAH kAle ne tAvatA prAjJa - kRtaH nAthayaivanA thIya jAtiprAya prayukta vIDiyA sAmarthAnAM sadbhAva pratipazyetarA keva vihAra 10 mA pizAjJA nirapekSaspano eza ke bumaiH zAstra virucyate bacanaM nIrAgasya vacanA bhAvataH yastA dhanA zvAsa stanmahAmohaje. mite 23 zAstre pu nastasminniyamAtsarvasiddhayaH 14 ene ke citsamApatiM vadetyanye dhruveya 15 carmacaturbhutaH sarve devAcyA vadhivata SaH sarvataH siddhAH yogi chiMdatApaiH svarayithA janAzAstrepi vali kA parIkSaM tAta dhAudhAH 1 adhyAtma upaniSada bhAga-1 zAstrayogazuddhi saMkalana-saMzodhana savistAra saMpAdana : pravacanaprabhAvaka pUjya AcArya zrI vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya, nyAyavizArada, yoga-adhyAtmavidyAnA pAragAmI mahAmahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAjA racita adhyAtma-upaniSad bhAga pahelo 1-zAstrayogazuddhi-adhikAra AjJA-AzIrvAda vyAkhyAna vAcaspati bhAvAcArya bhagavaMta pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA mArgadarzana-Alekhana guru-gaccha vizvAsadhAma vardhamAnataponidhi pUjyapAd AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pravacana prabhAvaka pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakAzake - prakAzana samiti zrI rAja-sobhAga satsaMga maMDaLa sAyalA saMsthAnI prathama AvRtti: saMvata 2018 I.sa. 2012 prata : 1000 ja prApti sthAna ja sAyelA zrI rAjasobhAga satsaMga maMDaLa zrI rAja-sobhAga Azrama sobhAgaparA, sAyalA-363430 | (ji. surendranagara) phona : 91-02755-280533 ElI-pheksa : 91-02752-280791 E-mail:rajsaubhag@yahoo.com che amadAvAda che jayezabhAI je. zAha zIvA enTaraprAIjha 25, evaresTa TAvara, nAraNapurA, amadAvAda-13 phona : 91-079-27475111 dalI-pheksa : 91-079-27483436 E-mail: shivaenterprise@yahoo.com muMbaI . vinAyaka ke. zAha 22, zAMtiniketana, 3jA mALe, 5-e, marIna DrAIva, muMbaI-400002. phona : 91-022-22813618/19 For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM nivedana | OM zrI vItarAga sarvajJAya namaH | anaMta upakArI zrIvItarAga sarvajJa prabhu kathita adhyAtma-yoga-dhyAna-dharma sAthanAnA pavitra paMthe puruSArtha karI aneka bhavyAtmAo puNyAtmA banI samyagdarzanAdi sAmagrIne meLavI, enA prakAzamAM samyakucAritrane ArAdhavA dvArA mahAtmA padane sArthaka karI sarvakarmamalane dUra karI AtmAnI paramavizuddhi evI svarUpadazA eTale ja paramAtmA padane prApta karanArA banyA che, bane che ane bhaviSyamAM paNa banaze. evA adhikArI mahApuruSoe zrutasAgarano paramArtha pAmI, guruvaryonI paraMparAthI maLelA AmnAyone AtmasAt karI e beyanA AdhAre karelI AtmasaMvedanAnA AdhAre hastagata thayela tattvane paramakaruNAbhAvathI prerAI bhavyAtmAonA hita kAje prakAzana karyuM che. paramAtmAnI AjJAnA pratibiMbarUpa A tattva ja AgamAdi dharmazAstromAM saMgRhIta thayeluM che ane suvihita sUrizekharoe e vacanonAM rahasyo bhASya, cUrNa, niyukti ane TIkAgraMthonA mAdhyame ApaNA sudhI pahoMcADIne ApaNA upAdAna (Atmadravya)nI zuddhinuM parama nimitta ApyuM che. e mahApuruSono e upakAra jema avismaraNIya che tema e vacanone nirbheLa ane nirmaLarUpe prApta karanAra ApaNuM saubhAgya paNa samAtIta che. jJAnI bhagavaMtoe SoDazaka ane jJAnasAra jevA mahAgraMthomAM khare ja kahyuM che ke - "paramAtmAnA AgamAdi zAstrone anusaranAra khuda paramAtmAnuM anusaraNa kare che; ane A rIte karanArane saghaLI saMpattio AtmasAt thAya che." jJAnasAra to AgaLa vadhIne tyAM sudhI lAlabattI batAve che ke - "adhyAtmanI agocara (nahi dekhAtI-nahi joyelI) keDI upara je AtmAo zAstrarUpI dIpaka (mazAla-TaoNrca) lIdhA vinA doDavA jAya che, te Dagalene pagale Thokara khAI paDe che ane paramakheda (zAka)ne anubhave che." jaina zAsananA itihAsamAM ghaNA ghaNA zratadharo thayA che, jemaNe potAnA viziSTa zrutajJAnanA prakAzathI hajAro-lAkhone tAryA che. Ama chatAM traNa mahApuruSonAM nAma-kAma vizeSa smaraNIya bane che. 1. suvihita ziromaNi pU.A.zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA. 2. kalikAlasarvajJa pU.A.zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA ane 3. mahopAdhyAya pU.zrI yazovijayajI gaNivarya. ahIM "adhyAtma upaniSad' nAmanA adbhata rahasyamaya graMthanA adhyayana-adhyApanAdi dvArA ApaNA AdhyAtmika utthAnane sAdhavAno avasara hoI e graMthanA racayitA mahopAdhyAya pU. zrI yazovijayajI mahArAjAnuM smaraNa sAmayika gaNAze. pUrvapuruSoe eozrI mATe 'laghuharibhadrasUri, dvitIya hemacaMdrAcArya, zrutakevalI smAraka, mUchalI sarasvatI' jevAM birUdo Ape che e ja teozrInI jyotirdharatAno pUrNa paricaya Ape che. vartamAna jaina jagatanA jANItA ane mANItA pravacanakArazrI, aneka Agamika ane zAstrIya graMthonA saMzodhaka, saMpAdaka, anuvAdaka temaja vivecaka pravacana prabhAvaka pU.A.zrI. vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjAnA varadahaste vivecanA prApta adhyAtmaupaniSad graMtharatnanI ApaNane suprApti thaI che te ApaNo puNyodaya che to vaLI e mahAgraMthanA prakAzanano paNa mahallAbha ApaNane saMprApta thato hoI ApaNo e puNyodaya paNa sAgaranA mojAnI jema bharatIne pAmyo che. zrIrAjasobhAga satsaMga maMDala-sAyalA ane maMDaLa-AzramanA svAdhyAyIo AnAthI jarUrI UMcI preraNA meLavaze taduparAMta samasta jaina saMgha paNa AnAthI lAbhAnvita thaze-e gauravanI vAta che. "zrIrAjasobhAga AzramanA mobhI vaDIlajI pUjya bApujInA nAme suprasiddha "zrI lADakacaMda mANekacaMda vorA'e amane satsaMga ane svAdhyAya dvArA jagatanI paudgalika mAyA jALane kApI anaMtazaktimaya AtmAmAM TharI AtmAne paramAtmA banAvavAnuM je For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad bhAga pahelo mArgadarzana ApeluM teozrInA te upakAranI smRtimAM amo "adhyAtmaupaniSadu bhAvAnuvAda graMtharatnanuM teozrIne hArdika samarpaNa karIe chIe. AzramanA mULa preraNAstrota zrImad rAjacaMdrajInAM pado ane padyo patro ane prerakavacanone mAdhyama banAvIne pUjya bApujI zrI lADakacaMdabhAIe AzramanA zaraNe AvatA mumukSuone arthakAmanI palojaNo ghaTADI muktisAdhaka dharmapuruSArtha karavAno rAha batAvyo hato. susamartha jainAcAryonA yogadaSTi samuccaya, yogabiMdu ane pUjya upAdhyAyajI mahArAjanA jJAnasAra, adhyAtmasAra, adhyAtmaupaniSad jevA aneka zAstrono svayaM abhyAsa karI enAM rahasyo anya mumukSuone pIrasI teozrIe mahAna upakAra karyo hato. mahAmahopAdhyAya pU.zrI yazovijayajI mahArAjAnAM TaMkazAlI zAstravacanothI teozrInuM haiyuM nirveda ane saMvegabhAvathI chalochala thatuM hatuM. e mahApuruSa pratye teozrI gadgadbhAve samarpaNanA bhAvo abhivyakta karatA hatA. pU.bApujI lADakacaMdabhAIne eozrInI yuvAnavaye pU. choTAbhAI desAIthI ghaNuM jJAna sAMpaDyuM hatuM. to vaLI pU. sAgarajI mahArAjanA samudAyanA vidvAna gacchAdhipati pU.A.zrI. mANeksasAgarasUrIzvarajI mahArAja pAse pU.mahopAdhyAyazrIjInA vividha graMthono abhyAsa karI enA paramArtho samajyA hatA. enA ja pariNAme zrIrAjasobhAga AzramamAM cAlatAM pratidina trikALa svAdhyAyanI pravRttimAM pU.bApujIe atyaMta bahumAna bhAva sAthe pU. mahopAdhyAyajInA graMthono svAdhyAya karyo-karAvyo che. graMthavAcana pUrve graMtha-graMthakArazrIne trikaraNa namaskAra karatA ane graMthano pATha patye samarpaNabhAve kRtajJatA-jJApana karatA. yogirAja pU.zrI AnaMdaghanajI mahArAjA sAthe pU. mahopAdhyAyazrIjIno pAramArthika sahavAsa thayAnI ghaTanA, aSTapadI vagerenA smaraNa-vivecane teozrInA koThe koThe dIvaDA pragaTatA hatA. A zrutapremathI ja prerAIne teozrIe e ja AcArya bhagavaMtanI nizrAmAM aneka lahIyAone besADIne zrutalekhana dvArA aneka graMthonI pratilipio karAvI hatI. ' e samaye pU. mahopAdhyAyajInA graMtho upara saraLa gujarAtImAM khAsa vivecano ke vivaraNo upalabdha na hatAM, tethI pU.bApujIne vicAra thato ke adhikArI vidvAna bahuzruta munivaro pAse AvA graMtho para vivaraNo lakhAvavAM, jethI AzramavAsIone saspaMthano preraka mArga alpaprayAsa paNa upalabdha thaI zake. | vikramanI 2043mI sAthe phAgaNa suda-3nA bIjI mArca 1987nA roja sAyalAnA AzramamAM zikharabaMdhI jinAlayamAM mULanAyaka zrI vAsupUjya svAmIjInI pratiSThAvidhi saMpanna thaI hatI. enA ekAda varSa pUrve pU.A.zrI. zrI dharmasUrijI mahArAjanA samudAyanA sAhityakalAratna pU.A.zrI. vijaya yazodevasUrIzvarajI mahArAja pAse pU. bApujIe adhyAtmaupaniSad' graMtharatnanA gujarAtI vivaraNa mATenuM mArgadarzana mAgatAM teozrIe , vartamAnakAlIna paramagItArtha gacchAdhipati, vyAkhyAna vAcaspati pU.A.zrI. vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA nAmanI bhalAmaNa karI. pU.bApujIe tarata ja potAnA svAdhyAyAdi satyavRttinA vArasadAra gaNAtA pU.bhAIzrI nalInabhAI koThArIne khaMbhAta mokalI pU. gacchAdhirAjazrIjIne vidhivat vinaMti karI. paramakaruNAnidhAna teozrImade e ja avasare potAnA ziSyaratna vardhamAnataponidhi pU. munipravara zrI guNayazavijayajI (pachIthI AcAryazrI) mahArAjanA ziSyaratna pravacana prabhAvaka pU.munipravara zrI kIrtiyazavijayajI (hAla AcAryazrI) mahArAjane bolAvI "adhyAtmaupaniSad' mahAgraMthanuM vivaraNa lakhavAnI AjJA karI. pU. munivare paNa e AjJAne zirasAvaMgha karI. gahanamAM gahana viSayane saraLamAM saraLa zailImAM prastuta karI jijJAsujanonA gaLe UtArI devAnI virala siddhine dharAvatA pU.munirAjazrIe kArya prAraMvyuM, paraMtu ..... zAsana ArAdhanA-prabhAvanA-surakSAnAM kAryonI hAramALA, aneka anya graMthAdinA cAlu saMzodhana-saMpAdanAdi kAryonI vyastatAnA kAraNe A graMtha paripUrNa thatAM varSonAM vahANAM vItavA pAmyAM che. Ama chatAM 'dera Aye durasta Aye' e nyAyathI amArA saubhAgyanA vardhAnarUpe have A mahAgraMtha vizada gujarAtI vivaraNa-viziSTa vivecana sAthe samupalabdha thaI rahyo che. te atyaMta AnaMdanI vAta che. A mahAgraMthamAM varNavela zAstrayoganA sahAre jJAnayogane pAmI, enA sudaDha pAyA upara uttama kriyAyogane AtmasAt karI zIdhra muktidAyI evA sAmyayogane ApaNe sahu AtmasAt karanArA banIe evA AzIrvAda paramArAthyapAda deva-guru pAse mAMgIe chIe. For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jeozrImadnI mahAkaruNAnA jharaNArUpe zrIsaMghane adhyAtma-upaniSad nAmanA mahAna graMtharatnanI bheTa sAMpaDI che, te paramapUjya nyAyavizArada nyAyAcArya yoga-adhyAtmavidyAnA pAragAmI mahopAdhyAya zrImadda thazovijayajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A LALALALALALALALALALAL ke ke ma LLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLL ke te che ke ke ke che ke ke che che ! " jeozrImadunI pAvana AjJA ane parama anugrahathI A mahAna graMtharatnanI vivecanAnuM kArya sAkAra banyuM che, te zAsana ziratAja vyAkhyAna vAcaspati, suvizALa gacchAdhipati bhAvAcArya bhagavaMtA zrImada vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S:// // MITUTI LALALALALALALA LA jemanI viziSTa paramArtha prajJAnA sahAre A zAstra-graMthanuM avalokana karazuM tevA tattvabodhaka pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrI vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAja For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / //// jJAnadAtAsadagurudevazrI parama pUjya bApujI (zrI lADakacaMda mANekacaMda voza) parama upakArI jJAnadAtA sadgurudevazrI parama pUjya bApujIne sAdara arpaNa For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM nivedana laMDana nivAsI zrI jayasukhabhAI zAMtilAla mahetA ane temanA dharmAnurAgI suzrAvikA zrImatI ilAbahene pitAzrI zAMtilAla manasukhalAla mahetAnI 51mI puNyatithi tathA mAtuzrI caMcaLabA zAMtilAla mahetAnI 13mI puNyatithie teozrInA AtmazreyArthe temaja zrI virajIvanadAsa kalyANajI zAha tathA temanA dharmapatnI suzrAvikA niraMjanAbene mAtuzrI maNibena kalyANajI TokarazI zAhanA AtmazreyArthe zrutaprabhAvaka evA A mahAna graMtharatnanA prakAzanano Arthika lAbha meLavI svadhanane sArthaka banAvI anekone bhava taravAnI uttama taka ApI che te badala amo temanI anumodanA karIe chIe. A zAstragraMthanA sarjana, saMrakSaNa, saMzodhana, saMpAdana, vivaraNa ane prakAzanAdi kAryomAM je paNa puNyAtmA - mahAtmAonuM yogadAna che te sarvenA RNane amo mastake caDAvIe chIe. prAMte eka ja sadUbhAvanA bhAvIe chIe ke - anaMta du:khamaya A saMsAra cakrathI choDAvI anaMta sukhamaya moze pahoMcADanAra jainazAsananI ratnatrayIne sau koI A ane AvA TaMkazALI graMtharatnonA svAdhyAya, saduhaNA ane sasvIkArAdi dvArA pAmI paraghara-paradravya-pararUpAdimAM ramatA nija AtamarAmane svaghara-svadravya-svarUpamAM ramamANa karanArA bane e ja zubhakAmanA. prakAzana samiti zrI rAjasobhAga satsaMga maMDaLa sAyalA For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayoga, jJAnayoga ane kriyAyoganA paripAkarUpe pragaTatA sAmyayoga dvArA bhAvazatruo sAme vijayazrI apAvato mahAnagraMtha du:khamukti ane sukhaprApti e jIvamAtranuM nizcita kareluM dhyeya che; Ama chatAM te dhyeyanA svarUpanuM ane te dhyeyasiddhinA mArganuM yathArthajJAna na hovAnA kAraNe moTA bhAganA jIvo khoTA mArge phaMTAI jatA hoya che, te pachI teo game teTalo athAka puruSArtha kare to paNa teo dhyeyasiddhine vI zakatA nathI. adhyAtama zaiva ucco ja ghaTa AtmAne na jANavo, na mAnavo ane na mANavo e duHkhano mArga che, jyAre AtmAne jANavo, mAnavo ane mANavo e sukhano mArga che. A vAta jene samajAI jAya tene mATe duHkhamukti ane sukhaprAptinA dhyeyane siddha karavAnuM kArya sAva AsAna banI jAya che. mATe ja kalikAlasarvajJa pU.A.zrI.hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe kahyuM ke, 'AtmAnA ajJAnathI pragaTeluM du:kha AtmajJAna dvArA vinaSTa karAya che.' AtmAne na jANavo te ajJAna che ane jANavo te jJAna che. AtmAne na mAnavo te mithyAtva che ane mAnavo te samyaktva che. AtmAne na mANavo te acAritra che ane mANavo te cAritra che. AtmAne jANavo, mAnavo ane mANavo e ja jJAna, darzana ane cAritra svarUpa ratnatrayI che, ane A ratnatrayInuM sAmrAjya ja duHkhamukti ane sukhaprAptinuM sabaLa sAdhana che. AtmAne jANavA, mAnavA ane mANavAnI kriyA e ja yoga che ane e ja adhyAtma paNa che. AtmAne jANavA, mAnavA ane mANavAnI A kriyA bAhya AcArarUpe hoya tyAre te vyavahArika yoga-vyavahArika adhyAtma che ane A ja kriyA aMtaraMga pariNatirUpe hoya tyAre te naizcayika yoga-naizcayika adhyAtma che. A rIte AtmAne jANavA, mAnavA ane mANavAnI sAdhanA e ja AtmahitanI sAdhanA che ane sarva sAdhanAnA prakAromAM e sarvazreSTha sAdhanA che. paramatAraka paramakRpALu zrI arihaMta paramAtmAe jagatanA kalyANa kAje A ja sAdhanAnA mArgane pragaTa karavA yoga-adhyAtmanA upadezano jharo vahevaDAvyo hato. du:khamuktinA sacoTa upAyarUpa te sAdhanAne pradarzita karatA te upadezo AgamAdi dharmazAstromAM saMgRhIta 1. AtmAjJAnamavuM du:ghu-mAtmajJAnena dainyate xxx | For Personal & Private Use Only yogazAstra pra. 4- zlo. 3 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAyelA che. A zAstromAM Atmahitakara evI adhyAtma-sAdhanA upara vidha-vidha zabda-saMcaya dvArA ane vidha-vidha zailIthI vyApaka ane UMDo prakAza pAtharavAmAM Avyo che. samartha zAstrakAra pU.AzrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe adhyAtma, yoga AdinA svarUpane darzAvavA aneka graMtho racyA che. kalikAlasarvajJa prabhue paNa yogazAstra vagerenA mAdhyamathI adhyAtma-yogano vizada paricaya karAvyo che. anya aneka mahApuruSoe Agama, anumAna ane sva-anubhUtirUpa yogAbhyAsathI je adhyAtma Atmastha banyuM teno bhavyAtmAone viniyoga karavA mATe anekAneka graMtho racelA che. e ja zreNImAM thayelA yugapuruSa pU.nyAyAcArya nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAe khAsa 'adhyAtma' zabdathI ja prAraMbhAtA cAra mahAna graMthonI zrI jaina saMghane bheTa dharI che. e graMtho che : 1. adhyAtmasAra, 2. adhyAtma-upaniSaduM, 3. adhyAtmamataparIkSA ane 4. AdhyAtmikamataparIkSA. A cAramAMnA aMtima be graMtho khaMDana-maMDananI zailImAM racAyelA che. adhyAtma mata parIkSAmAM digaMbaronA kapolakalpita adhyAtmanI mAnyatAnuM khaMDana karAyuM che to AdhyAtmikataparIkSA graMtha digaMbarIya banArasIdAsanI ekAMta nizcaya nayAtmaka mAnyatAonA khaMDana temaja syAdvAdamAM mAnyatAnA maMDana mATe racAyelo che. jyAre adhyAtmasAra ane adhyAtma upaniSad A be graMtho to khAsa adhyAtmasAdhanAnA ja sarvAgINa nirUpaNa mATe teozrIe racelA che. A graMthonA pade padamAM mahAmahopAdhyAyajIe Agama, anumAna ane yogAbhyAsanA paramanicoDarUpe meLavela uttama tattvanuM nirUpaNa jovA maLe che. AvA AgamAdi dharmazAstronA adhyayana, zravaNAdikathI sarvajJa vItarAga prabhunI vANIno yathArtha bodha thAya che ane tene anusaravA dvArA ja adhyAtmayoganuM sva-jIvanamAM pragaTIkaraNa thAya che. Ama adhyAtmamaya zAstronuM adhyayana paNa AtmAne mahAduHkhathI mukti apAvI mahAsukhanA sAmrAjyanI bheTa ApavAnuM mahAsAmarthya dharAve che, tethI AtmasAdhanA karavA uttamatattvanuM nirUpaNa karanArA granthonI keTalI mahattA che te jaNAvatAM pU. mahopAdhyAyajI mahArAje to adhyAtmasAramAM "adhyAtma zuM che ?' e samajAvavA enA svarUpane darzAvatAM pUrve adhyAtmanuM varNana je graMthomAM Ave che te graMthonuM paNa adbhuta mahimAgAna karatAM jaNAvyuM che ke, saMgItathI zaNagAreluM, strI dvArA gavAtuM gIta jema bhogI lokone rasadAyI-AnaMdadAyI bane che, tema adhyAtmarasathI manohara baneluM padya (adhyAtmasAra graMthanI racanA) paNa yogI lokone rasadAyIAnaMdadAyI bane che." yuvAna puruSone strInA adharAmRtanA svAdathI je sukhano anubhava thAya che te adhyAtmane varNavatA - yogadRSTisamuccaya 2. AgamenAnumAnena yogAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM, labhate tattvamuttamam / / 101 / / 3. vananAM prIta padamadhyatmirasazam | mananAM maminI rIta saMtimaye yathA ||1|8| - adhyAtmasAra For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad bhAga pahelo zAstrAsvAdarUpa sukhasAgara samakSa eka biMdu mAtra che.' kAmabhogano AnaMda jyAM sudhI kAmakrIDA cAlatI hoya tyAM sudhI ja hoya che, sArAmAM sArA bhojanano AnaMda khAvAnuM cAle tyAM sudhI ja Avato hoya che, paraMtu adhyAtmazAstranA sevanaadhyayanano AnaMda amaryAdita hoya che.' teozrIe adhyAtmasAranA pahelA adhikAramAM A rIte evI adbhuta zailImAM adhyAtma zAstrano mahimA varNavyo che ke jenA zravaNathI prerAIne ziSyanA hRdayamAM e adhyAtmane jANavAnI tIvra jijJAsA pragaTe che ane tethI ja ziSya pUche che ke, 'bhagavaMta ! te adhyAtma zuM che ke jene Apa A rIte varNana karI rahyA cho ! eno javAba ApatAM teo zrImade kahyuM ke, vatsa ! sAMbhaLa ! huM tArI samakSa zAstra mujaba adhyAtmanuM varNana karuM chuM.' tyAra bAda 'adhyAtma" zuM che ? - te jaNAvatAM teozrIe kahyuM ke, je AtmA uparathI mohano adhikAra cAlyo gayo che. tenI AtmAnA lakSyapUrvaka je zuddha kriyA pravarte che tene zrI jinoe adhyAtma kahyuM che.' adhyAtma sAdhanAno vyApa ane UMDANa keTalA che ane tenA dvArA sAdhaka kaI UMcAIne AMbI zake che. tenuM dhyAna karatAM teozrIe vadhumAM jaNAvyuM che ke, jema cAritranA saghaLAya prakAromAM "sAmAyika' nAmanuM cAritra anusmRta eTale ke ekameka thaIne raheluM che tema sarva yogamAM (yoganA sarvaprakAromAM) A adhyAtma paNa anusmRta-ekameka thaIne raheluM che. eTale ja kahyuM che ke, apunabaMdhaka avasthAthI laIne cheka caudamA guNasthAnakanI avasthA sudhI krame krame zuddha zuddhatara ane zuddhatama banatI kriyA e adhyAtmavALI che, ema manAyuM che.10' 4. phrAntAdharasudhAsvAva, yUnAM yajJAyate suram ! vikhyu: pArSe tathyAtma-zAstrIsvAvasuH || - adhyAtmasAra 1/9 5. raso moviMdha: ne, samaste monanA vadhaH | adhyAtmazAstrasevAyAM, raso nirarvAdha: puna: || - adhyAtmasAra 1/21 bhagavan ! kiM tadadhyAtma, yaditthamupavarNyate ? / - adhyAtmasAra 21 zRNu vatsa ! yathAzAstraM, varNayAmi purastava / / - adhyAtmasAra 21 8. gatamohAdhikArANA-mAtmAnamadhikRtya yA / pravarttate kriyA zuddhA, tadadhyAtma jagurjinAH / / - adhyAtmasAra 2/2 9. sAmAyikaM yathA sarvacAritreSvanuvRttimat / adhyAtmaM sarvayogeSu tathAnugatamiSyate / / - adhyAtmasAra 2/3 10. apunarbandhakAdyAvad guNasthAnaM caturdazam / kramazuddhimatI tAvat, kriyAdhyAtmamayI matA / / - adhyAtmasAra 2/4 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtama ravi ugyo muja ghaTa A rIte adhyAtmanI vyAkhyA ane eno vyApa batAvyA bAda e samagra graMthamAM e ja sAdhanAne teozrIe ekavIza adhikAromAM vistArapUrvaka spaSTatAthI varNavI che. vaLI, "jema mahArathamAM baMne paiDAM ane pakSInI baMne pAMkho saMtulita hoya to ja te gati karI zake che, tema adhyAtmanI vikAsayAtrA mATe paNa jJAna ane kriyA A beya pAMkho saMtulita hovI jarUrI bane che.''' ema jaNAvI A adhyAtmanI vikAsa yAtrAne gatizIla banAvavA mATe jJAna ane kriyAnI saMtulita avasthA hovI ati anivArya che. e bAbata upara vizeSa bhAra mUkyo che. adhyAtmasAranA bIjA adhikAranA prAMte, "adhyAtmanA prAraMbha kALamAM paNa eTale ke abhyAsakALamAM paNa kAMIka aMze adhyAtmanI kriyA ane zubha oghasaMjJAne anusaratuM adhyAtmika jJAna hoya che;12' tema jaNAvIne teozrIe adhyAtmanI jJAna ane kriyA UbhayarUpatA siddha karI che. adhyAtmanuM anusaMdhAna : A ja adhyAtmanA viSayane AgavI zailIthI varNavavA mATe pU. mahopAdhyAyajIe prastuta "adhyAtmaupaniSad nAmanA mahAna graMthanI racanA karI che. A graMthamAM teozrIe bhinna-bhinna dRSTikoNathI te te dRSTine mukhya karanArA vidvAno adhyAtma kone mAne che e darzAvavA mATe adhyAtmanI be vyAkhyAo rajU karI che. je paikI pahelI vyAkhyAmAM jaNAvyuM che ke - AtmAne lakSyarUpa banAvIne je paMcAcAranI cArimA (paMcAcArano prakarSa) prApta thAya che, tene zabdanI joDaNIonA jJAtAo "adhyAtma' kahe che.13' A pahelI vyAkhyA "zabdayogArtha" eTale ke zabdonA saMyojana-joDaNIo ane vyAkaraNAdi zAstrAnusAra zabdano je artha thato hoya te arthane mAnanArA niSNAto dvArA karAyelI che. to vaLI rUDhi arthanA niSNAto, eTale ke zabdano paraMparA ke saMpradAya dvArA rUDha thayelo artha mAnanArA niSNAto dvArA mAnya karAyelI adhyAtmanI vyAkhyA jaNAvatAM teozrIjIe kahyuM che ke, "maitrI Adi bhAvanAothI vAsita thayeluM ane bAhya vyavahArothI upabRhaNA-puSTine pAmeluM nirmaLa citta e adhyAtma che.14' A rIte banneya prakAranI "adhyAtmanI vyAkhyA ApyA bAda nayadRSTithI beya vyAkhyAono samanvaya sAdhatAM teo zrImade jaNAvyuM che ke, "AmAMnI pahelI eTale zabdayogArthavALI vyAkhyA evaMbhUtanayanI apekSAe che to bIjI eTale rUDhiarthavALI vyAkhyA vyavahAra ane RjusUtra nayanI apekSAe karAI che.'' 11. jJAnuM zuddha kriyA zuddheyaMza vada saMto | va mahArathacceva, pakSavava patraNa: II - adhyAtmasAra 2/12 12. 3adhyAtmargyAsakrAipa kriyA phALevamasti uda | gumo saMjJAnAtaM jJAnamaNUti lagnana || - adhyAtmasAra 2/28 13. mAtmAnadhitva cA, : pacAvIrasvAmi | zabdomarthanapuOTI-vadhyAtma pravakSate || - adhyAtma upaniSad 1/2 14. svacarthanipuNaIQAzitta maivivAsitam | adhyAtma nirmaa vAhya-vyavahAroparvAhitaII - adhyAtma upaniSad 1/3 15. vapUta yaH prathamoDarthoDatra hovaH | yathArtha dritIyoDartho, vyavahArarnasUtro: | adhyAtma upaniSad 1/4 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad bhAga pahelo tyAra bAda A graMthamAM cAra vibhAgo dvArA sarvanayone sApekSa rahIne adhyAtmanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, te vibhAgo A pramANe che - 1-zAstrayogazuddhi adhikAra, 2-jJAnayogazuddhi adhikAra, 3-kriyAyogazuddhi adhikAra ane 4-sAmyayogazuddhi adhikAra. sarvajJa kathita zuddha zAstronA AdhAre zAstrayoganI zuddhi prApta thAya che. eka apekSAthI vicArIe to zAstrayoganI zuddhi dvArA jJAnayoga ane kriyAyoganI zuddhi prApta thAya che; ane bIjI apekSAthI vicArIe to zAstrayoganI zuddhi dvArA jJAnayoganI zuddhi ane jJAnayoganI zuddhi dvArA kriyAyoganI zuddhi saMprApta thAya che, aMte e jJAnayoga tathA kriyAyoganI zuddhi dvArA ja sAmyayoganI zuddhi saMprApta thAya che. zAstrayoga e sAdhanAno pAyo che. enI dharI upara ja adhyAtmasAdhanAno prAraMbha thAya che. jJAnayoga tathA kriyAyoga e sAdhanAnI vikasita avasthA che. jyAre sAmyayoga e sAdhanAnI parAkASThA che, je sAdhakane siddhinuM pradAna kare che; mATe ja pUjyapAda mahopAdhyAyajI mahArAje A graMthanA viSaya varNanano Avo krama pasaMda karyo hoya tema spaSTarUpe bhAsita thAya che. A cAreya adhikAromAM adhyAtmasAdhanAnI aMtaraMga ane bahiraMga keDIo ane rAjamArgane adbhuta rIte tANe-vANe gUMthI ApyAM che. zAstrayogazuddhi : adhyAtmasAdhanA karavA AtmAnuM jJAna hovuM jarUrI che. AtmA atIndriya hoI, te mATe atIndriya jJAna dharAvanAra mArgadarzakanI ati AvazyaktA rahe che. te vinA mAtra buddhi ke tarkathI A mArga kaLI zakAto nathI. A vAtane upakArI graMthakArazrIjIe potAnI AgavI pratibhA dvArA prathama adhikTaramAM varNavI che. emAM zAstranI upayogitA ane konuM vacana zAstrarUpa che temaja konA vacano zAstrarUpa nathI tenI bhedarekhA jaNAvatAM teozrI jaNAve che ke, 'jenAmAM AtmAnuM zAsana (niyamana) karavAnI ane AtmAnA bhAvonI surakSA karavAnI zakti hoya tene ja jJAnIo zAstra kahe che. evuM zAstra kevaLa sarvajJa-vItarAganuM vacana ja che. asarvajJa, rAgI, dveSI AtmAnAM vacano zAstrarUpa banI zakatA nathI.' Atmika unnati sAdhavA zAstra vacanono Adara keTalo jarUrI che ane tenAthI thatA lAbhonuM varNana karatAM pUjya mahopAdhyAyajIe sUripuraMdara haribhadrasUri mahArAjanA SoDazaka mahAgraMthanA 'man hRdayastha sati...' zlokanA paryAyarUpa zloka dvArA kahyuM che ke, 16. zasanatriIzaktiza, vadheH zAzrva nirukhyate | vavana vItara/, tanu nAnyastha vat | - adhyAtma upaniSadu 1/12 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtama ravi ugyo muja ghaTa 'zAstra vItarAganA ja vacanarUpa hovAthI zAstrano Adara karIne pravRtti karavAthI vItarAgano Adara karAya che ane vItarAgano Adara karavAthI nakkI ja sarva siddhio-saphaLatAo prApta thAya che.' ,17 zAstranI AvI upayogitA ane lAbhano bodha hovA chatAM, duniyAmAM prasiddha aneka zAstromAMthI kayA zAstrane zuddha mAnavuM ? e gahana prazna Ubho ja rahe che. tethI A adhikAramAM teozrIe zAstranI parIkSA karIne, tenI zuddhatAno nirNaya ka2vAnI eka viziSTa paddhatI batAvI che. jema 'A suvarNa sAcuM ane zuddha che ke nahi ?' te nakkI karavA tenI kaSa, cheda ane tApa parIkSA karAya che, tema zAstronI paNa kaSa, cheda ane tApa parIkSA karavI joIe; ane je zAstra te parIkSAmAM zuddha pUravAra thAya te ja zAstrane vAstavika zAstrarUpe mAnI zakAya. (keTalAka graMthomAM cothI tADana parIkSA paNa batAvelI che.) zuddhinI parIkSAmAM uttIrNa thayela AvA zAstrane AdhAre jo adhyAtmanI sAdhanA karAya to ja te phaLavatI bane. 11 zAstranI kaSa-cheda-tApa parIkSAnA saMdarbhamAM teozrIe dareka darzanonI mAnyatAo rajU karIne, te te darzananAM zAstro kaI kaI parIkSAmAM uttIrNa thaI zakatA nathI te darzAvavA dArzanika carcAne pUrato avakAza Apyo che. A AkhI carcA vidvAnone atyaMta AnaMda upajAve tevI che, Ama chatAM jeo evA vidvAna na hoya temane bhAre paDe tevI agharI paNa che. jeo pAse tevI vidvattA na hoya teo jyAM sudhI tene samajAvI zake tevA jJAnI puruSano yoga na maLe tyAM sudhI eTaluM prakaraNa choDIne AgaLa vadhI jaze to te pachInuM sAdhanAmArganuM varNana eTaluM badhuM rasALa che ke sAdhakane graMtha mUkavAnuM mana nahi thAya. tethI jeo vizeSa vidvAna na hoya tevA sAdhakoe A varNana joI gabharAIne A graMthanuM adhyayana choDI devAnI bhUla na karavI. kema ke, AgaLanA traNa adhikAromAM AtmavikAsanI vAto ghaNI saraLa ane rocaka zailimAM 2jU karAyelI che, te Atmonnatine icchatA sarva sAdhako mATe ati upakArI che. A vibhAgamAM graMthakArazrIjIe 'anekAntavAda' zuM che te darzAvI anekAnta siddhAntavALuM zAstra ja trikoTi zuddha che tema siddha karI nyAyadarzananA zAstronI zailIthI anekAntavAdanI sarvoparitA pUravAra karI che. vaLI anekAntavAdanI vyApakatAno bodha karAvI teozrIe ema paNa spaSTa karI ApyuM che ke, atIndriya evA sAdhanAmArgamAM AgaLa vadhavA anekAntadRSTi anivArya che. anekAntadRSTithI ja sAdhakamAM mAdhyasthya pragaTe che. apekSAe kahIe to A madhyastha bhAvataTasthatAnI buddhi te Atmika vikAsanuM paheluM pagathiyuM che. jene graMthakArazrIe 'zAstrayogazuddhi' - zAstranI sAthenA vAstavika joDANathI pragaTatI AtmAnI zuddhi tarIke varNavyuM che. madhyastha AtmA joI zake che ke sarva darzano mokSanuM svarUpa ane tenA upAyonI bAbatamAM bhinnabhinna mAnyatA dharAvatAM hovA chatAM 'mokSa' e ja saunuM aMtima lakSya che. sarva darzananI AvI samAnatAne je jANe che te madhyasthatAno upAsaka ja vAstavika zAstravettA che.18 zAstrayogazuddhi adhikArano nicoDa jaNAvatAM aMte teozrIe kahyuM che, 17. zAstra puraskRte tasmAdItarA: puraskRtaH / puraskRte puniinayamAtsarvasiddhayaH / / - adhyAtma upaniSad 1 14 18. tena syAdvAvamAhatmya, sarvavarzanatutyatAm| mokSoddezavizeSaLa, yaH pati sa zAstravit / / - adhyAtma upaniSad 1/70 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 adhyAtma upaniSad bhAga pahelo mAdhya e ja zAstrano paramArtha che.19 je sAdhakamAM mAdhyacya AvyuM te sAdhake ja zAstrano paramArtha prApta karyo che. jJAnayogazuddhi : adhyAtmanI sAdhanA mATe zAstranI anivAryatA hovA chatAM enI maryAdA kyAM sudhInI che, teno paNa suMdara viveka ApatAM mahAmahopAdhyAyazrIjIe zAstrayoga ane jJAnayogane bhinna batAvyA che. sAdhanAmArgamAM bane kevI bhUmikA bhajave che te darzAvatAM teozrIe jaNAvyuM che ke, zAstra e kevaLa digdarzaka che, ethI vadhAre enuM kAryakSetra nathI. dizA batAvyA bAda e eka DagaluM ya sAthe cAlatuM nathI, sAthe to AtmAnubhava-anubhavajJAnarUpa jJAnayoga ja rahe che. e jyAM sudhI munine kevaLajJAna na thAya tyAM sudhI enuM paDakhuM mUkato nathI.20 e ja vAtane jarA alaga zailIthI jaNAvatAM teozrImade ema paNa lakhyuM che ke, 'zAstronI seMkaDo yuktio hovA chatAM jyAM sudhI AtmAnubhAva na thAya tyAM sudhI atIndriya (Indriyo dvArA agocara) evuM paramabrahma (AtmA) kyAre paNa jANI zakAya nahi.'' jo zAstronI ATalI ja maryAdA hoya to pachI zAstrano upayoga zuM ? evI zaMkAnA samAdhAnarUpe pU. mahopAdhyAyajIe bhArapUrvaka jaNAvyuM che ke, "sAdhanAnA mArgamAM AgaLa vadhavA mATe zAstro eTalAM badhAM upayogI ane upakAraka che ke e zAstroe darzAvelI dizA tarapha cAlanAro nirmaLa buddhimAna pathika ja AgaLa jatAM uttarottara vikAsazIla avasthAne pAmavA mATe anubhava jJAnano, jJAnayogano prayoga kare che.22' adhyAtmasAramAM teozrIe A ja vAta jarA judA zabdomAM kahI che. tyAM kahyuM che ke, zAstra batAvelI dizA para cAlavAthI je AtmAno asahno Agraha ane kaSAyonuM kALuSya gaLI gayuM che temane AtmAnubhava (jJAnayoga) dvArA ja jaNAya tevuM priya rahasya (upaniSa) koI paNa rIte prApta thAya che."23 A ja vAta upara bhAra mUkavA teozrIe AgaLa jaNAvyuM che ke, 19. mAdhdhaththava zAstrArtho, xxx | - adhyAtma upaniSad 171 20. mAtra di nArveti, zAstra vinpharzanottaram | jJAnayogo mune pArSamAvevanyuM na murzItA - adhyAtma upaniSad 2/3 21. atIndriyaM paraM drA, vizudvAnumavaM vinA / zAstrayuktizatenADapi, naiva narce vana || - adhyAtma upaniSad 2/21 22. dizA tayA zahai-fchanachata: UMcA jJAnayo prayunnIta, drazevoparcartha - adhyAtma upaniSad ra/1 23. zAstropadarzitadizA galitAsadgrahakaSAyakaluSANAm / priyamanubhavaikavedyaM rahasyamAvirbhavati kimapi / / - adhyAtmasAra 20/1 For Personal & Private Use Only www jainelibrary.org Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtama ravi ugyo muja ghaTa 13 muni zAstradRSTithI samasta zabdabrahmane jANIne aneka anubhavo dvArA svasaMvedya evA parabrahmane jANe che.24' teozrInA AvA kathanathI spaSTa thAya che ke zAstrano bodha meLavI te pramANe pravRtti karavAthI anubhavajJAnanI zRMkhalA lAdhe che. AgaLa vadhIne AvA mahAna anubhavajJAnane varelA jJAnayogInuM mahimAgAna karatAM teozrIe kahyuM che ke, sukRtanI buddhithI A AtmAnubhavane pAmela yogI ja dhyAna karavA yogya che, e ja sevavA yogya che, emanI ja bhakti karavA yogya che. A AtmAnubhavavALA yogIne ja "guru" mAnavAthI A saMsAra-sAgara taravo saraLa banI jAya che.' Avo AtmAnubhava na thAya tevA AtmAonI kevI viDaMbaNA thAya che. tenuM paNa tAdaza bAna karatAM pU. upAdhyAyajI mahArAjAe jaNAvyuM che ke, "jeo anubhavajJAna dvArA mokSamArgano nizcaya nathI karI zakyA tevA anizcita paMtha para cAlanArAo cAritranI pariNatithI cUkI jAya che. kevaLa cAritranI bAhya kriyAo karIne jeo pote cAritrI hovAno garva anubhave che teo jema cAritrI nathI tema jJAnI paNa nathI. enuM game teTaluM UMcuM jaNAtuM jJAna paNa saravALe ajJAnarUpa ja che.' zAstrayoganI maryAdA ane enAthI dizA maLatA prApta thato jJAnayoga-sAmarthyayoga kaI rIte paramapada sudhI pahoMcADe che, teno sArAMza ApatAM adhyAtmasAramAM teozrImade jaNAvyuM che ke, "zAstravyApAra mAtra dizA darzAvavAnuM ja kArya kare che. agamanigamanI musApharImAM te sAthe AvatuM nathI, sAmyayoganA anubhavasvarUpa "sAmarthyayoga' rU5 anubhava ja AtmAne sAmA kinAre laI jAya che.' pU. mahopAdhyAyajI bhagavaMte jJAnayoganI vyAkhyA ApyA bAda e jJAnayogano vistAra a baMnene ukti ane yukti dvArA abhivyakta karyo che. jJAnayoga ane zAstrayoga vaccenI tulanAmAM zAstrayoga e pAyo che ane jJAnayoga ane kriyAyoga enI upara racAtI ImArata che. zAstrayoganI upekSA karIne jJAnayoga ane kriyAyoga kyAre paNa pAmI zakAto nathI ane jJAnayoganI tathA kriyAyoganI apekSA vinAnA zAstrayoganI paNa koI vizeSa kiMmata nathI - A vAtanI sArI rIte chaNAvaTa karelI che. AvA jJAnayogInA sukhanuM varNana zakya nathI. tene samajAvavA mATe jagatanI upamAo vAmaNI paDe che. jagatamAM sukhadAyaka upamAo tarIke priyAno AzleSa ane bAvanAcaMdana rasanuM vilepana gaNAya che. ahIM e baMne upamAo paNa jJAnayogInA sukhanA varNana mATe vAmaNI gaNAI che.28 24. dharatyAvarlDa rendra-trahma zAstradazA ni: I svasaMvedaparaM drahmAnumavairathA chata || - adhyAtmaupaniSad- 2/25 25. dhyeyoyaM sevyoDavuM, jhAryA vita: suvRttapiyAvasthava niputvavucA, sutara: saMsArasicurA | - adhyAtmasAra 20/28 26. je tvanuvAnizcitama zaritraparitipraNa: vAdyathA vAmanano jJAninoDapa ra te || - adhyAtmasAra 2035 27. himAtra6rzane zAstra-vyApAra: TUra : | basthA: svAnumava: para, sAmaroDavahate || - adhyAtmasAra 9 28 28. stanamanajI vaccharma, vajuM naiva parva | nopame priyAuM-nadhi tarRndrandrarva: || - adhyAtma upaniSadu 2/13 For Personal Private Use Only www jainelibrary.org Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad bhAga pahelo A jJAnayoga eka aMdaranA ughADarUpa che, jenI parAkASThA prAtijajJAnasvarUpe pragaTatI hoya che. A prAtibha-jJAna zrutajJAna ane kevaLajJAnathI alaga na hovA chatAM bemAMthI koI ekarUpe paNa nathI, evuM paNa teozrImade spaSTa karI ApyuM che. yogadRSTisamuccayamAM pU.A.zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe karelI spaSTatAne nyAyAcArya pU. mahopAdhyAyajI mahArAje jJAnasAranA anubhavASTakanI pahelI gAthA dvArA ane prastuta graMthanA bIjA adhikAranI bIjI gAthA dvArA punaH prakAzita karI che. teoe tene divasa rAtri vaccenI saMdhI samaye thatA ane araNodayanI upamA ApI vastune samajAvI che. kriyAyogazuddhi : jJAnayogazuddhi adhikAra bAda kriyAyogazuddhi adhikAramAM kriyAyoganuM syAdvAda zailIthI nirUpaNa karavA mATe jJAnayoga ane kriyAyoga baMne vaccenuM sAyujya, kAryakAraNabhAva gUMthI Apyo che. nayacarcAmAM jJAnayoga potAnI mukhyatA sthApavA kriyAyogane je rIte nagaNya gaNe che te darzAvI, te ekAMta mAnyatAnuM yuktipurassara khaMDana paNa karyuM che. te ja rIte kriyAyoga paNa potAnI mukhyatA sthApavA jJAnayogane je rIte nagaNya gaNe che te darzAvI, te ekAMta mAnyatAnuM ya yuktipurassara khaMDana karyuM che. ema karyA bAda aMte anekAMtaSTisyAdvAda zailIthI e baMne yogonI paraspara sAyujyatA, kArya-kAraNa, anivAryatA, sva-sva-sthAne mukhyatA ane parasthAne gauNatA darzAvIne, jJAna yoganI jema ja kriyAyoganI paNa anivAryatA che te jaNAvyuM che. e baMneya yogo ekabIjAnA pUraka banavAnA kAraNe sAdhanAnA prAraMbhathI (abhyAsadazAthI) cheka yoganI siddhi thAya tyAre ane te pachI paNa keTalA upakAraka bane che, te spaSTa rIte siddha karI ApyuM che. adhyAtmasAramAM A ja vAtane alaga zabdomAM puSTa karatAM teozrIe jaNAvyuM che ke, "jJAna kriyA rahita hotuM nathI, kriyA paNa jJAna rahita hoI zakatI nathI. kharekhara gauNa ane pradhAna (mukhya) evA bhAvanA kAraNe e baMne vacce mAtra avasthAno ja bheda che.' 'karmayoga (kriyAyoga)no sArI rIte abhyAsa kare te ja jJAnayogane sArI rIte pAme che ane jJAnayogane sArI rIte pAmanAro ja dhyAnayoga para sArI rIte ArUDha thaIne muktiyogane pAme che.'' kriyArUpa vyavahArane gauNa karanAro jJAnarUpa nizcayane pAmavA mathe to kevI viDaMbaNA pAme che tenuM nidarzana ApatAM teozrIe lakhyuM che ke, "vyavahAra nayano Azraya karIne kriyAmArgamAM niSNAta banyA vagara je zuddha ane ati sUkSma evA nizcayanayanA paramArthane jANavA icche che te taLAva taravAnI zakti na hovA chatAM mahAsAgara taravAnA manoratho sevanAra jevo zekhacallI che.' 29. sacceva dinarAtricyAM, vakRtayo: pRthaLa | vudharanamavo daSTa, veTIkkAva: || - jJAnasAra 21/1 30. jJAna kriyAvihIna na, triyA vA jJAnanatA I TUIDdhAnamAvena, zAmeH vionayo: // - adhyAtmasAra 15/24 31. karmayomAM samasya, jJAnayogasamAdita: / dhyAnayomAM samAhya, muvistayo prapadyatA - adhyAtmasAra 15/83 32. vyavahAra vinAto, vo jJIpsata vinizcaya siriMtarapAzavatta:, sA re sa titIrSAta || - adhyAtmasAra 18/195 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtama ravi ugyo muja ghaTa 15 'vyavahAra naya zuM kahe che teno nizcaya karIne zuddha nayane Azrita evA AtmasvarUpanA jJAnamAM rata thaIne mahAtmA parama sAmyane prApta kare che' evuM jaNAvI teozrImad kriyAnI pAyArUpatA ane jJAnanI ImAratarUpatAne ja vidhavidha rUpako dvArA siddha karI ApI che. jJAnayoga ane kriyAyoganuM saMtulana adhyAtmanI utpatti, zuddhi vRddhi ane siddhi mATe upakAraka che te jaNAvavA mATe pUjyapAda mahopAdhyAyazrIjIe keTalIka mArmika vAto karI che, tene jANavI ya jarUrI che. teoe kahyuM che ke, 'tapa ane zratano paNa eka jAtano mada caDhI zake che. je AtmAne "huM tapasvI chuM ke huM bahu jJAnI chuM. evo zrutano ke tapano mada caDhayo hoya, te kriyA karanAro sAdhaka hoya to paNa tene karmabaMdha thAya che; jyAre bhAvanAjJAnathI yukta hovAne kAraNe mada rahita banelA jJAnayogI bAhyadRSTithI sAva niSkriya hovA chatAM paNa karmathI levAtA nathI*' ajJAnI pUrva koTi varSo sudhI kaSTAcaraNanI jeTalAM karmono vinAza kare che. teTalAM karmono vinAza traNa guptithI gupta evo jJAnI mAtra eka ucchavAsa jeTalA ja samayamAM kare che.' evuM je bRhatkalpabhASyamAM jaNAvyuM che te A ja vAtane puSTa kare che. pU. upAdhyAyajI mahArAje bhArapUrvaka jaNAvyuM che ke, "kriyA vinAnuM jJAna anarthane ja kare che. kAraNa ke, rastAno sArAmAM sAro jANakAra paNa jo e mArge na cAle to Icchita nagarane pAmato nathI.' viparIta mArge cAle to koIka bIjA ja sthAne ja pahoMcI jAya tema paNa bane che. pUrNa jJAnI-kevaLajJAnI paNa kevaLajJAna thayA bAda potAnI bhUmikAne anurUpa evI dezanAdAna, vihAra, dIkSA pradAna, AhArAdi-grahaNa, dehavizrAMti vagere kriyAonI apekSA rAkhatA hoya che, e vAta svaprakAzita dIpakane paNa tela puravAnI kriyA apekSita hoya che - te dRSTAMtathI samajAvI che. je ekAMta jJAnayoganI ArAdhanA karanArAo 'kriyAyoga e bAhya vyavahAra che." ema kahI, kriyAyogane ArAdhyA vinA ja siddhirUpa tRptine prApta karavA icche che, te bhojana karyA vinA tRptinI apekSA rAkhanArA jevA che' - ema kahIne mahAmahopAdhyAyajIe evA ekAMta jJAnavAdIonI mUrkhatAne khUllI karI che. 33. vyavahAra vinazcitya, tata: zuddhanazrita: I mAtmajJAnarato mUtvI, paramaM sAmyamAzrayet || - adhyAtmasAra 18/196 34. tA:kRtAdrinA mattA, kriyAvADa Aite | mavinAjJAnasampanna, niSkriya na sTivyate || - adhyAtmasAra upaniSad 239 35. gaM nAnI vai gvepha, vahunAdi vAsavohihiM taM nAnI rtAihiM gutto, have sAmai | - bRhatkalpabhASya 270 36. jyavarahita danta, jJAnamaMtrInartham Tti vinA pathajJaST, nADUta puramIfNatam II - adhyAtma upaniSad 3/13 37. svAnukUlsa kriya kADhe, jJAnapUDaNavekSate | pravRIpa: svaprazopi, taipUrvAjiM yathA || - adhyAtma upaniSa 3/14 38. bAhyabhAvaM puraskRtya, ye kriyA'vyavahArataH / vadane kavalakSepaM, vinA te tRptikAkSiNaH / / - adhyAtma upaniSad 3/15 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 adhyAtma upaniSad bhAga pahelo pUjyazrIe TaMkazAlI vacana noMdhatAM jaNAvyuM che ke, "mAtra jJAnamAM ja abhimAnI banelA jeo kriyAno tyAga karI beThA che teo 'mato praNa: tato mag:' che. temanAmAM ane nAstikamAM kazo phera nathI.' ethI ja "jJAna-kriyAmAM ekI sAthe Adara karanAra muni ja dravya ane bhAvathI vizuddha banIne paramapadamokSane pAme che' evuM jaNAvI teozrImade kriyAyogazuddhi adhikAranI parisamApti karI che. sAmyayogazuddhi : cothA sAmyayogazuddhi adhikArano prAraMbha karatAM pharI eka vAra jJAna ane kriyAyogano Azraya ja mokSamArganI musApharImAM duHkhatyAga ane sukhaprApti karAvanAra bane che e jaNAvavA mATe joDA-pagarakhAM vinAnA mANasanuM kAMTALA sthAnamAM cAlavuM kevuM du:khaprada hoya che? ane rathamAM ArUDha thaIne gamana karanAranuM sukha kevuM hoya che ? - te daSTAMta ApIne spaSTa karyuM che. A ratha ja sAmyayogarUpa che ane e ja mokSamAM pahoMcADavA samartha bane che. sAmyayoga samagra sAdhanAno paripAka gaNAya che. jJAnayoga hoya ke kriyAyoga hoya, e baMne jo sAmyayogamAM pariName to ja te saphaLa bane che. A sAmyayoga paNa sAdhanAnA prAraMbhathI sAdhanAnA paryavasAna eTale ke siddhAvasthA sudhInI samagra sAdhanAmAM anusmRta raheto hoya che. prAraMbhamAM bIjanA caMdranA prakAzanI jema enI alpatA hoya che, paNa jJAnayoga ane kriyAyoganA AdhAre vRddhi pAmatAM pAmatAM e ja sAmyayoga prAMte pUrNimAnA caMdranI jema vikasvara bane che. kahevuM ja hoya to ema kahI zakAya ke zAstrayoganuM AlaMbana laIne sAdhaka jJAnayoga ane kriyAyogane jema jema jeTalA pramANamAM sAdhato jAya tema tema teTalA pramANamAM enA AtmAmAM sAmyayoga pragaTato jAya ane jema jema jeTalA pramANamAM sAmyayoga pragaTato jAya tema tema teTalA pramANamAM ene AtmasvarUpanI, AtmAnaMdanI anubhUti thatI jAya. samyagdarzanathI prApta thayelo sAmyajanya sukhAraMbha-sukhAnaMda AgaLa vadhatAM mahattara banI mahAnaMda ApanAro banI prAMte mahattama banI paramAnaMda ApanAro bane che. mahApuruSoe prayojelA AtmAnaMda, mahAnaMda, paramAnaMda, cidAnaMda ane AnaMdaghana jevA zabdo paNa A sAmyayoganI ja abhivyakti che. A AtmasvarUpanI, AtmAnaMdanI anubhUti ja sAdhakane punaH punaH upara uparanI kakSAnA jJAnayoga ane kriyAyogane sAdhavA mATenI dizA darzAvato jAya, te mATeno utsAha pragaTAvatI jAya ane sAdhanAnI sAmagrI pUrI pADIne 39. tena kriyA muktA, jJAnamAtrAmamananaH | te praSTA jJAnamyAM , nAstA nAtra saMzaya: || - adhyAtma upaniSad 3/38 40. jJAne vaiva kriyAyAM , yunAhitA: dravya-bhAvazuddha: sana, prAceva para pam | - adhyAtma upaniSa 3/42. 41. jJAnakriyAzvadvayayuktasAmya-rathAdhirUDhaH zivamArgagAmI / na grAmapU:kaNTakajAratInAM, jano'nupAnatka ivArtimeti / / - adhyAtma upaniSad 41 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtama ravi ugyo muja ghaTa sAdhanAno vega vadhAratI jAya. enA pariNAme uttarottara viziSTa koTino sAmyayoga pragaTato jAya, je sAmyayoga ati viziSTa rIte AtmAnI anubhUti karAvato jAya ane e anubhUtino AnaMda sAdhakane siddhinI dizAmAM vegapUrvaka dorato jAya. A sAmyayogano AnaMda, e AnaMdanI anubhUti, e anubhUtinI balavattA kevI viziSTa koTinI hoya che, teno rasAsvAda pUjyapAda mahopAdhyAyajI bhagavaMte sAmyayogAdhikAranA zlokomAM varNavyo che. A viSayanuM varNana paNa nizcaya ane vyavahAra vagere vibhinna nayonI dRSTie karavA dvArA sAdhaka vidvAnonA tattadviSayaka saMzayonuM nirAkaraNa karIne parama-prasAdanI prApti karAvI che. paramAtmAnA zAsananA A sAmyayogane pAmavAno upAya darzAvato eka zloka teozrImade ApaNane Apyo che, je dekhAve sAva saraLa arthavALo lAge, chatAM gaMbhIra arthothI bharelo che. saMgharSa ane sAdhanA vacce jIvanabhara advitIya samatAnuM saMtulana sAdhatA siddhayogI paramatAraka paramazraddheya paramagurudeva AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA hitazikSAnI yAcanA karatA sAdhakone khAsa A zloka TAMkIne enA AdhAre hitazikSA lakhI ApatA hatA temAM kahyuM che ke, 'AtmapravRttAvatijAgarUkaH, parapravRttau badhirAndhamUkaH / sadA cidAnandapadopayogI, lokottaraM sAmyamupaiti yogI / / 4 - 2 / / ' 'je yogI AtmakalyANanI pravRttimAM atyaMta jAgrata-upayogazIla-apramatta hoya, AtmAnuM akalyANa thAya tevI parapravRtti : sAMbhaLavA mATe bahero, jovA mATe AMdhaLo ane bolavA mATe mUMgo hoya ane je haMmezAM jJAnAnaMdanA sthAnarUpa mokSamAM upayogazIla hoya te yogI 'lokottarasAmya'-samatAne pAme che.' 42. A mahAna graMthanI pUrNatA karatAM eka zlokamAM pUjyapAda mahopAdhyAyajI bhagavaMte vizvAsa sAthe lakhyuM che ke, 'A adhyAtma-upaniSad graMthamAM batAvyA mujaba, sarvazreSTha evA sAmyayoganA prabhAvane mAnIne zuddha buddhivALo ane zAzvata AnaMdathI yukta evo je AtmA sAmyayogamAM nirata bane che ane temAM je kyAre paNa khedane pAmato nathI, te sAdhaka pratyeka avidyAno nAza karanAro bane che, e pUrNa svabhAvadazArUpa saMpattino svAmI bane che ane kharekhara e bhAvazatruono vijaya karIne yazazrIne meLave che.42 17 A ArSavANI adhyAtmasAdhanAnA jijJAsu sAdhakone adhyAtmasAdhanAmAM puruSArthazIla banavA mATe vadhune vadhu lAlAyita, protsAhita kare che. iti zubhamatirmatvA, sAmyaprabhAvamanuttaraM ya iha nirato nityAnandaH kadApi na khidyate / vigaladakhilAvidyaH pUrNasvabhAvasamRddhimAn sa khalu labhate bhAvArINAM jayena yazaH zriyam / / For Personal & Private Use Only - adhyAtma upaniSad 4 23 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 atItanI aTArIethI : A mahAnagraMthanI vivecanA lakhAI eno paNa romAMcaka itihAsa banyo che. sAyalAnA zrI rAjasobhAga AzramanA praNetA tathA AdhyAtmika mArgadarzaka zrIyuta lADakacaMdabhAI vorA ke jemane tyAM 'pU. bApujI' tarIke saMbodhe che, teo tyAM temanI svAdhyAyanI pravRttimAM sUripUraMdara pUjya AcAryavarya zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjanA ane nyAyAcArya nyAyavizArada pUjyapAda mahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivaryazrInA yogaadhyAtma viSayaka graMthono svAdhyAya karAvatA. jemAM 'adhyAtma upaniSad' graMthano svAdhyAya karAvatAM emane bhAva jAgyo hato ke A mahAna graMtha upara koI TIkA bAlAvabodha ke vivecana upalabdha na hovAthI koI vidvAna muniprava2 A graMthanA bhAvo kholatI vivecanA lakhI Ape to mumukSuo A mahAna graMthano saraLatAthI abhyAsa karI rasAsvAda mANI zake. A mATe 24 varSa pahelAM vi.saM. 2042mAM pAlItANA sAhityamaMdira khAte birAjamAna sAhityakalAnidhi pU. AcArya zrI vijaya yazodevasUrIzvarajI pAse temanA agragaNya mumukSu bhAI zrI nalInabhAI koThArIne mokalyA. zrI nalInabhAIe zrIyuta lADakacaMdabhAInI bhAvanA temane jaNAvI tyAre teozrIe A mATe vyAkhyAnavAcaspati pU. AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA nAmanI khAsa bhalAmaNa karI kahyuM ke 'tame teozrInI pAse jaIne bhAvanA raju karazo to tamAruM kAma sArI rIte pAra paDaze.' adhyAtma upaniSad bhAga pahelo A pachI zrIyuta lADakacaMdabhAIe zrI nalInabhAI koThArIne 52matA2ka parama zraddheya paramagurudevazrIjI pAse khaMbhAta mokalyA. zrI nalInabhAIe paramagurudevazrIjIne sadara graMthanI suMdara vivecanA taiyAra karAvI ApavA vinamra vinaMtI karI. paramatA2ka paramazraddheya paramagurudevazrIjIe tyAre mane bolAvIne teono paricaya karAvI A kAryane sAMgopAMga pAra pADI ApavAnI AjJA karI ane te mATe hArdika AzirvAda paNa ApyA. teozrImadnA tIrthabhUta sAnidhyamAM ja e aMgenuM kArya paNa prAraMbhAyuM. paraMtu ekAda adhikAranuM vivecana puruM thavA AvyuM te pachI eka pachI eka evA ja saMyogo sarjAtA gayA ke jenA kAraNe kAma laMbAtuM ja cAlyuM. zrIyuta lADakacaMdabhAI taraphathI A aMge ugharANI cAlu hatI, paNa A kArya mATe tyAre pUrato avakAza kADhavo zakya na banyo. e daramyAna jeozrImanA AjJA AzIrvAdathI A kArya prAraMbhAyuM hatuM te parama tAraka paramazraddheya paramagurudevazrIjIno kALadharma thayo ane kAryanA mULa bhAvaka zrIyuta lADakacaMdabhAIno paNa svargavAsa thaI gayo. tyArabAda paNa temanA uttarAdhikArI zrI nalInabhAI koThArI ane mumukSuo avAra-navAra mane maLavA AvatA ane A kAryane satvare pUrNa karI ApavAnI vinaMtI karatA rahetA. jyAre paNa maLavAnuM thatuM tyAre yathAvakAza adhyAtma-yoga, nizcaya-vyavahAra, jJAnayoga-kriyAyoga Adi viSayo para tAttvika carcAvicAraNA thatI rahetI ja, paNa vivecanAnuM kArya to aTakeluM ja hatuM. For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 adhyAtama ravi ugyo muja ghaTa varSonAM vANAM vItyAM bAda zrI zaMkhezvara pArzvanAthaprabhunA sAnnidhyamAM saM. 2013mAM A kArya punaH hAthamAM letAM pahelAM zrI bhorola tIrthamAM, zrI bhIlaDIyAjI tIrthamAM ane muMbaI-borIvalImAM A viSaya para ja vAcanA ane vicAra-vimarza karyo. Aje jyAre e paripUrNa thaI rahyuM che tyAre mArA manamAM eka sAthe mizrita saMvedanAo anubhavAI rahI che. kArya pUrNa thayAno AnaMda ane jemanI zubha bhAvanAthI ane jeozrImannI pavitra AjJA-AzIrvAdanI saMpattithI kAryAraMbha karAyo hato, temAMthI Aje koI paNa vidyamAna nathI, teno kheda ane raMja ! te ja rIte mArA bhavodadhitAraka gurudeva vardhamAna taponidhi pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjAnI vidyamAnatAmAM teozrInI amRtaSTimAM rahIne A kArya paripUrNatAne pAmyuM che te jema AnaMdano viSaya che, tema prakAzana samaye teozrInI paNa vidyamAnatA nathI te paNa manane vyathita kare che. Aje A kArya je rIte paripUrNa thaI rahyuM che teno mahattama yaza vAgaDa samudAyanA ane paramatAraka paramazraddheya paramagurudevazrIjInA sAmrAjyavartI viduSIratnA sAdhvIvaryA zrI candrAnanAzrIjI mahArAjanAM ziSyaratnA viduSI sAdhvIjI zrI prazamitAzrIjI mahArAja ane temanAM ziSyaratnA sAdhvIjI zrI jinaprajJAzrIjI mahArAjane phALe jAya che. mArA nirdezamAM rahIne teoe anekavidha zrama uThAvI A vivecanAne sarvAga suMdara banAvavA zakya yogadAna ApyuM che. chelle chelle, cAreka mahinA pUrve A mahAna graMthano trIjo adhikAra phAInala karIne presamAM mokalavA eka bhAIne Apyo ane bhAvibhAvathI rastAmAM emanAthI e meTara khovAI gayuM. tethI pharI mahenata karI e adhikAra navesarathI taiyAra karavo paDyo, topaNa jarAya kaMTALyA vinA pUrA sadbhAvathI ene paNa emaNe pAra pADI Apyo te ochI anumodanAnI vAta nathI. A graMthanI vivecanA mATe jainAgamo, paMcAMgI vivaraNo, aneka dharmazAstro, adhyAtma-dhyAna-yoga aMgenA saMdarbhagraMtho uparAMta karNATaka kesarI pU.A.zrI. vijaya bhadrakarasUrIzvarajI mahArAja temaja vidvAna paM. zrI yazovijayajI gaNivara viracita TIkAo tathA paMDitapravara zrI pravINacaMdra motA dvArA lakhAyela vivecana graMthano paNa AdhAra levAyo che. laghu haribhadra' agara "abhinava hemacandrAcArya' jevA birUdo dharAvatA nyAyAcArya nyAyavizArada pUjyapAda mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAnI paMktiono paramArtha prApta karavo ane ene tattvajijJAsu janonA lAbhArthe saraLa zailImAM prakAzita karavo e atyaMta duruha kArya che. aciMtya ciMtAmaNi kalikAla kalpataru zrI zaMkhezvara pArzvanAtha paramAtmAnI avirata varasatI anugrahadhArA tathA parokSa gurupade hRdaye sthAnApanna pUjyapAda mahopAdhyAya bhagavaMta ane pratyakSa gurupade bhAlatilakarUpe rAjita paramatAraka paramazraddheya paramagurudeva pU. AcAryavarya zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA ane vardhamAna taponidhi gurudeva pU. AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjAnI akhaMDa anubhavAtI AzIrvarSAthI duruha evuM paNa A kArya yathAmati yathAzakti saMpanna karyuM che. chadbhastha sulabha koIpaNa alanA thaI hoya, jinAjJA For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 adhyAtma upaniSad bhAga pahelo viruddha zAstrakAra maharSinA Azaya viruddha yatkiMcit paNa AlekhanAdi thayuM hoya to te badala hArdika micchA mi dukkaDa ApavA sAthe A viSayanA anubhavajJAnIone tevI alanAo darzAvavAnI vinamra vinaMtI karuM chuM ke jethI tenuM parimArjana thaI zake. graMthanA Alekhana bAda vidvAna munirAja zrI saMyamakIrtivijayajI mahArAja, zrutarasika munirAja zrI zratatilakavijayajI mahArAja, viduSI sAdhvIjI zrI caMdanabAlAzrIjI mahArAja, viduSI sAdhvIjIzrI prazamitAzrIjInAM aneka ziSyAo, paM. zrI mehulabhAI zAstrI tathA ku. jijJAsAbene te joI padArtha ane prapha zuddhinuM kArya karI ApyuM che, te paNa saMsmaraNIya che. A graMthanA Alekhana, saMpAdana, vAcanA AdinA samayamAM mane-amane je apAra AnaMdanI anubhUti thaI che te mArI-amArI adhyAtma-sAdhanAne uttarottara vegavaMtI banAvanAra bane ane lokottara sAmyanI advaita anubhUtinA mAdhyame mane, amane, tamane, ApaNA saune siddhisukhanA svAmI banAvanAra bane e ja zubhAbhilASA... 2069 aSADha vada 14 ratnapurI - malADa-muMbaI vyAkhyAna vAcaspati, jene zAsana ziratAja, tapAgacchAdhirAja, bhAvAcArya bhagavaMta, zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna parama samAdhisAdhaka vardhamAna taponidhi pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjAno caraNa caMcarIka vijaya kIrtiyazasUri. For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSadu graMtha paratha... sau koI sukha icche che ane te mATe managamatA padArtho, premI pAtro ke rAgAdi bhAvo-pratibhAvo prApta karavA divasa-rAta mathyA kare che. temAM jene managamatuM maLI jAya che, te potAne 'huM sukhI chuM' -ema mAne che ane jene managamatuM nathI maLatuM ke aNagamatuM maLe che, te potAne "huM duHkhI chuM' - ema mAne che; paraMtu te ajJAnI jANato nathI ke sukha nathI viDaMbanA che, du:khanI alpakAlIna haLavAza che ane narI parAdhInatA che. kema ke, sukha pArakI vastumAMthI nathI maLatuM, te to bhItaranI potIkI milkata che. pArakAne meLavavAmAM sukha nathI ke tene choDavAmAM du:kha paNa nathI; sukha to para padArthanI icchA mAtrathI mukta thaIne, ni:spRha banavAmAM che. ni:spRhIne manano koI saMtApa ke ajaMpo nathI hoto, tethI ni:spRhI sadA sukhI hoya che. je paLe jIvane A vAta samajAya che, te dhanya paLathI AtmavikAsano prAraMbha thAya che. bauddhika stare A vAta samajAyA pachI paNa indriyo ane viSayonI apekSA rAkhyA vagara Atmika sukha mANavAno mArga sAdhaka mATe ajANI bhomakA jevo ja rahe che. kema ke buddhithI yogIpuruSonA sukhanI vAto tene gamI jAya che, chatAM tevuM sukha meLavavA zuM karavuM joIe te tene samajAtuM nathI. basa ! A ajANI bhomakAne paricita banAvavI-bhItaranA sukhano mArga darzAvavo, e mArge calAvIne e sukhano anubhava karAvavo e ja A graMthano uddeza che. "adhyAtmopaniSad' evuM tenuM uttama nAma ja tenA uttama uddezane pragaTa kare che. kema ke, aMdaramAM sukhane zodhavuM tenuM ja nAma "adhyAtma' ane 'upaniSad' eTale to siddha sAdhaka-yogIpuruSo, RSi munionA aMtaramAM pragaTelAM spaMdanono zabda deha. tethI graMthano TUMko paricaya Apavo hoya to eTaluM kahevuM paryApta che ke, te aMtaraMga AnaMdane pAmavAnA rahasyane pragaTa karanAro gahana ane tAttvika graMtha che. A graMthamAM graMthakArazrIe AtmasAdhanA ane siddhi sAthe saMkaLAyela aneka agama, akaLa ane rahasyamaya vAto pradarzita karI che. tenuM ciMtana-manana karatAM sAdhaka jarUra paramAtmA jevA potAnA zuddha svarUpane oLakhI, parama sukhane prApta karavAnI vAstavika dizA pakaDIne, anAdinI avaLI cAlane savaLI karI tene lakSya siddhi prati vegavaMtI banAvI zake che. For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 adhyAtma upaniSad bhAga pahelo AtmA svayaM sukhamaya ja che, tethI Atmika sukha pAmavAnuM nathI, paraMtu doSone dUra karI tene pragaTa karavAnuM che. AtmAne zuddha karavAnI, tene doSa ane dhaMdhathI mukta karavAnI saMpUrNa prakriyA A graMthamAM saMkSepamAM varNavI che. te mATe Atmika zuddhinA uttarottara sopAnane lakSyamAM rAkhI, ahIM cAra adhikAro darzAvyA che : 1. zAstrayogazuddhi adhikAra, 2. jJAnayogazuddhi adhikAra, 3. kriyAyogazuddhi adhikAra ane 4. sAmyayogazuddhi adhikAra. sarva doSothI ane sarva karmothI mukta ane sarva guNothI yukta akhaMDa AnaMdamaya, anaMta jJAnamaya ane sahaja sukhamaya evI AtmAnI parama zuddha avasthAnuM nAma ja mokSa che. A saMpUrNa zuddha svarUpa sudhI pahoMcavAnuM sau prathama sopAna che, sarvajJa kathita zAstrano yathArtha bodha ane e bodha pratyenI zraddhA, A zraddhA ja zAstrayogazuddhi che. bIjuM sopAna che zAstrAnusAre cAlatAM pragaTeluM anubhavajJAna ane enA dvArA pragaTatI Atmazuddhi jJAnayogazuddhisvarUpa che. trIjuM sopAna che anubhavajJAnanI darzAvAyelI dizAmAM kriyAnvita thaIne Atmazuddhi sAdhavI, te kriyAyogazuddhisvarUpa che ane cothuM sopAna che jJAna ane kriyA dvArA sAmyabhAvane prApta karIne AtmAnI viziSTa zuddhi sAdhavI, te sAmyayogazuddhisvarUpa che. A cAre sopAna sara karatAM sAdhakanuM paramAtmA jevuM zuddha svarUpe pragaTa thAya che. temAM sAmyayogazuddhi prApta karavA mATe jJAnayoga ane kriyAyoganI zuddhi nitAMta Avazyaka bane che. jyAM sudhI jJAna-kriyAyoganI zuddhi na thAya tyAM sudhI te te kakSAne anurUpa rAga-dveSanA vigamathI sAdhya tRNa-maNi, zatrumitra, sukha-du:kha, mokSa-bhava pratye samAna bhAvarUpa sAmyayoganI prApti thavI zakya nathI. kriyAyoganI zuddhi paNa paDhamaM nA to ' e dazavaikAlika sUtranA vacanAnusAra jJAnayoganI zuddhi vinA zakya ja nathI. to vaLI jJAnayogazuddhi pAmavA mATeno AdhAra eka mAtra sarvajJakathita zAstra ja hovAthI te mATe zAstrayogazuddhi anivArya bane che. A dRSTikoNane lakSyamAM laIne graMthakArazrIe mahattAnI dRSTie sAmyayogazuddhi pradhAna hovA chatAM prAptikramanI apekSAne lakSyamAM rAkhIne sarvaprathama zAstrayogazuddhi adhikAra, te pachI jJAnayogazuddhi adhikAra te pachI kriyAyogazuddhi adhikAra ane te pachI sAmyayogazuddhi adhikAranuM varNana karyuM che. kramaza: eka eka zuddhine jANI sau succha samatAjanya AtmAnA parama ane caramakakSAnA sukhanI dizA pAme e ja eka zubhAbhilASA. For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADHYATMOPANISHADOF MAHAMAHOPADHYAYASHRI YASHOVIJAYAJI M.S An Introduction Adhyatmaupanisada is attributed to Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s., an outstanding philosopher saint of Jainism. He flourished in the end of 17th Century and beginning of 18th century A.D. and was a Great author of Jaina Philosophical speculation. Gifted with multisided philosophical genius Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. enriched the Jaina philosophical thought with a number of original contributions. His writings, large in number and most diverse in contents, are standing testimony to the multifaceted character of his intellectual personality. He has not given any new doctrine but his originality lies in making clear to us the meanings of the cardinal doctrines of old Jaina scriptural writers, often obscurely worded. Even his independent writings are essentially an elaboration of and commentary of the traditional Jaina doctrines, but its presentation is genuinely independent. He had thoroughly mastered both Digambara and Svetambara rich philosophical heritage. He was also extremely well-versed in all the contemporary systems of Indian philosophy. He is mostly known for his erudite scholarship. The mystical side of his saintly hood accompanied with philosophical height is not yet fully explored to the learned world. He was a great reconciliatory of all the systems of Indian Philosophy. An attempt which was started by Siddhasena Divakara Surijil (Circa 5th A.D,) and Samanta Bhadra2, to reconcile different philosophical view-points culminated in writings of Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. History of logical literature tells us that the texts belonging to this category were mostly devoted to the vindication of Anekintav;da and general evaluation and reconciliation of non-Jaina philosophical viewpoints. In AdhyatmonisadaPrakarana also, Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. tried to uphold this tradition by giving a simple explanation of Anekantavada and clearing the doubts regarding it. But he does not stop here but goes beyond and speaks like a perfect mystic. This work is a product of the mature mind of the author who has tasted the ambrosia of spiritual experience. In this matter this work seems to be a latter work of the author. This Adhyatmonisada Prakara, a is written in beautiful melodious Sanskrit, in 209 Verses and contains four chapters, viz. Sastrayogasuddhi Jnanayogasuddhi, Kriryayogasuddhi and Samyayogasuddhi. It is a very important work from the point of view of Jaina Philosophy and Religion. It seems to be a spontaneous expression of a mystic mind in its attempt to realize the Supreme Soul. The underlying current of this work is Umasvati Vacaka's statement viz. Right Faith, Right Knowledge and Right Action (conduct) are the means of liberation. He goes a step further and describes the state of Liberation or Moksha (State of Samat;) which is necessary consequence of following the path of liberation. 4 1. Sanmatitarkaprakaran 2. Aptamimasa 3. Samyagdarsanajnanacaritani moks margah'-Tattvarthasutra-T-1 4. Adhy;tmone;adaprakara, a (A.P.) For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 adhyAtma upaniSad bhAga pahelo The first chapter is devoted to show the importance of Right Faith in the words of Jina; Right Knowledge is glorified in the second chapter; importance of action is described in the third and, the last chapter is dedicated to describe the State of equanimity (Samat;), the undivided blissful state, which is the result of Right Faith, Right Knowledge and Right Action. These three gems together constitute one path and are to be simultaneously pursued. If one is absent the path of salvation is incomplete. Right Faith is responsible for placing a person on the right path, Right Knowledge illumines the path and Right Conduct leads to the goal. Thus it is emphatically maintained that all these three aspects must be present in a person, if one is to reach his spiritual goal. It seems that on the basis of this same foundation laid by Vachakavar ShriUmasvatiji in fourth century A. D, Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. erected a beautiful palace illumined by his spiritual light. He has developed the same idea of Vachakavar Shri Umasvatiji but has presented it in such apt independent way, that it is very difficult to say that he is propagating Vachakavar Shri Umasvatiji's thought. The chapter-wise study will reveal this fact very clearly. Now let us make a chapter-wise survey to understand the mind of Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. Chapter 1: Shastra-yoga-shuddhi In the beginning of the first chapter, he explains the correct meaning of the word Adhyatma.Adhyatma has two meanings. Evambhuta point of view (which declares that a thing bears a particular name only while it performs action or Kriya which entitles it to bear that name, not always) states that all kinds of religious or moral activities of the individual Jiva, which assists in the spiritual advancement of one's own Atmana or Self is known as Adhyatma. Secondly, the Citta or the Anta: Kara a, which is purified by the practice of virtues in one's life, such as friendliness, compassion etc., is entitled to be called as Adhyatma, from the point of view of Vyavahara and Rjusutra The first meaning is concerned with spiritual activities (Kriya) and the second is with internal purification (Bhava). But real meaning or Adhyatama is to be understood on the basis of Anekantavada which is free from any kind of contradiction and reconciles different view-points. From Anekanta point of view Adhyatma means combination of spiritual activities and purification of citta. (i.e. Kriya and Bhava )0. Then he tells us that, there are many things in the world which are beyond our sense organs and mere reason, which have to be understood with the help of Scriptures (Agamas) utilizing reasoning. To achieve highest goal the knowledge of Sutra (authority) is essential. The Scripture which is possessed of governing capacity and irreproachable power of protection is called real Sastra and that Sastra is, only the words of the Omniscient and not any other's. Because an untruth cannot come out of the mouth of passionless and desireless Jina, therefore, one must have Right Faith in the words of the Omniscient. Unfaith in his words is nothing but exhibition of great ignorance. The Right Faith in his words is so powerful that, it brings attainment of all kinds of siddhis. In other words, the Highest State can be obtained by having firm faith in the words of Vitaraga, which is also called as eternal state, Moksha, permanent abode or peaceful state. 8 5. Prasamatiprakarana of Umasvati - 6. Chapter I - Shloka 2 to 5 7. Chapter 1 - Shloka 2 to 12 8. Chapter 1 - Shloka 2 to 15 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 25 The question is, there are many systems (Sastra), then on what basis only the Jina Sasana can be considered as real Sastra ? Is it not a type of narrow-mindedness to say that ours is the only right system? The answer of Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. is that Jina Sasana is the real Sastra, this statement is not made on the basis of sectarian approach but based on the examination of purity and truthfulness of words of all the different kinds of systems (Sastra). Just as gold is tested by a touch-stone, - by rubbing, cutting and heating, similarly genuineness of Sastra is to be determined by kasha, cheda and tapa? Jina sasana alone can get through this severe method of examination. In Kasasuddhi, we have to see whether prescribed injunctions and prohibitions for one and the same purpose are contradictory or not. If these are non-contradictory then, it is real Shastra. For example, Jainism prescribes injunctions and prohibitions in the case of self-restraint (i.e.Samyama). In this case injunction is to observe carefulness in walking, speaking, taking, food, keeping and receiving things and evacuating bowels etc, and control of psycho-physical activities of mind, speech and body, which are known as Samiti and Gupti respectively. Prohibition is to avoid injury to all living beings, speaking untruth, stealing, acquisition and so on. All these injunctions and prohibitions are for the perfection of Samyama and noncontradictory in nature. Throughout Jina Shasana the same method is followed. In other words, Jinajisana prescribes means of liberation, and prohibits obstacles on the path of liberation. But this is not the case with other systems (Sastra) where Artha and Kama are dominant factors and Moksha is secondary. Secondly, in Jainism non-contradictory injunctions and prohibitions are prescribed to protect particular religious actions, while in other systems, injunctions are found contradictory. Statements like no living beings should be injured and injuries done for Sacrifice (yagna) is not injury make their nature very clear. Such type of Sastra cannot be purified by cheda method. All other Sastra uphold only one-sided view and Anekanta alone reconciles different view-points giving all sided meaning of Reality. Thus, Jina sastra which upholds Anekinta alone is real Sastra 10 According to it Atmana is one from the point of view of substance and many from the point of view of modifications. To judge things from all sides, Anekanta is the only alternative. Anekantavada is systematic reconciliation of different kinds of Naya. Naya is a partial view-point about reality. It cannot give complete picture of a thing. 11 It is right in its own way. But when only one aspect is taken to be real then it becomes fallacious, because reality has many aspects.12 There is no contradiction involved and no violation of law of contradiction, in applying opposite predicates to the same thing in different capacities because, they are applied to its different aspects such as matter, state, space and time. It is seen that mutually contradictory elements can exist in one and the same thing in different capacity such as; the same man is a father to his son, son to his father, husband to his wife, and so on 13 In fact, positive and negative aspects must both belong to everything, If only the positive aspects belong to it there would be nothing to distinguish it from another and all things would become Sat. If 9. Chapter I - Shloka 17 10. Chapter I - Shloka 18 11. Chapter I - Shloka 32 to 34 12. Chapter 1 - Shloka 37 13. Chapter I - Shloka 38 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 adhyAtma upaniSad bhAga pahelo * instead, only the negative aspects belong to a thing, it would have no intrinsic value. So, production, destruction and permanence is a nature of Reality and this many-sided characteristics of reality is the basis of Anekantavada. 14. Anekantavada combines all view-points and this is the only way to know the real nature of a thing. By saying Anekanta is the real method we are emphasizing Anekandavada in the form of Anekanta, because, in this, on the basis of context and intention of the speakers particular view -point becomes dominant' and other view-point becomes subordinate. Anekanta is not a single doctrine; it is a combination of many Nayas and does not uphold particular view-point. Thus, it cannot be said that, it is also ekantavada. 15 This is a doctrine of reconciliation and acceptable to almost all the systems of Indian philosophy. It harmonizes all the conflicting views and sees unity in diversity. Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. beautifully describes how, no system of Indian Philosophy can reject Anekantavada. * Sankhya system cannot reject Anekantavada because, it upholds the view that mutually contradictory attributes can exist in one and the same thing by stating that Prakuti consists of Sattva, Rajasa and Tamas. Anekantavada is not unacceptable to Vijnanavavadi Buddihist because, he claims that Vijnana is one but takes different forms. That means Vijnana is one and many. Again, Naiyayika cannot reject Anekanta because according to them though conglomeration of several mutually exclusive Rupa belong to a single substance (citrarupa), and its knowledge is authentic, it is one and many. In other words, according to NyayaVaisesikas citrarupas can exist in one and the same substance. * Prabhakara Mimamsakas will not object because they hold that though knowledge is one still indirect knowledge is different from direct knowledge. Kumarila Bhatta who claims that reality is both universal and particular, identity-cumdifference, upholds the Anekantavada. Even Advaita Vedantins cannot refute Anekanta because for them Atman is bound as well as unbound. From the phenomenal point of view, Atman is bound and Atman is unbound, ever free, from the transcendental point of view * The Vedas upholding the different meanings of Mantras would not have any complaint againstAnekantavada. In this way, Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. has tried to show all pervasiveness of Anekanta doctrine. 16 He mentions that Materialists (Charvakas) approval or disapproval of Anekanta is not worth considering, because they are too ignorant about metaphysical problems. 17 * 14. Chapter I - Shloka 44 15. Chapter 1 - Shloka 42 16. Chapter 1 - Shloka 45 to 51 17. Chapter I - Shloka 52 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. points out that, both absolute eternalism (nityatva) and absolute non-eternalism (anityatva), are untenable because of their one-sidedness. If Atmana is exclusively eternal, the experience of happiness and misery will thereby be rendered impossible. Eternal (nitya) means unchangeable. Unless Atmana could pass from one state to another, there cannot be experiences of happiness and misery, one after another. Even injury and non-injury, merit and demerit etc., are not possible, if atman is taken to be absolutely eternal. Similarly anitya, if Atman is absolutely non-eternal then its merits and demerits, bondage and liberation become meaningless. Absolute non-eternality means an end of the law of retribution which requires personal identity of doer and enjoyer. So, both these views suffer from one-sidedness and the truth is that Atman is neither absolutely real nor absolutely unreal or changing, but real as well as unreal, eternal as well as noneternal. Atman is eternal, never changing, from the point of view of substance and it is ever changing, non-eternal from the point of view of modifications. Viewed from the transcendental stand-point it is un-chained but viewed from the phenomenal point of view it is chained. It is one from the stand-point of atmatva; it is many from the point of view of Sansara. This is a proper approach to everything, which gives correct picture of reality. This approach is called Anekantvada. 18 The peculiarity of this doctrine is that it treats all the different view-points (Naya) impartially like a father. 19 It has no special affection towards any single Naya. Ignorant of this fact, many others criticize it as method of doubt and so on.20 Really speaking, one who is aspirant of liberation must have not only erudite scholarship of this Jinajstra but have firm Faith in it.21 Chapter 2: Gnyan-yoga-shuddhi The Second Chapter deals with importance of knowledge and consequence of its practical aspect. Mere knowledge of Sastra cannot lead one to the highest goal. The main aim of Sastra is to give clear idea about reality and to show the path to realize it. But on its own it does not bestow the realization of Atmana. Realization is a result of practice of those principles taught by Sastra. 22 It is a matter of personal experience. This highest goal is achieved by thinking that everything is play of matter like magical figures produced by a magician and meditating on qualities of Atmana. The Muni who has engrossed himself in knowledge of Atmana, tasted the ambrosia of knowledge of Atmana cannot have attachment towards worldly objects.23 Atmana is self-luminous and realization of Atman is real happiness. To attain this highest happiness is in one's own hand. Running after worldly things means invitation to misery. This realization of self-luminous Atmana is a state of supreme happiness which cannot be described in words and cannot be compared to any mundane pleasure, such as embracing a beloved or anointment of body with sandal wood. 24 18. Chapter 1 - Shloka 54 to 60 Chapter I - Shloka 61 Chapter 1 - Shloka 64 Chapter I - Shloka 70 Chapter II - Shloka 3 Chapter II - Shloka 5 to 8 Chapter II - Shloka 13 24. For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 adhyAtma upaniSad bhAga pahelo In describing the nature of Atmana. Mahimahop;dhy;ya Shri Yasovijayaji m.s. follows the Upanisadic path. He even quotes Upanisads. Atmana is pure consciousness and this characteristic demarcates Atmana from other objects. Atman is really indescribable, beyond thought and words and independent from all kinds of objects. This Atmana is pure Brahman and it cannot be known through even thousands of arguments of sastra. It can be realized by direct, pure experience. This non-dual experience of Brahmana cannot be gained either by scriptures, or mind or intellect.25 It is indescribable, undivided experience. It is the highest state, Turia-avastha, which is beyond the states of waking, dreaming and deep sleep. Existence of Atman cannot be logically demonstrated but it is felt within. One who realizes the Atman is considered to be in Svasamaya i.e. in Jaina faith and one who is attached towards worldly objects is considered to be in Parasamaya i.e. in non-Jaina faith.26 Atman is pure consciousness by nature, free from all kinds of blemishes. This so called impurity is superimposed on Atman by karmic matter. When, the conception of duality about Atman (such as pure and impure Atman) vanishes, then there remains non-dual pure Brahman. Here our author speaks like Advaitin 27 by stating that Brahman is highest universal in which all divisions born out of different view-points merge, like waves of ocean produced by ghastly winds, which merge in ocean ultimately. 28 This highest universal touches all the six substances on account of substantiality. But from phenomenal point of view, all particulars are accepted for practical purposes only.29 Finally, Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. wants to say that nature of Atman is Existence, Consciousness and Bliss (Sat, Chita, Anand).30 It is non-contradicted by any kind of reasoning, because it transcends all reasoning. It is a matter of Yogic perception. Just as a small girl cannot understand the pleasure derived from husband, similarly the bliss which is produced by Yogic method cannot be known by ordinary people. 31 In this chapter itself Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. tells that, in the beginning, aspirants of liberation must follow self-restraint, celibacy etc., when they become really competent then only the real nature ofAtmana and everything is Brahma etc., must be taught. To teach everything is Brahma from the very beginning is dangerous because an incompetent will not be able to understand such a high level thought and it may lead him to self-destruction. Thus, a guru must be very careful in imparting his knowledge.32 Chapter 3: Kriya-yoga-shuddhi The Third chapter is devoted to explain the importance of action. Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. sometimes speaks in terms of Bhagavadaguru. He states that even after realization of Self, the 25. Chapter II - Shloka 15 26. Chapter II - Shloka 26 Chapter II - Shloka 40 Chapter II - Shloka 41 Chapter II - Shloka 49 30. Chapter II - Shloka 43 31. Chapter II - Shloka 47 32. Chapter II - Shloka 48 For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction realized person performs actions, but he is un-affected by those actions. He performs actions for the benefit of others. His actions are ideal for society. Without action, without practice, just knowledge is futile. Without walking, just by standing in one place, no one can reach his destination.33 The highest goal of self realization can also be achieved by following the religious and moral duties. So, without conduct, knowledge cannot lead us to reach our destination. Actions are to be performed to develop spiritual qualities and to keep Samyama steady34. Following the code of conduct only one attains the state of Sthitaprajna35. Wrong knowledge is destroyed by both Right Knowledge and Right Action. So, both can be simultaneously pursued. There are some hypocrites in the world who claim that knowledge alone is enough to lead us to self realization and action is not necessary. Really speaking they are neither men of knowledge i.e. Jnani nor men of action. Equal respect is to be shown to both knowledge and action.36 Chapter 4: Samya-yoga-shuddhi In the fourth chapter Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. describes the state attained by the Yogi. An aspirant of Moksha, riding on the chariot of sameness along with knowledge and action reaches the transcendental state37. It is a state of desirelessness and equanimity. He is unmoved by any kind of worldly attraction. This state itself is like blissful ocean. In this state all kinds of illusion vanishes. Reaching this state one enjoys only bliss and nothing else 38. To reach this state of sameness (Samatva) one has to give up 'mineness (mamatva), In this state Atman shines in its pristine purity. In this state of permanent bliss, neither worldly pain nor pleasure exist.39 It is a real state of liberation. Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s. tells that for common people it (Samata) is a means to ach ieve liberation but for liberated, it is a state of liberation itself. This work of the author is undoubtedly an out-come of profound knowledge and experience. His originality can be seen in presenting the same old ideal presented by Umasvatiji in a different and convincing manner. He tries to reconcile different philosophical view-points on the basis of Anekantavada. Mahamahopadhyaya Shri Yasovijayaji m.s.'s specialty is that he, like the Upanisadic sages, describes his mystical experience in similar terms. This book of the learned author is a very important contribution to philosophy and deserves more attention of the scholars of comparative religion and philosophy. - With gratitude from 'Traverses on less trodden path' 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. Chapter III - Shloka 13 Chapter III - Shloka 12 Chapter III - Shloka 3 Chapter III - Shloka 13, 37 to 42 Chapter IV - Shloka 1,2 Chapter IV - Shloka 5,6 Chapter IV - Shloka 8 to 23 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad bhAga pahelo viSayAnukrama viSaya zloka naM. 2 thI 4 4 saM chuM 9 thI 11 12 thI 19 chuM huM chuM ? maMgalAcaraNa adhyAtmanuM lakSaNa adhyAtmanA adhikArI AdhyAtmikanI manodazA atIndriyamArgamAM tarkanI maryAdA atIndriya mArgamAM Agamana mahattA ane maryAdA zAstranI vyAkhyA ane svarUpa zAstra parIkSAnI vidhi kaSazuddhi che zuddhi A. vedonI chedaparIkSA tApazuddhi A. syAdvAdanI siddhi B. anyadarzanomAM syAdvAda c. tApazuddhino upasaMhAra ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata anekAntavAdanuM phaLamAdhyastha 14. zruta-ciMtA-bhAvanAjJAna 15. zAstrayoganuM phaLaH madhyasthabhAva 17. cilAtiputrano madhyasthabhAva 17. zAstrayogazuddhi adhikArano sAra 18 thI 20 21 thI 28 24 thI 28 29 thI 53 32 thI 44 45 thI para pa4 thI 59 90 thI 14 95 thI 19 70 thI 77 75-76 77. For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only // 20 // namaH si aiMdanatenalA bIta rAgasvayaM bhuvaM adhyAtmopaniSannAmA tho'smAbhirvidhyaterAtmAna madhirutya syAdayaH paMcAcAracAramAza yogArtha nipuNAstaddhyAtmapravaste 2 ruTapani esvA5 (zravamai nyAdi vAsitaM zradhyAtmaM nirmala bAssa vyavahAropahitaM 3 evembhUtanayejJeyaH prathamothetri ko vidaiH yathAyathedvitIyArthe vya vahArajastriyoH 4 galannayahata bhrAMtiyaH spA dvizrAMti saMmukhaH syAdvAda vizadAlokaH saevAdhyAlA bhAjanaM manovatso yuktigavI madhyasva spAnudhAvati tAmA karbalile nachAgrahamanaH kapinArthAyaiva nAya jAtiprAyayayukta yaH hastI desI tivacane AzAprApta vikalpa vara ujJAyeran delavAdena padArthA yadyUtIyAH kAle nai tAvatA Ajhai kataH syAtteSu nizcayaH zrAgamakhopa pani hiTalarutIyA lAmarthAnAM sadbhAvapratiparAyetarA keva lajJAna chajhastrAH khalvacakSuSaH hastasparasimaM zAstra jJAnaMta vahA ra 10 mujhe pizAstrajJa nirapekSaspano hitaM mauta hetu yathAtasya padasparza niSedhanaM rarazAsanA ezakte budhaiH zAstra virucyate bacanaM nIta rAgasyanacanA jyaspakaspacit 22 bItarAgo'nTatenaiva brUyAtta hai tvabhAvataH yastAvanA zvAsa stanmahAmohajaM nitaM 13 zAstreSu raste tasmAtirAgaH puraskRtaH puraskRte punastasmi liya mA tsarva sidhyaH 14 enaM ke citsamApasiM vadetyanye dhruvapa daM prazAMta vAhitAmanye vibhAgadhye pure 15 carmacakSutiH sarve devAvadhivaduSaH sarvakSuSa sirAH yogi naH zAstracatuSaH 26 parIkSate kama chedatAH svayathA janAzAstrepi valkA zuddhi parIkSaM tatathA budhAH adhyAtmopaniSat prakaraNanI hastapratanuM prathama patra 31 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad bhAga pahelo zAsanAt trANazaktezva, budhaiH zAstraM nirucyte| vana vItarAmaraca, tajI nAbharaca ravi III zAsana ane rakSaNa karavAnuM sAmarthya (je) dharAve che, tethI ja buddhizALI puruSo tene "zAstra' kahe che. te zAstra to vItarAganuM vacana ja che, anya koInuM vacana nahi. 12 zAstre puraskRte taramAt, vItarAga: puraskRtaH / puraskRte punastasmin, niyamAt srvsiddhyH||14|| zAstra e vItarAganA ja vacana rUpa hovAthI zAstrano Adara karavAthI vItarAgano Adara karAya che ane (A rIte) vItarAgano Adara karavAthI avazya sarva siddhionI prApti thAya che. 14 For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSa 1-zAstrayogazuddhi adhikAra kozikA pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH / / Atma sAdhanAno mArga atIndriya hoI, tenuM yathArtha darzana vItarAga sarvajJa bhagavaMto ja karI zake che ane tenuM yathArtha nirUpaNa vItarAga sarvajJa bhagavaMto uparAMta bhUmikA prApta evA temanA anuyAyI (saMvigna-gItArtha) sAdhu bhagavaMto paNa karI zake che. te sarvajJa kathita mArgane anusarIne ja adhyAtma sAdhaka puruSo adhyAtma sAdhanAnA mArge niHsaMdeha pravRtti karI zake che. vItarAga sarvajJanI hAjarImAM to te paramakRpALune pUchI pUchIne pravRtti karavI zakaya banI zake che; paraMtu jyAre sarvajJa na hoya tyAre sAdhanAmArgano nirNaya ane temAM pravRtti, sarvajJanA vacanono jemAM saMgraha karAyo hoya tevA zAstro dvArA ja karavI paDe che. Aje paNa sarvajJa ke asarvajJa kathita aneka zAstro vidyamAna che; paraMtu zAstra ghaNAM ane mati thoDalI..." e paMkti jevI paristhiti hovAthI, ati sImita buddhivALA sAmAnya sAdhaka mATe to vimAsaNa UbhIne UbhI ja rahe che. kema ke, aneka zAstro, tenA vidhavidha vacano, zAstrakAronAM bhinna bhinna maMtavyo, parasparanA bhedo ane tenI gahanatA joyA pachI sAdhaka mATe kayAM zAstrone ke kayA zAstrakArone pramANabhUta mAnavAM ane kayAM zAstrone apramANabhUta mAnavA, e aMge moTI samasyA UbhI thAya che. ghaNuM badhuM sAMbhaLyA ke vAMcyA pachI, tene kyAM vizvAsa mUkavo te samajAtuM nathI. khuda graMthakArazrIe paNa upadeza rahasyamAM AvI ja samasyAne rajU karatAM lakhyuM che ke, "paraspara virodhI vacana upara kayA madhyasthane vizvAsa thAya." to yogIrAja AnaMdadhanajIe prabhu pAse eka bALakanI jema A ja vyathA vyakta karatAM kahyuM che ke, A mata mata bhede re jo jaI pUchIye, sahu thApe ahameva..." prabhu! aneka vidha mArgomAMthI tArA mArganuM darzana thavuM ati ati durlabha che kema ke, jyAM jaIe tyAM sahu huM ja sAco chuM ema kahI potAnA matanI sthApanA kare che. sAdhakanA aMtaramAM pragaTelI A samasyAnuM samAdhAna karavA mATe ja For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra graMthakArazrIe AtmazuddhinA rahasyane pragaTa karatA A graMthanA pahelA adhikAramAM zAstranI parIkSA ka2vAno eka suMdara upAya batAvyo che. tenA AdhAre madhyastha sAdhaka kayuM zAstra sarvajJanuM che; teno nirNaya karI ane tadanusAra pravRtti karI mokSamArgamAM svastha citte prayANa karI zake che. sarvajJa kathita zAstrono nirNaya karAvatA A adhikAranuM sUcaka nAma che 'zAstrayogazuddhi'. je AtmazuddhinuM prathama sopAna che. kAraNa ke zAstrayoga eTale AtmA sAthe zAstranuM joDANa ane AvA joDANanA kAraNe AtmAnI je zuddhi niSpanna thAya che te ja 'zAstrayogazuddhi' che. A adhikAranA paThana-pAThanathI sAdhaka AtmAnA anAdi-kALanA mithyAtvanA maLo dUra thAya che. tenA cittamAMthI mArA-tArAnA bheda bhUMsAI jAya che. khoTo pakSapAta nAbUda thAya che ane paraspara virodhI bhAsatAM vacanone samajavA mATe ati Avazyaka evo mAdhyasthya bhAva pragaTe che. suripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAnA 'pakSapAto na me vIre...' zlokamAM temano Avo mAdhyasthya bhAva ghotita thAya che. kayA zAstronA AdhAre atIndriya mArgamAM pravRtti karavI teno nirNaya karavAmAM AvI madhyasthatA jarUrI banI jAya che. madhyastha sAdhaka dareka matanA dRSTikoNane, temAM rahelI vAstavikatA ane avAstavikatAne sApekSa buddhithI samajI, vizALa haiyAthI sarva kathano upara vimarza karIne, taTasthatA jALavI, sarvajJakathita zAstrano nirNaya karI zake che. Avo nizcaya thatAM sAdhakamAM te sarvajJanA zAstroe batAvelA mArga pratye tIvra zraddhA pragaTa thAya che. pariNAme mokSamArga saMbaMdhI tenI muMjhavaNo dUra thAya che ane 'A zAstra pramANe cAlavAthI ja huM mAruM aMtima dhyeya AMbI sAcA sukhane pAmI zakIza, AtmAnA AnaMdane mANI zakIza' Avo aTala vizvAsa pedA thAya che ane sarvajJa zAstra pramANe - prabhu AjJA pramANe cAlavAnI ati ucca koTInI manovRtti utpanna thAya che. prabhunI AjJAne jaNAvanAra zAstravacano pratyeno Avo lagAva e ja zAstrayoga che ane tenAthI thatI Atmika zuddhi, te 'zAstrayogazuddhi' che. anAdikALathI jIva mithyAtvanA kAraNe mohathI muMjhAyelo ja hoya che. te Atmahitano vicAra suddhAM karI zakato nathI. mAtra potAnI viSaya-kaSAyane AdhIna svacchanda cittavRttithI bAhya padArthomAMthI sukha meLavavA bhaTakyA kare che. tene bhaTakyAnuM bhAna paNa hotuM nathI. zAstra tene AvuM bhAna paNa karAve che ane Atmika sukhanI dizA paNa batAve che. jyAre jIvano ghaNo karma mala ocho thAya tyAre ja AvA zAstra sAthe jIvanuM vAstavika joDANa zakya bane che. te joDANamAM darzanamohanIya karmanA kSayopazamathI sahacarita evo jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama kAraNa bane che. A kSayopazamanA kAraNe ja sAdhakamAM prabhu vacananA rAga svarUpa 'zAstrayogazuddhi'pragaTe che. For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezikA jIva jyAre evI kakSAe pahoMce ke jyAM mithyAtva mohanIya karmanI 70 koDAkoDI sAgaropamanI utkRSTa sthiti bAMdhavAnI yogyatA ja nAza pAmI jAya tyAre te jIvamAM zAstra sAthe joDANa karavAnI kSamatA pragaTe che. zAstrIya bhASAmAM jIvanI A kakSAne apunabaMdhaka kakSA kahevAya che. apanabaMdhaka kakSAmAM AvelA jIvane jyAre AtmA saMbaMdhI jijJAsA jAge ane te jyAre potAnI AtmA saMbaMdhI jijJAsAne saMtoSavA mATe gurunI zodha cAlu kare tyAre aupacArika rIte zAstrayogazuddhino prAraMbha thayo kahevAya che. paraMtu, vAstavika rIte zAstrayoga prAraMbha to tyAre ja thAya ke, jyAre mithyAtva mohanIyanA kSayopazama rUpa samyagdarzananI prApti thAya ane zAstra pratye aDaga zraddhA pragaTe. vaLI jyAre vacanAnuSThAna kALamAM apramatta muninI saMpUrNatayA zAstrAnusAra pravRttio thAya che tyAre temane zAstra yogazuddhinI phaLazruti prApta thaI che, tema kahevAya che. vizeSa phaLane AzrayIne vicArIe to asaMgadazA, nirvikalpa avasthA ke ayogIpaNuM te sarve zAstrayoganuM ja phaLa che. tethI tyAM paNa zAstrayogazuddhi mAnIe to apekSAe bAdha jaNAto nathI. zloka aMtargata viSayAnukramaH A adhikAranA prathama zloka dvArA graMthakArazrIe maMgalAcaraNa karI graMthanuM zubha maMDANa karyuM che. bIjA, trIjA ane cothA zlokamAM vividha dRSTikoNathI adhyAtmanI vyAkhyA karI che. tyAra bAda pAMcamA zlokamAM adhyAtmanA adhikArI koNa banI zake te jaNAvatAM aneka dRSTikoNathI padArthanI madhyasthabhAve vicAraNA karavAnI kSamatAne adhyAtmanA sAdhakanI mULabhUta yogyatA tarIke varNavI che. AvI yogyatA dharAvanAra adhyAtma sAdhaka ane sAmAnya vicArakonI bauddhika vicArasaraNImAM keTalo bheda hoya che te chaThThA zlokamAM jaNAvyuM che. ATale sudhI saMpUrNa graMthane anusaratI adhyAtma saMbaMdhI vAto karyA pachI adhyAtmano mArga atIndriya hovAthI teno nirNaya buddhi ke tarkathI zakya nathI evuM zloka sAta ane AThamAM jaNAvIne zAstrayogazuddhi saMbaMdhI kathanono prAraMbha karyo che. tArkika vicAraNAothI akaLa ane agamya ja rahetA atIndriya padArthono nirNaya karavAmAM Agama zAstra atyaMta upayogI che ane tadanusAra prayatna karavAmAM Ave to ja Atmazuddhi thaI zake che; tema zloka navathI agIyAra sudhI spaSTa karyuM che. bAramA zlokamAM zAstranI vyAkhyA karIne, zAstra vItarAganA vacana svarUpa che mATe te ja vizvAsapAtra che tema zloka teramAM dRDhapaNe jaNAvyuM che. zAstrane ja AgaLa karIne cAlavAnI manovRtti' - te zAstrayogazuddhi che. AvI manovRttithI kevuM alaukika phaLa prApta thAya che, te codamA zlokamAM darzAvyuM che. te ja For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vAtane anusaratAM paMdaramA zlokamAM vItarAgane AgaLa karavA eTale zuM ? te jaNAvIne anya darzanakAro tene zuM kahe che, te pradarzita karyuM che. vItarAga bhAvane AgaLa karavArUpa asaMga-anuSThAna e ja zAstrAnusArI pravRttinuM uttama phaLa che ema A zlokathI jaNAI Ave che. vaLI soLamA zlokamAM yogIo zAstradaSTivALA che ema jaNAvIne garbhita rIte e sUcita karyuM che ke 'zAstrayogazuddhi' apekSAe munibhAva sAthe saMlagna che. kema ke karma ane kaSAyathI mukta thaI svataMtra banavuM e muninuM lakSya che ane tenI prAptino upAya zAstranI parataMtratA che. A parataMtratA AvatAM 'zAstrayogazuddhi' pragaTa thaI che, tema kahI zakAya. bAkI zAstra nirapekSa svacchanda pravRttimAM Atmika zuddhi ke munibhAva zakya ja nathI ane muni vinA bIjuM koI pUrNapaNe zAstrane parataMtra banI zakatuM nathI. tethI eka apekSAe munimAM ja zAstrayogazuddhi saMbhave. zAstrayogazuddhi prApta karavA zAstranI parataMtratA Avazyaka che ane te mATe kayuM zAstra sarvajJa kathita che teno taTasthatAthI nirNaya karavo Avazyaka che ane Avo nirNaya zAstranI kaSa-cheda ane tApa parIkSA karavAthI thaI zake che. tethI sattaramA zlokathI mAMDI cheka trepanamA zloka sudhI zAstra parIkSAnI vidhi darzAvI che. je zAstramAM mokSa prApta karAve tevI ja pravRtti batAvanAra vidhi vAkyo hoya ane mokSane pratikULa pravRttinI manAI karanAra niSedha vAkyo hoya, te zAstra kaSazuddha kahevAya. te saMbaMdhI vAto aDhAramAthI vIsamA zloka sudhI karI che. vidhi-niSedha mokSane anurUpa hovA chatAM zAstra tadanurUpa AcArasaMhitA darzAve che ke nahi tenI tapAsa cheda parIkSAthI thAya che. AcAro utsarga ane apavAda banne rUpe hovA chatAM jyAre banneno uddeza mokSa ja hoya tyAre zAstramAM chedazuddhi prApta thAya. te chedazuddhinI vigato vIzathI aTThAvIsamAM zloka sudhI darzAvI che. kaSa ane chedathI zuddha paNa zAstro AtmAdi atIndriya padArthonuM svarUpa kevuM batAve che, tenI tapAsa karIne, zAstranI tApa parIkSA karAya che. je zAstramAM AtmAnuM nirUpaNa evuM ka2vAmAM Ave ke mokSa ja asaMgata banI jAya te zAstra tApazuddha banatuM nathI. A viSayane zloka ogaNatrIsathI trepana sudhI vistArathI carcavAmAM Avyo che. tApa zuddhi darzAvatAM graMthakArazrIe ghaNA gahana dArzanika padArthono sparza karyo che. prAraMbhika vAcakone AnA dvArA syAdvAda saMbaMdhI jijJAsA jarU2 utpanna thaze. vaLI syAdvAdano siddhAMta svIkArI AtmAne nityAnitya mAnavAthI ja baMdha-mokSa Adi ghaTe che, tethI A prastAvamAM syAdvAdanI prAmANikatA, tenI vyApakatA, anya darzanamAM paNa teno ADakataro svIkAra vagerenuM cittane camatkRta kare tevuM nirUpaNa che. For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezikA zAstranI parIkSAnA niSkarSarUpe eTaluM prApta thAya ke anekAntadarzana ja tApazuddha manAya. kema ke anekAntavAdanA svIkArathI ja mokSanA upAya svarUpa ahiMsA ghaTe che. tene anulakSIne zloka copanathI ogaNasAITha sudhI ekAntapakSamAM hiMsA kema na ghaTe tenI carcA che. syAdvAda samajI je vyakti dareka nayonuM samyagu yojana kare che tenAmAM ja mAdhyacya Ave che, kema ke dareka nayana - dRSTikoNane samajI tenuM yogya joDANa karavAthI ja mArAtArAno pakSapAta dUra thAya che ane tattvano pakSapAta pragaTe che. samatAnI prApti, zAstrArthanI prApti ke zAstrayoga-zuddhinI prApti: A sarve mAdhyacya bhAvanI prAptimAM samAyelA che, ityAdi vAto sAIThathI cosaThamA zloka sudhI jovA maLe che. samyaka zrutajJAnathI mAdhyacya bhAva utpanna thAya che. tethI zruta, ciMtA ane bhAvanA jJAna svarUpa saMkhyaka zrutajJAnanA bhedonuM vivaraNa pAMsaThathI ogaNasitteramA zloka sudhI karyuM che. sAdhaka jyAre bhagavAnanI AjJAnuM tAtparya samajI tenAthI bhAvita mAnasavALo bane tyAre tenAmAM bhAvanAjJAna pragaTe che. zAstrayogazuddhinI A ati ucca kakSA che. jJAnayogazuddhinA zloka ogaNacAlisamAM vaLI A ja bhAvanAjJAnane anubhavajJAnarUpe batAvyuM che. AnA uparathI paNa jaNAya ke cAreya yoga ekabIjAthI saMbaMdhita ja che. sitteramA zlokamAM granthakArazrIe jaNAvyuM che ke tattvanA pakSapAtavALI madhyasthaSTi * apanAvIne je sarvadarzanonI tulyatAne joI zake che, te ja zAstravettA che. A ja vAtane daDha karavA botterathI cuMmoteramA zloka sudhI madhyasthabhAvanI mahattA gAI che. jemAM dareka jJAnapipAsu mATe mahattvanI hitazikSA samAyelI che. zAstrayogazuddhi svarUpa madhyasthabhAva zAstrano vizada abhyAsa karavAthI ja prApta thAya che evuM nathI, paraMtu kyAreka to te zuddhi zAstranA eka padanA jJAnathI paNa prApta thaI zake che. paMcotera ane chotteramA zlokamAM cilAtIputranuM dRSTAMta ApI graMthakArazrIe zAstrayogazuddhine ghaNI spaSTa karI ApI che. aMtima zlokamAM anekAntavAdanA - syAdvAda siddhAMtanA tAtparyane samajanAra sAdhaka adhyAtmavizArada banI dhIra-gaMbhIrapaNe zuddha AtmasvarUpane pragaTa karI zake che; ema jaNAvI adhikAranuM nigamana karyuM che. adhyAtmanAM gUDha rahasyone pragaTa karatAM A granthane vAMcatAM ane vicAratAM AtmA saMbaMdhI vAstavika jijJAsA UThe, tattvano pakSapAta pragaTe ane deva-gurunA anugrahathI zIghra parama tattvanI prApti thAya e ja eka zubhAbhilASA... priyArthinaH priyAprApti, vinA kvApi yathA ratiH / na tathA tattvajijJAso-stattvaprAptiM vinA kvacit / / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSada sthawyogazuddhi adhikAra vijayAnukrama zloka naM. 2 thI 4 krama viSaya 1. maMgalAcaraNa 2. adhyAtmanuM lakSaNa adhyAtmanA adhikArI AdhyAtmikanI manodazA atIndriyamArgamAM tarkanI maryAdA atIndriyamArgamAM AgamanI mahattA ane maryAdA 7. zAstranI vyAkhyA ane svarUpa 8. zAstra parIkSAnI vidhi 9. kaSazuddhi 10. chedazuddhi A.vedonI cheda parIkSA 11. tApazuddhi A. syAdvAdanI siddhi B.anyadarzanomAM syAdvAda c. tApazuddhino upasaMhAra 12. ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata 13. anekAntavAdanuM phaLamAdhyacyA 14. zruta-ciMtA-bhAvanAjJAna 15. zAstrayoganuM phaLa madhyasthabhAva 16. cilAtiputrano madhyasthabhAva 17. zAstrayoga zuddhi adhikArano sAra 9 thI 11 12 thI 19 17 18 thI 20 21 thI 28 24 thI 28 29 thI pa3 32 thI 44 45 thI 52 53 54 thI 59 60 thI 44 65 thI 19 70 thI 77 75-76 77 For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalam // sarvavAcchitamokSaphalapradAyaka zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH | || de namaH | mahAmahopAdhyAyajI zrI yazovijayajI kRta adhyAtma upaniSad AtmasiddhinA uttuMga zikharethI adhyAtma sAdhanAnA Adi dhvanithI bharatakSetranA digU digaMtone mukharita karanAra vRSabha dhvaja prabhu zrI AdinAthanI adhyAtma vANIno mahAnAda sAdhakonA pratyeka AtmapradezamAM pratipaLa adhyAtma cetanAno navasaMcAra karo ! sAdhanA mArgamAM AvatA vipnasamUhano vinAza karI sAdhaka AtmAne siddhipadanuM pradAna karanAra-kalikAla kalpataru ciMtAmaNi ratnanI upamAne varelA pArzvayakSa-padmAvatI pUjita puruSAdAnIya zrI pArthaprabhuno aciMtya prabhAva AtmasAdhakonA aMtaraMga mArgane ajavALato raho ! AtmasAdhanAnI pagathAra para pagamaMDANa karatAM ja gherI vaLelA ghorAtighora upasarga valayane vIratApUrvaka vidArIne adhyAtma sAmrAjyanI vijayamALA varanAra he vIra vardhamAna svAmI ! zaraNAgata bhAve Apane karelI vaMdanA mokSamArgamAM AvatAM vighna vaMToLa sAme jhajhumI, siddhine varIe te mATe sthiratA ane vIratAnuM pradAna karanArI . bano ! mahAnaMdamaya mokSalakSmInA nivAsabhUta, sarvakAlIna sakala-arihaMtomAM pratiSThita, sAdhakonA brahmaraMdhramAM sahastradala kamalanI karNikAmAM vasIne amRta varSA dvArA samApattirasanuM pradAna karanAra, hajAro sUryanA tejane parAsta karanAra AhatyanA sUcaka "marda padanuM praNidhAna adhyAtma sAdhakone samApatti rasAmRtathI paritRpta karo ! zrI jinezvaradevanuM mukhadraha jenuM udgama sthAna che. gaNadharo, sUrivaro jenuM krIDAsthAna che ane Agama Adi zAstro jenuM nivAsasthAne che, te dvAdazAMgIrUpa jinavANInI adhiSThAtrI mA sarasvatInA bIjamaMtrarUpa 'kAranuM praNidhAna amArAM ajJAna timiranuM haraNa karI adhyAtma mArgamAM lokottara prakAzanuM pradAna karo ! prabhu vIranA zrImukhamAMthI pragaTela tripadInA zravaNa mAtrathI adhyAtma sAdhanAnA mArganuM prakAzana karatI dvAdazAMgInI racanA karanAra, adhyAtma sAdhanAnI vividha bhUmikAo pasAra karI yAvatu paMcAcaranI parAkASThArUpa adhyAtmane varI, AtmAnA - vizuddha svarUpane siddha karanAra gautamAdi sarva gaNadharone karelI A vaMdanA, amArA jIvanamAM paMcAcAranI cAriyArUpa adhyAtmanuM pradAna karanArI bano ! For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra adhyAtmarasanuM amIpAna karI sAdhaka AtmAonA zreyArthe graMthapraNAlI dvArA vividha zailImAM sAdhanAnA mArganuM prakAzana ka2nA2 suvihita ziromaNI zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA, kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA ane graMthakAra nyAyAcArya, nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjAnA siddha-sAdhaka caraNomAM bhaktibhAve karelI vaMdanA amArA adhyAtmayoga viSayaka avabodhane puSTa karo ane bhavirahanuM pradAna karI, paramAnaMdapadanuM pradAna karo ! jeo zrImanI AjJAthI mane A graMthanuM adhyayana ane Alekhana karavAnuM sadbhAgya sAMpaDayuM, jeozrInI mahatI kRpAthI mArAmAM A graMtharatnanA UMDA bhAvone samajavAnuM kiMcit sAmarthya pragaTyuM. jeozrInI apramatta adhyAtma sAdhanAthI siMcita jinavANInuM pAna karatAM AtmakalakSI sAdhanA karavAnuM lakSya baMdhAyuM, te paramopakArI paramatAraka zrI arihaMta paramAtmAnA mArganuM yathArtha prakAzana karanAra, jagata-uddhAraka jainazAsananI vartamAnakALamAM advitIya ArAdhanA-prabhAvanA ane sarvatomukhI rakSA karanAra, vyAkhyAna vAcaspati, pUjyapAda, bhAvAcArya bhagavaMta zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA ! ApanI caraNopAsanA amArAmAM adhyAtma mArga upara cAlavAnuM sattva pragaTAvanArI, Atma hitakara pravRtti pratye jAgRta karanArI ane pa2pravRtti pratye badhirAndha banAvI sadA cidAntapadamAM layalIna rAkhanArI bano ! bhUmikAne anurUpa uttama AcArothI jemanuM jIvana pAvana banyuM hatuM, maitryAdi bhAvothI jemano AtmA bhAvita banyo hato, jinavacananA AdhAre ja jemanI ciMtanadhArA sadAya vahyA karatI hatI, mohanI mahApakkaDamAMthI jemaNe chUTakAro meLavyo hato, AtmAne lakSya banAvIne ghora tapa dvArA deha ane indriyonuM damana ka2vAmAM jeo saphaLa banyA hatA ane paMcAcAranA nirmala pAlana dvArA potAnI kriyAo-sAdhanAone suvizuddha banAvavA jeozrI satata udyamazIla hatA, adhyAtma sAdhanAnA paripAkarUpe jemanuM jIvana uttama guNonI saMpadAthI samRddha hatuM te mArA, amArA tAraNahAra gurudeva pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjAnI mahatI kRpAthI adhyAtma-upaniSad jevA mahAna ane gahana graMthanI vivecanAnI saphaLatA saMprAptine vaze evI pUrNa zraddhApUrvaka teozrInA adhyAtmapUta caraNe bhAvabharI vaMdanA. deva-gurvAdi iSTa tattvanuM praNidhAna karI, have mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivare adhyAtma-yoga viSayaka racelA aneka graMthomAM AgavuM mahatva dharAvatAM 'adhyAtma upaniSad' graMthanA vivecanano maMgala prAraMbha karAya che. For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-zAstrayogazuddhi adhikAra aiM namaH maMgalAcaraNa, gAthA-1 avataraNikA : adhyAtmopaniSadranAmanA A graMthanA prathama adhikArano prAraMbha karatAM graMthakAra maharSi pa.pU. nyAyAcArya, nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA maMgalAcaraNapUrvaka graMthanA prathama zlokanI racanA kare che zloka : aindravRndanataM natvA, vItarAgaM svayambhuvam / adhyAtmopaniSannAmA, grantho'smAbhirvidhIyate // 1 // zabdArtha : 9 dravRndranataM - indronA samUha dvArA nimAyelA 2. vItarA - vItarAga rU. svayamuvam - sarvajJane 4, natvA - namIne 6. asmApa: - amArA vaDe 6. adhyAtmonipannAmA - adhyAtma upaniSad nAmano 7. granthaH - grantha 8. vighIyate - banAvAya che. zlokArtha : indrono samUha jeozrIne namaskAra kare che, ane jeozrI svayaM potAnA sAmarthyathI sarvajJa banyA che te vItarAga paramAtmAne namIne ame "adhyAtma upaniSad' nAmanA granthanI racanA karIe chIe. bhAvArtha : pa.pU. mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA "adhyAtma upaniSadu' nAmanA zreyakArI graMthano zubhAraMbha karatAM ziSTa puruSonI paraMparA anusAra sau prathama narendro ane mahendrone paNa vaMdanIya evA zrI vItarAga paramAtmA ke jeo svasAmarthyathI sarvajJa banyA che teone vaMdana karIne, graMthanA nAmano nirdeza karavApUrvaka tenAM viSaya AdinuM nirUpaNa kare che. A graMthanuM "adhyAtmopaniSad' evuM nAma ja tenA viSaya Adine jaNAvanAruM che. "adhyAtma' eTale AtmaviSayaka ane upaniSad' eTale rahasya. tethI "adhyAtmopaniSad' eTale AtmaviSayaka rahasya. bahAranI duniyAmAM bhaTakIne AnaMda meLavavAno vyartha prayAsa choDI AtmAmAM sthira thaIne AnaMda kevI rIte pAmavo tenI cAvI A graMtha pUrI pADe che. For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : zubhakAryano AraMbha karatAM pahelAM potAnA abhISTa devAdine namaskAra karIne maMgalAcaraNa karavuM te sajjana puruSono eka uttama AcAra che. ziSTa puruSo bIjAnA doSone ke koIe karelA apakArone jarUra bhUlI zake che, paraMtu potAnA upara thayelA upakArane kyAreya bhUlI zakatA nathI ane avasara Ave tyAre teo upakArIne yAda karyA vinA rahI paNa zakatA nathI. mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA paNa ati uttama kakSAnA ziSTa puruSa hatA. temanI buddhi pratibhA bhalabhalA paMDitone paNa zaramiMdA banAve tevI hatI, topaNa teo mAnatA hatA ke mArAmAM je kAMI sArApaNuM che, te mArA deva-gurune AbhArI che, temanI kRpAnuM ja A phaLa che. A ja kAraNathI koIpaNa satkArya karatAM pahelAM teo potAnA deva-gurunuM avazya smaraNa karatA. A graMthano maMgala prAraMbha paNa temaNe potAnA upakArI arihaMta paramAtmAne namaskAra karIne karyo che. namaskAra karavA mATe, jemane namaskAra karAya tenI sAthenuM eka aMtaraMga joDANa Avazyaka che. A joDANa karavA temanA viziSTa guNono bodha hovo jarUrI che. AthI ja mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMte jendravRndranAM nandI vItarAje svayambhavam' AvA arthagaMbhIra zabdono prayoga karI viziSTasvarUpe prabhunI smRti karI che ane vAcakavargane paNa paramAtmAnI eka AgavI oLakha karAvI che. sau prathama rendravRttanata' zabdano prayoga karI jaNAvyuM che ke, matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna hovAnA kAraNe vibudhavara gaNAtA, bhautika sukhanI parAkASThAne varelA hovAnA kAraNe parama saMpattimAna 1. maMgalAcaraNa traNa prakAranAM hoya che. (1) AzIrvAdAtmaka, (2) ISTadevatA namaskArAtmaka, (3) vastunirdezAtmaka. temAM ahIM iSTadevatAne namaskAra karavArUpa maMgalAcaraNa karAyuM che. trividhaM maGgalam - AzIrvAdo namaskriyA vastunirdezazca / 1. paramezvarAt svasya svaziSyAdezca vAJchitArthaprArthanamAzIrvAdaH / 2. svArSiothAnu: svIyavyApArIvazeSa: (nama: pArtha:) namaskAra: | 3. namaskArAdimantarA sveSTadevatAdikIrtanaM vastunirdezaH / / - riviTI - muvattAvaTI - amATIvAyAm - 2 // 2. namaskAra karavo eTale aMtarathI paramAtmAnA guNo tarapha gati karavI. vyavahAranayanI dRSTithI vicArIe to; mastakAdi aMgo namAvavAM e kAyika namaskAra che, "namama' ItyAdi padonuM uccAraNa - te vAcika namaskAra che ane sarvaguNonI apekSAe potAnAthI adhika evA jinezvara Adi namaskaraNIya pratye prIti, Adara, bahumAna, pUjyabhAva upasthita karavo e mAnasika namaskAra che. A sarva prakAranA namaskAramAM pUjya ane pUjakano bheda hoya che. zuddha dravyAstika naya (nizcaya naya)nI dRSTithI vicArIe to potAnA zuddha svarUpano paramAtmA sAthe abheda karIne abheda bhAve paramAtmAnuM dhyAna, ciMtana ke namanakriyA karavI te namaskAra che. namiuNa tri - natvA = tattvataH svAbhedena antarbhUtadhyAtRdhyeyabhAvena praNidhAya - 35zaradIpajJavRtto - 2 | 3. prabhunI oLakha karAvatAM A traNa pado dvArA bhagavAnanA cAra atizayo paNa sUcita karyA che. 'dravRndranata' A pada dvArA prabhuno. pUjAtizaya jaNAvyo che. janmathI prAraMbhI nirvANakALa sudhI deva, devendro ane narendro prabhunI je vizeSa prakAre bhakti kare che te prabhuno pUjAtizaya che. A ja padathI prabhuno vacanAtizaya paNa sUcavAyo che, kema ke deva-devendro daivika sukho choDI manuSya lokamAM AkarSAIne Ave che tenuM mukhya kAraNa prabhunI kalyANakArI pAMtrIsa guNayukta vANI che. 'vItarA 'pada dvArA prabhuno apAyApagamAtizaya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa - gAthA-1 gaNAtA ane asaMkhya devono yoga-kSema karavAnA kA2Ne 52ma aizvaryavAna gaNAtA evA paNa IndronA samUho bhagavAnane name che. kema ke, teo jANe che ke, prabhu pAse je nirmaLa kevaLajJAna che te amArI pAse nathI. prabhu pAse je potikuM, svAdhIna ane zAzvata sukha che, te amArI pAse nathI ane prabhu je rIte jIvamAtrano yogakSema ka2vAnuM parama aizvarya dharAve che te amArI pAse nathI. amAre paNa jo A badhuM pAmavuM hoya to te mAtra prabhunI sevA-bhaktithI ja pAmI zakAze. Aje paNa 'prabhu anaMtA sukhamAM vilasI rahyA che. emanA sukha ane AnaMda sAme amo to mAtra viDaMbanA bhogavI rahyA chIe. AvA sukhane meLavavA A svAmInI sevA-bhakti ja yogya che.' AvuM mAnI devendro, devalokanAM sukho choDI manuSyalokamAM rahelA prabhunI bhakti karavA doDI doDIne Ave che. Ama 'IndronA samUhothI namAyelA' A vizeSaNa dvArA graMthakAre garbhita rIte e sUcita karyuM che ke 'je paramAtmA indra jevA samartha mATe namaskaraNIya che te sarvane paNa namaskaraNIya hoya ja.' tyArapachI prabhunI oLakha mATe bIjuM pada mUkyuM che, 'vItarAkhaM'. A pada dvArA prabhu sarva doSothI mukta che, tema darzAvyuM che. sarva doSo, du:kho ke pIDAonuM kAraNa rAga ja che. rAgathI ja sarva kaSAyo ane doSo utpanna thAya che. prabhu rAga vinAnA che evuM jaNAvI graMthakArazrIe sUcita karyuM che ke prabhu sarva du:khothI mukta che ane sarva sukhathI saMpanna che. jeo prabhunuM A svarUpe zreSTha kakSAnuM dhyAna kare che teo svayaM vItarAga banI jAya che ane jyAM sudhI te vItarAga na bane tyAM sudhI temanAmAM rAgAdi pratyenA aNagamArUpa vairAgyabhAva to dina-pratidina vRddhi pAmato ja jAya che. vItarAganI upAsanAthI pragaTelo A vairAgyabhAva ja dharmazAstrane pariNAma pamADavAnuM mULa kAraNa che, AthI ja graMthakArazrIe A zabda dvArA sarva zrotAjanane te bhAva sudhI pahoMcADavA prayatna karyo che. A uparAMta trIjA 'svayambuvam' zabdano prayoga karI paramAtmA svayaM sarvajJa banyA che tema jaNAvyuM che. koInA paNa upadezanI apekSA vinA tathAbhavyatvanA paripAkathI svayaM bodha pAmelAne, svayaM sarvajJasarvadarzI banelAne svayaMbhU kahevAya che. arihaMta paramAtmA haMmezA koInA paNa AlaMbana vinA 11 jaNAvyo che. apAyonuM mULa kAraNa che, rAgAdi doSo. A doSono nAza thavAthI prabhune to koI apAya/kaSTa nathI ja; paraMtu prabhunA sAnidhyamAM rahenArAmAM paNa apAyonI saMbhAvanA rahetI nathI. 'svayambhuvam' pada dvArA prabhuno jJAnAtizaya varNavAyo che. 4. svayambhulam padanI vyAkhyA karatAM paM. AzAdharakRta jinasahasra nAmastotranI svopajJavRttimAM tathA zrutasAgaravRttimAM jaNAvyuM che ke, (i) svayamAtmanA gurunirapekSatayA bhavati, nirvedaM prApnoti, lokAlokasvarUpaM jAnAtIti svayambhUH / (ii) svayaM bhavati, kevalajJAnadarzanadvayena lokAloke vyApnoti svayambhUH / (iii) svayambhuvA bhUtahitena bhUtale ityAdi svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabuddhya anuSThAya vA'nantacatuSTayaM tathA bhavatIti svayambhUH, tena - zrIsamantamadrasvAmita-caturvijJatininastuto / / (iv) svayam = Atmanaiva paropadezanirapekSatayA'vagatatattvo bhavatIti svayambhUH / / 1 / / - svAdAvamazaryAn / / abhidhAnacintAmaNau / / (v) svayam - AtmanA tathAbhavyatvAdisAmagrIparipAkAt na tu paropadezAt bhavatIti svayambhUH / / 24 / / jeo gurunI apekSA vinA svayaM nirveda pAme che, lokAlokanA svarUpane jANe che, kevalajJAna ane kevaladarzana dvA2A lokAlokamAM vyApI jAya che te svayaMbhU. A rIte 'svayaMbhU' pada prabhu sarvajJa che ema jaNAve che. For Personal & Private Use Only - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra samyagdarzananI prApti karI mokSamArgano vikAsa sAdhe che. koIka sthAnamAM evuM jaNAya ke, arihaMta paramAtmAe guru upadezathI samyagdarzananI prApti Adi guNo meLavyA che, Ama chatAM jyAM evuM dekhAya che tyAM paNa guruno upadeza gauNa hoya che ane teozrInA AtmAnI tevA prakAranI yogyatA ja pradhAna hoya che. A traNa vizeSaNo dvArA graMthakAre indronA samUhathI namAyelA paramAtmA anaMta sukhanA svAmI che, rAgAdi sarvadoSathI rahita che, ane jJAnAdi sarvaguNathI yukta che, tema jaNAvyuM che. AvI suMdara oLakha dvArA arihaMta paramAtmA sAthe potAnuM anusaMdhAna karI bhAvapUrNa hRdaye mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMte paramAtmAne namaskAra karyo che. namaskAra karatAM teoe evI bhAvanA rAkhI che ke, "prabhu ! atIndriya evo adhyAtmano mArga tArA zAstranA sahAre huM sArI rIte samajyo chuM, gItArtha guruvaryonI paraMparAthI meM tene jANyo che ane anubhUtinA stare svasaMvedanathI tene mANyo che sau koI A mArge cAlI zAzvata sukhane pAme tevI abhilASAthI huM A graMthanI racanA karuM chuM; paraMtu meM A mArgane pratyakSapaNe pUrNa joyo nathI, tethI tenI rajUAtamAM mArAthI tArA vacana viruddha kAMIpaNa na kahevAI jAya, tevI zaktinI Apa pAse prArthanA karuM chuM. sAthosAtha huM paNa A mArge cAlI tArA jevA zuddha svarUpane zIdhra pAmuM te ja abhilASAthI Apane namaskAra karuM chuM'. . ' A traNa vizeSaNo dvArA jema potAnA anaMta upakArI arihaMta paramAtmAne praNAma karyo che te ja rIte graMthano prAraMbha "' zabdathI karI, potAnI upara kRpAvarSA karanAra zrutadevI "mA sarasvatIne paNa praNAma karyA che. " zabda sarasvatIno bIja maMtra che. graMtharacanA vagere viziSTakAryamAM sahAya maLe tevA zubhAzayathI ekavAra mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMte gaMgA nadInA kinAre mA sarasvatInI japa yogathI sAdhanA karI hatI. japa yogathI prasanna thayelA "mA zAradAe" pU. upAdhyAyajI bhagavaMtane kavitva ane vidvattvanuM varadAna ApyuM hatuM. A upakAranA smaraNArthe kRtajJabhAve mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMte pratyeka graMthano prAraMbha "' zabdathI karyo che. AvA uttama graMthanI racanA karavI e eka zubha kArya che. anAdikALathI saMsAramAM paribhramaNa karatAM ekaThAM karelAM pApakarmo zubhakAryomAM vighna UbhAM kare che. lokamAM paNa kahevAya che ke, "zreryAsi vavaMni. zreyakArya ghaNAM vipnavALAM hoya che. A vidgone dUra karavA ja graMthano prAraMbha karatAM maMgalAcaraNa karavAmAM Ave che. tenAthI utpanna thayelo zubhabhAva pApakarmono nAza kare che athavA pApakarmane eTalA dUra haDasele che ke te pApakarmo vighnarUpa nathI banatAM ane kArya nirvighna samApta thaI zake che. maMgalAcaraNa karyA pachI graMthakArazrIjIe zlokanA uttarArdhamAM 'madhyAtmopaniSanA prathoDawfmarvighI' - A "adhyAtma upaniSad nAmano graMtha amArA vaDe racAya che ema jaNAvI graMtha racavAnI pratijJA karI che. 5. zAstrAtparicitAM samyak, sampradAyAcca dhImatAm / ihAnubhavayogAcca prakriyAM kAmapi bruve / / 1/7 / / zrutAmbhodheradhigamya, sampradAyAJca sadguroH svasaMvedanatazcApi yogazAstraM viracyate / / 1/4 / / 6. zreyAMsi bahuvighnAni, bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM, kvApi yAnti vinAyakAH / / - adhyAtmasAre | - yojAzAstra | For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa - gAthA-1 13 maMgalAcaraNanI sAthosAtha prekSAvAna vyakti graMtha vAMcavA utsAhita thAya te mATe graMthano viSaya, prayojana, saMbaMdha ane adhikArIno ullekha karavo paNa Avazyaka che, jene anubaMdha catuSTaya kahevAya che. A graMthanuM 'adhyAtma upaniSadu nAma ja te AvazyakatAne pUrNa kare che, kema ke te nAma dvArA garbhita rIte graMthanA viSaya, prayojana ane saMbaMdha jaNAvAyA che. adhyAtmanA rahasyane jaNAvavuM, te A graMthano viSaya che ane teno bodha karAvavo ane karavo, te A graMthanA kartA ane zrotAnuM tatkAlanuM prayojana che. paraMparAe to bannenuM prayojana AdhyAtmika vikAsa sAdhI mokSa sudhI pahoMcavAnuM che. adhyAtma zuM che tatsaMbaMdhI vigatavAra carcA AgaLanA zlokomAM che. "upaniSa eTale sAra athavA rahasya. vaLI "upaniSa'no artha "gurunI samIpamAM rahIne vinayapUrvaka meLaveluM jJAna" athavA jenA dvArA zrod "vizuddha evA brahmatattvanI (AtmatattvanI) pAse bese (jaI zake) te "upaniSad' Ama brahmanI pAse pahoMcavAnuM ke brahmatulya banavAnuM sAdhana te "upaniSad'. A graMtha paNa AtmA eTale ke brahmatatvanI najIka laI javAmAM kAraNabhUta bane che, tethI A graMthanuM AvuM nAma arthane anusare tevuM "sAnvartha che. vaLI, jyAre 'upaniSaduno artha evo karIe ke, "gurunI samIpamAM besIne vinayapUrvaka meLaveluM jJAna" tyAre te ja zabda dvArA A graMthamAM kahevAyelA bhAvo kyAMthI prApta thayA ke thaI zake, tenI jANakArI paNa maLI jAya che. jainazAsananI ujaLI paraMparA mujaba A graMtha paNa guru dvArA prApta thayo che, tethI A graMthano guruparvakrama saMbaMdha sAmarthyathI jANI zakAya che. zrI arihaMta paramAtmAnA mAtRkApadane (tripadI) jhIlIne zrI sudharmAsvAmIjIe dvAdazAMgInI racanA karI. temanI paraMparAmAM thayelA mRtadhara maharSioe Agama graMtho ane prakaraNa graMthonI racanA karI. A AgamonA sArane jANanArA aneka gItArthonI zRMkhalAmAM graMthakArazrInA gurudeva zrI navijayajI ma.sA.no paNa samAveza thAya che. temanI pAsethI graMthakAra zrImahAmahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje e jJAna meLavyuM ane tenA paripAkarUpe A graMthanI racanA 7. anubadhnanti lokAn granthAdhyayane unmukhIkurvanti ye te anubandhAH / sIsapavittinimittaM abhidheyapayoyaNAI saMbaMdho / vattavvAI satthe, sassunnataM suNijjiharA / / 1 / / viSayazcAdhikArI ca sambandhazca prayojanam / prekSApUrvakAriNazca prayojanAdizUnye na pravartante / / - vizeSAvazyakabhASya - gA.1-TIkAyAm / / 8. dharme rahasyapaniSat yAt | - yojAzatavRtto - 2 || upa - samIpaM brahmaNaH niSIdanti anayeti upaniSad / yadvA upa - guruNAM samIpaM niSadya eva yA'dhIyate yathArtharUpeNopalabhyate sA upaniSad / - amarakoze / / 9. sudharmAsvAmIjI mahArAjA AcArAMga sUtranI zarUAta karatAM kahe che, "sugaM ne mAruM ! tenuM paviyA vamavanagya" arthAtuM, 'he AyuSyamAna jaMbU ! meM sAMbhaLyuM che ke, te mahAtapasvI samagra aizvaryavALA, kaSAyAdi mahAvairIono parAbhava karanArA, kAzyapagotravALA bhagavAna mahAvIre kevalajJAnathI joIne, bAra parSadA samakSa A pramANe kahyuM che." Ama, pUrvadhara maharSi paNa ema kahetA nathI ke, "A huM kahuM chuM ' paraMtu teo paNa ema kahe che ke, "bhagavAna A pramANe kahe che.' vaLI, jyAre 'mAvasaMte ' evo pATha laIe tyAre tenI chAyA "AvaSaNA' thAya ane tyAre A zabdano artha 'gurunI nizrAmAM vasatA' evo paNa artha thAya che. AvI jainazAsananI paraMparA mujaba graMthakArazrI paNa 'upaniSad' zabda dvArA jaNAve che ke, A graMtha meM guru pAsethI sAMbhaLyo che. guruvacanopagata sUtramUlatayA tAttvikamAveditaM bhavati, guruparvakramalakSaNasya sambandho sUcito bhavati / / 1 / / - 35zaradacavRttI || For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra thaI che, tethI graMthakArazrIno saMbaMdha guruparvakramathI zrIsudharmAsvAmIjI gaNadharabhagavaMta sAthe ane svayaM paramAtmA sAthe paNa che. adhyAtmanA adhikArInuM varNana zloka-pamAM jaNAvyuM che. tenA dvArA A graMthanA adhikArI koNa che te samajI zakAze. mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMte adhyAtmanA rahasyane pragaTa karatA A graMthane "rahasya" ke "sAra 'thI aMkita karavAne badale 'upaniSadu' zabdathI aMkita karI be kAryo karyA che. eka to jema vaidika paraMparAmAM adhyAtmanI rajUAta karatA graMthone upaniSad kahevAya che, tema A graMtha paNa jainadharmamAM batAvelI AdhyAtmika vAtone rajU karatuM eka upaniSad che, tema jaNAvyuM che ane bIjuM pUrve kahyuM te mujaba arthathI A graMtha guru paraMparA dvArA prApta thayo che te jaNAvyuM che. 'smafmarvithIyate" amArA vaDe racAya che; A vAkya dvArA graMthakArazrInI namratA jaNAI Ave che. temAM bahuvacanano prayoga karI mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA sUcita kare che ke, A racanA pAchaLa ghaNA badhAnuM baLa che. pUrvAcAryonA graMtho, guru bhagavaMtoe karAvela zAstrAbhyAsa, sahAdhyAyIonI mahenata vagerenA kAraNe ja A racanA zakya banI che. vaLI, ahIM "huM racuM ,' evo kartari prayoga karavAne badale "amArA vaDe racAya che ema karmaNi prayoga karI mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMte potAnI laghutA darzAvI che. //// For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-2 adhyAtmanuM lakSaNa gAthA-2-3-4 avataraNikA : maMgalAcaraNa AdinuM varNana karyA pachI have graMthakArazrI graMthanA viSayabhUta "adhyAtmanI bhinna bhinna dRSTikoNathI vyAkhyA karatAM gAthA 2,3,4mAM jaNAve che zloka : AtmAnamadhikRtya syAdyaH paJcAcAracArimA / zabdayogArthanipuNAstadadhyAtma pracakSate ||2|| zabdArtha : 9. zorthanipuII: - zabdano yogArtha karavAmAM nipuNa (vidvAno) 2. mAtmAna dhanya - AtmAne AzrayIne rU. ya: - je 4. pAvAravariHT - paMcAcArano prakarSa che. cAtu - thAya che) 6/7, tadhyAtma - tene adhyAtma 8. pravakSate - kahe che. zlokArtha : zabdanI vyutpattine AzrayIne artha karavAmAM kuzaLa vidvAno AtmAne AzrayIne (AtmAnA zuddha svarUpane lakSya banAvIne) paMcAcArano je prakarSa prApta thAya che tene adhyAtma kahe che. bhAvArtha : sAmAnyathI AtmAne AzrayIne, Atmahitane lakSyamAM rAkhIne je kriyA karAya tene adhyAtma kahevAya che, paraMtu zabdano yogAthe karavAmAM nipuNa vidvAno arthAt nizcayanayane prAdhAnya ApanArA vidvAno AtmAne AzrayIne thatI sarva kriyAne adhyAtma kahetA nathI. teo to mAtra AtmahitanA uddezathI sarva zreSTha kakSAnA paMcAcArane ja adhyAtma kahe che. vizeSArtha : AtmazuddhinA lakSyapUrvaka karAtI mana-vacana-kAyAnI koIpaNa pravRttine sAmAnyathI "adhyAtma' kahevAya che. temAM paNa viSaya-kaSAyathI para thaIne AMzika paNa AtmAmAM sthira thavuM te prAraMbhika koTinuM adhyAtma' che ane kaSAyono sarvathA nAza karI sarvAze AtmabhAvane pragaTa karavo te zreSTha kakSAnuM adhyAtma che, Ama bhUmikAnA bhedathI adhyAtmanA aneka prakAro hoya che. Ama chatAM mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMtane sAdhaka pAse adhyAtmanuM eka UMcuM lakSya baMdhAvavuM che, tethI teo sau prathama adhyAtmanI anya vyAkhyAone gauNa karI, tatkALa AtmAne paramAtmA banAvI de tevI adhyAtmanI UMcI bhUmikAne darzAvatI zabda For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra yogArtha-nipuNoe karelI 'adhyAtma' zabdanI (yaugika) vyAkhyA1 prastuta kare che. zabda-yogArtha-nipuNo koI paNa vastunI vyAkhyA karatAM, tenA mATe vaparAto zabda kaI rIte banyo che, tenI upara ghaNuM mahattva Ape che. te zabdamAM mULa zabda kayo che ane tene kayo pratyaya lAgyo che te joI, te bannenA saMbaMdhanA AdhAre ja teo artha kare che, tethI prakRti ane pratyayathI prApta thato (derivative / literal) artha je padArthamAM mukhyapaNe ghaTe te padArthane ja teo te zabdathI vAcya kare che. 16 prastutamAM adhyAtma zabda dhi upasarga ane Atman zabdanA yojanathI banyo che. aSi upasarga saptamInA arthamAM vaparAya che tethI Atmani kRti adhyAtma eTale ke AtmAmAM athavA AtmAne AzrayIne je karAya tene 'adhyAtma' kahevAya, paraMtu zabda-yogArtha-nipuNo mukhyatAne jUe che, tethI teo AtmAne AzrayIne thatI koI paNa kriyAne adhyAtma kahetA nathI, paNa AtmahitanA lakSyathI je paMcAcAranI zreSThatA ke suMdaratA prApta thAya che tene ja teo adhyAtma tarIke svIkAre che. AtmAne AzrayIne eTale zuddha Atmatattvane lakSya banAvIne. zuddha AtmA anaMta jJAnAdi guNamaya che, anaMta AnaMda teno svabhAva che. te sadA mATe sahaja sukhamAM sthira hoya che, tenAmAM viSayono saMga ke kaSAyonI koI kanaDagata nathI hotI, karmanA koI AvaraNa nathI hotA, zarIrano vaLagADa nathI hoto ke koIpaNa prakAranAM baMdhana nathI hotAM. zuddha AtmAnuM AvuM svarUpa siddhAtmAomAM pragaTa che, jyAre saMsArI jIvomAM A svarUpa pragaTa nathI hotuM, 1. zabdano artha ka2vAnI cAra paddhatio prasiddha che, jenA anusAre zabdanA cAra prakAro thAya che. 1. yaugika 2. 30 je zabda prakRti ane pratyayanA saMbaMdhanI apekSA rAkhyA vagara potAnI vyutpattithI nirapekSa rahI, mAtra lokavyavahAranA AdhAre artha jaNAve che, te rUDhi pradhAna ke rUDha zabda kahevAya che. dA.ta. AvuDa = indra, gopura = da2vAjo, vAkSa = bArI. 3. yogarUDha - je zabdano loka pracalita artha, tenA vyutpatti arthane paNa anusarato hoya tene yogarUDha zabda kahevAya che. dA.ta. pana zabda lokamAM kamaLa mATe vaparAya che. paddhe khAyate rUti pana evI tenI vyutpatti pramANe "pa, eTale kAdava, temAM je utpanna thAya te paMkaja' kahevAya. Ama to kAdavamAM kIDA Adi ghaNuM thAya che, topaNa te darekane 'paMkaja' nathI kahevAtuM; paraMtu mAtra kamaLa mATe 'paMkaja' zabda rUDha che. tethI pana zabda yogarUDha kahevAya. je zabda yogabaLathI artha jaNAve, tene yaugika zabda kahevAya che. temAM yoga eTale prakRti (mULa zabda ke dhAtu) ane pratyayano saMbaMdha. dA.ta. pA. A zabda paN dhAtu ane kartRsUcaka Ja pratyayanA saMbaMdhathI banyo che. teno artha thAya che rasoIyo. 4. yaugika rUDha - je zabda prakRti ane pratyayanA saMbaMdhathI eka artha jaNAve ane rUDhithI bIjo artha jaNAve tevA zabdane yaugika rUDha zabda kahevAya che. dA.ta. mid A zabdanI vyutpattine AzrayIne teno artha thAya che vRkSa ke latA. kemake pRthvIne phADIne utpanna thAya te mil kahevAya. rUDhi pramANe vRmino artha yajJa thAya che. A banne artha pracalita hovAthI mil yaugika rUDha zabda kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-2 kemake tenI upara karmanuM AvaraNa hoya che. "siddho jevuM ja mAruM svarUpa che. mArA AvA zuddha svarUpane mAre prApta karavuM che. anaMta jJAnAdi guNone mAre pragaTa karavA che. anaMto AnaMda mAre mANavo che." AvA saMkalpa dvArA rAgAdi doSone dUra karI Atmika guNone prApta karavAnuM lakSya bAMdhI AtmAne zuddha karavAnA upAyarUpe je kriyA karAya, tene adhyAtma kahevAya che. sAmAnyathI vicAraNA karIe to AtmAnA lakSyavALI AvI pravRtti apunabaMdhaka avasthAnI prApti thayA pachI ja zarU thAya che, kema ke, jyAM sudhI mohanI mAtrA tIvra hoya che, tyAM sudhI koIpaNa jIva AtmA saMbaMdhI kriyA to zuM vicAra paNa karI zakato nathI. moha jyAre nabaLo paDe che ane sAdhaka apunabaMdhaka avasthA prApta kare che tyArapachI ja AtmazuddhinuM lakSya baMdhAya che ane A lakSyavALI temanI te kriyA ja "adhyAtma kahevAya che, Ama chatAM ahIM mohanA jorane kAraNe sarjAze Atmahitakara pravRttio thatI nathI ane sarva pravRttio AtmalakSI paNa hotI nathI. tethI vyutpattine pradhAna mAnanArA vidvAno te avasthAmAM paNa adhyAtma che, tevuM mAnatA nathI. teo to tyAM ja "adhyAtma mAne ke, jyAM sAdhaka saMsAranA sarva bhAvo pratye udAsIna banI, samatAnI ucca bhUmikAne prApta kare ane AtmAne AzrayIne ja paMcAcAranA prakarSane prApta kare. paMcAcAra eTale AtmAnA zuddha svarUpane, athavA tenA jJAnAdi guNone pragaTa karavAnA zAstrokta pAMca prakAranA AcAro. temAM jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra ane vIryAcAra : A pAMca AcArono samAveza thAya che. bhUmikA bhede A AcAro paNa aneka prakAranA hoya che. jyAre te AcArono prakarSa pragaTe che tyAre ja tene zabda-yogArtha-nipuNo adhyAtma kahe che. sarva sAdhakoe potAnI paMcAcAranI sAdhanAno prAraMbha karI paMcAcAranA AvA prakarSa sudhI pahoMcavAnuM lakSya rAkhavAnuM hoya che. 2. mohanIya karmanI utkRSTa sthiti ane rasa jeo have puna:bAMdhavAnA nathI, tevI bhUmikA sudhI pahoMcelA sAdhakane apunabaMdhaka kahevAya che. tene oLakhavAnA traNa lakSaNo zAstramAM jaNAvyA che. (1) pApa tIvrabhAve na kare. (2) saMsAra pratye bahumAna na hoya. (3) sarvatra aucityapUrvaka vartana kare. ATalo AtmavikAsa karelo AtmA ja vAstavika dharmamArga mATe yogya gaNAya che. pAvaM na tivvabhAvA kuNai Na bahumannai bhavaM ghoraM / uciyaTThiiM ca sevai savvattha vi apuNabaMdhotti / / 13 / / - yogAzata || 3. gatamohAdhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA tadadhyAtma jagurjinAH / / 2 / 2 / / - adhyAtmasAre || jenA uparathI mohano adhikAra cAlyo gayo hoya tevA vyaktionI AtmAne AzrayIne je zuddha kriyA pravarte che, te kriyAne jinezvara bhagavaMto adhyAtma kahe che. apunarbandhakAdyAvad guNasthAnaM caturdazam / kramazuddhimatI tAvat kriyAdhyAtmamayI matA / / 2/4 / / - adhyAtmasAre || pahelA guNasthAnakanI apunarbandhaka avasthAthI mAMDIne caudamA guNasthAnaka sudhInI jeTalI dharmakriyA che te uttarottara vadhune vadhu vizuddha banatI jatI badhI kriyA adhyAtmamaya manAya chearthAt adhyAtmasvarUpa che. For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra jJAnAcAra : koIpaNa vastuno yathArtha bodha jJAnathI thAya che. A jJAnaguNanI prApti ke jJAnano avarodha karanArA karmono kSaya ke kSayopazama jenAthI thAya tevI pravRttine jJAnAcAra (jJAnanA AcAra) kahevAya che. jemake zAstra adhyayana mATe je samaya che te samaya sAcavI, gurunA vinayapUrvaka, atyaMta bahumAnathI, jarUrI tapAdi anuSThAno karI, zuddha zabdoccArapUrvaka, arthanI vicAraNA sAthe zAstra adhyayana karavuM vagere 8 prakAranA jJAnAcAra che, paraMtu mAtra zAstra bhaNavuM ane jJAna prApti mATenA zAstrIya niyamo na pALavA te jJAnAcAra nathI. kema ke e rIte bhaNavAthI samyajJAnanI prApti thaI zakatI nathI. A AcAranA pAlanapUrvaka jo zAstra adhyayana thAya to sarvajJapraNIta zAstro sabhyajJAnasvarUpe pariNAma pAme che. te samyajJAna saMsAranA vAstavika svarUpano bodha karAvI sAdhakane AtmasvarUpano bodha karAvavA samartha bane che. vaLI, samyajJAna svarUpa dIpakanA sahAre sAdhaka potAnA svarUpane ane svarUpanuM AvaraNa karanArA doSone joIne, te doSonA nAza dvArA potAnA zuddha svarUpane pragaTAvavAnI dizAmAM AgaLa vadhI zake che. darzanAcAra : 'jagatanA dareka padArtho sarvajJa-vItarAga paramAtmAe jevA batAvyA che tevA ja che' - AvI aDaga zraddhA eTale ja samyagdarzana. A guNane pragaTAvavA, TakAvavA, sudRDha ane sunirmaLa ka2vA jinapraNIta tattvomAM niHzaMka rahevuM; anya matanI kAMkSA na karavI vagere 8 prakAranA AcAronuM pAlana karavuM te darzanAcA2 che. A AcAranA pAlanathI tattvarucimAM vighna karanArA mithyAtva mohanIya Adi karmo nAza pAme che ane tattvanI zraddhA pragaTe che. jenA pariNAme AtmA, puNya, pApa, paraloka ane mokSa jevA atIndriya padArtho upara paNa sAdhaka tIvra zraddhAvALo banI adhyAtmanA mArge dRDhatApUrvaka AgaLa vadhI zake che. cAritrAcAra : paudgalika bhAvothI 52 thaIne AtmabhAvamAM sthira thavuM te cAritra che. A guNane prApta karAve tevA pAMca samiti ane traNa guptirUpa 8 AcAro te cAritrAcAra che. je cAritramohanIya karmanA kSayopazamathI pragaTe che ane sarvathA A karmano kSaya karAvI AtmabhAvamAM sthiratArUpa cAritraguNanI prAptimAM nimittabhUta bane che. Atma-sanmukhatApUrvaka nirdambhapaNe thatA samiti-guptisvarUpa cAritrAcAranA pAlanamAM jema jema sUkSmatA ane daDhatA Ave che tema tema sAdhaka bAhyabhAvothI nivRtta thato jAya che. pariNAme bAhya viSayothI nivRtta thayelI indriyo ane saMkalpa-vikalpathI rahita baneluM mana AtmadhyAna mATe samartha bane che. tapAcAra : phaLanI apekSAe vicArIe to je karmane tapAve, karmane AtmAthI chUTAM kare tene tapa kahevAya che ane svarUpanI dRSTie vicArIe to icchAnA nirodhane tapa kahevAya che. A guNane prApta karavA ke tene dRDha karavA cha prakAranA bAhya ane cha prakAranA atyaMtara ema kula bAra prakAranA tapamAM prayatna karavo tene tapAcAra kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-2 jJAna dvArA AtmAne oLakhI, darzana dvArA tenA pratyenI zraddhAne daDha karI, cAritra dvArA karmanA Agamanane aTakAvyA pachI aneka bhavothI ekaThAM karelAM sarva prakAranA karmano nAza ka2vA tapAcAranI AvazyaktA rahe che. tapAcAra dvArA sAdhaka AtmazuddhinuM kArya karavA samartha bane che, AthI ja adhyAtmane icchatA sAdhaka mATe tapAcArane paNa samyag prakAre sevavo jarUrI che. vIryAcAra : 19 jIvanuM sAmarthya, baLa, zakti, utsAha ke parAkramane vIrya kahevAya che. jJAna, darzana, cAritra ane tapanA sarva AcArone viSe potAnA bAhya-atyaMtara sAmarthyane gopavyA-chupAvyA vagara pUrNa zaktino upayoga karI potAnA AtmAne yathAzakti temAM joDavAnA prayatnane vIryAcAra kahevAya che. te sAmAnyathI 3 prakArano che. vIryAcAra dvArA AtmAmAM rahelI amApa zaktine pragaTa karI zakAya che, tethI jJAnAdi guNone pragaTa karavA sAdhake eka vIra yoddhAnI adAthI parizrama karavo joIe. kema ke jo pramAdane AdhIna thayA vinA vIrya phoravAya to ja potAnA doSone kADhI karmanA baMdhanothI mukta banI zuddha Atmatattvane pragaTa karI zakAya che. karma ane doSothI malina banelA AtmAne svaccha karavA A pAMceya AcAro Avazyaka che. jema dhULathI bharelA gharane sApha karavA mATe; dhULa joI zakAya tevo prakAza, te prakAza dvArA dekhAyelI dhULane dhULa mAnI tene kADhavAno utsAha, dhULane sApha karanAra sAvaraNI ane dhULanA Agamanane aTakAvavA bArI-bAraNA baMdha karavA jarUrI che. te ja rIte karmathI vyApta AtmAne zuddha ka2vA jJAnarUpI prakAza+, karmarajane kacarArUpa samajI tene AtmA upa2thI dUra karavAno utsAha, taparUpa sAvaraNI, karmanA Agamanane rokanAra saMyama ane AtmA upa2thI karmano kacaro dUra karavAno sudRDha prayatna atyaMta jarUrI che. apekSAe jJAnAcAra ane darzanAcAra prakAzanuM kArya kare che, cAritrAcAra karmanA Agamanane aTakAve che to tapAcAra sAvaraNInuM kArya kare che, jyAre vIryAcA2 cAreyamAM zaktino saMcAra kare che. A sarvano yoga thAya to ja zuddha AtmasvarUpanI arthAt mokSanI prApti thaI zake che. paMcAcAranA pAlanamAM jema jema sUkSmatA ane zuddhatA vadhatI jAya che tema tema AtmAnI zuddhi ane guNavRddhi thatI jAya che. A ja rIte sAdhanAnI uttarottara bhUmikA prApta thatI jAya che ane adhyAtma paNa uttarottara ucca uccatara kakSAnuM prApta thAya che, temA prAraMbhika kakSAmAM paMcAcAranuM pAlana bAhya AcAronA pAlana dvArA AMtarika pariNati tarapha DhaLatuM hoya che. tyAre AtmabhAvamAM sthira thavAnuM lakSya hovA chatAM sAdhaka sarvathA AtmabhAvamAM rahI zakato nathI. kASAyikabhAvo tene paudgalikabhAvamAM ghasaDI jAya che. sAdhanA AgaLa vadhatAM paMcAcAranuM sauSThava atyaMta pariNatirUpa banatuM jAya che. sAdhaka tyAre samatAnI upa2 upa2nI bhUmikAno sparza karato jAya che, tyAre te tRNa-maNi, zatru-mitra, sukha-du:kha vagere paudgalika sarva bhAvo pratye udAsIna (indifferent / impassive) bane che. AgaLa vadhI jyAre te saMsAra ane mokSano paNa bheda bhUlI jAya che ane tene mokSanI paNa icchA rahetI nathI, tyAre te mAtra AtmabhAvamAM Tha2vArUpa zreSTha paMcAcAranuM 4. nANaM payAsayaM sohao tavo saMjamo ya guttikaro / tiNhaMpi samAoge mukkho jiNasAsaNe bhaNio / tti / / 1161 / / vizeSAvazyakabhASye / / jJAna prakAzaka che, tapa zodhaka che ane saMyama guptikara che. traNeno paNa samAyoga thaye chate jinazAsanamAM mokSa kahela che. For Personal & Private Use Only www.airtelitary.org Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra kAraNa bane che. Ama prAraMbhika kakSAmAM bAhya AcAranI sUkSmatA ane zreSThatAmAM paMcAcAranuM sauSThava che, jyAre sAdhanAnI parAkASThAmAM atyaMtara pariNatirUpa banela paMcAcAranuM sauSThava ja mukhya bane che. sAdhanAkSetramAM banne prakAranuM bAhya AcAronuM ane pariNatinuM sauSThava Avazyaka che. atyaMta sUkSmatAthI padArthano vicAra karanArA ane zabdanI vyutpatti pramANe artha karavAmAM kuzaLa vidvAno to paMcAcAranA AvA zreSTha pAlanane ja adhyAtma kahe che, AthI ja adhyAtma kone kahevAya te jaNAvavA temaNe paThThIvAraparima" zabdano prayoga karyo che. paMcAcAranI cArimA eTale paMcAcArano prakarSa, tenuM sauSThava, tenI zreSThatA. paMcAcAranI A cArimAM be prakAranI hoya che, (1) niraticArarUpa zreSThatA ane (2) akSepa-phaLasAdhakatArUpa zreSThatA. paMcAcAranuM pAlana zAstramAM je prakAre karavAnuM kahyuM che te ja prakAre karavuM, temAM kyAMya khAmI na AvavA devI, te prathama prakAranI paMcAcAranI zreSThatA che. AvuM zreSTha-niraticArarUpa paMcAcAranuM pAlana chaThThA tathA sAtamAM guNasthAnake prApta thAya che. AtmabhAvamAM sthira thavAnA ekamAtra lakSya pUrvaka jyAre A pAMce AcAronuM pAlana atyaMta daDhatA pUrvaka ane sUkSma paNa aticAra na lAge tevI rIte thAya, tyAre guNasthAnakanI ucca bhUmikA upara jIva ArUDha thAya che, kSapakazreNi prAraMbhAya che, ghAtI karmanA paDalo bhedAya che, yoga nirodha dvArA aghAtI karmano paNa nAza thAya che ane sAdhanAnA aMtima sopAnasvarUpa caudamuM guNasthAnaka prApta karI sAdhaka AtmabhAvamAM sthira thAya che. tyArapachI turaMta ja AtmAnuM zuddha svarUpe pragaTa thAya che. je paMcAcA2nuM pAlana AvI uccatama bhUmikAe pahoMcADe te bIjA prakAranuM zreSTha paMcAcAranuM pAlana kahevAya che. be vividha dRSTikoNa apanAvI paMcAcAranI zreSThatA bAbata vicArIe to jaNAya ke vyavahAra nathI jJAnAdi pAMceya AcAronuM niraticAra pAlana e paMcAcAranI cArimA che ane nizcayanayathI jJAnAdi pAMceyanuM AtmabhAvasvarUpe sarvathA pariNamana e paMcAcAranI cArimA che. prAthamika bhUmikAmAM vyavahAranaya sApekSa paMcAcAranI cArimA prApta karavAnI che ane uparanI bhUmikAmAM nizcayanaya sApekSa paMcAcAranI cArimA pragaTAvavAnI che, ema ubhayanaya sApekSa paMcAcAranI cArimAne pragaTAvavAno puruSArtha karavAno che. sAdhaka jyAre eka mAtra AtmAne lakSya banAvIne vyavahAra sApekSa paMcAcAranI cArimAthI AgaLa vadhIne nizcaya sApekSa paMcAcAranI cArimAne prApta kare che tyAre tene zabda yogArthamAM kuzaLatA dharAvatA vidvAno "adhyAtma' kahe che. A saMdarbhamAM eTaluM dhyAna rAkhavuM joIe ke ahIM mukhya vAta cheH AtmahitanuM lakSya, tethI te vinA koIka bhautika AzaMsAthI kadAca bAhyathI ati suMdara jaNAya tevuM paMcAcAranuM pAlana thatuM hoya to paNa tene adhyAtma nahIM kahevAya. A sivAya "adhyAtma' zabda dvArA tenA artha sudhI pahoMcavAnI bIjI paNa paddhatio che. jene granthakAra AgaLanA zlokamAM batAvaze. merI 5. vAru zabdane bhAvamAM ruman pratyaya lAgavAthI garimAM evuM rUpa pRthvArimavA 7/1/58 sUtrAnusAra bane che. For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-3 avataraNikA : zabdanI vyutpatti anusAra artha karavAmAM kuzaLa vyaktio kone adhyAtma kahe che te jaNAvI have lokaDhi pramANe artha karanArA vidvAno "adhyAtma' zabdano zuM artha kare che te jaNAve chezloka : rUTyarthanipuNAMstvAhuSTiAttaM maitryAdivAsitam / adhyAtma nirmalaM bAhyavyavahAropabRMhitam ||3|| zabdArtha : 9. 1 - vaLI 2. hRcarthanipuNTI: -'rUDhi pramANe artha karavAmAM nipuNa (vidvAno) rU. maicArivAsitam - maitrI AdithI vAsita 4, vAdhavyavahAropavRdita - bAhya vyavahArathI puSTa che. nirma- nirmaLa 6. vitta - cittane 7. adhyAtma - adhyAtma 8, du: - kahe che. zlokArtha : vaLI rUDhi pramANe zabdano artha karavAmAM kuzaLa vidvAno maitrI, pramoda, karuNA ane madhyastha bhAvanAthI vAsita, bAhya vyavahArathI puSTa, ane nirmaLa evA cittane adhyAtma kahe che. bhAvArtha : zabda sparzI artha karavAmAM kuzaLa vidvAnonI dRSTimAM adhyAtma eTale "paMcAcAranI cArimA'; jyAre lokarUDhi pramANe artha karavAmAM kuzaLa vidvAnonI dRSTimAM adhyAtma eTale "AtmA saMbaMdhI ciMtana.' loka vyavahArane anusaranArA A vidvarjanonA mate to je nirmaLa citta Atmazuddhi mATe bAhya AcAro karavAmAM tatpara hoya ane maitrI Adi bhAvanAothI je bhAvita thayeluM hoya te ja citta zuddha AtmasvarUpa pragaTa karavAnuM mukhya sAdhana che, tethI teo AvA cittane ja "adhyAtma' kahe che. vizeSArtha : pUrvamAM joyuM ke zabdanA artha karavAnI aneka paddhatio hoya che. pUrNapaNe tarkabaddha (Logical) evI saMskRta bhASAmAM to pratyeka zabdano yathArtha artha kevI rIte prApta karavo ane eka ja zabdanA kevA kevA artho thaI zake te jaNAvavA mATe paNa aneka graMtho racAyA che. A graMthonA AdhAre eka ja zabdanA aneka artho to thaI zake, paNa saMdarbhathI kayA zabdono kayo artha svIkAravo te haMmezA vicAraNIya bane che. "adhyAtma' zabdano artha batAvatAM granthakAre paNa prathama atisUkSma dRSTie mAtra zabdasparzI arthane (literal aspect) ja svIkAranArA vidvAno "adhyAtma' kone kahe che te jaNAvyuM, have teo rUDhi-artha-nipuNo arthAt lokavyavahAra anusAra zabdano vyavahAru (conventional, popular) artha karavAmAM kuzaLa vidvAno kone "adhyAtma kahe che te jaNAve che. Jain Education Interational For Personal Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra rUDhi eTale paraMparA (tradition) sAmAnya loko zabdano artha karavA vyAkaraNanA niyamano sahAro levAno Agraha rAkhatA nathI. vyAkaraNanA niyamathI A zabda kaI rIte banyo ke tene kayo pratyaya lAgyo che te joI teo zabdano artha karatA nathI. teo to vRddho, anubhavIo, ke saMketajJonA nirdeza anusAra paraMparAgata rIte lokamAM je padArtha mATe je zabda rUDha thayo hoya arthAt vaparAto hoya te zabdano te ja pramANe artha kare che. rUDhi-artha-nipuNo jo ke zabdAnusAre thatA arthane mAnya rAkhe ja tevuM nathI topaNa teo zabdamaryAdAnuM pUrNa ullaMghana paNa karatA nathI. teo je padArthamAM zabdane anukULa thoDo paNa artha jaNAya tyAM paNa te zabdano prayoga karanArA che. A ja kAraNathI teo maitrAdi bhAvanAthI vAsita, bAhya vyavahArathI puSTa ane nirmaLa evA cittane adhyAtma mAne che. temAM citta eTale hRdayano DhALa, manano eka prakArano pariNAma ke Atmadravyano eka paryAya. je citta maitrI Adi bhAvanAothI eTaluM prabhAvita hoya ke, tenA vANI, vicAra ke vartanamAM A bhAvanAonI suvAsa jovA maLe. mithyAtvanA maLo dUra thatAM je cittamAM eka apUrva nirmaLatA pragaTI hoya, jenA kAraNe te tattvabhUta padArthane AtmahitanI apekSAe yathArtharUpe joI zake. taduparAMta kaSAyone AdhIna thayA vinA je samaye je vyavahAra ucita hoya te samaye te ucita vyavahAra karavAthI je citta vadhu puSTa thayuM hoya tevA cittane rUDhi pramANe artha karanArAo "adhyAtma' tarIke oLakhAve che. rUDhigata A vyAkhyAmAM "AtmAne AzrayIne evI vyutpatti anusAra adhyAtmano artha Avato nathI, paraMtu temAM je traNa bhAvavALA cittane adhyAtma tarIke svIkAryuM che, te traNe bhAvo AtmAmAM sthira thavA, AdhyAtmika vikAsa sAdhavA ke zuddha AtmasvarUpane pAmavA mATe atyaMta anukULa bhAvo che. kaSAyo ane karmonA hAsathI utpanna thatI cittazuddhi ke Atmazuddhi vinA A bhAvo pragaTatA nathI, AthI ja rUDhigata rIte AvA cittamAM adhyAtma zabdano prayoga thAya che. 2. maithyArivAsitam - graMthakAre rUDhinI apekSAe je traNa vizeSaNothI viziSTa cittane adhyAtma tarIke svIkAryuM temAM sau prathama vizeSaNa che, "maitrAdithI vAsita hovuM." maitrI, pramoda, karuNA ane mAdhyacya ema cAra bhAvanAo che. zAstromAM jaNAvyuM che ke, zubhabhAvonI prApti mATe A cAra bhAvanAo uttama sAdhano che. je sAdhaka A cAra bhAvanAone vAraMvAra bhAve che, vicAre che, tenuM ciMtana kare che, tenI UMDI anuprekSA kare che te sAdhakanA AtmA upara evA saMskAro paDe che ke teno mAnasika, vAcika, kAyika, sarva vyavahAra A bhAvanAnA prabhAva heThaLa ja pravarte che. tene te te pravRtti karatAM A bhAvanAo vicAravAnI AvazyakatA rahetI nathI. anAyAse tenI vRtti ane pravRttimAM jIva mAtranI hitaciMtA, guNavAna pratyeno pramoda, du:khI ane doSita pratye karuNA ane samaje tevA na hoya tevA pratye madhyasthavRtti jovA maLe che. cAre bhAvanAonI vizeSatAo aneka graMthomAM vistArathI jovA maLe che, tethI atre mAtra saMkSepathI tenI vicAraNA karI che. For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-3 maitrI bhAvanA : "pare hitamatirmetrI' sAmAnya loko "eka bIjA pratyenA snehabhAvane ke paraspara anubhavAtI anukULatAne maitrI kahe che. jyAre vizALa hRdayavALA jaina zAstrakAro maitrInI eka AgavI vyAkhyA kare che. teo jaNAve che ke, "parahivattA maitrI' koIpaNa prakAranA svArtha vinA ke koI saMbaMdhanI apekSA rAkhyA vinA jagatanA jIvamAtranA hitanI ciMtA, temanuM bhaluM karavAnI bhAvanA ke temane sAcuM sukha pamADavAnI vicAraNA e maitrI bhAvanA che. A bhAvanAnA pariNAme jagatanA jIvamAtra mitra jevA lAge che. temAM sAmI vyakti mane anukULa che ke pratikULa tevo vicAra hoto nathI. mArA ane parAyAno bheda hoto nathI. mAtra saunuM bhaluM karavAno, saune Atmika sukha pamADavAno talasATa hoya che. "A mAruM kuTuMba, ATalA ja mArAM sagAM ke svajana, mAre ATalAMnuM ja jovAnuM ke vicAravAnuM' AvI svArtha ke saMkucita vRtti maitrI bhAvanAnA prabhAve nAza pAme che. vasudheva kuTum'nI ati umadA vRtti pragaTe che. jenA kAraNe sahiSNutA, kRtajJatA, paropakAritA, Adi aneka saguNo sahaja khIlI uThe che. A sarve guNonA kAraNe sAdhakanI bAhya pravRttimAM svAbhAvika rIte ja koI jIvane pIDA na thAya tevuM aucityayukta vartana jovA maLe che. A bhAvanAthI kaSAyanI mAtrA ghaTe che. rAga, dveSanA saMskAro nAza pAme che. sau koIne sukhI, sArA ane svAdhIna jovAnuM mana thAya che. azubha saMkalpa-vikalponI hAramALA aTake che. hRdayanI saMkucitatA nAza pAme che, vizALatA pragaTe che. jenA pariNAme AtmabhAvamAM sthira thavA mATenI ucca-uccatara bhUmikAonuM sarjana thAya che, AthI ja rUDhi arthane anusaranArA vidvAno maitrI Adi bhAvathI vAsita cittane adhyAtma kahe che. pramoda bhAvanA: "avitA kuLanona' pramoda eTale prakRSTa AnaMda, saMtoSa. koInI sArI sthiti, koInA guNo ke AdhyAtmika unnati joIne harSita thavuM ke cittamAM AnaMda dhAraNa karavo te pramodabhAvanA che. A bhAvanAthI bhAvita thayelo sAdhaka guNavAnane joI romAMcita bane che, tenI AMkhomAM harSanA AMsu UbharAI Ave che, tenA kAna guNavAnanI kathA sAMbhaLavA Atura ane utsuka rahetA hoya che, guNa ke guNInuM sanmAna karavA, temanI stuti karavA te sadA utsAhita hoya che. . guNavAna pratyeno Avo pramoda guNa pratyenI ruci pragaTAve che. A ruci guNaprAptimAM vighna karanArA karmone vidArI guNaprAptine sulabha banAve che. tathA guNavAna pratye thatI irSyA, asUyA, pradveSa, abhAva, durbhAva, aNagamo vagere doSothI manane dUra rAkhI doSonA saMskArono samULa nAza kare che. sarvadoSono nAza karI guNasamRddha AtmasvarUpane pragaTAvavAnI icchA dharAvatA sarva sAdhakoe A pramoda bhAvanAthI cittane bhAvita karavuM joIe. kema ke, guNanA pakSapAta vinA uttama evI bAhya AcaraNA ke adhyAtmanI vicAraNA paNa guNo pragaTa karavAmAM sahAyaka banatI nathI, mATe ja guNanA prakRSTa pakSapAtavALI A pramodabhAvanAthI vAsita cittane ja rUDhine anusaratA vidvAno adhyAtma kahe che. For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra karuNA bhAvanA : "zarUUT sudAmokSataH' bIjAnAM dravya ke bhAva du:khone joIne tenAM te te du:khane dUra karavAnI bhAvanA te karuNA bhAvanA che. bhUkhathI pIDAtA, rogathI rIbAtA, dIna, anAtha vagere jIvone anna, vastra, pAtra, auSadha Adi ApI, temanA du:khane dUra karavAnI icchA te dravyakaruNA che ane rAgAdi aMtaraMga zatruothI pIDAtA jIvone temAMthI mukta karavAnI abhilASA te bhAvakaruNA che. Ama bAhya ke AMtarika koIpaNa prakAranAM du:khone tattvadRSTithI dUra karavAnI tAlAvelI te karuNA bhAvanA che. A bhAvanAnA pariNAme sAdhakamAM paropakAra karavAnI vRtti khIlatI jAya che. mithyAtva, avirati kaSAyo ke pramAdathI gherAyelA jIvo upara paNa tene dveSa nathI thato; paraMtu temanA pratye paNa citta karuNAsabhara rahe che. A rIte haiyAnI kaThoratA dUra thatAM sAdhakanI sahiSNutA vadhatI jAya che ane tenA bAhya AcAro vizeSa prakAre jayaNApradhAna bane che. karuNAnvita citta alpakSayopazama ke hanaguNavALAne joIne paNa akaLAI jatuM nathI, paNa temanAM te te du:kho ane doSone dUra karavAno bhAva dhabakato rAkhe che. anyanA aMtaraMga doSone dUra karavAnI bhAvanArUpa karaNA sva-doSanA nAzamAM paNa nimitta bane che ane sva doSanA nAzano A prayatna ja sAdhakane AdhyAtmika mArge AgaLa vadhAre che, mATe karuNAbhAvayukta cittane ahi adhyAtma kahyuM che. mAdhyastha bhAvanA "pekSA roSamAdhyazma mAdhyazma' zabdano artha che rAga-dveSanI madhyamAM rahevuM. tethI sArA ke gamatA padArthomAM rAga ane narasA ke aNagamatA padArthomAM dveSa na karavo te mAdhyacya bhAvanA che. A bhAvanAnuM kSetra ati vizALa che. jagatanA jIva ke jaDa sarva bhAvo pratye mAdhyacya rahevuM tenI upekSA karavI te A bhAvanAnuM aMtima lakSya che. AvA aMtima lakSyane prApta karavA ja prAraMbhika bhUmikAmAM jeo avinIta hoya, doSavAna hoya, seMkaDo prayatna karavA chatAM jeo sudharI zake tema na ja hoya, vaLI jeo ni:zaMkapaNe krUra karma karanAra hoya, devagurunA niMdaka hoya ane potAnI prazaMsA karatA hoya tevA jIvonI karmasthiti ane bhavasthitino vicAra karI tevA jIvo upara na rAga karavo; ke na veSa karavo; paraMtu temanI upara karuNA jIvaMta rAkhI kyAreka yogya avasaranI rAha joI tevo avasara na Ave tyAM sudhI temanI upekSA karavI te prAthamika koTinI mAdhyacya bhAvanA che. AgaLanI bhUmikAmAM saMsAranA sarva sukho haMmezA duHkhathI saMkaLAyelA ja hoya che, tethI saMsAranA du:kha ke saMsAranA sukhamAM koI bheda nathI evI vicAraNA dvArA saMsAranA sukho pratye paNa nirveda keLavI, saMsAranA sukho ane tenA sAdhanonI upekSA karavAnI che. Ama mAdhyacya bhAvanAmAM doSitanI upekSAthI AgaLa vadhIne bhautika sukha ane tenI sAmagrInI upekSA paNa samAI jAya che. 'paramArthathI saMsAranA koI padArtho sArA paNa nathI ke narasA paNa nathI, koI vastu ke koI vyakti mane sukha ke duHkha ApI zakatI nathI. koI jaDa padArtho ke koI jIvo mArAmAM rAga ke dveSa utpanna karI zakatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-3 25 sukha-du:kha ke sArA-narasAno pariNAma te mohajanya vikArothI utpanna thayelI mArI kalpanA mAtra che. vAstavamAM to saMkleza ane AkuLatA vagaranuM mAruM citta e ja sukha che ane saMkleza ke AkuLatAvALuM mAruM citta e ja du:kha che." AvuM vicArI saMsAranA jaDa ke jIva sarva bhAvo pratye upekSA keLavavI te uttama prakAranI mAdhyacya bhAvanA che. apekSAe jovA jaIe to A parama upekSA e ja uccatara bhUmikAne adhyAtma che, kemake AvA prakAranA mAdhyacyabhAva vinA saMsAranA bhAvothI citta virAma pAmatuM nathI, tethI maitrI Adi bhAvanAothI bhAvita cittane adhyAtma kahyuM che. 2. 'bAhyavyavahAropabRMhitam' adhyAtma mATe upakAraka bane tevA cittanuM nirmANa karavAmAM bhAvanAonI sAthe ucita bAhya vyavahAra paNa jarUrI che, AthI rUDhimAnya artha raju karatAM graMthakArazrIe cittanuM bIjuM vizeSaNa ApyuM "vAsthavyavahAropavRditam - bAhya vyavahArathI puSTa thayeluM." ahIM bAhya vyavahAra eTale AtmAnA jJAna, darzana ke cAritraguNane puSTa kare tevA te te bhUmikAne anurUpa sarva prakAranA bAhya AcAro. jemake jJAnaguNanI prApti ke vRddhi mATe zAstramAM darzAvelA jJAnanA ATha AcAronuM pAlana karavuM; saMyamaguNanI vRddhi mATe samiti, gupti ke dazadhA sAmAcArInuM pAlana karavuM; guru Adino vinaya, vaiyAvaccAdi karavA ke AvA potapotAnI bhUmikAne anurUpa je koI ucita AcAro hoya te karavA, te sarve bAhya vyavahAra kahevAya che. apunabaMdhaka avasthAthI mAMDI cheka kevaLInI avasthA sudhInAM ucita kAryo jJAna Adi guNonI vRddhi karI AtmAne cheka mokSa sudhI arthAt svabhAvamAM sthira thavA sudhI pahoMcADe che, AthI ja AvA bAhya vyavahAra karavA mATe ullasita thayelA cittane athavA bAhya vyavahAra dvArA jJAnAdi guNothI puSTa thayelA cittane paNa rUDhithI adhyAtma kahevAya che. rU. "nirma' maitrI Adi bhAvonA abhyAsathI sAdhaka AtmAnuM citta svArtha, saMkucita vRtti, irSAnA pariNAma, haiyAnI kaThoratA, anukULatA pratyenA rAga ane pratikULatA pratyenA dveSathI dhIre dhIre mukta thAya che. anAdikALathI cittane kaluSita karanArA bhAvothI mukta thavAne kAraNe citta vizuddha bane che. vaLI bAhya AcaraNAo dvArA te jJAnAdi guNothI paNa yukta bane che. AvuM paNa citta jo nirmaLa hoya to ja tene adhyAtmasvarUpe svIkArI zakAya, tethI cittanuM trIjuM vizeSaNa 'nirmax" ApyuM che. mithyAtva ane anaMtAnubaMdhI kaSAyonA maLa vinAnuM citta "nirmaLa" kahevAya che. anAdikALathI jIvanI vicArasaraNI rAgAdi doSothI dUSita ajJAnI vyaktionA vacananA AdhAre karAtAM atattvaciMtanathI ane vaiSayika pariNatithI ghaDAyelI hoya che. AvI avAstavika ane pariNAme du:khada nIvaDe evI vicArasaraNIthI mana malina thAya che. jIvanamAM mohanAM paDelo jyAre kAMIka nabaLAM paDe che tyAre te sarvajJa vItarAga paramAtmAnA vacananA AdhAre jIva-ajIva Adi tattvonuM yathArtharUpe UMDuM ciMtana kare che, tenAthI mithyAtvano mala nAza For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra pAme che. AtmAdi atIndriya padArtho pratyeno saMzaya chedAya che. AtmA mATe hitakAraka zuM ane ahitakAraka zuM e saMbaMdhI je viparyAsa pravartato hato te dUra thAya che. AtmAnuM sahaja sukha kevI rIte prApta thaze tenuM UMDANathI ciMtana cAluM thAya che. A rIte, je cittamAMthI tattvaciMtananA pariNAme saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya Adi malinatA nAza pAmI gaI hoya tevA nirmaLa cittane, rUDhi artha karavAmAM nipuNa vidvAno 'adhyAtma' tarIke svIkAre che. 26 yogabindu, SoDazaka Adi granthomAM pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI ma.sA. e yoganA je pAMca bhedo batAvyA che, temAM 'adhyAtma, pahelo bheda che. tenI vyAkhyA karatAM teozrIe paNa A ja vAta jaNAvI che. teozrIe kahyuM che ke, aucityAd vRttayuktasya vacanAttattvacintanam / mezcAlisAramatvantamadhyAtma tadvi vipuH / / rU8 / / yogabindu / / je sAdhake potAnA pUrNa aucityanuM pAlana karIne, potAnI zakti ane bhUmikAnusAra aNuvrato ke mahAvrato svIkAryA hoya, tevo sAdhaka maitrI Adi cAre bhAvanAothI bhAvita banI, Agama pramANe tattvanuM ciMtana karato hoya, to tenuM AvuM ciMtana 'adhyAtma' nAmano yoga kahevAya che.' pa.pU. AcArya zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAjAe paNa adhyAtmane traNa vizeSaNothI varNavyuM che ane graMthakArazrI mahAmahopAdhyAyajIe paNa rUDhi artha ka2vAmAM kuzaLa vidvAno zene adhyAtma kaheze te varNavatA traNa vizeSaNo darzAvyAM che. banne mahAtmAo judA judA zabdonA prayogathI eka ja padArthano bodha karAve che. temAM (1) 'aucityAr vRttayuvattasya' ne darzAvavA graMthakArazrIe 'vAghavyavahAropaitim' evo zabda prayoga karyo che. banne vyAkhyAomAM A vizeSaNa ucita AcAro upara bhAra mUke che. ucita AcAronA pAlanathI samyak cAritranI bhUmikA ane parAkASThA prApta thAya che. (2) 'maitrAvisAram' ne darzAvavA ahIM 'maiAvivasitam' evo zabda vaparAyo che. maitrI Adi bhAvanAothI samyagdarzananI bhUmikA ane parAkASThA prApta thAya che. (3) 'vavanAttapittanam' no bodha karAvavA graMthakArazrIe 'nirmaruM evuM vizeSaNa mukyuM che. sarvajJanA vacanAnusAra tattvaciMtana karavAthI citta nirmaLa thAya che. jenAthI samyajJAnanI bhUmikA niSpanna thAya che ane A ja tattvaciMtanathI samyajJAnanI parAkASThA paNa prApta thAya che. Ama 'adhyAtma'nI A vyAkhyAmAM samyag jJAna-darzana-cAritrarUpa mokSamArga samAyelo che. AvA adhyAtmathI jyAre sAdhakanuM jIvana vAsita bane che tyAre tene AtmAnA zuddha svarUpano anubhava thAya che ane Avo AtmabhAvano anubhava ja sAdhakane paramazuddha banAve che. I // 3 // For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-4 avataraNikA : pUrvamAM batAvelI banne prakAranI adhyAtmanI vyAkhyA kayA nayane (daSTikoNane) sAme rAkhIne karI che, te have jaNAve chezloka : evambhUtanaye jJeyaH, prathamo'rtho'traM kovidaiH| yathAyathaM dvitIyo'rtho, vyavahArarjusUtrayoH ||4|| zabdArtha : 9. satra - ahIM = bIjA ane trIjA zlokamAM batAvelA "adhyAtmanA be arthamAM 2. hovinTe: - paMDito vaDe rU/4. prathama: artha:pahelo artha che. vibhUtana - evaMbhUtanayaviSayaka che 6. zeya: - (tema) jANavA yogya che. 78, dvitIya: 35rtha:- (ane) bIjo artha 1. yathAyathaM - yathAyogya rIte-je rIte ghaTe te rIte 10. vyavahArarnasUtrayo - vyavahAra ane jusUtraviSayaka che (tama) jANavuM. zlokArtha : bIjA ane trIjA zlokamAM jaNAvelA "adhyAtmanA be arthomAM paMDitoe prathama artha evaMbhUtanaya pramANe jANavo ane bIjo artha je rIte ghaTe te rIte vyavahAra ane RjusUtranayAnusAra che tema jANavuM. bhAvArtha : pUrvanA be zlokomAM je alaga alaga "adhyAtmanI vyAkhyA karI che, te alaga alaga nayane sAme rAkhIne karavAmAM AvI che. temAM zabdayonArtha nipuNoe je vyAkhyA karI che te sAte nayomAM chellA evaMbhUtanaya anusAra karAI che. jyAre rUDhi pramANe artha karavAmAM kuzaLa vidvAnoe "adhyAtmanI vyAkhyA vyavahAranaya ane RjusUtranaya anusAra karI che. vizeSArtha : adhyAtma zuM che te jaNAvavA granthakArazrIjIe adhyAtmanI be vyAkhyA karI. temAM prathama vyAkhyA evaMbhUtanayanI mAnyatA pramANe che ane bIjI vyAkhyA yathAyogya rIte vyavahAranaya ane RjusUtranayanI dRSTie karavAmAM AvI che. alaga alaga nathI karAyelI A baMne vyAkhyAone samajavA mATe sau prathama "naya zuM che ane tenA keTalA prakAro che ? te samajavuM jarUrI che. sAmAnyathI kahIe to "naya' eTale vastune jovAno eka dRSTikoNa. koIpaNa vastumAM aneka dharmo rahelA hoya che ane tene jovAnA, jANavAnA samajavAnA ke rajU karavAnA aneka dRSTikoNa hoya che. vastu svayaM aneka svarUpavALI hovAnA kAraNe eka dRSTikoNathI jotAM vastunuM eka svarUpa jaNAya to bIjA dRSTikoNathI jotAM vastu koI anya svarUpe paNa dekhAya. kyAreka evuM paNa bane ke judA judA dRSTikoNathI vastunuM ja svarUpa jaNAya te paraspara virodhI paNa lAge. jema ke, eka apekSAe AtmA For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra nitya che to anya apekSAe AtmA anitya che. sAmAnyathI evuM lAge ke padArtha nitya paNa hoya ane anitya paNa hoya tevuM kaI rIte bane ? paNa vastunuM svarUpa ja judA judA dRSTikoNathI juduM juduM hoya che, tethI be vacce virodhAbhAsa hoto nathI, paNa jovAno dRSTikoNa judo hoya che. A judA judA dRSTikoNathI vastune jovAthI vastuno-vastunA svarUpano saMpUrNa bodha thaI zake che. 28 padArthano saMpUrNa bodha karavA mATe apanAvAtA AvA vividha dRSTikoNane ja zAstrIya bhASAmAM 'naya' kahevAya che. 'naya' aneka dharmovALI vastunA koI eka dharmane mukhya banAvI 'A vastu A prakAre che' ema jaNAve che. te jyAre vastunA eka dharmanuM pratipAdana kare che tyAre vastunA anya dharmano virodha ke apalApa karato nathI, mAtra tenI dRSTimAM je dharmanuM mahattva hoya tene vizeSa prakAre 2jU kare che, ane vastunA anya dharmonI rajUAta karavAmAM udAsIna rahe che. vastunA aneka dharma hovAne kA2Ne tene jonArA-2jU ka2nA2A nayo paNa aneka che, chatAM samajavA sarala bane te mATe zAstrakAroe te sarvano saMgraha karI sAta nayo batAvyA che. vaLI, A sAta nayone nizcayanaya ke vyavahAranaya, dravyAstikanaya ke paryAyAstikanaya, jJAnanaya ke kriyAnaya evA be benA vibhAgamAM paNa samAviSTa karyA che. adhyAtmano pUrNa bodha karAvavA granthakArazrIjIe paNa be alaga-alaga nayono Azraya karanAra alagaalaga vidvAnoe karelI adhyAtmanI vyAkhyA 2jU karI che. bIjA zlokamAM vyutpatti pramANe artha karanArA yogArtha-nipuNa vidvAnoe 'AtmAne uddezIne je zreSTha paMcAcA2nuM pAlana thAya' tene adhyAtma kahyuM. temanI A vyAkhyA evaMbhUtanaya pramANe che. evaMbhUtanayanuM mAnavuM che ke, zabda potAnAthI vAcya (pote je padArthanuM svarUpa kahevA mAMge che te) padArthamAM je kriyA jaNAvato hoya, te padArthamAM jyAre te kriyA vartatI hoya tyAre ja te padArthamAM te zabdano prayoga thaI zake, anyathA nahi. eTale jyAre padArtha zabda dvArA jaNAvAtI kriyAthI rahita hoya tyAre te padArtha mATe te zabdano prayoga na karAya. jema ke, 'rAjA' zabda rAjavuM - zobhavuM vagere kriyAne jaNAve che. tethI cAmara, chatra, siMhAsana Adi vibhUtiothI vyakti jyAre rAjatI hoya tyAre ja te vyakti mATe 'rAjA' zabdano prayoga karAya; paraMtu rAjya karanAra vyakti jo bhojana snAna vagere kriyA karatI hoya to tyAre te zobhavAnI ke rAjya karavAnI kriyAthI rahita che, tethI tyAre tenA mATe 'rAjA' zabdano prayoga na karAya, tyAre tene rAjA na kahevAya. Ama evaMbhUtanaya zabdano artha karatI vakhate padArthamAM kriyAno vizeSa prakAre Agraha rAkhe che. yogArtha-nipuNo paNa AtmAne AzrayIne paMcAcArano prakarSa jyAre jyAM thato hoya tyAre ja ane tyAM ja adhyAtma svIkAre che, tethI teo evaMbhUtanayanI mAnyatAvALA kahevAya. teo paMcAcArano prakarSa na hoya to tyAM 1. prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzA'pratikSepI adhyavasAyavizeSo nayaH / - nayarahasse / / naya sAta prakAranA hoya che H 1. naigama, 2. saMgraha, 3. vyavahAra, 4. RjusUtra, 5. zabda, 6. samabhirUDha, 7. evaMbhUta. A sarve nayonI TUMkI samaja pAchaLa pariziSTa-1 pAnA naM.-179 u52thI joI zakAze tathA vizeSa samaja gurugamathI tattvArtha Adi graMthomAMthI jANI zakAze. A pariziSTa vAMcyA pachI graMthano abhyAsa vadhu lAbhadAyaka banaze. For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanuM lakSaNa - gAthA-4 29 adhyAtma' zabdano prayoga na kare ane saMpUrNapaNe AtmAne AzrayIne pravRtti na thatI hoya to paNa 'adhyAtma" zabda na vApare, tethI spaSTa che ke, sUkSmatAnA AgrahI yogAthe nipuNonI "adhyAtmanI vyAkhyA ati sUkSma evaMbhUtanaya pramANe karAI che, tethI pUrve jaNAvyuM tema evaMbhUtanajyanI mAnyatAvALuM 'adhyAtma samatAnI parama bhUmikAne pAmelA niraticAra cAritranuM pAlana karatAM AtmabhAvamAM ja ramaNa karanArA yogIomAM ghaTe che. trIjA zlokamAM rUDhi pramANe artha karanArA vidvAno "maitrI AdithI vAsita ane bAhya vyavahArathI puSTa thayela nirmaLa cittane "adhyAtma' kahe che. teonI vyAkhyA yathAyogya rIte RjusUtra ane vyavahAra baMne nayone anusare che, tethI A ja vyAkhyA jyAre RjusUtranaya svIkAre tyAre tenuM arthaghaTana RjusUtranayane saMgata thAya te rIte karavuM joIe ane jyAre vyavahAranaya svIkAre tyAre tenuM arthaghaTana vyavahAranayane saMgata thAya te rIte karavuM joIe. 'thAya" no Avo artha karavo ucita lAge che, chatAM A viSayamAM vizeSajJono vimarza AvakArya che. vyavahAranaya lokavyavahAra pramANe cAle che, tethI teno evo Agraha nathI hoto ke zabda prayoga karAya tyAre jenA mATe je zabda vaparAto hoya te padArthamAM te vakhate zabdathI jaNAtI kriyA hovI ja joIe, tethI padArthamAM zabdathI jaNAtI kriyA kadAca AgaLa pAchaLa hoya topaNa vyavahAranaya te padArthamAM te zabdano prayoga kare che, tethI rAjA rAjagAdI upara na beTho hoya, ke te rAjya na paNa karato hoya, topaNa jo eno rAjyAbhiSeka thaI gayo hoya, to vyavahAranaya tene rAjA tarIke svIkAre che. vyavahAranaya maitrI AdithI vAsita, bAhya vyavahArathI puSTa evA nirmaLa cittane "adhyAtma" tarIke svIkAre che, Ama chatAM temAM vizeSa e che ke A naya traNe kALamAMthI koIpaNa kALamAM vartatA adhyAtmane "adhyAtma tarIke svIkAre che, tethI je vyaktinuM citta bhUtakALamAM maitrI Adi bhAvathI bhAvita hoya athavA najIkanA bhaviSyamAM tevuM thaI zake tema hoya tevA vyaktimAM paNa A naya adhyAtma svIkAre che. vaLI vartamAnamAM jenuM citta koIka kaSAyane kAraNe AtmabhAvamAM sthita na hoya, paraMtu tenAmAM jo pazcAttApa pramAdAdi bhAvone kAraNe bAhya vyavahAromAM kaMIka UNapa hovA chatAM karavAnI purNa bha vyaktinA cittane paNa teTalo AtmalakSI zubha bhAva hovAthI vyavahAranaya "adhyAtma' tarIke svIkAre che. taduparAMta A naya sva-paramAMthI koInA paNa adhyAtmane adhyAtma tarIke svIkAre che eTale ke potAnAmAM adhyAtma hoya tevA AtmAomAM to A naya "adhyAtma svIkAre ja che; paraMtu potAnAmAM haju adhyAtmano bhAva pragaTyo na hoya, chatAM te bhAvane pragaTAvavA adhyAtmabhAvane pAmelA gacchanuM jeNe zaraNa svIkAryuM hoya ane te te bhAvone pragaTAvavA te te gaccha-samudAya ke vyaktio vacce rahI yathAyogya prayatna paNa karato hoya, tevA AtmAmAM paNa A naya "adhyAtma' svIkAre che. A sarva bAbato uparathI nakkI karI zakAya ke, rUDhi arthane mAnanAranuM A lakSaNa vyavahAranayane sAme rAkhIne karyuM hoya tema mAnavuM yogya che. A sarva mAnyatA uparathI evuM paNa jaNAya che ke, vyavahAranaya apunardhadhaka kakSAthI prAraMbhI jyArathI cittamAM AMzika paNa nirmaLatA pragaTe che, tyArathI adhyAtma mAne che. A uparAMta trIjA zlokamAM jaNAvelI "adhyAtmanI vyAkhyA RjusUtranayane paNa mAnya che. RjusUtranaya zabdathI A vyAkhyA svIkAre che, paNa arthathI temAM keTalAka pheraphAra kare che. RjusUtranA vidyamAna dravyane gauNa karIne tathA bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna vastunI carcA karyA vinA For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra sIdhe sIdhI rIte mAtra vartamAna paryAyane ja mahattva Ape che. vaLI te "Iya' potAnI vastune ja potAnI mAne che arthAtu potAnAmAM thatI kriyAne ja te svIkAre che, anyanI nahi, eTale A naya koI vyakti AdhyAtmika gacchamAM rahetI hoya teTalA mAtrathI tenAmAM adhyAtma svIkArato nathI. te to vartamAna kSaNamAM je citta, maitrI Adi bhAvanAothI bhAvita hoya, bAhya vyavahArothI puSTa banyuM hoya ane sAMsArika spRhAothI mukta hoya te ja cittane adhyAtma kahe che. paraMtu jo kaSAyane AdhIna thaI kyAreka cittamAMthI maitrI Adi bhAva sukAI gayo hoya, nimitta maLatAM kyAMka sAMsArika spRhAo pragaTa thaI gaI hoya ke pramAdAdi doSothI ucita AcaraNa na thatuM hoya to te cittane RjusUtranaya adhyAtma tarIke na svIkAre. RjusUtranaya mAne che ke jo haiyu svArthI ke saMkucita banyuM hoya to ja vartamAnamAM maitrIbhAva na hoya, jo guNano pakSapAta nAza pAmyo hoya to ja pramodabhAva na hoya, jo haiyuM kaThora banyuM hoya to ja karuNAbhAva na hoya, jo haiyAmAM kyAMka dveSa ke aNagamA AdinA bhAvo paDyA hoya to ja mAdhyazmabhAva na hoya. vaLI, jo jIva vartamAnamAM viSaya, kaSAya ke pramAdane AdhIna banyo hoya to ja te jIva upakAraka ucita vyavahAra na kare. A dareka bhAvo kaSAyayukta bhAvo che. kaSAyayukta bhAvanI hAjarImAM adhyAtma hoI zakatuM nathI, evI RjusUtranayanI spaSTa mAnyatA che. RjusUtranayanA AdhAre jyAMthI nizcayanaya yogano prAraMbha mAne che te pAMcamAM guNasthAnakathI adhyAtmano svIkAra thaI zake. Ama rUDhi arthane svIkAranAra matanI vyAkhyAo je rIte saMgata thatI hoya te rIte arthaghaTana karI vyavahAra ane RjusUtranA matane anusaranArI kahI zakAya. ahIM prazna thAya ke sAta nayomAMthI mAtra traNa nayathI adhyAtmanI vyAkhyA zA mATe karI che ? vicAratAM evuM lAge che ke, A traNa nayonI mAnyatA raju karavA dvArA ja graMthakAre sAte nayonI mAnyatAono samAveza karI lIdho che. sAte nayone dravyAstika ane paryAyAstika ema be vibhAgamAM vaheMcI zakAya niyo dravyane pradhAna mAnanArA che to pAchaLanA no paryAyane prAdhAnya ApanArA che. evaMbhUtanaya e parAkASThAno paryAyAstika naya che, tethI tene mAnya artha zabdanaya ane samabhirUDha nayane to mAnya hoya ja che. vaLI, vyavahAra ane RjusUtranI mAnyatA rajU karavA dvArA dravyAstikanayonI parAkASThA raju karI che, temAM tenAthI nIcenA nayono samAveza thaI jAya che, tethI dravyAstika ane paryAyAstika bannenI parAkASThAone pradarzita karatAM nayone mAnya adhyAtmanI vyAkhyAo darzAvI graMthakAre saMkSepamAM sAte nayanI mAnyatAono samAveza karI lIdho che. eka apekSAe evuM paNa kahI zakAya ke yogAthe nipuNonI vyAkhyA kriyAnayane AzrayIne karela che. to rUDhi arthe nipuNonI vyAkhyA jJAnanayane AzrayIne karAI che. taduparAMta prathama vyAkhyA nizcayanayane mAnya vyAkhyA che to bIjI vyAkhyA vyavahAranayane mAnya che. jA. 2. rUDhiartha nipuNoe A baMne nayane sAme rAkhI lakSaNa karyuM, tenuM kAraNa evuM lAge che ke, keTalAka pUjyo (pU.jinabhadragaNi kSamAzramaNa vagere) RjusUtranayane dravyAstikanayamAM gaNe che ane keTalAka AcArya bhagavaMto (pU. siddhasena divAkarasUri Adi) RjusUtranayane paryAyAstikanamAM gaNe che. A rIte kathana karavAthI te baMne vAto vivakSAbhede satya che, evuM phalita thAya che. phakta vyavahAranayathI vyAkhyA karI hota to Rju sUtra paryAyAstikanaya che evuM sUcita thAta ane phakta RjusUtranI vyAkhyA karI hota to jUsUtra dravyAstikanaya che tema lAgata. paraMtu A rIte vyAkhyA karavAthI baMne pUrvAcAryonA mata pratye potAnI saMmati darzAvI che. For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanA adhikArI - gAthA-5 adhyAtmanA adhikArI gAthA-pa avataraNikA : adhikArI AtmA ja yogya upAyo dvArA prArabdha kAryanI siddhi prApta kare che, tethI adhyAtmanI vyAkhyA karyA pachI, have graMthakArazrI adhyAtmanA adhikArI koNa che te batAve che zloka : galannayakRtabhrAntiryaiH syAdvizrAntisammukhaH / syAdvAdavizadAlokaH, sa evAdhyAtmabhAjanam // 5 // 31 zabdArtha : 9. ya: - je 2. nnayataprAntiH - nAza pAmatI nayakRta bhrAntivALo che, rU. vizrAntisambhuvaH - vizrAntine sanmukha che, 4. syAdvAvizavA-cho: - syAdvAdarUpa vizada (spaSTa-nirmaLa) dRSTivALo che, 6. saH - te 6. vaiM - ja 7. adhyAtmamAnanam - adhyAtmano adhikA2I 8. cAt - thAya. zlokArtha : eka ja nayathI = eka ja dRSTikoNathI; padArthane jotAM utpanna thayelI bhramaNAo jenI nAza pAmI rahI hoya, je vizrAntine sanmukha banyo hoya ane jenAmAM syAdvAdanI nirmaLa vizALa dRSTi eTale ke sarva dRSTikoNathI padArthane jovAnI kSamatA pragaTI hoya te ja vyakti adhyAtmano adhikArI bane. bhAvArtha : adhyAtmano mArga eka viziSTa mArga che. tenA upara cAlavA mATe sAdhakamAM keTalIka prAthamika yogyatAo hovI Avazyaka che. temAM sau prathama AvazyakatA e che ke, (1) eka ja nayane AzrayIne cAlatI vicAraNAonA kAraNe sAdhakanA manamAM AtmA, sukha Adi viSayaka je bhramaNA utpanna thaI hoya te tattvanI vicAraNA karavAnA kAraNe dhIme dhIme nAza pAmI rahI hoya. (2) vaLI, bIjI jarUrIyAta e che ke, 'bAhya padArthothI sukha maLe che' evo bhrama TaLavAne kAraNe sAdhakanuM citta bahAra bhaTakavAthI kaMTALI AtmAmAM sthira thavA mATe tatpara banyuM hoya. (3) A uparAMta jenAmAM AtmasvarUpano bodha ane vAstavika sukha kevI rIte prApta thaze te saMbaMdhI aneka dRSTikoNathI vicAravAnI kSamatA khIlI hoya arthAt je sAdhakanI dRSTi syAdvAdanA nirmaLa prakAzathI yukta hoya te sAdhaka adhyAtmanuM bhAjana banI zake che. For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : adhyAtmanI sAdhanA e jagatanuM sarvotkRSTa kArya che, te 52mAtmAnI zreSTha upAsanA che, tenI ArAdhanAthI zAzvata sukhanA bhoktA banI zakAya che ane potAnuM parama zuddha svarUpa pragaTa karI zakAya che. AvI sAdhanA koNa karI zake ? koNa tenuM bhAjana banI zake ? konAmAM 52ma zuddha AtmabhAvane pAmavAnI yogyatA pragaTI kahevAya ? A sarva jijJAsAone saMtoSavAnuM kArya A zloka kare che. jovA jaIe to adhyAtmanA adhikArInuM varNana aneka graMthomAM aneka rIte karavAmAM AvyuM che, paNa te sarvano sAra e che ke, jyAre AtmA uparathI mohano adhikAra ghaTe che ane te potAnA guNone pragaTa karavA svayaM prayatnazIla bane che, tyAre ja te adhyAtmano adhikArI bane che. prazna e thAya ke jIva Avo prayatna kyAre karI zake ? anAdikALathI saMsAramAM paribhramaNa karatAM jIva anaMtA pudgalaparAvarto pasAra kare che, tema karatAM karatAM jIva jyAre ca2mAvartakALamAMTe Ave che eTale ke, mokSamAM javA pahelAMnA eka cokkasa kALakhaMDamAM praveza kare che, tyAre tenA uparanI mohanI pakkaDa kAMIka DhIlI paDe che. AtmA upara 'para'nI arthAt jaDanI ke pudgalanI pakkaDa jeTalI vadhu teTalI tenI bhUmikA nIcI ane e pakkaDamAMthI te jeTale aMze mukta thAya teTalI tenI bhUmikA UMcI. AtmA uparathI jyAre jaDanI pakkaDa ochI thAya tyAre ja te potAnI jAtane zuddha karavAno AMzika prayAsa cAlu karI zake che. caramAvartakALamAM AvatAM jIvano amuka prakArano bhAvamaLa nAza pAme che. bhAvamaLa ke karmamaLa eTale jIvamAM rahelI karmabaMdha karavAnI yogyatA. A yogyatA gADha mithyAtva mohanIyAdi karmasvarUpa che. jyAM sudhI mithyAtva gADha hoya che arthAt jyAM sudhI bhAvamalanI tIvratA hoya che tyAM sudhI jIva saMsAranA yathArtha svarUpane samajI zakato nathI. caramAvartamAM? AvatAM jyAre bhAvamaLano hrAsa-ghaTADo thAya che, tyAre ja jIvamAM saMsAranA vAstavika svarUpanI vicAraNA ka2vAnI, vastunA yathArtha svarUpane samajavAnI kAMIka kSamatA pragaTe che. A ja kAraNathI tene AtmA Adi padArthaviSayaka paNa jijJAsA jAgRta thAya che, 'huM koNa chuM ? mAro svabhAva zuM ? mane kayA kAraNe sukha ke duHkha thAya che ? duHkhanAM kAraNone kaI rIte nAbuda karI zakAya ? ane saMpUrNa sukha kaI rIte prApta thAya ?' AvI aneka prakAranI AtmA Adi atIndriya padArthaviSayaka vicAradhArAo cAlu thAya che. AvI avasthAmAM ja jIva adhyAtmano adhikArI bane che. A ja vAtane graMthakArazrI eka AgavI zailIthI rajU karatAM jaNAve che ke, 1. nayanA kAraNe utpanna thayelI bhrAntio jenI nAza pAmI rahI hoya, 2. je vizrAntisvarUpa mokSanI arthAt potAnA zuddha svabhAvanI sanmukha thayo hoya ane 3. jene syAdvAdarUpa nirmaLa dRSTi prApta thaI hoya, te vyakti adhyAtmano adhikArI bane che. adhyAtmasAre|| 1. gatamohAdhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA, tadadhyAtmaM jagurjinAH || 2 / 2 // 2. caramAvarta kALa : ca2mAvarta kALa eTale mokSamAM javA pUrveno chello pudgalaparAvartakALa : jIva jyAre vAstavika ca2mAvartakALamAM Ave che, tyAre tenAmAM du:khI pratyenI atyaMta dayA, guNavAnamAM adveSa ane sarvatra aucityasevana vagere guNo pragaTe che. duHkhiteSu dayAtyanta-madveSo guNavatsu ca / aucityAsevanaM caiva sarvatraivAvizeSataH / / 32 / / yogadRSTisamuccaye / / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanA adhikArI - gAthA-5 2. nnayakRtaprAntiH - adhyAtmano adhikArI te ja banI zake che ke jenI buddhimAMthI nayane kAraNe utpanna thayelI bhrAnti-bhramaNA nAza pAmI rahI hoya. koIpaNa eka ja nathI eTale ke eka ja dRSTikoNathI padArthane jovAnI kuTevanA kAraNe bhrAnti-bhrama utpanna thAya che. kAraNa ke, vastunA anaMta dharmo ane anaMta pAsAo hovA chatAM paNa nayo haMmezA tenA eka ja pAsAMthI eka dharmanuM ja pratipAdana kare che. bhinna-bhinna dRSTivALA nayomAMthI koIpaNa eka nayanI rajUAta sAMbhaLI eka aMzamAM te svarUpe rahelI vastune, sarvAze te svarUpe svIkAravI, te ja "nayakRta bhrAnti' che. padArthane eka ja dRSTikoNathI jovAne kAraNe kevA bhramo pedA thAya che, tene samajavA mATe zAstramAM eka aMta Ave che. ekavAra sAta AMdhaLAo bhegA thayA ane hAthI kevo che te viSaya upara teo carcAe caDhyA. pahelAe hAthInA pagane pakaDIne, tene thAMbhalA jevo kahyo. to bIjAe kAnane sparzIne hAthIne sUpaDA jevo kahyo. trIjAe vaLI pUMchaDI pakaDI, tene doraDA jevo kahyo. cothAe suMDhane pakaDI hAthIne sAMbelA jevo kahyo. pAMcamAe vaLI peTane sparzI tene Dhola jevo kahyo. chaThThAe gaMDasthalane sparzI tene mATalA jevo kahyo. sAtamAe hAthInI pIThano sparza karI tene divAla jevo kahyo. sAteya aMdhono A nirNaya hAthInA eka-eka aMzanA eTale ke eka eka aMganA jJAnanA AdhAre thayelo hato. temaNe hAthInA eka aMzanA jJAnanA AdhAre saMpUrNa hAthI saMbaMdhI nirNaya karyo te teonI bhrAnti hatI, paraMta dekhatA mANasane to tarata ja samajAya ke hAthI thAMbhalA jevo paNa nathI ke sapaDAM jevo paNa nathI, mAtra tenA paga thAMbhalA jevA che ane tenA kAna sUpaDA jevA che. Ama paganI apekSAe hAthI cokkasa thAMbhalA jevo che, chatAM paNa teTalA mAtrathI hAthIne sarvAze eTale ke, saMpUrNapaNe thAMbhalA jevo mAnavo te "nayakRta bhrAnti' che, eTale ke, eka dRSTikoNathI padArthane jovAne kAraNe utpanna thayelI bhramaNA che. AMkho na hovAne kAraNe AMdhaLA puruSone jema hAthI saMbaMdhI alaga-alaga bhramo thayA hatA. te ja rIte kevaLajJAnarUpI AMkho na hovAne kAraNe chadmastha (saMsArI) jIvo jo anekAnta dRSTie padArthane jovA TevAyA na hoya to AtmA, sukha vagere atIndriya padArtho saMbaMdhI teone alaga-alaga bhramo thayA kare che. kema ke, kevaLajJAna vinA chadmastha jIvone AtmA dekhAto nathI, temane to mAtra halana-calana vagere kriyA karatuM zarIra dekhAya che. sthUla vyavahAranaya dekhAtA ke anubhavAtA padArthane ja te rUpe svIkAre che, tethI A naya zarIra te ja AtmA che. sukha-du:kha zarIrane thAya che ane jovA AdinuM kArya AMkha vagere indriyo kare che, tema mAne che. vAstavamAM anaMta guNasaMpanna AtmA zarIrathI bhinna che. karmathI tenI zakti kuMThita thaI gaI hovAne kAraNe nabaLI AMkhavALo jema camAnA mAdhyame jue che tema te AMkhanA mAdhyame jue che. kAnanA mAdhyame sAMbhaLe che, mATe AMkha, kAna vagere indriyo te rUpa, zabda vagerenuM, jJAna karavAnAM mAdhyamo che, Ama chatAM skUla vyavahAranayathI padArthane jonArI vyaktine evo bhrama thAya che ke rUpanuM jJAna AMkhe ja karyuM che, zabdanuM jJAna kAne ja karyu che. A eka prakAranI "nayakRtabhrAnti' che. AvA bhramanA kAraNe ja, 'zarIrathI judo "AtmA' nAmano koI padArtha che ane tenA kAraNe ja AMkha vagere indriyo jovA AdinuM kArya karI zake che ane sukha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra duHkhanI saMvedanAo karI zake che'; AvI vAstavikatAne saMsAranA moTA bhAganA jIvo haiyAthI svIkArI zakatA nathI. pariNAme teo AtmAne zuddha karavAnI vAstavika sAdhanA paNa karI zakatA nathI. vaLI, nizcayanayanA AdhAre AtmAne jotI vyakti ema mAne che ke, 'AtmA potAnAthI para evA karmAdino kartA nathI, hartA nathI ke bhoktA paNa nathI; te to mAtra potAnA jJAnAdi guNo dvArA za2I2-karmAdi pudgalonA te te bhAvono dRSTA che.' nizcayanayanI AvI ekAnta vicArasaraNI apanAvavAnA kAraNe gADha mithyAtvanA udayavALA jIvone evo bhrama thAya che ke, 'huM karmano kartA-hartA nathI, to mAre karmanAza mATe tapatyAga Adi khoTuM kaSTa sahana karavAnI zuM jarUra che ?' A bhrama paNa eka prakAranI 'nayakRta bhrAnti' che. 34 AvI rIte eka-eka nayanuM AlaMbana laIne A jagatamAM aneka prakAranA bhramo pravarte che. keTalAka jJAnathI ja mokSa maLe evuM mAne che to keTalAka kriyAthI ja mokSa maLe tema mAne che. keTalAka utsarga mArge cAlavAthI mokSa maLe ema mAne che to keTalAka vaLI apavAda mArge cAlavAthI mokSa maLe tema mAne che. A sarva vAto naya sApekSa che, tethI tene jo bIjA naya sAthe joDavAmAM na Ave to 'A vastu Ama ja che.' evI bhrAnti pragaTa thAya che. vAstavamAM AmAMnI koIpaNa vAta ekAnte satya hotI nathI. nizcayanayathI AtmA karmano kartA nathI, to vaLI vyavahAranayathI AtmA karmano kartA paNa che. karmanA kAraNe ja jIvane aneka prakAranAM sukha-duHkha bhogavavAM paDe che ane karmano nAza karavA jJAnI puruSoe batAvelI sAdhanA paNa karavI paDe che. virodhI vicArasaraNI dharAvatA A ane AvA bIjA nayonuM jo sApekSa buddhithI yathAyogya joDANa na thAya to AtmAviSayaka koIka ne koIka gerasamaja pedA thAya ane AtmAnA svarUpano yathArtha bodha na thavAnA kAraNe tene sukhI karavAnA upAyo paNa apanAvI na zakAya. eka ja dRSTithI vicA2vAnAne kA2Ne jema AtmAdiviSayaka bhrAnti utpanna thAya che, tema sukha kyAMthI maLaze e viSayamAM paNa anAdikALathI jIvamAM moTI bhramaNA pravartatI hoya che, tethI ja tene je padArtha AtmA mATe sukhakAraka na hoya te padArtha sukhakara lAge che. vaLI 'zarIrAdi e ja huM' AvA bhramanA kAraNe te zarIrAdinI sAnukULatAmAM sukha anubhave che ane AvA bhrAmaka sukhanI zodhamAM jIMdagIbhara bAhya padArtho, vyaktio ke vAtAvaraNane meLavavA bhaTakyA kare che. ekAnta dRSTithI vicAravAnA kAraNe utpanna thayelA AvA bhramo jyAM sudhI akabaMdha hoya tyAM sudhI jIvane Atmika sukha dekhAtuM ja nathI, tethI tyAM sudhI tenAmAM adhyAtma pAmavAnI koI lAyakAta ja khIlatI nathI. ca2mAvartamAM AvyA pachI jyAre mohanI pakkaDa kAMIka nabaLI paDe tyAre jIva tAttvika vicAraNAo karavA samartha bane che. AvI vicAraNAone kAraNe teno potAnI jAta pratyeno, bAhya padArtho pratyeno tathA sukha ane tenI sAmagrIo pratyeno abhigama badalAya che. 'huM koNa chuM ? mane sukha kyAMthI maLaze ?' vagere gahana prazno saMbaMdhI tenI gerasamaja ke aNasamaja dhIme dhIme nAza thavA lAge che. graMthakA2zrI kahe che ke Avo sAdhaka ja adhyAtmanuM bhAjana banI zake. eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM ke, kadAca koI sAdhaka eka nayanI ke eka darzananI mAnyatAthI vAsita hoya; paraMtu jo te prajJApanIya hoya eTale ke koI satya samajAve to satya samajavAnI taiyA2IvALo hoya, kadAgrahI na hoya to tenI paNa nayakRta bhrAnti TaLI zake che ane te paNa adhyAtmano adhikArI banI zake che. For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanA adhikArI - gAthA-5 35 2. vizrattisamuhU: - jema jema eka dRSTikoNanI pakkaDa rAkhI vicAravAnI kuTevathI utpanna thayelA bhramo nAza pAmatAM jAya che, tema tema sAdhakane dhIre dhIre evI pratIti thavA lAge che ke, "sukha mArI bhItaramAM ja che, huM nitya ane zAzvata AtmA chuM. anaMta jJAna ane nirAbAdha sukha mAro potAno svabhAva che, tethI sukha bahAra nathI ane bAhya padArthomAMthI sukha maLavAnuM paNa nathI. mAre to mArA potIkA svAdhIna sukhane pragaTa karavAnuM che" AvI vAstavikatAno bodha thavAne kAraNe sAdhakane bAhya padArthomAMthI sukha meLavavAnI doTa vyartha lAge che, tene bahAra bhaTakavAnI potAnI anAdikAlIna vRtti bALakanI kUdAkUda jevI lAge che, AthI ja AvI pravRttiothI tene kaMTALo Ave che, thAka lAge che ane te AtmabhAvamAM-aMtaramAM TharavA tatpara bane che, tenI AvI tatparatA e ja adhyAtmane pAmavAnI bIjI yogyatA che. bAhya padArthomAMthI sukha meLavavAnI anAdikAlIna bhAgadoDathI thAkelA jIva mATe ArAmanuM sthAna eka mAtra mokSa che, athavA zuddha AtmA che. jIva jyAre saghaLA doSothI mukta banI mokSamAM pahoMce che tyAre ja te vAstavika vizrAntino anubhava kare che. bAkI tyAM sudhI mane ke kamane tene karmanA kAraNe kaTapUtaLInI jema nAcavuM ja paDe che, eka sthAnathI bIjA sthAne bhaTakavuM paDe che. Ama chatAM jyAM sudhI mohano nazo tIvra hoya che ane tenAthI utpanna thayelI nayakRta bhrAntio akabaMdha hoya che tyAM sudhI jIvane pote bhaTakI rahyo che evuM bhAna paNa thatuM nathI ke zramano anubhava paNa thato nathI. AvA bebhAna jIvamAM AtmazuddhinI bhAvanA kevI rIte pragaTe ane te adhyAtmanuM bhAjana paNa kevI rIte bane ? mohanI pakkaDa jyAre DhIlI paDe che, nazo kAMIka utare che ane jIva ekAntika vicAraNAothI mukta bane che tyAre tenAmAM huM koNa ? mAruM svarUpa zuM ? mane sukha du:kha zenAthI ? vagere AtmA ane sukha-du:kha Adi tattvo viSayaka jijJAsA pragaTe che. sagurunA sahAre ke svayaM vicAraNA karatAM karatAM tene saMsAranI nirguNatAno bodha thAya che. huM anAdikALathI keTakeTaluM bhaTakyo chuM tenuM bhAna thAya che. AvA tattvaciMtananA pariNAme tene bhavabhramaNanA thAkano anubhava thAya che ane te vizrAntine jhaMkhavA lAge che. tene sarva prakAranA saMklezathI rahita mokSa meLavavAnI tIvra bhAvanA thAya che. jyAM svAdhIna paramAnaMda che, zAzvata kALanuM sukha che tevA AtmAnA paramazuddha svarUpamAM ramamANa rahI bhavobhavanA thAkane dUra karavAnI tamannA pragaTe che. je sAdhakamAM AvI uccatama abhilASA jAge arthAt je mokSane abhimukha bane te ja sAdhakamAM adhyAtmanuM bhAjana banavAnI lAyakAta samAyelI che. rU. vizavatrio: - ekAnta dRSTino tyAga karavAthI sAdhakamAM sahaja ja aneka dRSTikoNathI vicAravAnI nirmaLa kSamatA khIle che. A kSamatA te ja adhyAtma pAmanArA sAdhakanI trIjI lAkSaNikatA che. kema ke AdhyAtmika unnati sAdhavA mATe bAhya padArthane ke jAtane jovAno dRSTikoNa badalAvavo ati Avazyaka che. sAdhaka jyAre sva-parane aneka pAsAMothI nihALavA lAge che tyAre ja tene pote koNa che. potAnuM mULa svarUpa kevuM che ane atyAranA potAnuM For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra AvuM svarUpa kema thayuM che teno yathArtha bodha thAya che. spaSTa che ke jyAre A rIte syAdAdanI dRSTi khIle tyAre ja sAdhaka adhyAtmanA mArge cAlavA samartha bane che. syAdvAda eTale kathaMcituvAda, anekAntavAda ke sApekSavAda koIka eka dRSTithI vastu ekasvarUpavALI che ane anya koIka dRSTithI vastu anyasvarUpavALI che. koI vastu ekAnta eka ja svarUpavALI hotI nathI; dareka vastu anaMta dharmothI yukta hoya che. anaMta dharmAtmaka vastune aneka dRSTikoNathI jovI te ja anekAntavAda, syAdvAda ke kathaMcivAda che. koIpaNa vastune aneka pAsAMthI nihALavAmAM Ave to ja te padArthanuM vAstavika svarUpa samajI, temAM thatA rAga-dveSathI para rahI zakAya che; paraMtu jyAre koIpaNa vastune mAtra eka dRSTikoNathI jovAmAM Ave che, tyAre temAM rAga-dveSanA pariNAmo thAya che. jema ke, strInA rUpane jovAthI bhogIne rAga thAya che ane te ja strInA svabhAvanI vicitratA Adino vicAra karatI vyaktine temAM dveSa thAya che. A baMne vyaktio eka-eka dRSTikoNathI ja strIne joI rahI che, tethI temane rAga-dveSanA vikalpo thAya che. jyAre syAdvAdanA vizALa prakAzathI je vyakti strIne jue che, tene A sarva bhAvo karmakRta cheasthira che, anitya che evuM samajAya che. te jANe che ke, strInA zarIramAM raheluM Atmadravya ja sthira, nitya, sarvadoSa rahita ane sarvaguNasaMpanna che. AvI vicAraNAne kAraNe tene strInA suMdara rUpane joIne rAga ke vicitra svabhAvane joIne dveSa paNa thato nathI, paraMtu anekAntavAdathI pragaTelI tene buddhinI vizALatAne kAraNe strIne joI mAdhyacya bhAva pragaTe che. A rIte jeo eka nayathI - eka dRSTikoNathI saMkucita vRtti (narrow minded aproach) rAkhI jagatavartI sarva padArthone jotAM nathI paNa syAdvAdanI vizALa dRSTithI (considering all aspectsglobal out look rAkhI) jagatane jue che eTale ke, koIpaNa prasaMga, paristhiti ke vyaktine sarva dRSTikoNathI vicAre che (global minded bane che.), teonuM mana viruddha vicArasaraNIne paNa sahana karI zake che. kema ke, teo samaje che ke anya nayathI A vAta Ama paNa hoI zake, tethI temanAmAM koIpaNa padArtha pratyeno koI pUrvagraha ke kadAgraha raheto nathI. koIpaNa nimittano gamo ke aNagamo paNa raheto nathI. pariNAme teo zAMta upazAMta vizrAnta bane che. AvA svastha citta ane nirmaLa dRSTivALA vyaktio ja AtmaviSayaka yathArtha vicAraNAo karI zake che. tethI ja graMthakArazrI jaNAve che ke jenAmAM aneka dRSTione vicAravAnI kSamatA khIlI hoya te ja adhyAtmanuM bhAjana banI zake. syAdvAdanA siddhAntathI sarva padArtho ke sarva paristhitinuM vizleSaNa karavAne kAraNe sAdhakamAM jJAna ke kriyA, 3. sApekSavAda eTale apekSA sahitano mata. sAmAnya vyavahAramAM "apekSA' zabda AzA, icchA ke AkAMkSA evA arthamAM vaparAya che. paraMtu, syAdvAdanA saMbaMdhamAM "apekSA" zabdano upayoga cokkasa arthamAM karAya che. amukanA saMbaMdhamAM, amuka dRSTikoNathI, amukane lakSyamAM laIne, amukanA AdhAre ke amukanA saMdarbhamAM; AvA judA judA paryAyavAcI zabdaprayogo mATe zAstramAM apekSA' zabdano prayoga thAya che. aMgrejImAM ene mATe 'with reference to certain context' athavA 'from a certain point of view' ke 'in certain respect' ke 'in relation to' athavA 'relatively' evA prayoga karI zakAya, tethI apekSAe "A vastu Ama che" eTale 'from this point of view" A vastu Ama che' evuM kahevAya, syAdvAdI haMmezA A rIte apekSAthI kathana kare che, mATe syAdvAdane sApekSavAda paNa kahevAya che. (A viSayanI vadhu vigato pariziSTa-1mAM paNa che.) For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanA adhikArI - gAthA-5 utsarga ke apavAda, nizcaya ke vyavahAra koI paNa bAbatano asad Agraha raheto nathI. jyAM je prakAre je vastu mokSamArgamAM upakAraka thAya tyAM te prakAre te vastune te mahattva ApI zake che. tenAmAM sarva vastunI vAstavikatAne UMDANathI vicAravAnI sUkSma dRSTino ughADa thAya che. jenA kAraNe tenA manamAMthI sva-52no bheda bhUMsAvA lAge che ane jIva mAtranuM hita karavAnI umadAvRtti pragaTe che. haiyAnI AvI vizALatA dharAvanAra jIvo sAmI vyaktinA karmakRta paryAyo parathI dRSTi haTAvI tenA zuddha Atmadravyane jovAmAM kuzaLa bane che, tethI ja upAdhyAyajI mahArAje teomAM adhyAtma pAmavAnI yogyatA che tema jaNAvyuM che. graMthakArazrIe adhyAtmasAra nAmanA potAnA graMthamAM jaNAvyuM che ke, syAdvAda dRSTithI sarva padArthonuM avalokana karavAmAM Ave tyAre ja sAdhakamAM jJAnagarbhita vairAgya prApta thAya che, tethI adhyAtmanA adhikArInA A traNe lakSaNo jo ke jJAnagarbhita vairAgyavALA gItArtha muni bhagavaMtomAM ja pUrNatayA ghaTe tevA che. Ama chatAM A lakSaNonA bIja apunarbaMdhaka avasthAmAM paNa dekhAya che. kema ke zAstramAM apunarbaMdhakanA je traNa lakSaNo prasiddha che, te lakSaNono aMtarbhAva A traNa vizeSaNomAM thaI zake. apunarbaMdhakanuM prathama lakSaNa che - pApa navi tIvrabhAve kare. je jIvo vizrAntine sanmukha banyA hoya te jIvo bhavabhramaNathI kaMTALI gayA hoya tethI teo bhavabhramaNane vadhAranArA pApa vyApArone kadI rAjIkhuzIthI na seve; karmanA baMdhanane kAraNe temane pApa karavuM paDe tyAre paNa teo pApane ka2vA jevuM to na ja mAne. vaLI, apunarbaMdhakanuM bIjuM lakSaNa che bhava pratye bahumAna na hoya. jyAM sudhI nayakRta bhrAntio TaLI na hoya tyAM sudhI ja jIvane saMsAra, tenA saMbaMdho, paudgalika sAmagrIo, rAgAdinA vividha bhAvo sukhakAraka lAge che; jyAre 'saMgamAM sukha che' evo bhrama TaLe che tyAre sAdhakane saMsAra lezamAtra sukhakara nathI lAgato tethI tene bhava pratye bahumAna nathI rahetuM. 37 - vaLI apunarbaMdhakanA trIjA lakSaNa upara paNa gaMbhIratAthI vimarza karIe to samajAya evuM che ke, jyAM sudhI syAdvAdanI vizALa dRSTi khIlI na hoya tyAM sudhI ja jIvamAM potAnI gaNAtI vyakti pratye rAga ane anya pratye dveSa AdithI prerita anucita pravRttio dekhAya che. jyAre syAdvAdanI nirmaLa dRSTino ughADa thAya che tyAre haiyAnI vizALatAne kAraNe lAgaNImAM taNAyA vagara sarvatra aucityanuM pAlana sahaja banI jAya che. A ja to apunarbaMdhakanuM trIjuM lakSaNa che. Ama apunarbaMdhaka avasthA vALA jIvamAM A zlokamAM jaNAvelA traNe lakSaNo aMze aMze paNa jovA maLe che. AvA AtmAo ja mAdhyasthya keLavI tattva-atattvano viveka karavA samartha bane che ane atIndriya mArgane samajI zake che, Ama A jIvo adhyAtmanA adhikArI bane che. pA 4. jJAnanarma tu vairAgyuM, samyavattattvaricchidH / cAAvina: zivopAya-zinastattvazinaH / / 6/6 / / mimAMsAmAMsA yasya, svaparAzamoparA / buddhiH svAttasya vairAgyuM, jJAnavarmamuzruti / / 6/27 / / vaLI samyak tattvane jANanArA, syAdvAdanA jJAnavALA, mokSanA upAyane sparzanArA, tattvanA darzI evA jIvono vairAgya jJAnagarbha hoya che. / / 16 / / svadarzana-52darzananA AgamanA viSayavALI, tattvavicAraNAthI puSTa thayelI evI buddhi jenI hoya, tene jJAnagarbha vairAgya pragaTe che. ||17 // - adhyAtmasAre|| For Personal & Private Use Only www.ahir ludhary.org/ Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra AdhyAtmikanI manodazA gAthA-3 avataraNikA : adhyAtmanA adhikArI koNa che te jaNAvI have nayakRtabhrAnti vinAnA sAdhAdanA bodhavALA madhyasthavRttivALA sAdhakanI manodazA ane khoTA AgrahavALA AtmAnI manodazA vacce keTalo bheda che, tene batAvatAM graMthakArazrI kahe chezloka : manovatso yuktiMgavI madhyasthasyAnudhAvati / tAmAkarSati pucchena tucchAgrahamanaHkapiH ||6|| zabdArtha : 9, madhyasthI - madhyastha vyaktinuM 2. manova7: - manarUpI vAcharaDuM rU. putti va - yuktirUpI gAyanI 4. manudhAta - pAchaLa doDe che. 6. tucchAdanana:pa: - tuccha AgrahavALA vyaktinuM manarUpI vAMdaruM 6. tAm - tene = yuktirUpI gAyane 7. puna - pUMchaDAthI 8, varSati kheMce che. zlokArtha : madhyastha vyaktinuM manarUpI vAMcharaDuM yuktirUpI gAyanI pAchaLa doDe che. jyAre tuccha AgrahavALA vyaktinuM manarUpI vAMdaruM yuktirUpI gAyane pUMchaDAthI kheMce che. bhAvArtha : syAdvAdanA siddhAMta pramANe vicAra karavAnI kSamatAne kAraNe sAdhakamAM madhyasthatA pragaTe che. A madhyasthatA pragaTa thAya pachI sAdhaka zAstra samajavA yogya bane che. kema ke, zAstra je rIte dareka padArthonuM prarUpaNa kare ane tene samajAvavA je yuktio rajU kare, te sarvane UMDANathI grahaNa karavA madhyastha vyakti pUrvagraha choDIne mukta mane vicAra karI zake che, tethI ja zAstrokta yuktine anusaratAM manane gAyane anusaratAM vAcharaDAM jevuM kahyuM che. tenAthI viparIta tuccha Agrahane pakaDI rAkhanAra vyaktio potAnI managhaDaMta vAtone siddha karavA zAstranI yuktio zodhe che. zAstrokta tarkone mArI-macaDIne paNa potAnI vAta sAthe saMmata banAvavA prayatna kare che. AvA lokonA manane gAyanI pUMchaDI kheMcIne gAyane potAnI tarapha vALavA prayatna karanArA vAMdarA sAthe sarakhAvyuM che. vizeSArtha : nayonI bhrAntio TaLatAM jenA hRdayamAM syAdvAda pariNAma pAme che tevI vyaktione kyAreya asat Agraha hoto nathI. teo mAdhyastha vRttine varelA hoya che. graMthakArazrIe AvI vyaktione gAyane For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmikanI manodazA - gAthA-7 39 anusaratA vAcharaDAnI upamA ApI che. jema vAcharaDuM satata potAnI mA gAyane anusare, tema madhyastha vyakti haMmezA zAstrane anusare che, teo jyAre koIpaNa padArthanI vicAraNA kare tyAre jJAnI puruSanA vacanano sahAro le che. zAstramAM te padArthane samajAvavA je vyaktio ApI hoya eTale ke je taka ke anumAnano prayoga karyo hoya, te pramANe padArthane samajavA mahenata kare che, paraMtu potAnA baddha abhiprAyothI vAsita banI zAstronI yuktio pratye bedarakAra banatAM nathI. teo to potAnA abhiprAyo bAju upara mUkI, khullA dile (open minded banI) zAstranI zaili pramANe padArthane samajavA prayatna kare che. Ama madhyastha vyakti zAstramAM jaNAvela tarka ane anumAnone samajavA potAnI buddhine doDAve che, tethI teo aMte padArthanI vAstavikatA sudhI paNa pahoMcI zake che. AnAthI viparIta jeonA manamAMthI haju nayakRta bhrAMti TaLI na hoya ane tethI ja jeonuM mana haju syAdvAdathI raMgAyuM na hoya teonA manamAM tattvano pakSapAta pragaTyo hoto nathI, tethI AvA vyaktio mAtra potAnA pakSano ke pote bAMdhelA abhiprAyono ja Agraha rAkhe che. teo kadAca suMdara saMyamadharmanuM pAlana karatA hoya, tapa-tyAga karatA hoya ke kyAreka vaLI Agamano abhyAsa karatA paNa dekhAtA hoya, topaNa teo kadAgrahano tyAga karI zakatA nathI. teo "sAcuM te mAruM" tevuM mAnavAne badale "mAruM te sAcuM" evI vRttivALA hoya che. teo pahelethI padArthano nirNaya karI rAkhe che ane pachI potAnA A pUrvagrahane - kadAgrahane siddha karavA mATe zAstranI yuktio zodhe che. je tarka ke anumAna zAstramAM jovAmAM Ave, tene mArI macaDIne paNa potAnI vAtane siddha karavA upayogamAM le che, AthI ja temanA manane eTale ke temanI buddhine graMthakArazrIe vAMdarAnI upamA ApI che. jema vAMdaro gAyane pUMchaDAthI kheMce che tema A kadAgrahI loko zAstranI yuktione potAnI vAta siddha karavA kheMce che, paNa te yuktio kyA padArthane samajAve che te jovA prayatna paNa karatA nathI. pariNAme teo padArthanI vAstavikatA sudhI pahoMcI zakatA nathI. AvA lokone tattvanI prApti kyAreya thatI nathI. Ama joIe to tattvane pAmavAnA be upAyo che ukti ane yukti arthAt Agama vacana pratyenI zraddhA ane tarka. Ama chatAM yathAsthAne A banneno upayoga thAya to satya tattva samajAya che. je Agamika padArtho zraddhAgamya hoya tene Agama vacanathI grahaNa karavA ane je yuktigamya hoya tene yuktithI samajavAno prayatna karavo joIe. te sivAya yuktithI Agamika vacanone toDavAno prayAsa karavo e to AgamanI virAdhanA che. madhyasthavRttivALo sAdhaka AvI bhUla kyAreya karato nathI. kA. 1. tulanA : mAjhayA mAnAM, yoviktAnAM ja yuvitata: | na thAne yonavatve cenna tavA jJAnamArNatA Tdda/285 adhyAtmasAre | Agamika arthone AjJA vaDe ane yuktivALA arthone yuktithI grahaNa karavA; A prakAre yogya sthAnamAM jenI buddhinuM joDANa na thayuM hoya tenA vairAgyamAM jJAnagarbhatA nathI eTale ke tenAmAM jJAnagarbhita vairAgya nathI. For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra - atIndriyamArgamAM tarkanI maryAdA gAthA-7-8 avataraNikA : nayakRta bhrAMti na TaLavAnA kAraNe ekAnta dRSTimAM aTavAyelo madhyasthabhAva vagarano puruSa tuccha Agrahavaza yuktine potAnI tarapha kheMce che, te joyA pachI have tenI te kuyuktio kevI hoya che ane kevA anarthanuM kAraNa bane che, te dRSTAMta dvArA graMthakArazrI jaNAve che zloka : . anarthAyaiva N nArthAya N, jAtiprAyAthayuktayaH / hastI hantIti' vacane', prAptAprAptavikalpavat // 7 // zabdArtha : 1/2.4 hastI intIti - ane vaLI 'hAthI mAre che' e prakAranA rU. vaghane - vacanamAM 4. prAptAprAptavivat - prApta - aprAptanA vikalpanI jema /6. nAtiprAyAH yuvattayaH - jAtiprAya: yuktio 7. narthAya - anarthane mATe 8. vaeN - ja (thAya che.) 1. nArthAya - artha (prayojananI siddhi) mATe nahIM. zlokArtha : 'hAthI mAre che' - AvuM vacana sAMbhaLatAM 'te prAptane mAre ke aprAptane mAre' (aDelAne mAre ke, nahi aDelAne mAre ?) - evA vikalpanI jema jAtiprAya: (doSavALI) yuktio anarthakArI ja thAya che, tenAthI koI lAbha thato nathI. bhAvArtha : gAMDo hAthI pAchaLa paDyo hoya ane teno mahAvata khasI javA bUmo pADato hoya tyAre koI mUrkha dalIla ka2vA bese ke, A hAthI tene aDelAne mAre ke na aDelAne mAre to avasara cukAI jAya ane te mUrkha hAthIno bhoga banI jAya. tevI ja rIte AtmA Adi atIndriya padArthone jANyA vinA tenA saMbaMdhI mAtra tarka-vitarka karavAthI kAMI vaLatuM nathI. UlaTAnuM AvA tarko ka2vAmAM aTavAI javAthI jIvana veDaphAI jAya che ane anAdikALano bhrama akabaMdha rahe che, tethI ja kahyuM che ke, kuyuktiothI prayojananI siddhi to thatI ja nathI, paNa ghaNo anartha thAya che. For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyamArgamAM tarkanI maryAdA- gAthA-7 vizeSArtha : kahevAtA arthathI judA ja arthane pakaDe ane na hoya tevA doSono Aropa karAve tevI kuyuktine - khoTI dalIlane - jAtiprAyaH1 yukti kahevAya che. AvI yukti padArthanA svarUpanA yathArtha nirNaya karavA mATe upayogI banatI nathI, paNa padArthanA svarUpamAM bhrAMti pedA karIne anarthanuM ja kAraNa bane che. jema eka naiyAyika vidyArthI tAjo nyAyazAstra bhaNIne ghera Avato hato. eTalAmAM tenI sanmukha gAMDo banelo hAthI doDato Avyo. hAthI para beThelA mahAvate bUma pADI ke, "he loko ! hAthI gAMDo thayo che, mATe jaldI khasI jAva, dUra cAlyA jAva." A sAMbhaLI te nyAya bhaNelo vidyArthI tarka karatAM kahe che ke, "are murkha ! zuM AvuM asaMgata bole che ? hAthI aDelAne mAre che ke na aDelAne ? jo aDelAne mArato hoya to tuM aDelo che, to tane kema mArato nathI ? ane jo na aDelAne mAre to mArI jema AkhuM vizva tene aDela nathI, mATe badhAne mAre, paNa evuM to banatuM nathI. eTale mAre ahIMthI jarAya bhAgavAnI jarUra nathI. A pramANe te kutarko karato hato eTalAmAM to sAmethI hAthI Avyo ane vidyArthIne sUMDhamAM pakaDI mAravAnI taiyArI karI. mahAvate mahAmuzkelIthI tene choDAvyo. anubhava vinA mAtra khoTA kutarko karavAthI jema nyAyazAstrano vidyArthI du:khI thayo tema atIndriya kSetramAM paNa anubhava vinAnA vyaktio mAtra kutarko karIne kAMI pAmI zakatA nathI, mAtra potAnA mithyAtvane puSTa karI, bhavabhramaNa vadhArI, du:khanI paraMparA sarje che. AtmA, puNya, pApa vagere atIndriya padArtho kevaLajJAnI ja joI zake che, tenA hita-ahitano vibhAga paNa teo ja karI zake che. A ja kAraNathI A viSayamAM temanA vacanane anusaravAmAM ja zreya che; paraMtu temanA vacanane bAju upara mUkI, "AtmA dekhAto nathI mATe AtmA jevI koI vastu ja nathI, hoya to dekhAya kema nahIM ? puya-pApanuM phaLa ahIM to jovA maLatuM nathI. ahIM to pApa karanAra sadA sukhI ane puNya karanAra du:khI evuM paNa jovA maLe che.' - AvA khoTA tarko karavAthI AtmA Adi tattvono vAstavika bodha thato nathI ane AvA bodha vagara AtmAnA hita mATe koI vizeSa prayAsa paNa thaI zakato nathI. chI. 1. jAtiprAya:- vAdI samyagu hatu ke hetvAbhAsano prayoga kare tyAre hetuniSThatattva ke doSano pratibhAsa zIdhra na thavAthI hetupratibiba tulya arthAt hetune samAna dekhAtA prayoga dvArA kaMI paNa kahI devuM te jAti che, eTale ke dUSaNAbhAsa che, eTale ke hetumAM rahelA doSAdinI samyaka parIkSA karyA vinA ja hetu sAthe tulyatAno AbhAsa karAvanAra anya hetu dvArA satpatipakSa vagere dUSaNa batAvavuM te jAti che. naiyAyika zAstramAM sAdharma Adi covIsa prakAranI yuktio batAvI che, tene jAti kahevAya che. tenA jevI bIjI paNa je kayuktio che, tene jAtiprAya: kehavAya che. AvI jAtiprAya: kuyuktio padArthanA svarUpano yathArtha nirNaya mATe upayogI na banatAM padArthanA viSayamAM bhrAMti pedA karI mAtra anarthanuM ja kAraNa bane che. A viSe vizeSa mAhitI pariziSTa naM.2mAMthI tathA vividha nyAyazAstromAMthI meLavI zakAya. For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : jAtiprAya: yuktio anartha mATe thAya che' - tevuM jANyA pachI koIne evI zaMkA thaI zake che ke - kuyuktithI AtmAdi padArthano samyagu bodha na thaI zake e vAta barAbara, paraMtu samucita yuktino Azraya karavAmAM Ave to, AtmAdi padArthano nirNaya thaI zake ne ? - AvI zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahe chezloka : jJAyeran hetuvAdena' padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu niSTAyaH ||8|| zabdArtha : 9. vaDhi . jo 2. detuvAna - hetuvAdathI - yuktivAdathI rU. atIndriyA: - atIndriya 4. pAtha: - padArtho che. jJAranuM - jaNAya (jANI zakAya) 6. UtavitA - (to) ATalA 7. hArTana - kALathI 8, prAjJa: - prAjJo dvArA 1. tevu - tenA = atIndriya padArthonA viSayamAM 10, nida: - nizcaya 99/12. kRta: cAtu - karAyo hota. zlokArtha : jo hetuvAdathI eTale ke anumAna (yukti) ane tarka dvArA atIndriya padArtho jANI zakAtA hota to ATalA kALa sudhI buddhimAna puruSo dvArA atIndriya padArthonA viSayamAM nizcaya karAI ja gayo hota. bhAvArtha : AtmA puNya, pApa Adi atIndriya padArtho mAtra tarka-vitarka karavAthI jANI zakAtA nathI. jo tarka dvArA A padArthono nirNaya thato hota to Aja sudhImAM duniyAmAM je aneka vidvAno thaI gayA che temanA dvArA A viSayamAM jarUra nirNaya thaI gayo hota, paraMtu tevuM thayuM nathI te ja sUcave che ke atIndriya padArtho mAtra tarkano viSaya nathI. vizeSArtha : jagatamAM padArtho be prakAranA cheH 1. Indriyagamya eTale indriyothI jANI zakAya tevA ane 2. Indriya-agamya eTale indriyo dvArA na jANI zakAya tevA. AtmA-puNya-pApa Adi padArtho IndriyathI agamya che eTale atIndriya che. atIndriya padArthano nirNaya mAtra yuktithI kadI thaI zakato nathI. yuktivAdanA AdhAre eTale ke tarka zaktinA AdhAre (logicaly) ja padArthanA astitva ane svarUpano nirNaya karavAno Agraha rAkhanAre e dhyAnamAM levuM joIe ke, yuktivAdanI kSamatA ghaNI ja maryAdita che. tenA AdhAre kyAre paNa jagatanA badhA ja padArthonA astitva ane tenA svarUpano yathArtha nirNaya karI zakAto nathI. jo yuktivAdathI ja jagatanA tamAma padArthonA astitva ane svarUpano yathArtha nirNaya thaI For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyamArgamAM tarkanI maryAdA - gAthA-8 43 zakato hota to Aja sudhInA anaMtA bhUtakALamAM aneka tArkika ziromaNio ane dhuraMdhara vidvAno thaI gayA che, temanA dvArA yuktivAdathI atIndriya padArthano nirNaya thaI gayo hota; paraMtu Aja divasa sudhI teo paNa AtmAdi atIndriya padArthono yogya nirNaya karI zakyA nathI. te ja batAve che ke mAtra yuktivAdathI atIndriya padArthano nirNaya thaI zakato nathI. ahIM kadAca evI zaMkA thAya ke, "jo hetuvAdathI padArthano nirNaya thaI zakato na hoya to chaThThI zlokamAM madhyasthanuM mana yuktirUpa gAyane anusare che" ema jaNAvIne yuktivAdanuM mahattva zA mATe sthApita karyuM ? ane e rIte sthApita kareluM yuktivAdanuM mahattva zuM A vAtathI khaMDita thatuM nathI ? A viSayamAM e vAta samajavI khAsa jarUrI che ke, chaThThA zlokamAM yuktivAdanuM nahi, paNa mAdhyayyanuM mahattva batAvyuM che. mAdhyazmane pAmelo sAdhaka yuktivAdane jarUra anusaraze, paNa ekAnta yuktine pakaDIne te kadI besI nahi rahe. te potAnI tarkazaktine padArthanA sAcA svarUpano bodha karavA mATe vAparaze; tethI jyAM yuktine mukhya karavAnI haze, tyAM yuktine prAdhAnya Apaze ane jyAM Agamane mahattva ApavAnuM haze, tyAM Agamane mahattva Apaze. Ama madhyastha vyakti yuktigamya padArthono yathArtha bodha prApta karavA potAnI tarkazaktino upayoga karaze, AthI ja te AtmAdi atIndriya padArthanA astitva ane svarUpano paNa Agama ane yuktinA AdhAre nirNaya karI AtmasAdhanAnA mArge nirvine gati karI zakaze. ll tulanA abhyuJcayamAha - jJAyerana hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH kAlenaitAvatA prAjJaiH, kRtaH syAtteSu nizcayaH / / 146 / / jJAyerana hetuvAdenAnumAnavAdena, padArthA yadyatIndriyAH sarvajJAdayaH kAlenaitAvatA prAjJaistArkikaiH, kRtaH syAtteSu nizcayo'vagama iti / yogadRSTisamuccaye / / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra atIndriyamArgamAM AgamanI mahattA ane maryAdA gAthA-9-10-11 avataraNikA : jo mAtra yuktivAdathI atIndriya padArthano bodha thato nathI to, AtmAdi atIndriya padArthano bodha karavA anya kayA sAdhanono upayoga karavo jarUrI che ? A jijJAsAnI tRpti mATe graMthakArazrI havenA zlokamAM jaNAve che zloka : AgamaSyopapattiSTA, sampUrNaM dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM, sadbhAvapratipattaye ||9|| zabdArtha : 9. atIndriyALAmarthInAM - atIndriya arthonA 2. saddhAvapratipattaye - sadbhAvanA svIkAra mATe rU. grAma: haiM Agama ane 4. 35tti: 6 - upapatti (yukti) . sampUrNa - saMpUrNa 6. vRSTikSam - daSTisvarUpa che. zlokArtha : atIndriya padArthonA sadbhAvano (sattAno) svIkAra karavA mATe eTale ke 'atIndriya padArtho astitva dharAve che, vidyamAna che ane tenuM svarUpa kevuM che.' teno yathArtha bodha prApta karavA mATe Agama ane upapatti saMpUrNa dRSTisvarUpa che. bhAvArtha : AtmA Adi che ke nahIM ? A gahana praznano javAba mAtra tarka karavAthI na maLI zake. te mATe AtmAno anubhava karanAra ane tene spaSTarUpe jonArA sarvajJanuM vacana paNa jarUrI che. A banneno sumeLa sadhAya to ja AtmAdi padArthonA astitvano ane tenA sAmAnya svarUpano bodha prApta thAya. Agama eTale paramAtmAnuM vacana ane upapatti eTale Agamane samajavAmAM upayogI bane tevI tarkazakti. A be sAdhano 'AtmA che' evo nizcaya karavA paryApta che. vizeSArtha : indriya dvArA je padArtho jANI ke anubhavI zakAtA nathI tevA AtmA, puNya, pApa Adi padArthonuM spaSTa ane sAkSAt darzana kevaLajJAnathI ja thAya che. Ama chatAM kevaLajJAna vinA paNa jo sAdhaka sarvajJa bhagavaMtanA vacanarUpa zAstra ane zAstrAnusArI tarkano upayoga kare to te AtmA puNya, pApa Adi padArtho che ane te AvA svarUpavALA che, tema jANI zake che. kema ke, atIndriya padArthano bodha meLavavA sarvajJanA vacano ane tarkazakti paryApta sAdhano che, tethI jyAre sAdhaka Agama ane tarkazakti A banne sAdhanono upayoga karI For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyamArgamAM AgamanI mahattA ane maryAdA - gAthA-9 AtmA Adi padArthane jue tyAre teNe padArthane saMpUrNa dRSTithI joyo tema kahevAya che; paraMtu jyAre be sAdhanomAMthI koI eka ja sAdhanano upayoga karAya tyAre tenI dRSTi apUrNa che tema kahevAya che, tethI je vastu tarkasaMgata dekhAya paNa Agama temAM sAkha na pUre athavA je vastu tarkasaMgata na hoya ane koIka kahevAtuM zAstra emAM sAkha pUre to tenAthI padArthano nirNaya thaI zake nahIM. 'AtmA'no yathArthabodha karavA upayogI bananArAM banne sAdhano A pramANe che 1 Agama : rAga, dveSa ane moha-ajJAnano nAza karI jeo sarvajJa vItarAga bane che, temane AptapuruSa kahevAya che. AvA Apta puruSo potAnA kevaLajJAnamAM je padArtho jevA che, tevA jue che ane jagatanA hita mATe, jevA jue che tevA yathArtha ja kahe che. AvA AptapuruSanA vacanamAM kyAreya kyAMya asatyanI chAMTa hotI nathI. AthI AvA AptapuruSanA vacanane Agama kahevAya che. AgamarUpI AptapuruSanA vacananA AdhAre AtmAdi padArthonA astitva ane svarUpano nirNaya jarU2 thaI zake che. 2 upapatti : upapattino artha che - anumAna. liMga dvArA thatA liMgInA jJAnane anumAna kahevAya che. jema dhumADArUpa liMgane joI parvatAdi sthaLomAM agnisvarUpa liMgI che, tevuM anumAna thAya che. te rIte jaDa evA za2I2mAM thatI ceSTAo (movement)ke vividhatAthI bharelA vizvane joI AtmA, puNya, pApa Adi viSayaka anumAna paNa thaI zake che. AvA anumAnane upapatti pramANa kahevAya che. 45 A upapattinA paNa be prakAra che : 1. tathopapatti ane 2. anyathA anupapatti. tathopapatti eTale jenA kArya-kAraNabhAva dekhAtA hoya, jema ke agnithI dhumADAnI upapatti thAya che, tevuM aneka sthaLe jovA maLe che; tenA kAraNe dhumADo jotAM ahIM agni hovo joIe, tevuM anumAna karI zakAya che, Ane tathopatti kahevAya che. jyAre dazya padArthanI bIjI rIte saMgati na thatI hoya tyAre adazyanI kalpanA karavI te anyathA anupapatti che. ghaNAM evAM kAryo hoya che ke jenAM koI spaSTa kAraNo pratyakSa dekhAtAM na hoya, topaNa te kAryanuM koIka kA2Na to mAnavuM ja paDe che. jema ke, 'pIno vevavattaH vivA na muttta" devadatta nAmano koIka mANasa ruSTa-puSTa dekhAya che, paNa tene koIe divase kadI khAtAM joyo nathI. tyAM anumAna karavuM paDe che ke, e rAtre khAto hovo joIe. AvA anumAnane anyathA anupapatti kahevAya che. khAvuM, pIvuM, hAlavuM, cAlavuM Adi kriyAo zarIramAM dekhAya che, AthI sthUladRSTie vicArIe to A badhI kriyAono saMcAlaka zarIra ja lAge, paNa mRta zarIramAM A badhI kriyAo thatI nathI, kemake te jaDa che. to pachI pUrve jaDa evA paNa zarIramAM kriyAo kevI rIte thatI hatI ? Avo prazna udbhave tyAre mAnavuM ja paDe ke cokkasa prakAranI kriyAono saMcAlaka zarIrathI anya koIka che eTale ke AtmA che. zAstravacanano AdhAra laI jo A padArtha vicA2vAmAM Ave topaNa spaSTa samajAya ke, te saMcAlaka tattva For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra AtmA ja che. AtmA ja potAnI vIryazakti dvArA AvI ceSTAo zarIranA mAdhyame kare che ane AtmA ja potAnI jJAnazakti dvArA sukha ane du:khanI saMvedanA paNa kare che ane AtmA jyAre zarIramAMthI chUTo paDe che tyAre A sarva pravRtti aTake che. A rIte zAstravacanano sahAro laI, jaDa evA zarIramAM kriyAnI anyathA anupapatti thatI hovAthI jo AtmAnuM anumAna karavAmAM Ave to zarIranI ceSTA AdinI saMgati thaI zake ane AtmA na mAnIe to te sarvanI saMgati thaI zake nahi. AthI ja zAstra ane zAstrAnusArI yukti dvArA, AtmA nAmano padArtha che" tathA tenuM svarUpa AvA prakAranuM che, tevuM samajI zakAya che. vaLI, A jagatamAM jeTalI vividhatA jovA maLe che, tenuM koI spaSTa kAraNa jovA maLatuM nathI. jema ke, eka sAthe mAtA be bALakane janma Ape che, temAM eka rUpavAna che, eka kurUpa che. eka rogI che, eka nirogI che. eka buddhizALI che, eka buddhivihIna che. eka pUrNAga che, eka vikalAMga che. eka sukhI che, eka duHkhI che. AnuM kAraNa zuM ? A badhAnuM koI dekhItuM kAraNa jaNAtuM nathI; paNa zAstramAM kahyuM che, "svasvarmaRtAveza: svasvargamuno nara:1 manuSya mAtra (jIva mAtra) potapotAnA karmathI karAyelA AvezavALA arthAt avasthAvALA hoya che ane sau potapotAnA karmane ja bhogavanArA hoya che, tethI AvA aneka zAstravacanano sahAro laI anumAna karAya to jarUra samajI zakAya ke, A jagatanI vividhatA ane vicitratAnuM kAraNa karma ja che. karmane mAnyA vinA A vividhatAo koI rIte saMgata thaI zake tema nathI. A rIte zAstrAdhAre anumAna karavAmAM Ave to atIndriya evA karmanuM astitva ane tenuM svarUpa sArI rIte samajI zakAya tema che. vaLI, janmatA ja bALakane stanapAna karavAnI khabara kaI rIte paDe che ? duHkha Ave tyAre raDavAnuM tene koNe zIkhavADyuM che ? ane bALakamAM je bhayAdi lAgaNIo dekhAya che, te zenA kAraNe ? tenI vicAraNA paNa zAstrAdhAre karavAmAM Ave to samajAya ke, jIvamAM anAdikALathI AhAra, bhaya, maithuna ane parigrahanI saMjJA pravarte che. A saMskArone kAraNe ja koIpaNa prakAranA zikSaNa vinA janmatAM ja bALakane AhAra karavAnuM, bhayanI lAgaNI vyakta karavAnuM vagere jJAna thaI jAya che. tenI AvI vividha pravRttionA AdhAre pUrvabhava ke bhavanI paraMparAnuM anumAna jarUra thaI zake che. A rIte jagatusthitino vicAra karatAM AtmA, puNya, pApa, paraloka Adi padArthono paNa nirNaya thaI zake che, kema ke, "A sivAya eTale ke jo AtmA, puNya, pApa, paraloka Adi na mAnIe to dRzyamAna jagatanI vividhatA ane vicitratA koI rIte saMgata thAya tema nathI, mATe AtmA vagere mAnavA ja joIe' - AvI vicAraNA te "anyathA anupapatti' pramANa che ane AtmA, karma, puNya, pApa, paraloka Adi mAnIe to jagatanI vyavasthA barAbara ghaTI jAya che Avo tarka te tathoDapatti che. TUMkamAM kahIe to tathoDapatti e anvayavyApti svarUpa che ane anyathA anupapatti e vyatirekavyApti svarUpa che. A rIte tarkazaktino sahAro laIne jo samyagu prakAre AgamamAM kahelA tattvonI vicAraNA karavAmAM Ave to jIva-ajIva, puNya-pApa, Azrava-saMvara, baMdha-nirjarA, svarga-naraka, saMsAra-mokSa, AtmA, AtmAnA jJAnAdi anaMta guNo, enuM AvaraNa karanArA karmo, e karmono dharmasAdhanA dvArA thato upazama, kSayopazama, kSaya, enA yoge AtmAnA guNonuM AMzikarUpe ke pUrNarUpe ! ke pUrNarUpe pragaTIkaraNa - A badhA ja padArthonAM astitvano nirNaya ane tenA svarUpano kaMIka avabodha paNa thaI zake che. hAla 1. jJAnasAra 16/4 For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyamArgamAM AgamanI mahattA ane maryAdA - gAthA-10 avataraNikA : Agama ane yukti baMneno sahAro levAmAM Ave topaNa AtmAdi atIndriya padArthanA mAtra astitvano ja bodha thAya che" - pUrva zlokanI A vAta jANI jijJAsA thAya che, te bodha pUrNa haze ke apUrNa ? - AvI jijJAsAne saMtoSavA graMthakArazrI jaNAve chezloka : antaroM kevalajJAnaM chadmasthAH khalvacakSuSaH / hastasparzasama zAstrajJAnaM tadvyavahArakRt // 10 // zabdArtha : 1/2. vastrajJAnaM mantarI - kevalajJAna vinA 3. chevasthA: - chabastho 4. vahu sAsuSa: - kharekhara cakSu vinAnA che. 5. hastaparzaH - hAthanA sparza talya 6. zAstrajJAnaM - zAstrajJAna 7. tatvyavahAranuM - tenA = atIndriya padArthonA vyavahArane karanAruM che. zlokArtha : kevaLajJAna vinAnA chadmastha jIvo kharekhara cakSu vinAnA che. (temanA mATe) zAstrathI meLaveluM atIndriya padArthanuM jJAna hAthanA sparzathI thatAM padArthanA jJAna jevuM che. aMdha jema hAthathI sparza karI vyavahAra kare che tema A jJAna paNa vyavahAra karAvanAruM che. bhAvArtha : " kevaLajJAna vinAnA chadmastha jIvo aMdha samAna che. aMdha vyakti jema sparza Adi dvArA A vastu che, tevo nirNaya karI, potAno vyavahAra calAvI zake che, paNa tene te padArthanA raMga-rUpa Adino koI vizeSa bodha thato nathI. tenI jema Agama ane anumAna dvArA chamastha jIvo AtmA vagere atIndriya padArtho che, tevuM nakkI karI sAdhanA cokkasa karI zake che, paNa kevaLajJAna vinA AtmatattvanuM spaSTa darzana karI zakatA nathI. vizeSArtha : AgaLanA zlokamAM jaNAvyuM tema AtmA vagere atIndriya padArthono bodha karavA mATe Agama ane yukti saMpUrNa dRSTirUpa che. Ama chatAM Agama ke yukti dvArA AtmAdi padArtho che ane sAmAnyathI temanuM AvuM svarUpa che te jANI zakAya che, paraMtu kevaLajJAna dvArA AtmAdino jevo pUrNa bodha thAya tevo bodha to Agama ke yukti dvArA nathI ja thato. kevaLI AtmAdi padArthone je rIte spaSTapaNe joI zake che. harapaLa tenI anubhUti karI zake che te bodha ke pratIti caudapUrvanuM jJAna jene prApta thayuM che tevA zAstrajJAnI ke aneka yuktiprayuktione jANanAra vidvAna paNa karI zakatA nathI. tethI zAstrajJAnI vidvAno paNa AtmAdinuM spaSTa darzana karavA mATe to aMdha jevA ja che. aMdha be prakAranA hoya che : (1) ghaDAyelA ke sad-aMdha ane (2) aNaghaDa ke asadaM dha For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra keLavAyelA aMdhamAM dRSTinA abhAvamAM paNa pratyeka vyavahAro kaI rIte karavA ke dareka padArthone kaI rIte oLakhavA tenI eka anokhI sajha hoya che. tethI te ghaNo kharo vyavahAra dekhatA mANasa jevo ja karI zake che. Ama chatAM tene paNa AMkhonI apekSA to rahe ja che. cakSu prApta thavAnI jyAM thoDI paNa saMbhAvanA jaNAya tyAM teno cahyuM meLavavA mATeno prayatna cAlu ja hoya che. te samaje che ke keLavaNI ane anubhavanA AdhAre mAro vyavahAra game teTalo sArI rIte cAlato hoya topaNa sAkSAt cakSu dvArA padArthanuM darzana karIne je vyavahAra thAya ane emAM je tRpti, niHzaMkatA, ane nizcitatAno anubhava thAya te aMdhApAmAM to zakya nathI ja. keLavaNI vagaranA aNadhaDa ke asaddha mAM AMkhonA abhAvamAM sparza ke gaMdhathI kevI rIte vyavahAra calAvavo tenI sUjha hotI nathI AvI ja rIte, kevaLajJAnarUpI cakSu vinAnA aMdha samAna chadmastha jIvo paNa be prakAranA hoya che. temAM jenI pAse Agamano AdhAra nathI ane jeo mAtra tarkanA AdhAre AtmA vagere atIndriya padArthano bodha karavA prayatna kare che te aNadhaDa ke asaddaaMdha jevA hoya che, teo kadI paNa atIndriya padArthano bodha karI zakatA nathI. jyAre zAstrajJAnIno vyavahAra keLavAyelA aMdha (sadaMdha) jevo hoya che. teo AgamanuM avalaMbana laI keLavAyelA aMdhanI jema ghaNo sAro vyavahAra karI zake che. Ama chatAM jema aMdhanI paNa eka maryAdA hoya che tema cheka cauda pUrvanA zrutajJAnI chabasthonI paNa eka maryAdA hoya che. kevaLajJAna vinAno chabastha sAdhaka paNa zAstrajJAnanA AdhAre jANe che ke, "huM AtmA chuM, jJAnAdi guNothI yukta chuM ane paramasukhano svAmI chuM, paNa karmanA AvaraNanA kAraNe Aje mArA guNo DhaMkAyelA che. mAruM sukha avarAyeluM che. Ama chatAM yogamArganI sAdhanA dvArA huM karmane dUra karI mArA guNone ane sukhane jarUra pAmI zakuM tema chuM." AvuM jANI chadmastha sAdhaka paNa zAstranA AdhAre potAnA zuddha svarUpane pAmavA yathAyogya vyavahAra karI Atmika sukhanuM kaMIka saMvedana karI zake che, to paNa kevaLajJAna vinA AtmAnuM darzana thatuM nathI. sukhamaya AtmAno sAkSAtkAra thato nathI, tethI anya indriyo dvArA vyavahAra calAvatA aMdhane jema AMkhonI apekSA rahe ja che tema zAstranA AdhAre sAdhanAmArge AgaLa vadhatAM sAdhakane paNa kevaLajJAnanI apekSA rahe ja che. atIndriya padArthanA viSayamAM kevaLajJAnI ja dekhatA mANasa jevo vyavahAra karI zake. ATalI vAta jo samajAya to Agama ane upapattirUpa dRSTi prApta thavA chatAM paNa kevaLajJAnanI apekSA kema rahe te khyAlamAM AvI jaze. AnA uparathI eTaluM nakkI karI zakAya ke pUrva zlokamAM atIndriya padArthano bodha karavA Agama ane upapatti pramANane saMpUrNa dRSTirUpa kahyAM te atIndriya padArthonA astitvano svIkAra ke tenA svarUpano nirNaya karavAnI apekSAe kahyuM che; paraMtu AtmasAkSAtkAranI apekSAe nahi. tethI AtmAdi tattvano jene anubhava karavo hoya teNe sau prathama zAstrAbhyAsa karavo joIe, tyArapachI zAstrAnusArI yuktinuM joDANa karIne zAstramAM batAvelA anuSThAno AdaravA joIe. jema jema A mArge AgaLa vadhatAM javAya tema tema AtmAdi tattvano "anubhava" thavAnI zarUAta thAya ane kevaLajJAna thatAM teno pUrNa sAkSAtkAra thaI zake. ./10ll 1. AgamenAnumAnena, yogAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayanprajJAM, labhate tattvamuttamam / / 101 / / - yoTisamuthvaye | ahIM pU. mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMte Agama ane anumAna dvArA AtmAdi tattvano bodha thaze tema jaNAvyuM che ane pU. harIbhadrasUrI ma.sA. e "yogadRSTi samuccayamAM AtmAdi uttama tattvanI prApti mATe Agama, anumAna ane yogAbhyAsa For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyamArgamAM AgamanI mahattA ane maryAdA - gAthA-11 48 avataraNikA : kevaLajJAna vinA Atmadarzana thatuM nathI chatAM paNa zAstrajJAna nirarthaka nathI. kAraNa ke zAstrajJAna ja AtmahitanI dizA batAvI zake che. tevuM jaNAvI zAstrajJAnanI mahattA sthApana karatAM jaNAve chezloka : zuddhoJchAMdyapi zAstrAjJAnirapekSasya no hitam / matadagItha' tI palpaniSedhanam zabdArtha : 9. yathA - je pramANe 2. mautadanta: - bhauta gurune haNanAra vyaktino rU/4. taca vasparzanivedanam - tenA = bhauta gurune pagathI sparza karavAno niSedha 1/6. hitama no - hitakArI nathI 7. (tathA) zAstrIjJAnirapekSastha - (tevI rIte) zAstrAjJA nirapekSa vyaktinI 8/6. zuddhocchAdyare - zuddha bhikSAdi paNa (no ritam) (hitakArI nathI.) zlokArtha : bhautagurunI hatyA karanAra vyaktino bhota gurune pagathI sparza karavAno niSedha jema hitakArI nathI, tema zAstranI AjJAne bAju upara mUkI zuddha bhikSA Adino Agraha rAkhavo paNa hitakArI nathI. bhAvArtha : eka bhIla rAjAe morapIMchanuM chatra meLavavA mATe potAnA guru evA bhautAcAryanI hatyA karAvI; paraMtu te vakhate paNa teNe potAnA sainikone sUcanA ApelI ke, "gurunI AzAtanAthI bacavA, gurune paga na lAgI jAya tenI khUba kALajI rAkhajo." teno Avo AzAtanAthI bacavAno sAro bhAva paNa hitakAraka banato nathI, kema ke "gurune paga lagADavo' e nAnuM pApa che, jyAre "gurune mArI nAMkhavA' te moTuM pApa che. tenI jema koI viveka vihoNo sAdhaka zAstrAjJAne bAju para mUkI, Atmahita sAdhavA mATe jo zuddha bhikSAdi uttama sAdhvAcAranuM pAlana kare to te paNa hitakArI banatuM nathI, kema ke "azuddha bhikSA-e nAnuM pApa che ane zAstra-AjJAnI upekSA karavI" - e moTuM pApa che. vizeSArtha : zuddha AtmatattvanuM darzana kevaLajJAnathI ja thaI zake che ane zAstrajJAna bhale tevuM Atmadarzana karAvavA samartha na hoya, chatAM paNa te zuddha AtmAne pragaTa karavAnI icchAvALA sAdhaka mATe to jyAM sudhI kevaLajJAna na thAya tyAM sudhI te zAstrajJAna ja upayogI banavAnuM che, tethI graMthakArazrI sAdhakane AtmahitanI sAcI dizAno bodha karAvavA alaga alaga dRSTikoNathI zAstranuM mahattva samajAvI rahyA che. pahelA teozrIe jaNAvyuM ke mAtra ema traNa upAyo dvArA buddhine kasavAnI vAta karI che. apekSAbhede banne vAto yogya che. AtmA vidyamAna che ane tenuM svarUpa kevuM che teTalo mAtra bodha karavA mATe Agama ane anumAna e be ja upAyo jarUrI che, paNa AtmAnA sukhamaya svarUpano anubhava ke sAkSAtkAra karavA A be upAyo uparAMta yogAbhyAsa paNa anivArya che. For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 adhyAtma upaniSada - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra tarkathI Atmahita sAdhI zakAtuM nathI, paraMtu zAstra vacanane samajavA mATe karAto tarka ane zAstra vacanane bAdha na Ave evo tarka ja AtmahitanA mArgamAM upayogI nIvaDe che. have A ja vAtane AgaLa vadhAratA graMthakArazrI kahe che ke, sAmAnyathI bhale evuM kahevAya ke, Atmahita sAdhavA zuddha saMyamajIvananuM pAlana karavuM joIe, paraMtu te zAstrAjJA pUrvakanuM hoya to ja vAstavamAM upakAraka bane che. zAstrAjJAnI upekSA karI nirdoSa AhAra, navakalpI vihAra ke utkRSTa tapa Adi jevA uttama sAdhvAcAro paNa Atmahitakara thatA nathI, kema ke, "sarva pravRtti zAstrAjJA sApekSa karavI" e baLavAna AjJA che ane "zuddha bhikSAdirUpa sAdhvAcAranuM pAlana karavuM te apekSAe khUba nAnI AjJA che. baLavAna AjJAnI upekSA karI AvI nAnI AjJAnA pAlana mATeno yatna sAdhaka mATe kyAreya hitakArI thato nathI. A ja vAtane graMthakArazrIjI eka dRSTAMta dvArA samajAve che. eka bhIla rAjAe evuM sAMbhaLyuM hatuM ke 'tapasvI RSione paga lagADavAthI moTo anartha thAya che." tethI te daDha AgrahapUrvaka te maryAdAnuM pAlana karato hato. have ekavAra tene eka zarIre bhasma lagADanAra bhauta guru pAsethI morapIMchanuM chatra joItuM hatuM. bhautagurue te ApavAnI nA pADI tethI bhIla rAjAe tenA sainikone Adeza karyo ke "bhautagurunI pAsethI koI paNa rIte morapIMchanuM chatra laI Avo, paraMtu khAsa dhyAna rAkhajo ke gurune tamAro paga na lAgI jAya. sainiko guru pAse gayA, paraMtu gurue temane paNa morapIMchanuM chatra na ApyuM tethI sainikoe to dUrathI bANano prahAra karI gurune mArI nAMkhyA. Ama bhIlarAjA gurune pagano sparza karavArUpa nAnA pApathI to bacI zakyo; paraMtu teNe guruhatyAnuM gojhAruM pApa vahorI lIdhuM. viveka na hovAne kAraNe pApathI bacavAno bhAva hovA chatAM te pApathI bacI na zakyo. bhIlarAjAnI jema AtmahitanI icchAvALA sAdhaka mATe paNa "sarva kriyA zAstra sApekSapaNe karavI' - te moTI AjJA che ane "zaddhabhikSA grahaNa karavI' vagere aneka zAstra-AjJAo paikInI eka nAnI AjJA che. 1. tulanA : bhauta prate jima bANe haNatA, paga aNapharasI sabarA re guru choDI AhArataNo khapa, karatA tima muni navarA re... zrI jina bA) tathA bhauta pratai0 = bauddha [3] prateM jima bANuM karIne haNatAM pIchuM levAne mATe paNa paga pharasIne etale paga pharasatAM pApa lAge, te mATe zabarA ka0 zabara nAmanA rAjA, tehanI para=gurukulavAsI chAMDineM AhArano khapa karatA etale zuddhamAna AhAra kholatA munine navarA jANavA etale nikAmA jANavA. iti gAthArtha. bhAvArtha to kathAthI jANIi. tadyathA : koIka sannivezane viSe zabaranAmA rAjA te bauddhano bhaktivaMto thato havo, tehane ghari bauddha guru Avato havo, mAthA upare mayUrapicchano chatra ati adbhuta zobhAvaMta dharAvato havo, rAjAi Adara sanmAna daii Asane besAryo. te rAjAnI rANIche dITho. chatra paNa mayUranA caMdra teNe karIne cagavagATa karatuM dIThuM. te chatra, kutUhala pAmI thakI, rANI mAgatI havI. te dezamAM mayUra nathI te mATe acarija. te bauddhai na ApyuM. UThIne potAne ThekANe jAto rahyo. have rANI bhojana na kare. rAjAe pUchyuM. je 'bhojana syA mATe nathI karatI ?tivAraeN rANI bolI je "e chatra Ave to bhojana karuM.' tivAraeN rAjAe chatra mAge paNi Ape nahIM. tivAre sneharAga ati durdhara che. te mATe rANIne snehe karI rAjAi potAnA subhaTane hukama karyo je 'balAtkAre e chatrapiccha lei Avo', tivAre subhaTa bolyo ke "e pote jIvatAM to nahIM Ape. kAMya prahAra karIzuM to Ape, nahIMtara prahAra karIne balAtkAreM lAvIzuM.' tivAreM rAjA bolyo ke "e gurunI AzAtanA For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyamArgamAM AgamanI mahattA ane maryAdA - gAthA-11 pa1 athavA apekSAe "gurukuLavAsamAM vasavuM' te moTI AjJA che, ane "sUtra parisi ane artha porisinuM pAlana karavuM vagere nAnI AjJA che. gurukuLavAsamAM rahevAthI ghaNIvAra koIka doSonI saMbhAvanA rahe che. viveka keLavyA vagara koI AvA doSone moTA mAnI koI gurukuLavAsano tyAga kare ane nirdoSa AhArano ke vizeSa prakAranA svAdhyAyano Agraha rAkhe to tenAthI kyAreya tenuM hita thatuM nathI, TUMkamAM Atmahita, prabhuAjJAne pUrNarUpe oLakhI tene anusAra pravRtti karavAthI thAya che; svacchaMda pravRttithI nahi. bhagavAnanI AjJA sarvadA sau mATe eka sarakhI hotI nathI. koIka mATe utsarga AjJA mahattvanI bane che, to koIka mATe apavAdanI AjJA mahattvanI bane che. jenA mATe je AjJA mahattvanI hoya tenuM hita te AjJA ArAdhavAmAM ja samAyeluM che. koIkanuM AtmakalyANa nizcayanA mArge thAya che, to koIkanuM kalyANa vyavahAranA mArge cAlavAthI thAya che. A sarva bAbato zAstranA marmane samajanArA gItArtha gurubhagavaMto ja jANI zake che. AthI ja zAstramAM be ja prakAranA vihAra mAnya rakhAyA che - eka gItArthano vihAra ane bIjo gItArtha nizritano vihAra. 'vihAra' eTale ahIM saMpUrNa sAdhucaryA samajavI, saMpUrNa yogamArgamAM viharaNa samaMjavuM. svayaM jeo guru Adi pAsethI zAstra bhaNelA hoya ane tenA kAraNe kayA saMyogomAM zuM karAya tenI jene zAstrIya sUjha hoya tevA gItArthane vihAra karavAnI saMmati che tathA jeo haju zAstra bhaNIne taiyAra thayA na hoya paraMtu zAstrane jANanArA gItArtha jema kahe tema karavAnI jeonI taiyArI hoya, tevA gItArthanI nizrAvALAne zAstra vihAranI chUTa Ape che, kemake teo gItArtha na hovA chatAM paNa vikalpa vagara gItArthanI AjJA anusAra pravartatA hoya che. tenA kAraNe temano sarva vyavahAra lAbha-alAbha, utsarga-apavAdanI jinavacanAnusArI vicAraNApUrvakano hoya che. vaLI gItArtha gurunI nizrArUpa gurukuLavAsamAM rahevAnA kAraNe teo guruvinayapUrvaka zAstra bhaNI svayaM gItArtha paNa thaI zake che. A sivAya jeo svayaM gItArtha nathI ane gItArthanI nizrAmAM paNa nathI tevAone jainazAsanamAM thAya te mATe gurunA pAdasparza karasyo mA. vegalA UbhA rahI, bANa nAkhI ceSTA rahita karIne leI Avo. paNi gurupAdasparza karayo to gurunI avajJA tharyuM. tehanuM pApa moTuM lAgaTyuM. iti dRSTAMta. zabara rAjA guruno nAza karato tathA pAdasparza vArato hato. ene tehavo viveka gurukulavAsa tyajIne zuddha AhAra gaveSe che tehane tehavo viveka jANavo. iti bhAva. yataH 'suddhaMchAisu jutto gurukulacAgAiNeha vineo| sabara sasarakkha picchatthaghAya pAyAchivaNatullo.. / / 1 / / - ta 'dharmaratnaprazaraNe.' [gA. 128nI vRtti] 89 // - graMthakArazrI u. yazovijayajI kRta 350 gAthAnA stavanano pa. padmavijayakRta bAlAvabodha. [5. 13] | samaipavittI savvA ANAbajjha tti bhavaphalA ceva / titthayarUddeseNa vi na tattao sA taduddesA / / 8/13 / / - pragnIza || svachaMda matithI thanArI sarva pravRttio jinAjJA bAhya hovAthI saMsAramAM rakhaDAvanAra che. kadAca bhagavAnane uddezIne te pravRtti thatI hoya to paNa vAstavamAM te pravRtti bhagavAnane uddezIne banatI nathI. 3. gIyatyo ya vihAro, bIyo gIyatthanissito bhaNio / itto taiavihAro nANunnAo jiNavarehiM / / 11/31 / / - pazIza || jinezvaroe eka gItArtha vihAra ane bIjo gItArtha nizritano vihAra kahyo che. AnAthI trIjo vihAra jinezvaro vaDe anujJAta nathI. 2. For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra viharavAnI chUTa apAI nathI. AvI vyaktionA tapa-saMyama Adi suMdara anuSThAno paNa Atmahita karI zakatA nathI." AthI ja mokSamArganI sAdhanA karavA icchatA sAdhake potAnI sarvapravRtti zAstrAnusArI bane te mATe sau prathama gurukulavAsamAM rahI zAstrajJa banavuM joIe ane zAstra bhaNIne zAstra vacananA upayogapUrvaka sarva sAdhvAcAranuM pAlana karavuM joIe. jyAM sudhI pote zAstra bhaNIne gItArtha na banI zake tyAM sudhI zAstrane jANanAra gItArthanI nizrAmAM rahevuM joIe, to ja te AtmakalyANa karI zake che. jeo svayaM gItArtha nathI ke gItArthanI nizrAmAM paNa nathI, Ama chatAM saMyamajIvananA utkRSTa AcAronuM pAlana karavAnA kAraNe "ame bahu sArA saMyamI chIe tethI amAruM AtmakalyANa nizcita che' tevuM abhimAna kare che, teo ajJAnamAM khUpelAM che ane prAyaH graMthibheda sudhI paNa pahoMcyA nathI, to teo guNasthAnakanA krame AgaLa vadhI kevaLajJAna sudhInuM Atmahita kevI rIte prApta karI zakaze ? ahIM e paNa khAsa dhyAnamAM rAkhavuM ke, je sAdhako prAthamika kakSAnA che, jemaNe vairAgya pAmI saMyamajIvanano svIkAra paNa karyo che ane jemanA haiyAmAM zAstravacano ane zAstranA jANakAra gItArtha gurubhagavaMtonA vacano pratyeno Adara bhAva jIvaMta ane dhabakato che, tevA gItArthanizrita sAdhako paNa kSayopazamanA abhAve zAstra ke zAstrajJoe kahelI vAtanA marmane na samajavAne kAraNe zAstrAnusArI kriyA karavAnI potAnI bhAvanA saphaLa karI zakatA nathI. teonA tapa-saMyama nakAmA jatAM nathI, kema ke teonA haiyAmAM zAstra pramANe karavAno bhAva che. vaLI keTalAka sAdhako zAstrAjJAne jANe paNa che ane teonI bhAvanA paNa tema ja karavAnI hoya che, chatAMya pramAdavaza tema karI zakatA nathI. AvA sAdhakone jo pote zAstrAnusArI pravRtti nathI karI zakatA tenuM bhArobhAra du:kha ane raMja hoya, satata potAnI skUlanAone sudhAravA prayatnazIla hoya ane potAnI bhUlanI satata niMdA, gaha karatA hoya to temanI pravRtti paNa saMpUrNa niSphaLa jatI nathI. kAraNa ke teo paNa zAstra nirapekSa nathI paNa zAstra sApekSa che, paraMtu jeo zAstravacananI upekSA kare che temanI to sarva kriyA niSphaLa ja che. ||11|| 4. pariNAmo vi NiyamA, ANAbajjho na suMdaro bhaNio / titthayare'bahumANAsaggahaduTTho tti taMtaMmi / / 5 / / - 35zaradacce || jIvanI rakSA karavAnA zubha viSayavALo pariNAma paNa jo AjJAnusArI na hoya to tIrthakaramAM anAdara ane asat AgrahathI kalaMkita hovAthI zAstramAM tene niyamAM asuMdara kahyo che. 5. bAjumAyaM gaM te veva guNa vayavaM tu || 1/10 || - 3pazapare || AjJAyukta je hoya tene ja paMDitoe svIkAravuM joIe. 6. gItAratha viNa bhUlA bhamatA kaSTa kare abhimAne, prAya: graMthi lage navi AvyA te khaMtA ajJAne... DhALa 5 - gAthA 3 - mahAmahopAdhyAyajI kRta 350 gAthAnuM stavana //. For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstranI vyAkhyA ane svarUpa - gAthA-12 pa3 zAstranI vyAkhyA ane svarUpa gAthA-12-13-14-15-16 avataraNikA : zAstranI mahattA sAMbhaLyA pachI AtmahitanA icchuka ziSyane avazya jijJAsA thAya ke - "zAstra kone kahevAya ? ane konA vacanane zAstra mAnI zakAya ?" tenuM samAdhAna karatAM graMthakArazrI jaNAve chezloka : zAsanAt trANazakteSTo, budhai': zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasyaM, tattu nAnyasya kasyacit ||12|| zabdArtha : 9. zAsanAtu - zAsana karatuM hovAthI 2. trAviktaH gha - ane rakSaNa karavAnI zakti hovAthI rU. 3H - budho vaDe 4. zAstra - zAstra che. nirute - kahevAya che. 6/7. tatu tu - te (zAstra) to 8/1. vItarA0i varanaM - vItarAganuM vacana che 10/11/12. sacaca varcAvi na - anya koInuM (vacana) nahIM. zlokArtha : (zAstra) zAsana ane rakSaNa karavAnuM sAmarthya dharAve che, tethI ja buddhizALI puruSo tene "zAstra' kahe che. te zAstra to vItarAganuM vacana ja che; anya koInuM vacana nahIM. bhAvArtha : " zAstra' zabda be dhAtuthI banelo che, zAs ane 2. temAM 'zAs' dhAtuno artha che zAsana karavuM arthAt hitano mArga batAvavo ane 2' dhAtuno artha che rakSaNa karavuM. je vacana hitano mArga batAvavAnuM ane du:kha-durgatithI prANInI rakSA karavAnuM sAmarthya dharAve che, te vacananA saMgrahane zAstra kahevAya che. AvuM sAmarthya mAtra vItarAganA vacanamAM ja hoya che, anya koInA vacanamAM nahIM, tethI vItarAganuM vacana e ja zAstra che. vizeSArtha : zuddha Atmatattvane pragaTa karavAnI icchAvALA sAdhakone mATe AtmA vagere atIndriya padArthono bodha meLavavA ke AtmazuddhinA upAyasvarUpa sAdhvAcAranuM pAlana karavA eka zAstra ja AlaMbana che. paraMtu jagatamAM arthazAstra, kAmazAstra vagere aneka bhautika zAstro paNa che ane AtmAnI vAto karanArA aneka dharmazAstro paNa che. AmAMthI kyA zAstrono sahAro laI sAdhanAnA mArge AgaLa vadhavuM ? te eka moTI mUMjhavaNa che, jene sUlajhAvavA mATe graMthakArazrI kahe che ke, je vacananA AdhAre cAlavAthI AtmAnuM hita sunizcita hoya ane je vacanano sahAro levAthI du:kha ane durgatithI rakSaNa thaI zakatuM hoya, tevA vacananA saMgrahane ja zAstrI 1. zAs = zAsana karavuM + ai = 2 = rakSaNa karavuM = zAstra. zabdanI AvI vyutpatti kevaLa pratyaya ane prakRtinA vibhAgane lakSyamAM rAkhIne nathI karelI, paraMtu A eka pAribhASika vyutpatti che. For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra kahevAya che. zAstranI A vyAkhyA jemAM ghaTe tevA zAstrane ja prajJAvAna puruSoe zAstra tarIke svIkAravuM joIe. kema ke, je zAstra-vacananA AdhAre cAlI duHkhabharyA saMsArasAgarathI ta2vAnuM che ane AtmAnuM parama sukha pAmavAnuM che, te ja zAstranA viSayamAM jo ThagAI jaIe to saMsAra taravAne badale DUbI javAya ane duHkhanI paraMparAnuM sarjana paNa thAya. vAcakavara zrI umAsvAtijI mahArAjAe paNa 'prazamarati' nAmanA graMthamAM zAstranI A ja vyAkhyA karI che ke, rAga-dveSathI uddhata thayelA cittavALAne jenA vaDe zuddha dharmamAM anuzAsti apAya che ane duHkhathI rakSaNa karAya che, tene sajjano zAstra kahe che? je vacanamAM zAsana ane rakSaNa karavAnI zakti che, tene ja zAstra kahevAya, tevo nirNaya thatAM ja jijJAsA thAya ke, AvI zakti konA vacanamAM hoI zake ? tethI graMthakA2zrI kahe che ke, mAtra sarvajJa vItarAganuM ja vacana evuM che, kema ke te ja AtmAne ahitathI ugArI, hitanA mArge caDhAvI zake che, doSarUpa kaSAyothI mukta karAvI, kSamAdi guNomAM yatna karAve che. rAga-dveSanA dvandvomAMthI AtmAne bahAra kADhI vItarAgabhAva tarapha laI jAya che. mithyAtva ane ajJAnane oLakhAvI samyajJAnano prakAza prApta karAve che. viSayonI vAsanAthI AtmAne mukta karAvI vairAgyanI bhAvanAthI suvAsita kare che, vItarAga sivAya anya koI rAgAdi doSavAn vyaktinA vacanamAM evI tAkAta nathI ke jagatanA jIvonuM hita karI zake. 12 // avataraNikA : 'vItarAganA vacanane ja zAstra kahI zakAya, anya koInA vacanane nahi.' evuM jANI koIne jijJAsA thAya ke, vItarAganuM vacana ja zAstra kema kahevAya, anya koInuM kema nahIM ? tenuM samAdhAna karatAM graMthakArazrI jaNAve che zloka : vItarAgo'nRtaM naivaM brUyAttaddhetvabhAvataH yastadvAkyerdhvanAzvAsaMstanmahAmohavijRmbhitam // 13 // zabdArtha : 1. vItarAo - vItarAga 2. nRtaM - asatya rU. naiva - na ja 4. vrUyAt - bole . tattvetvamAvata: - kema ke, temanAmAM tenA = asatya bolavAnA kAraNo ja vidyamAna nathI, 6. taddAcevu - (Ama chatAM) temanA (vItarAganA) vacanamAM 7. ya: - je 8. banAzvAsa: avizvAsa che 1. tanmahAmohavivRmnitam - te mahAmohano vilAsa che. zlokArtha : vItarAga kadI khoTuM na ja bole. kema ke, asatya bolavAnA (rAgAdi) kAraNo ja temanAmAM nathI, Ama chatAM temanA vacana upara je avizvAsa thAya che, te mahAmohano vilAsa che. 2. yasmAdrAgadveSoddhatacittAn samanuzAsti saddharme / santrAyate ca duHkhAcchAstramiti nirucyate sadbhiH / / 187 / / For Personal & Private Use Only - prazamarato / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstranI vyAkhyA ane svarUpa - gAthA-13 bhAvArtha : rAga-dveSa ane moha (ajJAna), A traNa asatya bhASaNanAM kAraNo che. vItarAgamAM A traNeya kAraNono sarvathA abhAva hovAthI teo kadI paNa asatya bolatA nathI. AvA vItarAga bhagavaMtanA hitakArI sanmArgane batAvanAra vacana upara je avizvAsa thAya che, te kharekhara mahAmohano vilAsa che. mohanI balavattA vinA vItarAganA vacana upara kyAreya azraddhA-avizvAsa thato nathI. vizeSArtha : asatya bolavAnAM mukhya traNa kAraNo che : rAga, dveSa ane ajJAna. jIva jyAre paNa ayathArtha bole che, ayogya vacana uccAre che, AtmAnA hitAhitano vicAra karyA vinA jema tema kathana kare che, tyAre tenA mULamAM A traNa paikInA koIpaNa eka, be ke traNeya doSo ja kAraNabhUta hoya che. temAM sau prathama che - rAga. 55 koIpaNa vastu ke saMyogomAM raMgAvuM, temAM Asakti karavI, mananuM te tarapha kheMcAvuM, temAM gamo ke ruci pragaTavI tenuM nAma rAga che. koIpaNa vyakti, vastu, paristhiti ke vicAradhArA pratyeno rAga ke kheMcANa vyaktine asatya bolavA prerita kare che. svamatano rAga, potAnI mAnyatAnI ruci ane potAnI gaNAtI vyakti, vastu ke paristhiti pratyenI lAgaNI, tene te vastunA saMrakSaNa, pAlana ane saMvardhanAdi mATe asatyanA mArge laI jAya che. asatya 'kathananuM bIjuM kAraNa che - dveSa. koIpaNa vastu, vyakti paristhiti ke vicAradhArA pratyeno aNagamo, aruci, tenAthI dUra thavAnI ke tene dUra karavAnI bhAvanA te dveSa che. dveSavAna vyakti ke vastu AvI na jAya, na gamatA mato ke mAnyatAo phAvI na jAya, te mATe jIvo aneka rIte jUThano Azraya letA hoya che. asatya kathananuM trIjuM kAraNa che ajJAna. e ja rIte koIpaNa vyakti, vastu, paristhiti ke vicAradhArAnuM ajJAna asatya bolavAmAM nimitta bane che. A ajJAna paNa traNa prakAranuM che. 1-anadhyavasAya- vastu vagerenAM astitva ke svarUpa vagereno khyAla na hovo. 2-saMzaya- vastu vagerenA astitva ke svarUpa vagerenI bAbatamAM Ama haze ke tema haze tevI zaMkA hovI. 3-viparyaya- vastu vagerenI astitva ane svarUpanI bAbatamAM te jevuM hoya tenA karatAM UMdhI samaja-bodha hovo. A rIte traNa paikI koIpaNa prakAranA ajJAnanA kAraNe paNa asatya bolavAnuM thAya che ane ghaNIvA2 to A ajJAnanA kA2Ne jIvo anicchAthI paNa asatya bole che. rAgI, dveSI ane ajJAnI jIvo; iSTa vastunI prApti mATe, aniSTa vastuthI chUTavA mATe ke For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra ajJAnatAnA kAraNe satyAsatyano, hitAhitano ke heya-upAdeyano viveka karI zakatA nathI. A ja kAraNathI kyAreka irAdApUrvaka ane kyAreka irAdA vinA paNa temanAthI asatya bolAI jAya che. jyAre sarvajJa vItarAgamAM A traNe doSono ane tenA kAraNabhUta karmono sarvathA abhAva che, AthI ja teo kyAreya asatya bolatA nathI, koInA hitane bAdha Ave tevuM eka vacana uccAratA nathI, koInA sukhane AMca Ave tevuM kathana teo kyAreya karatA nathI, Ama chatAM temanA vacana para avizvAsa thavo ke vacanamAM zaMkA thavI te mahAmohano vilAsa ja che. tIvra mohanA udaya vinA sarvajJanA vacanamAM zaMkA, azraddhA ke anAdara kyAreya thaI zakato nathI. ./13 avataraNikA : vItarAganuM vacana ja zAstra che tema jaNAvyA pachI, have zAstra pratyeno Adara keTalo mahattvano che ane tenuM phaLa zuM che, te jaNAve chezloka : zA puraskRta tAta vItarA puraskRta ! puraskRte punastasmin, niyamAt sarvasiddhayaH ||14|| zabdArtha : 9. tasmata - te kAraNathI = vItarAganuM vacana asatya na hovAthI ra/rU. zA puraskRte - zAstra AgaLa (zAstrano Adara) karAye chate 4. vItara :- vItarAgano che. puraskRta: - Adara karAyo che - AgaLa karAyela che 6. puna: - vaLI 7/8. tasmina puraskRte - te = vItarAga AgaLa (Adara) karAye chate . niyamAn - niyamathI 10. sarvasiddhaya: - sarva siddhio (prApta thAya che.) zlokArtha : zAstra e vItarAganA ja vacanarUpa hovAthI zAstrane AgaLa karIne pravRtti karavAthI vItarAga ja AgaLa karAya che ane vItarAgane AgaLa karavAthI nakkI sarva siddhio prApta thAya che. bhAvArtha : zAstra vItarAganA vacanarUpa che. vItarAga ane vItarAganA vacana vacce kathaMcit abheda che, AthI dareka pravRtti karavAmAM zAstrane AgaLa karavAthI vItarAga ja AgaLa karAya che. A rIte zAstrane sAme rAkhIne je vyakti anuSThAna kare che, tenI kriyA vacanAnuSThAnarUpa bane che. vAraMvAra vacanAnuSThAnanA sevanathI asaMgaanuSThAnanI prApti thAya che arthAt vItarAgabhAva ja sarvatra buddhimAM pravarte che. A rIte vItarAgabhAvanuM pravartana te ja vItarAganuM puraskaraNa che. AvA asaMgaanuSThAnarUpa vItarAgabhAvanA puraskaraNathI kevaLajJAna ane mokSa sudhInI sarva siddhio prApta thAya che. For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstranI vyAkhyA ane svarUpa - gAthA-14 57. vizeSArtha : "mA" ja mAruM rakSaNa karanAra che ane "mA" ja mane sukha ApanAra che; tema mAnatuM bALaka jema koIpaNa pravRtti karatAM pUrve "mAnA mukha sAme jue che, "mA"ne game tevuM ja vartana kare che, "mA" ne na game tyAMthI pAchuM vaLe che. te ja rIte saMkleza bharyA saMsAramAM 'vItarAganA vacanarUpa A zAstra ja mAruM rakSaNa karanAra che ane mane sAcuM sukha ApanAra che tema mAnato sAdhaka koI paNa pravRtti karatAM pahelAM zAstravacananuM smaraNa kare che. zAstramAM A pravRtti kaI rIte karavAnI kahI che te jANe che ane jANyA pachI te rIte ja pravRtti karavA yatna kare che. A rIte zAstranA anusaMdhAnapUrvaka zreSTha sAdhako je ucita pravRtti kare che tene graMthakArazrI zAstrapuraskaraNanI1 kriyA tarIke oLakhAve che. zAstrapuraskaraNanI A sthitino ullekha vacanAnuSThAna ke zAstrayogarUpe paNa karAyo che. mAtAnA vacanane yAda karIne pravRtti karanAra putrane evuM smaraNa rahe ja che ke, "mArI mAtAe A pravRtti A rIte karavAnI kahI che. tethI pravRtti karatAM svAbhAvika rIte ja tene mAtAnI smRti rahe che. te ja rIte sAdhaka jyAre zAstranA anusaMdhAnapUrvaka pravRtti karato hoya che, tyAre vItarAganuM vacana ja zAstra hovAne kAraNe tene sahaja rIte ja vItarAganI smRti rahe che. Ama zAstra pratye Adara te ja vItarAga pratyeno Adara che. apekSAe kahIe to zAstrane AgaLa karavA te ja vItarAgane AgaLa karavA tulya che. ahIM eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM ke, zAstranA anusaMdhAnapUrvaka karAtI sarva pravRttio vacanAnuSThAnanI ke zAstrayoganI kakSAmAM Ave tevuM nathI. prAraMbhika kakSAmAM sAdhaka potAnA zuddha svarUpane pAmavA mATe bhagavAnanA vacanAnusAra pravRtti karavA mATe yatna karato hoya, chatAM paNa abhyAsa dazAmAM te kadAca sarvAze vacanAnusAra pravRtti karI zakato nathI. tenI AvI kriyAne zAstrakAro prItianuSThAna ke bhaktianuSThAna athavA icchAyoganuM anuSThAna kahe che. satata abhyAsa karatAM karatAM jema jema sAdhakanI zakti ane kSayopazama vadhatAM jAya che, tema tema teno zAstrAnusAra pravRtti karavAno prayatna saphaLa thato jAya che. jenA pariNAme te sAdhaka vItarAga bhagavAne je rIte anuSThAna karavA kahyuM hoya, barAbara te ja rIte anuSThAna karI zake che. paripUrNa rIte bhagavAnanI AjJA anusAra thatAM A anuSThAnane vacana-anuSThAna ke zAstrayoganuM anuSThAna kahevAya che. 1. zAste puraskRte = zAstrapuraskRta karavuM eTale samyaka prakAranA zAstrajJAnapUrvaka ja potAnA mana-vacana-kAyAne pravartAvavA. AvuM zAstrapuraskaraNa mukhyapaNe vacana-anuSThAnakALamAM Ave che ane prIti-bhakti anuSThAnamAM gauNapaNe hoI zake che. 2. patianuSThAna : je dharmAnuSThAna pratye hitanA udayavALI parama prIti hoya, eTale ke A anuSThAnathI ja mAruM hita thaze tevI daDha zraddhA hoya, yathAzakti karAtAM anuSThAnanA kALamAM anya sarva kAryano tyAga karAyo hoya tene prItianuSThAna kahevAya che. 3. bhaktianuSThAna : je anuSThAnamAM prItianuSThAna karatAM kSayopazama ane zaktino utkarSa hoya ane tethI ja anuSThAnagata guNonA vizeSa jJAnathI jemAM vizeSa prakAre bhakti thatI hoya tene bhaktianuSThAna kahevAya che. 4. icchAyoga : dharma karavAnI tIvra icchA hoya, kriyA saMbaMdhI zAstrajJAna paNa hoya, chatAM pramAdAdi doSanA kAraNe je dharmakriyA saMpUrNapaNe zAstrokta rIte na thAya tevI aMgonI vikalatAvALI dharmakriyAne icchAyoganI kriyA kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra A rIte punaH punaH zAstrayoganuM anuSThAna karanAra sAdhakane vacanAnusAra ja pravRtti karavAno eka abhyAsa paDI jAya che. pariNAme tenI aMtaraMga pariNati evI ghaDAI jAya che ke tenA saMyama sAdhaka sarva yogo vacananA smaraNa vinA paNa svAbhAvika rIte vacanAnusAra ja pravarte che AvA svAbhAvika thatAM anuSThAnamAM anya sarva saMganI jema vacanano paNa saMga chUTI jAya che, mATe tene asaMgaanuSThAna kahevAya che. vacanAnuSThAnakALamAM vItarAga bhagavAnanA vacana pratye avihaDa rAga hoya che. tenA kAraNe sarva dharmakriyA vitarAga bhagavAne je rIte karavAnI kahI che te pramANe ja karAya che ane te dvArA saMsAranA sarva bhAvo pratyenA rAgAdine toDavA yatna karAya che, jenA pariNAme kaSAyo ati maMda-maMdatara kakSAnA thaI jAya che. jyAre asaMgaanuSThAnakALamAM anyatra to rAgAdi kaSAyo pravartatAM ja nathI, paraMtu vItarAga bhagavAnanA vacana pratye paNa rAga raheto nathI. tenI sAthe tAdAbhya sadhAI jAya che ane sarvatra vItarAga vacananI pariNatirUpa samatA ane udAsInatAno pariNAma pravarte che. pUrve vacanAnuSThAnanAkALamAM vAraMvAra vItarAganA vacananA smaraNapUrvaka vItarAga bhAvamAM javA yatna thato hato. have vacananA smaraNa vinA paNa sAdhakano upayoga sahaja rIte vItarAgamaya banI zake che. asaMgaanuSThAnanI A avasthAne graMthakArazrI vItarAgapuraskaraNanI avasthA kahe che. asaMgaanuSThAnakALamAM AtmAnI kaSAyakRta malinatAo ghaNI ochI thavAne kAraNe AtmA darpaNa jevo nirmaLa banato jAya che. nirmaLa sphaTika ke darpaNamAM jema sAme AvelI vastunuM pratibiMba jhIlAya che tema nirmaLa banelA cittamAM vItarAganuM pratibiMba jhIlAya che arthAt nirmaLa citta vItarAgatAno sparza kare che. A rIte vItarAganA pratibiMbathI vitarAgamaya banelo AtmA tyAre te svayaM vItarAga hoya tevo anubhava kare che.AtmAmAM paDatI A paramAtmAnI chAyAne "samApatti (sama = samAnatA + mApatta = prApti) ke samarasa Apatti kahevAya che. A samApattinA samayamAM sAdhaka vItarAga paramAtmA sAthe ekameka thaI jAya che. vItarAga sAthe tAdAsyabhAvane prApta kare che. vItarAga sAthe tAdAbhya eTale vItarAgatAno sparza thavo, tethI tyAre tenI jJAnadhArA ekamAtra vItarAgabhAvanA upayogamAM ja pravarte che. vItarAgabhAvanuM dhyAna karatAM karatAM sAdhaka jyAre A kakSAe pahoMce che tyAre tene "huM ja paramAtmA chuM' athavA mArAmAM ja paramAtmasvarUpa raheluM che tevo 5. satpravRttipadaM cehA'saGgAnuSThAnasaMjJitam / mahApathaprayANaM yadanAgAmipadAvaham / / 175 / / asaGgAnuSThAnamAhaprazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvAdhveti yogibhirgIyate hyadaH / / 17 / / - yoddasamuccaye || yogadRSTimAM prazAMtavAhitA, visabhAgaparikSaya Adine asaMga-anuSThAnanA paryAyarUpe batAvyA che. jyAre ahIM A pachInA zloka-15mAM tene vItarAga puraskaraNanA paryAyarUpe batAvyA che. taduparAMta teno "samApatti' tarIke paNa ullekha karyo che. tenA uparathI nakkI thAya che ke vItarAga sAthe tAdAmya sAdhavuM te ja vItarAgapuraskaraNa che ane te ja asaMgaanuSThAna paNa che. tathA zAstrapuraskaraNa e vacanaanuSThAna che. 6. maNAviva praticchAyA, samApattiH parAtmanaH / kSINavRttau bhaved dhyAnA-dantarAtmani nirmale / / 30/3 / / kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItR-grahaNa-grAhyeSu tatstha-tadaJjanatA samApattiH / / 2/41 / / - jJAnasAre || - pAtIyo sUtre || For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstranI vyAkhyA ane svarUpa - gAthA-15 apUrva anubhava thAya che. AvA zuddha anubhavathI ghaNA azubha karmono nAza thAya che ane prakRSTa koTino puNyabaMdha thAya che. jenA pariNAme sAdhaka sarva siddhio, riddhio ane labdhio prApta karI, cheka mokSa sudhI pahoMcI zake che. zAstramAM samApatti, Apatti ane saMpattino eka suMdara krama darzAvyo che. vItarAga sAthe tAdAtmya sAdhe arthAt AtmA vItarAga bhAvano anubhava kare tevA dhyAnane 'samApatti' 'kahevAya che. samApattithI viziSTa karmanirjarA ane tIrthaMkaranAmakarma jevA utkRSTa puNyano baMdha thAya che, jene 'Apatti'" kahevAya che. tyArapachI jyAre A tIrthaMkara nAmakarmano udaya cAlu thAya tyAre A jagatanI sarvazreSTha evI tIrthaMka25NAnI aSTa mahAprAtihAryAdi svarUpa saMpatti prApta thAya che, jene 'saMpatti' kahevAya che. Ama prabhunuM dhyAna sAdhakane cheka prabhu banAvI zake to bIjI badhI saMpattinuM to zuM kahevuM ? ahIM eTaluM dhyAnamAM levuM ke prabhu sAthe samarasanI anubhUtisvarUpa A samApatti mukhyapaNe asaMgaanuSThAnamAM anubhavAya che. ane te kSAyikabhAvanA samyaktvAdi guNonuM kAraNa bane che. jyAre zAstrayogathI nIcenI bhUmikAmAM ke icchAyogakALamAM paNa A samarasa Apatti hoya che, paNa te mukhya samApattinA. bIjarUpe hoya che ane samyaktvAdi guNonuM kAraNa bane che. Ama dareka pravRtti karatI vakhate zAstra vacanane AgaLa karavAthI ja sAdhaka krame karI cheka mokSa sudhI pahoMcI zake che, tethI haMmezA zAstrAjJA mujaba ja jIvana jIvavAno saMkalpa hovo joIe. // 14 // avataraNikA : vItarAganA puraskaraNane anya darzanakAro paNa arthathI svIkAre che, teo te mATe kayA kayA zabdono upayoga kare che te batAvatAM kahe che zloka : 59 7 enaM kecitLe samApattiM, va dhruvaM / prazAntavAhitAmanya, vibhAkSaya 10 pade [2] zabdArtha : 1. naM - Ane (zAstranA Adara dvArA karAtA vItarAganA Adarane) 2. vit - koIka rU. samAfi - samApatti 4. vanti - kahe che . UMce - anya 6/7. dhruval pam - dhruvapada (kahe che) 8. anye - anya 1. prazAntavAhitAm - prazAntavAhitA (ane) 10. pare - anya darzanakAro (vaLI tene) 99. visamAkSayaM - visabhAgakSaya paNa kahe che. zlokArtha : A vItarAga puraskaraNane keTalAka 'samApatti' kahe che, koIka 'dhruva pada' kahe che, anya 'prazAMtavAhitA' kahe che ane vaLI bIjA koIka 'visabhAgakSaya' kahe che. 7. Apattitha tataH puNya-tIrtharmavanyataH / tamAvAmimuhatvana, saMpattitha mArM mavet / / 30/4 / / 8. saiva samarasApatti yoginaH samyaktvAdiguNapuruSamAtA / For Personal & Private Use Only SoDazA-2/1 jJAnasAre || TIjAyAm / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u0 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra bhAvArtha : zAstrapuraskaraNarUpa vacanAnuSThAnathI prApta thatA vItarAgapuraskaraNanI kriyArUpa asaMgaanuSThAnane keTalAka 'samApatti' kahe che, koIka tene "dhruvapada' kahe che, koIka tene "prazAMtavAhitA' kahe che ane koIka tene 'visabhAgakSaya' paNa kahe che. vizeSArtha : jagatanAM jeTalAM Astika darzano che, te sarvenI mAnyatAmAM aneka vividhatA hovA chatAM sApekSa bhAve keTalIka bAbatomAM eka samAnatA paNa che. sarvane dharmanA phaLarUpe AtmAnuM sukha pAmavuM hoya che ane A sukhane pAmavA ja AtmAnA anaMtasukhane pAmelA paramAtmAmAM lIna banavuM hoya che. AthI ja vItarAgaprabhunA vacanane yAda karato karato sAdhaka jyAre prabhumaya bane che, vItarAgamaya bane che, sarvatra samatAbhAvavALo bane che, saMsAranA sarvabhAvathI udAsIna thaI AtmabhAvamAM lIna bane che. te avasthAne dareka Astika darzanakAro paNa sAdhanAnI eka ucca bhUmikA tarIke svIkAre che ane tene teo pota-potAnI paribhASAmAM judA judA zabdothI oLakhAve che. jainadarzana jene "vItarAgapuraskaraNanI kriyA" ke "asaMgaanuSThAna kahe che, tene ja yogadarzananA jagaprasiddha maharSi pataMjali "samApatti' kahe che. samApatti eTale paramAtmA sAthe ekamekatArUpa samapaNAnI prApti. mahAvratiko tene "dhruvapadI kahe che. dhruvapada eTale cittanuM sthira sthAna. vacanAnuSThAnamAM citta bhagavAnanA vacananA rAgathI raMjita hovAnA kAraNe thoDuM paNa asthira sthAnavALuM hatuM, paraMtu asaMgAnuSThAnanI prApti thavAthI citta vItarAgamAM lIna thavAnA kAraNe sthira upayogavALuM bane che. sAMkhyo tene prazAMtavAhitA' kahe che. A avasthAmAM jIvano upayoga ane pariNati vitarAgamaya banI jAya che. AthI rAgAdi kaSAyothI atyaMta zAMta-bhAvavALI A avasthAmAM vahyA karavAnI sthitine anya prazAMtavAhitA' kahe che. vaLI bauddho tene "visabhAgakSaya' kahe che. cittapariNati jyAM sudhI rAgAdi bhAvathI yukta hoya che, tyAM sudhI upayoganI saMtati = upayoganI paraMparA vAraMvAra badalAtI hoya che, badalAtI saMtatine vibhAgasaMtati kahevAya che. vacanAnuSThAnakALamAM paNa paramAtmAnA vacana pratyenA rAgane kAraNe bhagavAne batAvelA sArA bhAvo pratye rAga ane kharAba bhAvo pratye dveSa hoya che. e rIte rAga-dveSanA upayogo badalAyA kare che. A badalAtA upayogone vibhAgasaMtati kahevAya che. jyAre citta eka mAtra vItarAgabhAvasvarUpa eka upayogavALuM bane che, tyAre visabhAgasaMtatino kSaya thAya che ane mAtra sabhAgasaMtati1 varte che. Avo upayoga asaMgaanuSThAnakALamAM Ave che, mATe anya tene visabhAgakSaya kahe che. I/15ll 1. sabhAgasaMtati eTale ghaTanI sadazasaMtati. dareka kSaNe parivartana pAmatAM ghaTaviSayaka "mAM ghaTa: mayaM ghaTa:" e pramANe sadazaparaMparA cAle te sabhAgasaMtati kahevAya ane ghaTa jyAre ThIkarArUpe thAya tyAre visadRzaparaMparA cAle. "A ghaTa che" evI paraMparAne badale "A ThIkarA che" evI videzaparaMparA cAle, te vibhAgasaMtati kahevAya. A visabhAgasaMtatino kSaya eTale ja AtmAnA vItarAgamaya svabhAvanI sAthenI "samApatti'. For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstranI vyAkhyA ane svarUpa - gAthA-17 avataraNikA : pUrvamAM kahyuM che, zAstrano Adara sarva siddhinuM kAraNa che. zAstrano Adara karavo eTale zAstrarUpa cakSuthI padArthanuM avalokana karIne tene anusAre traNeya yogone ane AtmapariNatine pravartAvavA. tyAM prazna thAya ke, AvI zAstrarUpa cakSu kone hoya che ? ane jenI pAse A zAstrarUpI cakSu hotI nathI temanI pAse kaI cakSu hoya che ? te batAvatAM graMthakArazrI kahe che zloka : ma carmacakSurbhRtaH sarve devAdyAvadhicakSuSaH " / sarvatarAkSuSa: siddhA, yozinaH cakSuSa: IIII zabdArtha : 1. sarve - sarva 2. varmavakSuSkRtaH - carmacakSune (cAmaDAnI AMkhane) dhAraNa karanArA che. rU. tevAH haiM - ane devo 4. vadhaghakSuSa: - avadhijJAnarUpI cakSuvALA che. 6. siddhAH - siddho 6. sarvataH cakSuSa - sarva ta2phathI (AtmapradezathI upayogarUpa) cakSuvALA che. 7. yozina: - yogIo 8. zAstravakSuSa: - zAstrarUpI cakSuvALA che. zlokArtha : 61 jagatanA sarvajIvo carmacakSune dhAraNa karanArA che, devatAo avadhijJAnarUpI cakSuvALA che, siddhabhagavaMto comera (upayogarUpa) cakSuvALA che ane yogIo zAstrarUpI cakSuvALA che. bhAvArtha : vyavahA2thI AkAra ke nila, pita Adi varNa vagere svarUpa rUpane jovAnA upayogamAM AvatI cakSurindriyane ja jagata cakSu tarIke jaNAve che, paraMtu paramArthanI dRSTie joIe to je je sAdhano padArthano bodha karAvavAmAM samartha hoya te sarva sAdhanone cakSu kahI zakAya, ane te sarve indriyo cAmaDAthI banelI hovAthI tene carmacakSu kahevAya che. jagatanA jIvo cAmaDAnI AMkhathI jagatavartI padArthonuM jJAna karI, ISTamAM pravRtti ane aniSTathI nivRtti kare che. devo avadhijJAnarUpI cakSuthI jue che; siddhabhagavaMto sarvataH iM sarva AtmapradezothI padArthane jonArA che ane yogIpuruSo zAstrarUpI cakSuthI padArthono bodha karI pravRtti kare che, mATe teo zAstrarUpI cakSuvALA che. AthI adhyAtmanI prAptinA arthIe yogInI jema zAstrarUpa cakSuthI jovAno yatna karavo joIe. vizeSArtha : AtmAno svabhAva anaMta jJAnamaya che, Ama chatAM karmanA AvaraNane kAraNe dareka AtmAo sarva padArthane AtmasAkSAtpaNe joI zakatA nathI. tethI padArthanuM darzana ka2vA manuSya ane tiryaMco potAne prApta thayelI cAmaDAnI AMkhono upayoga kare che. temAM paMcendriya tiryaMco tathA manuSyo AMkha sAthe pAMce indriyothI padArtho saMbaMdhI jJAna karI zake che. jyAre te sivAyanA tiryaMco potAne je je indriyo prApta thaI che tenAthI padArtho For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra saMbaMdhI jJAna karI zake che. ahIM eTaluM khyAlamAM rAkhavuM ke, paryAptanAmakarmanA udayathI ane jJAnAvaraNIyAdi karmanA kSayopazamathI prApta thayelI cakSu, mAtra carindriya ane paMcendriya jIvane ja maLe che. te sivAyanA jIvone cakSu indriya hotI nathI. Ama chatAM teo te sivAyanI indriyo dvArA te te indriyanA viSayanuM jJAna meLavI zake che. A sarva indriyo cAmaDAnI banelI hoya che. mATe apekSAe sarva jIvo carmacakSuvALA kahevAya che. bhavasvabhAvathI ja devone avadhijJAna hoya che, tethI teo padArthano vizeSa bodha karavA avadhijJAnano upayoga karatA hoya che, tethI devone avadhijJAnarUpI cakSuvALA kahyA che. joke sAmAnyathI padArthano bodha karavA teo carmacakSuno upayoga to kare che, paraMtu pradhAnatA avadhijJAnanI hovAne kA2Ne ane viziSTa bodha paNa teo avidhajJAna ane avadhidarzanathI karatA hoI ahIM devone avadhijJAnarUpa-cakSuvALA kahyA che. ahIM nArakInA jIvono ullekha nathI; paraMtu teomAM paNa avadhijJAna hoI, temane paNa avadhijJAnarUpa cakSuvALA kahevAmAM bAdha jaNAto nathI. siddhabhagavaMtone nirmaLa kevaLajJAna ane kevaLadarzana hoya che, tenA dvArA teo carAcara jagatane hAthamAM rahelA AmaLAnI jema joI zake che. teone padArthano bodha karavA koI indriyanI AvazyaktA rahetI nathI. sarva AvaraNano kSaya thayo hovAne kAraNe teo potAnA sarva AtmapradezathI eka ja samayamAM sarva dravyonA sarva paryAyone joI zake che, tethI siddhone comera kevaLajJAnanA upayoga svarUpa sarvata: cakSuvALA kahyA che. A vAta sarvajJa-vItarAga banelA saMsAravartI arihaMtAdine paNa lAgu paDe che tethI teo paNa sarvata: cakSuvALA che. atIndriya evA AtmA AdimAM jene pravRtti karavI che, tevA yogIo to koI anokhI ja AMkhavALA che. bhale teo che cAmaDAnI AMkhavALA, paraMtu teo jue che zAstranI AMkhathI. teo je kAMI vicAre che temAM zAstravacanano ja sahAro le che, teo je kAMI bole che temAM zAstravacanano AdhAra hoya che ane teo pravRtti ke nivRtti je kAMI kare te zAstravacanane sAme rAkhIne kare che, tethI ja yogIone zAstrarUpa cakSuvALA kahyA che. tathAvidha mohanIya ane zrutajJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI munine A zAstrarUpI cakSu maLe che, tethI ja muni A cakSune nirmaLa banAvavA vadhu prakAzavaMta banAvavA, cirasthAyI banAvavA pAMca prahara (lagabhaga 14-15 kalAka) svAdhyAya kare che, zAstrajJanI sevA kare che, zAstrane samajAvanArano atyaMta vinaya sAcave che. zAstra pratye haiyAthI atyaMta bahumAnabhAva rAkhe che, satata zAstra pAchaLa ja racyA-pacyA rahe che. nItanavuM zruta bhaNe che, jUnAnuM punarAvartana kare che, tenA dvArA zAstramAM AvatA padArthone dRDha kare che, zAstrokta susaMskAro pedA kare che, rAgAdinA kusaMskAro dU2 ka2vA mahenata kare che ane potAnI pratyeka pravRtti sarvajJa-vItarAga bhagavAnanI AjJAnusAra thAya te mATe sajAga ane sAvadhAna rahe che. zAstramAM yogIone bhADa pakSInI jema apramatta kahyA che. bhAraMDa pakSIne be mAthAM, cAra AMkha, eka peTa ane be jIva hoya che. baMne jIvoe ekabIjAne anurUpa rahevA satata apramatta rahevuM paDe che. eka je vicAre te ja bIjAe vicAravuM paDe che. je pramANe eka AcAra kare te ja pramANe bIjAne AcaravuM paDe For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstranI vyAkhyA ane svarUpa - gAthA-16 63 che. ekabIjAnA manane jANIne ja pravRtti karavI paDe che. jyAre ekabIjAthI viruddha karavAnI IcchA thAya ke viruddha karavA jAya tyAre baMne mRtyu pAmI jAya che. te ja rIte yogIo paNa zAstra zuM kahe che, te joIne - jANIne ja pravRtti kare che. temanI eka paNa pravRtti zAstranA AdhAra vihoNI saMbhavatI nathI. jema bhAkhaMDa pakSI ekabIjAnA vicAranA baLe cAle che, tyAM sudhI ja sukhe jIvana jIvI zake che, pachI nahi. te ja rIte yogI paNa zAstra pramANe cAle to ja sukhane pAmI zake che, paraMtu jo te zAstra nirapekSapaNe pravRtti kare to nicce tenuM patana ja thAya che. A viSayamAM eTaluM dhyAna rAkhavuM ke, zAstrarUpa cahyuM tyAre ja prApta thaI kahevAya ke jyAre zAstranA eka eka vacana pratye Adara hoya, pratyeka vacanane pALavAnI AMtarika tAlAvelI hoya, ane zakya prayatna pALavAnI taiyArI hoya ane na paLAtI AjJAo pratye zuddha pakSapAta hoya. A sivAya mAtra zAstra bhaNI levAthI zAstra cakSu prApta thatI nathI. /1DA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 adhyAtma upaniSada - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra zAstra parIkSAnI vidhi gAthA-17 avataraNikA : A jagatamAM aneka mato-darzano che ane sarva matanAM zAstro paNa alaga-alaga che. vaLI sau koI ema mAne che ke, amArAM zAstro sarvajJakathita che ane zAsana tathA trANa zaktithI yukta che, paNa te dareka zAstro bhinna-bhinna pravRttine batAvanAra che, mATe hitecchane mUMjhavaNa thAya ke kayA zAstranA AdhAre pravRtti karavI? A mUMjhavaNamAMthI mukta thavAno mArga batAvatAM graMthakArazrI kahe chezloka : parIkSante kaSacchedatApai: svarNaM yathA' janAH / zaDa ivazuddhi parasanta tathA vadhAH j[27]. zabdArtha : 9.yathA - je pramANe 2. nanA: - loko rU. pacchedratApe - kaSa, cheda ane tApa vaDe 4. sva" - sonAnI che. parIkSatte - parIkSA kare che. 6/7. tathA vadhA: - te prakAre vidvAnoe 8, zAstra - zAstraviSayaka che. 3pa - paNa 10. varSAzuddhi - varNikAzuddhinI 99.parIkSantA - parIkSA karavI joIe. zlokArtha : je prakAre loko kaSa, cheda ane tApa vaDe suvarNanI parIkSA kare che, te prakAre vidvAna puruSo zAstraviSayaka paNa varNikAzuddhi'nI parIkSA kare. bhAvArtha : kiMmatI suvarNane kharIdatAM pahelAM temAM ThagAI na javAya te mATe tenI kaSa, cheda ane tApathI parIkSA karAya che. te ja prakAre je zAstranA AdhAre mokSarUpa paramatattvane prApta karavAnuM che, te zAstramAM paNa kyAMya ThagAI na javAya te mATe budha puruSoe zAstraviSayaka paNa varNikAzuddhinI kaSa, cheda ane tApathI parIkSA karavI joIe. vizeSArtha : suvarNanI kiMmata jemane samajAI che, tevA loko suvarNanI kharIdI karatAM pahelAM suvarNanI traNa rIte parIkSA kare che. sau prathama kasoTInA patthara upara suvarNane ghasavAmAM Ave che, ghasatAM jo zuddha rekhA dekhAya to te kaSazuddha suvarNa kahevAya che. uparathI zuddha chatAM sonuM aMdarathI zuddha che ke nahi, tenI tapAsa mATe suvarNane chINIthI 1. varNikA=zabdaracanA ane tenI zuddhi=zabdaracanAthI banelAM zAstro mokSamArga mATe upakAraka che ke nahi ? tenI tapAsa karavI te. For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra parIkSAnI vidhi - gAthA-17 chedavAmAM Ave che. chedatAM aMdarathI zuddha dekhAya to te suvarNa chedaparIkSAthI zuddha kahevAya che. vaLI, A suvarNa saMpUrNa zuddha che ke nahi, tenI tapAsa mATe sonAne bhaThThI upara caDhAvI ogALavAmAM Ave che, tyAre agnithI suvarNamAM jarAya jhAMkhapa na Ave, UlaTuM vadhu tejasvI bane to te suvarNa tApathI zuddha gaNAya che. rUpa suvarNanI jema mokSArthI sAdhake paNa je zAstranA AdhAre saMsAra sAgarane tarI mokSanA mahAsukhane mANavuM che, te zAstranI kaSa, cheda ane tApa parIkSA karavI joIe. kema ke, A jagatamAM nAmathI dharmazAstro ghaNA che, temAM kayuM zAstra sAcuM ane kayuM zAstra khoTuM tenI jo parIkSA karavAmAM na Ave to AtmazreyanA kAryamAM ThagAI javAya che, tethI zreyanA arthI AtmAe to zAstrano svIkAra karatAM pahelAM zAstraviSayaka parIkSaka buddhi keLavIne 'A zAstra sarvajJanA vacanarUpa che ke nahi ?'- te zAstranAM vacanonI parIkSA karIne nakkI ka2vuM joIe arthAt zAstranI varNikAzuddhithI parIkSA karavI joIe. koI suvarNanA viSayamAM ThagAya to mAtra Arthika nukazAna ja thAya che, paraMtu zAstranA viSayamAM koI ThagAya to tenI bhavaparaMparA bagaDyA vinA rahetI nathI. kema ke, unmArgane sanmArga mAnIne cAlavAthI iSTasthAne to pahoMcAtuM nathI, paraMtu mithyAtvanA poSaNathI aniSTakAraka bhavabhramaNa paNa vadhe che. mATe je zAstranA sahAre zreyakArya ka2vuM che, te zAstranA eka eka zabda Atmazuddhine karanArA che ke nahi ? mokSamArganA dyotaka che ke nahi ? teno nirNaya zAstranA pratipAdana dvArA ka2vo joIe.' / / 17 / / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra kaSazuddhi gAthA-18-10-20 avataraNikA : pUrva zlokamAM kaSa, cheda ane tApa vaDe zAstranI parIkSA karavAnuM jaNAvyuM, temAM zAstraviSayaka kaSa-zuddhi zuM che te batAvatAM kahe chezloka : vidhayaH pratiSedhASToM, bhUyAMso yatra varNitAH / adhiBIRT drazyane zuddha *i tAJ28]] zabdArtha : 9. yatra - je (zAstromAM 2. vatA: - varNana karAyelA rU. mUya: - ghaNAM 4/6 vidhaya: prativedhANA - vidhi ane pratiSadho 6. prAthijArA: - eka adhikAravALA 7. Drayanta - dekhAya che 8, tAm - tene (vidvAno) 1. pazuddhi - (zAstra viSayaka) kaSazuddhi 70, vani - kahe che. zlokArtha : je zAstramAM varNana karAyelA ghaNAM vidhi ane pratiSadho (mokSarU5) eka adhikAravALA dekhAya che, tene zAstrakAro zAstra saMbaMdhI kaSa-zuddhi kahe che. bhAvArtha : je zAstramAM varNana karAyela ghaNAM vidhivAkyo ane niSedhavAkyo paramahitarUpa je mokSa che, te rUpa eka adhikAravALA arthAt mokSanuM kAraNa bane tevAM dekhAya te zAstra kaSathI zuddha gaNAya che. vizeSArtha : suvarNanI parIkSA mATe jema prathama tenI kaSa parIkSA thAya che, tema A zAstra kaSathI zuddha che ke nahi ? tenI tapAsa mATe zAstramAM batAvelA vidhAno-vidhivAkyo ane niSedho-niSedhavAkyo AtmAnA sukharUpa mokSanA kAraNabhUta che ke nahi ? te atyaMta sUkSmatAthI tapAsavuM joIe. temAM je vAkyamAM mokSa meLavavA mATe amuka vastu karavI joIe evuM vidhAna karyuM hoya eTale ke, ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, kSamA, namratA, saraLatA, saMtoSa, tattvanI zraddhA Adi dharmonuM sevana karavuM joIe - evuM kahyuM hoya, te vidhi vAkya kahevAya che ane je vAkyomAM mokSa meLavavA mATe koI adharma Adi amuka vastu na karavI joIe evo niSedha karyo hoya eTale ke; hiMsA, asatya, caurya, abrahma, krodha, mAna, mAyA, lobha, tattvanI azraddhA Adino tyAga karavo joIe - evuM kahyuM hoya, tene pratiSedha vAkyo kahevAya che. dA.ta. '3payaza saMvaraH' e vidhi vAkya che ane "mAzrava: sarvathA devaH' e niSedha vAkya che. For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSazuddhi - gAthA-19 zAstramAM AvA aneka prakAranA vidhi ane niSedha vAkyo che. te sarve mokSanA kAraNa bane tevA che ke nahIM tenI tapAsa karavI e zAstranI kaSa parIkSA samAna che. jema ke, zAstramAM kahyuM hoya ke hiMsA na karavI joIe, ane ahiMsAnuM pAlana karavuM joIe to tapAsavuM joIe ke zuM A zAstramAM dareka prakAranI hiMsAnuM varNana che ? sUkSmamAM sUkSma jIvonuM svarUpa ane tenAM sukha-duHkhanI saMvedanAonuM varNana che ? dravya hiMsA sAthe mokSamAM bAdhaka bane tevI bhAva hiMsA paNa kone kahevAya te jaNAvyuM che ? mokSaprAptimAM atyaMta bAdhaka bane tevI viSaya ane kaSAyanI vRttionI hAnikArakatA varNavI che ? hiMsAdinI pravRttio ke manane malina kare tevI vRttionuM niyaMtraNa karavAnA upAyo batAvyA che ? te upAyo paNa zuM vAstavika rIte mokSanA kAraNa bane tevA che ke mAtra te kALa pUratA kaSAyAdine dabAve tevA che ? A rIte zAstranA dareka vidhi ane niSedhonI UMDI tapAsa karatAM jo te sarva vidhi niSedho eka mAtra mokSanA lakSyane sAdhanArA hoya to te zAstra kaSazuddha kahevAya. /18 avataraNikA : kaSazuddhivALAM zAstro kayA kahevAya, te jaNAvI have anvaya dRSTAMta dvArA tene vadhu spaSTa kare chezloka : siddhAnteSu yA dhyAnAdhyayanAdividhivrajAH / hiMsAdInAM niSedhASTA bhUyAMso mokSagocarA': // 19 // zabdArtha : ' 9. yathA . jema ke 2. siddhAntapu - (jaina) siddhAntomAM rU. mokSovara: . mokSaviSayaka 4. mUyAto - ghaNA che. dhyAnadhyayanAiivadhivranA: - dhyAna - adhyayana Adi vidhinA samUho 6/7. hiMsAvInAM niSedhA . ane hiMsAdinA niSedho (che). zlokArtha : jema ke, jaina siddhAMtomAM mokSaviSayaka ghaNAM dhyAna-adhyayanAdi vidhinA samUho ane hiMsAdinA niSedho che. (te kAraNe te zAstra kaSazuddha che.) bhAvArtha : pUrvamAM jaNAvyuM ke, je zAstramAM kahevAyelA vidhi ane niSedho mokSanA kAraNa banatA hoya te zAstra kaSazuddha kahevAya. have tevA ja zAstranuM dRSTAMta ApatAM kahe che ke jaina siddhAMtamAM mokSanA sAdhaka, mokSamArganA poSaka dhyAna-adhyayana ane AdithI kSamAdi cAritra dharmonAM ghaNAM vidhAno che ane mokSamArgamAM bAdhaka evI hiMsA, jUTha, corI vagereno niSedha karatAM kathano paNa che. tethI jaina siddhAMta kaSazuddha kahevAya For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : je zAstranAM pratyeka vidhAno ane niSedho mokSa sAthe saMbaMdhavALA hoya ane saMsAranA kAraNarUpa rAgAdi bhAvonuM umUlana karanAra hoya, te ja zAstra kaSa-zuddhithI uttIrNa kahevAya. jaina zAstromAM dhyAnanI zailIo tathA japanA vidhAno evA batAvyA che, je rAgAdi malina bhAvone dUra karI vItarAgatA sudhI pahoMcADI zake che. tevI rIte adhyayana, adhyApananI paddhatio paNa evI varNavI che je ajJAnano nAza karI sarvajJatA sudhI pahoMcADe che. vaLI, anekavidha sAdhanA zailIo evI darzAvAI che je karmakSayamAM nimitta banI sAdhakane sarva karmathI mukta banAvI zake che. A prakAranA vidhAnonI jema hiMsA, jUTha, corI, abrahma, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha vagere pApono niSedha paNa Thera Thera jovA maLe che. AvA vidhi ane niSedha vAkyonA kAraNe jaina siddhAMta kaSazuddha puravAra thAya che. vaLI, jaina zAstromAM hiMsAdi doSonI vAto paNa mAtra sthUlathI karavAmAM AvI nathI, paraMtu hiMsAdi doSonuM varNana paNa e rIte karavAmAM AvyuM che ke tenA tyAgathI sAMsArika bhAvothI vizrAMti ane mokSane anukULa bhAvomAM sthiratA sulabha bane che, AthI ja jaina zAstro kaSa-zuddhimAM dRSTAMtarUpa che. ||19o avataraNikA : kayAM zAstro kaSathI zuddha che, te jaNAvI have kayAM zAstro kaSaparIkSAthI zuddha nathI, te jaNAve che arthAt vyatirekathI kaSazuddhine samajAve chezloka : arthakAmavimizraM yada, yacca klRptakathA''vilam / AnuSaGgikamokSArthaM, yanna tat kaSazuddhimat ||20|| zabdArtha : 9. vat - je (zAstra) 2. 35rthahAmaviDyuiM - artha ane kAma (saMbaMdhI vAto)thI mizrita hoya rU/4. gha yar - ane je 6. vaktavathADaDavim - upajAvI kADhelI-kAlpanika khoTI kathAothI kharaDAyela hoya 6/7. thar sAnukramokSArtha - jemAM AnuSaMgika rIte mokSArthaka (kathano) hoya 8/6/10. tata pazuddhimatu na - te (zAstra) kaSazuddhivALuM nathI. zlokArtha : je zAstra artha, kAma(nI vAto)thI mizrita hoya ane je lUptakathAthI che upajAvI kADhelI kAlpanika vAtothI kharaDAyela hoya ane jemAM mokSa mATenI vAto mukhyarUpe nahi, paNa AnuSaMgika rIte ja rajU karAI hoya te zAstra kaSazuddhivALuM nathI. bhAvArtha : je siddhAMtamAM pradhAnapaNe artha, kAmanI vAto hoya, vaLI je lUpta kathA eTale kalpita kathAothI kharaDAyela hoya, temaja je siddhAMtamAM artha-kAmanI vAta mukhyarUpe AvatI hoya ane mokSanI vAta AnuSaMgika rIte ja AvatI hoya te zAstra kaSaparIkSAthI zuddha gaNAya nahi. For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSazuddhi - gAthA-20 vizeSArtha : AtmAne hitakArI mArgamAM pravartAve ane ahitakArI mArgamAMthI ugAre, tevA vidhAno je zAstramAM hoya te zAstra kaSazuddha zAstra kahevAya che; paraMtu je zAstromAM artha ane kAma puruSArthanI vAto bharelI hoya, dhanopArjana mATe athavA bhautika sukha sAmagrI meLavavA mATe aneka vidhi-vidhAno batAvyA hoya, kAmuka bhAva pedA thAya ke icchita indriyonuM sukha meLavavA zuM karavuM joIe te jaNAvyuM hoya, zRMgA22sa AdinI vAtothI je zAstro lokaraMjana karatA hoya, A uparAMta je zAstromAM te te darzananI mithyA mAnyatAonA pracAra mATe ke apasiddhAMtone vahetA mUkavA mATe aneka prakAranI asaMbhavita hoya tevI upajAvI kADhelI kAlpanika kathAo (katRpta kathAo) bharelI hoya te zAstro kaSazuddha zAstro nathI. vaLI je zAstromAM tapAdi anuSThAnonA phaLarUpe mokSanI vAta mAtra prAsaMgika rIte jaNAvI hoya, paNa mokSanuM keTaluM mahattva che, AtmAnuM sukha ja meLavavA jevuM che, tevuM pradhAnarUpe sthApita na karyuM hoya, te zAstro paNa kazuddha kahevAtA nathI. A uparAMta je zAstromAM (upadezamAM) saMsAramAM zAMtithI jIvI zakAya te mATe saMtoSAdi guNo keLavavA, saMpa rAkhavo, zista jALavavI, prAmANika rahevuM, svacchatA jALavavI, Arya saMskRti jIvaMta rAkhavI vagere vAto mukhyapaNe karavAmAM AvI hoya ane AnuSaMgika rIte mokSanI vAto hoya, tevA zAstra (upadeza)ne kazuddha zAstra kahevAtuM nathI. artha-kAmanI vAto ke kAlpanika kathAothI yukta AvAM zAstro vAMcatAM, 'eka mAtra mokSa puruSArtha ke tenA mATe ja dharma puruSArtha AdaravA jevo che', tevI buddhi utpanna thatI nathI; paraMtu jIvanamAM artha-kAma puruSArtha ja karavA jevA lAge che. svarganA bhautika sukhomAM upAdeya buddhi utpanna thAya che, tethI ja atIndriya padArthono nirNaya ka2vA ke atIndriya sukha meLavavA mATe A zAstra koI kAmanuM nathI. 69 jyAre jaina zAstromAM mokSa puruSArtha ane tenA mATe thatAM dharma puruSArthanI' sAthe sAthe avasara prApta arthakAma puruSArthanuM anuvAdarUpe varNana che, tethI cAre puruSArtha aMtargata artha ane kAmanuM varNana tyAM jovA to maLe che, paraMtu AtmA mATe te keTalA ahitakArI che ane tyajavA yogya che; tema jaNAvavA mATe ja te vAto ka2vAmAM AvI che. bAkI mukhyapaNe to mokSanI ane tenA kAraNarUpa dharmanI ja vAta ka2vAmAM AvI che, AthI jainadarzananA zAstrone artha-kAmathI mizra na kahevAya. vaLI jaina zAstramAM jyAM sudhI mokSa na maLe tyAM sudhI ja sadgati ane satsAmagrI mATe puNyabaMdha AdinI vAto paNa AnuSaMgika rIte ja ka2vAmAM AvI che ane tene mAtra mokSanI prApti mATenI sahAyaka sAmagrI tarIke ja varNavI che, mukhya uddezarUpe nahIM. tethI jainazAstro kaSazuddha zAstra kahevAya che. jyAre purANa AdimAM kAlpanika kathAo, artha-kAmanI vAto ane prAsaMgika rIte ja mokSanuM varNana che tethI te kazuddha kahevAtA nathI. TUMkamAM je zAstramAM mokSane pradhAna banAvI, mokSaprAptinA ekamAtra uddezathI mokSamArga prApta thAya ane tenI pragati saraLa bane evA AzayathI kathA ke hitakArI upadeza kahevAyA hoya te ja zAstra kaSazuddha bane che; anya nahIM. 20 // 1. pumaryA hra vattAra: jAmAZ tatra naminAm| arthapUto nAmadheyAvanA paramArthataH / / 40 / / arthastu mokSa evaiko dharmastasya ca kAraNam / saMyamAdirdazavidhaH saMsArAmbhodhitAraNaH / / 41 / / For Personal & Private Use Only zrI hemAcAryakRta dIpotsavakalpe / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra che zuddhi gAthA-21 thI 28 avataraNikA : kaSazuddhi kahyA bAda have zAstraviSayaka chedazuddhi batAvatAM kahe chezloka : vidhInAM ca niSedhAnAM", yogakSemakarI kriyA / varSane patra sarvatra tIrtha chezuddhima" jIII zabdArtha : 9. yatra - je zAstramAM 2. sarvatra - sarvatra rU/4/6. vidhInAM 9 niSedhAnAM - vidhi ane niSedhonA 6/7 yogakSemakarI kriyA - yogakSemane karanArI kriyA 8, varjate - varNavAI hoya. 2/10. tata zAa - te zAstra 99. chezuddhimatu - chedazuddhivALuM jANavuM. zlokArtha : je zAstramAM vidhi ane niSedhone yoga ane kSema karanArI kriyA sarvatra varNavAI hoya, te zAstra chedazuddhivALuM che. bhAvArtha : zAstramAM jaNAvelA vidhi ane niSedha vacanono yathAyogya nirvAha thAya evA AcAro je zAstramAM batAvyAM hoya arthAt je zAstramAM AcAro evA prakAranA batAvyA hoya che, jenA dvArA dhyAna, adhyayana karavA joIe evA zAstrokta vidhAna vAkyonuM ane hiMsA, jUTha Adi na karavA joIe tevA niSedha vAkyonuM pAlana ane poSaNa yathAyogya rIte thatuM hoya te zAstra chedazuddhivALuM che tema jANavuM. vizeSArtha : kaSaparIkSAthI suvarNanI zuddhatA jaNAI hovA chatAM suvarNanI sarvAgINa parIkSA karavAno arthI suvarNano vacamAMthI cheda karI suvarNa zuddha che ke nahIM teno nirNaya karavA tatpara bane che. te ja rIte je zAstronA AdhAre AtmAnA zuddha svarUpane pragaTa karIne paramAnaMda mANavo che, te zAstro vidhi-niSedhanA vacana dvArA kaSathI zuddha lAgavA chatAM tenI sarvAgINa sacoTatA mATe Atmahitano arthI chedaparIkSA karavA tatpara bane che. zAstranI cheda parIkSA karavA mATe zAstromAM dhyAnAdinA je vidhAno karyA che ane hiMsAdino je niSedha karyo che tenI puSTi thAya tevA AcAro paNa batAvyA che ke nahIM, tenI tapAsa karavAmAM Ave che. jo zAstramAM jaNAvelI kriyAo dhyAnAdinI vRddhi karanArI hoya ane hiMsA Adine aTakAvanArI hoya to te kriyAo vidhi-niSedhano yoga-kSema karanArI kahevAya che ane tevI kriyAo batAvanAra zAstro ja chedazuddha kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedazuddhi - gAthA-21 jemake, saMsAramAM rahelo gRhastha dunyavI pravRttimAM aTavAyelo hovA chatAM eNe uparanI bhUmikAnA lakSyapUrvaka potAnI bhUmikAnA dhyAna-adhyayana kaI rIte ka2vA ? saMpUrNa hiMsAdithI virAma na pAmI zakAya topaNa saMpUrNa hiMsAdi pApothI nivartananA lakSyapUrvaka aNuvrato kaI rIte pALavA ? jayaNApUrvaka jIvana kaI rIte jIvavuM ? vagerenuM kathana je zAstromAM karyuM hoya ane gharano tyAga karI jeo saMyamI banyA hoya temane potAnI bhUmikA mujabanAM dhyAna-adhyayana kaI rIte karavAM ane saMyama jIvananA nirvAha mATe nirdoSa AhAra, vastra, pAtra, vasati vagere kaI rIte grahaNa karavA ke jenAthI teo saMpUrNa ahiMsaka jIvana jIvI zake; tevA AcAro paNa je zAstromAM varNavyA hoya tene chedazuddha kahevAya che. AnA badale je zAstramAM vidhi vacano ane niSedha vacano jovA maLe paNa tenA nirvAha mATe jayaNA pUrvakanA jIvana vyavahAranI vAto jovA na maLatI hoya. saMsAra tyAgI mATe paNa hiMsAjanaka snAnAdinuM vidhAna hoya, annapAkanI kriyAno bAdha na hoya, maTha ke Azrama Adi parigraha rAkhavAnuM paNa kathana hoya, pote brahmacaryanuM pAlana kare ane gRhasthIne 'putravatI bhava'nA AzIrvAda ApavAnA AcAro hoya, te zAstra chedazuddha zAstra kahI zakAya nahi, kema ke, AvA AcArone kA2Ne ahiMsAdi dharmonuM pUrNa pAlana thaI zakatuM nathI ane pariNAme te zAstra dvArA atIndriya evuM AtmAnuM parama zuddha svarUpa pragaTa paNa karI zakAtuM nathI. I21 // avataraNikA : zAstranI chedazuddhi jaNAvyA pachI AvI chedazuddhi kayA zAstromAM ghaTe te rUpa anvaya dRSTAMta batAvatAM kahe che zloka : RSijAti jhurvata, gupta mRtyuM pAyami vi... vAya 10 4 71 samito muni mityutta samaye thathA I22II 1 zabdArtha : 1. yathA - jema ke 2. samaye - (jaina) zAstromAM rU. rUti vattuM - e pramANe kahevAyuM che ke 4. muni: - muni 6. vidyApi kAyikAdi paNa 6/7. guptA samito- gupta-guptivAna ane samita-samitivAna (thaIne) 8. vruta - kare 1/10. khyAti nRtye - (to) moTA kAryanA viSayamAM 99/12. ivAdyam - zuM kahevuM. (tethI jaina zAstro chedazuddha kahevAya.) zlokArtha : jema ke, 'muni kAyikAdi paNa gupta ane samita banIne kare (to) moTA kRtyanA viSayamAM zuM kahevuM ?' e pramANe (jaina) zAstromAM kahevAyuM che. (tethI jaina zAstro chedazuddha che). bhAvArtha : - vidhi niSedhane anurUpa kriyAo jyAM varNavAI hoya te zAstra chedazuddha kahevAya. jema ke, jaina zAstromAM kahyuM che ke - 'muktinA sAdhaka muni haMmezA vizeSa prayojana na hoya tyAre potAnA mana, vacana, kAyAnA gopanarUpanivRttirUpa guptivALA ane vizeSa prayojana upasthita thAya tyAre mana, vacana, kAyAnI samyak pravRttirUpa For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra samitivALA rahe. AthI ja munine jyAre laghunIti, vaDInIti ke kAyA-zarIrane lagatI anya koIpaNa pravRtti karavI paDe, tyAre paNa tene samiti ane guptimAM rahIne ja te kriyAo karavI joIe. jo zarIranI hAjata TALavA jevAM sAmAnya kAryo paNa muni samiti-guptipUrvaka kare, ema jaNAvyuM hoya to moTA kAryo mATe to pUchavuM ja zuM ? arthAt zAsana-rakSA, zAsana-prabhAvanA jevAM kAryo paNa tene apramattabhAve ja karavAnA che evuM spaSTapaNe vigatavAra jainazAstromAM jaNAvyuM che. AnA uparathI evuM nakkI karI zakAya ke jainazAstromAM batAvelI kriyAo, temAM batAvela vidhi-niSedhane puSTa karanArI bane che, tethI jainazAstro chedazuddha zAstronuM eka dRSTAMta kahevAya. vizeSArtha : je zAstramAM vidhi ane niSedhane anurUpa AcAro jaNAvyA hoya te zAstra chedazuddha kahevAya che. ghaNA dharmazAstromAM muktinI sAdhanA mATe ahiMsAdi dharmanuM pAlana karavuM joIe ane hiMsAdi adharmo na AcaravA joIe evA vidhi-niSedha vAkyo batAvyAM hoya che, tethI te kaSazuddha to hoya che; paraMtu temAM ahiMsAdi dharmo pALI zakAya tevA AcAro jaNAvyA hotA nathI, tethI te zAstra chedazuddha hotA nathI; jyAre jainazAstromAM je sAdhaka sarvathA hiMsA Adino tyAga karI muktinI sAdhanA mATe gurucaraNe jIvana samarpita kare che, tenA mATe evA AcAro batAvyA che ke, jenA dvArA te hiMsAdi pApothI saMpUrNa rIte mukta rahI suMdara rIte ahiMsAdi dharmanuM pAlana karI zake che, AthI ja jainazAstro kaSazuddha hovA uparAMta chedazuddha paNa hoya che. jaina zAstromAM jaNAvyuM che ke, mokSanI sAdhanA mATe kaTibaddha banelA muni kyAre paNa samiti-guptithI mukta na hovA joIe. emanA jIvananI pratyeka paLo samiti ane guptinA raMgathI raMgAyelI hovI joIe. jyAM sudhI vizeSa kAraNa upasthiti na thAya tyAM sudhI muni guptimAM rahe ane jyAre vizeSa kAraNa upasthita thAya tyAre muni samitimAM rahe. muni jyAre samitimAM hoya tyAre paNa guptimAM to hoya ja. Ama hiMsA karavAnA mULa sAdhano samAna mana, vacana ane kAyAnA yogonA samyak pravartanarUpa samitinuM ane mana-vacana-kAyAnuM gopana karavArUpa guptinuM pAlana karavAthI muni sarvathA A pApathI bacI zake che. temAM gupti daramyAna muninA paMcAcAranI cArimA aMtaraMga bhAvomAM pravarte che ane samitino avasara Ubho thatAM e cArimA bAhya AcArarUpe bahivRttimAM pravarte che tyAre teo samiti-gupti ubhayamAM hoya che. AthI temanA jIvananI pratyeka paLo samiti-guptinA raMgathI raMgAyelI hoya che, tema kahevAmAM leza paNa atizayokti nathI. samiti-guptirUpa AcArathI saMpanna muni tenI kAyikAdi kriyA eTale ke tenA daihika dharmo jevA ke jhADopezAba visarjananA vyavahAro paNa samiti-guptipUrvaka kare che. jainazAstromAM jyAre AhAra grahaNa, maLamUtranuM visarjana jevAM nAnAM kAryo mATe paNa evuM kahyuM che ke, munie te sarva kAryo samiti-guptinA pAlanapUrvaka, apramattapaNe, upayoga ane jayaNApUrvaka kyAMya rAgAdibhAvo sparzI na jAya eTale ke kyAMya dravya hiMsA ke bhAvahiMsA na thaI jAya tenI kALajIpUrvaka karavAnA kahyA che to pachI moTA kArya mATe to zuM kahevuM ? (kRtye nyAsa viMvAgye ?). je zAstra dehanI hAjata TALavA jevA nAnA kAryo karavA mATe paNa evuM sUcana karatA hoya ke te For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 chedazuddhi - gAthA-23 ahiMsAnuM pAlana thAya te rIte karavA, te zAstra zAsananI rakSA ke upasthita thayela zAsananI prabhAvanA jevA moTA kAryo ane dhyAna, adhyayana, adhyApana, Avazyaka kriyA, vihAra, loca, kAyakleza Adi saMyama poSaka dainika ke kyAreka kyAreka thatAM kAryo vagerene to vizeSa prakAre samiti-guptinA upayogapUrvaka karavAnuM kahe emAM navAI zuM ? AthI ja jainazAstromAM nAnAthI-moTA pratyeka vyavahAromAM samiti-guptinuM pAlana keTalI kALajIpUrvaka keTalA upayogapUrvakanuM hovuM joIe tenI vAto ati sUkSmatAthI ane pUrA vistArathI karavAmAM AvI che. samiti-guptinA varNana dvArA jaina zAstromAM sUkSmathI bAdara ane ekendriyathI paMcendriya sudhInA tamAma jIvonI dravya-bhAva ahiMsA kevI rIte ArAdhavI ane khuda potAnA AtmAnI paNa bhAva ahiMsA kaI rIte ArAdhavI enuM sUkSmatama ane vizada varNana karavAmAM AvyuM hovAthI ja jainazAstra chedazuddhimAM sarvathA uttIrNa thAya che. raro avataraNikA : have vyatireka dRSTAMtathI chedazuddhine jaNAvatAM kahe che - zloka : anyArthaM kiJcidutsRSTaM, yatrAnyArthamapodya(hya)te / suvidhipratiSaM tat, zAzaM chezuddhimatta" 23 II zabdArtha : ' ' 9. yatra - jemAM = je zAstramAM ra/rU. krizci nyArtha - koIka anya uddezathI 4. utkRSTa - utsarganuM kathana hoya che. (zizcita) anyArtha- (ane koIka) anya uddezathI 6. kapodyate - apavAdanuM kathana hoya 7. tad - te 8. kurvidhipratirelve - kutsita vidhiniSedhavALuM 8. zAstra - zAstra 10/99. chezuddhimatu na - che zuddhivALuM nathI. zlokArtha : jyAM kAMIka anyane uddezIne utsargamArgathI kathana hoya ane kAMIka anya viSayane uddezIne apavAdamArgathI kathana hoya te kutsita vidhi-niSedhavALuM zAstra chedazuddhivALuM nathI. bhAvArtha : je zAstramAM mokSanA uddezathI jaisargika kathana karyuM ke, "koI jIvane haNavo nahi" ane vaLI bIjuM ApavAdika vidhAna karyuM ke, "svargAdinI IcchAvALAe yajJa karavo joIe." Ama mokSArthaka hiMsAno niSedha karyA pachI paNa yajJa viSayaka hiMsAnI jemAM chUTa hoya, tevuM kutsita vidhi-niSedhavALuM zAstra cheda parIkSAmAM uttIrNa thaI zakatuM nathI, paraMtu je zAstramAM utsarga ane apavAda baMne mokSArthaka hoya te zAstra chedathI zuddha banI zake che. For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : sarva dharmazAstrano mukhya uddeza mahAAnaMdasvarUpa mokSamArgane prApta karAvavAno che. A mArgane prApta karAvavA mATenA zAstromAM be prakAranA vidhAno jovA maLe che. eka autsargika vidhAna ane bIju ApavAdika vidhAna, autsargika vidhAnano artha che- rAjamArga athavA sarvajanasAmAnya mArga agara to vizeSa kAraNa na hoya tyAre sAmAnyapaNe karavAnuM AcaraNa. ApavAdika vidhAnano artha che- vizeSa mArga athavA vizeSa kAraNa upasthita thAya tyAre tevA kAraNe sevAno mArga. baMne mArge cAlanAranuM lakSya jo eka hoya to A baMne mArga ISTa sthAne pahoMcADavA samartha che, tethI jema je zAstramAM vidhi-pratiSedha ekArthaka hoya eTale ke mokSArthaviSayaka hoya te ja zAstra kaSazuddha bane, tema je zAstramAM batAvelA utsarga ane apavAdanA vidhAno paNa ekArthaka hoya eTale mokSArthaviSayaka hoya te ja zAstra chedazuddha bane. jema ke, "sarva saMsArano tyAga karI mokSanI sAdhanA karatA sAdhue potAnuM jIvana ahiMsaka banyuM rahe te mATe 42 doSathI rahita nirdoSa AhAra levo joIe ane te dvArA potAno jIvana nirvAha karavo joIe' - A autsargika vidhAna che. vaLI, "jyAre nirdoSa AhAra na maLe ane sAdhune ahiMsAnA parama kAraNabhUta saMyamajIvana yathocita rIte jIvI zakAya tevuM na lAge tyAre saMyamajIvanane TakAvavA mATe paMcakahAninA kramathI vicArIne, ochAmAM ochA doSa lAge tevI gaveSaNA karI, saMyama jIvanane jALavI rAkhavA mATe munie yatna karavo joIe'; A apavAdamArganuM kathana che. utsarga ke apavAda A baMne vidhAnano uddeza to eka ja che ke saMyamajIvanane dhabakatuM rAkhI mokSanI sAdhanA karavI, mATe AvA mokSarUpa eka artha-lakSyavALA (ekArthaka) autsargika ane ApavAdika vidhAnovALA jaina zAstro chedaparIkSAthI zuddha gaNAya che. TUMkamAM zAstranirdiSTa vidhi-niSedhonA nirvAha mATe batAvelA autsargika ke ApavAdika AcAro paNa mokSane anurUpa ja hovA joIe. je jainadarzanamAM spaSTapaNe jovA maLe che, AthI ja jainadarzana chedazuddha kahevAya. jyAre anya darzanamAM zAstranirdiSTa vidhi-niSedhanA nirvAha mATe banAvAyelA utsarga ane apavAdo mokSane anurUpa hotA nathI. sAmAnyathI je koIka hetusara tyAga karAyela hoya che te ja vizeSa avasthAmAM (ApavAdika sthAnamAM) anya hetusara aniSiddha banI jAya che. jema ke, je zAstramAM utsarga ane apavAdanA vidhAno ekArthaka karAyAM na hoya, paraMtu bhinna bhinna uddezathI karavAmAM AvyAM hoya, jema ke eka vidhAna evuM hoya ke, "mokSArthIe utsarga mArge koI paNa jIvanI hiMsA karavI nahi" ane te ja zAstramAM bIjuM ApavAdika vidhAna karyuM hoya ke (svAma: ziSomIyaM pazumAmeta) "bhautika samRddhinI IcchAvALI vyaktie agniSoma devatAvALA yajJamAM pazu homavo joIe;' to te zAstramAMnuM A ApavAdika vidhAna mokSArthaka nathI, paraMtu bhautika sukhArthaka che. A rIte jyAM bhinna bhinna uddezavALA baMne vidhAno jovA maLatAM hoya te zAstrane cheda parIkSAthI zuddha na kahevAya. 1. utsarga mArga/autsargika vidhAna : sAmAnya vidhirutsa: 2. apavAda mArga/ApavAdika vidhAna : vizeSone vidhirAvI: For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedazuddhi - gAthA-23 75 vaLI A zlokanA paramArthane vicAratAM eka vAta e paNa spaSTa thAya che ke, zAstranA utsarga ane apavAda jema ekArthaka hovA joIe, tema eka ja prayojananA poSaka paNa hovA joIe. eTale ke, je zAstranAM pratyeka vidhAno mokSamArga ane mokSanA ananya upAyarUpa samAdhibhAvanAM poSaka hoya to ja te zAstra chedaparIkSAthI zuddha gaNAya te sivAya nahIM. mokSamArgane, mokSamArgane anurUpa pariNatine ke samatAne ghAtaka bane tevA utsarga ke apavAdanA AcAro kyAre paNa mokSArthaka banI zake nahIM. jema ke digaMbaranA zAstramAM utsarga-apavAdanAM aneka kathano mokSa mATe ja batAvyAM che. mokSarUpa eka ja uddezathI samagra vidhAno hoI uparachallI dRSTithI to teonuM zAstra chedathI zuddha lAge. Ama chatAM bhagavAna dvArA prarUpita sApekSa yatidharma ane nirapekSa yatidharmanA kathanonI upekSA karIne, "niSparigrahI sAdhue vastra, pAtra rAkhavAM nahi" - evuM temanuM mokSArthaka vidhAna paNa mokSanA kAraNabhUta samAdhibhAva AdinuM poSaka banatuM nathI. kema ke jemanI pAse vastralabdhi che, tevA sattvazALI muninI vAta judI che. bAkI sAmAnya sAdhu jo vastrano tyAga kare to temanI brahmacaryanI gupti jaLavAtI nathI, ati ThaMDI AdinA samayamAM samAdhibhAva Takato nathI, mATe mokSanA upAyabhUta dhyAnAdimAM aMtarAya thAya che. vaLI pAtralabdhivihInasAdhu pAtra na rAkhe to AhAra nIce paDatAM kIDI Adi jIvonI kilAmaNA thavAnI saMbhAvanA rahe che. A rIte AvI pravRttio ahiMsaka bhAvanI poSaka banatI nathI, mATe mokSArthaka paNa A kathana zAstrokta vidhi-niSedhanuM poSaka banatuM nathI, tethI ja AvAM kathanavALuM digaMbaronuM zAstra chedazuddha zAstra kahevAtuM nathI. ll13. 3. vastralabdhi - sAdhunI eka evI labdhi ke jenA kAraNe vastra na hoya chatAM tene joI lokone jugupsA na thAya ke) te lokamAM nagna na dekhAya. 4. pAtralabdhi - hAthamAM rAkhela AhA2 pANIno UMco Dhaga thAya chatAM temAMthI eka TIpuM paNa nIce na paDe tene pAtralabdhi kahevAya. For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vedonI cheda parIkSA gAthA-24 thI 28 avataraNikA : pUrvamAM kahyuM ke, 'vedazAstramAM darzAvelA utsarga-apavAda eka viSayavALA arthAt eka prayojanane siddha karanArA nathI, mATe vedazAstra chedazuddha nathI.' tenI sAme vedane mAnanArA kahe che ke, "bhale vedazAstramAM mokSArthe hiMsAno niSedha ane svarNArthe yajJanuM vidhAna che, topaNa koI doSa nathI. kema ke, yajJArthaka hiMsA zAstravihita che ane zAstravihita hiMsA anarthakArI nathI, mATe vedazAstro chedazuddha nathI, tema tame kahI zako nahIM' - AvI zaMkAnA nirAkaraNArthe graMthakArazrI kahe che zloka : 9 niSiddhasya N vidhAne'pi N hiMsAderbhUtikAmibhiH / 4 rAmyava na saheghe aMti prakRtidruSTatA [24] zabdArtha : 1. sauthaiH - sagho vaDe 2. vAhasya - dAhanI rU. prakRtivruSTatA - prakRtiduSTatA 4/6. va na yAti - jema jatI nathI 6. smRtiAiima:- (tema) bhUtikAmIo vaDe 7/8. niSiddhasya hiMsAve - niSiddha evI hiMsAdinA 6. vidyAne'pi - vidhAnamAM paNa - (hiMsAdinI prakRtiduSTatA jatI nathI.) zlokArtha : sagho vaDe karAtA dAhanI prakRtiduSTatA jema jatI nathI, tema samRddhinI icchAvALAo vaDe niSiddha evI hiMsAdinuM vidhAna karAyuM hovA chatAM paNa te hiMsAdimAM je svAbhAvika duSTatA che te nAza pAmatI nathI. bhAvArtha : vaidaka zAstramAM dAhano niSedha che, Ama chatAM amuka rogamAM savaidyo paNa dAhanuM vidhAna kare che; paraMtu savaidyo dAhanuM vidhAna kare eTalA mAtrathI dAhamAM pIDA utpanna karavAno je svabhAvagata doSa che te kAMI nAza pAmI jato nathI; tevI ja rIte veda-vihita hovA mAtrathI kAMI svargAdi mATe karAtI hiMsAnI prakRtigata anarthakAritA dUra thatI nathI. vizeSArtha : vedazAstronuM kathana che ke, 'hiMsA pApanuM kAraNa che, mATe hiMsA na karavI joIe. ('mA hiMsyAt sarvabhUtAni') Ama chatAM svarganI IcchAvALAe je yajJamAM pazuno homa karavAmAM Ave che tevo yajJa ka2vo joIe.' (svannAma: agniSonIya pazumAmeta) vedazAstranA AvA vidhAnane sAme rAkhIne, vedane mAnanArA kahe che ke, For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedonI cheda parIkSA - gAthA-25 77 svarNArthe karAtI hiMsA vedavihita hovAthI anarthakArI nathI'. emane graMthakArazrI kahe che ke, "zAstramAM vidhAna hovA mAtrathI kAMI hiMsA aduSTa thatI nathI." vaidaka zAstramAM dAhano niSedha che, Ama chatAM keTalAka rogomAM sArA vaidyo paNa dUSita tvacAne bALavA agni cikitsAnuM-DAma devA vagerenuM vidhAna kare che. AvA vidhAnathI paNa jyAre agnino upayoga karavAmAM Ave che, tyAre jema agnithI dAharUpa pIDA to thAya ja che. tema vaidiko vaDe yajJa mATe hiMsAnuM vidhAna hovA chatAM paNa hiMsA anarthakArI to che ja. AthI AvA vidhAnavALuM zAstra chedazuddha mAnI zakAya nahi. ra4l. avataraNikA : (yajJasaMbaMdhI) hiMsAmAM paNa hiMsAnI prakRtiduSTatA jatI nathI." A vAta graMthakArazrIe dRSTAMta ApI siddha karI, temAM vaidiko dvArA uThAvAtA praznane raju karI tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe chezloka : hiMsA bhAvakRto' doSo, dAhastu na tatheti cet / mRtyartha taddhidhaneDapi bhaviSa: taH ? ||2|| zabdArtha : 1/2, 'hiMsA mAvato DhoSo - 'hiMsA bhAvathI karAyelo doSa che. rU/4, DhAdatu na tathA' . paNa dAha tevA prakArano nathI" /6. ti veta - e pramANe jo tuM kaheto hoya to 7, mUtyartha - (svargAdi) aizvarya mATe 8, tadvighADapi - tenA=hiMsAnA vidhAnamAM paNa 1. mAvou: - bhAvadoSa (to che ja) 10/99.the ti: - (ta) kevI rIte jAya ? zlokArtha : hiMsA, e bhAvathI karAyelo doSa che; jyAre dAha tevA prakArano (doSa) nathI.' (A pramANe daSTAMtanuM ja vaiSamya che) ema jo tuM kaheto hoya to aizvaryAdi mATe yajJagata je hiMsAnuM vidhAna che, temAM paNa bhAvadoSa kaI rIte dUra thaI zake ? bhAvArtha : pUrva zlokamAM graMthakArazrIe kahyuM ke, "vaidya dvArA DAma devAnuM vidhAna karavA chatAM paNa jema dAhanI prakRtiduSTatA jatI nathI, tema yajJagata hiMsAnuM paNa vidhAna hovA mAtrathI kAMI prakRtiduSTatA jatI nathI', tyAM vedAntI kahe ke - "hiMsA to bhAvathI karAyelo doSa che, tethI jyAM azubha bhAva hoya tyAM ja hiMsAno doSa lAge che. jyAre dAhanI kriyAmAM tevuM nathI, tyAM to azubha bhAva na hoya to paNa dAhajanya pIDA to thAya ja che - A pramANe tame batAvela dRSTAMtamAM ja visaMgati che." vedAntInI AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakArazrI kahe che ke, bhale tuM hiMsAmAM bhAvakRta doSa mAnato hoya to paNa aizvarya mATe je yajJagata hiMsAnuM vidhAna che, temAM bhAvadoSa kaI rIte dUra thAya ? arthAt aizvaryanI kAmanAthI thatA yajJamAM bhAvadoSa dUra thato nathI. For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : pUrva zlokamAM graMthakArazrIe dRSTAMta dvArA eka vAtanI rajuAta karI ke, "jema savaidya bhale roganAza mATe dAhanI salAha Ape to paNa dAha vakhate pIDA to thAya ja che. tema svarganI IcchAthI bhale vedavihita evo yajJa karAya to paNa te yajJamAM thatI hiMsA doSarUpa to che ja." A vAta sAMbhaLI vedAntI zaMkA kare ke, "tame je dRSTAMta ApyuM che, te visaMgativALuM che. kema ke hiMsA e bhAvathI karAyelo doSa che eTale jyAM azubha bhAva hoya tyAM hiMsArUpa doSa lAge che jyAM azubha bhAva nathI, paraMtu kAMIka prApta karavA ja anivArya saMyogamAM jyAM hiMsA karavI paDe che, tyAM hiMsAkRta karmabaMdha thato nathI. jyAre rogAdi avasthAmAM roganAza mATe paNa je dAhano (agnino) upayoga karavAmAM Ave che temAM paNa dAhajanya pIDA to dardIne thAya ja che." A rIte vedAntIo ema jaNAve che ke, graMthakArazrIe ApelA dRSTAMtamAM ja viSamatA che. hiMsAmAM azubha bhAva hoya to hiMsAkRta doSa che. azubha bhAva na hoya to hiMsAmAM doSa nathI. jyAre dAha vakhate to zubhabhAva hoya ke na hoya to paNa dAhajanya pIDA to thAya ja che A rIte vedAntIe jyAre dRSTAMtamAM visaMgati batAvI, tyAre tenuM khaMDana karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke, tuM bhale hiMsAmAM azubha bhAva bhaLe to ja doSa che, tema kahe che, topaNa jeo sAMsArika samRddhinI IcchAthI ja yajJagata hiMsA kare che, temAM potAnAM bAhya sukho mATe anyanAM sukha-du:khanI upekSAno pariNAma che. A azubhabhAva che ane te avazya karmabaMdhanuM kAraNa bane che. potAnAM sukha mATe anyanI hiMsAnI pravRttimAM bhAvanI malinatA koI rIte naSTa thaI jatI nathI. tethI AvA yajJamAM bhAvakRta doSa kaI rIte dUra thaI zake ? tethI yajJagata hiMsAmAM paNa bhAvakRta doSa jato nathI paNa ubho ja rahe che. ApaNA avataraNikA : "vedavihita hovAne kAraNe ja yajJagata hiMsA nirdoSa che' - tema kahI hiMsAmAM bhAvadoSanuM nirAkaraNa karavA prayatna karI rahelA vedAntIne granthakArazrI evuM mAnavAmAM bIjI zuM Apatti Avaze te jaNAvatAM kahe che zloka : vedoktatvAnmanaHzulyA karmayajJo'pi yoginaH / brahmayajJa tIjInta, grenA ? ra6JI zabdArtha : 9. veroktatvanuM - vedamAM jaNAvelo hovAne kAraNe 2. varmayajJopa - karmayajJa paNa rU. mana:zuddhayA - mananI zuddhi dvArA mayajJa (svarUpa bane che). 1/6. ti rUchanta: - e pramANe icchatA (mAnatA) 7. yogina: - (vedAntI) yogIo 8. zyanA - (vadokta evA paNa) zyanayAgane 2/10. vuiM tyarnAnti - zuM kAma choDe che ? For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedonI cheda parIkSA - gAthA-29 zlokArtha : vedokta hovAthI karmayajJa paNa manazuddhi dvArA brahmayajJa svarUpa ja bane che." evuM mAnatA (vedAntI) yogIo zyanayAgane zuM kAma tyaje che? bhAvArtha : vedAntInI evI mAnyatA che ke, "vedamAM batAvelAM sarva anuSThAnothI mananI zuddhi thAya che, tethI vedokta evA karmayajJathI paNa manazuddhi thAya che. Ama karmayajJa paNa brahmayajJanuM phaLa Apato hovAthI karmayajJa paNa brahmayajJa ja kahevAya. AvI mAnyatAvALA vedAntIne graMthakArazrI sAmo prazna kare che ke, jo vedamAM kahelAM sarva anuSThAno tamane svIkArya ja hoya to tamArA yogIo yenayAgano' zA mATe niSedha kare che ? vizeSArtha : vedAntIo koIpaNa rIte yajJagata hiMsAne nirdoSa siddha karavA prayatna karI rahyA che, tethI granthakArazrIe jyAre sukhanI icchAthI ja karAtA yajJamAM thatI hiMsAmAM bhAvadoSa che evo Aropa mukyo, tyAre vedAntIo te hiMsA vedavihita che mATe nirdoSa che evuM sAbita karavA prayatna karI rahyA che. vedAntIonuM kahevuM che ke, je koI anuSThAna vedamAM jaNAveluM hoya te mananI zuddhinuM kAraNa bane che, AthI samRddhinI icchAthI karAtA yajJamAM bhale hiMsA hoya, paNa AvA yajJo paNa vedamAM batAvelA che, tethI te manazuddhinuM kAraNa bane che. manazuddhinuM kAraNa thatuM hovAthI te karmayajJo paNa brahmayajJarUpa banI zake che, tethI A yajJamAM thatI hiMsA paNa doSayukta rahetI nathI. vedAntInA AvA bhAvane samajIne, graMthakArazrI temane kahe che ke, "jo tamArA mATe vedamAM vidhAna karelI sAvadya evI paNa yajJAdinI kriyA cittazuddhi karatI hovAthI upAdeya ane AdaraNIya banatI hoya, to pachI zatruonA vadha mATe karAtA zyanayAgane tamArA yogIoe durgatinI paraMparAnuM kAraNa kahI, heyarUpe zA mATe varNavyo che ? graMthakArazrI Avo prazna karI vedAntIne evuM jaNAvavA mAMge che ke, jema vedokta evo paNa zyanayAga mananI zuddhi karato nathI, mATe ja yogIo teno tyAga karavAno upadeza Ape che, tema svargAdi samRddhinI kAmanAthI karAtA vedokta evA anya karmayajJo paNa mananI zuddhi kare che tema kahI zakAya nahIM. AthI spaSTa che ke, AvA yajJomAM thatI hiMsA nirdoSa che tevuM puravAra thatuM nathI, tethI je zAstra AvI hiMsAnuM vidhAna kare te chedazuddha gaNAya nahIM. //raDA 1. zyanayAga = zatrunA vadha mATe karAto eka prakArano yajJa For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : yajJa vedokta che, tethI temAM thatI hiMsA nirdoSa che, tema puravAra karavA prayatna karI rahelA pUrvapakSInA mULamAM ja ghA karatA granthakArazrI 'karmavidhine vedAntanI vAtone puSTa karanArI manAya nahIM.' tema jaNAve chezloka : vedAntavidhizeSatvamataH karmavidhairhatam / minAtma : zeSa, veDhAntA parva zarmA": [27]. zabdArtha : 9.ta: - A kAraNathI 2. maividha: - karmavidhinuM rU. veDhAntavidhipatvam - vedAntavidhinuM aMgapaNuM 4, hRtam - haNAyeluM che. ba/6, fr: bhinnabhidrA : - karmathI bhinna evAM AtmAne batAvanArAM 7/8, ventI Iva - vedavAkyo ja che. zeSA: - (vedAntavidhinAM) aMgo (kahevAya) zlokArtha : AthI karIne = zyanayAganI jema karmayajJa manazuddhinuM kAraNa nathI ethI karIne, karmavidhine vedAMta vidhinuM aMga manAya nahIM, paraMtu) karmayajJathI judA ja svarUpavALA AtmAne oLakhAvanArAM veda vAkyo ja vedAnta vidhinAM aMga kahevAya. bhAvArtha : vedokta hovA chatAM vedAntIo yenayAgano tyAga karavA jaNAve che, tenA AdhAre zloka 26mAM siddha karyuM ke vedokta evo paNa zyanayAga jema manazuddhinuM kAraNa banato nathI tema bhautika sukha meLavavAnI icchAthI karAtA anya karmayajJo paNa vedokta hovA mAtrathI kAMI manazuddhinuM kAraNa banatA nathI. A ja kAraNathI karmavidhine eTale ke karmayajJane (veda nirdiSTa kriyAkAMDane) jaNAvanArAM veda vAkyone vedAntavidhinuM aMga na manAya. tyAM prazna thAya ke to pachI kone vedAntavidhinuM aMga mAnavuM? tenA uttaramAM granthakArazrI jaNAve che ke, karmathI eTale ke karmavidhi ke karmayajJane jaNAvanArAM vAkyothI jUdA ja svarUpavALAM AtmAne oLakhAvanArA ane AtmasvarUpane pAmavAno mArga batAvanArAM veda vAkyo ja vedAntavidhinAM aMga tarIke svIkArI zakAya. vizeSArtha : je lokonI evI mAnyatA che ke, bhUti eTale AbAdi-samRddhi mATe karAtAM yajJa Adi viSayaka vAkyo vedanA ja eka aMgabhUta che, temanI mAnyatA yogya na kahevAya, kema ke jyAre be vastu eka phaLane ApanArI hoya tyAre ja e bemAM aMga-aMgI bhAva bane. jo koI vidhi-vAkyo vedAntanA phaLa karatAM judA phaLane ApanArA hoya to te vedAntanuM aMga na kahevAya, tethI vedAntanI mukhya vAtane je siddha kare tevAM vAkyone ja vedanA aMga tarIke svIkArI zakAya. vedAntanuM phaLa che- Atmabodha, jyAre karmavidhinuM phaLa che. bhautika sukha saMpatti. tethI vedAnta ane karmavidhi vacce ekalakatva nathI. A ja kAraNe karmavidhi eTale ke svargAdinAM sukha For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedonI cheda parIkSA - gAthA-27 81 mATe hiMsAyukta paNa karmayajJa karavA joIe evAM vidhyartha prayogavALAM vAkyo vedAntavidhinA zeSa' arthAt vedAntanA aMga tarIke na svIkArI zakAya. bhinna phalakatva hovAthI te be vacce aMga-aMgI bhAva banato nathI. vedAnta eTale upaniSad graMtho : temAM mukhyapaNe AdhyAtmika vAkyo hoya che. AvAM vAkyo rAga-dveSAdithI rahita AtmAno bodha karAve che. jemake, 'mAtmA vA kare dravyaH zrotavyo maMtavyo niSkiAsitavya:' athavA 'tattvamasi' A vedAntanA vidhi vAkyo kahevAya. AvAM vedAnta vAkyone siddha karavA mATe je sAdhanabhUta bane tevAM vAkyone vedAntavidhinuM aMga kahevAya. paraMtu 'agnihotra guhuyAt' vagere karmayajJanuM vidhAna karanArAM vAkyo vedAntanAM aMga banatAM nathI, kemake AvA karmayajJane batAvanArAM vidhi vAkyo, AtmAno bodha karAvavAmAM sahAyaka paNa banatAM nathI ane pUrva zlokamAM siddha karyuM tema, te zyanayAganI jema manazuddhinuM kAraNa paNa banatAM nathI, tethI karmavidhi vedAntavidhinuM aMga na kahevAya. Ama jyAre karmakAMDane jaNAvanArA vedanA vAkyo vedAntanA aMga ja nathI evuM siddha thAya tyAre "vedokta hovAthI karmayajJa manazuddhinuM kAraNa bane che mATe nirdoSa che' - evuM kathana vajUda vinAnuM che. ATalI vAta sAMbhaLyA pachI jijJAsune prazna thAya ke to pachI kevAM vAkyo vedAntavidhinAM aMga banI zake ? tethI zlokanA uttarArdhamAM granthakArazrI kahe che ke karmathI eTale karmakAMDathI: karmayajJathI ke karmakAMDane jaNAvanArAM vidhi vAkyothI taddana bhinnasvarUpavALA AtmAne oLakhAvanArAM vedAnta (vedavAkyo) ja vedAntavidhinAM aMga kahevAya, kemake tevAM vAkyo ja "zuddha AtmAne pragaTa karavAnI" vedAntanI mukhya vAtane siddha karanArA che AnA uparathI e nakkI karI zakAya ke vedAntano mukhya uddeza AtmAno bodha karavAno che, tethI tene jaNAvanArAM vidhi vAkyo vedAntavidhizeSa kahevAya arthAt te vedAntanAM utsarga vAkyo kahevAya. jyAre svargAdi samRddhine meLavavA mATe je karmavidhi batAvAI che te ApavAdika kathana che, tethI vedazAstromAM utsargane 1. veddAntavidhizeSa zabda traNa zabdothI banelo che. 1. vedAnta 2. vidhi ane 3. zeSa. vedAnta eTale upaniSad gu, yaju, sAma ane atharva ema cAra veda che. cAreya vedomAM je jJAnayogane jaNAvanArAM vAkyo che, tenA saMgrahane upaniSadu kahevAya che, athavA vedAnta eTale vedano aMtima bhAga jemAM AtmAne jaNAvanArAM vAkyono saMgraha che, tene upaniSad kahevAya che. jyAre veda pratipAdya yAgAdi kriyAkAMDane jaNAvanArAM vedanAM je vAkyo che tenA saMgrahane brAhmaNa graMtho kahevAya che. vidhi eTale vidhyarthanA prayogavALuM eTale ke "karavuM joIe' evA prayogavALuM vAkya jema ke, maharadaM muddayI' pratidina yajJa karavo joIe ke "svAsthaya nahotra nadayAtuM,' svarganI icchAthI agnihotra yajJa karavo joIe. athavA mAtmA vA kare draSTavya:, zrotavyo, maMtavyo, nirvidhyAsitavya: AtmAne jovo joIe, sAMbhaLavo joIe, manana karavo joIe, dhyAna karavo joIe, A vAkyo vidhivAkya kahevAya. AmAMnA je vAkyo upaniSaddhAM maLe tene vedAntavidhi kahevAya. zeSa zabda ghaNA arthomAM vaparAya che. ahIM teno artha 'aMga' abhipreta che. mukhya vastunI siddhi mATe je jaNAvAtuM hoya ane kAryanI siddhinuM je asAdhAraNa sAdhana hoya tene mukhya vastunuM aMga kahevAya. tethI 'vedAntavidhizeSa' zabdano artha thAya 'upaniSadmAM batAvelA mukhya vidhivAkyane siddha karavA mATe banAveluM sahAyaka vAkya' 2. ahIM 'karmavidhi vedAntavidhinuM aMga nathI,' tevuM kahyuM. tyAM ema na samajavuM ke te vedano eka bhAga nathI, paraMtu ahIM "aMga nathI' evuM kahevA dvArA ema jaNAvavuM che ke karmavidhi vedAntanA mukhya uddezane siddha karatI nathI, tethI te vedokta hovA chatAM paNa vedAntavidhinuM aMga na kahevAya. For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra AzrayIne mokSArthaka hiMsAno niSedha ane apavAdane AzrayIne svarga mATe hiMsAtmaka yajJAdinuM vidhAna che. Ama utsarganuM vidhAna mokSArthaka che ane apavAdanuM vidhAna bhautika sukha meLavavA mATe che. zloka 23 mAM jaNAvyuM hatuM ke - je zAstramAM koI eka hetuthI utsarganuM vidhAna hoya ane koI bIjA hetuthI apavAdanuM kathana karyuM hoya, te zAstra chedazuddha na kahevAya, tethI vedazAstra chedazuddha na kahevAya. razI avataraNikA : karmavidhi vedAntavidhinuM aMga na manAya' ema pUrvazlokamAM siddha karI, have granthakAra pote siddha karelI vAtanI puSTi karavA vedane pramANa mAnanArA sAMgAcAryonAM vacano jaNAvI, yajJagata hiMsA doSarUpa che ke nahIM te prAsaMgika cAlu thayelI carcAno upasaMhAra karatAM kahe chezloka : karmaNAM niravadyAnAM, cittazodhakatA param / sAGkhyAcAryA apIcchantI-tyAstAmeSo'traM vistaraH // 28 // zabdArtha : 1/2. niravAnAM krarma - niravagha -niSpApa evAM karmonI rU/4. param vittazodhatA - zreSTha cittazodhakatA che. 6/6. sAvyAvA mInti - (e pramANe) sAMkhya AcAryo paNa icche che (mAne che). 7, ti - ethI karIne 8, 3matra - ahIM 1/10. UM vitara: - A vistAra (arthAt ATalI rajUAta) 99. nAstAm - paryApta che. zlokArtha : sAMgAcAryo paNa evuM mAne che ke, "niravadya karma ja zreSTha cittazodhaka che' ethI karIne ahIM iM zAstranI chedazuddhinA viSayamAM prAsaMgika cAlu thayela yazagata hiMsA sadoSa che ke nirdoSa che tenI carcAmAM ATalI rajUAta paryApta che. bhAvArtha : vedokta hovA chatAM hiMsA pradhAna yajJAdi karmo cittazuddhinuM kAraNa banatA nathI. tethI ja nakkI thayuM ke, je niravadya (ahiMsaka) karmo hoya te ja mukhyatayA manazuddhinuM kAraNa bane che. AvI mAnyatA jaino ane bauddho to dharAve ja che paNa vedane ja mAnanArA sAMgAcAryo paNa niravadya karmathI ja cittazuddhi thAya tema mAne che. AthI chedazaddhinA viSayamAM prAsaMgika cAlu thayelI "yajJamAM thatI hiMsA sadoSa che ke nirdoSa che' tenI carcAmAM vadhu vistAra karavAnI koI jarUra rahetI nathI. vizeSArtha : tapa, japa, adhyayana Adi niSpApa pravRttio cittanI malinatAne dUra karI nirmaLa bhAva pedA karI zake che, paraMtu hiMsAdirUpa pApa pravRtti cittazuddhinuM kAraNa banI zakatI nathI. A vAta jaina, bauddha Adi aneka For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedonI cheda parIkSA - gAthA-28 83 Astika darzanakAro sahita vedane svIkAranArA sAMkhyAcAryone paNa mAnya che. AthI ja teoe paNa vedokta hiMsAne vakhoDavA nIce pramANe jaNAvyuM che. * je nirdaya vyaktio devane arpaNa karavAnA bahAnAthI ke yajJanA bahAnAthI prANIone haNe che, te ghora durgatine pAme che.' pazuonI hiMsA karI yajJa karanArA ame ajJAnarUpI aMdhArAmAM paDelA chIe, kema ke, bhUtakALamAM ke bhaviSyamAM hiMsA kyAreya dharmarUpa banI zakatI nathI. * je mUDha jIvo prANInI hiMsA karI dharma karavA icche che, te kALA sApanA moDhAmAMthI amRtanI varSA thAya tevuM icche che.? * yajJamAM madirA, mAchalI, pazuonuM mAMsa tathA bali ApavAnuM dhUrto vaDe kahevAyuM che; paNa vedamAM AvuM kahyuM nathI." mahAbhAratanA kartA zrI vyAsamunie paNa mahAbhAratanA zAntiparvamAM yajJanuM svarUpa samajAvatAM kahyuM che ke, Atmahita karavAnI bhAvanAvALA buddhisaMpanna puruSoe yajJa karavA pUrve jJAnanI pALIthI baMdhAyela nirmaLa manarUpI tIrthamAM brahmacarya ane dayArUpI pANIthI snAna karavuM joIe. tyArapachI yajJa mATe iMTa-mATIno nahi paNa potAnA AtmAno ja yajJakuMDa banAvI, temAM lAkaDAnA badale karmanuM iMdhana nAMkhI, dhyAnano agni pragaTAvavo joIe. yogya pavana vagara A pragaTelo agni paNa zamI jAya tevI saMbhAvanA che. tethI jJAnI puruSoe indriyonA damana svarUpe pavana phUMkI tene pradipta rAkhavo ane jyAre AtmAmAM dhyAnano agni valaMta bane tyAre buddhizALI puruSoe samatAno maMtrapATha japI temAM kaSAyonI AhutI ApI yajJa karavo joIe; paraMtu teoe kyAreya pazuonI AhutI ApI yajJa na karavo joIe. vedane mAnanArAonA ja AvA vacanothI spaSTa samajAya che ke vedokta hovA chatAM paNa yajJagata hiMsA pApabaMdhanuM kAraNa che. tethI graMthakArazrI have A viSayamAM vadhu carcA karavAnI jarUra jotAM nathI. A carcAne gaMbhIratAthI vicAratAM sAdhakanA manamAM eka prazna saMbhave ke, jaina zAstro to hiMsAyukta sAvadya kriyAne cittazuddhinuM kAraNa mAnatAM nathI, to jemAM pRthvI, pANI, agni Adi ekendriya jIvonI hiMsA thAya che tevI jinapUjA vagerenuM vidhAna teo kevI rIte karI zake ? ane jo kare che to te zAstra chedazuddha kevI rIte ? 1. devopahAravyAjena yajJavyAjena ye'thavA / janti jantUn gataghRNA ghorAM te yAnti durgatim / / 2. andhe tamasi majjAmaH pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati / / 3. prANighAtAttu yo dharmamIhate mUDhamAnasaH / sa vAJchati sudhAvRSTiM kRSNAhimukhakoTarAt / / 4. sUra malyA: zoryAsaM nAtInAM vastathA I dhUrtaH prarvAtaMtaM ya naitanveSu thataM || 5. jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi / snAtvAtivimale tIrthe pApapaGkApahAriNi / / dhyAnAgnau jIvakuNDasthe damamArutadIpite / asatkarma samitkSepairagnihotraM kurUttamam / / kaSAyapazubhirduSTai-dharmakAmArthanAzakaiH / zamamantrahutairyajJaM vidhehi vihitaM budhaiH / / - yogazAstra | - 3ttaramImAMsAyAm II -mahatamArate zattiparvaM | - mahAbhArate zAntiparvaM || -mahAbhArate zAntiparvaM || Jain Education Interational For Personal Private Use Only www jainelibrary.org Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra A viSayamAM eTaluM khAsa vicAravuM ke, jinapUjAmAM hiMsA che te vAta sAcI; paraMtu te 52ma ahiMsaka bhAvane prApta karAvanArI che. AthI jaina zAstro Ane svarUpathI hiMsA mAne che paNa phaLathI (anubaMdhathI) te hiMsA ahiMsA ja tema mAne che. vaLI, jemAM pANI, phUla vagereno vapa2Aza thAya che, tevI pUjAnuM vidhAna jaina zAstramAM sarva mATe nathI. jeo aviratidhara hoya, AraMbha ane samAraMbha tathA parigrahanA pApathI lapeTAyelA hoya, jeo saMsAranI asAratAne jANatA hoya chatAM paNa karmayoge saMsAranI AsaktithI chUTI zakatA na hoya, vaLI svAdhyAyAdi niravadya yogomAM jenuM mana lAgatuM na hoya ane saMyamajIvananAM kaSTo sahana karavAnI jemanAmAM zakti na hoya, tevA sAdhako mATe saMsAranI Asakti toDI saMyamajIvana mATenuM sattva prApta karavAnA upAyarUpe ja jainazAstromAM jinapUjAnuM vidhAna che. jinapUjA karIne zrAvaka prabhu pratyenI prIti dRDha kare che ane te dvArA saMsAranA rAgane toDavA prayatna kare che. prabhune uttama dravyonI bheTa dharI te dravyo pratyenI potAnI Asakti ghaTADavA prayatna kare che. prabhunA saMyamAdi uttama guNo pratye Adara keLavI te saMyamamAM vighna karanArA karmono nAza karavA mahenata kare che. kyAMya nirarthaka hiMsA na thaI jAya tenI khUba kALajI rAkhI jayaNA ane vidhipUrvaka pUjA karatA zrAvakanI bhAvanA to eka ja hoya ke, 'A vItarAganI pUjAnA phaLasvarUpe huM paNa saMyama prApta karI, sarva jIvone abhayadAna ApI, sva-paranI dravya-bhAvahiMsAthI saMpUrNa mukta thaI mokSano mahA-AnaMda prApta karuM.' AvI bhAvanAnA pariNAme ja svarUpathI hiMsAyukta jaNAtI paNa pUjA anubaMdhathI 52ma-ahiMsaka bhAva sudhI pahoMcADanArI bane che. AthI ja jainazAstro AvI hiMsAne mAtra svarUpathI hiMsA mAne che, paraMtu anubaMdhathI to te hiMsA ahiMsA ja che tema kahe che. Ama, jainazAstromAM aviratidhara zrAvako mATe vihita karAyelI prabhupUjA niravagha saMyamAdinI prAptinuM kAraNa banI aMte mokSa prApta karAve che, jyAre svargAdi bhautika sukhanI icchAthI nirdayapaNe karAtI yajJagata hiMsA mAtra vyaktigata tuccha evI sAMsArika sukhanI prAptimAM ja vizrAnti pAme che. tethI te benI sarakhAmaNI thaI zake tema ja nathI. vaLI, yajJagata hiMsA anyanI pIDAnuM kAraNa hovAthI cittazuddhinuM kAraNa paNa banI zakatI nathI. Ama, jainazAstromAM je prabhupUjA AdinuM vidhAna che te paNa mokSArthaka che ane je nivadya evA japa, dhyAna AdinuM vidhAna che te paNa mokSArthaka che. AthI jaina zAstromAM utsarga ke apavAda vidhAna banne mokSArthaka ja hovAthI jainazAstro cheda zuddha kahevAya. // 28 // 6. hetu-svarUpa ane anubaMdha hiMsAnI vigato mATe juo pariziSTa naM. 3 pAnA naM. 193. For Personal & Private Use Only * mahAbhArate zAntiparvaNi / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tApazuddhi - gAthA-29 tApazuddhi gAthA-29 thI 53 avataraNikA : zAstraviSayaka chedazuddhi jaNAvI, have krama prApta zAstranI tApazuddhi zuM che, te jaNAvatAM kahe chezloka : yatra sarvanayA''lambivicAraprabalAgninA / tAtparyazyAmikA na syAt, tacchAstraM tApazuddhimat ||29|| zabdArtha : 9.yatra - je zAstramAM 2. sarvanayAQvivArapravAgninA - sarvanayane AzrayIne karAtA vicArarUpI prabaLa agni vaDe rU/4/dha tAtparyAmikA na thAtu - (te zAstranuM) tAtparya kALuM na paDI jAya arthAtu asaMgata na Thare 6. tatu zAstra - te zAstra 7. tApazuddhimatu - tApazuddhivALuM (jANavuM). zlokArtha : je zAstranA vacanane sarvanayane AdhAre karAtA vicArarUpI agni dvArA khUba tapAvavAmAM Ave ane chatAM paNa jo tenuM tAtparya kALuM na paDe eTale ke tAtparya asaMgata na banI jAya, to te zAstrane tApa-parIkSAmAM saphaLa mAnavuM. bhAvArtha : zAstramAM AtmA vagere atIndriya padArthonuM ja svarUpa varNavyuM hoya, tene jyAre judA judA dRSTikoNathI tapAsavAmAM Ave, eTale ke sarva nayane AdhAre te padArthonA svarUpanI vicAraNA karavAmAM Ave ane tyAre jo "mokSa' svarUpa zAstrano mukhya uddeza ke zAstranA vacanonuM tAtparya asaMgata na bane to te zAstra tApazuddhivALuM kahevAya. vizeSArtha : sonAnI parIkSA karanAra vyakti pahelAM sonAne kasoTInA patthara upara ghasI te zuddha che ke nahIM te tapAse che. tyArapachI uparathI zuddha lAgatuM sonuM aMdarathI paNa zuddha che ke nahIM teno nirNaya karavA tene chedIne paNa tenI zuddhatAno nirNaya kare che; paraMtu suvarNanI atyaMta zuddhatAno aMtima nizcaya to tene prabaLa agnimAM tapAvavAthI ja thAya che. jo te kaSazuddha ane chedazuddha sonAmAM paNa koI anya dhAtuno aMza haze to bhaThThIno tApa lAgatAM ja te dhAtu zyAma paDI jaze. jyAre sAcuM sonuM to agninI jvALAothI vadhu camakaze. For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra tenI jema je zAstramAM mokSanA uddezane anurUpa ja vidhi-niSedha ane tenA nirvAha mATe utsarga ke apavAda jaNAvAyA hoya te zAstra kaSa ane cheda parIkSAmAM utIrNa thayeluM kahevAya, Ama chatAM paNa zAstramAM pratipAdana karelA padArthone jyAre sarva nayanA AlaMbanapUrvaka cAlatI vicArasaraNIrUpa prabaLa agnithI tapAsavAmAM Ave tyAre ja zAstranI zuddhatAno aMtima nizcaya thAya che. te vakhate jo zAstramAM jaNAvelA padArtho dvArA mokSa asaMbhava na banI jato hoya ane tenI prAptinA upAyo vyartha paNa na TharatA hoya, to te zAstra "tApazuddha' kahevAya. kemake, zAstranuM mukhya prayojana muktimArga samajAvavAnuM che, tethI zAstra dvArA muktimArganuM avataraNa je AtmAmAM thavAnuM che te AtmAnuM svarUpa kevuM che teno yogya nizcaya thavo paNa ati jarUrI che. zAstramAM AtmAne jo ekAtte nitya ke ekAnta anityarUpe varNavyo hoya, to zAstramAM batAvelA vidhi-niSedhanuM je mokSasvarUpa tAtparya che te malina banI jAya, kema ke jo AtmAne apracuta-anutpannasthira ekarUpa mAnavAmAM Ave to manuSyabhava Adi paryAyo, AtmA sAthe thato karmano baMdha, karmanA kAraNe thatAM judAM judAM pariNAmo A badhu kaI rIte ghaTI zake ? ane jyAre A badhuM na ghaTe tyAre te zAstronuM mokSarUpI tAtparya asaMgata thAya ane mokSanI prApti mATe zAstramAM jaNAvelo sAdhanAmArga paNa vyartha jAya. vaLI ekAnta nitya pakSamAM AtmAnI vartamAna avasthAmAM jo koI pheraphAra thavAno ja na hoya to sAdhakane zAstramAM jaNAvelA upAyo sevavAno utsAha kyAMthI jAge ? tethI AtmAne ekAnta nitya mAnanArAM zAstra tApazuddha na kahevAya. vaLI, jo AtmAne ekAnta anitya mAnavAmAM Ave topaNa mokSarUpa tAtparya saMgata na thAya, kemake sAdhanAnI bIjI ja kSaNe jo sAdhanA karanAra vyaktinuM astitva ja na hoya to sAdhanAnuM phaLa kone maLe ? tethI AtmAne ekAtte anitya kahenArAM zAstro paNa tApazuddha na manAya. je zAstromAM AtmAne dravyathI nityasvarUpe ane paryAyathI anityasvarUpe varNavyo hoya, te anekAntadRSTivALAM zAstro sarvanayone AzrayIne thatA vicArarUpI prabaLa agninA tApa dvArA paNa paripUrNa zuddha sonAnI jema camake che eTale tenA sahAre sAdhaka mokSa sukhane-paramAtma avasthAne pAmI zake che. rA . For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tApazuddhi - gAthA-30-31 avataraNikA : sarvanayone AdhAre vicAra-vimarza karatAM paNa je zAstranA padArtho mokSasAdhaka ja banI rahe te zAstra tApazuddha kahevAya tevuM jaNAvyA pachI granthakArazrI havenA be zlokomAM tApazuddhinuM eka uttama udAharaNa ApatAM, jaina Agamano eka pATha prastuta kare che zloka : yathA''ha' somilapra ne, jina: syAdvAdasiddhaye / dravyArthAdahameko'smi, dRgjJAnArthAdubhAvapi // 30 // .. akSayathAvyayathAsmi', pradezArthavicArataH / ane bhUtabhAvAtmA'', paryAvArthapayihAtdeg ||32 II . zabdArtha : 1. yathA - jema ke, 2. somiSra te - somilano prazna thayo tyAre rU. svAaAsiddhaye - syAdvAdanI siddhi mATe 4/5. bina: Ada- jinezvara bhagavAne kahyuM ke 6. dravyArthAt aham !: smi - 'dravyArthathI huM eka chuM, 7. vRjJAnArthAt 3mo vi - (to) darzana ane jJAnarUpa arthathI = pariNAmathI (huM) ubhayarUpa paNa chuM, 8/1. pravezArthavivArata: akSaya: 4 avyayaH 4 smi - pradezArthanI vicAraNAthI (huM) akSaya ane avyaya chuM. 10/11. paryAyArthapariprAr ane mUtamAvAtmA - (to) paryAyArthano svIkA2 ka2vAthI (huM) aneka bhUtakALanA bhAvo svarUpa (paNa) chuM. zlokArtha : 87 jema ke somile prazna pUchyo tyAre, syAdvAdanA siddhAMtanI siddhi karavA mATe jinezvara bhagavAne kahyuM ke, 'dravyArthathI vicAro to huM eka chuM, darzana tathA jJAnanA pariNAmathI vicAro to huM ubhayarUpa chuM, pradezArthathI vicAraNA karatAM huM akSaya ane avyaya chuM ane paryAyArthano svIkAra karI vicAra karIe to huM atItakALanA aneka bhAvo-paryAyo svarUpa chuM. upalakSaNathI vartamAnanA ane bhaviSyanA aneka paryAyasvarUpa chuM'. bhAvArtha : somila nAmanA brAhmaNe jyAre 52mAtmAne prazna karyo ke, 'prabhu ! Apa kevA cho ?' tyAre prabhue pratyuttara Apyo ke, 'dravyathI huM eka chuM, to darzana-jJAnanA pariNAmathI huM ubhaya chuM. AtmapradezonI apekSAe huM akSaya ane avyaya chuM, jyAre paryAyonI apekSAe vicAro to huM bhUtakALamAM thayelA aneka judA judA bhAva svarUpa chuM. upalakSaNathI vartamAnanA ane bhaviSyanA paNa aneka paryAyosvarUpa chuM' syAdvAdanA siddhAMtane puSTa karanAro paramAtmAno A pratyuttara jainazAstronI anekAntadRSTinuM uttama udAharaNa che. AvI dRSTithI padArthonI vicAraNA karavAmAM Ave to ja mokSAdi saMgata thAya, AthI ja A uttara dvArA evuM nakkI karI zakAya ke jainazAstro tApazuddha che. For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to huM eka Abhamana 88 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : tApazuddha zAstranuM eka dRSTAMta ApavA granthakArazrI jaina Agama "bhagavatI sUtra'nA eka pAThanuM smaraNa karAve che.' somila nAmanA brAhmaNe ekavAra bhagavAnane prazna karyo ke, "he bhagavAna ! zuM Apa eka cho ? zuM Apa ubhaya cho ? Apa akSaya cho ? avyaya cho ? avasthita cho ? aneka bhUta-bhAvI paryAyamaya cho ?" somilanA AvA praznanA javAbamAM bhagavAne jaNAvyuM ke, "he somila ! huM eka paNa chuM, ubhaya paNa chuM, akSaya paNa chuM, avyaya paNa chuM, avasthita paNa chuM ane anavasthita paNa chuM." Avo uttara jema ApaNane samajavo agharo paDe tema somila brAhmaNane paNa na samajAyo. tethI teNe bhagavAnane puna: te samajAvavA mATe vinaMti karI, tyAre bhagavAne syAdvAdanI siddhi mATe jaNAvyuM ke "he somila ! dravyArthika nayathI vicArIe ka AtmadravyasvarUpa chuM ane paryAyArthika nayathI vicArIe to huM jJAna ane darzana ubhayarUpa chuM. kAraNa ke, darzana paNa mAro paryAya che ane jJAna paNa mAro paryAya che, tethI huM jJAnasvarUpa paNa chuM ane darzanasvarUpa paNa chuM. A apekSAe huM ubhaya-be svarUpa paNa chuM. jIvadravyanA pradezo kyAreya nAza pAmatA nathI ane ochA paNa thatAM nathI, mATe huM akSaya paNa chuM ane avyaya paNa chuM ane tethI huM avasthita paNa chuM. vaLI, jo AtmAnA vividha paryAyonI apekSAe vicArIe to bhUtakALamAM mArA je manuSya, deva vagere judA judA bhAvo thayA te svarUpe huM aneka paNa chuM ane tethI huM anavasthita paNa chuM." bhagavAnanI A javAbathI nakkI karI zakAya che ke eka ja dharmImAM ekatva, ddhitva, anekatva vagere aneka virodhI dharmo ekasAthe paNa hoI zake che. bhagavAnanI A javAbo ja anekAntane siddha kare che, ane jIvAdi dareka padArthanuM syAdvAdasvarUpa batAve che. anekAntane mAnyA vinA AtmA vagere padArthonuM AvuM vAstavika paripUrNa svarUpa batAvI zakAtuM nathI. sAvAdI ja padArthane dravyAstika nayathI eka ane paryAyAstika nayathI anekarUpe joI-jANI zake che. AtmadravyanA koI pradezono eka aMzathI ke sarvAzathI kyAre paNa nAza thato nathI, tethI svAduvAdano svIkAra karanAra vyakti AtmAne akSaya ane avyaya paNa mAnI zake che. vaLI, AtmA jyAre manuSya bane ke deva bane tyAre te rUpe pariNAma pAmatAM AtmAnA eka paryAyano kSaya ane bIjAnI utpatti thatI hovAthI te AtmAne kSaya pAmavAnA svabhAvavALo paNa svIkArI zake che. anekAntane apanAvyA vinA padArthanuM AvuM vAstavika svarUpa jANI zakAtuM ja nathI, ane te vinA mokSa AdinI saMgati paNa thaI zakatI nathI. anekAntane apanAvavAthI ja zAstrIya padArthonuM tAtparya susthita rahe che, tethI ja je zAstramAM anekAntadaSTinuM nirUpaNa hoya te ja zAstra tApazuddha kahevAya, jemake jainazAstra. 30-31// 1. bhaMte ege bhavaM ? duve bhavaM? akkhae bhavaM? avvae bhavaM? avaTThie bhavaM? aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM? somila ! ege vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM se keNatuNaM bhaMte ! evaM vuccai-jAva 'bhavie vi ahaM' somilA ! davvaTThayAe ege ahaM, NANadaMsaNaTThayAe duvihe ahaM, paesaTThayAe akkhae vi ahaM, avvae vi ahaM, avaTThie vi ahaM, uvayogaTThayAe aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM / se teNatuNaM jAva... bhavie vi ahaM ityevaM proktavAn / - bhagavatIsUtre 22-28. 20-sUtra 648TT For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-32 syAdvAdanI siddhi gAthA-32 thI 44 avataraNikA : je zAstramAM syAdvAdaddaSTithI kathana karAyuM hoya te zAstra tAtparyazuddha che ane tethI tApazuddha paNa che, jema ke jaina zAstro; paraMtu je zAstromAM ekAntadRSTithI kathana karAyuM hoya te tAtparyazuddha nathI ane tethI tApazuddha paNa nathI. tyAM koIne zaMkA thAya ke, jainazAstromAM paNa jyAre eka nayathI padArthanuM nirUpaNa karavAmAM Ave tyAre nayonuM ekAMtika kathana jovA maLe che. to pachI A rIte ekAMtika kathana karanArAM jaina zAstro tApazuddha kevI rIte kahevAya ? AvI zaMkAnuM samAdhAna karatAM have graMthakArazrI jaNAve che zloka : Dhore tvavALapa thayA' dvityuMna ti' | peAdhiyAplevamaneAno neti ||32|| 11 zabdArtha : dvitvaM 1. yathA - je pramANe 2. hrayo: - be vastumAM rU. vanupi - ekatva buddhithI paNa 4. dvitva 6. na pati - nAza pAmatuM nathI. 7. vam - e pramANe 8. naryAnnadhiyA - nayanI ekAnta pi buddhithI paNa 6. aneAnta: - anekAnta 10/99. na paghdhati - nAza pAmato nathI. zlokArtha : 89 - jema sAme rahelA be padArthomAM apekSAe ekapaNAnI buddhi utpanna thAya che, tyAre paNa te banne padArthamAM raheluM dvitva nAza pAmatuM nathI. e pramANe nayanI ekAntabuddhithI paNa anekAnta nAza pAmatuM nathI. bhAvArtha : sAme rahelA be padArthomAMthI eka-ekane ja jovAno dRSTikoNa apanAvI, koI ema kahe ke 'A eka che' ane 'A eka che' to tenuM kathana kAMI khoTuM nathI arthAt baMnemAM rahelA 'ekatva' dharmane AgaLa karIne baMnemAM alaga rIte nirdeza karavAmAM Ave to koI doSa nathI. vaLI te ja vakhate e be padArtho hovAne kAraNe te bannemAM dvitva iM 'be paNA'nI buddhi paNa nAza pAmatI nathI. kema ke, 'dvitva' ubhayamAM rahe che. Ama ekatva ane dvitva virodhI hovA chatAM apekSAvizeSathI jema sAthe paNa rahe che, tema jainadarzanamAM paNa koI eka nayanI ekAntabuddhithI koI kathana karyuM hoya topaNa tenI anekAntatA nAza pAmatI nathI; kemake syAdvAdane svIkAranAra jainadarzanavALA mAne che ke, A nayanI apekSAe ja A vastu AvI che, paraMtu sarvathA Ama ja che evuM nathI. AthI jainadarzanamAM te te nayanI ekAntabuddhithI kathana hoya topaNa anekAntapaNuM nAza pAmatuM nathI, tethI tAtparyazyAmikA paNa thatI nathI ane pariNAme jainadarzana svayaM tApazuddha siddha thAya che. For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : sAme be ghaTa paDyA hoya paNa jo te banne ghaTane alaga alagarUpe lakSya banAvAya, to "A eka che' ane A eka che' evI ekatvanI buddhi bannemAM utpanna thAya che. Ama chatAM tyAre paNa te bannenA samudAyamAM 'A be che" evI dvitvanI eTale ke bepaNAnI buddhi nAza pAmatI nathI. A ddhitva' nAmano dharma ubhayamAM rahe che, tethI eka ghaTamAM "ekatva'to che ja paNa sAthe sAthe ddhitva paNa che. tethI eka ja padArthamAM ekI sAthe ekatva ane dvitva ema be virodhI dharmo rahI zake che. A ja syAdvAdaSTi che. AvI ja rIte anekAntasiddhAntanuM pratipAdana karanArA jainazAstromAM paNa aneka dharmavALI vastumAMthI koI eka dharmane samajAvavA ke tenuM prAdhAnya jaNAvavA "A vastu AvI ja che tevuM ekAtte kathana karAya che, paraMtu tyAre paNa syAdvAdI sArI peThe jANe che ke, A vastu A apekSAe ja AvI che, tethI syAdvAdI te vakhate paNa temAM rahelA bIjA dharmono apalApa karato nathI arthAt te jANe che ke, te samaye paNa padArthamAM rahelA bIjA dharmo kAMI sadaMtara jatA rahetA nathI. AvI vividha apekSAo lakSyamAM hovAne kAraNe jainadarzanane mAnanArA maharSio samaje che ke, jagatavartI sarva bhAvo paryAyathI anitya che ane dravyathI nitya che, paraMtu mohanA kAraNe je jIvo AvuM jANatA nathI teo huM ahIM kAyama rahevAno chuM ane meM sajAvelo saMsAra paNa sadA rahevAno che.' tevuM mAnI nAhakanA pApa bAMdhI du:khI thaI rahyA che. te jIvone du:khathI mukta karAvavA ane ekAntavALI temanI mAnyatAne toDAvavA ja maharSio padArtha nityAnitya hovA chatAM ema kahe che ke "sarvanitya' AvuM kahI teo ema jaNAvavA mAMge che ke, je padArtha je svarUpe dekhAya che te padArtha te svarUpe sadA rahenAra nathI, to tenA upara nAhakano moha zA mATe karavo ? A rIte anya nAnI vAtane manamAM rAkhI eka nayathI ekAtte kathana karavAmAM Ave topaNa anekAntane koI bAdha Avato nathI, kemake jainadarzana sApekSabuddhi jALavIne padArthamAM rahelA anaMta dharmomAMthI mukhyapaNe koIpaNa eka guNadharmano bodha karAve tyAre tenA bAkInA guNadharmono apalApa karatuM nathI; paNa bAkInA guNadharmone mAtra gauNa banAve che. A rIte anaMtadharmAtmaka vastunA je samaye je dharmane mahattva ApavuM hoya te dharmane prAdhAnya ApIne anya dharmone gauNa karavAmAM koI doSa nathI. kema ke, manamAM gauNapaNe anyano svIkAra thayelo ja hoya che. anya dharmone gauNa banAvavA ane anyadharmono apalApa karavo, e bemAM bheda che. anyadharmo ne gauNa karavAmAM svAhAdaSTi haNAtI nathI, jyAre anyadharmono apalopa karavAmAM syAdvAdaSTi haNAI jAya che, AthI ja anyadharmone gauNa karI potAnA pratipAdya evA eka dharmanI prarUpaNA karanAra naya ja sunaya bane che. anyadharmono apalApa karanAra nava durnaya bane che. jainadarzanane varelA maharSio mAtra anya dharmane gauNa kare che eTaluM ja nahi, paraMtu kyAreka to ziSyanI buddhimAM eka vAtane vadhu sthira karavA eka ja nayathI vastunuM varNana karatI vakhate anya nayanuM khaMDana paNa kare che. jema ke "ahiMsA ja dharma che, hiMsA adharma ja che.' ahIM paNa anekAntadRSTithI joIe to AvuM nathI, kema ke saMghAdinA rakSaNa mATe ke vizeSa zubhabhAvanI vRddhi mATe potAnI bhUmikAdino vicAra karI jo bAhyahiMsA For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-33 91 ke je mAtra dravyahiMsA ja che, bhAvahiMsA nathI ja, te apanAvAI hoya to te dharma paNa bane che, topaNa jyAM sudhI sUkSmadraSTithI padArthane jovAnI kSamatA na Ave tyAM sudhI ziSyane Avo bheda jaNAvAto nathI. tene to sAmAnyathI "ahiMsA ja dharma che ane hiMsA adharma ja che' tema kahevAmAM Ave che. AvuM kathana karatI vakhate paNa syAdvAdane samajanArA sadguru bhagavaMtonA magajamAM anya apekSA beThelI ja hoya che, teo mAtra ziSyanI buddhi paripakva bane tenI rAha jotA hoya che. tethI saMjogane anurUpa karelI eka nayanI prarUpaNA paNa paramArthathI zuddha ja che. te anekAntano nAza paNa karatI nathI ke tenA kAraNe zAstranI tApazuddhine bAdha paNa Avato nathI. li32aa. avataraNikA : pUrva zlokamAM sthApana karyuM ke nayanI ekAnta buddhithI paNa anekAnta nAza pAmato nathI, tyAM prazna thAya ke to zuM nayanI ekAntabuddhi pramANabhUta che ? teno uttara ApatAM jaNAve chezloka : sAmagryeNa na mAnaM syAd, dvayorekatvadhIryathA' / tathA vastuni vastvaMzabuddhi yo nayAtmikA | // 33 // zabdArtha : 9. yathA - je prakAre 2. yoH - (sAme rahelI) be vastumAM rU. vadha: - ekatvanI buddhi 4. sAmA - samagrapaNAthI /6/7. mai na thAtu - pramANabhUta na thAya 8, tathA - te prakAre 2. vastuni - vastumAM 10/11, nayatmikkA vadhvaMzavRddhi: - nayAtmikA evI vastu-aMzanI buddhi (samagrapaNAthI pramANabhUta na thAya tema) 12. royA - jANavuM. zlokArtha : je pramANe sAme rahelI be vastumAM ekatvanI buddhi samagratayA pramANabhUta thatI nathI te pramANe (anaMtadharmavALI) vastunA viSayamAM (tenA eka dharmane sAme rAkhIne) vastu-aMzanI nayAtmikA buddhi paNa samagratayA pramANabhUta nathI tema jANavuM. bhAvArtha : sAme paDelI be vastumAMthI ekane ja lakSya banAvI 'A eka che' evuM kathana te eka padArthanI apekSAe bolavAmAM Ave to sAcuM chepaNa jo bannenA samudAyanI apekSAe AvuM kahevAmAM Ave, to te sAcuM nathI. eTale ke be padArthamAM (bannene AzrayIne) samagratayA ekapaNAnI buddhi pramANabhUta na kahevAya. tenI jema anaMta dharmAtmaka vastunA viSayamAM paNa tenA mAtra ekAda dharmane AgaLa karIne vastunA aMzanuM nayAtmaka kathana te aMza mATe sAcuM hovA chatAM, samagra vastuviSayaka evuM kathana ayogya-asatya kahevAya, tethI nayanI ekAnta buddhi samagratayA pramANabhUta na kahevAya. For Personal Private Use Only www jainelibrary.org Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 vizeSArtha : 'eka nayanA AdhAre ekAnte kathana karavA chatAM anekAnta bAdhita thato nathI.' -granthakArazrInI A vAta pakaDIne pUrvapakSInuM evuM kahevuM che ke, eka nayanA AdhAre karAtA ekAMtika kathanathI jo anekAntane bAdha na Avato hoya, to eka nayanA AdhAre thatuM ekAMtika kathana paNa pramANabhUta mAnavuM joIe ane te rIte eka nayathI ekAMtika kathana karanArAM zAstro paNa zuddha mAnavAM joIe. adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra pUrvapakSIno A Azaya samajIne ja graMthakArazrI A zlokamAM tene khUbIpUrvaka jaNAve che ke, vastunA eka aMzane AzrayIne thatuM ekAMtika kathana, sarvAMze te vastu mATe yogya nathI, tethI nayanI ekAntabuddhi samagratayA pramANabhUta nathI. jema sAme koI be vastu paDI hoya, temAM 'A eka che' ane 'A eka che' evI bemAM ekatvanI buddhi yogya hovA chatAM, teonA samUhamAM dvitva na mAnatAM samagratayA jo ekatva ja manAya to te khoTuM che. samagratAthI eTale ke bannenA samudAyane AzrayIne te ekatvanI buddhi pramANabhUta na kahevAya, kema ke jema te be vastumAM ekatva che tema dvitva paNa che, tethI ekatva ane dvitva ubhayarUpa buddhi thAya to ja te samagratAthI pramANarUpa kahevAya. Ama bhinna bhinna nayanI dRSTie samavAya saMbaMdhathI eka ja padArthamAM ekatva ane dvitvano virodha Avato nathI. te ja rIte AtmAmAM nityatva-anityatva banne dharmo to che ja, paNa temAM dravyathI nityatva che ane paryAyathI anityatva che, tethI saMpUrNapaNe jovAmAM Ave to AtmA nityAnitya che. AvA ubhayasvarUpavALA AtmAmAM samagratayA mAtra nityatva ja ke mAtra anityatva ja mAnavuM te doSarUpa che. Ama, vastunA viSayamAM nayAtmikA buddhi vastunA aMzanA bodhasvarUpa che, tethI aMzathI yathArtha hovA chatAM samagratAthI (as a whole / in totality) te pramANa nathI. / / 33 / / avataraNikA : jo nayAtmikA buddhi samagratayA pramANabhUta nathI to pachI jaina zAstro teno kema svIkAra kare che ? tevI jijJAsAnuM samAdhAna karatAM jaNAve che zloka : ekadezenaM caikaitvardhIrdvayoH syAdyathA' prama' / tathA' vastuniM vastvaMzabuddhirjJeyA~ nayAtmikIM ||34|| zabdArtha : 1/2. ca yathA - ane je pramANe rU. hrayo: - be padArthomAM 4. pramA sthAt - pramArUpa thAya 8. tathA - te prakAre 6. vastuni - vastumAM aMzanI buddhi (eka dezathI pramArUpa) 12. jJeyA - jANavI. vadhI - ekatvanI buddhi -. vezana - eka dezathI 6/7. 10. nayAtmiA - nayAtmikA evI 99. vallaMzavRddhi: - vastu For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-34 zlokArtha : jema sAme paDelA be padArthomAMthI koIpaNa ekamAM utpanna thayelI ekatva buddhi eka dezathI yathArtha gaNAya tema vastumAM nayAtmikA evI vastu-aMzanI buddhi paNa vastunA eka dezathI yathArtha jANavI. bhAvArtha : be vastunA samudAyamAM "A eka che' evI ekapaNAnI buddhi yathArtha na kahevAya, paraMtu jo te samudAyanA eka aMzamAM ekatvanI buddhi thAya to te yogya kahevAya. tenI jema anaMta dharmAtmaka vastumAM jo sarvAMze eka nayane AzrayIne eka ja dharmanI buddhi thAya to te yathArtha na gaNAya, paraMtu tenA ekaja aMzamAM jo AvI buddhi thAya to tene pramANabhUta mAnavAmAM koI vAMdho nathI. tethI ja jainazAsana nayabuddhine svIkAre che. vizeSArtha : vastunA koI eka guNadharmane AzrayIne vastuviSayaka "A nitya che ke "A anitya che" evuM ekAnta paNa koI kathana karavAmAM Ave to te kathana ayogya nathI ane tenAthI anekAnta bAdhita paNa thato nathI. Ama chatAM ekAMtika kathana karanArI AvI nayanI buddhi saMpUrNa vastune AzrayIne pramANabhUta nathI banatI, paraMtu vastunA eka aMzane (dezane) AzrayIne tene cokkasa pramANabhUta mAnI zakAya. jema be ghaTa sAme paDyA hoya to bannenA samudAya mATe "A eka che' evI ekatvanI buddhi khoTI kahevAya, paraMtu te bemAMthI koI eka ja vastune AzrayIne jo "A eka che' tevI buddhi karAya to te yogya ja kahevAya. ' ' tevI ja rIte nityAnitya svabhAvavALI vastune sarvAze nitya ke anitya kahevAmAM Ave to te khoTuM kahevAya, paraMtu dravyAstika nayanA AdhAre vastunA dravyarUpa aMzane AzrayIne eTale ke tene mukhya banAvIne vastune nitya kahevAya ane paryAyAstika nayanA AdhAre vastunA paryAyarUpa aMzane AzrayIne vastune anitya kahevAmAM Ave to kAMI khoTuM nathI. jagatanA sarva vyavahAro paNa A rIte ja cAle che. vastunA ghaNA dharmo hovA chatAM, jyAM jenI mukhyatA hoya ke jenAthI kArya thatuM hoya tene ja AgaLa karI kAma levAya che. AthI ja naya svarUpa buddhi, vastuno sarvAMze bodha karavA-karAvavAmAM ayogya hovA chatAM AMzika rIte bodha karavAkarAvavAmAM to yathArtha ja che, tethI ja jainazAsana tene svIkArI, tenA ja AdhAre vastuno vAstavika bodha karekarAve che. pa34. For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : 'nayAtmikA buddhi pramANabhUta che ke apramANabhUta' te viSayanI carcAno niSkarSa jaNAvatAM kahe che zloka : 6 itthaM' caM saMzayatvaM' yannayAnAM bhASate paraH / 14 tadapAstaM N dvayAlambaiH pratyekaM na nayeSu yat // 35 // noMdha : mAvate para: - nA sthAne pitA re: evo paNa pATha maLe che. zabdArtha : 1/2. ca Dtha - ane A rIte rU. nayAnAM - (paraspara virodhI vikalpo svarUpa) nayonuM 4/6. yat saMzayatva - je saMzayatva 6/7. para: mAvate - anya kahe che 8/6. tad gavAstuM - te dUra thAya che 10. vat - kAraNa ke 99. nayevu - nayomAM 12. pratye - pratyeka (naya) 13/14. dhaiyAzrva: 7 - krayAlambavALo nathI = be viruddha dharmanA svIkAravALo nathI. zlokArtha : ane A rIte = nayAtmikA buddhine eka dezathI pramANabhUta svIkAravAne kAraNe, anya darzanakAro (paraspara virodhI) nayomAM je saMzayapaNAno Aropa kare che te TakI zakato nathI, kema ke aneka nayonA samUhamAMnA koI eka nayamAM be viruddha dharmonuM AlaMbana hotuM nathI. bhAvArtha : eka ja padArthane AzrayIne judA judA nayonA judA judA abhiprAyo sAMbhaLIne keTalAka evuM mAne che ke, nayonA AdhAre je bodha thAya che te saMzayAtmaka rahe che; paraMtu pUrvamAM je jaNAvyuM ke, 'vastunA eka aMzamAM nayanI buddhi pramANarUpa che' - tenA AdhAre nayomAM saMzayano Aropa TakI zakato nathI; kema ke jo eka vastunA viSayamAM be virodhI vikalpo UbhA thAya to saMzaya thAya, paraMtu nayonA viSayamAM evuM nathI. pratyeka nayo to nizcitapaNe eka ja vAta rajU kare che ane nizcita prakAranA kathanamAM saMzayano savAla ja raheto nathI. vizeSArtha : anekAntavAda judA judA nayanI dRSTithI evuM kathana kare che ke, 'AtmA vagere padArtho nitya paNa che ane anitya paNa che.' tenuM AvuM kathana sAMbhaLI keTalAkane saMzaya thAya ke 'AtmA nitya haze ke anitya ?' AthI koI evo Aropa kare che ke nayothI thato bodha nizcayAtmaka nathI, paNa saMzayarUpa che. Avo Aropa bilkula yogya nathI kema ke, uparanA zlokomAM nayonA svarUpanI je rIte spaSTatA karI che, te jotAM emano Aropa jarA paNa TakI zake tema nathI. anekAnta e nayonA samUha svarUpa che. nayasamUha potAnI mAnyatAne sApekSapaNe nizcayAtmaka rIte ja rajU karato hoya che. je apekSAthI, je rIte vAta 2jU ka2vAmAM AvI hoya, te rIte to te vAta nizcita For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-35 95 ja hoya che temAM koI saMzaya nathI hoto. anekAntavAda satya mATe eTalo sabhAna hoya che ke te potAnI vAta rajU karatAM pahelAM spaSTa karI le che ke teNe rajU karelo vicAra amuka apekSAe, amuka saMdarbhamAM ja karelo che, tethI te apekSAe te aMzamAM to tenI vAta nizcita ja hoya che, tethI ja AgaLanA zlokamAM graMthakArazrIe kahyuM hatuM ke nayonuM ekAttika kathana paNa eka aMzathI to yogya ja che. temAM saMzayane jarA paNa avakAza raheto nathI. saMzaya to tyAre utpanna thAya ke jyAre eka ja vastu saMbaMdhI be virodhI vikalpo (alternatives) sAme hoya ane te banne vikalpo saMbaMdhI koI hakArAtmaka (positive) ke nakArAtmaka (negative) nizcaya na thaI zakyo hoya. jemake rAtrinA dhuMdhaLA prakAzamAM sAme koI sthira vastune joI "A mANasa che ke TUMThuM ?" evo saMzaya Ubho thaI zake che, kema ke ahIM be vikalpo ubhA thayA che ane te mANasa ke TUMThAMmAMthI koIpaNa vikalpa saMbaMdhI nizcaya thaI zakyo nathI. jyAre nayonA viSayamAM AvuM kyAreya banatuM nathI, kema ke nayo haMmezA nizcitarUpe eka ja vAtanuM kathana kare che, tethI nayonA kAraNe kyAreya paNa saMzaya Ubho thato nathI.' dravyArthika naya AtmAne spaSTapaNe nitya ja kahe che. paryAyArthika naya AtmAne spaSTapaNe anitya ja jaNAve che. anekAntanA aMgabhUta A banne nayonuM kathana ekabIjAthI viruddha hovA chatAM paNa apekSApUrvakanuM hovAthI temAM paraspara leza paNa virodha raheto nathI ane apekSA sahita/saMdarbhathI nizcita kathana karatA hovAne kAraNe temAM saMzaya paNa raheto nathI. jyAre nayanA abhiprAyamAM leza paNa saMzaya na hoya to te ja nayonA samUharUpa anekAntavAdamAM syAdvAdamAM) saMzaya kyAMthI rahe ? Il35ll avataraNikA: pUrva zlokamAM jaNAvyuM ke nayonA samUhamAMnA eka eka nayanuM kathana nizcayAtmaka hoya che, temAM be virodhI vikalpa hotA nathI, tethI te saMzayarUpa na kahevAya. A vAta nayanI bAbatamAM to barAbara che. paraMtu samagra vastune sAme rAkhIne sarva nayothI vicAraNA karIe to buddhimAM be virodhI vikalpo UbhA thAya ja, kemake dravyArthika naya "AtmA nitya che evuM kathana kare to paryAyArthika naya "AtmA anitya che' tema kahe, tethI AtmAnI vicAraNA karanAra vyaktine A banne kathano sAMbhaLI saMzaya to thAya ja ke, kharekhara AtmA nitya haze ke anitya ? tethI sarva nayanA AdhAre cAlatI vicArasaraNImAM saMpUrNa padArthaviSayaka je jJAna thAya te to saMzayAtmaka ja bane. AvI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM kahe che 1. sAdhavAthapramaUTHvInavasthitADaneskoTisaMzajJAna saMzaya: ITI yathA'yaM sthANurvA puruSo vA / / 12 / / - pramaUTnayatattvIvo | 2. mayaM na saMzaya:, TerevAnuM | TIkA - ayaM nayAtmako bodhaH saMzayo na, kRtaH ? koTeH prakArasya aikyAt, saMzayasya viruddhobhayaprakArakajJAnasvarUpatvAt / - nopaze, II. 8 || For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 zloka : adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra sAmagryeNa' dvayAlambe'pya~virodhai samuccayaH / vizeSa' TurnayatrAta: svAstheLe svayaM hatAH ||36// 9 zabdArtha : 9. sAmaghyeLa - samagratayA 2. saiMyAnve'pi - be (dharmanuM) Alambana hovA chatAM paNa rU. virodhe - avirodha hoya tyAre 4. samurvyayaH - saMgraha thAya . viroghe - virodha hoya to 6. durrayavrAtA: - durrayonA samUho 7. svazatrei - svazastrathI 8/1. svayaM hatA: - svayaM haNAyelA che. zlokArtha : samagrarUpe be (dharmanuM) AlaMbana hovA chatAM paNa jo te bannemAM virodha na Avato hoya to banneno saMgraha thAya che ane jo virodha Avato hoya to durrayonA samUho potAnA zastrathI pote ja haNAyelA che. bhAvArtha : eka naya jo ke nizcitapaNe eka aMzamAM eka dharmanuM ja kathana kare che, tethI eka nayamAM saMzaya thaI zake nahIM, paraMtu samagratayA jyAre banne nayone grahaNa karavAmAM Ave tyAre be judA judA dharmonuM AlaMbana prApta thAya che. jemake eka naya kahe ke AtmA nitya che to bIjo naya kahe ke, AtmA anitya che. A rIte hrayAlamba prApta thAya tyAre apekSAbhedathI vicAratAM, eTale ke dravyanI apekSAe AtmA nitya che ane paryAyanI apekSAe AtmA anitya che, ema vicAratAM jo virodha na Avato hoya, to bannenA abhiprAyono saMgraha karIne vastuno saMpUrNapaNe bodha karI zakAya che. jo apekSAbheda vicAravAmAM na Ave ane nayAtmaka kathanane sarvAMze grahaNa karavAmAM Ave to nakkI virodha Ave. tyAre te nayAtmaka kathana durnaya banI jAya che. durrayonA samUho vastune ekAnte nitya ke ekAnte anitya mAnI potAnI mAnyatAnI rajUAta karavA jAya tyAre te pote ja potAnI mAnyatAmAM TakI zakatA nathI. vizeSArtha : koIpaNa padArthane sarvAMzathI joIe to tenA saMbaMdhI aneka judA judA dharmono bodha thAya. koIka rIte padArtha nitya lAge to koIka rIte anitya lAge, koI dharmathI sat dekhAya to koI dharmathI asat dekhAya. A rIte bhinna bhinna dharmono bodha thavAthI vicA2bhUmikAmAM te padArtha saMbaMdhI be virodhI dharmonuM Alambana prApta thAya. jemake, AtmA nitya paNa che ane anitya paNa che. apekSAne lakSyamAM lIdhA vinA uparachallI dRSTie jotAM AvA be vikalpovALA kathanathI buddhimAM saMzaya Ubho thAya ke 'AtmA nitya haze ke anitya ?' Ama chatAM apekSAne lakSyamAM rAkhI jo A vAtane gaMbhIratAthI vicA2vAmAM Ave to jarU2 samajAya ke Atmadravya kAyama rahenAra che, teno nAza kadI thavAno nathI, mATe dravyanI apekSAe AtmA nitya che. vaLI bAlya, yuvA, vRddhAdi aneka avasthA tathA manuSyatva Adi aneka paryAyo naja2 sAme palaTAtA dekhAya che, mATe paryAyanI apekSAe AtmA anitya che. AthI nayo je rIte judI-judI apekSAthI (different perspectivesthI) For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-39 7 padArthanI rajUAta kare che te rIte padArthane jovA prayatna karavAmAM Ave to zaMkA to thatI ja nathI; paraMtu padArthaviSayaka pUrNa ane yathArtha bodha thaI zake che. AthI ja graMthakArazrI kahe che, nayonA AdhAre koI paNa vastunuM jJAna karavAmAM Ave to eka ja vastuviSayaka aneka abhiprAyo prApta thAya che. temAMnA keTalAka abhiprAyo paraspara virodhI jevA paNa lAge, layo je apekSAthI vasta svarUpanuM kathana kare che te apekSAthI padArtha jovA prayatna karavAmAM Ave to temAM kyAMya virodha Avato nathI. pariNAme judA judA sarva abhiprAyono saMgraha karI zakAya che ane tenA AdhAre vastuno saMpUrNa ane vAstavika bodha karI zakAya che. Ama, vastunA svarUpa saMbaMdhI be virodhI abhiprAyo prApta thavA chatAM apekSAbheda hovAne kAraNe koI saMzaya Ubho thato nathI. vastunA viSayamAM prApta thayelA judA judA abhiprAyone jo A rIte apekSAbhedathI vicAravAmAM na Ave to banne abhiprAyo paraspara virodhI banI jAya, kema ke tyAre "AtmA A apekSAe (from this point of view) nitya che ke "A apekSAe anitya che evuM kahevAtuM nathI, paraMtu AtmA nitya ja che ke anitya ja che evuM ekAtte kathana karavAmAM Ave che. A rIte apekSA vinA ekAtte kathana karAya tyAre banne virodhI abhiprAyo eka bIjAnuM khaMDana karanArA banI jAya che. eka bIjAne khaMDana karanArA abhiprAyo sunayana svarUpa rahetA nathI; paraMtu durnayarUpa banI jAya che kema ke, nirapekSapaNe pravRtti e ja durnayapaNAnuM bIja che ane sApekSabhAve rajUAta karavAmAM sunayapaNuM che. sunaya potAnI mAnyatAne pradhAnapaNe rajU karavA mATe ja eka dezathI padArthanuM svarUpa batAve che, paraMtu bIjA nayanA abhiprAyanuM te kyAreya khaMDana karato nathI. te anya nayanI mAnyatA pratye sadA udAsIna rahe che, eTale ke te anya nayonI vAtone gauNapaNe svIkAre che, paNa potAnA abhiprAyomAM ene sthAna Apato nathI. jo te anyanA abhiprAya pratye udAsIna na rahetAM, anyanI mAnyatAnuM khaMDana karavA lAge to te durnaya banI jAya che. 1. svArtha prAdI DUtarAMza pratikSepI sunaya: | svArtha pradI rUtarAMzapratikSepa Turnaya: | - sammatitarka - dravya-guNa paryAyano rAsa. sunaya eTale eka evA prakArano abhiprAya je vastunA eka dharmane AgaLa karI A vastu AvI che-tema jaNAve, paraMtu te vakhate paNa te vastunA bIjA dharmono apalApa-niSedha na kare. jyAre durnaya vastunA eka dharmane pakaDI A vastu AvI ja che, tema saMpUrNa vastuviSayaka ekAMte kathana kare ane vastunA bIjA dharmono apalopa-niSedha kare. jema sunaya vastunA eka aMzane grahaNa karI vastuno bodha karAve tevo vizeSa prakArano abhiprAya che, tema pramANa paNa eka evA prakArano abhiprAya che je vastunA sarva pAsAMno bodha karAve. pramANa sarva sunayonA samUhasvarUpa che. nIcenAM keTalAka daSTAMto dvArA A traNe prakAranA abhiprAyone samajavA sulabha banaze. 1. * gavuM sava - "A vastu sat ja che' - AvuM kahenAra durnaya che. * mayaM sat - "A vastu sat che' - AvuM kahenAra sunaya che. * gaye thAt sat - "A vastu apekSAe satu che' - AvuM kahenAra pramANa che. II. satuM eTale ke dravyanuM lakSaNa karatAM kahevAmAM AvyuM che ke, davvaM pajjavaviuyaM davvaviuttA ya pajjavA Natthi / uppAya-TThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM / / 12 / / - sampatita-prathama || For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra sunayane AzrayIne padArthanI vicAraNA karavAmAM kyAre paNa virodha Avato nathI, ane durrayonA AdhAre vicAraNA karavAmAM kyAre paNa virodha AvyA vinA raheto nathI. sunayono samUha vastunA vividha aMza Adine AzrayIne prApta thAya che, kema ke sunaya e vastunI aMzAtmaka buddhisvarUpa che, jemAM saMdarbha, saMbaMdha ke apekSAne kAraNe bheda paDe che. jyAre dareka durnaya vastunA eka aMzane saMpUrNa vastu saMbaMdhI ekAnte kathana ka2nA2A hoya che, tethI durnayono samUha saMpUrNa vastuviSayaka aneka judA judA abhiprAyo svarUpa hoya che. 98 sunayono saMgraha vastuno yathArtha bodha karAvavAmAM sahAyaka bane che jyAre durnayano samUha eka bIjAnuM khaMDana karavAmAM tatpara hoya che, tethI dareka durrayanI mAnyatA anya nayanI mAnyatAnuM khaMDana karavAnuM eka zastra banI jAya che. potAnA A zastra vaDe te bIjAno nAza karavA prayatna kare che paNa bane che evuM ke bIjAnuM khaMDana karatAM te pote ja haNAI jAya che. jema ke dravyAstikanayanI mAnyatA upara cAlato durnaya AtmAne sarvAMze nitya kahe che. jyAM sudhI te dravyathI ja AtmA nitya che evuM kahevA prayatna kare tyAM sudhI koI vAMdho na Ave, paNa te to AtmAne sarvAMze ane ekAnte nitya kahe che, tethI tenA kathanathI evuM prApta thAya ke, AtmA paryAyathI paNa nitya che. hakIkatamAM A dravya e utpAda ane nAza evA paryAya vinAnuM nathI ane paryAyo e dravya = dhruvAMza vinAnA nathI. kAraNa ke, utpAda, nAza ane sthiti e traNe dravya = sattnuM lakSaNa che. dravyanuM sattnuM AvuM lakSaNa e pramANa vAkyasvarUpa che, tenA dvArA vastunuM yathArtha ane saMpUrNa svarUpa ahIM batAvyuM che. = koI vastu utpAda ane vinAza vinAnI mAtra sthira nathI. tema ja koI vastu sthiratA vinAnI mAtra utpAda-vinAzavALI nathI. kAraNa ke vastuno svabhAva ja evo che ke, te mULarUpe sthira chatAM nimitta pramANe judA judA rUpe badalAtI 2he che, tethI eka ja vastumAM sthirapaNuM ane asthirapaNuM viruddha nathI, paNa vAstavika che, ane e be rUpo hoya to ja vastu pUrNa bane che, AthI jo koI ema kahe ke, * 'vastu sthira/nitya ja che' ke 'vastu asthira/anitya ja che' to te durnayo che. * jo koI apekSApUrvaka ema kahe ke, 'vastu sthira/nitya che' athavA 'vastu asthira/anitya che' to e sunayo che. * je ema kahe ke 'vastu sthira-asthira | nityAnitya che' - e pramANa vAkya che. pramANa vAkaya vastunA svarUpanuM pUrNa ane yathArtha nirUpaNa karanAruM syAdvAdRSTivALuM vAkya che. III. jaina zAstranA bIjA eka prasiddha vAkyane A traNa abhiprAyone AdhAre vicArIe to, pramattayogAt va hiMsA, prALavyaparopaLam Tva hiMsA - 'pramattayoga ja hiMsA che' ke 'prANano nAza ja hiMsA che' - A banne abhiprAyo durnayasvarUpa che. 'pramattayogAt hiMsA, prAAvyaparopAM hiMsA - 'pramattayogathI hiMsA che' ke 'prANano nAza e hiMsA che' - A banne abhiprAyo sunayasvarUpa che. 'pramattayo zAt prAAvyaparopaLa hiMsA - 'pramattayogathI prANano nAza karavo e hiMsA che' - A abhiprAya pramANasvarUpa che. 'pramatayoga ja hiMsA' evuM mAnanAra durnaya prANavyayaropaNa paNa hiMsA che evuM nahIM svIkAre ane enuM khaMDana karaze. te ja rIte 'prANavyaparopaNa hiMsA' evuM mAnanAra durnaya pramattayoga hiMsA che tevuM nahi mAne ane enuM khaMDana karaze. jyAre 'pramattayoga' hiMsA, evuM mAnanAra sunaya prANavyaparopaNa hiMsA che tevuM bolaze nahi, paNa enuM khaMDana paNa nahi kare. e ja rIte 'prANavyaparopaNa hiMsA' evuM mAnanAra sunaya 'pramattayogahiMsA che' evuM nahIM bole paNa enuM khaMDana paNa nahi kare. jyAre pramANa vAkyamAM banneno samAveza thaze. For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-37 nayanI mAnyatA rajU karatI vyakti jyAre evuM bole ke AtmA nitya che tyAre ja teno paryAya badalAI jAya che, tethI AtmA ekAnta nitya che evuM sthApana karavA jatAM te svayaM ja asaMgata banI jAya che. AthI ja granthakArazrI kahe che ke, durnayo potAnA zastrathI pote ja haNAI jAya che. durnayono samuha potAnA zastrothI pote ja haNAyelo che eTale ke durnayo jyAre bIjA nayane abhipreta hoya tevA arthane khoTo TharAvavA jAya che - temAM doSo Ape che - tyAre durnayo potAne je abhipreta artha che teno paNa uccheda karanArA bane che. bIjAne duSita karavA jatAM potAno abhiprAya ja duSita-asaMgata banI jAya che. jemake, dravyAstikanaya vastune ekAnta nitya mAne che tethI te vastumAM rahelI anityatAnuM khaMDana kare che. have duniyAmAM je paNa vastu nitya che te vAstavamAM koIka aMze to anityatAthI yukta ja hoya che. tethI jagatamAM jyAM paNa nityatA dekhAya che te anityatAthI yukta ja hoya che. jo anityatA che ja nahi evuM kahevAmAM Ave to anityatA sahitanI nityatAnuM paNa khaMDana thaI jAya, tethI kyAMya durnayane abhipreta evI nityatA paNa prApta thatI nathI, kAraNa ke pahelAM joyuM tema jagatanI je paNa nityatA che te anityatAthI yukta ja che ane tenuM to durnaye pote ja khaMDana karyuM che. Ama, potAne mAnya nathI evI anityatAnuM khaMDana karavA jatAM durnaya dvArA potAne mAnya evI nityatA paNa asaMgata banI jAya che. tethI ja graMthakArazrI kahe che ke pote je yuktio ApI bIjAno nAza karavA pravRtta thAya che te yuktirUpa zastrothI durnayo svayaM ja nAza pAmI jAya che. 3DA avataraNikA : be virodhI dharmono saMgraha karavAmAM Ave to virodha kema na thAya ? te jaNAvatAM kahe chezloka : kathaM vipratiSiddhAnAM, na virodhaH samuccaye' ? | apekSAbhedato hanta, kaiva vipratiSiddhatA ||37|| zabdArtha : 9. vipratiSiddhAnAM - paraspara virodhI (dharmonA) 2. samuSya - saMgrahamAM rU/4, artha na virodha: ? - virodha kema na Ave ? 6. datta ! - khedanI vAta che, (ke, vidvAna thaIne paNa ATaluM samajatA nathI !) 6. upekSAmeta: - apekSAbhedathI 7/8, vipratiSiddhatA va aa ? . (dharmomAM) virodhitA ja kevI ? zlokArtha : eka ja padArthanA paraspara virodhI evA dharmono saMgraha karavAmAM Ave to virodha kema na thAya ? tevA pUrvapakSInA praznano javAba ApatAM (vidvAna gaNAtA praznakAranI aNasamaja upara kheda vyakta karatA) heta karIne graMthakArazrI kahe che ke apekSAno bheda hovAthI virodhitA ja kyAM che ? eTale ke virodha ja nathI. For Personal Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra bhAvArtha : paraspara virodhI evA nayonA saMgraha samAna anekAntamAM virodha kema na Ave ? evA praznanA javAbamAM vidvAna gaNAtA pUrvapakSanI aNasamaja pratye kheda vyakta karatAM haMta ! kahIne graMthakArazrI kahe che ke, judI judI apekSAne kAraNe abhiprAyabheda dharAvatA nayonA samUhasvarUpa anekAntavAdamAM virodha zI rIte Ave ? arthAtu apekSAbheda hovAthI judA judA abhiprAyo dharAvatA nayomAM virodha na Ave. vizeSArtha : pUrvapakSInuM ema kahevuM che ke, "syAdvAda paraspara viruddha abhiprAya dharAvatA nayonA samUhasvarUpa che. paraspara viruddha abhiprAya dharAvatA nayone jyAre bhegA karavAmAM Ave tyAre to nakkI virodha Ubho thAya ane jo anekAntanA aMgabhUta nayomAM paraspara virodha Ubho thAya to anekAntamAM saMvAdIpaNuM zI rIte ghaTe ?' pUrvapakSInA AvA kathananA pratyuttaramAM pUjya mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMta vidvAna gaNAtA praznakAranI aNasamaja upara Dhanta zabda dvArA atyaMta kheda ane nArAjagI vyakta karatAM kahe che ke, nayonA ane tenA samUharUpa anekAntanA svarUpane na samajavAnA pariNAme ja tamane Avo prazna Ubho thAya che. jo nayonA tathA anekAntanA svarUpano yathArtha bodha hoya to AvA praznane avakAza ja raheto nathI, kAraNa ke anekAntavAdanA aMgabhUta nayono abhiprAyabheda apekSApUrvakano hoya che. pUrvanA zlokamAM jaNAvyuM tema jo apekSAne bAju upara mUkIne eTale nirapekSapaNe vicAratAM jo abhiprAyabheda Avato hoya to tenA samuccayamAM eTale ke tene bhegA karavAmAM jarUra virodha Ave, jyAre apekSApUrvaka abhiprAyabheda hoya to kadI paNa virodha saMbhavI zakato nathI, paraMtu samyagu ane yathArtha bodha thAya che. nirapekSapaNe abhiprAyabheda dharAvavo te durnayanuM lakSaNa che. AvA durnayonA samUhamAM jarUra virodha saMbhave, paNa sApekSapaNe abhiprAyabheda dharAvavo te to sunayanuM lakSaNa che. AvA sunayonA samuccayamAM virodha kevI rIte Ave ? Avo prazna karI granthakArazrI ema jaNAvavA mAMge che ke, A rIte apekSAbhedathI vicAra karavAmAM Ave to paraspara koI virodha raheto nathI. UlaTAnuM sApekSapaNe padArthanuM pratipAdana karatA sunayonA samUhane to samyagudarzana kahevAya che, tethI nayonA samUharUpa syAdvAdamAM kyAreya kyAMya visaMvAda Avato nathI, UlaTuM sarvatra syAdvAdathI ja saMvAditA sAdhI zakAya che, tethI spaSTa che ke, syAdvAda e nizcitatAno sUcaka che anizcitatAno nahi. AcAryadeva zrImad vijaya siddhasenadivAkarasUrIzvarajI mahArAjAe to kahyuM che ke, jema ratno game tevAM pANIdAra ane kImatI hoya paNa jyAM sudhI te badhA chUTAM hoya, tyAM sudhI te "ratnAvalI" ke "hAra' kahevAtAM nathI. te ja ratno jyAre yogya rIte goThavIne dorAmAM parovI devAmAM Ave to te vairya, hIrA, mANeka vagere potAnA khAsa nAmo choDI "hAra' evuM nAma dhAraNa kare che. tema dareka nayavAda potapotAnA pakSamAM game teTalo majabUta hoya; paraMtu jo te bIjA pakSanI darakAra na kare to te nirapekSa nayo "samyagdarzana' kahevAtA nathI, For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-38 101 jyAre te badhAno viSaya aMdaroaMdara eka bIjA sAthe goThavAI jAya ane badhA judA judA viSayanA pratipAdaka hovA chatAM mukhyapaNe eka ja vastunuM pratipAdana karavA mATe sApekSapaNe pravarte to te dareka potAnuM khAsa nAma choDI "samyagdarzana" nAma dhAraNa kare che. ratnonuM hArapaNuM parovaNI ane goThavaNI upara avalaMbe che; tema nayavAdonA samUhanuM "samyagdaSTipaNuM' temanI paraspara apekSA upara avalaMbe che. Ama virodhI vicArasaNIone jyAre apekSAbhedathI joDI devAmAM Ave to virodha Avato ja nathI, paraMtu AvA joDANathI ja jagatane jovAno sAco dRSTikoNa = samyagdarzana prApta thAya che. AthI ja sammati prakaraNanA aMte anekAntavAdano sAra jaNAvatAM kahyuM che ke, jainadarzana mithyAdarzanono samUha che, ane khUbInI vAta to e che ke mithyA mAnyatAno samUha hovA chatAM te samyagU banI jAya che. kema ke anekAntavAdanI vizeSatA ja e che ke te chUTI chUTI ane ekabIjAne avagaNatI hovAthI khoTI TharatI hoya tevI aneka vicArasaraNIone yogya rIte goThavI tenI upayogItA sAdhI Ape che. Ama, anekAntadarzana jainadarzana) aneka paraspara virodhI dRSTiono samucita saravALo hovAthI te bhale ne game teTaluM jaTila hoya paNa taTastha ane madhyastha mumukSu mATe to te vagara mahenate samajI zakAya tevuM che. mahApuruSoe to anekAntasvarUpa jinavacanane amRtasAra kahI biradAvyuM che, kemake te klezono nAza karI mAdhyayyanI vRddhi karI amarapaNAne prApta karAve che. II37ll 1. jahaDaNeyalakkhaNaguNA veruliyAi maNI visaMjuttA / rayaNAvalivavaesaM na lahaMti mahagdhamullA vi / / 22 / / jevI rIte aneka lakSaNa ane guNavALA vaiDUrya vagere ratno bahu kImatI hovA chatAM chUTAM chUTAM hoya, to ratnAvalI-hAra nAma nathI pAmatAM. ll22aa. taha NiyayavAyasuviNicchiyA vi aNNoNNapakkhaNiravekkhA / sammaiMsaNasadaM savve vi NayA Na pAveMti / / 23 / / tevI rIte badhAM nayo potapotAnA pakSamAM vadhAre nizcita hovA chatAM paNa aMdaroaMdara ekabIjA sAthe nirapekSa hoI samyagdarzana' vyavahAra pAmI zakatA nathI. Il2all jaha puNa te ceva maNI jahA guNavisesabhAgapaDibaddhA / 'rayaNAvali' tti bhaNNai jahaMti pADikkasaNNAu / / 24 / / vaLI, jema te ja maNio dorAmAM khAsa khAsa bhAga pADI te pramANe goThavavAmAM AvyA hoya, to "ratnAvalI' ema kahevAya che; ane potAnAM judAM judAM nAmo choDI de che. 24 taha savve NayavAyA jahANurUvaviNiuttavattavvA / sammaiMsaNasadaM lahanti Na visesasaNNAo / / 25 / / tema badhA nayavAdo ghaTatI rIte goThavAI vyavasthita arthavALA thAya, to "samyagdarzana' vyavahAra pAme che; vizeSa saMjJA pAmatA nathI. 2pA - sampatitaprakaraNa - prathamajhA || 2. bhaI micchAdaMsaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa / / 69 / / - sarNAtitaprakaraNa - tRtIyAjhe || mithyAdarzanonA samUharUpa, amRta (amarapaNuM) ApanAra ane mumukSuo vaDe anAyAsathI samajI zakAya evA pUjya jinavacananuM bhadra ho. llpho. For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : apekSAbhedathI virodha kaI rIte na thAya te vastu eka vyavahArika dRSTAnta dvArA graMthakArazrI darzAve chezloka : bhinnApekSA yathaikaMtra pitRputrAdikalpanA / nityAnityAdyanekAntastathaiva na virotsyate // 38 // zabdArtha : 9. yathA - jema 2. putra - eka vyaktimAM) rU. minApekSA - apekSAbhadavALI 4. pitRputrAdriDhatpanA - pitA-putrAdinI kalpanA (virodhI nathI) 6. tathA iva - tema ja 6. nityanityAghanezAnta: - (eka vastumAM) nitya-anitya Adi anekAnta 7/8 (kavi). na virolyare - paNa virodha pAmaze nahIM. zlokArtha : jema eka ja vyaktimAM apekSAbhedathI pitA-putrAdinI kalpanA virodhI banatI nathI, tema eka ja padArthamAM nitya-anityAdisvarUpa anekAnta paNa virodhI thaze nahi. bhAvArtha : pitA ane putra jevA virodhI dharma apekSAnA bhedathI jema ekatra-eka ja vyaktimAM jovA maLe che tema eka ja padArthamAM nitya-anityAdisvarUpa anekAnta paNa ghaTI zake che. apekSAbhedathI eka ja padArthamAM nityaanityAdi svarUpa virodhI dharmane svIkAravAmAM paNa koI vAMdho Avato nathI. vizeSArtha : vyavahAramAM A vastu spaSTa jovA maLe che ke pitA ane putra jevA virodhI dharmo paNa apekSAbhedathI eka vyaktimAM ghaTI zake che. eka ja vyakti potAnA pitAnI apekSAe putra hoya che ane te ja vyakti potAnA putranI apekSAe pitA paNa hoya che ane e ja vyakti potAnI bahenanI apekSAe bhAI paNa hoI zake che; eTale eka ja vyaktimAM apekSAbhedathI pitA, putra, baMdhu Adi virodhI dharmo paNa ghaTe che. te ja rIte eka ja padArthamAM apekSAbheda dvArA virodhI gaNAtA nitya-anitya, sAmAnya-vizeSa, bheda-abheda vigere dharmo paNa ghaTI zake che. jema ke, je vastu dravyarUpe sadA avasthAnavALI hovAthI dravyAstikanayanI dRSTie dravyarUpe nitya che, te ja vastu paryAyarUpe sadA parivartanazIla hovAthI paryAyAstikanayanI dRSTie paryAyarUpe anitya paNa che. A rIte apekSAbhedathI vastunA aneka dharmanuM kathana karanAra anekAntavAda kaI rIte virodhI thAya ? arthAta na thAya. ||38. 1. tulanI : piu-putta-Nattu-bhavvaya-bhAUNaM egapurisasaMbaMdho / Na ya so egassa piya tti sesayANaM piyA hoi / / 17 / / eka ja puruSa judA judA saMbaMdhathI pitA, putra, pautra, bhANiyo, bhAI vagere che. kAraNa ke te ekano pitA thavA mAtrathI kAMI bIjA badhAno pitA thato nathI. - satitaprakaraNa - tRtIyAja || For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-39-40 103 avataraNikA : sarvatra syAdvAda svIkAravAmAM Ave to kyAMya koI vastunA svarUpano nirNaya nahi thAya" AvI nyAyadarzanavALAnI zaMkA jaNAvI, graMthakArazrI tenuM samAdhAna karatAM kahe chezloka : vyApake satyanekAnte', svarUpapararUpayoH / AnekAntyAnna kutrApi, nirNItiriti cenmatiH ||39|| avyApyavRttidharmANAM, yathA'vacchedakAzrayo / nA'pi tataH parAvRttistat, ki no'tre tathekSyate // 40 // zabdArtha : 1/ra/rU. sanehAnta vyApa sati - "anekAnta vyApaka hote chate 4. svarUpapurapayoH - svarUpa ane pararUpanuM (paNa) 6. 3mAnevanyAtu - anekAntapaNuM hovAthI 6. kutrA - (anekAntanA AdhAre) kyAMya paNa 7/8. na nitiH - (vastusvarUpano) nirNaya nahIM thAya' 1/10. rUti veta matiH- e pramANe jo tArI mati hoya to pachI) 99. yathA - je pramANe (koI vastumAM) 12. vyApravRttidharmAnAM - avyApyavRttidharmono rU. savAzrayA (niti:) - avacchedakanA thAya che) 94. mari . (pachI bIjA avacchedakathI te ja vastumAM te dharmanA abhAvano nirNaya thAya to) paNa 11/06/17, tataH purAvRtti: na - tenAthI = vicchedakanA AdhAre thayelA nirNayathI parAvRtti thatI nathI 28. tatuM - te = nirNayathI parAvRtti thatI nathI, te vAta 26. satra - ahIM = svarUpa ane pararUpanA anekAntamAM 20. tathA - te prakAre = avacchedakanA AdhAre nirNata thaze te prakAre 22/12/22. vi na rUcate - (tArAM vaDe) kema jovAtuM nathI ? zlokArtha : "anekAntane sarvatra svIkAravAmAM Ave to svarUpa ane pararUpamAM paNa anekAnta hovAthI, kyAMya paNa vastunA svarUpano nirNaya nahIM thaI zake' - AvI taiyAyikanI dalIla sAme graMthakArazrI kahe che ke, je pramANe vicchedakanA AdhAre avyAkhavRtti dharmono nirNaya thayA pachI temAM pheraphAra thato nathI, tema ahIM paNa apekSAnA AdhAre je nirNaya thAya temAM koI pheraphAra thato nathI. bhAvArtha : anekAntane jo sarvavyApI svIkAravAmAM Ave eTale jagatanA tamAma padArthone anaMtadharmAtmaka svIkAravAmAM Ave to svarUpa ane pararUpanA viSayamAM paNa anekAnta prApta thaze, eTale ke vastu sva-rUpe paNa hoI zake ane para-rUpe paNa hoI zake, to pachI anekAntanA AdhAre vastunA svarUpano nirNaya kevI rIte thaI zake ?" AvA prakAranI zaMkA jo pUrvapakSInI buddhimAM hoya to granthakArazrI tene javAba ApatAM kahe che ke, "jema vastumAM rahelA avyApyavRttidharmano nirNaya avacchedakanA AdhAre thAya che, eTale ke eka ja vastumAM koI eka avacchedakanA AdhAre eka dharma rahyo hoya ane te ja vastumAM anya avacchedakanA AdhAre te dharmano abhAva paNa rahyo hoya, tyAre eka ja vastumAM dharmanA bhAva-abhAvano anekAnta prApta thAya che, Ama chatAM For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra paNa pUrve eka avacchedakanA AdhAre je dharmano nirNaya thaI gayo hoya ane pachI koI anya avacchedakanA AdhAre te dharmanA virodhI dharmano nirNaya thAya topaNa nirNayathI parAvRtti thatI nathI eTale ke pUrvanA nirNayamAM phe2phA2 thaI jato nathI, kema ke dharmanI vidyamAnatA ane dharmano abhAva banne nirNayo judA judA avacchedakathI thayA hatA. Ama, 'avacchedakanA AdhAre karelA nirNayamAM phe2phA2 thato nathI e vAta 'vastu sva-rUpe paNa che ane 52-rUpe paNa che' evA anekAntanA viSayamAM paNa te prakAre che tema tuM kema joto nathI ?" 104 TUMkamAM, jema naiyAyiko avacchedakanA AdhAre eka ja padArthamAM virodhI dharmano nirNaya kare che ane te nirNayamAM pheraphAra paNa thato nathI, tema anekAntamAM paNa apekSAbhedathI virodhI dharmano nirNaya paNa thAya ane tenA AdhAre vastunA svarUpano yathArtha nirNaya paNa thaI zake che. vizeSArtha : nyAyadarzanano svIkAra karanAra pUrvapakSI praznakAra kahe che ke, "anekAntano siddhAMta vyApaka hovAne kAraNe, padArthamAM jema nityatA ane anityatAno anekAnta prApta thAya che, tema padArthamAM sva-rUpa ane para-rUpano anekAnta paNa prApta thAya, eTale ke sAme koI ghaTa paDyo hoya to te ghaTa sva-rUpe paNa hoI zake ane te koI anyarUpe paNa hoI zake; Avo anekAnta paNa prApta thAya, kemake anekAntavAdane mAnanArA evuM to kyAreya kahetA nathI ke A ghaTa ja che. teo to evuM kahetA hoya che ke A vastu apekSAe ghaTa che ane apekSAe kAMIka bIjuM paNa che. syAdvAdanI AvI vAtonA AdhAre padArthanA svarUpa saMbaMdhI koI spaSTa nirNaya nahIM thaI zake. padArthanA viSayamAM nirNaya to tyAre ja thaI zake ke jyAre spaSTa kahevAmAM Ave ke 'A ghaTa che, bIjuM kAMI nathI.' AthI syAdvAdanA AdhAre koI vyavahAra thaI zake nahIM." pUrvapakSInI AvI zaMkAne pahelA zlokamAM 2ju ka2I bIjA zlokamAM granthakArazrI te ja naiyAyikanI paribhASAno sahAro laI tenuM samAdhAna Ape che. naiyAyiko evuM mAne che ke, saMyoga ane saMyoganA abhAva jevA keTalAka viruddha dharmo evA che ke je eka ja vastumAM eka ja samaye hAjara hoI zake che. AvA dharmo saMpUrNa vastumAM rahetA nathI, te vastunA eka bhAgamAM ja rahetA hoya che. nyAyanI bhASAmAM AvA dharmone avyApyavRttidharmo kahevAya che. vastumAM AvA avyApyavRtti dharmo rahelA che ke nahIM teno nirNaya naiyAyiko avacchedakanA AdhAre kare che. jemake koI eka vRkSanI zAkhA upara eka vAMdaro beTho hoya; paraMtu vRkSanA mULamAM vAMdaro na beTho hoya to prazna thAya ke, 'vRkSa kapisaMyogI che ke nathI ?' matalaba ke vRkSa vAMdarAnA saMyogavALuM che ke vAMdarAnA saMyoga vinAnuM che ? A praznamAM be vikalpo UbhA thavAne kAraNe te eka saMzaya svarUpa banI zake. Ama chatAM naiyAyiko AvA 1. svarUpa eTale potAnuM rUpa ane pararUpa eTale bIjAnuM rUpa. ghaTa mATe ghaTanuM rUpa e svarUpa che ane paTanuM rUpa ke jagatanA bIjA koI paNa padArthanuM rUpa e 52rUpa che. svarUpa ane pararUpano anekAnta hovo eTale ghaTamAM ghaTarUpa paNa hovuM ane paTarUpa paNa hovuM. 2. avyApyavRtti eTale vastumAM sarvatra vyApIne na rahevuM; paraMtu vastunA eka bhAgamAM rahevuM, vastunA amuka pradezamAM rahevuM. jyAM potAno abhAva hAja2 hoya te ja adhikaraNamAM pote paNa rahevuM athavA sAvacchinnarUpe rahevuM = maryAditarUpe rahevuM paNa niravacchinnarUpe eTale ke saMpUrNatayA na rahevuM. avyApyavRttitvam = svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvam, yathA vRkSe kapisaMyogAbhAvaH / For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-41 105 saMzayane dUra karavA "avacchedakano prayoga kare che. te lokonuM kahevuM che ke, zAkhA-avacchedana vRkSa kapisaMyogIvAMdarAnA saMbaMdhavALu che eTale ke zAkhAnA vibhAgane AgaLa karIne vRkSanA svarUpanI vicAraNA karavAmAM Ave to tene kapisaMyogI -vAMdarAnA saMbaMdhavALuM kahevAya, ane mULa-avacchedana vRkSa kapisaMyogI nathI eTale mULane AzrayIne vicAra karAya to vRkSa kapisaMyogI na kahevAya. Ama, saMyoga ane saMyogAbhAvano anekAnta hovA chatAM paNa avacchedakano Azraya laIne saMzaya pedA kare evA be vikalpo dUra karAyA ane tenA kAraNe je be nirNayo karAyA ke "zAkhAvacchedena vRkSa kapisaMyogavALuM che" ane "mUlAvacchedena vRkSa kapisaMyoganA abhAvavALuM che te banne nirNayomAM koI pheraphAra thato nathI. AnA uparathI nakkI thAya ke bhAva-abhAvano anekAnta hovA chatAM avacchedakanA bhedathI banne dharmono eka ja vastumAM svIkAra karI zakAya che. AvI ja rIte sva-rUpa ane para-rUpanA anekAntanI paNa saMgati thaI zake che. jemake sAme paDelA ghaDAmAM ghaTanA svarUpanuM astitva che athavA te ghaTa svarUpe sat che tema kahI zakAya. vaLI te ja ghaTamAM ghaTa sivAya bIjuM koI para-rUpa nathI tethI temAM para-rUpanuM astitva nathI, nAstitva che athavA te ghaTa para-rUpe asat che tema kahI zakAya. nyAyanI bhASAmAM ema kahevAya che ke, "astitvasaMbaMdhAvacchinna ghaTa sva-rUpavALo che ane nAstitvasaMbaMdhAvacchinna te ja ghaTa para-rUpavALo che." ghaTa ghaTarUpe asti che ane paTarUpe nAsti che. matalaba ke ghaDo ghaDA rUpe che kapaDA rUpe nathI, tethI astitvanI dRSTie vicArIe to ghaTa ghaTasvarUpa che ane nAstitvanI dRSTie vicArIe to ghaTa paTasvarUpa paNa che, tethI ghaTamAM sva-rUpa paNa che ane para-rUpa paNa che. A rIte ghaTamAM sva-rUpa ane para-rUpano anekAnta prApta thAya che, topaNa avacchedakanA AdhAre sva-rUpa ane para-rUpano nirNaya karI zakAya che. astitvasaMbaMdhAvacchedana ghaTa ghaTasvarUpa che ane nAstitva- saMbaMdhAvacchedana ghaTa pararUpa che. Ama, ghaTamAM bhinna bhinna avacchedakathI rahelA sva-rUpa ane para-rUpano anekAnta hovA chatAM paNa ghaTavAvacchinna ghaTamAM je sva-rUpano nirNaya thayo che, te nirNayamAM koI badalAva Avato nathI, UlaTo sva-rUpa ane para-rUpano anekAnta ghaTano vizeSa bodha karAve che. A be zlokanI carcAnA AdhAre nakkI karI zakAya ke, jema be judA judA avacchedakathI saMyoga ane saMyogAbhAva jevA viruddha dharmo ekI samaye ekatra rahI zake che, tema judI judI apekSAe svarUpa-pararUpano, satu-asatno ke nitya-anityano anekAnta paNa eka ja vastumAM prApta thaI zake che ane tenA kAraNe vastunA svarUpano nirNaya karavAmAM koI bAdha Avato nathI. UlaTuM vastunuM svarUpa vizeSa spaSTa thAya che. 39-4ll 3. avacchedaka e naiyAyika granthono eka pAribhASika zabda che, teno artha niyaMtraka, jJApaka ke vyAvartaka thAya che. je dharmane AgaLa karIne padArtha oLakhAya ke je dharmathI padArtha jaNAya athavA je dharmathI padArtha anya padArthathI vilakSaNa che tevuM nakkI karI zakAya tene avacchedaka kahevAya, chatAM A viSayamAM vizeSa jANakArI to tarkasaMgraha, muktAvalI vagere nyAyazAstranA graMthomAMthI ja meLavI zakAya. sAmAnyathI avacchedaka nI vyAkhyA A pramANe che : anyUnAnatiriktadharmo'vacchedakaH / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : pUrva zlokamAM joyuM ke sva-rUpa ane para-rUpano anekAnta hovA chatAM judA judA avacchedakanA AdhAre vastasvarUpano nirNaya thaI zake che ane temAM badalAva paNa Avato nathI. tyAM purvapakSI zaMkA kare che ke, "avacchedakanA AdhAre vastu svarUpano je nirNaya thAya temAM bhale pheraphAra na thAya, paraMtu naigama vagere nayonA abhiprAyo badalAvavAnA kAraNe vastasvarUpano nirNaya paNa badalAI jAya, tethI eka nayathI ghaTanuM je svarUpa che te svarUpa anya nayathI rahe nahIM, anya nayathI ghaTanuM svarUpa ja badalAI jaze, tethI ghaTanA svarUpano koI nirNaya thaze nahIM. pariNAme A ghaTa che - A paTa che evo vyavahAra paNa nahIM thaI zake." AvI zaMkAnuM samAdhAna karatAM graMthakArazrI kahe chezloka : AnegamAntyabhedaM tat parAvRttAvapi sphuTam / abhipretAzrayeNaiva nirNayo vyavahArakaH // 41 // zabdArtha : 9.sane 17meTuM - naigamanayathI AraMbhIne evaMbhUtana svarUpa aMtya bheda sudhI 2. tat - tenI = svarUpa ane para-rUpanI rU. 5Tam - spaSTa 4. parIvRttI pi - parAvRtti = pheraphAra hovA chatAM paNa 6. mautAzrayeLa va - abhipretanA AzrayathI ja thato 6. niya: - nirNaya 7. vyavahAra: - vyavahArane karanArI che. zlokArtha : nagamanayathI mAMDIne cheka sAta nayomAM chellA bhedarUpa evaMbhUtanaya sudhI vastunA svarUpa ane para-rUpaviSayaka abhiprAyo spaSTapaNe badalAyA kare che, topaNa abhipretanA AzrayathI ja je nirNaya thAya che, tenA AdhAre vyavahAra karI zakAya che. bhAvArtha : naigamanayathI zarU karIne evaMbhUta naya sudhI padArthanA svarUpasaMbaMdhI abhiprAyo badalAyA kare che. A rIte naye naye padArthanuM svarUpa badalAtuM hovA chatAM vyavahArane calAvanArA nirNayo aTakI paDatA nathI. je nayane jevA prakArano padArtha abhipreta hoya tenA AdhAre vastunA svarUpano nirNaya thAya che. jemake evaMbhUtanayane tIrthanI sthApanA karI rahelA tIrthakara ja tIrthakara tarIke abhipreta che, tethI te dvAdazAMgInI racanA karIne prabhu samakSa natamastake UbhelA gaNadhara bhagavaMto upara vAsanikSepa karatA arihaMta paramAtmAmAM ja tIrthakarano vyavahAra kare che, paraMtu aSTa mahAprAtihAryathI yukta vihAra karatA arihaMta paramAtmAmAM tIrthakarano vyavahAra karato nathI. vizeSArtha : naigama-1, saMgraha-2, vyavahAra-3, Rjusutra-4 zabda-5, samabhirUDha-9 ane evaMbhUta-7 : Ama kula sAta nayo che. A dareka nayanA alaga alaga dRSTikoNa che. tethI syAdavAdanI dRSTie jyAre Ave tyAre eka ja padArthanA viSayamAM dareka nayo pota-potAnA dRSTikoNa mujaba judA judA abhiprAyo ApatAM hoya che, tethI nayadRSTithI vicAratAM dareka nayathI eka ja padArthanuM juduM juduM ja svarUpa sAme Ave che. For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-42 107 samyagdarzana' nAmanA padArthane nayanI dRSTie samajavA jaIe to dareka naya tene judI judI rIte mUlave che. zuddha vyavahArAdi nayo jene jIvAdi tattvo pratye mAtra zraddhA hoya tenAmAM paNa samyagudarzana guNa che, tema mAne che. jyAre evaMbhUta naya jevI zraddhA hoya tevuM AcaraNa dekhAtuM hoya tyAM ja samyagdarzana che, tevuM mAne che, mATe A naya jeo saMpUrNa pApano tyAga karI niSpApa jIvana jIvI rahyA hoya tevA niraticAra saMyamavALA mahAtmAomAM ja samyagdarzanano svIkAra kare che. Ama, A nayAnusAra 'samyaguAcaraNA pUrvakanI samyakuzraddhA" e samyagdarzananuM svarUpa kahevAya, ane mAtra sammazraddhA e samyagadarzananuM svarUpa nahi paNa pararUpa kahevAya. azuddha vyavahAranaya to prathama guNasthAnakavartI vyakti ke jene mAtra samyagadarzana uccarAvyuM hoya ane tenI tamAma mayadAo barAbara pALatA hoya tenAmAM paNa samyaggadarzana mAne che, tethI tenA mate 'sudeva-suguru sudharmano svIkAra' -e samyagdarzananuM svarUpa kahevAya. A rIte naigamanayathI mAMDIne cheka evaMbhUtana svarUpa nayanA aMtyabheda sudhI samyagadarzananuM svarUpa badalAyA kare che. anya nayothI samyagU zraddhA e samyagudarzananuM svarUpa hatuM, to te ja samyagU zraddhA evaMbhUtanayathI pararUpa banI jAya che. pUrva zlokamAM jaNAvyuM te rIte avacchedakanA AdhAre paNa tenA svarUpano nirNaya thaI zakato nathI; kema ke astitvasaMbaMdhAvacchedena eka naya cothA guNasthAnakavartI sAdhakamAM samyagadarzana svIkAre che to te ja saMbaMdhathI bIjo naya svIkArato nathI, tethI avacchedakanA AdhAre paNa padArthanA svarUpano nirNaya thaI zakato nathI. vaLI AvA nirNayanA abhAvamAM kayA padArthamAM A ghaTa che,' ke "A paTa che' vagere vyavahAra karavo, te paNa nakkI karI zakAtuM nathI. uparachallI dRSTie pUrvapakSInI A muMjhavaNa yogya lAge paNa vAstavamAM te yogya nathI. naye naye svarUpamAM pheraphAra thato hovA chatAM paNa abhipretanA AzrayathI svarUpano nirNaya thaI zake che. abhipreta eTale nayanA abhiprAyathI vivakSita vastu. je nayane jevA prakArano padArtha abhipreta hoya, tenA AdhAre ja vyavahAra karI zakAya, tethI evaMbhUtanayathI niraticAra saMyamavALA munimAM ja samyagadarzana manAze. zuddha vyavahAranaya vaLI cothA guNasthAnakavALA aviratidharamAM paNa samyagudarzana mAnaze, ane azuddha vyavahAranaya vaLI vyavahArathI samyakatvavrata uccAranAra vyaktimAM paNa samyagadarzanano vyavahAra karaze. A ja rIte tIrthaMkaranA viSayomAM paNa dareka nayonA abhiprAyo alaga-alaga che. naigamanayanA abhiprAyathI bhaviSyamAM je vyakti tIrthaMkaranAmakarmano baMdha karavAnI hoya tevI vyakti paNa tIrthakara tarIke abhipreta che, tethI tenA AdhAre marIcine tIrthakara kahevAya che. A nayanA abhiprAyane svIkArIne bharata mahArAjA marIcimAM tIrthakarano vyavahAra kare che; paraMtu vyavahAranaya jemAM tIrthakarane anurUpa koI lakSaNa na jaNAya tyAM tIrthakarano vyavahAra karato nathI, tethI vyavahAra nayane anusaratA indramahArAje marIcino janmAbhiSeka Adi na karyA. vyavahAranaya to najIkamAM jeo tIrthakara thavAnA hoya ane jenAmAM puNya prabhAva Adi viziSTa guNo dekhAtA hoya tyAM ja tIrthakarano vyavahAra kare che. A nayanuM avalaMbana laIne ja indramahArAjA, jeo te bhavamAM ja tIrthakara thavAnA che ane mAtAnA garbhamAM AvatAM ja jemanA puNyanA camakArA jaNAI Ave che tevA, trizalA mAtAnA putra Adino meruparvata upara jaI janmAbhiSeka kare che. Ama je vakhate je nayanA saMdarbhathI vAta cAlatI hoya te nayanA saMdarbhane AzrayIne padArthanA svarUpano eka cokkasa nirNaya paNa thaI zake che ane tadanusAra vyavahAra paNa pravartI zake che. I41|| For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 avataraNikA : jyAre anekAntamAM ApelA eka eka doSanuM nirAkaraNa karyuM tyAre have pUrvapakSI zaMkA kare che ke, 'anekAntanA siddhAntane tame ekAnte svIkArazo ke anekAnte ? jo ekAnte svIkArazo to anekAnta nAza pAmI jaze, ane anekAntanA siddhAntamAM paNa jo anekAnta hoya to anavasthA doSa lAgaze' - tenuM nirAkaraNa karatAM kahe che zloka : adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra : anekAnte'pyanekAntA' - daniSThepA nayasUkSmekSikAprAnte' vizrAnteH sulabhatvataH' 6 zabdArtha 1/2. aneAnte pi - anekAntamAM paNa rU. aneAntAt - anekAnta hovAthI 4. niSThA - (je) anavasthA prApta thatI hatI (te) . vam - A pramANe (40,41 zlokamAM jaNAvyA pramANe) 6. avAtA - dU2 ka2Aya che, 7. nayasUkSmakSiAprAnta - nayanI sUkSma dRSTinA aMtamAM 8. vizrAiH - vizrAntinuM 1. sumatvataH - sulabhapaNuM hovAthI. zlokArtha : / // 42 // anekAntanA siddhAntamAM paNa anekAnta hovAthI je anavasthA prApta thatI hatI te A pramANe zloka 40, 41mAM jaNAvyuM tema avacchedakano Azraya karIne dUra karAya che, kemake nayanI sUkSmadRSTinA aMte vizrAnti sulabha che. bhAvArtha : anekAntamAM paNa anekAnta hovAne kAraNe tamAre kyAMya aMta nahi Ave eTale ke anavasthA cAlyA ka2ze' AvI pUrvapakSanI zaMkAnuM samAdhAna karatAM graMthakArazrI kahe che ke, 'amAre anekAntamAM paNa anekAnta mAnavAmAM koI vAMdho nathI, kema ke pramANa ane nayanI dRSTirUpa nayanI sUkSma dRSTithI syAdvAdane jovAmAM Ave, to ekAnta-anekAntano spaSTa nirNaya thaI jAya che. jyAM nirNayasvarUpa vizrAnti prApta thaI jAya che tyAM anavasthAno savAla ja nathI raheto. vizeSArtha : For Personal & Private Use Only = chellA dasa zlokathI pUrvapakSIe anekAntanA siddhAntane dUSita karavA aneka doSo ApyA che. granthakArazrIe te sarvanuM tarkabaddha nirAkaraNa karIne anekAntavAdane nirdoSa sthApita karyo che. anekAntanA siddhAntamAM jyAre anya koI doSa ApI na zakAyo tyAre te pUrvapakSIe prazna uThAvyo ke, 'tame anekAntavAdane ekAnte svIkArazo ke anekAnte ? jo ekAnte svIkArazo to anekAntavAda sarvatra ghaTe che evuM nahIM kahI zakAya, kemake syAdvAdanA siddhAntamAM ja te lAgu nahIM paDe, tethI tamAre tene anekAnte svIkAravo paDaze ane jo Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-42 anekAntanA siddhAntamAM anekAnta svIkArazo to 'anavasthA'1 doSa Avaze'. A rIte pUrvapakSIe syAdvAdanA siddhAntamAM anavasthA doSano je Aropa mukyo che, tenuM granthakArazrIe A zlokamAM nirAkaraNa karyuM che. anekAntanA siddhAntamAMthI anavasthA doSa kevI rIte dUra thAya che te samajavA mATe pahelA anekAntamAM anavasthA kevI rIte UbhI kare che, te samajavuM paDe. jyAre anekAntanA siddhAntane paNa anekAnte svIkArAya, tyAre evuM prApta thAya ke anekAntanA siddhAntamAM apekSAe anekAnta che ane apekSAe ekAnta che. tethI asat kalpanAthI anekAnta siddhAntanA be vibhAganI kalpanA karI zakAya : vibhAga dya je anekAntasvarUpa che ane vibhAga y je ekAntasvarUpa che. have vibhAga y je ekAnta svarUpa che temAM to koI vAMdho nathI, paraMtu vibhAga da anekAntasvarUpa hovAthI te paNa apekSAe anekAnta ane apekSAe ekAntarUpa banaze, tethI tenA paNa x1 ane y1 ema ekAnta ane anekAntarUpa be vibhAgo paDaze. puna: A x1 paNa anekAntarUpa hovAthI tenA paNa be vibhAgo paDaze. A rIte be vibhAgonI eka paraMparA (chain) cAlyA karaze. jeno koI aMta ja nahIM Ave. 1. anekAnta 1 anekAnta x y anekAntavAda - syAdvAda anekAnta X ekAnta y' ekAnta y2 109 anekAnta ane ekAntanA AvA vibhAgone kAraNe anekAntanA svarUpano koI nirNaya ja nahIM thaI zake. jyAM koI avasthA (aTakavAnuM sthAna) nathI eTale ke koI vastuno nirNaya nathI, tene 'anavasthA' doSa kahevAya che. pUrvapakSInuM kahevuM che ke jo anekAntanA siddhAntane anekAnte svIkArAya to Avo anavasthA doSa Avaze. zlokanA pUrvArdhamAM anekAntanA siddhAntamAM paNa anekAnta svIkAravAthI je anavasthA prApta thAya che, tene ekAnta y anavasthA - 7 avasthA rUti anavasthA - koI aMtima nirNaya para na pahoMcavuM tene anavasthA kahevAya che. kArya-kAraNanI eka evI paraMparA ke jeno koI aMta na Ave athavA asat kalpanAonI paraMparAne anavasthA kahevAya che. A eka prakArano tarkadoSa che. For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra A rIte dUra karAya che; AvuM kahevA dvArA granthakArazrI jaNAve che ke jema avyAkhavRtti dharmono (vastunA amuka bhAgamAM rahenArA dharmono) avacchedakanA AdhAre nirNaya thaI zake che. tema be viruddha dharmono paNa eka padArthamAM avacchedakanA AdhAre nirNaya thaI zake che. basa A ja paddhatithI anekAntanA siddhAntamAM paNa je ekAnta ane anekAntarUpa be viruddha dharmo rahyA che, teno nirNaya thaI zake che. avacchedakanA AdhAre jyAre ekavAra nirNaya thaI jaze ke anekAntano siddhAnta A apekSAe ekAntarUpa che ane A apekSAe anekAntarUpa che tyAre anavasthA prApta nahIM thAya. kema ke je apekSAe anekAnta anekAntasvarUpa che te apekSAe te anekAntarUpa ja hovAthI tenA pharI pharI be vibhAgo paDaze nahIM ane ekAnta-anekAntanI je paraMparA cAlatI hatI te paNa nahIM cAle. Ama, avacchedakano Azraya karavAthI anavasthA dUra karAya che. jo ke vRkSamAM saMyoga ane saMyogAbhAvarUpa be avyAkhavRttidharmono nirNaya karavA mATe zAkhA ane mULa ema be avacchedako maLe che; paraMtu anekAntanA siddhAntamAM ekAnta ane anekAntarUpa avyAkhavRttidharmono nirNaya karavA koI evacchedaka dekhAto nathI, mATe teno nirNaya kayA avacchedakathI karavo ?' - Avo koIne prazna thAya to tenuM samAdhAna e che ke, "naya' ane 'pramANa" A be avacchedakanA AdhAre anekAntamAM (yAdvAdamAM) ekAnta ane anekAnta rUpa be virodhI dharmono nirNaya karI zakAya che. naya-avacchedana syAdvAda ekAntarUpa che ane pramANa-avacchedana syAdvAda anekAntasvarUpa che. A vAta sammatitarka, anekAntavyavasthAprakaraNa, svayambhastotra Adi graMthomAM suMdara rIte spaSTa karAI che. svayaM granthakAre anekAntavyavasthAprakaraNa nAmanA granthamAM jaNAvyuM che ke, "anekAnta paNa anekAntasvarUpa che. evuM kathana amane iSTa che, kemake nayanI apekSAthI te ekAntasvarUpa che ane pramANanI apekSAthI te anekAnta svarUpa che." naya" ane pramANa' A be apekSAono Azraya karIne anekAntanA siddhAntanA svarUpanI vicAraNA karavAmAM Ave to anekAntanA siddhAntamAM paNa "ekAnta" ane "anekAnta" rUpa be viruddha dharmono samAveza thaI zake che. A banne apekSAone AvarI letI sUkSma vicArasaraNIne granthakArazrI nayanI sUkSma-ikSikA eTale ke nayanI sUkSmadraSTi kahe che. AvI vicAraNAnA aMte e spaSTa thaI jAya che ke anekAntamAM paNa anekAnta che. nayanI apekSAe temAM ekAtta che ane pramANanI apekSAe temAM anekAnta che. Avo spaSTa nirNaya prApta thatAM anavasthAno paNa koI savAla uThato nathI. sunaya padArthane eka pAsAMthI ke eka angle athavA eka dimension thI jue che, tethI koI eka sunayanI apekSAe vicAratAM anekAntamAM ekAnta che. jyAre pramANa padArthane eka ja pAsAMthI nathI joto, paNa te padArthane sarvAze jue che. pramANa e all-dimensional approach che, tethI pramANanI apekSAe 2. A vAtano vistAra zloka 40 mAM AvI gayo che. 3. anekAnte'pyanekAnta itISTamasmAkamiti nayapramANApekSayA ekAntazcAnekAntazcetyevamasau jJApanIyaH / tathAhi-nityAnityAdizabalaikasvarUpe vastuni nityatvA'nityatvAdyekataradharmA-vacchedakAvacchedenaikataradharmAtmakatvam, ubhayAvacchedena vobhayAtmakatvamiti |xxxnityAnityatvAdisaptadharmAtmakatvapratipAdakatA-paryAptyadhikaraNe anekAntamahAvAkye'pi sakalanayavAkyAvacchedenoktarUpamanekAntAtmakatvaM, pratyekanayavAkyAvacchedena caikAntAtmakatvaM na durvacamiti bhAvaH / - mane+ntivyavasthApraphara || anekAnte'pyanekAntaH pramANa-nayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnayAt / / - samantabhadrAcAryaracita - svayambhUstotre / / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-43 111 karelI vicAraNAmAM aneka nayono ke aneka apekSAono samAveza hovAthI te anekAntarUpa che. sArarUpe eTaluM kahI zakAya ke, koI paNa padArthanI jema anekAnta paNa be apekSAe joI zakAya. 1. nayanI apekSAe 2. pramANanI apekSAe, temAM nayanI apekSA e apUrNaSTi che ane te ekAntarUpa che ane pramANanI apekSA e saMpUrNadaSTirUpa che ane anekAntarUpa che. AthI ja tArkika ziromaNi AcAryadeva zrIsiddhasenadivAkarasUrIjIe paNa sammatitarkaprakaraNamAM kahyuM che ke, jema anekAnta siddhAnta jagatanA tamAma padArthomAM aneka dharmo darzAvI temAM anekAnta Ubho kare che tema anekAnta svayaM paNa siddhAntane bAdha na Ave te pramANe vikalpano viSaya thavA yogya che eTale ke anekAntamAM paNa anekAnta che". anekAntanI dRSTithI jyAre anekAntane jovAya tyAre anekAntasiddhAnta aneka bhinna bhinna dRSTiono samUha che. tethI te eka dRSTirUpa nathI paNa aneka dRSTionA arthAtu aneka bhinna bhinna nayonA samUharUpa che. A svarUpe te eka dRSTirUpa nathI paNa anekAntarUpa che, ane je eka eka nayarUpa svataMtra dRSTi che te ekAntarU5 che. Ama anekAnta eTale bIjuM kAMI nahIM paNa judI judI dRSTirUpa ekAntono sAco saravALo. zarata eTalI ke temAM je ekAnta che te yathArthatAno virodhI na hovo joIe, AthI ja anekAntamAM sApekSa (samyagu) ekAntone sthAna che, temAM samyagU ekAnta sunayanI apekSAe che ane samyagU anekAnta pramANanI apekSAe che." A rIte nayanI sUkSma vicArasaraNInA sahAre vicAratAM eTaluM spaSTa thaI jAya che ke, je apekSAe anekAntamAM ekAnta che te apekSAe ekAnta ja che ane je apekSAe anekAntamAM anekAnta che te apekSAe anekAnta ja che. Ama, naya ane pramANanI apekSAono sahAro levAthI anekAntanA svarUpano salabhatAthI nirNaya thaI jAya che ane temAM anavasthAno doSa paNa raheto nathI. pariNAme anekAntamAM paNa anekAnta svIkAravAthI anekAnta sarvavyApI siddhAnta bane che. ll4ro. avataraNikA : anekAntamAM anavasthA doSa Avato nathI e vAta pUrva zlokamAM siddha karI, have anekAntamAM anyonyAzrayAdi doSo paNa AvatA nathI te batAvatAM kahe chezloka : AtmAzrayAdayo'pyatre, sAvakAzA na karhicit / te hi pramANasiddhArthAt , prakRtyaiva parAGmukhAH ||43 // 4. bhayaNA vi hu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai savvadavvAiM / evaM bhayaNA niyamo vi hoi samayAviroheNa / / 27 / / - satitarva-tRtIyAne . 5. tatra samyagekAnto naya ucyate, samyaganekAntaH pramANam / nayArpaNAdekAnto bhavatyekanizcayapravaNatvAt / pramANArpaNAdanekAnto bhavati anekanizcayAdhikaraNa- tvAt / - tattvArtharAnavA 2-6-6- / zAstravA, cAdbhAva kri. . /10 || For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zabdArtha : 9.Utra - ahIM = anekAntamAM 2. AtmAzrayAya: pi - AtmAzraya Adi doSono paNa rU. Rrdivit - kyAreya 4/6. sAvajrAzA 7 - avakAza nathI. 6. phri - kAraNa ke 7. pramAsiddhArthAt - (syAdvAda) pramANasiddha artha hovAthI 8/6. te pratyeva - te = AtmAzraya vagere doSo prakRtithI ja 10. parArmulAH - parAYamukha che - dUra rahe che. zlokArtha : adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra anavasthAnI jema AtmAzraya Adi doSono paNa anekAntamAM kyAreya avakAza raheto nathI, kAraNa ke anekAnta e pramANasiddha artha hovAne kAraNe anekAnta pratye te doSo prakRtithI ja dUra rahe che. bhAvArtha : anekAntanA siddhAntamAM anavasthA doSa to Avato nathI, paraMtu AtmAzraya vagere doSo paNa svAbhAvika rIte ja tenI sAme UThI zakatA nathI. kemake anekAnta pratyakSa Adi pramANathI siddha padArtha che. vizeSArtha : syAdvAdano siddhAnta pratyakSAdi aneka pramANothI siddha che. jagatanI sarva vyavasthAo A siddhAnta upara nirbhara che. pramANothI siddha evA syAdvAdamAM pUrve jaNAvyuM tema anavasthA doSano to avakAza nathI ja, paraMtu te sivAyanA AtmAzraya, anyonyAzraya, cakraka vagere doSo paNa svAbhAvika rIte ja syAdvAdathI dUra rahe che. potAnI siddhi mATe jyAre potAno ja ullekha karAya tyAre 'AtmAzraya' doSa prApta thAya che. jemake, AtmAne nitya mAnanArA koI pUrvapakSIne jyAre syAdvAdI vidhAna kare ke AtmA ekAnte nitya nathI ane ekAnte anitya paNa nathI; paraMtu AtmA nityAnityarUpa anekAntasvarUpavALo che, tyAre AtmAne ekAnte nitya ke anitya mAnanAra koI pUrvapakSI pUche ke, AtmAne nityAnitya mAnavAmAM pramANa zuM ? ane tyAre javAba ApatA jo syAdvAdI evuM kahe ke anekAnta ja pramANa che, to 'AtmAzraya' doSa Ave, kemake anekAntanI siddhi mATe anekAnta ja pramANa che evuM kahevAmAM AvyuM che. vaLI, padArthanI pramANarUpe siddhi karavA mATe jyAre paraspara eka bIjAnI apekSA rakhAya tyAre 'anyonyAzraya' doSa prApta thAya, tethI jyAre ema kahevAmAM Ave ke AtmA nityAnityAdirUpa che temAM pramANa zAstra che ane tyAre puna: prazna karAya ke zAstra kema AvuM kahe che ? to javAba ApavAmAM Ave ke AtmA nityAnityAdirUpa che mATe zAstra AvuM kahe che, to anyonyAzraya doSa Ave. anyonyAzraya doSanA nivAraNa mATe jo evuM kahevAmAM Ave ke AtmA nityAnityAdi kema che ? to javAba apAya ke zAstra tema kahe che mATe; jyAre punaH prazna thAya ke zAstra AvuM kema kahe che ? to javAba apAya ke sarvajJano anubhava tema che mATe. tyAM vaLI prazna thAya ke sarvajJano anubha. Avo kema che ? to ghUmI pharIne pAcho e ja javAba apAya ke AtmAdi padArtho nityAnitya che mATe. A rIte AtmAne nityAnityarUpa anekAntarUpe siddha karavAmAM 'cakraka' doSa lAge. AvA sarva doSone kA2Ne anekAnta siddha thaI zake nahIM evuM jo koI kahetuM hoya to tene granthakA2zrI kahe che ke, anekAntamAM kyAre paNa AtmAzraya vagere doSo AvatA nathI, kAraNa ke syAdvAda pratyakSAdi pramANathI For Personal & Private Use Only www.ahir ludhary.org/ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-44 113 siddha padArtha che. pratyakSapramANathI je padArtha siddha na hoya temAM doSo UThAvI zakAya che, paraMtu pratyakSa Adi pramANothI je vastu siddha hoya temAM prazno pUchI navA navA doSo UbhA karavA te naryuM ajJAna che. jema sUrya pUrvamAM Uge che. A vastu pratyakSathI dekhAya che, chatAM te pUrvamAM ja kema Uge che vagere prazno karavA ayogya che, tema jagatavartI sarva padArtho dravyathI nitya che ane paryAyathI anitya che, evuM sau koIne najara sAme dekhAya che, vaLI A rIte svIkAravAthI ja sarva vyavasthAo ghaTe che. Ama chatAM, "A padArthamAM anekAnta kema che ?" AvA aneka prazno pUchI temAM doSo UbhA karavA te praznakartAnA jJAnanI apUrNatA agara to viparyAya ja sUcave che. I4all. avataraNikA : pramANathI siddha padArthamAM svabhAvathI ja doSo AvatA nathI." AvI vAta sAMbhaLI prazna thAya ke, anekAntAtmaka padArtha kaI rIte pratyakSa siddha che ? ziSyanI AvI zaMkAne saMtoSavA vyavahArika dRSTAMta dvArA padArthanI anekAntatA batAvavA mahAmahopAdhyAyajI bhagavaMta pharamAve chezloka : utpanna dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayAM payaH / gorasatvAt sthiraM jAnan syAdvAdadviD jano'pi kaH ||44 || zabdArtha : 1/2, sughatA naI - dUdharUpe nAza pAmela 3/4, vimAna utpanna - dahIMrUpe utpanna thayela che. paya: - evA pravAhI dravyane 6/7. TorasatvA sthira -gorasarUpe sthira 82. nAnanuM pa - jANato evo paNa 10/99. 8: nana: - kayo mANasa 12. cADuiM - syAdvAdano dveSI thAya ? zlokArtha : dUdharUpe nAza pAmela ane dahIMrUpe utpanna thayela payaH (pravAhIrUpa dravya) dUdha ane dahIMrUpa bane avasthAmAM gorasarUpe sthira rahe che' evuM jANato evo paNa kayo mANasa syAdvAdano dveSI thAya? bhAvArtha : AbAla gopAla sau koI jANe che ke, ekanuM eka ja pravAhI dravya amuka prakAranI prakriyA dvArA dudharUpe nAza pAme che ane dahIMrUpe utpanna thAya che chatAM dUdha ane dahIM bane avasthAmAM te gorasa tarIke to sthira ja che. A rIte eka ja dravyamAM utpatti, vinAza ane dhrauvyarUpa aneka dharmane jANavA chatAM paNa syAdvAdano koNa dveSa kare ? arthAt AvuM jANato koI paNa mANasa syAdvAdano veSI na thAya. vizeSArtha : AbAla gopAla sau pratyakSarUpe jANe che ke dUdharUpa eka padArtha amuka prakriyA dvArA dUdhasvarUpe nAza pAme che ane dahIMrUpe utpanna thAya che. vaLI, dUdha ane dahIM banne avasthAmAM gorasarUpe to te sthira ja rahe che. For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra jagatanA tamAma padArtho A rIte amuka paryAyarUpe utpanna thAya che, amuka paryAyarUpe nAza pAme che. chatAM dravyarUpe sadA sthira rahe che. jagatavartI eka vastu evI nathI ke je sadAkALa ekasvarUpe sthira rahe, tenA koI paryAya ke avasthAmAM parAvartana na Ave. syAdvAdanA A siddhAMtane jeo yathArtha samaje che teone syAdvAda pratye dveSa to na ja thAya, paraMtu A siddhAMtane samajavAnA kAraNe kyAMya harakha-zoka, gamo-aNagamo vagere. bhAvo paNa kyAreya thatA nathI ane saune sukha ApanAra samatA, udAsInatA Adi bhAvo prApta thAya che. A ja vAtane samajavA zAstramAM eka dRSTAMta Ave che. eka rAjAe potAnI putrInAM kaDAM vagere bhaMgAvI putrano muguTa banAvyo. putra khuzakhuzAla thaI gayo ane putrI raDavA lAgI, paraMtu pitA svastha hatA, te rAjI paNa na hatA ke nArAja na hatA, te to madhyastha bhAve beThA hatA, kAraNa ke te samajatA hatA ke bhale kaDAM tasyAM ane muguTa banyo; paraMtu sonuM to tenuM te ja che. sonAnuM vajana ke sonAnI kiMmatamAM to ratIbhAra paNa pharaka paDyo nathI, tethI mArA khajAnAmAM ke mArI mUDImAM koI pheraphAra thayo nathI. rAjAnI jema jagatanA sarva padArthone je A rIte jUe che tene kyAMya rAga-dveSa thato nathI, tene kyAMya vyathA ke vedanA paNa thatI nathI, sadA svasthatA TakI zake che. eka mAtra syAdvAdanA siddhAMtane samajavAthI jIvananA anekavidha praznono paNa aMta AvI jAya che. dArzanika siddhAMtane samajavA mATe to syAdvAdano siddhAMta atyaMta upakAraka che ja; paraMtu jagatanA sarva vyavahAro, dareka prasaMgo ke koIpaNa paristhitine A siddhAMta anusAra vicAravAmAM Ave to kyAMya kASAyika bhAvone avakAza maLato nathI, mana svastha, zAMta ane prazAMta rahe che. carcA ke vAdanA prasaMgomAM paNa citta zAMta hovAne kAraNe ubhaya pakSe vicAravAno avakAza maLe che, sarvane nyAya ApI zakAya che. AvA AvA aneka vidha phAyadAo A siddhAMtane samajIne jIvanamAM utAravAthI thAya che. tethI sarvatra pratyakSa anubhavAto ane svastha-sukhI jIvana jIvavA mATe atyaMta upakAraka evA A siddhAMta upara kayo vicAraka dveSa kare ? kharekhara A siddhAMtane jeo vAstavika rIte samajatA nathI tevA ajJAnI sivAya A siddhAMta upara koI dveSa na kare. syAdvAdanA siddhAMtane jeo yathArtha samaje che teo A siddhAMta upara ovArI jAya che. A siddhAMtanuM kathana karanAra sarvajJa prabhu pratye temano Adara ane bahumAnabhAva vadhI jAya che. jagatanI A vAstavikatA darzAvavA badala temano moTo upakAra mAne che. syAdvAdanA siddhAMtanI nirdoSatA saMbaMdhI zloka-32 thI cAlu thayelI carcAne graMthakArazrI ahIM samApta kare che. A carcAmAM thayelA prazna ane pratipraznanA samAdhAnathI eTaluM nakkI karI zakAya che ke, * nayanI ekAntabuddhithI anekAntane bAdha Avato nathI. * nayanI ekAntabuddhi samagratayA pramANabhUta nathI paNa eka dezathI, aMzathI ke dharmathI pramANabhUta che. pratyeka nayamAM to kayAlaMba nathI ja, tethI saMzaya ke virodhano koI savAla ja Avato nathI. For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdanI siddhi - gAthA-44 115 jyAre samagrarUpe nayasamUhamAM taiyAlaMba hovA chatAM paNa apekSAbhedathI virodha nathI, tethI syAdvAda nizcitatA sUcaka nizcayavAda che, paNa saMzayavAda nathI. * vastu mAtra anaMtadharmavALI che teTaluM nahi, paNa paraspara virodhI chatAM apekSAbhede ekatra rahenArA anaMtadharmavALI che. * vastumAM nAstitvarUpe rahelA dharmono bodha thayA vinA vastunuM sarvAgINa svarUpa spaSTa thatuM nathI. * anekAntano siddhAMta sarvatra vyApaka che. vyavahAra ke vyApAra, dharma ke karma kyAMya anekAntano siddhAMta apanAvyA vinA cAlI zake tema nathI. * anavasthA, anyonyAzraya Adi koI doSo anekAntamAM kyAreya AvatA nathI. A to thaI dArzanika dRSTie anekAntavAdanI nirdoSatA, paraMtu jo anekAntavAdanA bhAvonuM vAstavika jJAna thaI jAya to jIvana jIvavuM khUba saraLa banI jAya. darekanA bhAvone samajavAno eka anokho dRSTikoNa keLavAI jAya. pariNAme eka bIjAnA bhAvo na samajavAnA kAraNe thatA saMklezothI bacI zakAya. vaLI, vastumAtra paryAyarUpe anitya che evI UMDI samajaNa hovAthI koIno sAro vyavahAra, sArA zabda ke manohara rUpa-raMga Adi joIne kadI Asakta banI javAtuM nathI. tathA koIno kharAba vyavahAra, kharAba zabda ke arocaka rUpAdi joI dveSa thato nathI. kemake, syAdvAdI samaje che ke A banne paryAyo che, mATe te parAvartana pAmavAnA ja che. parAvartanazIla AvA bhAvomAM rAga ke roSa zA mATe karavo ? vastu jema paryAyathI anitya che tema dravyarUpe nitya paNa che, A vAta anekAnta siddhAMta apanAvavAthI spaSTa samajAya che. AthI ja anekAnta upara jene aDaga AsthA UbhI thAya che tevA sAdhakone koIpaNa vyaktinA janma ke maraNamAM ke koIpaNa vastunI utpatti ke vinAzamAM harSa ke zoka thato nathI. kAraNa ke tene khyAla hoya che ke A to mAtra zarIra nAmanA paryAyanI utpatti ke nAza thayo che paNa Atmadravya to amara ja che. koI vastunA rUpa-raMgamAM pheraphAra thAya topaNa te samaje che ke A to paryAyanuM parivartana che, dravya to tenuM te ja che. AthI ja anekAntane samajanAra vyakti vihvaLa thayA vinA dareka saMyogamAM sArI rIte jIvana jIvI zake che. syAdvAdano siddhAMta batAvanAra zAstranA AdhAre ja kaSAyonA zamanarUpa upazama, vastunA vAstavika bodharUpa viveka ane pratyeka jIvonA sukha-du:khanI vicAraNAnA kAraNe pravRttimAM saMvarasvarUpa vAstavika mokSamArga prApta thAya che. tethI syAdvAdavALuM ja zAstra tApazuddha bane, anya koI nahi. AthI ja to devacaMdrajI mahArAje vIra prabhune vinaMtI karatA kahyuM che ke, "vinati mAnajo ! zakti e Apajo ! bhAva syAdvAdanA zuddha bhAse.." I44aa. For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra anyadarzanomAM syAdavAda gAthA-45 thI para avataraNikA : pUrva zlokomAM puravAra karyuM tema anekAntavAdano siddhAnta jagatanI vyavasthA ghaTAvavAmAM ke jIvana jIvavAmAM ati upakAraka che, topaNa anya darzanakAro anekAntavAdanA siddhAntane sIdhI rIte svIkAratA nathI. Ama chatAM teone paNa potAnA siddhAntone ke padArthone siddha karavA kevI kevI rIte anekAntano svIkAra karavo paDe che te graMthakArazrI havenA zlokomAM jaNAve chezloka : icchan pradhAnaM sattvAdyai viruddhairgumphitaM guNaiH / sA savitAM mukyo, nAne pratikSita" 4] zabdArtha : 1/ra/rU. sattA viruddha: muLa:- sattva Adi viruddha evA guNothI 4/. kupita pradhAna - yukta evA pradhAnane 6 rUchana - mAnato 7/8. savitAM murabdha: - buddhimAnomAM mukhya evo 1. sAdhya: - sAMkhya 10. nehAnta - anekAntano 11/12. pratikSiti na - pratikSepa na karI zake. zlokArtha : pradhAna' nAmano padArtha sattva, tamasu ane rajasu evA traNa viruddha dharmothI yukta che' - evuM mAnato buddhimAnomAM mukhya evo sAMkhya mata anekAntano pratikSepa na karI zake. bhAvArtha : buddhimAnomAM mukhya gaNAtA sAMkhyo, puruSa ane prakRti ema mukhya be tattvo mAne che; temAM prakRtine teo paraspara virodhI evA sattva-rajasU-tamasu-e traNa guNothI yukta mAne che. A rIte eka ja prakRtine aneka dharmothI yukta mAnatA teo anekAntanuM khaMDana kevI rIte karI zake ? kemake teo jo anekAntane na mAne to eka ja prakRtine paraspara virodhI evA aneka svarUpavALI na mAnI zake. vizeSArtha : saMkhyA zabdano artha che, samyagujJAna (saM=samyagukhyA=jJAna) ane saMkhyA jemAM pradhAna che tene sAMkhya kahevAya che. sAMkhyadarzana eka ati prAcIna darzana manAya che, tenA praNetA kapilamuni che. nirIzvaravAdI A darzana mukhyarUpe be tattvone mAne che. 1. saMdhyA pravarte vaiva prati pravakSate tattvani va vatuvaMzataH tena sAMthA prAptitA: I sAMkhyadarzananI saMkSipta mAhiti pariziSTa 4mAM Apela che. For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadarzanomAM syAdvAda - gAthA-45 117 (1) puruSa ane (2) prakRti. puruSa eTale AtmA ane prakRti eTale jaDa tattva. puruSa ane prakRti ane bhinna che, chatAM mohanA kAraNe puruSane eTale ke jIvane evo bhrama thAya che ke A banne eka ja che, judA nathI. puruSa ane prakRti abhinna che-bhinna nathI, evuM jJAna e anyatAkhyAti svarUpa che. AvA jJAnanA kAraNe AkhA saMsAranuM sarjana thAya che. te sarjAyelA saMsAranuM visarjana karavA bhedajJAna thavuM ati jarUrI che. "prakRti ane puruSa bhinna che' tevA jJAnane "bhedajJAna' kahevAya che. te prApta thatAM anyatAkhyAtino aMta thAya che. A bhedajJAnarUpa samyagUjJAna sAMkhya darzananuM mukhya aMga che. AthI ja tenuM sAvartha evuM nAma sAMkhya kahevAya. sAMkhyanA mate puruSa aneka che paNa prakRti sattva, rajasuM ane tamasu - e traNa guNonA samudAyasvarUpa eka che. ane eka hovA chatAM te prakRti, pratipuruSa bhinna bhAse che. sattvano svabhAva jJAna-prakAza-AnaMda che. te laghu ane ujjavala che ane padArthano vAstavika bodha karAvavAmAM sahAyaka bane che. ucita pravRtti, tapa, tyAga, audArya, ke kSamAdi guNonI prApti sattvathI ja thAya che, te sukhakArI ane prItidAyaka che. rajasUno svabhAva koIpaNa padArtha pratye raMgAvAno che ane tenA kAraNe du:khI thavAno che, te gatimAna che ane mananI caMcaLatAnuM kAraNa che. A guNane kAraNe jIvo bhogAdimAM pravRtti kare che ane duHkhI thAya che. A guNa ja niSkriya evA sattva ane tamoguNane temanA kAryomAM Teko Ape che. tamasuno svabhAva ajJAna, avarodha ane moha che, te guru eTale ke bhAre che ane kALo che, te padArthano vAstavika bodha karAvanArI vicArasaraNIne kuMThita kare che ane zubha vicArono avarodha kare che. ajJAna, adhIrAI, ukaLATa, nidrA, dveSa, krodhanA Avezo vagere doSonuM kAraNa taman guNa che. Ama, sattva, rajas ane tamas traNe virodhI dharmo che, chatAM sAMkhya- darzanakAro mAne che ke prakRti te traNethI yukta che. Ama to sAMkhyadarzanakArone anekAntavAda mAnya nathI, chatAM A rIte prakRtine eka ane aneka ema be virodhIdharmavALI mAnatAM, teo icche ke na icche to paNa temanAthI anekAntano svIkAra thaI jAya che. vaLI, A traNe bhAvo virodhI hovAthI mukhyarUpe traNe sAthe rahI zakatA nathI. traNamAMthI eka mukhya (pragaTa) hoya to bAkInA be gauNa (apragaTa) hoya. Ama mukhyarUpe teo virodhI che paNa gauNa rUpe teo sAthe rahI zake che mATe virodhI nathI, tethI apekSAe virodha che to apekSAe virodha nathI. A rIte paNa sAMkhyanA mate anekAntano svIkAra thaI jAya che, tethI teo anekAntanuM khaMDana kevI rIte kare ? sAMkhyane jyAre eka sthAnamAM A rIte anekAnta svIkArya bane che. tyAre spaSTa che ke te anekAnta asaMgata che evuM to na ja kahI zake, ane jyAre tenA mate eka sthAnamAM anekAnta siddha thaI jAya to anyatra anekAntano svIkAra karavAmAM koI doSa nathI evuM siddha karI zakAya. vAstavamAM teone potAnA siddhAMtonA nirvAha mATe anekAntavAdanI jarUra paDe ja che; paNa mAtra anekAntanA nAmathI ja virodha che. ll4pI. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : bauddha mata paNa kevI rIte anekAntane apanAve che te jaNAve chezloka : vijJAnasyaikamAkAraM, nAnAkArakarambitam / / icchaMstathAgataH prAjJo, nAnekAntaM pratikSipet // 46 // zabdArtha : 9.vijJAnaW - vijJAnanA 2. nAnAvAzvatam'- vividha AkArathI yukta evA rU. pram savAra - eka AkArane 4. rUchanuM - svIkAratA 5/6, prAd: tathAta: - prAjJa evA tathAgata bauddha 7. anekAnta - anekAntano 8/1. na pratikSiti - niSedha na karI zake. zlokArtha : vijJAnano eka AkAra vividha AkArothI yukta che' - evuM mAnatA buddhizALI boddha anekAntano niSedha na karI zake. bhAvArtha : bauddha darzana evuM mAne che ke jagatamAM jJAna sivAya bIjo koI padArtha ja nathI. jyAre koI aneka raMgo dharAvatAM vastranuM jJAna thAya che tyAre jJAna to eka ja che. paraMtu te jJAna grAhaka paNa che ane grAhya paNa che. grAhaka tarIke te eka che ane grAhya tarIke te aneka che, kemake vastra jevI koI vastu ja na hovAne kAraNe je vividha raMgonA AkAravALuM jJAna thAya che te vAstavamAM anekavidha grAhya jJAna che. A rIte jJAnane ekarUpa ane anekarUpa svIkAranAra bauddha mata anekAntano niSedha kaI rIte karI zake ? vizeSArtha : bauddhadarzananA Adya praNetA gautamabuddha che. teonuM evuM mAnavuM che ke "jagatanA dareka padArthonuM astitva mAtra eka kSaNa pUratuM hoya che... mATe sarva padArtho kSaNika che, kSaNikavAda e temano mULabhUta siddhAMta che. sAmAnya loko jene caitanya kahe che, tene bauddha vijJAna" kahe che. vicAronA bhedane kAraNe samayanA vaheNamAM bauddha darzana cAra vibhAgamAM vaheMcAI gayuM che; 1. vaibhASika 2. sautrAMtika 3. yogAcAra 4. mAdhyamika A cAre bhedomAM mULabhUta siddhAMto saMbaMdhI visaMvAda nathI, chatAM paNa bAhya rIte dekhAto saMsAra ane mokSa A bannenA svarUpamAM A cAre zAkhAo vacce ghaNA moTA matabhedo che. 1. nAnAkArakarambitam = citrapaTAdyanekAkAramizritam syAdvAdarahasye / / 2. AkAra eTale pudgalanA samUharUpa padArtha. A bauddhano pAribhASika zabda che. 3. bauddhanA cAra bhedo viSayaka jANakArI jaina-ajaina dArzanika graMthomAMthI meLavI zakAya, tenI TUMkI samaja pAchaLa pariziSTa pamAM Apela che. For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadarzanomAM syAdvAda A cAra bhedomAM je yogAcAra nAmano bheda che te jJAnAdvaitavAdI che. A saMpradAya vijJAnavAdane svIkAre che. teo ema mAne che ke jagatamAM jJAna sivAya bIjo koI bAhya padArtha ja nathI. Ama chatAM bAhya viSayonuM jJAna to thAya che. to pachI viSaya vinA tenuM jJAna kevI rIte thAya ? tethI teo kahe che ke, bAhya padArtho tarIke loko jeno anubhava kare che, jene jue che te mAtra vAsanAne kA2Ne temane thayeluM jJAna ja che, tethI temanA mate bAhya padArtho astitva dharAvatA ja nathI mAtra te padArthonuM vijJAna che. - gAthA-47 jenA vaDe vastuno bodha thAya tene grAhaka (grahaNa karanA2) kahevAya ane jeno bodha karAya tene grAhya (grahaNa karavA yogya) kahevAya, tethI sAmAnyathI jJAnane grAhaka kahevAya ane ghaTa-paTa Adi bAhya padArtho grAhya kahevAya, paraMtu jJAnAdvaitavAdI bauddhanA mate bAhya padArtho na hovAne kAraNe ghaTa-paTa AdirUpe je bhAse che te grAhya jJAna che ane jJAna pote ja teno grAhaka che eTale jJAna ja jJAnano grahaNa ka2nA2 che. jyAre citrapaTa eTale aneka raMgovALA vastranuM jJAna thAya che tyAre grAhakarUpe te jJAna eka ja che ane grAhyarUpe judA judA raMga vagere rUpe thatuM jJAna aneka svarUpavALuM paNa che. A rIte grAhakarUpe eka ane grAhyarUpe aneka evA jJAnane svIkArato bauddha anekAntano niSedha kevI rIte karI zake ? AnA uparathI syAdvAda siddhAMta keTalo vyApaka che te samajI zakAya che. 46nA avataraNikA : naiyAyika Adi anekAntano kevI rIte svIkAra kare che, te jaNAve che zloka : 3 7 vitramemane A rUpa prAmANika van cono vaizeSivo vArSi, nAnekAnta' pratikSizvet |[47]] 119 13 zabdArtha : 1/2. hram citram - eka citrarUpane (kAbaracItarA rUpane) rU/4/kha. anek ca rUpam - ane aneka rUpane 6. prAmAzi - prAmANika 7. van - kahetA 8/6/10. yoga: vaizeSiH vApi - yoga ke vaizeSika paNa 99. aneoi - anekAntano 12/13. na pratikSipet - pratikSepa na karI zake. zlokArtha : eka citrarUpane ane (temAM rahelA) aneka rUpane prAmANika kahetA yoga (nyAya) ke vaizeSika darzana paNa anekAntano pratikSepa na karI zake. bhAvArtha : yoga ane vaizeSika darzano evuM mAne che ke eka ja dharmImAM saMpUrNapaNe phelAyeluM (vyApyavRtti) eka citrarUpa hoya che ane te eka citrarUpa, dharmInA amuka bhAgamAM ja 2hela aneka rUpothI yukta hoya che. A rIte eka ja vastumAM eka citrarUpa ane aneka rUpane prAmANika kahenArA naiyAyiko anekAntanuM khaMDana kevI rIte karI zake. For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : vaizeSika darzananA racayitA kaNAda muni che ane yoga eTale ke naiyAyikamatanA praNetA gautama muniakSapAda che. vaizeSikadarzana ane nyAyadarzanamAM bahu ja ocho taphAvata che. prAcIna nyAya soLa padArtho mAne che jyAre navya nyAya te soLe padArthone vaizeSika matamAM batAvelA sAta padArthomAM samAvI le che. je A pramANe che : dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAya ane abhAva. naiyAyika ane vaizeSikonA mate "rUpa' e dravyamAM rahenArA paccIsa guNomAMno eka guNa che. sAmAnya bhASAmAM jene raMga kahevAya tene naiyAyiko rUpa kahe che. temanA graMthamAM zveta vagere cha varNo(raMgo)nuM varNana karI, teo citrarUpa" nAmanA sAtamAM rUpanuM paNa nirUpaNa kare che. 'citra' eTale kAbaracItaruM. aneka raMgonA samUhane citraraMga athavA citrarUpa kahevAya. A citrarUpe paNa eka svataMtra raMga/rUpa che, evuM teonuM mAnavuM che, tethI citrarUpa svayaM ekarUpa che ane te anekarUponuM baneluM che. Ama teo A kAbara-cItarA rUpane eTale ke citrarUpane ekarUpa paNa kahe che ane anekarUpa paNa kahe che. Ama to naiyAyika rUpane (raMgane) vyAkhavRtti guNa mAne che. have jo te pILA, lAla, kALA Adi aneka rUpo (raMgo) vALA koI padArthamAM aneka rUpo svIkAre to rUpa vyApyavRtti na rahe tethI rUpanI vyApyavRttitAne TakAvI rAkhavA mATe temane eka citrarUpanI kalpanA karI che. A citrarUpa eka che ane vyApyavRtti che evuM teo mAne che paNa te citrarUpa aneka rUpono samudAya che'; evuM paNa teo mAne che. jemake koI vividha raMgovALuM vastra hoya to tene citrarUpavALuM vastra kahevAya. saMskRtamAM AvA vastra mATe "citrapaTa' evo zabda vaparAya che. AvA vividha raMgovALA vastramAM eTale citrapaTamAM vyApyavRtti (saMpUrNa paTamAM | vastramAM phelAyeluM) eka citrarUpa paNa hoya che ane avyApyavRtti (paTa/vastranA amuka bhAgamAM rahelI aneka viruddha vividharUpo paNa hoya che. je AkhAM vastramAM sarvatra vyApIne rahetuM eka citrarUpa che te aneka raMgothI baneluM che. jyAre te ja aneka raMgomAM avAMtara aneka rUpo hoya che. A rIte citrarUpane eka-aneka svIkAravAthI yoga-vaizeSiko paNa ADakatarI rIte to anekAntane svIkAre ja che. to pachI e anekAntanuM khaMDana zI rIte karI zake ? A rIte eka ja citrapaTamAM rUpanI apekSAe eka citrarUpa paNa che ane aneka paNa che arthAt citrapaTanA rUpamAM ekatva ane anekatva ema be virodhI dharmo ekIsAthe rahe che. 47 - aneka raMgovALuM eka vastracitrapaTa . -vyApyavRtti eka citrarUpa - avyAkhavRtti anekarUpo che 1. anekaviruddhanAnArUpasamudAyaH = citrarUpam - nitrayIm | For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadarzanomAM syAdvAda gAthA-48 avataraNikA : mImAMsako kema anekAntane nakArI na zake te havenA be zlokamAM jaNAve che zloka : 4 pratyakSa nitimatro, meyAMze dvihakSam / guruna vavante nAnAnuM pratikSiput I[48] zabdArtha : 9. mitimAtraMze - miti=anumiti ane mAtR=anumAna karanAra vyaktinA aMzamAM 2. pratyakSa - pratyakSa rU. meyAMze - (ane) meya = anumeya viSayanA aMzamAM 4. dvijJam - tenAthI vilakSaNa = parokSa evA 6/6. hra jJAnaM - eka jJAnane 7/8. vavan guru: - kahetA guru = mImAMsaka matanA eka anuyAyI zrI prabhAkara 1. aneAAM - anekAntano 90/99. 7 pratikSipet - pratikSepa na karI zake. zlokArtha : = 'eka ja jJAna, anumiti ane anumAtAnA aMzamAM pratyakSa che ane anumeyanA aMzamAM tenAthI vilakSaNa parokSa che' evuM kahetA 'guru' (prabhAkara-mImAMsaka matanA eka vibhAganA puraskartA) anekAntano pratikSepa na karI zake. bhAvArtha : 121 mImAMsaka matanA eka vibhAganA puraskartA prabhAkara 'guru' tarIke oLakhAya che. teo ema mAne che ke jJAnanA traNa aMzo hoya che : anumiti (pramA), anumAtA (anumAna ka2nA2 vyakti) ane anumeya (anumAna karavA yogya vastu = anumAnano viSaya). A traNamAMthI anumiti ane anumAtA pratyakSa hoya che ane anumeya parokSa hoya che. eka ja jJAnamAM pratyakSatA ane parokSatA rUpa be dharmo svIkAranAra 'guru' dvArA anAyAse syAdvAdano svIkAra thaI jAya che. vizeSArtha : mImAMsA darzananA praNetA jaimini RSi che. teo 'veda'ne nitya ane apauruSeya mAne che. vedavihita 'karmo'ne teo dharma mAne che. veda vAkyonuM arthaghaTana kevI rIte karavuM ane karmakAMDanI vyavasthA karavI e mImAMsakonuM prayojana che. jaimini RSinA sUtro temanuM mukhya zAstra che. bhinna bhinna vicA2saraNIne kA2Ne mImAMsAnA traNa mata paDe che. (1) gurumata, jenA pravartaka prabhAkaramizra che. (2) bhATTamata, jenA pravartaka kumArilabhaTTa che. (3) mizramata, jenA pravartaka murArimizra che. For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra anekAnta keTalo vyApaka che te batAvatAM granthakArazrI A zlokamAM prabhAkaramizra kevI rIte anekAntane svIkAre che te jaNAve che ane zloka-49mAM mImAMsakanA anya be mato dvArA anekAnta kevI rIte apanAvAya che te jaNAvaze. prabhAkaranA matamAM jJAna "svaprakAzaka' che. jJAnanuM svata: ja saMvedana thatuM hovAne kAraNe, jJAna potAnA aMzamAM haMmezA pratyakSa ja hoya che. tevI ja rIte jJAna karanAra vyakti pote ja hovAne kAraNe, jJAtA paNa pratyakSa hoya che. Ama chatAM jJAnano je viSaya, eTale ke zeya, kyAreka pratyakSa hoya che ane kyAreka parokSa paNa hoya che. jema ke jyAre huM ghaTane jANuM chuM' (dhamarda nAnAmi) evuM pratyakSa jJAna thAya che tyAre te jJAna, jJAtA OM haM ane zeya = ghaTa. traNe pratyakSa hoya che. tethI jJAnanA traNe aMzo (jJAnatva, jJAtatva ane zeyatva) pratyakSa che ema kahI zakAya. A rIte traNe pratyakSa hovAthI prabhAkarane tripuTI pratyakSavAdI paNa kahevAya che. pratyakSa jJAnanA traNe aMzomAM pratyakSatA ghaTI zake che; paraMtu jyAre anumiti thAya che tyAre AvuM tripuTI pratyakSa saMbhavI zakatuM nathI. jemake "huM agninuM anumAna karuM chuM' (vaddhinuminoma) evuM jJAna koI kare tyAre A jJAna ane anumAna karanAra vyakti to pratyakSa che paraMtu anumaya evo agni pratyakSa nathI parokSa che, tethI prabhAkaranA matamAM 'gadaM vRddhi manuminomi' svarUpa jJAnamAM marda zabdathI anumAtA ane anuminomi zabdathI anumAnarUpa jJAna pratyakSa che ane vaddhi parokSa che. A rIte eka ja jJAnane avacchedakanA bhedathI pratyakSa ane parokSa ema be virodhI dharmorUpe svIkAra karanAra prabhAkara anekAntavAdano niSedha zI rIte karI zake ? I48|| zloka : jAtivyaktyAtmakaM vastu, vadannanubhavocitam / bhaTTo vA'pi murArirvA, nAnekAntaM pratikSipet // 49 // zabdArtha : 9. anumovitam - anubhavane ucita ra/rU. nAtivyavasyAtma vastu - vastune jAti svarUpa ane vyakti svarUpa 4. vahana - kaheto ka/6/7. maTTo vADapi murArirvA - bhaTTa ke murAri paNa 8. anekAnta - anekAntano 2/10. na pratikSiti - pratikSepa na karI zake. zlokArtha : vastu jAti ane vyakti ema ubhaya svarUpa che ema anubhavane anusare tevI vAta karanArA mImAMsako kumArila bhaTTa ke murAri mizra anekAntavAdano pratikSepa na karI zake. vizeSArtha : lokano anubhava che ke jyAre paNa indriyono padArtha sAthe saMbaMdha thAya che tyAre teno sAmAnyathI paNa bodha thAya che ane vizeSathI paNa bodha thAya che. A ghaDo che' - evo sAmAnyathI jema bodha thAya che, tema "A lAla che, kALo che, mATIno che, sonAno che" vagere tenA saMbaMdhI vizeSa bodha paNa thAya che. sAmAnya bodha e vastuno jAtisvarUpe anubhava karAve che dA.ta A bheMsa che ane vizeSa bodha vastuno vyakti svarUpe anubhava karAve che For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadarzanomAM syAdvAda - gAthA-50 123 dA.ta A mohanabhAInI gIranI bheMsa che vagere. A anubhavone AdhAre mImAMsaka, bhaTTa ane murAri mAne che ke - "vastu jAti ane vyakti ubhayasvarUpa che." jAti eTale sAmAnya, samAnAkArakatA athavA jenA kAraNe aneka judI judI avasthAomAM je anugata eka dravyanI pratIti thAya che te jAti che ane vyakti eTale vizeSa, padArthanA raMga, rUpa, AkAra AdinA kAraNe padArtha vizeSa bane che. A rIte mImAMsaka ema mAne che ke, dareka ghaTa, ghaTavajAtirUpa sAmAnya rUpe paNa che ane anya padArtho karatAM judI ja vyaktirUpe vizeSarUpe paNa che. naiyAyikanI jema te ghaTarUpa vyakti ane ghaTatvajAtine judI mAnato nathI'. eka ja padArthane A rIte ubhayasvarUpa mAnanAra mImAMsaka mAne ke na mAne teNe anekAntano svIkAra to karI ja lIdho che, tethI te anekAntano virodha kevI rIte karI zake ? I49o. avataraNikA : pUrva mImAMsako paNa anekAntanA siddhAMtane svIkAre che evuM puravAra karI, have uttaramImAMsako (vedAMtIo) paNa anekAnta mAne che; evuM jaNAvatAM graMthakArazrI kahe chezloka : abaddhaM paramArthena, baddhaM ca vyavahArataH / bruvANo brahma vedAntI, nAnekAntaM pratikSipet // 50 // zabdArtha : 9. drahma - brahma = AtmA 2/rU. paramArthena uvaddha - paramArthathI baMdhAyela nathI. 4/5/6. vyavadArata: viddha - ane vyavahArathI baMdhAyela che evuM 7/8. gruvAja: vekAntI - bolato vedAntI 1. sanehAnta - anekAntano 10/11. na pratikSiti - pratikSepa na karI zake. zlokArtha : brahma eTale ke AtmA paramArthathI baMdhAyela nathI ane vyavahArathI baMdhAyela che' - AvuM bolanAra vedAntI anekAntano pratikSepa na karI zake. bhAvArtha : paramArthathI (vAstavika rIte) AtmA baMdhana vagarano che ane vyavahArathI te baMdhanavALo che evuM pratipAdana karanAra vedAntI anekAntano niSedha na karI zake. vizeSArtha : vedAnta' eTale vedano aMtimabhAga. vedanA pUrva bhAgamAM yajJAdi karmonA maMtro che ane uttarabhAgamAM AtmajJAnanA maMtro che, jene upaniSad kahevAya che. upaniSanAM vAkyonI ekavAkyatA sthApavA mATe racAyela 1. naiyAyiko dharma-dharmIne ekAnta bhinna mAne che, jyAre mImAMsako dharma-dharmIne ekAnta abhinna mAne che. For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra siddhAntone 'vedAntadarzana' kahevAya che. bAdarAyaNa RSinAM "brahmasUtro' vedAntano mULa AdhAra che, tene uttaramImAMsA paNa kahevAya che. vedAntI AtmAne brahmasvarUpa mAne che. teonuM mAnavuM che ke, jagatamAM brahma sivAya bIjA koI padArtho nathI - 'brahma satya nAnnidhyA' - tethI teone "brahmAdvaitavAdI' paNa kahevAya che. vedAntInA mate vAstavamAM brahma ja satya che ane te sivAya jagata che ja nahIM, chatAM dareka vyaktine jhADa, pAna, paza, ghara vagere rUpa je sRSTi dekhAya che. te ajJAnanA kAraNe dekhAya che. A ajJAnane ja vedAntIo avidyA" ke "mAyA' tarIke oLakhAve che. vaLI, teonuM mAnavuM che ke, paramArthathI AtmA avidyA sAthe saMkaLAyela nathI paNa vyavahArathI AtmA avidyA sAthe saMkaLAyela paNa che. jema nirmala evuM paNa sphaTika pAse rahelA lAla kapaDAnA kAraNe lAla bhAse che, paNa vAstavikatAe te lAla hotuM nathI, tema paramArthathI alipta evo paNa AtmA vyavahArathI avidyAthI saMkaLAyela pratIta thAya che. A rIte vedAntIo AtmAne paramArthathI nitya mukta mAne che ane vyavahArathI baMdhAyela mAne che. vaLI, vyavahArathI ja baMdhAyelA AtmAne mukta karavA ajJAnane TALI mokSa prApta karavAno upadeza paNa Ape che. A rIte anekAntano ja Azraya karIne AtmAne baddha ane abaddha mAnanAra arthAt eka ja AtmAmAM muktatva ane baddhatva ema be virodhI dharmano svIkAra karanAra vedAntI anekAntavAdanuM khaMDana kevI rIte karI zake ? pachall avataraNikA : vedomAM paNa anekAnta vaNAyelo che te jaNAve chezloka : bruvANA bhinnabhinnArthAn', nayabhedavyapekSayA' / pratikSipeyuoM vedAH, syAdvAdaM sArvatAntrikam // 51 || zabdArtha : 9, namedravyavekSA - nayabhedanI apekSAthI 2. mitramitrArthAna - bhinna bhinna arthone rU. ghuvaI: - kahenArA 4, veDhA: - vedo 6. sArvatrim - sarva zAstromAM vyApaka evA 6. rAThavuM - svAduvAdano 7 na pratikSipeyu. - pratikSepa na karI zake. zlokArtha : judA judA nayanI apekSAthI judA judA arthone kahenArA vedo sArvatAgnika - sarva zAstromAM vyApaka - evA syAdvAdano pratikSepa na karI zake. bhAvArtha : naya' ane 'pramANa' - A banne jaina darzananA maulika zabdo che, tethI vedo zabdathI naya ane pramANane For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 anyadarzanomAM syAdvAda - gAthA-51 mAnatA nathI. Ama chatAM vedone paNa arthathI to naya ane pramANa mAnya karavA ja paDyA che, kemake teo paNa judI judI apekSAthI judA judA arthane kahe che, tethI alaga alaga naya upara cAlanArA sarva darzanakA2o jema syAd-vAdano virodha nathI karI zakatA tema vedo paNa syAdvAdano virodha karI zakatA nathI. vizeSArtha : vedomAM aneka virodhAbhAsI kathano prApta thAya che. A kathano judA judA dRSTikoNathI nayanI apekSAthI judA judA arthane jaNAvanArAM hoya che. jyAre te apekSAne lakSyamAM rAkhIne veda-vacanono artha karAya tyAre ja teno vAstavika artha samajI zakAya ane dekhAto virodhAbhAsa TaLI zake, paNa A rIte jo judA judA dRSTikoNathI nayanI apekSAno Azraya na karAya ane mAtra zabdathI je artha prApta thato hoya, tene grahaNa karavAmAM Ave to vedanA vacanomAM paraspara virodha ja Ave. prabhuvIranA agiyAra gaNadharo pUrve vedane mAnanArA cauda vidyAnA pAragAmI brAhmaNa paMDito hatA. te sarvene vedanAM virodhI vacanonA kAraNe ja AtmA, paraloka, puNya-pApa, karma vagere atIndriya padArthaviSayaka saMzayo UbhA thayelA. AvI zaMkA thavA pAchaLa eka ja kAraNa hatuM ke, teoe veda vacanone bhinna bhinna apekSAothI vicAra karavAnA badale teno mAtra zAbdika artha karelo; paNa vedanAM te vacano kaI apekSAe che tene teo jANatA na hatA. vIraprabhue vedanAM ja vacanone judI judI apekSAothI grahaNa karAvI temano saMzaya TALyo hato. jema ke 'vijJAnaghana evo AtmA paMcamahAbhUtamAMthI utpanna thaIne temAM ja vilIna thAya che, pretya saMjJA jevI koI vastu nathI.'1 - evA vedanA vacanone kA2Ne ja prathama gaNadhara thanArA indrabhUti brAhmaNane 'AtmA haze ke nahIM ?' - evI zaMkA udbhavelI. paramakRpALu paramAtmAe jyAre yathAyogya nayanI apekSAthI vedanI paMktino vAstavika artha grahaNa karAvyo ke, 'pAMca bhUtomAMthI banela ghaTa-paTa Adi padArtho saMbaMdhI jJAnanA upayogavALo AtmA bane che ane te vastuo nAza pAme ke dRSTi bahAra jatI rahe tyAre te te jJAnAdinA upayogavALo AtmA vilina thaI jAya che. vaLI, pretya saMjJA nathI eTale ke pUrvanI saMjJA iM buddhi rahetI nathI. navo upayoga pUrvanA upayogano nAza kare che, mATe pUrvanI saMjJA rahetI nathI.' Avo apekSA sahitano artha sAMbhaLyo tyAre temano saMzaya TaLyo. 1. 'vijJAnadhana dvaiteyo mUtebhyaH samutyAya tAnyevADanuMviti na pretyasaMjJA'sti / ' - vedanI A paMktinA 'vijJAnaghana' padano indrabhUti brAhmaNa 'gamanAgamana Adi ceSTA karanAro AtmA' evo artha karatA. jema madya sAmagrIno barAbara upayoga karAya to temAMthI madyazakti pedA thAya che; tema pratyakSa dekhAtA pRthvI, pANI, teja, vAyu ane AkAza e pAMca bhUtamAMthI te AtmA utpanna thAya che, ane jema pANImAM pedA thayelA parapoTA pANImAM ja nAza pAmI jAya che, tema te paMcabhUtamAMthI utpanna thayelo AtmA paMcabhUtamAM ja vilIna thaI jAya che, tethI pAMca bhUtothI atirikta AtmA jevI koI vastu ja nathI. vaLI, tethI ja 'na pretyasaMjJA'sti' arthAt punarjanma jevI koI vastu nathI. Ama, A paMktithI indrabhUtine evuM lAgatuM hatuM ke AtmA nathI. to vaLI, vedanI ja bIjI paMkti AtmAne siddha karatI hatI. A rIte be paraspara virodhI veda vAkyone kA2Ne indrabhUtine zaMkA utpanna thayelI ke 'AtmA haze ke nahIM ?' vAstavamAM banne virodhI jevA jaNAtA veda vAkyo satya hatA mAtra judA judA nayane anusaratA hatA. naya sApekSa artha For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra arthasaMgraha' vagere mImAMsaka zAstro paNa vedanAM vacanono bhinna bhinna apekSAthI kevI rIte artha prApta karavo joIe tenI paddhati batAvatAM hoya che. jo vedavacanone A rIte bhinna bhinna dRSTithI mAnavAmAM na Ave to te vacano visaMvAdI ane asaMbaddha ja lAge. tethI zabdathI nayano svIkAra nahIM karanArA vedone paNa arthathI to tene svIkAravA ja paDe che. AnA uparathI nita thAya che ke vedavacano paNa naya ane pramANanI dRSTi vinA yathArtha samajI zakAtAM nathI, mATe vedAntI bhale syAdvAdano sIdho svIkAra na kare, topaNa syAdvAda vinA temane paNa cAle tema nathI. Ama, eka eka navo upara cAlanAra sarva zAstro potAnA siddhAMtono nirvAha karavA syAdvAdane ADakatarI rIte paNa svIkAre che. tethI evuM kahI zakAya ke, syAdvAda sarva zAstromAM vyApaka che eTale ke sArvatAtrika che (tantro iM zAstro). vaLI bIjI rIte vicArIe to sarvadarzano je je vAta karI rahyA che te nayonA samUha svarUpa syAdvAdanA koI eka nayane ja pakaDIne karI rahyA che. e rIte paNa syAdvAda sakaLa zAstromAM vyApta che. koI darzana AtmAne nitya kahe che to koI anitya; jyAre syAdvAdIne to apekSAe A banne kathano mAnya che mATe paNa syAdavAdane sArvatAnTika kahI zakAya. //pa1/ na karavAne kAraNe ja indrabhUti brAhmaNane AvI zaMkA uddabhavelI. prabhu mahAvIre anekAnta siddhAntanA AdhAre te te vedavAkyo kayA kayA nayane anusare che te jaNAvatAM kahyuM ke, A saMdarbhamAM vijJAnaghanano artha AtmA nathI karavAno; paraMtu vijJAna' zabdano artha jJAna-darzanano upayoga samajavo ane AtmA e upayogamaya hovAthI vijJAnaghana' zabdathI jJAnadarzanano upayoga che svarUpa jenuM evo AtmA samajavo joIe, AtmAne jJAna-darzananA upayoga svarUpa eTalA ja mATe manAya che ke, asaMkhyAta pradezI AtmAnA asaMkhyAte asaMkhyAta pradezo jJAnanA anaMtaparyAyavALA che. have AvA 'vijJAnaghanamAM" = jJAna-darzananA upayogavALA AtmAmAM potAnA viSayarUpe pAMce bhUto athavA pAMce bhUtomAMthI banela ghaTapaTa Adi padArtho viSayaka jJAnopayoga pedA thAya che. A ghaTAdinA jJAnathI pariNata thayelo AtmA e apekSAe viSayasvarUpe hetubhUta banelA ghaTAdithI utpanna thayelo kahevAya. kAraNa ke, ghaTAdinA jJAnano pariNAma ghaTAdi vastuonI apekSAvALo ja hoya che, eTale ke ghaTAdi je je vastu jyAre AtmAnI sAme Ave tyAre te te vastunA jJAnasvarUpa upayoga pedA thAya che ane ethI e upayoga svarUpa e AtmA bane che, mATe te te upayogasvarUpa AtmA pedA thayo ema kahI zakAya. A pramANe, pratyakSa evA pAMca bhUtothI athavA enAthI banelI ghaTa-paTa Adi vastuothI, te te vastunA upayogasvarUpe AtmA utpanna thaIne, te vastuo nAza pAme athavA dRSTinI bahAra nIkaLI jAya tyAre te te viSayonA upayogavALo AtmA paNa nAza pAme che ane anya upayogasvarUpe pedA thAya che ane sAmAnyarUpe AtmAnuM astitva kAyama che ja. pretyasaMjJA nathI' e paMktino evo artha karavo joIe ke, prathamanA ghaTano upayoga thaI gayA bAda pachIthI jyAre paTa Adi bhinna padArthano upayoga pedA thAya, tyAre prathamanA ghaTaviSayaka upayogasvarUpa saMjJA = jJAna rahetuM nathI, kAraNa ke vartamAnanA paTa AdinA upayoge te pUrvanI saMjJAno = buddhino nAza karela che. A rIte vicAravAthI evo artha prApta thAya ke, ghaTapaTAdi Adi pAMca bhUtosvarUpa viSayomAMthI, te te viSayonA jJAna-darzananA upayogavALo AtmA utpanna thAya che ane te te viSayo dUra thatAM te te viSayonA upayogavALo AtmA nathI raheto. vaLI, navo upayoga pUrvanA upayogane eTale ke pratya saMjJAne nAza kare che mATe pretya saMjJA nathI. jo A rIte apekSA pUrvaka vedanI paMkti na besADAya to avazya arthano anartha thAya. paNa apekSA pUrvaka vicArAya to vedanI paMktino yogya artha karI zakAya. For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadarzanomAM syAdvAda - gAthA-para 127 avataraNikA : sarva Astika darzano syAdvAdane svIkAre che tevuM jaNAvyA pachI have granthakArazrI cArvAkanAmanA nAstika darzana saMbaMdhI vaktavya kare che zloka : vimatiH sammatipi, cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu', yasya muhyati zemuSI // 52 | zabdArtha : dhathI, ane tamArA 1/2. muvI - jenI buddhi rU. purohAtmamokSepu - paraloka, AtmA, mokSanA viSayamAM 4. musthati - moha pAme che = muMjhAya che che. vArtAharyuM. (ta) cArvAkanI 6. vitaH - asammati 7, sati: vA pi - ke sammati paNa 8/. na 5thate - vicArAtI nathI. zlokArtha : cArvAkanI buddhi paraloka, AtmA, mokSa Adi viSayone samajavAmAM ke svIkAravAmAM muMjhavaNa anubhave che tethI tene syAdvAda saMmata che ke nahIM, te vicAratuM nathI. bhAvArtha : cArvAka, nAstika darzana che. te adRSTa evA AtmA, puNya, pApa, paraloka, mokSa Adi padArthone mAnato nathI, mAtra pratyakSane mAne che. te kahe che "ihaloka mIThA-paraloka koNe dIThA'. AvA nAstiko syAdvAda mAne che ke nahIM tene vicAravAnI jarUra ja nathI. kema ke, syAdvAdano siddhAMta AtmakalyANa mATe che. jene Atma kalyANanI kAmanA nathI te A siddhAMta mAne che ke nahIM, tenAthI ApaNane zuM matalaba che. vizeSArtha : zastrAdhAre jene AtmA Adi atIndriya padArthono bodha karI AtmakalyANa karavAnI bhAvanA hoya tenA mATe zAstranI parIkSA karavI jarUrI che. cArvAka darzana to nAstika darzana che. te dRzyamAna evA zarIra Adine ja mAne che, adazya evA AtmAdi tattvane te mAnato ja nathI. te kahe che ke, A jagatamAM strI, saMpatti, bAga, bagIcA, jevA moja majA karavAnAM je aneka sAdhano maLyAM che tene bhogavI lo, sAruM khAI-pI-joI majA mANI lo. dazyamAna evAM A suMdara sukhono tyAga karI, nahi dekhAtA evA AtmA, puNya ke paraloka mATe prayatna karavo nirarthaka che. maLelAne bhogavI levuM te buddhimattA che ane nahi maLelA sukha mATe mahenata karavI te mUrkhatA che. AtmAdine nahi mAnato cArvAka anekAnta-syAdvAdane svIkAre che ke nahi te vicAravAnI jarUra zuM che ? kema ke syAdvAdano siddhAMta jagatane yathArtharUpe joI, AtmakalyANa karavA mATe che. vastunA satya svarUpane For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra samajI, temAM thatAM du:khadAyI evA rAga, dveSAdinA bhAvothI dUra thavA mATe che ane sadA sukha ApanAra samatA AdinA bhAvone pAmI aMte mokSanA mahAsukhane meLavavA mATe che. jene AtmakalyANakara A bhAvo samajavA nathI tevA mohamUDha loko syAdvAda siddhAMta mAne ke na mAne tenA upara lakSya ApavAno koI artha nathI. jeo AtmAdi atIndriya padArthone samaje che ane AtmakalyANa karavAnuM jenuM lakSya che teo Astika darzanavALA che. temanA pratye graMthakArazrIne ati mAna paNa che, mATe teo syAdvAdane svIkAre che ke nahi tenI graMthakArazrIe ahIM savistRta vicAraNA karI. bhale teo spaSTapaNe syAdvAdane svIkAratA nathI, paraMtu temanI mAnyatA pramANe padArthanI saMgati karatA temanAthI paNa ADakatarI rIte to syAdvAdano svIkAra thaI ja jAya che. A vicAraNAothI syAdvAdamAM sarvadarzanonI sammati che tema jaNAvavAmAM AvyuM che. jyAre nirvicAraka evA cArvAkanI sammatithI syAdvAdane pramANabhUta mAnavo te graMthakArazrIne syAdvAdanuM ja avamUlyana karavA jevuM bhAse che, tethI teonuM kahevuM che ke cArvAka syAdvAdane svIkAre che ke nahi tenI carcA ja nirarthaka che'. paro. 1. zloka 45 thI 52 sudhInA padArthone vizeSathI jANavA mATe jijJAsuoe vItarAga stotra aSTamaprakAzanI TIkA tenuM vivecana tathA tenA marmanuM uddhATana karanAra graMthakArazrIno "syAdvAdarahasya' nAmano graMtha jovo. uparAMta sarva darzanono saMkSipta paricaya pariziSTa 4thI 10mAM maLI zakaze. For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadarzanomAM syAdvAda - gAthA-pa3 129 tApazuddhino upasaMhAra gAthA-pa3. avataraNikA : anekAntavAda sarva darzanomAM vyApaka che, tema jaNAvI tApazuddhinA vivecanano upasaMhAra karatAM kahe chezloka : tenAnekAntasUtraM yad, yadvA sUtraM nayAtmakam / ta" tApazuddha cAhuM ne tuM TurnAjhima" JrU II zabdArtha : 9. tena - te kAraNathI ra/rU. yaduM tanehAntasUtra - je anekAnta (pramANa) sUtra che 4/5/6. ya vA sUtre nayAtman - athavA je sUtra nayAtmaka che 7. tat vaM'- te ja 8/1. tApazuddha thAt - tApazuddha thAya 10/11/12. na tu TurnAkSazitam - paraMtu durnayasaMzita (sUtra tApazuddha) na thAya. zlokArtha : zloka 29 thI para sudhInA zlokomAM jaNAvyuM te pramANe syAdvAdathI jagatanI vyavasthA susaMgata thAya che, te kAraNathI je anekAntasUtra athavA je nayAtmakasUtra che, te ja tApazuddha kahevAya paraMtu durnayayukta zAstro tApazuddha na kahevAya. bhAvArtha - vizeSArtha : chellA covIsa zlokomAM graMthakArazrIe syAdvAdanuM mahattva samajAvyuM che. nayo ane nayonA samUharUpa syAdvAda nirdoSa che ane pramANabhUta che evuM tarkabaddha rIte puravAra karyuM che. jIvananA pratyeka vyavahAro ke dharmanA siddhAnto sarve syAdvAda sAthe tANe-vANe vaNAyelA che. anekAntano svIkAra karyA vinA koI vyavahAra paNa cAle tema nathI ke koI zAstranA paramArthane paNa pAmI zakAya tema nathI. A ja kAraNathI je zAstra anekAntasvarUpa che athavA je sunayAtmaka sUtra che te ja tApazuddha kahevAya. ekAntane mAnanArAM durnayavALAM sUtro tApazuddha na kahevAya, kemake durnaya padArthane ekAnta ekasvarUpavALo svIkAre che. jenA kAraNe mokSa ke te mATenI sAdhanA susaMgata thatI nathI. AvA durnayanAM kathanomAM mokSarUpa tAtparya malina thAya che. jyAre anekAnta ke nayAtmaka sUtrothI tAtparya zyAma-malina thatuM nathI paNa mokSa saMgata thAya che mATe te ja tApazuddha che. //pa3ll For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata gAthA 54 thI 59 avataraNikA : syAdvAda keTalo vyApaka che te jaNAvI, have jeo anekAntavAda nathI mAnatA temanA manamAM hiMsAdi paNa saMgata thatAM nathI ane tethI paNa teo tApazuddha nathI tema jaNAve chezloka : nityaikAnte na' hiMsAdi, tatparyAyAparikSayAt / manaHsaMyoganAzI, vyApArInupabhyataH |14 || zabdArtha : 9. niyaeNkAnta . (AtmAne) ekAtte nitya mAnanAra matamAM 2/3. hiMsAdri 7 - hiMsAdi ghaTatAM nathI 4. tatparyAyArikSayAtu - (kemake) tenA = jenI hiMsA karAya che tenA, paryAyano nAza thato nathI. che, mana:saMtAnAzAhI - manasaMyoganA nAza AdimAM 6, vyApAranupamUta:- (hiMsakanI) pravRtti dekhAtI nathI. zlokArtha : AtmAne ekAtte nitya mAnanAranA matamAM hiMsAdi ghaTatAM nathI. kema ke, hiMsyanA paryAyano nAza thato nathI. (jo pUrvapakSI ema kahe ke, "AtmAno mana sAthe je saMyoga che, te saMyoganA nAza vagere rUpa hiMsA ghaTI zake che,' to tene granthakArazrI kahe che ke, mana sAthenA saMyoganA nAzamAM (hiMsakanI) koI pravRtti dekhAtI nathI (ke jene hiMsArUpe mAnI zakAya). bhAvArtha : anekAntavAdI kahe che ke, AtmAne ekAnta nitya mAnanAranA mata pramANe AtmAnA paryAyomAM koI pheraphAra na thato hovAne kAraNe AtmAnA paryAyono nAza ja thato nathI, tethI temanA mata pramANe koI rIte hiMsA ghaTI zake ja nahi. tyAre ekAntavAdI kahe che ke, AtmAno mananI sAtheno je saMyoga che teno nAza thavo te ja hiMsA che. enA javAbamAM granthakArazrI tene kahe che ke, mana sAthenA saMyogano nAza thavA pAchaLa hiMsaka vyaktinI koI pravRtti kAraNarUpe prApta thatI nathI ke jene hiMsA tarIke svIkArI zakAya. vizeSArtha : naiyAyika, sAMkhya, vedAntI vagere darzanakAro AtmAne ekAnta nitya mAne che. temanA mate AtmA phUTastha nitya che. phUTastha eTale aprazruta, anutpanna, sthira ekasvabhAva, eTale ke nAza nahi pAmelo, utpanna nahi thayelo, sthira eka svabhAvavALo je AtmA hoya te kuTasthanitya kahevAya. tethI temanA mata pramANe AtmA sadA eka ja svarUpe rahe che, temAM kyAreya koI pheraphAra saMbhavato ja nathI. teonI AvI ekAnta mAnyatAnA For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata - gAthA-54 131 kAraNe temanA matamAM vAstavamAM hiMsA ghaTI zakatI nathI. kema ke, jyAre AtmAmAM lezamAtra paNa parivartanano avakAza nathI, tyAre hiMsA karanAra puruSa hiMsAnI pravRtti ja kevI rIte karI zake ane mAno ke karI zake to te game teTalo prayatna kare to paNa sAmenA AtmAmAM koIpaNa jAtano pheraphAra thavo zakya nathI to pachI hiMsA kevI rIte thAya ? vaLI, temanA mata pramANe koI paNa jIva dvArA anya koIpaNa jIvanA koIpaNa paryAyano nAza thato ja nathI. vaLI, AtmAne ekAnta nitya svIkAratAM eka bAju hiMsA ghaTatI nathI, to bIjI bAju ahiMsA paNa ghaTatI nathI. AthI jeo mokSanI prApti mATe hiMsAnA niSedhano upadeza Ape che, teono e upadeza mAtra vANInA vilAsarUpa ja kare che kAraNa ke jyAM sudhI hiMsA ja na ghaTe tyAM sudhI tenA tyAgarUpa ahiMsA ke tenAthI prApta thato mokSa kevI rIte ghaTe ? ane je zAstranA siddhAMtonA AdhAre hiMsA, ahiMsA, mokSa Adi na ghaTatAM hoya te zAstrane tApazuddha paNa kaI rIte kahI zakAya ? AvA AropanuM nirAkaraNa karavA ekAntavAdI taiyAyika vagere kahe ke, "evuM nathI ke amArA matamAM hiMsA ghaTatI nathI. amArA matamAM paNa hiMsA ghaTe che. kema ke, ame bhale AtmAne ekAnta nitya mAnIe, topaNa smRti-ajanaka ane jJAna-janaka', evo AtmAno mana sAtheno je carama saMyoga eTale ke chello saMyoga hoya che, teno nAza e ja amArA mate hiMsA che." naiyAyikanuM mAnavuM che ke, jyAre AtmAno mananI sAthe saMyoga thAya che tyAre ja jJAna pedA thAya che. temAM prathama bAhya viSayo sAthe indriyono saMbaMdha thAya che, tyArapachI indriyono mana sAthe saMbaMdha thAya che, te pachI mana AtmA sAthe joDAya che. A rIte AtmAno mana sAthe saMyoga thAya che, tenAthI AtmAne jJAna thAya che. jJAna thayA pachI bIjI kSaNe te jJAna-janaka Atma-manasaMyoga svayaM ja nAza pAmI jAya che; paraMtu te manasaMyogathI janya evuM jJAna, saMskAronuM AdhAna karI, smRtinuM janaka bane che. Ama, - bAhya viSayo sAthe indriyono saMbaMdha thAya, - indriyo sAthe manano saMbaMdha thAya, - mananI sAthe AtmAno saMbaMdha thAya, - manasaMyogathI jJAna utpanna thAya ane - jJAna saMskArane AdhAna karI - smRti utpanna kare. paraMtu smRtine utpanna karanArA te dareka manasaMyoga bIjI kSaNe nAza pAmI jAya che ane dareka kSaNe 1. manoyo vizeSaca dhvaMso maramAtmanaH ! hiMsA tatra tattvaca siddhararthasamAnataH IIud II. mana iti / 'manoyogavizeSasya = smRtyajanakajJAnajanakamanaHsaMyogasya dhvaMsa Atmano maraNam, taddhisA / iyaM hyAtmano'vyaye'pyupapatsyate / atisAnnidhyAdeva hi zarIrakhaNDanAdAtmA'pi khaNDita iti lokAnAmabhimAnaH nA'yaM vizeSadarzibhirAdaraNIya' iti cet ? na, tattvasya = uktadhvaMsatvasya arthasamAjataH = arthavazAdeva siddheH, smRtihetvabhAvAdeva smRtyajananAJcaramamanaHsaMyogasyA'pi saMyogAntaravadeva nAzAt / tathA ca neyaM hiMsA kenacitkRtA syAditi susthitameva sakalaM jagatsyAt / / 8/16 / / - dvatrazat dvAziyAm // For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra AtmAnI sAthe mananA navA navA saMyogo UbhA thayA kare che. tethI jovA jaIe to naiyAyikanA mata pramANe satata manasaMyogano nAza thAya che, paraMtu te AvA manasaMyoganA nAzane hiMsA mAnato nathI, paNa AtmAnI sAthe manano je carama (chello) saMyoga hoya, tenA nAzane ja hiMsA mAne che. mRtyunI avyavahita pUrve, maranAra vyaktinA AtmAnI sAthe je manano saMbaMdha hoya che te carama (chello) manano saMbaMdha kahevAya che. mRtyu pahelAnA chellA mana-saMyogathI je jJAna thAya che te AtmAmAM smRti utpanna karatuM nathI, tethI chello mana-saMyoga pUrvanA mana-saMyoga karatAM judo paDe che. atyAra sudhInA dareka kSaNasthAyI mana-saMyogo jJAnanA janaka hovA sAthe smRtinA paNa janaka hatA, jyAre chello mana-saMyoga jJAnano janaka hovA chatAM paNa smRtino janaka hoto nathI. kema ke, A mana-saMyoga thatAM jJAna to thAya che paNa te smRti janaka banatuM nathI. chello mana-saMyoga thayA pachI pharIthI indriyo sAthe saMbaMdhita thaIne AtmAnI sAthe manano saMyoga thato nathI, mATe ja te chelluM jJAna smRti janaka banatuM nathI. AvA smRti-ajanaka jJAnajanaka mana-saMyoganA nAzane ja naiyAyika maraNa kahe che. jyAre hiMsaka vyakti koI anya jIvane zastra AdithI ke te vinA mAre tyAre maranAra jIvano je mRtyu pUrveno Atma-manasaMyoga hoya che te chello manasaMyoga kahevAya. A chellA manasaMyogano nAza jo hiMsaka vyakti kare to tenI pravRttine hiMsA kahevAya che. A rIte aprazruta, anutpanna ane sthira eka svabhAvavALA AtmAnI paNa hiMsA ghaTI zake. evuM naiyAyikonuM kahevuM che. naiyAyikanI AvI dalIla sAme granthakArazrI kahe che ke, AtmAnI sAthe mananA saMyoganA nAzane paNa hiMsA tarIke svIkArI zakAya nahi. kema ke, temAM hiMsakavyaktinI pravRtti kAraNarUpe dekhAtI nathI. jema pUrvanA manasaMyogo svayaM ja nAza pAme che, tema carama manasaMyogano nAza paNa svayaM ja thAya che, paraMtu hiMsaka vyaktinI pravRttithI thato nathI. naiyAyikanI jema sAMkhya paNa AtmAne ekAnta nitya mAne che. sAMkhyanA mata pramANe puruSa ane prakRti evA be padArtho che, temAM puruSa to ekAnta nitya che paNa prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che. te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che. jyAre koI vyakti koIne mAre tyAre te maranAra vyaktine buddhigata du:kha utpanna thAya che. buddhithI puruSa judo che evuM jJAna na hovAne kAraNe puruSane bhrama thAya che ke, "mane du:kha utpanna thayuM." buddhimAM utpanna thatA A du:khone ja sAMkhya hiMsA tarIke varNave che. sAMkhyanI A vAta paNa asaMbaddha che. kema ke, jyAre koI puruSa koInI hiMsA kare tyAre jaDa evI prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhine du:kha utpanna thAya che evuM pratyakSa ane anubhavathI asaMgata lAge che. kema ke, jema jaDa evA ghaDAne duHkha thAya che evuM na kahI zakAya tema jaDa evI buddhine du:kha utpanna thAya che evuM 2. na hi buddhigataduHkhotpAdarUpA hiMsA sAGkhyAnAmAtmani pratibimbodayenA'nupacaritA sambhavati / na vA naiyAyikAnAM svabhinnaduHkharUpaguNarUpA sA Atmani samavAyena, pratibimba-samavAyayoreva kAlpanikatvAt / na ca kathamapi svaparyAyavinAzA'bhAve hiMsAvyavahAraH kalpanAzatenApyupapAdayituM zakyata iti / tadidamAha - "niroDasI tato hRtti hanyate vA na nAnurit / jInavivuiM na hiMsA copapadyate" || (- 24/2) || - ku. dhrA., 8/6 / For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata - gAthA-pa4 133 kevI rIte kahI zakAya. Ama sAMkhya mata pramANe to koI puruSa jyAre koI pravRtti ja karato nathI to koI hiMsAnI pravRtti kare che ane koInI hiMsA thAya che evuM kahevAya ja zI rIte ? tethI koI puruSa koInI hiMsA karato nathI. tenAthI koI mare che tema mAnIe to paNa maranAra jIvamAM du:kha utpanna thatuM nathI. AthI ja sAMkhya mate paNa hiMsA ghaTaze nahIM. naiyAyiko je mana-saMyoganA nAzane hiMsA kahe che temAM hiMsakano koI vyApAra jaNAto nathI mATe te yogya jaNAtI nathI. vaLI, "Adi' padathI buddhimAM du:khanI utpattirUpa hiMsA je sAMkhya pratipAdita kare che, te paNa eka upacAramAtra che paNa vAstavika nathI. hakIkatamAM AtmAne ekAnta nitya mAnavAmAM Ave to koI hiMsA kare che ke koI jIvanI hiMsA thAya che evuM kahevAya ja nahIM. kema ke 'hiMsA" zabda nAzano paryAyavAcI zabda che ane je ekAnta nitya hoya teno nAza saMbhave nahIM. hakIkatamAM koInI hiMsA thAya tyAre AtmAno zarIra sAthe viyoga thAya che, tethI koIka eka dehanA saMyogavALo AtmAno paryAya nAza pAme che ane eka navo paryAya utpanna thAya che. A rIte anya vyakti jyAre AtmAnA manuSya Adi paryAyono nAza kare tyAre tene hiMsA karI tema kahevAya ane te rIte ja hiMsA padArtha ghaTe; paraMtu AtmAne ekAnta nitya mAnI tenA paryAyanA paNa nAzano abhAva mAnavAthI to naiyAyika AdinA matamAM seMkaDo bIjI kalpanAo karavAthI paNa hiMsA padArtha ghaTI zakato nathI. Ama, AtmAne ekAnta nitya mAnanAra sAMkhya ke naiyAyika bannenA manamAM hiMsAne kevI rIte ghaTAvavI, te saMbaMdhI prazno UbhA ja rahe che. jyAre jainadarzana anekAntavAdanI daSTithI AtmAne jue che, tethI te dravyanI apekSAe AtmAne nitya ane paryAyanI apekSAe AtmAne anitya mAne che. paryAyo satata palaTAyA kare che, topaNa manuSya Adi paryAyo bhavaparyata rahe che. dIrghakALa TakanArA A manuSyatva vagere paryAyonA nAzane jainadarzana mRtyu tarIke svIkAre che. AyuSyakarma puruM thatAM koI svayaM mRtyu pAme to temAM koIne hiMsaka kahevAto nathI, paraMtu A mRtyu jo koI vyaktinA nimitte ke tenI koI pravRttithI thAya to te vyaktine hiMsaka kahevAya che. AvI hiMsA anyanA du:khanuM kAraNa hoya che, tethI mumukSuoe tene atyaMta prayatnapUrvaka TALavI joIe. A rIte je ahiMsAdharmanuM pAlana thAya che, te ja mokSano upAya che. Ama, anekAntano svIkAra na karavAthI hiMsA-ahiMsA ghaTatAM nathI ane anekAntano svIkAra karavAthI hiMsA paNa ghaTI zake che ane anukrame ahiMsA, mokSa vagere paNa ghaTI zake che. tethI anekAnta zAstro tApazuddhimAM UtIrNa thatAM hovAthI tApazuddha kahevAya che. jyAre ekAnta zAstra tApazuddhamAM pAra paDI zakatAM nathI tethI te tApazaddha kahevAya nahi. Ama, anekAnta zAstranA AdhAre ja atIndriya padArthomAM pravRtti karavI e hitakara hovAthI yogya che. pa4. 3. nityam = dhvaMsApratiyonitvam - sAdaradasya | For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : AtmAne ekAnta nitya mAnavAmAM jema hiMsAdi ghaTI zake nahi tema baMdha ane mokSa paNa saMgata thAya nahi, te jaNAvatAM kahe chezloka : buddhilepo'pi ko nityanirlepAtmavyavasthitau / sAmAnAdhikaraNyena', bandhamokSau hi saGgatau // 55|| zabdArtha : 2. nityanipAtmavyavasthitI - nitya-nirlepa AtmA vyavasthita hote chate 2/3. buddhipoDapi : ? - buddhilepa paNa zuM ? 4/. hi sAmAnadhana - kAraNa ke samAna adhikaraNanA bhAvathI 6/7. vanyakSa samAto - bandha ane mokSa saMgata thAya che. zlokArtha : AtmA jo nitya ane nirlepa hoya to buddhilepa paNa zuM? kAraNa ke sAmAnAdhikaraNyathI (ja) bandha ane mokSa saMgata che. bhAvArtha : AtmA jo ekAnta nitya ane nirlepa hoya to buddhinA leparUpa saMsAra AtmAne kevI rIte ghaTI zake ? kema ke jo buddhinA leparUpa saMsAra AtmAne che tema kahIe to AtmA ekAnta nitya ane nirlepa che evuM siddha na thAya, ane jo buddhino lepa prakRtine thAya che tema mAnIe to buddhinA leparUpa baMdha prakRtine thAya ane buddhinA lepano nAza thavAthI mokSa paNa prakRtino ja thAya, kemake baMdha ane mokSa eka ja adhikaraNamAM thAya che, tethI je baMdhAya che teno ja mokSa thAya che, tethI AtmAne ekAnta nitya mAnanAranA mate AtmAno baMdha ane mokSa saMgata thAya nahi. vizeSArtha : sAMkhya darzanamAM mukhya be tattvo che : (1) puruSa ane (2) prakRti. puruSa eTale AtmA. temanA mata pramANe AtmA phUTastha nitya, nirlepa, apariNAmI, niSkriya, vyApaka ane aneka che. prakRti jaDa tattva che, te pariNAmI, sakriya ane salepa che. prakRtimAMthI buddhi (mahatuM tattva) utpanna thAya che ane temAMthI bIjAM bAvIsa tattvo utpanna thAya che, tethI buddhi ja jagatanI utpattinuM bIja manAya che. A buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tenA lIdhe puruSane bhrama thAya che ke, pratibiMba te ja huM chuM. pariNAme buddhinI sakriyatAne te potAnI mAnI le che ane temAMthI "ahaMkAra' (abhimAna)no janma thAya che. huM A abhimAna te ja sAMkhyanA mate "buddhino lepa" athavA "baMdha che. For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata - gAthA-pakA 135 AtmAne ekAnta nitya ane nirlepa mAnanArA sAMkhya darzanakArone granthakArazrI kahe che ke jo AtmA sadA nirlepa ja hoya to buddhinA lepa (baMdha) svarUpa saMsAra AtmAne zI rIte saMgata thAya ? vaLI je baMdhAto nathI teno baMdhanathI mukta thavA rUpa mokSa paNa kaI rIte ghaTe ? Ama chatAM sAMkhya darzanakAro prakRtine vacce lAvI kahe che ke, prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM je ahaMkAra pedA thAya che te ja buddhino lepa che ane te ja baMdha che. tenI AvI mAnyatAnuM nirAkaraNa karatAM granthakArazrI kahe che ke, A rIte to buddhinA leparUpa baMdha, prakRtino saMbhave; paraMtu AtmAne nahi. duniyAmAM spaSTa dekhAya che ke "je baMdhAya che, te ja mukta thAya che." tethI jo buddhinA leparUpa baMdha prakRtine prApta thAya, to buddhino lepa nAza thavAthI mokSa paNa prakRtino ja thAya. kema ke, baMdha ane mokSa samAna adhikaraNathI (eka ja vastumAM) saMgata thAya che eTale ke, jene baMdhana hoya tenI ja mukti saMbhave. jo AtmA ekAnta nitya ane nirlepa hoya to te baMdhAya nahi ane tethI teno mokSa paNa thAya nahi, eTale AtmAne ekAnta nitya mAnanArAonA mata pramANe baMdha ane mokSa paNa ghaTI zake nahi. Ama chatAM teo baMdhanathI mukta thavAno upadeza Ape che je nirarthaka che. jainadarzana paNa AtmAne nitya-nirlepa mAne che, paNa ekAnta nahi. tenA mate paramArthathI nitya-nirlepa evA AtmAnuM svarUpa vartamAnamAM karmathI AvarAI gayuM che. jema zuddha suvarNa jyAre khANamAM mATIthI kharaDAyeluM hoya che, tyAre azuddha jaNAya che ane tene zuddha banAvavA aneka prakriyA karavI paDe che tema vartamAnamAM azuddha banelA AtmAne zuddha karavA mATe sAdhanA mArga che. tenA dvArA karmathI baMdhAyela AtmAne zuddha karI zakAya che. tethI ja jaina darzanonA zAstro spaSTa kahe che ke, "AtmA ekAnta nitya nirlepa nathI" jenA pariNAme karmano baMdha ane karmano nAza ane AtmArUpI eka adhikAraNamAM ja prApta thAya che, AthI jainadarzanano muktino upadeza sArthaka Thare che, tethI jainazAstro trikoTi zuddha kahevAya. //papA. avataraNikA : AtmAne ekAnta nitya mAnavAmAM jema hiMsAdi ghaTatAM nathI tema AtmAne ekAnta anitya mAnavAmAM paNa hiMsAdi ghaTatAM nathI, te batAvatAM kahe chezloka : anityaikAntapakSe'pi, hiMsAdikamasaGgatam / to vinAzazIrAnAM', saMnA nAroDetuM ? kaddA zabdArtha : 9, nityakAntapakSeDapi - (AtmAne) ekAnta anitya mAnanAra matamAM paNa 2. hiMsAdrim satim - hiMsAdi asaMgata che rU/4, vata: vinAzazITAnAM - (kema ke) svayaM ja vinAza thavAnA svabhAvavALI 9. kSaUInAM - kSaNono - jIvAdi vastuno 6. nAzaka: - nAzaka 78. : 3 tu - koNa thAya ? For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra zlokArtha : AtmAne ekAtte anitya mAnanArAnA matamAM paNa hiMsAdi ghaTatAM nathI. kema ke, svayaM ja nAza pAmanArI kSaNono - jIvAdi padArthono nAzaka koNa thAya ? bhAvArtha : AtmAne ekAnta nitya mAnanAranA matamAM to hiMsAdi ghaTI zakatAM nathI paNa AtmAne ekAnta anitya mAnanAranA matamAM paNa hiMsAdi ghaTatAM nathI. jyAre padArthano svabhAva ja evo hoya che, te svayaM ja bIjI kSaNe nAza pAmI jato hoya, tyAre teno nAza karanAra koNa bane ? ane jyAre nAzaka ja na hoya, tyAre konI pravRttine hiMsA tarIke svIkArI zakAya ? ane hiMsA zakya ja na hoya to ahiMsA pAlananI vAta ke upadeza paNa zI rIte ghaTe ? AthI ja ekAnta anitya mAnanAranA matamAM paNa hiMsAdi ghaTatAM nathI. vizeSArtha : bauddha mata AtmAne ekAnta anitya mAne che. temanA mate dareka vastu ekAnta kSaNika che eTale ke vastu mAtra eka kSaNa ja rahe che, teno svabhAva ja evo che ke, te bIjI kSaNe vinAza pAmI ja jAya. AtmA Adi dareka padArtha prathama kSaNe utpanna thAya che ane bIjI ja kSaNe svayaM vinAza pAmI jAya che. AvI mAnyatA hovAne kAraNe AtmAne paNa ekAnta kSaNika mAnanAra bauddha matamAM paNa hiMsA na ghaTe. kema ke, AtmA jo bIjI kSaNe rahevAno hoya to koI hiMsaka vyakti teno nAza karI tenI hiMsA karI zake. jemake koI ghaDo banyA pachI bIjI kSaNe hAjara hoya to koI tene lAkaDI mArI phoDI zake, paraMtu ghaDo svayaM ja bIjI kSaNe nAza pAmI jato hoya to teno nAza koI kevI rIte karI zake ? tevI ja rIte jenI hiMsA karAya che te hiMsya vyakti jyAre svayaM ja bIjI kSaNe nAza pAmI jatI hoya tyAre, 'hiMsaka zastrano ghA karI tene mArI nAMkhyo," tema kevI rIte kahI zakAya ? have jyAM AtmAnA nAzamAM koI anya vyakti kAraNabhata nathI banatI tyAM konI pravRttine hiMsA tarIke svIkArI zakAya ? AthI ja AtmAne ekAtte anitya mAnanAra matamAM paNa hiMsA Adi ghaTI zakatAM nathI. jainadarzana paNa AtmAne anitya mAne che, paNa ekAnta nahi. te AtmAne dravyathI nitya ane paryAyathI anitya mAne che, tethI kyAreka koIka vyakita saMklezane AdhIna thaI koI anya jIvanI pazu, pakSI ke mAnava vagere avasthAno nAza kare tyAre teNe hiMsA karI kahevAya ane te svayaM hiMsaka paNa manAya. Ama, apekSAbhedathI AtmAne nitya-anitya mAnanAra jainamata pramANe hiMsAdi ghaTI zake che, tethI te tApazuddha zAstra kahevAya che. pitA avataraNikA : pUrva zlokamAM graMthakArazrIe jaNAvyuM ke, bauddhonA kSaNikavAdanA AdhAre "AtmAne ekAnta anitya mAnavAmAM hiMsAdi ghaTatAM nathI. tenA bacAvamAM pUrvapakSI bauddho je kahe che, te rajU karIne, tenI te vAta kaI rIte barAbara nathI te jaNAvatAM granthakArazrI kahe che For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata - gAthA-pa7 137. zloka : Anantarya' kSaNAnAM tu, na hiMsAdiniyAmakam / vizeSAdarzanAttasya, buddhalubdhakayomithaH // 57|| zabdArtha : 1/2tu kSaUInAM . vaLI kSaNonuM rU. mAnantarya - Anantarya 4/. disariniyAmakam - hiMsAdinuM niyAmaka nathI. 6. yuddhahuyo : mitha: - (kema ke) buddha ane zikArImAM paraspara 7. tI - tenA = kSaNonuM je Anantarya che, tenA 8. vizeSAvanAt - vizeSanuM darzana thatuM nathI. zlokArtha : vaLI 'kSaNonuM je (visabhAgasaMtatirUpa) Anantarya che eTale eka kSaNa pachI koIpaNa aMtara vagara visabhAgasaMtati calAve tevI tarata AvatI kSaNano ja eka viziSTa dharma che te ja hiMsAdino niyAmaka bane che' - evuM kahevuM yogya nathI, kema ke buddha ke zikArImAM paraspara te kSaNo saMbaMdhI AnantaryanA vizeSanuM darzana thatuM nathI eTale ke kSaNonuM Anantarya to buddha ane zikArImAM samAna che. bhAvArtha : bauddhamatanuM mAnavuM che ke, jyAre samAna saMtAnanI paraMparA cAle tevI kSaNano aMta Ave ane cAlu paraMparA karatAM judA ja prakAranA saMtAnanI paraMparAvALI kSaNa Ave tyAre te anantara kSaNanuM Anantaye ja hiMsAnuM niyAmaka banaze ane tevI visazasaMtativALI anantara kSaNa jeNe utpanna karI haze te ja hiMsaka manAze. bauddhanI AvI vAta paNa svIkArI zakAya tema nathI. kema ke (A zlokanA vizeSArthanA chellA perAgrAphamAM batAvyA mujaba) zikArI ke buddha bane anantara kSaNa utpanna kare che, tethI bannene hiMsaka mAnavAnI Apatti Avaze. vizeSArtha : AtmAne ekAnta anitya mAnanArA bauddhadarzanakAronA matamAM hiMsAdi ghaTI zake nahi, kemake eka pachI eka ema nirantara cAlatI kSaNonA nAzanI sAthe ja eka kSaNa mATe ja astitva dharAvato padArtha paNa svayaM ja vinAza pAmI jAya che, tethI teno koIe nAza karyo evuM na kahevAya. padArtha koInI pravRttithI nAza pAmato hoya to koIe tene naSTa karyo ema kahI zakAya. te ja rIte jIvanuM koI vyaktinA prayatnathI mRtyuM thatuM hoya to koIe tenI hiMsA karI evuM kahI zakAya, paraMtu jyAre padArtha svayaM ja bIjI kSaNe nAza pAmI jato hoya ke jIva paNa jyAre utpattinI bIjI ja kSaNe mRtyu pAmI jato hoya tyAre koIe hiMsA karI evuM kevI rIte kahevAya ? pUrva gAthAmAM ApelI AvI ApattinuM samAdhAna karavA mATe bauddha darzanakAro ema kahe che ke, "padArtha svayaM ja vinAza pAme che, chatAM paNa te padArtha uttarakSaNamAM potAnA saMtAnane pedA kare che. A saMtAna kyAreka pUrvanA padArtha jevo ja hoya che to kyAreka vaLI tenA karatAM jUdo ja hoya che. potAnA samAna (sadaza) saMtAnane For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra sabhAgasaMtati kahevAya che ane potAnA karatAM vilakSaNa (visadaza) saMtAnane visabhAgasaMtati kahevAya che. jyAre eka kSaNa pachI tarata AvatI bIjI kSaNamAM visabhAgasaMtati pedA thAya tyAre te vibhAgasaMtatirUpa kSaNonuM Anantarya' ja hiMsA che. sabhAgasaMtativALI bIjI kSaNa to svayaM ja pedA thAya che, paraMtu visabhAgasaMtativALI bIjI kSaNa koInA prayatnathI paNa pedA thaI zake che. jyAre visabhAgasaMtativALI kSaNa koInA prayatnathI pedA thAya tyAre tevo prayatna karanAra vyaktine hiMsaka kahevAya che. A rIte AtmAne ekAnta anitya mAnanAranA pakSamAM paNa hiMsaka ane hiMsAdi ghaTI zake." graMthakArazrIjInuM kahevuM che ke, bauddhanI AvI mAnyatA paNa yogya nathI, kemake "bhUMDanI visabhAgasaMtativALI kSaNane utpanna karanAra zikArIne jo hisaMka mAnavAmAM Ave to buddhane paNa hiMsaka mAnavAnI Apatti Ave. bhUMDane mArI zikArI tenI visabhAgasaMtati pedA kare che eTale ke zikArIne bhUMDanI vibhAgasaMtatirUpa anantara kSaNa utpanna karavAmAM kAraNa manAya che. tenI jema jyAre buddha mRtyu pAme tyAre potAnA mRtyu pachI je potAnI visabhAgasaMtati pedA thAya che temAM buddha svayaM upAdAna kAraNa che, tethI buddhane paNa hiMsaka mAnavA paDe. Ama, vibhAgasaMtatirUpa anantara kSaNa pedA karavAmAM jema zikArI kAraNa che tema buddha paNa kAraNa che, tethI mAtra vijAtIyakSaNanI utpattine hiMsA na mAnI zakAya ane tenA utpAdakane hiMsaka paNa na kahevAya. Ama, ekAtte anitya mAnanAranA matamAM hiMsAdi ghaTI zakatAM nathI. pachI avataraNikA : pUrva zlokamAM kahyuM ke visabhAgasaMtativALuM kSaNonuM Anantarya jema zikArI utpanna kare che tema buddha paNa utpanna kare che, tethI te bannemAM koI pharaka nathI, tethI kSaNonA Anantaryane hiMsAdinuM niyAmaka na mAnI zakAya; tenI sAme pUrvapakSI kahe che ke, zikArI ane buddha banne visabhAgasaMtatirUpa anantara kSaNanI utpattimAM bhale nimitta ane upAdAna kAraNa hoya paNa zikArImAM saMkleza hoya che jyAre buddhamAM saMkleza nathI hoto, tethI zikArIne hiMsaka manAya, buddhane nahi. tenuM nirAkaraNa karatAM kahe che - , zloka : saGklezena vizeSaSTodAnantaryamapArthakam / * di tenA saMvidamaLe meTro vidhIvata 18| manovAkkAyayogAnA3 bhaidAdevaM kriyAbhidA / samagraiva vizIryatetyetadanyatra carcitam // 59 || zabdArtha : 9. vetu - jo 2. savana - saMklezathI rU. vizeSa: - (visabhAgasaMtativALA AnantaryanA kAraNa evA buddha ane zikArImAM) vizeSa=pharaka che. evuM kaho to) 4. Anantaryam - Anantarya che. pArtham - vyartha jAya, 6. di - kAraNa ke, 7, tenApi - tenAthI paNa = AnantaryathI paNa (kaMI) 8, saMvaRNamadhye - saMkliSTa vyaktio vacce 1/10/11, meDha: vidhIvate - bheda karAto nathI. 12.ga - (vaLI) A pramANe = Anantarya vyartha che ane saMklezanA lIdhe ja zikArI hiMsaka manAya ane buddha hiMsaka na manAya, 1. mAnantarya = sanantarI bhAva: aMtararahitapaNuM, vacamAM vyavadhAnano abhAva. avyavadhAna For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntamatamAM hiMsAdi asaMgata - gAthA-58-59 139 ema svIkArIe to 9rU. manovAvAyayonAM - mana-vacana-kAyAnA yogonA 94, merAta - bhedathI 96. kriyAmi - () kriyAbhedo (utpanna thAya che, ) 96. samaraiva - (te) samagra (kriyAbhedo) ja 97. vizIrveta - nAza pAmI jAya. 98. ta ta - A (kriyAbhedo nAza pAmI jAya e) vAta 9. anyatra - anyatra = anya zAstromAM 20. vardhitam carcela che. zlokArtha : visabhAgasaMtatinA utpAdaka buddha ane zikArImAM, saMklezanA kAraNe vizeSa (pharaka) che; ema ja kaho to Anantaryane (hiMsAnuM niyAmaka mAnavuM) vyartha che, kemake AnantaryathI paNa kAMI saMkliSTa vyaktio vacce bheda karAto nathI. vaLI, A rIte vibhAgasaMtati utpanna thAya tenI pUrva kSaNamAM vartatA buddha ane zikArImAM mAtra saMklezanA AvAre pharaka che ema svIkArazo to mana-vacana-kAyAnA yoganA bhedathI je kriyAnA bhedo paDe che, te samagra nAza pAmI jAya. A viSayanI carcA anya granthomAM karela che. bhAvArtha : buddha ane zikArI banne visabhAgasaMtatirUpa kSaNonuM Anantarya pedA karavAmAM kAraNabhUta che, tethI zikArInI jema buddhane paNa hiMsaka mAnavAnI je Apatti Ave, tenuM nirAkaraNa karavA bauddha evI dalIla kare che ke, zikArImAM saMkleza che ane buddhamAM saMkleza nathI tethI banne sarakhA nathI; paraMtu bannemAM saMklezanA kAraNe pharaka paDe che. Ama, saMklezanA AdhAre nakkI karI zakAya ke koNa hiMsaka che ane koNa nathI.' bauddhanI A mAnyatAnA javAbamAM graMthakArazrI kahe che ke "bauddhonuM A samAdhAna paNa yogya nathI. kema ke jo saMklezanA kAraNe bannemAM bheda che, evuM svIkArIe to pachI Anantaryane hiMsAnuM niyAmaka mAnavAnI koI jarUrata rahetI nathI. kema ke buddha ke zikArImAM saMklezanA kAraNe ja pharaka che ema svIkAryA pachI paNa AnantaryanA lIdhe saMklezavALI be vyaktio vacce bheda karAto nathI. vaLI, A rIte mAtra saMklezane hiMsAno niyAmaka mAnavAmAM Ave to saMkleza eka mAnasika pariNAma che, tethI manathI hiMsA thavA rUpa hiMsAno eka bheda prApta thaze; paraMtu manathI, vacanathI ane kAyAthI karaNa, karAvaNa ane anumodanarUpa je hiMsAdi kriyAnA aneka bhedo paDe che te bhedo nahi paDI zake. ane e bhedone svIkAryA vinA hiMsA-ahiMsAnA yathocita bhedo paNa nahi paDI zake." vizeSArtha : 'padArthanuM astitva mAtra eka kSaNa ja hoya che. bIjI kSaNe te vinAza pAmI jAya che.' - AvI mAnyatAvALA bauddha matamAM hiMsAdi ghaTI zake nahIM, kemake svayaM ja vinAza pAmI jatA AtmAnI hiMsA karanAra koNa banI zake ? tenI sAme bauddhanuM ema kahevuM che ke, "visabhAgasaMtatirUpa kSaNonuM Anantarya ja hiMsA che." tenI AvI vAta svIkArI levAmAM Ave to buddha ane zikArI bannene hiMsaka mAnavA paDe. kema ke, buddha potAnI vibhAgasaMtati utpanna karavAmAM upAdAna kAraNa che, to zikArI bhUMDanI vibhAgasaMtati utpanna karavAmAM nimitta kAraNa che, bannemAM koI pharaka nathI. A ApattinuM nirAkaraNa karavA bauddha kahe che ke, "buddha ane zikArI banne sarakhA nathI, kAraNa ke banne vacce saMkleza-asaMklezanA AdhAre bheda paDe che." zikArI jyAre bhUMDanI hiMsA kare che tyAre tenAmAM "huM Ane For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra mAruM' tevo saMklezabhAva hoya che. jyAre budgha mRtyu pAme tyArapachI temanI paNa vijAtIyasaMtatirUpa uttarakSaNa pedA thAya che, paraMtu tenI pUrva kSaNamAM eTale ke jIvananI chellI kSaNamAM 'huM Ane mAruM' tevo saMklezabhAva vartato nathI. AnA AdhAre ema kahI zakAya ke zikArI hiMsaka che, kema ke tenAmAM saMkleza che ane buddha hiMsaka nathI, kema ke temanAmAM saMkleza nathI. 140 bauddhanI AvI mAnyatAnA AdhAre evuM nakkI karI zakAya ke, 'temanA mate mAtra visabhAgasaMtativALuM kSaNonuM Anantarya hiMsAnuM niyAmaka nathI, paraMtu saMkleza sahita (viziSTa) visabhAgasaMtativALuM kSaNonuM Anantarya hiMsAnuM niyAmaka che. tethI zikArI hiMsaka kahevAya paNa budgha hiMsaka na kahevAya.' AnI sAme graMthakArazrI kahe che ke, saMklezanA kA2Ne zikArI ane buddhamAM bheda svIkAravAmAM Ave to A pUrve bauddhoe je jaNAvyuM te kSaNonuM Anantarya niSprayojana Tharaze. naiyAyikanI bhASAmAM kahIe to jo saMklezane bhedaka mAnavAmAM Ave to Anantarya anyathAsiddha thaI jaze eTale ke, saMkliSTatAthI ja jo hiMsaka ane ahiMsakano bheda puravAra thaI jAya che mATe AnantaryanI koI jarU2 2hetI nathI tethI kAraNatvena Anantarya asiddha thaI jAya che. A Anantaryane kAraNa tarIke svIkAravAnI koI jarUrIyAta nahi rahe. have jo Anantaya vyartha Thare to koI be vyakti anyane mAravAnA pariNAmarUpa saMklezavALI bane. temAMthI eka vyakti hiMsA karI zake (visabhAgasaMtatirUpa Anantarya pedA karI zake) ane bIjI vyakti sAmagrI ane saMyoga na maLavAthI hiMsA na karI zake. Ama chatAM jyAre saMklezane ja hiMsAnuM niyAmaka mAnavAmAM Ave to banneya eka sarakhA hiMsaka na hovA chatAM bannene eka sarakhA hiMsaka mAnavA paDe, tethI niyama evo thayo ke visabhAgasaMtatirUpa Anantarya pedA thAya ke na thAya topaNa saMklezavALI banne vyaktione hiMsaka mAnavI paDe, tethI zikArI ane buddhanA dRSTAMtanI jema anyatra paNa saMkleza ja hiMsAno niyAmaka banI jAya che, pachI hiMsA thaI ke na thaI, teno nirNaya ka2vAmAM visabhAgasaMtatirUpa Anantarya koI bhAga bhajavatuM nathI te niSprayojana banI jAya che. taduparAMta hiMsAno nirNaya ka2vAmAM mAtra saMkleza ja niyAmaka bane ane visabhAgasaMtatirUpa Anantarya vyartha manAya to, zAstramAM ane lokavyavahAramAM paNa je mana, vacana, kAyAnA yogathI tathA karavA, karAvavA, anumodavAnA svarUpathI hiMsA ke ahiMsAnI kriyAnA bhedo (prakAro) jaNAvyA che, te bhedo paNa ghaTI zakze nahIM. Ama, je loko AtmAne ekAnte anitya mAne che, kSaNamAtra astitva dharAvanAra mAne che, teo judI judI aneka dalIlo karI potAnA mate paNa hiMsA-ahiMsAdi ghaTI zake che, tevuM siddha karavAnI mahenata kare che; paraMtu temanA matamAM hiMsAdi ghaTI zakatAM nathI. je siddhAMtane svIkAravAthI hiMsA-ahiMsA ja na ghaTI zake tevA asat siddhAMtanuM pratipAdana karanAra zAstranA AdhAre atIndriya mArge pravRtti paNa kevI rIte karI zakAya ? A saMdarbhamAM eTaluM noMdhamAM levuM ke, jainadarzana paNa saMklezane hiMsA mAne che, paraMtu te ekAnte saMklezathI ja hiMsA thAya che evuM nathI mAnatuM. nizcayanayathI te saMklezane hiMsA mAne che to vyavahAranayathI te manavacana-kAyAnA yogothI ka2Na-karAvaNa-anumodanarUpa pravRttione paNa hiMsA tarIke svIkAre che. mATe ja zrI tattvArthasUtramAM pramattayomAt' prALavyaparopaLa hiMsA / evuM sUtra ApavAmAM AvyuM che. 58-59 // 1. A vAkyane vizeSathI samajavA gAthA naM. 36nI phuTa noTa naM. 1 jovI pAnA naM. 97298 For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAdanuM phaLa mAdhyazma - gAthA-90 141 anekAntavAdanuM phaLa mAdhyacyA gAthA 60-61-62-63-64 avataraNikA : ekAnta nityavAda ke ekAnta anityavAdano svIkAra karatAM zuM Apatti Ave che teno upasaMhAra karI anekAntavAdano mahimA gAtA graMthakArazrI kahe chezloka : nityAnityAdyanekAntazAstraM tasmAdviziSyate / taddRSTyaiva hi mAdhyasthyaM gariSThamupapadyate // 60 // zabdArtha : 9. tamAtu - te kAraNathI 2. nityanityAghanekAntazAstra - nitya-anitya Adi anekAntavAdavALuM zAstra rU. viziSyate - vizeSita karAya che = yuktiyukta che. 4/5. tA Uva hi - te (anekAnta zAstra)nI dRSTithI ja kharekhara 6/7, riin mAdhyaa - utkRSTa mAdhyacca 8, 35ghite - papanna (prApta) thAya che. zlokArtha : (AtmAne ekAtte nitya ke ekAtte anitya mAnavAmAM hiMsAdi ghaTI zakatAM nathI,) te kAraNathI AtmAne nityAnityarUpe svIkAranAra anekAntazAstra vizeSatAne pAme che arthAt yuktiyukta Thare che. vaLI anekAntazAstranI dRSTithI ja kharekhara utkRSTa madhyasthabhAva prApta thAya che. bhAvArtha : AtmA Adi padArthone ekAnta nitya ke ekAnta anitya mAnavAmAM Ave to hiMsA-ahiMsA vagere ghaTI zakatAM nathI. je zAstronA siddhAntAnusAra sarvadharmamAnya hiMsA Adi na ghaTe, te zAstrane pramANabhUta kevI rIte manAya ? AtmAne nityAnitya svIkAravAmAM Ave to ja hiMsAdi ghaTI zake che, tethI anekAntadRSTivALAM zAstro ja vizeSa che arthAt yukti yukta che. sarvajana mAnya hiMsAdine saMgata banAvI ApavAM, e ja A zAstronI vizeSatA che. vaLI anekAnta zAstranI dRSTithI ja tattvano yathArtha nirNaya karAve tevo gariSTha madhyasthabhAva prApta thAya che. vizeSArtha : anekAnta zAstrAnusAre ja sarva ziSTa purUSone mAnya hiMsA ane ahiMsA, ghaTI zake che, mATe (sarvazAstromAM) anekAntasvarUpa jainazAstro pramANabhUta che ane sarvazreSTha che. AtmAdi padArthone ekAnta nitya ke anitya mAnatAM anyazAstronA AdhAre hiMsAdi ghaTatAM nathI mATe AvAM zAstro pramANabhUta manAya paNa nahi ane te vizeSa che evuM kahevAya paNa nahi. anekAnta zAstrane je sAdhako jANe che, tene sArI rIte samaje che, te ja For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra zreSThakoTinA madhyasthabhAvane pAmI zake che. madhyasthabhAva eTale koIpaNa vastunI vicAraNAmAM ke tattvano nirNaya karavAmAM vyaktigata rAga-dveSane bAju upara mUkI, vastunI yathArthatAno vicAra karavAnI kSamatA. 142 mAdhyasthyane varelA AvA sAdhako prAmANika nyAyAdhIza jevA hoya che. prAmANika nyAyAdhIza jema koIne nyAya ApatAM pahelAM banne pakSanI vAto zAMtithI sAMbhaLe che, tenA upara UMDuM Alocana kare che. temAM potAnA koI aMgata svArtha ke rAga-dveSane vacce lAvyA vagara kAyadAnA niyamo pramANe potAne je satya lAge tenA ja pakSe yogya nyAya Ape che. te ja rIte syAdvAdathI saMskAritamativALo sAdhaka koIpaNa padArthano nirNaya karatAM pahelAM, te padArthane vividha dRSTikoNathI jue che. judA judA dRSTikoNathI jotAM nayavAdIonI vAtone zAMtithI sAMbhaLe che, temAM kyAMya Agraha rAkhato nathI. lAgaNImAM AvIne khoTAne sAcuM ke sAcAne khoTuM kaheto nathI. kyAreya sarvane samAna mAnI goLa-khoLane eka trAjave toLavA jevI bhUla karato nathI, paraMtu tattvanA nirNayamAM te sarvatra madhyastha rahe che ane nirNaya thayA bAda sAcAno pakSa kare che ane khoTAne macaka Apato nathI. syAdvAdanA bodhane kAraNe vyaktimAM kyAMya pakSapAta raheto nathI, tenI dRSTi ane tenuM haiyuM vizALa bane che, te virodhI vAtane paNa sApekSa rIte sAMbhaLI zake che ane je vAta yuktiyukta lAge tenuM yogya sthAne joDANa karI, svIkArI paNa zake che. anekAntanA siddhAntane samajI vivekapUrvaka teno svIkAra karanAra utkRSTa madhyasthabhAvane varelA 1444 graMthanA racayitA 5.pU. AcArya zrI haribhadrasUri mahArAjA eka zlokamAM jaNAve che ke, 'mane vIra paramAtmA pratye pakSapAta nathI ke kapila vagere upara dveSa paNa nathI, jenuM paNa vacana yuktiyukta hoya teno svIkAra karavo joIe.' AgaLa graMthakArazrI to tyAM sudhI kahevAnA che ke, jeomAM madhyasthabhAva pragaTyo hoya te ja syAdvAda bhaNelA kahevAya, kemake syAdvAdanuM mukhya phaLa mAdhyasthya che. AvA vacana uparathI samajI zakAya che ke, syAdvAdane samajanArA keTalA niSpakSapAtI ane madhyastha hoya che. Isol avataraNikA : anekAnta dRSTithI jenAmAM utkRSTa madhyasthabhAva pragaTa thayo hoya, tenI sarva nayo pratye kevI draSTi hoya te batAvatAM kahe che zloka : yasya' sarveSu N samatA', nayeSu tanayeSviva / 7 tasyAnekAntavAdasya', kva nyUnAdhikazemuSa N // 61 // zabdArtha : 1. yakSya - je(anekAntavAda)nI 2/3. sarveSu nayeSu - sarva nayomAM 4. tanayevu va - (sarva) putronI jema dhe. samatA - samatA (samAnatA hoya che,) 6. tasya aneAntavAvasya - te anekAntavAdanI 7/8. vava nyU'dhazemunA - kyAM (kayA nayomAM) ochI ke vadhatI buddhi (hoya ?) 1. pakSapAto na me vIre, na dveSa: vivitru / yuktimadrupanuM yasya, tasya jhArya: parigraha: / / For Personal & Private Use Only www.jainlibrary.org Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAdanuM phaLa mAdhyastha - gAthA-91 143 zlokArtha : je anekAntavAdanI sarvanayo pratye putronI jema samAnabuddhi hoya che, te anekAntavAdanI kayA nayomAM cUna ke adhika buddhi hoya? arthAt kyAMya na hoya. bhAvArtha : aneka saMtAnonA pitAne jema sarva patromAM samAna buddhi hoya che, tema potAnA aMza samAna dareka sunayomAM anekAntavAdanI paNa samAna buddhi hoya che. anekAntavAda eTale ja aneka sunayono samUha. tethI anekAntavAdane koI eka nayamAM adhika buddhi ke anyamAM nyUnatAnI buddhi hotI nathI. hA, dravya-kSetra-kALabhAvane AzrayIne jyAM je nayanI pradhAnatA ApavI jarUrI hoya tyAM te pramANe te te nayone anekAntavAdI prAdhAnya Ape, paraMtu tene koI pratye pakSapAta hoto nathI. vizeSArtha : pitAne jema potAnAM dareka saMtAno pratye samAna prema ke lAgaNIno bhAva hoya che, tema pitAtulya anekAntavAdane paNa putratulya sarva sunayomAM potAnAM bALako jevI tulyadRSTi hoya che. sarvanayonA samUha samAna syAdvAdane koIpaNa nayamAM "A hIna che" ke "A adhika che' evI buddhi thatI nathI. samAna prema hovA chatAM pitA je kSetramAM je putranI yogyatA dekhAya te kSetramAM te putrane AgaLa kare che. buddhizALIne vyApAramAM joDe to maMdabuddhivALAne gRhakAryamAM joDe che. sakSama putra pratye pitA kyAreka ochuM dhyAna Ape to zArIrika ke mAnasika nabaLAIvALA pratye vizeSa dhyAna paNa Ape. tenI jema anekAntavAda paNa sarvanayo pratye samAnadRSTivALo hovA chatAM, dravya-kSetra-kALa-bhAvane lakSyamAM laIne jyAre nizcayane mukhyatA ApavAnI AvazyakatA jaNAya tyAre nizcayane pradhAna kare ane jyAre vyavahArane mukhyatA ApavAnI jarUra jaNAya tyAre vyavahArane pradhAnatA Ape che. te ja rIte jyAre kriyAnayane prAdhAnya ApavAnI AvazyakatA jaNAya tyAre kriyAnayane AgaLa kare che ane jyAre jJAnanayane prAdhAnya ApavAnI jarUra jaNAya tyAre jJAnanayane prAdhAnya Ape che. je saMyogomAM je nayathI hita thatuM jaNAya te nayane anekAntavAda vizeSa mahattva Ape che. anekAntavAdane samajelA gurubhagavaMtamAM paNa sarvanuM hita karavAnI bhAvanA hoya che, tethI jo koI zrotAnI buddhi vyavahAra ke kriyA pratye jarUra karatAM vadhu DhaLelI jaNAya to tene gurubhagavaMta nizcayanI ke jJAnanI vAto karI pariNAmanI zuddhi tarapha dore che. e ja rIte jo koI zrotA nizcayanaya tarapha ati DhaLI gayo hoya to gurubhagavaMta tene vyavahAra paNa tenA sthAne ati mahattvano che tema samajAvI vyavahAra pratye paNa AdaravALo banAve che. koI ziSya jo ekAnta utsargaphacivALo hoya to tene avasare apavAda paNa mArga che tema jaNAve che. e ja rIte koI jIva apavAda pratye vizeSarucivALo thaI gayo hoya to tene utsarganI vAto karI satvazALI paNa banAve che. TUMkamAM je paNa nayanI vicArasaraNI apanAvavAthI zuddha Atmatattvane pAmavA tarapha AgaLa vadhAtuM hoya te nayane anekAntavAda prAdhAnya ApIne saravALe sAdhakane sarvanaya pratye samAna dRSTivALo banAvI madhyasthabhAvamAM sthira kare che. ll11// Jain Education Interational For Personal & Private Use Only wwwinbrary.org Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : sunayo pratye to anekAntanI samAna buddhi hoya, paraMtu durnayo pratye zuM anekAntavAdane dveSa na hoya? AvI jijJAsAnuM samAdhAna karatAM kahe chezloka : svatantrAnuM sta, nAMza vinuM aspiA ! TISa'' karthatevA phUSoDa ? JdUra IT (noMdha : ahIM tevA nA badale taNya evo pATha paNa maLe che.) zabdArtha : 1/2. vatantrItu nayA: - vaLI svata7 nayo (durnayo) 3/4, tasya saMzaT: na - tenA = anekAntavAdanA aMzo nathI 1/6. vinu pratvitA: - paraMtu prakalpita che- kAlpanika che. 7. tevAm - teonA (kAlpanika evA te nayonA) /1/10. kUpoDapi = mUvo - dUSaNamAM ke bhUSaNamAM paNa 99/02. the rAdhepI - rAga-dveSa kevI rIte thAya ? zlokArtha : svata- nayo (ke je durnaya che, te) anekAntavAdanA aMzo nathI; paraMtu mAtra kalpita che. kAlpanika hovAthI vAstavamAM temanuM astitva ja nathI, to teonA dUSaNamAM ke bhUSaNamAM paNa rAga-dveSa kevI rIte thAya ? bhAvArtha : ekabIjAthI nirapekSa banelA je svata- nayo che, te syAdvAdanA aMza nathI. te zaza-zRMga jevA eka kAlpanika abhiprAya mAtra che, paNa vAstavika padArthasvarUpa nathI, tethI AvA taMtra nayone suMdara zabdonI hAramALAthI zobhAvAya ke kutsita vacano dvArA dUSita karAya te bannemAM anekAntavAdanA paramArthane samajelI vyaktine rAga ke dveSa thato nathI, paraMtu syAdvAdI to banne paristhitimAM sadAya udAsIna hoya che. vizeSArtha : svataMtra nayo eTale koI ekadRSTithI padArtha joI, 'A padArtha sarvAze Avo ja che' - tevuM kathana karanArA durnayo. A durnayo syAdvAdanA aMza nathI, kema ke syAdvAda kyAreya koI padArthane sarvAMze eka dRSTithI joto nathI. syAdvAda jyAre paNa koI eka nayathI (daSTithI) padArthane joI eka dharmane mukhya karI padArthanI rajUAta kare tyAre paNa vastumAM rahelA bIjA dharmonuM te khaMDana karato nathI, paraMtu bIjA dharmone paNa gauNarUpe svIkAre che. jyAre durnayo to eka ja dRSTithI padArthane joI A padArtha sarvAze Avo ja che tevuM kahevA dvArA vastunA vAstavika bIjA dharmano apalApa kare che. vAstavamAM duniyAno koI paNa padArtha evo nathI ke je eka ja dharmavALo hoya. mATe AvA no vAstavika nathI paNa kalpanA mAtra che. duniyAmAM zIMgaDuM paNa hoya che ane sasaluM paNa hoya che; paraMtu ziMgaDAMvALuM sasaluM For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAdanuM phaLa mAdhyastha - gAthA-13 145 hotuM nathI, Ama chatAM kyAreka koI evI kalpanA karI bese ke koI eka sasaluM zIMgaDAvALuM hatuM ane pachI te kAlpanika sasalAne zabdothI zaNagAre ke tene gALo Ape to te sAMbhaLI sujJa vivekI vyaktine rAga-dveSa thato nathI. e ja rIte kAlpanika svataMtra nayone koI navAje ke koI dUSita kare topaNa anekAntavAdIne tenA pratye koI toSa ke koI roSa thato nathI. kema ke, te samaje che ke A to mAtra kAlpanika abhiprAyo che paNa tattvabhUta vAta nathI, tenA khaMDana-maMDanamAM paDavAnI jarUra nathI. hA, tevA ekAntavAdInA abhiprAyathI buddhi bhraSTa na thaI jAya eTalA mATe anekAntavAdI tenA tarapha lakSya ApyA vinA mAtra udAsIna rahe che, eTale ke tenI vAta upara dhyAna Apato nathI; paNa tene tenA pratye dveSa nathI hoto. dUra rahevAmAM potAnuM hita che mATe te dUra rahe che. jema saMnyAsIne strI pratye kAMI dveSa nathI hoto, paNa te jANe che ke strIthI dUra rahevAmAM ja potAnuM hita che evuM samajavAthI saMnyAsI strI pratye udAsIna rahe che. ka2I avataraNikA : pUrva zlokanI vAtane ja have dRSTAMta dvArA samajAvatAM kahe chezloka : arthe mahendrajAlasya, dUSite'pi ca bhUSite / yA janAnAM mAdhyasthyaM, durnayArthe tathA muneH // 63 // zabdArtha : 1, mahendranADhasya - indrajALanA 2/3/4. TUSiteDapi 5 bhUSite arthe - dUSita ane bhUSita karAyelA evA paNa padArthamAM 1/6. yathA nanAnAM - je prakAre lokone 7. madhyaa - mAdhyacya (upekSAbhAva) hoya che 8/1. tathA mune - te prakAre munine 10. TurnayArthe - durnayorUpa padArthamAM (mAdhyacya -upekSAbhAva hoya che.) zlokArtha : jema indrajALanA dUSita ke bhUSita karAyelA padArthomAM samaju loko madhyastha rahe che, enI upekSA kare che tema muni paNa (kAlpanika evA) durnayorUpa padArthamAM madhyastha rahe che. bhAvArtha : koI jAdugara ke viziSTa zaktisaMpanna devo jyAre indrajALanI racanA kare tyAre na hoya tevA padArtho dekhAya che. AvA samaye vastusthitine samajato evo buddhizALI puruSa to jANe ja che ke A indrajALa che. je dekhAya che te AbhAsa mAtra che, tethI te upajAvelA dazyo sArA hoya ke narasA hoya tenAthI vivekIne koI pharaka paDato nathI. koI ajJAnI temAM dekhAtA rUpa, raMga ke hAvabhAvanI prazaMsA kare ke tenI niMdA kare topaNa buddhizALI vyaktine tenI niMdA ke prazaMsAthI kAMI thatuM nathI, te to temAM madhyastha rahe che upekSA seve che. te ja rIte muni paNa jANe che ke dunaryo eka kalpanA mAtra che, tethI tenA dUSaNa ke bhUSaNamAM munino madhyasthabhAva sahaja rIte jaLavAI rahe che. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www jainelibrary.org Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : maMtra, vidyA, hAthacAlAkI ke anya koI prayoga dvArA aneka prakAranI indrajALo UbhI karavAmAM AvatI hoya che. A indrajALamAM na hoya tevA aneka prakAranAM dRzyo dekhADavAmAM Ave che. jemake atyAre pracalita jAdunA khelamAM, jIvatI strIne kApavA vagerenI kriyA batAvAya che. A joI ajJAnI prekSako du:khanI lAgaNI anubhave che ane kapAyelI strIne puna: saMdhAyelI jIvatI jAgatI nAcatI jue tyAre sukhanI lAgaNI anubhave che. Ama chatAM je vyakti samaje che ke A to mAtra mAyAjALa che, AmAM kAMI ja vAstavika nathI, tene AvAM dazyomAM kyAMya harSa ke zoka ke rAga-dveSano bhAva thato nathI. basa, AvI ja rIte kAlpanika durnayone koI game tevA sArA kahe ke atyaMta kharAba kahe tenAthI syAdvAdane samajato muni rAjI paNa thato nathI ke khinna paNa thato nathI. 63ll avataraNikA : durnayo kalpanA mAtra hovAthI munine temAM rAga-dveSa na thAya te to yogya che, paraMtu muni syAdvAdanA pakSapAtI che, tethI syAdvAdane koI dUSita karaze tyAre to munine tenA pratye dveSa thaze ne ? tyAM te potAnuM mAdhyazke kaI rIte TakAvaze AvI zaMkAnuM samAdhAna karatAM graMthakArazrI kahe chezloka : dUSayaida evoccaiH, syAdvAdaM na tu paNDitaH / ajJApe sujJAnAM ne jovuM te 64 || zabdArtha : 1/ra.jJa: Uva - ajJa ja rU. cAhavuM - syAdvAdane 4/6. urve: kUpayet - atyaMta dUSita kare 6/7/8. na tu pafeta: - paNa paMDita nahi 6. jJaATAve - (ane) ajJanA pralApamAM 10. sujJanAM - jJAnI puruSone 11/12, na : - veSa thato nathI, 13/14, tu zrIva - paraMtu karuNA ja thAya che. zlokArtha : ajJAnI puruSo ja syAdvAdane atyaMta dUSita kare, paMDita puruSo nahi ane jJAnI puruSone AvA ajJAnIonA bolavA upara dveSa thato nathI, paraMtu karuNA ja thAya che. bhAvArtha : syAdvAdane jeo yathArtharUpe jANe che, teo kyAreya "syAdvAda yogya nathI. tenAthI koI vastuno yogya nirNaya thato nathI. AvuM nabaLuM bolI syAdvAdane dUSita karatA nathI. jeo syAdvAdane yathArtharUpe jANatAM nathI tevA ajJAnIo ja, "syAdvAda ayathArthavAda che, pheraphUdaDIo vAda che, asthiravAda che; saMzayavAda che, mATe tenAthI koI vastuno nirNaya thaI zakato nathI" vagere kahI tene dUSita kare che. ajJAnIonA syAdvAda aMgenA AvA pralApo sAMbhaLI jJAnI puruSone kyAreya temanA mATe dveSa thato nathI, paraMtu temanA upara mAtra dayA ja Ave che. For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAdanuM phaLa mAdhyacya - gAthA-94 147 vizeSArtha : syAdvAda ati susaMgatavAda che. vizvanI saMpUrNa vyavasthA ke saMsAranA rojIMdA vyavahAro paNa syAdvAdanA AdhAre ja ghaTI zake che." buddhizALI loko A vAtane yathArtharUpe jANe che, mATe teo kyAreya syAdvAdanI TIkA karatA nathI ke tenA saMbaMdhI kadI nabaLuM bolatAM nathI, paraMtu jeo syAdvAdane samajatA nathI ke jenAmAM syAdvAda samajavAnI kSamatA nathI tevA loko koI eka pakSa ke mata pratye ati AgrahavALA hoya che, AvA kadAgrahI loko dunyavI dareka padArthone samajavA potAnI buddhino pUrNa upayoga karatAM hovAne kAraNe, dunyavI dRSTie teo buddhimAna gaNAya che, paNa AtmA Adi padArthanA viSayamAM teo kadAgrahI hoya che. kadAgrahanA kAraNe teo aneka dRSTikoNathI padArthanA svarUpano nirNaya karI zakatA nathI. AthI ja AvA jIvo AdhyAtmika kSetre to ajJAnI ja kahevAya che. AvA ajJAnIo syAdvAdane samajavAno vizeSa yatna karyA vinA, ke pUrvAparano vicAra karyA vinA, ja uparachallI rIte anekAntavAda sAme Aropo upara Aropo karatAM kahe che ke, "A to saMzayavAda che, asthiravAda che, anizcita vAda che, pheraphudaDIo vAda che, koI vAtano nirNaya to AmAM thato nathI, virodhIonI paNa badhI vAto A loko svIkArI le che, A rIte to padArthano nirNaya kaI rIte thAya ? AthI ja syAdvAda yogya nathI, tenA svIkArathI kyAreya koI kAma ke AtmakalyANa thaI zake nahi." ajJAnIonI AvI vAto sAMbhaLavA chatAM jJAnI puruSane tenA pratye leza paNa dveSa thato nathI, paraMtu teone manA pratye dayA Ave che. "bicArA A loko vAstavikatA nahi samajavAnA kAraNe satyanI sAdhanAthI ane AtmakalyANathI vaMcita rahI jaze-tevo bhAva thAya che. "hA" kyAreka AvA ajJAnIonA pralApothI anya koI bALajIvone nukasAna thatuM dekhAya tyAre A mahAtmAo temanA matanuM khaMDana paNa kare che ane temane zikSA paNa kare che. chatAM ya temanuM hRdaya eka "mA" jevuM hoya che. "mA" potAnA tophAnI bALakane sudhAravA lAla AMkha kare, kaDavAM veNa paNa kahe ane kyAreka hAtha paNa upADe; paraMtu tenA hRdayamAM mAtra bALakane sudhAravAnI ane tenA bhaviSyane ujALavAnI bhAvanA hoya che. tema syAdvAdane varelA prAjJa puruSo ajJAnIo sAme kyAreka lAla AMkha kare ke kaDavAM zabdathI temanuM anuzAsana paNa kare, to paNa temanI bhAvanA to mAtra temane sanmArgamAM sthApavAnI ane temanA anaMtA bhAvine ujALavAnI ja hoya che. je karuNA bhAvanAno ja eka prakAra che. 64o. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra zruta-ciMtA-bhAvanAjJAna gAthA-9pa-67-67-68-69 avataraNikA : syAdvAdanA bodhathI vyaktimAM mAdhyazya Ave che, te pUrvanA zlokomAM jaNAvyuM. have te madhyastha vyaktinuM jJAna kevA prakAranuM hoya che te jaNAve chezloka : trividhaM jJAnamAkhyAtaM , zrutaM' cintA ca bhAvanA / sarve karAvInAma, vArthaviSamata" Jdda0 zabdArtha : 1/2/3/4. zrutaM vittA gha bhAvanA - zruta, cittA ane bhAvanA ema, 1/6. trividhvaM jJAnam - traNa prakAranuM jJAna 7. mAthAtaM - kahevAyuM che. 8. mA~ - (tamAM) paheluM (zrutajJAna) 1. DhoivInAmuM - koThImAM rahelA bIja jevuM (ane) 10. vArthavipaDyuM - vAkyartha viSayaka 99, matam - manAyela che. zlokArtha : zruta, cintA ane bhAvanA ema traNa prakAranuM jJAna kahevAyuM che, temAM paheluM zrutajJAna koThImAM paDelA bIja jevuM ane vAkyarthaviSayaka hoya che. bhAvArtha : samyaguzrutajJAna 1. zrutajJAna 2. cittAjJAna ane 3. bhAvanAjJAna : ema traNa prakAranuM che. temAM paheluM zrutajJAna koThImAM rahelAM bIja jevuM ane vAkyarthanA viSayavALuM che. koThImAM rakSaNa karAyela bIjanuM jo yogya sthAnamAM vAvetara karIne khAtara-pANI vagerethI siMcana karAya to temAMthI nakkI aMkurAdi pAMgare ane anukrame eka suMdara phaLadAyaka choDa, vRkSa Adi utpanna thAya. tema zrutajJAnavALA mahAtmAne paNa jo gurunI prApti Adi sAmagrI maLI jAya to te zrutajJAnarUpI bIjamAMthI anukrame thaDa, phUla, phaLa jevuM cintAjJAna ane bhAvanAjJAna pragaTI zake che. vizeSArtha : sAdhaka AtmAne jyAre syAdvAdanuM bhAna thAya che, tyAre tenAmAM padArthane aneka dRSTikoNathI jovAnI kSamatA pragaTe che. tenuM anAdikAlIna ajJAna TaLe che ane jJAnano prakAza lAdhe che. pariNAme sukhaviSayaka tenI anAdikALanI mAnyatAmAM dharamULa parivartana Ave che. tenI atattva pratyenI pakkaDa nabaLI paDe che ane tattva pratyeno pakSapAta majabUta bane che, A jJAnano prakAza prApta thavAmAM mukhya kAraNa jJAnAvaraNIyakarma ane mohanIya karmano kSayopazama hoya che. A banne prakAranA karmonA kSayopazamathI thayelA A jJAnane samyaka For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-ciMtA-bhAvanAjJAna - gAthA-65 zrutajJAna kahevAya che. A samyak zrutajJAnanA uttarottara vikAsane darzAvatA traNa bhedo zAstromAM jaNAvyA che : 1. zrutajJAna' 2. cintAjJAna ane 3. bhAvanAjJAna. zrutajJAnamAM zAstrayoganI zuddhi prAraMbhika bhUmikAnI hoya che. ciMtAjJAnamAM te zuddhi vizeSa prakAranI hoya che ane bhAvanAjJAnamAM te zuddhi atyaMta UMcI kakSAnI hoya che. zrutajJAna : 1-zrutajJAna, 2-ciMtAjJAna ane 3-bhAvanAjJAna paikInuM paheluM zrutajJAna koThAramAM rahelA bIja jevuM ane vAkyArthanA viSayavALuM kahevAya che. koThAramAM bIja surakSita rahetuM hoya che. temAM saDavA, baLavA ke nAza pAmavAnI prAyaH saMbhAvanA rahetI nathI. AvA surakSita bIjane jo yogya sthAnamAM vAvavAmAM Ave ane khAtara-pANIthI tenuM siMcana karavAmAM Ave to temAMthI aMkuro phUTe che. krame karI vRddhi pAmatA te aMkurAmAMthI DALI, pAna, phUla, phaLa, thaDa vagerethI zobhatuM ghaTAdAra vRkSa paNa utpanna thAya che. 149 tenI jema zrutajJAnane varelA sAdhakano bIjabhUta bodha paNa surakSita hoya che. te bodha bhale sAmAnya koTIno hoya, paraMtu tenAmAM te te padArthane vizeSathI samajavAnI tIvra jijJAsA jarU2 samAyelI hoya che. vaLI zrutajJAnIno kadAgraha paNa nAza pAmI gayo hoya che. AthI jyAre sadguruno saMyoga vagere tattvaprAptinI sAmagrI prApta thAya, tyAre te bIja jevuM zrutajJAna anukrame cintAjJAna ane bhAvanAjJAnasvarUpa tattvanA paramArthane pamADe tevA ghaTAdAra vRkSasvarUpa banI zake che. vaLI A zrutajJAna vAkyArthanA viSayavALuM hoya che. tAtparya e che ke, upadezapada Adi graMthomAM jJAna prAptinA kramane darzAvatA jJAnanA cAra prakAra varNavyA che : padArthajJAna, vAkyArthajJAna, mahAvAkyArthajJAna ane aidamparyArthajJAna.? A cAre prakAranA jJAnamAMthI sabhyazrutanA prathama bhedasvarUpa zrutajJAnano viSaya vAkyArthajJAna hoya che. 1. ahIM je 'zrutajJAna'nI vAta karI che te mati, zruta, avadhi Adi svarUpa je jJAnanA pAMca bhedo che, temAMnA zrutajJAnanA eka peTA bhedanI vAta che. sAmAnyathI zrutajJAna be prakAranuM che. (1) mithyAzruta - mithyAtvanA udaya sahaSkRta jJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI thatuM jJAna mithyAzrutajJAna kahevAya che. (2) sabhyazruta - mithyAtvanA udaya vinAnA jJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI thatuM jJAna te samyak zrutajJAna kahevAya che. A samyazrutanA puna: traNa bhedo che : zrutajJAna, cintAjJAna ane bhAvanAjJAna. tethI ahIM 'zrutajJAna' zabda prayogadvArA sabhyazrutanA prathamabhedanI eka zAstrIya saMjJA samajavI. 2. sAmAnyathI jJAna cAra prakAranuM hoya che : 1. padArthajJAna 2. vAkyArthajJAna 3. mahAvAkyArthajJAna ane 4. aidamparyArthajJAna aneka padothI banelA vAkyanA chUTA chUTA eka-eka padanA jJAnane padArthajJAna kahevAya che. jemake, 'namo'tyu aaN arihaMtANaM' A vAkyamAM no = namaskAra allu = thAo N = vAkyano alaMkAra ane ariotALuM = arihaMtone; A rIte eka eka padanuM je jJAna thAya che tene padArthajJAna kahevAya che. aneka pado bhegA karI banela saMpUrNa vAkyanA arthanA jJAnane vAkyArthajJAna kahevAya che. jemake, 'namo'tyu aaN arihaMtAI' = arihaMtone mAro namaskAra thAo. A rIte padArthanI saMkalanApUrvakanA AkhA vAkyanA bodhane vAkyArthajJAna kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra jJAnaprAptinA kramamAM to aneka padothI baneluM je eka vAkya hoya, tenA dareka padonA arthanI saMkalanA karI, je eka saMpUrNa vAkyanA arthano bodha thAya tene vAkyarthajJAna kahevAya che. paraMtu zrutajJAnano viSaya je vAkyArthajJAna bane che te ATaluM sImita nathI hotuM. temAM zAstronA vAkyono sAmAnya bodha to thAya che, paraMtu te bodha AgaLa pAchaLanA vAkyo sAthe saMgata thAya tevo saMkalanAtmaka bodha hoya che, tethI zrutajJAna vakhate je vAkyArthajJAna thAya che te zAstravacanonA AgaLa-pAchaLanA saMdarbhapUrvaka thatA vAkyanA arthanA bodhasvarUpa manAya che. A vAtanI spaSTatA graMthakArazrIe anya graMthomAM khUba suMdara rIte karI che. teo jaNAve che ke zrutajJAnamAM je vAkyanI vicAraNA cAlatI hoya te prastuta vAkyano artha karavA pUrve, zAstranAM AgaLa-pAchaLanAM vAkyone vicAravAM ati jarUrI hoya che. sarva vAkyone vicArI zAstranA eka paNa vacana sAthe virodha na Ave te rIte jo prastuta vAkyano artha karavAmAM Ave to te vAkyartha zrutajJAnano.viSaya bane che. Ama chatAM zrutajJAnanA vAkyarthamAM pramANa-nayanI vicAraNA hotI nathI. tethI zAstranAM vividha vAkyonI saMkalanavALuM ane samyagubodhavALuM zrutajJAna paNa apekSAe to sAmAnya bodhasvarUpa ja che. tenA dvArA uparachallI dRSTie virodhI jaNAtAM zAstra vAkyonI sAmAnyathI saMgati karI zakAya che, paNa temAM UMDA tarka ke nayAdinI vicAraNA hotI nathI, tethI zAstravacanono sAmAnya bodha hoya ke vistRta bodha hoya, paraMtu jyAM sudhI nayasApekSa rIte padArthone jovAnI prajJA na vikasI hoya tyAM sudhInuM samyaka zrutajJAna "zrutajJAna" svarUpa kahevAya che. jemake " hiMsthAt sarvabhUtAni' A vAkyathI sAmAnya bodha evo thAya ke koI jIvanI hiMsA na karavI joIe. AnI sAme zAstramAM bIjAM evAM paNa vAkyo jovA maLe che ke zrAvake uttama jaLathI, vividha puSpothI, sugaMdhI dhUpathI prabhu pUjA karavI joIe. sAdhue navakalpI vihAra karavo joIe. temAM vacce nadI Ave ane anya mArga na hoya to sAdhu nadI utare to temAM bAdha nathI, eTale jemAM amukAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya, AdinI virAdhanA thAya tevA vidhAnono ullekha paNa zAstromAM jovA maLe che. vAkyane vizeSathI samajavA mATe je vicAraNA karAya, te mATe aneka prazno uThAvI je samAdhAno meLavAya che te mahAvAkyArthajJAna kahevAya che. jemake "namo rihaMtA' = mAM matyu no prayoga kema karyo haze ? "mAro namaskAra thAo' AvuM kahevA karatAM huM namaskAra karuM chuM' - evuM kahyuM hota to vadhu yogya na lAgata ? vagere prazno uThAvI tenA samAdhAno meLavI je artha tarI Ave te mahAvAkyartha svarUpa che. aMtamAM, AkhA vAkyanA tAtparyajJAnane aidatparyArthajJAna kahevAya che. jemake 'namoDatyu vi rihaMtA' A vAkya eka prArthanAsvarUpa che, temAM je bhagavad bhAvanI prApti svarUpa zreSTha phaLa tatkALa prApta karAve evA uttamottama namaskAranI bhAvanA vyakta karAI che. A rIte zAstravacananA tAtparya sudhI pahoMcADanAra jJAnane edamparyArthajJAna kahevAya che. AnI vizeSa vAto pariziSTa naM. 11 mAM che. 3. zrutaM sarvAnugAt = sarvazAstrAvirodhi nirNItArthAt vAkyAt pramANanayavarjitAt / - dvA. . vRtto, 2/20 || vAkyArthaH = prakRtavAkyaikavAkyatA''pannaH sakalazAstravacanArthA'virodhivacanArthaH tanmAtraM pramANa-nayAdhigamarahitaM tadviSayaM = tadgocaraM na tu parasparavibhinnaviSayazAstrAvayavabhUtapadamAtravAcyArthaviSayaM, tasya saMzayAdirUpatvAt / - SoDazavRtto, 22/7 // For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrata-ciMtA-bhAvanAjJAna - gAthA-66 1pa1 sAmAnyathI jotAM AvAM vAkyo hiMcAt sarvapUtana -evAM zAstra vAkyonAM virodhI vAkyo lAge, paraMtu zrutajJAnavALo sAdhaka sAmAnyathI eTaluM vicArI zake ke bhagavAne sAmAnyathI dareka prakAranI hiMsAno niSedha karyo che, paraMtu dravyahiMsA karatAM rAga-dveSathI thatI bhAvahiMsA AtmA mATe vadhAre ahitakara che, kAraNa ke rAga, dveSa ane moha : A ja hiMsAnA ane tenA dvArA thatAM akalyANanAM mukhya kAraNo che, tethI te rAga-dveSathI bacavA mATe ja bhagavAne sAdhu mATe nadI utaravAnI kriyA ane zrAvako mATe pUjAdinAM kartavyo batAvyAM che. zrutajJAnavALo sAdhaka zAstra vacanono Avo saMkalanAtmaka bodha karavA samartha che, paraMtu tenAmAM te vAta kayA nayathI che ? temAM kaI sUkSma yuktio che ? te samajavAnI kSamatA hotI nathI. Ama chatAM te te padArthone UMDANathI samajavA mATenI tenI mathAmaNa cAlu hoya che. prayatna karatAM karatAM jyAre tenI prajJA khIle che, tyAre A vAta kayA nayathI darzAvI che, temAM kaI sUkSma yuktio che ? te samajAya che tyAre tenuM vAkyarthanuM jJAna ja mahAvAkyarthajJAna ane aMte audamparyArthajJAnamAM pariNamana pAmI zake che, AthI ja A zrutajJAnane koThAramAM rahelA bIja jevuM ane vAkyarthanA viSayavALuM darzAvyuM che. IIupAya avataraNikA : have sabhyazrutajJAnanA bIjA vibhAgarUpa "cintAjJAnanuM svarUpa jaNAve chezloka : mahAvAkyArthajaM yattuM sUkSmayuktizatAnvitam / tadvitIyaM jale taila - bindurItyA prasRtvaram // 66 // zabdArtha : 9.yag - vaLI je (jJAna) 2. madavAvArthanaM - mahAvAkyArthathI utpanna thayuM hoya rU. skUlamaputizatAnvitam - seMkaDo sUkSma yuktiothI yukta hoya che. nahe taitravinrItyA - pANImAM telanA TIpAnI jema 6. prakRtvaram - prasaravAnA svabhAvavALuM hoya 7. dvitIya - te bIjuM (cintAjJAna) che. zlokArtha : vaLI je jJAna mahAvAkSArthathI utpanna thayuM hoya, seMkaDo sUkSma yuktiothI yukta hoya, temaja telanuM eka TIpuM jema pANImAM prasarI jAya tema cAre bAju phelAvAnA svabhAvavALuM hoya te bIjuM cittAjJAna che. bhAvArtha : cintAjJAna mahAvAkyarthanA jJAnathI utpanna thAya che. te seMkaDo sUkSma yukti ane prayuktiothI yukta hoya che. vaLI pANImAM jema tela prasare tema A cintAjJAna paNa eka ja vAkyanA vistAra pAmelA jJAnasvarUpa che, jemAM aneka dRSTikoNathI karAyelA vividha arthono samAveza hoya che. For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 vizeSArtha : 'cintAjJAna'nuM nAma ja e sUcave che ke, UMDA ciMtana ane mananathI thatuM jJAna. A jJAna tarka-vitarka, yuktiprayukti ane anvaya-vyatirekanI vicAraNApUrvakanuM hoya che. te vAkyArthanA jJAna pachI thatAM mahAvAkyArthanA jJAnathI utpanna thAya che, temAM mahAvAkyArtha eTale anaMta dharmAtmaka vastune saMpUrNapaNe jANavAnI tIvra AkAMkSA; A AkAMkSAmAMthI utpanna thayeluM jJAna e ja cintAjJAna che. AthI ja temAM zAstranA ekeka vacana upara UMDuM ciMtana cAle che. jemake zAstramAM kahyuM hoya ke, 'koI paNa jIvanI hiMsA na karavI joIe.' ane vaLI, bIjuM vacana evuM hoya ke, 'saMpUrNa ahiMsA pALavA sAdhue vihAra paNa karavo joIe.' ane 'zrAvakoe jinamaMdira baMdhAvavAM, saMgha kaDhAvavA, sAdharmika bhakti karavI vagere'; Ama je kAryomAM chakAyanA jIvonI hiMsAnI saMbhAvanA che tevAM vidhAno ka2vAM; te kaI rIte ghaTe ? - AvA prazno upara UMDuM ciMtana karI, aneka yuktiopUrvaka tenuM nayasApekSa samAdhAna meLavavAnI kSamatA ciMtAjJAnamAM hoya che. adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra jo ke zrutajJAnIne paNa 'jo sukhI thavuM hoya to hiMsA na karavI joIe.' tevuM sAmAnya vAkyArthanuM jJAna hoya che, tenA upara te ciMtana paNa kare che. ciMtana karatAM tene paNa aneka prazno uThe che, tenA samAdhAno paNa te meLave che; paraMtu nayanI sUkSma yuktio samajavAnI kSamatA nahIM hovAne kAraNe tenAM samAdhAno ati sAmAnya kakSAnAM hoya che. jyAre cintAjJAnanI bhUmikAne sparzelo sAdhaka tenuM khUba UMDANathI ane anya yuktiothI khaMDita na thAya tevuM samAdhAna meLavI zake che, kAraNa ke te dareka padArthone syAdvAdanI dRSTithI joI zake che. bhagavAnanA eka eka vacanane naya sApekSa rIte mUlavI zake che. hiMsA ane ahiMsAnA vividha prakAro jANI zake che. tethI tene samajAya che ke dravyahiMsA karatAM bhAvahiMsA vadhAre ghAtaka che kAraNa ke rAgAdi bhAvorUpa bhAvahiMsA ja karmabaMdhamAM moTo bhAga bhajave che ane dravyahiMsAnI paraMparA paNa te ja sarje che. bhAvahiMsAthI bacavA mATe ja bhagavAne sAdhu mATe vihAranuM, locanuM ke tapAdinuM vidhAna karyuM che. eka sthAne rahevAmAM, vALanI sAcavaNI karavAmAM ke zarIrane hRSTa-puSTa karavAmAM je rAgAdi bhAvo vadhe che te ja bhAvo dravyahiMsAnI paraMparAnuM kAraNa bane che. vaLI, strI, putra, parivAra ke zarIra AdinA rAgane kAraNe ja saMsArI jIvo anaMtA jIvone pIDe che, duHkha Ape che. potAnA ke potAnI mAnelI vyaktinA sukha mATe anya jIvonI hiMsA karatAM temane potAnA AtmAnuM ke anyanuM zuM thaze teno vicAra paNa Avato nathI. jIvamAM jo rAgAdi bhAvo na hoya to jIva anyane pIDA upaje tevI pravRttio kare ja nahIM, tethI sva-52 duHkhadAyaka dravyahiMsA ghaTADavA bhAvahiMsA ghaTADavI paDe. A vAta cintAjJAnasaMpannane sahelAIthI samajAya che. A vAta zrutajJAnavALAne paNa samajAya che ane ciMtAjJAnavALAne paNa samajAya che; paraMtu zrutajJAnavALA karatAM ciMtAjJAnavALo sAdhaka A vAtane UMDANapUrvaka ane nayasApekSa rIte vicArI zake che. AvI samajaNa prApta thavAne kAraNe cintAjJAnasaMpanna vyaktine khyAla Ave che ke, pariNAmanI zuddhine icchatA nizcayanayane sAme rAkhIne ja zAstrakAroe rAgAdine dUra karavA mATe vyavahArathI vihArAdinAM vidhAno karyAM che. A rIte zAstranA koIpaNa vidhAnano ke koIpaNa padArthano jyAre pramANa-naya-sApekSa yathArtha 1. mahAvAkyArthajaM | = vastvAkAGkSArUpeNa janitam - dA. dA. vRtto / / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-ciMtA-bhAvanAjJAna - gAthA-17 153 bodha thAya che, tyAre te bodha mahAvAkyarthanA jJAnasvarUpa kahevAya che. cintAjJAna AvA mahAvAkyArthathI utpanna thayelA jJAnasvarUpa che. vaLI, A cintAjJAna seMkaDo sUkSma yuktiothI yukta che, te ja batAve che ke cintAjJAnavALo sAdhaka atyaMta sUkSma buddhivALo hoya che. te nayonI sUkSma vAtone sahelAIthI samajI zake che. bhagavAnanuM A vacana kayA nayathI che ? kayuM kathana sargika che ? apavAdanuM sthAna kyAM che ? syAdvAdanI dRSTithI dareka padArtho kevA che ? saptabhaMgI zuM che ? koIpaNa padArthanA bodha mATe saptabhaMgI zuM kArya kare che A sarva vigatone cintAjJAnavALo yuktiyukta rIte samajI zake che, AthI ja granthakArazrIe dezanAAtrizikAmAM kahyuM che ke, sUkSma buddhithI jANI zakAya evI yuktio dvArA saptabhaMgIsvarUpa syAdvAda sahitano bodha ja cintAjJAnano viSaya che.2 A jJAnamAM anekAntavAdanI dRSTithI dareka padArthono naya sApekSa UMDo bodha thavAnA kAraNe te pANImAM paDelA telanA biMdu jevuM che. telanuM eka biMdu pANImAM paDatAM jema moTA vistArane pAme che tema cintAjJAnavALA sAdhakanI prajJA paNa eTalI prakarSavALI hoya che ke tenuM eka vAkyanuM jJAna paNa dhIre dhIre vikAsa pAmI bhAvanAjJAnanI kakSA sudhI pahoMcI zake che. kalA, avataraNikA : have bhAvanAjJAnanA svarUpane kahe chezloka : . aidamparyagataM yacca', vidhyAdau yatnavacca yat / tRtIyaM tadazuddhoccajAtyaratnavibhAnibham // 67 || zabdArtha : 9.yatve - ane je 2. paryataM - audamparyagata che, 3/4. ya - vaLI je 1/6. vidhyA yatnavata - vidhi AdimAM yatnavALuM che, 7.tazuddhovanAtyaratnavimAnama+ - te azuddha ucca jAtyaratnanI kAMti jevuM 8, tRtIyaM - trIjuM (bhAvanAjJAna) che. zlokArtha : je jJAna aidaMparya eTale ke tAtparyaviSayaka hoya tathA je vidhi AdimAM vizeSa yatna karAve tevuM hoya te trIjuM bhAvanAjJAna azuddha paNa uMcA jAtivAna ratnanI kAMti tulya che. bhAvArtha : bhAvanAjJAnamAM zAstravacananA tAtparya sudhIno bodha hoya che. A jJAnanI vizeSatA e che ke te mAtra bodha sudhI sImita nathI rahetuM, paraMtu zAstramAM je kriyA je vidhithI karavAnI kahI che te kriyA te ja vidhi AdithI karavAno pUro yatna karAve tevuM hoya che. jAtya ratna (UMcA prakAranuM ratna) jyAre azuddha avasthAmAM hoya tyAre paNa tenI kAnti anya zuddha ratna karatAM judI ja tarI Ave che, tenI jema A jJAna paNa anya karatAM juduM tarI Ave che. 2. sUkSmayA = sUkSmabuddhigamyayA yuktyA syAdvAdena = saptabhaGgyAtmakena saGgataM jJAnam - tA. dvA. vRtta | For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vizeSArtha : zrutajJAna ane cittAjJAna pachI samyak zrutajJAnano trIjo prakAra bhAvanA-jJAna che. A jJAnavALA mahAtmAnI prajJA cintAjJAnavALA sAdhaka karatAM ghaNI caDhIyAtI hoya che. zAstronI sUkSma yuktinI samaja uparAMta sarvajJa-vItarAga bhagavAnanA eka eka vacananuM tAtparya kyAM sudhI pahoMce che, te teo atyaMta spaSTa rIte samajI zake che. sUkSma prajJAnA kAraNe bhAvanAjJAnavALA spaSTapaNe jANe che ke hiMsA ane ahiMsAnA viSayamAM heta, svarUpa ane anubaMdharUpa vibhAgo pADavA, kaI bhUmikAmAM pahelI najare dekhAtI hiMsAne dharma mAnavo, kyAre tene adharma kahevo, konA mATe utsargane mArga kahevo ane kone mATe apavAda mArga jaNAvavo vagere sUkSma vAto sarvajJa vItarAga sivAya koI joI zake tema nathI. jagatanA anaMtA jIvo, te jIvonA sukha-du:khanA prakAro ane te sukha-du:khanAM kAraNo vagere bhAvone jovAnI zakti rAga, dveSathI rahita mAtra sarvajJa vItarAganI ja che. ajJAnano sarvathA nAza karI, sarvajJa banyA vinA koI AvA sUkSma bhAvone joI zake nahi ane sarvanA hita mATeno Avo mArga batAvI paNa zake nahi, AthI ja sarvatra sarvajJa vItarAgaprabhunI AjJA e ja dharma che. AjJA ja bhavyajIvonuM hita karI zake che. sarvane sAcA sukhano rAha paNa AjJA ja darzAvI zake che. zAstranA sarva vacananuM tAtparya che aidatparyArtha paNa AjJA ja che. zAstranA audampardhArthane pAmelA bhAvanAjJAnasaMpanna mahAtmAne acala vizvAsa hoya che ke sarvajJa vItarAga prabhunI AjJAnA ArAdhanamAM ja sukha che, ane virAdhanAmAM du:kha che. sarvajJa vItarAga prabhunI AjJAnA pAlanamAM AnaMda che ane apAlanamAM saMkleza che. sarvajJa vItarAga prabhunA vacanAnusAra cAlavAmAM Atmikazuddhi prApta thaI zake che, ane vacananI upekSA karanAra kyAreya Atmikazuddhi prApta karI zakato nathI, AthI te dareka Atmahitakara tattvamAM pravRtti ke AtmA mATe ahitakara tattvathI nivRttinA prasaMgamAM AjJAne ja AgaLa kare che. jAtivAna ratna bhale mATIthI kharaDAyeluM hoya topaNa teno prakAza jema anya ratna karatAM judo tarI Ave che, tema bhAvanAjJAnasaMpanna mahAtmA bhale karmayukta hoya, kevaLajJAnInI jema temanuM jJAna zuddha ratnanI kAMtinI jema saMpUrNa zuddha na paNa hoya to paNa temanuM jJAna anya jJAna karatAM juduM ja tarI Ave che. zruta-cittAjJAnavALA sAdhako paNa sarvajJa vItarAga bhagavAnanI AjJAne dharma to mAne che ane temanI AjJA anusAra yathAzakti pravarte paNa che; paraMtu je pramANe bhAvanAjJAna saMpanna mahAtmA bhagavAnanI AjJAnuM UMDANa samajI zake che, te anya jJAnavALA samajI zakatA nathI. te ja kAraNathI teo bhagavAnanI AjJAne je rIte mahattva Ape che ane je rIte AjJApradhAna pravRtti kare che tevuM anya jJAnavALA karI zakatA nathI. haiyAmAM AjJAno avihaDa Adara hovAne kAraNe bhAvanAjJAnasaMpanna sAdhaka dRDhapaNe mAne che ke bhagavAne je kriyA je vidhithI karavAnuM kahyuM hoya te pramANe karavAmAM ja kalyANa che. prabhue jyAM, jene mATe je aucitya karavAnuM kahyuM hoya te karavAthI ja rAgAdi doSono nAza thAya che. AvI mAnyatAnA kAraNe teo prabhue batAvelA vidhimArgamAM potAnI zakti anusAra dravya, kSetra, kALa bhAvanuM puruM aucitya jALavI yatna kare che. 67ii. For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-ciMtA-bhAvanAjJAna - gAthA-98 155 avataraNikA : zrata, ciMtA ane bhAvanAjJAnanuM svarUpa jaNAvyA pachI have zrata ane cintA jJAnavALA sAdhakanuM citta kevuM hoya che te jaNAve che zloka : Aye jJAne manAk puMsastadrAgAddarzanagrahaH / dvitIye na bhavatyeSa, cintAyogAtkaMdAcana // 68|| zabdArtha : 9/ra.sAthe jJAna - prathama jJAnamAM = zrutajJAnamAM rU. tadrA!I[ - tenA = zrutajJAnanA rAgathI 4. puna: - puruSane 1/6. manA sanaprada: - thoDo darzanagraha - darzananI pakkaDa thAya cha8, dvitIye vittAyoti - bIjA (cittAjJAnamAM) cittanano yoga hovAthI 1. vaDhAvana - kyAreya 9099/98.JNa na mati - A = darzanagraha hoto nathI. zlokArtha : zrutajJAnamAM puruSane zrutajJAnanA rAgathI potAnA darzanano thoDo Agraha arthAt thoDI pakkaDa hoya che; jyAre cintAjJAnamAM UMDuM cintana hovAnA kAraNe kyAreya potAnA darzananI khoTI pakkaDa hotI nathI. bhAvArtha : zrutajJAnavALA sAdhakano kSayopazama eTalo tIvra nahi hovAne kAraNe, kyAreka tenAmAM pote svIkArela darzana pratyenA mamatvanA kAraNe thoDo pakSapAta-pakkaDa thavAnI saMbhAvanA rahe che; jyAre cintAjJAna-saMpanna sAdhakamAM Avo Agraha kyAreya saMbhavI zakato nathI. kema ke, tenAmAM prajJAnI sUkSmatA hovAne kAraNe te aneka yuktiprayuktithI padArtha joI zake che. vizeSArtha : zrutajJAnavALA sAdhako sAmAnyathI syAdvAdane samajatA hoya che. topaNa teo ciMtAjJAnasaMpanna mahAtmAnI jema nayanI sUkSma yuktione samajI zakatA nathI, tethI kyAreka zrutajJAnI pote svIkArela mata sivAyanA matanI sUkSma vAtone samajI zakatA nathI. pariNAme teomAM pote je matane mAne che, je deva, guru ane dharmane svIkAre che, temanA pratyenA mamatva ane rAgane kAraNe kyAreka thoDo Agraha AvI jAya che. AnA kAraNe kyAreka "sAcuM te mAruM" nA badale "mAruM te sAcuM" Avo bhAva sparzI jAya che. zrutajJAnIno Avo Agraha paNa anIvartanIya koTino ke, kadAgrahanI koTimAM mUkAya tevo nathI hoto, kemake zrutajJAnanI kakSA sudhI pahoMcelA sAdhako saraLa hoya che, prajJApanIya koTinA hoya che. samajAvyA samajI zake tevA hoya che. satyamArga samajAvanAra sadguru Adino temane bheTo thAya ane teo yogya rIte temane sanmArga samajAve to AvA sAdhaka sArI rIte vaLI jAya che. For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra sAdhaka jyAre cintAjJAnanI kakSAmAM Ave che tyAre tenI prajJAno vizeSa ughADa thAya che. te dareka padArthone (dareka paristhitine) naya ane pramANanI dRSTithI joI zake che. sUkSmayuktione samajavAnI tenI kSamatA khIle che, tethI anyamata paNa kayA nayathI vAta kare che te tene samajAya che. pariNAme te teno anekAntadRSTithI svIkAra karI zake che, AthI ja cintAjJAnavALA sAdhakamAM darzanano Agraha ke mamatvakRta pakSapAta raheto nathI. jyAM jeTalA pramANamAM satyatA dekhAya tyAM teTalA pramANamAM te teno svIkAra kare che ane jyAM atattvabhUta padArtha dekhAya teno asvIkAra kare che, AthI ja te potAnA darzananA padArthane paNa tattvanA pakSapAtathI svIkAre che, paraMtu potAnuM che mATe nahIM. AvA sAdhakamAM 'mAruM e sAcuM nahIM paNa sAcuM e mAruM'nI umadA vRtti spaSTa dekhAya che. II68 // avataraNikA : 156 have bhAvanAjJAnasaMpanna sAdhakanuM citta kevuM hoya che, te jaNAve che zloka : cAriMsaJjIvinIcArakArakajJAtato'ntime / * sarvatraiva' hitA' vRttirgAmbhIryAttattvadarzinaH // 69 // zabdArtha : 9. antime - aMtima (bhAvanAjJAnamAM) 2. mIrthAt - gaMbhIratAne kAraNe rU. vArisazrIvinIvArArajJAtata: - cArAmAM saMjIvanI carAvanAra strInA dRSTAMtathI 4. tattvavazina: - tattvane jANanAra puruSanI . sarvatraiva - sarvatra ja 6/7. hitA vRtti: hitakArI pravRtti thAya che. zlokArtha : aMtima bhAvanAjJAnamAM gaMbhIratA hovAne kAraNe cArAmAM saMjIvanInuM bhakSaNa karAvanAra strInA dRSTAMtanI jema tattvane jANanAra puruSa badhe ja hitakArI pravRtti kare che. bhAvArtha : eka bAI kuzaLa buddhivALI hatI. baLada banelA potAnA patinuM hita karavA teNe patine ghAsanA cArA sAthe saMjIvanI carAvI. saMjIvanI ca2vAnA kAraNe baLada banelo teno pati puna: manuSya thaI gayo. tenI jema bhAvanAjJAnasaMpanna mahAtmAo tattvajJAnI hovA uparAMta ati gaMbhIra hoya che, tethI teo sarva paristhitimAM je rIte anyanuM hita thAya te rIte ja pravRtti kare che. vizeSArtha : bhAvanAjJAna jevA zreSTha jJAnane varelA mahAtmAonI dRSTi jagata karatAM nyArI hoya che, teo sarvatra tattvane jue che. tattva eTale paramArtha ke rahasya. zAstranAM koIpaNa vacana ke temAM jaNAvelI koIpaNa kriyAnuM For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-ciMtA-bhAvanAjJAna - gAthA-69 157 tAtparya sAdhakane mokSanA nirvikalpa ane nirdandra sukha sudhI pahoMcADavAnuM che, AthI ja paramAtmAnI pratyeka AjJAmAM samatA, ni:saMgatA, nirvikalpa cittavRtti Adi je je mokSanA upAyo che tene AtmasAt karavAnI cAvI samAyelI che. bhAvanAjJAnasaMpanna mahAtmAo prabhunI nAnI moTI pratyeka AjJAmAM A tattvane joI zake che, tethI ja temane tattvadarzI kahyA che. bhAvanAjJAna saMpanna mahAtmAo jema tattvane jonArA che, tema ati gaMbhIra ane vizALa hRdayavALA paNa che. jIvatvanI dRSTie jagatanA sarvajIvone teo samAna jue che, mAtmavat sarvabhUteSu nI bhAvanA temanA rageragamAM vyApelI hoya che, tethI "svamatavALA mArA ke paramatavALA parAyA' AvI tucchavRtti kyAreya temanA aMtaramAM pragaTatI nathI. teo to vasudhaiva kuTuqm jevI uttama manodazAne dharanArA hoya che. A bhAvanAne anurUpa prajJA paNa temane maLI hoya che, tethI kayA jIvonuM kaI rIte kalyANa thaze, teo kaI rIte sanmArge vaLI zakaze, uttarottara AtmakalyANa karatAM teo samatAnI paramocca bhUmikAne kaI rIte sara karI zakaze; A sarva bAbatone teo UMDANathI vicArI zake che, tethI cArA sAthe saMjIvanI carAvanAra strInA dRSTAMtanIjema teo sarvatra hitakArI pravRtti karatA hoya che, tethI anyamatamAM rahelA apunabaMdhaka Adi jIvo hoya ke svamatanI kriyAo karatA zrAvako hoya, A mahAtmAo upadezanI judI judI paddhatI apanAvI darekane tAravA mATe udyamazIla hoya che. bhAvanAjJAnasaMpanna mahAtmAo anyamatamAM rahelA apunabaMdhakanI kakSA sudhI pahoMcelA jIvone tenA matathI ubhagAvavAnI vAto (vikSepaNI kathAo) karatAM nathI ke mahAdeva athavA buddhane na manAya tevuM kahIne te te devo pratyenI AsthA toDavAnuM kAma paNa karatA nathI, paraMtu mahAdeva ke buddhane ja namaskAra karanArane sarvajJa sudhI pahoMcADavA 'sarvAna revana namanni' jevA vAkyo kahI AvA jIvone ke je mAtra mahAdeva ke buddhane ja namaskAra 1, svastimati nAmanI eka nagarI hatI. tyAM paraspara gADha mitratA dharAvanArI be kanyAo rahetI hatI. samaya jatAM bannenAM lagna thayAM ane banne judA judA nagaramAM rahevA lAgI. ghaNA vakhata pachI banne sakhIo ekabIjAne maLI tyAre potapotAnA sukhadu:khanI vAto karavA lAgI. eke kahyuM ke huM bahu du:khI chuM. kema ke mAro pati mane AdhIna nathI. tyAre tenI sakhIe kahyuM ke tuM ciMtA na kara, huM tane eka auSadhi ApIza, tenA prabhAvathI tAro pati tane vaza banI jaze. auSadhi ApIne sakhI to tenA gAma jatI rahI. A bAju pelI strIe jyAre A auSadhi potAnA patine khavaDAvI tyAre te auSadhinA prabhAve teno pati baLada banI gayo. A joI te khUba ciMtAtura banI gaI. - have A strI potAnA baLada banelA patine vanamAM laI jaI cAro carAve che, pANI pIvaDAve che ane satata potAnA patinI sevA kare che. eka vakhata A strI potAnA pati baLadane eka vaDanI nIce cAro carAvatI hatI. tyAM te ja vaDa upara vidyAdhara yugala AvIne beThuM. vidyAdhare pelA baLadane joIne potAnI strIne kahyuM ke A baLada svAbhAvika nathI, paraMtu koI auSadhinA prayogathI thayelo che. vidyAdharIe A sAMbhaLI tarata pUchyuM ke, zuM A baLada pAcho manuSya banI zake ? vidyAdhare kahyuM ke, A vaDalAnI nIce saMjIvanI nAmanI auSadhi che, jo A baLada te khAya to potAnA svAbhAvika rUpane pAmI zake. ATalI vAta karIne vidyAdhara yugala AkAzamAM uDI gayuM. A vArtAlApa baLadanI strIe sAMbhaLyo ane te atyaMta khuza thaI gaI, have te strI saMjIvanIne to oLakhatI na hatI tethI tene pati pratyenI hitabuddhithI vicAryuM ke huM mArA patine A jhADa nIce rahelI ghAsa vagere saghaLI vanaspati khavaDAvuM. Ama karatAM temAM rahelI saMjIvanI paNa khavAI jaze. AvuM karatAM te strIno baLada banelo pati saMjIvanIno cAro caratAM ja puna: manuSya banI gayo. For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra karatA hatA temane prathama sarva devo tarapha vALI devanuM sAcuM svarUpa samajAve che. jethI te mithyA devone choDavA taiyAra thAya che ane vItarAganI vizeSatA mahAnatA joIne vItarAga pratye paNa bhaktivALA banI jAya che. Ama sarva devonI bhakti samAna cArAnI vacce vItarAganI bhakti samAna saMjIvanI carAvavAnuM kArya bhAvanAjJAnavALA kare che. jeo vaLI jainadarzanamAM rahelA hoya, sudeva-suguru ane sudharmane ArAdhI rahyA hoya, dharmanAM aneka anuSThAno karI paNa rahyA hoya, paraMtu te anuSThAno kaI rIte karavAM ane tenA dvArA doSothI mukta thaI mokSanA mArge kaI rIte AgaLa vadhavuM te jeo jANatA na hoya, tevA jIvo apekSAe kriyA karavArUpa cAro care che tema kahI zakAya, paraMtu kriyAnA hArdarUpa saMjIvanI sudhI teo pahoMcI zakatA nathI. AvA jIvone eka eka kriyA kaI vidhithI kayA bhAvapUrvaka karavI te jaNAve che. vaLI A ja kriyAo dvArA viSayonI Asakti ane kaSAyanI AdhInatAne dUra karI samatAnI ucca bhUmikA sudhI kaI rIte pahoMcavuM; te samajAvavA rUpa saMjIvanI carAvavAnuM kArya paNa bhAvanAjJAnasaMpanna mahAtmAo kare che. keTalAka jIvo vaLI nizcayathI vAsita mativALA hoya che, tethI teo AtmAne jovo, AtmAmAM rahevuM, AtmabhAva sAdhavo, jaDa kriyA karavAthI zuM phAyado che vagere mAnyatAvALA hoya che. tevA jIvone vyavahAra pradhAna kriyAnuM paNa keTaluM mahattva che, kriyA vinA bhAva TakAvavA keTalA kaThina che vagere vAto karI vyavahAranaya pratye rucivALA kare che. keTalAka vaLI utsargarucivALA jIvo hoya che teone apavAda paNa mArga che tema jaNAvI sAdhanAmArgamAM TakavA, avasare apavAdanuM paNa AlaMbana jarUrI che tema samajAve che. TUMkamAM bhAvanAjJAnasaMpanna mahAtmAo saMparkamAM Avela jIvonA mithyAtvAdi maLo je rIte TaLe ane samyagudarzanAdi guNo pragaTe te rIte aucitya pradhAna pravRtti kare che, A ja temanI mahAnatA che. Do. For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayoganuM phaLa madhyasthabhAva - gAthA-70 zAstrayoganuM phaLa madhyasthabhAva gAthA-70 thI 77 avataraNikA : sAco zAstravedI kone kahevAya te jaNAve che zloka : tena' syAdvAdamAlambya' sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezAvizeSeNa, yaH pazyati sa zAstravit // 70 // noMdha : ahIM 'mokSoddeza dizeSeLa' evo paNa pATha maLe che. zabdArtha : 9. tena - tenA dvArA = bhAvanAjJAna dvArA 2/3. syAdvAvamAlamba ya: - syAdvAdano sahAro laI je 4. mokSoddezavizeSeLa - mokSanA uddezathI samAnarUpe . sarvavarzanatulyatAm - sarvadarzananI tulyatAne 6. pazyati - jue che 7/8. sa zAstravit - te (ja yathArtha rIte) zAstrane jANanAro che. zlokArtha : 159 bhAvanAjJAna dvArA syAdvAdanuM AlaMbana laIne 'sarvadarzanomAM mokSano uddeza samAna che' e rUpe je sarvadarzananI tulyatAne joI zake che, te ja sAco zAstravettA che tema kahevAya. bhAvArtha : anekAnta zAstrono abhyAsu sAdhaka bhAvanAjJAna dvArA sarvatra syAdvAdanI dRSTi apanAve che, tethI teo jyAre sarva darzanone jue che tyAre teone samajAya che ke, 'Astika sarva dharmo mokSane mAne che. mokSa mATe ja dayA-dAnAdi dharma karavAno upadeza Ape che, tethI sarvadharmonuM lakSya eka ja che', A rIte 'sarvadarzanomAM mokSano uddeza samAna che' te joI je madhyasthabhAve sarvadarzanonI tulyatAne joI zake che, tene ja syAdvAda siddhAMtane jANanAro sAco zAstravettA kahevAya. vizeSArtha : bhAvanAjJAnanA kAraNe anekAntazAstra jema jema haiyAmAM pariNAma pAme che; tema tema rAga-dveSa AdinAM dhaMdho ogaLatA jAya che. pariNAme eka zreSTha koTino madhyasthabhAva pragaTa thAya che. A rIte jenA haiyAmAM mAdhyasthya pragaTa thayuM hoya, tene ja zAstrano sAco jANakAra zAstravit kahevAya. anekAnta zAstrano abhyAsa karyo hoya ane bhAvanA jJAnanA kAraNe jene anekAnta yathArtha rIte pariNamyo hoya te mahAtmAo sarvatra syAdvAdano Azraya le che. teonI sAme koI padArtha, prasaMga, ke sva-52 siddhAMtanA koI vacana Ave tyAre teo syAdvAdanI dRSTi apanAve che, tethI koIpaNa prakAranA kadAgraha vagara ke mArA For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra tamArA bheda vagara madhyasthabhAve teo satya zuM che te vicArI, satyano svIkAra ane asatyano adveSabhAve tyAga paNa karI zake che. nirmaLadaSTivALA AvA mahAtmAo jyAre anyadarzananAM zAstrano abhyAsa kare che, tyAre paNa syAdvAdano sahAro le che, tethI temane samajAya che ke, anya darzanakAro paNa mokSane mAne che. teo paNa mokSa meLavavA mATe ja sarva prakArano dharma karavAno upadeza Ape che. saMsAranA sarvabhAvo tathA viSayakaSAyo mokSamAM bAdhaka hovAthI teno tyAga karavA jaNAve che. kSamAdi guNo mokSasAdhaka hovAthI tene apanAvavA preraNA kare che. Ama mokSanA uddezathI jaina darzana ane anyadarzana samAna che AvuM teo joI zake che. bhAvanAjJAnapUrvaka anekAnta zAstranA abhyAsathI jenA haiyAmAM zreSTha koTino madhyasthabhAva pragaTyo hoya tenAmAM ja AvI dRSTi Ave che. tethI ja graMthakArazrI kahe che ke, anekAnta zAstra bhaNI, jeo A rIte guNa-doSano viveka karI, guNane prAdhAnya ApI zake; potAnA karatAM judI mAnyatA dharAvanAra pratye dveSa, aNagamo ke tiraskAranI vRtti na rAkhe ane temanAmAM paNa jeTaluM sAruM ane sAdhanAmAM sahAyaka dekhAya tenA pratye ahobhAva ane AdarabhAva darzAvI zake, te ja vAstavamAM zAstravettA kahevAya. AvI vyakti mATe ja kahI zakAya ke, te anekAnta zAstravettA che, jANakAra che. kema ke, zAstrano mukhya uddeza udAratA, samatA, madhyasthatA Adi guNone vikasAvavAno che. jo te uddeza sarato hoya to zAstravedI che tema kahevAya ane jo te uddeza sarato na hoya to kahevuM paDe ke teo zAstrane samajyA ja nathI. bAhyathI zAstra bhaNelA kadAca paMDita banI jAya che, paNa teomAM anekAntadRSTino ughADa na thayo hovAnA kAraNe teo anya darzananAM sArAM ane narasAM ema banne pAsAM joI zakatA nathI. teone anyadarzana paNa mokSane mAne che evuM dekhAtuM nathI; paraMtu te ekAttika kathana kare che mATe saMpUrNapaNe khoTA lAge che. A rIte anyanA mAtra doSa ja jene dekhAya che ane emAM rahelA guNa jene dekhAtA ja nathI, te zAstravettA na ja kahevAya. li78ll avataraNikA : bhAvanAjJAnasaMpanna ja zAstrane sAcA arthamAM jANI zake che te batAvI, have zAstrArtha zuM che, te jaNAve chezloka : mAdhyasthyameva zAstrArtho, yena taccAru sidhyati / sa evaM dharmavAdaH syAdanyada bAlizavalganam // 71|| zabdArtha : 2. madhyapzameva - mAdhyacya ja 2. zAstrArtha: - zAstrano (sAco) artha che, tAtparyArtha che. rU/4/6. yena tat vIru - jenA vaDe te = mAdhya sArI rIte 6. sidhdhati - siddha thAya che 7/8/1/20. sAva thavA thAt - te ja (vAda) dharmavAda thAya - kahevAya, 22/22. anyat vaDhizavAnan - bIjA (vAdo to) mUrkhanI kUdAkUda che. For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayoganuM phaLa madhyasthabhAva - gAthA-71 161 zlokArtha : mAdhyacce ja zAstrArtha = zAstrano audaMparyArtha che. jenAthI te madhyasthabhAva sArI rIte siddha thAya, te ja dharmavAda che. anya = jenAthI madhyasthabhAva siddha na thato hoya tevI zAstranI carcA, te bAlizavalsana arthAt murkha mANasanI kUdAkUda jevI che. bhAvArtha : sAmAnya rIte vicArIe to zAstra je vastunuM jevuM nirUpaNa kare tevuM jANavuM tene zAstrArtha kahevAya. topaNa ahIM mAdhyathyane zAstrArtha kahyo che. kAraNa ke, zAstranAM sarva vacano duHkhakAraka rAga-dveSathI dUra thavAno ane sukhakAraka mAdhyacyAdi bhAvo keLavavAno upadeza Ape che. A upadeza jenA AtmAmAM pariNAma pAmyo hoya tene ja zAstrArtha prApta thayo che ema kahevAya. tethI ahIM madhyasthabhAvane ja aidamparyArtharUpa zAstrArtha kahyo che. AvA eMdaparyAyArtharUpa zAstrArthano bodha meLavavA jo vAda karAya to tene dharmavAda kahevAya. bAkInA vAda to murkha lokonI kUdAkUdI jevA che. vizeSArtha : sAmAnyathI vicAratAM evuM lAge ke vAkyartha ke mahAvAkyArtharUpa je zAstranA vacanonA artha thAya tene zAstrArtha kahevAya, tethI zAstramAM je tattvonuM jevuM nirUpaNa karyuM hoya te tattvone je vyakti tevAM ja jANe, teNe zAstrArtha prApta karyo kahevAya. Ama chatAM ahIM granthakArazrIe mAdhyazmane ja zAstrArtha kema kahyo haze ? tevo prazna cokkasa UThe. hakIkatamAM sAdhaka jyAre anekAnta zAstrano abhyAsa kare che, tyAre tenAmAM dareka padArthane vividha dRSTikoNathI jovArUpa anekAnta dRSTino ughADa thAya che. A dRSTithI sAdhaka jyAre koIpaNa padArthane jue che, tyAre tenAmAM koI cokkasa mAnyatA pratyeno asat pakSapAta raheto nathI. te madhyasthabhAve sarvanI vAto sAMbhaLe che, sarva zAstra vacanone jANe che, jyAM jeTaluM sAcuM ane sAruM lAge teno sApekSabhAve svIkAra kare che ane jyAM jeTaluM khoTuM lAge teno adveSabhAve inkAra kare che. A rIte sarvatra mAdhyastha prApta karavuM e ja anekAnta zAstrano audampardhArtha che; tethI granthakArazrIe ahIM aidamparyArtharUpa mAdhyathyane zAstrArtha kahyo che. zAstrano samyagu bodha meLavavA ke zAstrIya padArthone samajavA jema vinayapUrvaka zAstrAbhyAsa karAya che, tema kyAreka tattva nirNaya mATe vidvAno sAthe vAda paNa karAya che. sAmasAme thatI carcAne vAda kahevAya che; paraMtu dharmavAda' to tene ja kahevAya ke jemAM sAmI vyaktine utArI pADavAnI vRtti na hoya, bIjAne harAvI potAnI jIta hAMsala karavAnI tuccha bhAvanA na hoya ke mAna-pAna ke kIrtinI kAmanA na hoya, paNa jemAM mAtra UMDI tAttvika jijJAsAthI tattvanI prApti mATe carcA-vicAraNA thatI hoya. 1. jJAtazAstratattvena madhyasthenA'ghabhIruNA / kathAbandhastattvadhiyA dharmavAdaH prakArtitaH / / 4 / / vAdino dharmabodhAdi vijaye'sya mahatphalam / Atmano mohanAzazca prakaTastatparAjaye / / 5 / / jeNe potAnA zAstronAM tattva samajyAM hoya, je madhyastha tathA pApabhIru hoya tevA prativAdI sAthe tattvabuddhithI je kathA = carcA karavAmAM Ave te dharmavAda kahevAyela che. temAM vAdIno vijaya thAya to prativAdIne dharmaprApti vagere mahAna phaLa prApta thAya tathA vAdIno parAjaya thAya to vAdInuM tattvaviSayaka ajJAna (moha) nAza pAme che. - dhvatrizat triAivAyA: vIvekatrizivAyAm IT For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra dharmavAda thato hoya tyAre vidvAno sAmasAme besI potAnI vAta rajU kare, eka-bIjAnI vAtone khullA dile vicAre, je satya jaNAya tene banne pakSa sahajatAthI svIkAre, satyano nirNaya na thAya to vadhu vimarza mATe vAtane vadhAre UMDANathI samajavA mATe vadhu tatpara bane. AvA dharmavAdanA aMte banne pakSane koI navI dizA maLyAno AnaMda thAya, pote rajU karelI vAta satya che, tevo khyAla Ave to zraddhA daDha thAya che ane jo pote rajU karelI vAta khoTI Thare to ajJAna ke viparyaya TaLyAno AnaMda thAya che. Ama dharmavAdamAM jaya ane parAjayanI bhAvanAne kyAMya sthAna ja hotuM nathI, ekamAtra tattva prAptino ja bhAva hoya che. AthI ja tattvaprAptinA uddezathI prAraMbhAyelo vAda paNa jo suMdara evA madhyasthabhAvanI vRddhimAM pariNAma pAme, vAdanA aMte vAdI ane prativAdImAM tattva pratyeno pakSapAta tIvratara bane, banne pakSano sattatva pratyeno Adara vadhe to ja te vAdane dharmavAda kahevAya che. ekavAta e paNa dhyAnamAM rahevI joIe ke madhyasthabhAvathI vAda karavAthI ja mAdhyathyanI siddhi thAya. mAdhyacya bhAvano tyAga karIne rAga-dveSanI pariNatithI karAtA vAdathI mAdhyazmanI siddhi kyAreya thatI nathI, je bIjamAM hoya te ja phaLamAM Ave A koIne paNa samajAya tevo sAmAnya niyama che. AnA badale tattvanI jijJAsA vinA jakkI ke haThIlA valaNathI rAgAdine AdhIna banI, potAnI khoTI paNa mAnyatAne bIjA upara ThokI besADavAnA AgrahathI, potAnA abhimAnane poSavA mATe, vAdI tarIkenI khyAti meLavavA ke viveka vinA dharmano pracAra karavA mATe je vAda karAya te dharmavAda nathI, te to mAtra bAliza ceSTA che. jema mUrkha lokonI doDAdoDI, kUdAkUdI ke tophAna mastInI kriyAthI temane kAMI maLatuM nathI ane bIjAne herAnagati thAya che, tema tattva pAmavAnI icchA vinA karAto ke madhyasthabhAvanI vRddhi na kare tevo vAda karavo te bALa ceSTA che tenAthI potAnuM Atmahita sadhAtuM nathI ane bIjAnuM ahita thayA vinA rahetuM nathI. tethI te dharmavAda nahi paNa ajJAnakriyA hovAthI bALaceSTA ja che. AjakAla ghaNA loko evuM mAne che ke, bhagavAne rAga-dveSa karavAnI nA pADI che tethI dharma pAmavAnA hetuthI tattva nirNaya mATe paNa carcA-vicAraNA ke vAda na karavo joIe, sarvatra samatA rAkhavI joIe, saunI sAthe maitrI rAkhavI joIe, kyAMya sAcA-khoTAnI bhAMjagaDamAM na paDavuM joIe vagere vAto taddana bebuniyAda che. AvI mAnyatA rAkhI vAdamAM na paDavuM te kAMI madhyasthatA nathI, Ama mAnavuM te naryuM ajJAna che ane tattvanA yathArtha bodhamAM avarodhaka che. zrI jinezvaradevanA dharmane pAmelA sAdhako ahiMsaka, zAMta ane samatAnidhi hoya, zAMti, samatA ane ahiMsakabhAva emane varelo hoya Ama chatAM temanAmAM AtmaghAtaka nirmAlyatA to na ja hoya. jainadharma to vIrano dharma che kAyarano nahIM. je pUjavA yogya hoya, sevavA yogya hoya, jenAthI anekanuM hita thavAnuM hoya tene koI nukazAna thatuM hoya athavA teno ghAta thato hoya tyAM sudhI jenA peTanuM pANI paNa na hAle, tene sAco vIra kevI rIte kahevAya ? tethI tattvanI prApti mATe dharmavAda karavo e kAMI zAMtino bhaMga nathI e to parama zAMti sudhI pahoMcavAno mArga che ane tattva-atattvano vibhAga karavAmAM je kAyaranI jema besI raheto hoya tenI zAMti Atmahitakara to nathI ja paNa AtmaghAtaka che, tethI jainazAsana AvI AtmaghAtaka zAMtine pUjavAmAM mAnatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayoganuM phaLa madhyabhAva - gAthA-71 163 tattva ane atattva banene samAna mAnavA ke sarva dharmane samAna mAnavAmAM mAdhyacyuM nathI paNa mUrkhatA che. mArA tArAnI lAgaNIone bAju para mUkI, hAra-jItanA pariNAmothI para banI sAcA-khoTAno nirNaya karavAmAM taTastha rahevuM tenuM nAma mAdhyastha che. kadAca pote svIkArela mAnyatA ahitakara hoya to tene sahajatAthI choDavAnI taiyArI hovI joIe ane jo kyAreka bIjAe pakaDelI vAta ahitakara hoya to tenA uparanI karuNAbuddhithI tene choDAvavA yogya prayatno karavA joIe. AtmA mATe ahitakara hoya ke zAstraviruddha hoya tevI ghaNI vAto yogya nathI tevuM pUravAra karavA bhUtakALamAM aneka mahApuruSoe anekavAra vAdo karyA che. khuda carama tIrthapati zrImahAvIrasvAmI bhagavAne paNa jyAre aneka loko gozALAnA khoTA matamAM taNAtA hatA tyAre gozALAnA matane khoTo kahyo hato. tathA gozALo potAne sarvajJa mAne che, paNa te sarvajJa nathI evuM pratipAdana karyuM hatuM. A sAMbhaLI gozALo krodhAyamAna thayo hato. teNe prabhu upara tejolezyA mUkI ane prabhunA be ziSyo temAM baLI paNa gayA. ATalo anartha thaze evuM paramAtmA jANatA hatA chatAM anaMta jIvonuM hita jemAM samAyeluM hatuM te satyatattva prabhue prakAzita karyuM ja. gozALAne saMkleza thaze tema mAnI prabhu mauna na rahyA. Aje ke bhUtakALamAM satyanA samarthana mATe jyAre jyAre mahApuruSoe zuddha prarUpaNA ke vAda vagere karyA tyAre tyAre asatyanA pakSapAtI evA kadAgrahIone du:kha paNa thayuM che; paraMtu teTalA mAtrathI kAMI mahApuruSoe satyanI upekSA nathI karI, tethI mAdhyazmano artha kyAreya evo na karavo ke, vAdamAM na paDavuM; paraMtu dharmavAda karI mAdhyathyane daDha karavA yatna karavo joIe. ahIM eTaluM yAda rAkhavuM ke, mAdhyacya bhAvathI tattvanI prApti mATe karAto vAda e ja "dharmavAda' che. hArajItanI vRttithI karAto vAda e "vivAda che ane koIpaNa bhoge sAmAne pachADavAnI vRttithI karAto vAda to 'vitaMDA" che. A traNa prakAranA vAdamAM eka mAtra dharmavAda kalyANakArI che. bAkI vivAda ane vitaMDA ke jene zuSkavAda paNa kahevAya te to anarthakArI che. jainazAsana tattvanI prApti mATe samyaguvAda avazya karavo joIe tema mAne che. tethI dharmavAda yathA avasare haMmezA karavAno che. vivAda' sAme caDIne karavAno nathI paNa sAmethI AvI paDe to mArgarakSA mATe samabhAvamAM sthira rahI avazya karavAno che. jyAre vitaMDA to kyAreya karavAno nathI. A mAnyatAne varelA jainazAsananA mahApuruSo vAdamAM UtarIne sAmAne parAjIta kare paNa kharA; paraMtu "mAre amukane parAjIta karavo che' - evA koIpaNa prakAranuM dhyeya jainazAsanane pAmelA mahApuruSonuM nathI hotuM. temanuM dhyeya to eka mAtra jagatanA jIvone satya tattva samajAvavAnuM hoya che. I71// 2. atyantamAninA sArdhaM krUracitena ca dRDham / dharmadviSTena mUDhena zuSkavAdastapasvinaH / / 12/2 / / labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenA'mahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH / / 12/4 / / - 3STaprazara | atyaMta abhimAnI, atyaMta krUra cittavALA, dharmanAM dveSI evA mUDha prativAdInI sAthe jo mahAtmA vAda kare to te zuSkavAda thAya. tathA labdhi, khyAti vagerenI icchAvALA, durAcArI, kSudracittavALA prativAdInI sAthe chaLakapaTa ane jAtine = dUSaNAbhAsane pradhAna karIne je vAda thAya te vivAda kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : mAdhyazma ja zAstrArtha che te jaNAvI have mAdhyazma vinAnuM zAstrajJAna paNa kevuM che, te jaNAve chezloka : putradArAdi saMsAro, dhaninAM mUDhacetasAm / paNDitAnAM tu saMsAraH, zAstramadhyAtmavarjitam // 72 || zabdArtha : 9/ra. (yathA) mUDhatAm ghaninAM - (jema) mUDha cittavALA dhanavAnane rU/4. putravaradri saMsAra - putra, strI Adi saMsAra che 1/6. (tathA) 7 pablitAnAM - (tama) vaLI paMDitone 7/8. adhyAtmargatam zAstram - adhyAtma vinAnuM zAstra(jJAna) . saMsAra: - saMsAra che. zlokArtha : jema mUDhacittavALA dhanavAnane putra, strI Adi saMsAra che tema vaLI paMDitone adhyAtma vinAnuM zAstrajJAna saMsAra che. bhAvArtha : viveka vinAnA ajJAnI dhanavAna vyaktio mATe putra, strI Adi bAhya sarva sAmagrIo saMsAra vRddhinuM kAraNa bane che, tethI te sarva jema temanA mATe saMsAra ja che. tema madhyasthabhAvarUpa adhyAtma vinAnA jIvo mATe zAstranuM jJAna paNa saMsAranuM kAraNa banatuM hovAthI saMsAra ja che. vizeSArtha : A jagatamAM buddhimAna gaNAya evA paNa ghaNA jIvo potAnI buddhino upayoga mAtra indriyagamya padArthone jANavA ke anubhavavA pUrato ja kare che. AthI duniyAnA rUpI padArthonuM vizleSaNa karavAmAM teo potAnI buddhi doDAve che paraMtu indriyAtIta evA AtmA Adi padArthonI vicAraNA mATe teo kyAreya potAnI buddhino upayoga karatA nathI. sAmAnya loka AvA jIvone kadAca buddhizALI mAne; paraMtu tattvadRSTithI to teo paNa mUDhacittavALA eTale avicAraka ja che. AvA mUDha jIvo sAra-asAra, heya-upAdeyano viveka karI zakatA nathI. tethI puNyayoge temane prApta thayelI saMpatti, putra, parivAra Adine teo sukhanuM kAraNa mAne che, temAM atyaMta Asakta banI jAya che. teonI sAra-saMbhALa karavAmAM A bicArA avicAraka jIvo AraMbha-samAraMbha karI, aneka karmo bAMdhI dIrghakALa sudhI saMsAramAM bhame che. avicAraka jIvomAM je vaLI dhanavAna hoya che, temane puNyayoge ghaNI sAmagrIo maLI hoya che, tethI te dhAre to te sAmagrI ane puNyanA sahAre AdhyAtmika kSetre paNa AgaLa vadhI zake, paraMtu viveka vihina For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayoganuM phaLa madhyasthabhAva - gAthA-72 165 dhanavAno maLelI sAmagrIne sAcavavAmAM, bhogavavAmAM ane saMbhALavAmAM potAno kiMmatI samaya veDaphI, aneka prakAranA AraMbha-samAraMbho karI ghaNAM pApakarmo bAMdhI, bhavabhramaNa vadhAre che, AthI ja dhanavAna evA mUDha jIvo mATe putra, strI Adi saMsAranuM kAraNa hoI saMsAra ja che. enI jema sAdhanA kSetramAM AvelA ane zAstrAbhyAsa karanArA jIvonI paNa AvI ja sthiti hoya che. temAMnA keTalAka jIvo vicAryA vinA mAtra zAstra bhaNyA kare che. paraMtu tenAthI zuM meLavavAnuM che te teo jANatA nathI. keTalAka vaLI zAstra bhaNazuM to sAmAne cUpa karI zakazuM, koInA praznano yogya javAba ApI zakazuM, vidvAnonI sabhAmAM mAna-sanmAna prApta karI zakazuM, Ama vicArI dharmagraMthonuM jJAna meLavI paMDita thAya che. aneka lokonAM mAna, sanmAna meLave che, potAnA abhimAnane poSe che; paraMtu A jJAna dvArA teo AtmAbhimukha banI zakatA nathI, Atmika sukhano mArga zodhI zakatA nathI, vinayAdi guNonI vRddhi ane mAnAdi doSone ghaTADI zakatA nathI. saravALe temanuM A zAstrajJAna temanA bhavabhramaNane aTakAvavAne badale tenI vRddhinuM kAraNa bane che. AthI ja graMthakArazrI kahe che ke, AtmahitanA lakSya vinAnA AvA paMDitonuM zAstrajJAna mAdhyazma rahita hovAnA kAraNe kaSAya poSaka banIne saMsAra vardhaka banatuM hovAthI temanA mATe te paNa saMsAra ja che. jyAre bIjA keTalAka jIvo AdhyAtmika sukha pAmavA ane duHkhakAraka rAgAdi doSone TALavAno upAya zodhavA sadguru bhagavaMta pAse besI vinayapUrvaka dharmazAstro bhaNe che, tethI jema jema temanA hRdayamAM zAstravacano pariNAma pAmatA jAya che, tema tema temanA rAgAdi doSo nabaLA paDe che, temanAmAM samatA, madhyasthatA jevA guNo pragaTe che ane nita navI saMvega ane nirveda vardhaka sukhada saMvedanAo jAge che. AvI saMvedanAonI anubhUti te ja Atmika AnaMda che. AvA sAdhako mATe ja bhavanitAraka zAstrajJAna vAstavamAM bhavabhramaNano aMta karanAruM banI jAya che. pUrvanI gAthAmAM jaNAvyuM hatuM ke mAdhyathya ja zAstrArtha che ane A gAthAmAM mAdhyathyane ja zAstrArtha na kahetAM adhyAtma vinAnuM zAstrajJAna nakAmuM che evuM kahI adhyAtmane zAstrArtha kema kahyo ? teno uttara e che ke, mAdhyacya ane adhyAtma apekSAe judA nathI, banne eka ja che. kAraNa ke, rAgAdi malina bhAvothI para rahevuM te jema mAdhyacyuM che, tema rAgAdi malina bhAvothI dUra rahI, AtmabhAvamAM javA yatna karavo te adhyAtma che. (AtmAnI zuddhi che). Ama adhyAtma ke mAdhyastha banne bhAvo rAgAdi vagaranA Atmika pariNAmo che, tethI apekSAe bane eka ja che. "AthI ja kahyuM che ke uccakoTino madhyasthabhAva ke parama upekSAnonA pariNAma e ja parama adhyAtma che. A apekSAne lakSyamAM rAkhI pUrvanI gAthAmAM kahyuM ke zAstranuM aidaMparya mAdhyacyuM che ane ahIM jaNAvyuM ke zAstra bhaNIne adhyAtma na pamAya arthAt parama zuddha Atmatattvane abhimukha na thavAya to te zAstrajJAna paNa saMsAra ja che, A banne vAta sarakhI ja che. A72 1. juo gAthA naM. 3 pAnA naM. 25 For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : adhyAtma ke madhyasthabhAva banne eka ja che ane tenA vagarano zAstrAbhyAsa paNa saMsArarUpa che, te ja vAtane daDha karatAM kahe che zloka : mAdhyasthyasahitaM hyekapadajJAnamapi pramA' / zAstrakoTirvathaivAnyA tathA coktaM mahAtmanA |73 || zabdArtha : 9. madhyastha sahita hi - kharekhara mAdhyacyathI yukta, 2. puchapadajJAnanuM pi - eka padanuM jJAna paNa rU. praHT - pramA che 4. kanyA - (paraMtu mAdhyacca vagaranA) bIjA che. zAstroTivRrthava - karoDo zAstranuM jJAna paNa nakAmuM ja che 6/7/8, tathA madAtmanA vavakta - tema mahAtmA pataMjali vaDe (paNa) kahevAyuM che. zlokArtha : madhyasthabhAvathI yukta evuM zAstranA eka padanuM jJAna paNa pramA che, jyAre madhyasthabhAva vagaranuM karoDo zAstronuM jJAna paNa nakAmuM che. tema mahAtmA pataRli vaDe (paNa) kahevAyuM che. bhAvArtha : tattvanA tIvra pakSapAtarUpa madhyasthabhAvathI yukta eka padanuM jJAna thAya toya te pramAM che arthAt Atmahita karavA samartha che ane mAdhyacya vinA karoDo zAstronuM jJAna paNa nakAmuM che, kema ke tenAthI kyAreya Atmahita thaI zakatuM nathI. A vAta mahAtmA pataMjali paNa kahe che. (je AgaLanA zlokomAM kahevAze.) vizeSArtha : zAstra bhaNavAnuM eka ja prayojana che, atIndriya padArthono bodha meLavI AtmazuddhinI dizAmAM AgaLa vadhavuM, tethI je zAstrAbhyAsa karyA pachI AtmAne malina karanArA rAgAdi bhAvo dUra thAya ane atyaMta sukhakAraka mAdhyazmanI prApti thAya, te ja zAstrAbhyAsa saphaLa manAya. AthI ja. granthakArazrI kahe che ke Atmika zuddhinA dhyeyane saphaLa karavA mAdhyacya bhAvapUrvaka zAstranA ekAda padanuM jJAna paNa Atmahita sAdhI zake che; paraMtu AtmahitanA lakSya vinAnuM madhyastha bhAva vihoNuM seMkaDo zAstranuM jJAna paNa Atmahita sAdhI zakatuM nathI. je vyaktimAM adhyAtmanA mArge AgaLa vadhavAnI ke madhyasthabhAva pAmavAnI koI bhAvanA na hoya te kadAca aneka zAstrono abhyAsa kare, karoDo zloko kaMThastha kare, aneka navA graMthonI racanA kare, anyane zAstra bhaNAve ke zAstrane AzrayIne kAMI paNa kare te sarva nakAmuM che. AthI ja zAstramAM kahyuM che ke, Atmika sukhanI icchA na For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayoganuM phaLa madhyasthabhAva - gAthA-73 137 hovAne kAraNe mithyASTio navapUrvano abhyAsa kare to paNa tenAthI Atmika sukha meLavI zakatA nathI ane AtmazuddhinA lakSya pUrvaka mASatuSAdi muni mAtra be-cAra padanA jJAnathI paNa Atmika zuddhi sAdhI zakyA ane krame karIne cheka mokSa sudhI pahoMcI zakyA. mASataSa muni to mAtra eTaluM ja samajatA hatA ke, sadgurunuM vacana ja tattvaprAptinuM prabaLa kAraNa che, mAtra ATalA jJAnathI temaNe potAnuM jIvana gurune caraNe samarpita karI, teonA vacanAnusAra jIvana jIvavAnuM zarU karyuM. gurubhagavaMte joyuM ke temano kSayopazama maMda che, tethI mAtra "mA rupa mA tuSa' evuM eka nAnuM pada gokhavA ApyuM. adhyAtma prApta karavAnI jhaMkhanAvALA mANatuSamunie guruvacanane tahatti karI gokhavAnuM cAluM karyuM. pariNAme teo te padanA sUkSma bhAvone sparzI zakyA. A eka padanA sahAre teo jagatavartI tamAma padArtho pratye madhyasthabhAvavALA banyA. krame karIne A eka ja padanA jJAnathI teoe ghanaghAtI karmano nAza karyo ane AtmAnA zuddha svabhAvabhUta kevaLajJAnane pragaTa karyuM. Ama, temanA mATe eka padanuM jJAna paNa prakArUpa banyuM. AnAthI viparIta, jemanI mAdhyazma pAmavAnI bhAvanA nathI, AtmahitanI jhaMkhanA nathI, tevA sAdhako kadAca be-cAra nahIM paNa karoDo zlokapramANa zAstro bhaNI jAya, viziSTa vAdomAM vijaya meLavI le ke lokomAM vidvAna tarIkenuM birUda prApta karI le, topaNa te zAstrothI temanuM AtmakalyANa thaI zakatuM nathI. granthakArazrIe anyatra tyAM sudhI kahyuM che ke, nirvANanuM kAraNa bane tevA ekapaNa vacananuM vAraMvAra bhAvana karAya to e jJAna utkRSTa che. kema ke, eka mAtra "karemi bhaMte' sUtranuM ciMtana karatAM karatAM anaMtA siddha thayA che, tethI ghaNuM bhaNavAno Agraha rAkhavA karatAM thoDuM paNa madhyasthabhAva pragaTAve tevuM bhaNavAno Agraha rAkhavo joIe. bhAvanAjJAna thoDuM hoya topaNa ghaNuM che ane jenAthI AtmA bhAvita na thAya tevuM ghaNAM padonuM jJAna paNa popaTapATha jevuM che. zAstranuM kArya AtmAnI zuddhi ane guNanI vRddhi karavAnuM che. mAdhyacya hoya to ja AvuM zreSTha kArya saMpanna thAya che. AthI ja madhyasthabhAvapUrvakanA zAstrajJAnanI kiMmata che, bAkInA jJAnanI phUTI koDI jeTalI paNa kiMmata nathI, te taddana vyartha che. AvuM mAtra jainadarzana kahe che tema nahi, paraMtu mahAtmA pataMjali paNa evuM ja kahe che. je A pachInA zlokamAM jaNAvela che. ll73/l. 1. nirvANapadamapyekaM, bhAvyate yanmuhurmuhuH / tadeva jJAnamutkRSTaM, nirbandho nAsti bhUyasA / / - jJAnasAre ||1/2TI For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : have mahAtmA pataMjali dvArA je kahevAyuM che tene zabdazaH batAve chezloka : vAdAMSTA prativAdAMTA, vadanto niSTiAtAstathA / tattvAntaM naiva gacchanti tilapIlakavadgatau // 74 || zabdArtha : 9. tathA - te prakAre 2. nitetAna - nizcita rU/4. vAMvAMTa prativAvAMdA - (enA) vAda ane prativAdane 9. vatta: - karatA (sarvadarzananA mumukSuo paNa) 6/7. to tiruvIkravat - gati karavA chatAM tala pIlanArA ghAMcInA baLadanI jema 8. tattvAnta - tattvanA aMtane /10, naiva Rtti - pAmatA ja nathI. zlokArtha : jema ghANIno baLada satata (eka ja prakAranI) gati karavA chatAM iSTa sthAnane pAmato nathI tema nizcita evA (eka ja prakAranA)vAda ane prativAdane karatA sarvadarzanamAM rahelA mumukSuo paNa tattvanA aMtane pAmatA nathI. bhAvArtha : AMkhe pATA bAMdhIne tala pIlavAnI ghANIe joDAyelo baLada savArathI sAMja sudhI eka nakkI karelI dharI upara phare che, paraMtu aMte to te tyAMno tyAM ja hoya che. eka DagaluM paNa AgaLa vadhato nathI. tenI jema koI eka vAta pakaDI rAkhI cokkasa prakAranI zailithI vAda-prativAda karavAthI paNa kAMI prApta thatuM nathI arthAt koI eka padArthamAM, matamAM ke mAnyatAmAM A ja satya che, tevI dRSTithI baMdhAyelo sAdhaka nyAyazAstranI dRSTie nirdoSa kahevAya tevA nizcita pUrvapakSa ane uttarapakSarUpa vAda-prativAda kare to paNa te tattvane pAmI zakato nathI. vizeSArtha : duniyAno dastura che ke, tame gati karo eTale tamArI pragati thAya, tame je bhUmikAmAM hova tenAthI koIka UMcI bhUmikA prApta karo ja. A niyama jema dunyavI mArgamAM cAlanArA mATe lAgu paDe che, tema AdhyAtmika 1. ahIM nizcitAn zabda maLe che, jyAre anyatra nizcitAna evo pAThAntara paNa maLe che; paraMtu yogabindunI gAthA naM-67, je zabdaza: AvI ja che, temAM nizcitAnuM zabda che, tethI atre nizitAnuM zabda rAkhI artha karyo che. ullekhanIya che ke jJAnasAra tathA tenA TabAmAM mahAmahopAdhyAyajIe nizcitAn zabda vAparyo che ane teno artha "anirdhArita' karyo che. tattva kevalI gamya che. jo anizcita padane mAnya rAkhIe to artha evo karavo joIe ke; jenuM koI nizcita pariNAma nathI evA vAda ane prativAdane karavAthI tattvanA audaMparyane pAmI zakAtuM nathI. "jyAre yogabindunI TIkAmAM jaNAvyuM che ke, nizitA=saddhArnAntivihetu-toSaparihAre | nizcita vAda eTale asiddha, anekAntika Adi doSa vagarano vAda. athavA to 'cokkasa ghareDa mujabano cIlAcAluM rItavALo vAda eTale nizcitavAda' vAvAn = pUrvapakSA, prativAlA = paropagrastAkSaprativardhanarUpAna pUrvapakSa eTale raju karela siddhAnta saMbaMdhI prazna uThAvanAra pakSa ane uttarapakSa eTale vAdIe karelA praznanuM nirAkaraNa karanAra pakSa ke je mukhyapaNe siddhAntane raju karanAra pakSa hoya che. tathA = tena prakAreNa tattacchAstraprasiddhena sarve'pi darzanino mumukSavo'pi / - yauvandro || For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayoganuM phaLa madhyasthabhAva - gAthA-74 169 mArgamAM paNa lAgu paDe che. zAstrano abhyAsa karI sAdhaka zAstrAnusAre jema jema cAle che tema tema samatA, madhyasthatA, kSamA, vairAgyAdi guNonA mArge tenI pragati thAya che. tethI AdhyAtmika kSetre paNa sAmAnyata: evuM kahI zakAya ke zAstraviSayaka jeno jevo prayatna tene tevI guNa samRddhi ke Atmika zuddhi prApta thAya, paraMtu kyAreka A nyAya bane ThekANe niSphaLa jato hoya che. vyavahAranI vAta karIe to pahelAMnA jamAnAmAM tela meLavavA talane eka moTI ghANImAM pIlavAmAM AvatA. A ghANIne calAvavA mATe tene eka baLada joDAto. te baLadane cakkara na Ave ke tenuM dhyAna bIje kendrita na thAya te mATe tenI AMkho upara pATA baMdhAtA. ghANI calAvato A baLada bicAro Akho divasa cAle topaNa sAMja paDe te tyAMno tyAM ja hoya, kAraNa ke enI gati nakkI karelA enA e ja mArga upara hoya che, Ama chatAM AMkhanA pATAnA kAraNe te samajI paNa zakato nathI ke ATaluM badhuM cAlyA pachI paNa huM tyAMno tyAM ja chuM. Atmika unnati icchatA sAdhako paNa kyAreka AvI ja paristhitimAM sapaDAI jAya che. "meM mAnyuM te sAcuM - mAro mata ekadama yogya...' vagere pUrvagrahothI keTalAka sAdhakonAM paNa vivekarUpI netro avarAyelAM hoya che. pariNAme teo bIjAnI mAnyatA ke matane jovA ke jANavAnI kSamatA gumAvI bese che. temanI bhAvanA jarUra sArI hoya che ane tethI ja teo AdhyAtmika pragatimAM sahAyaka bane tevA upAyo meLavavA ja zAstro bhaNe che. tattva prApta karavA ke atIndriya padArthone samajavA vidvAno sAthe vAda paNa kare che, chatAM zAstrAbhyAsanuM ke vAdanuM tattvaprAptirUpa phaLa temanA hAthamAM AvatuM nathI. kAraNa ke temanA vAdano mArga-rIta eka ja prakAre nizcita thaelI hoya che. vAdano sAmAnya niyama evo hoya che ke, jyAre banne pakSa sAmasAme potAnI vAta rajU kare, tene siddha karavA yogya tarka ane hetuo Ape ane te hetuomAM jo nyAyazAstranA niyama mujaba koI asiddha ke anekAntika Adi doSo na AvatA hoya, to nizcitapaNe te vAdanA niSkarSarUpe banne pakSane tattvanI prApti thavI joIe; paraMtu AvuM tyAre ja zakya bane, jyAre pUrvagraharUpa buddhino aMdhApo dUra thayo hoya ane mAdhyayyapUrvaka vAda dvArA zAstranA padArthone samajavA mahenata thatI hoya. jo mAdhyacya na hoya to satata chacha mahinA sudhI vAda ane prativAdanI eTale ke pUrvapakSa ane uttarapakSanI hAramALAo cAle topaNa tattvanI prApti thatI nathI. eka mAtra mokSanI icchA dharAvatA sAdhako paNa adhyAtma vinA mokSamArge AgaLa vadhI zakatA nathI. du:khanI vAta to e bane che ke, buddhinA aMdhApAne kAraNe meM koI tattva prApta karyuM nathI, tevuM teo jANatAya nathI. zAstrAbhyAsamAM temanI dekhItI ghaNI gati paNa vyartha Thare che, tethI dhyAnamAM rAkhavuM ke, mAtra tarkabaddha (sTaTTa) vAtothI tattvano bodha prApta thato nathI. te mATe to mArgAnusArI buddhi, sarvajJanA vacanane anusaratI yuktio ane vItarAga sarvajJanA vacana pramANe ja jIvana jIvavAno abhigama joIe. AthI ja Atmika sukha icchatA sAdhake mAtra lukhkho zAstrAbhyAsano ke lukhkhI zAstracarcAno Agraha rAkhavA karatAM zAstrAbhyAsa ane zAstracarcAnI sAthe mAdhyacyabhAva keLavavA yogamArgamAM mahenata karavI joIe. li74ll. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only wwwinbrary.org Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra cilAtiputrano madhyasthabhAva gAthA-75-76 avataraNikA : madhyasthabhAva sahita eTale ke adhyAtmapUrvakanuM eka padanuM jJAna paNa paramapadanI prApti karAve tevuM hoya che, te vAtane dRSTAMtathI dRDha kare che zloka : iti yativadanAtpadAni buddhvA, prazamavivecanasaMvarAbhidhAni pradalitaduritaH kSaNAJcilayatitanaya, iha" tridazAlayaM jagAma ' 10 zabdArtha : 1. ti - AthI karIne 2. tivavanAt - yatinA mukhamAMthI rU/4. prazavivecanasaMvaramini pani - prazama-viveka-saMvara nAmanAM traNa padone . yudhnA - jANIne 6. pratidurita: - nAza karyA che pApo jeNe evA 7. cititanaya - cilAtiputra 8. kSAt - eka kSaNamAM 6/10. trivazAjyaM nAma - svargamAM gayA. 99. 4 - (evuM) ahIM = jaina zAsanamAM (jovA maLe che) zlokArtha : J[ve ][ (rathoddhatA) madhyasthabhAvapUrvakanuM eka padanuM jJAna paNa pramA che, ethI karIne yatinA mukhathI prazama, viveka ane saMvara evAM mAtra traNa padone jANIne jenAM pApo nAza pAmyAM hatAM evA cilAtiputra kSaNamAM svargamAM gayA, evuM jainazAsanamAM jovA maLe che. bhAvArtha : mAdhyasthya sahitanuM eka padanuM jJAna paNa Atmahitakara banI zake che. e vAta vAstavika hovAthI ja muni pAsethI upazama, viveka ane saMvarUpa mAtra traNa pado sAMbhaLIne cilAtiputra krodhAdi kaSAyone zAMta karI, zarIra ane AtmA vaccenA bhedane jANI ane sarva pApa pravRttino tyAga karI aDhI divasamAM durgatimAM laI jAya tevAM pApakarmano nAza karI svarge gayA. vizeSArtha : mAdhyasthya sahitanuM eka padanuM jJAna paNa AtmakalyANa karI zake che. A vAtane vizeSa spaSTa karavA granthakArazrI A gAthAmAM cilAtiputranuM smaraNa karAve che. cilAti nAmanI dAsIno putra potAnA zeTha dhanazeThanI putrI suSimA pratye pUrvabhavanA snehanA saMskArone kAraNe tIvra rAga dharAvato hato. tene prApta karavAnA aneka upAyo ajamAvyA chatAM saphaLa na thatAM chelle cilAtiputrae corI ane lUMTaphATano mArga For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cilAtiputrano madhyasthabhAva - gAthA-75 pakaDyo. eka divasa te dhanazeThane tyAM corI karI suSimAne laIne bhAgyo. tenI pAchaLa suSimAnA pitA ane bhAIo doDI rahyA hatA. jyAre lAgyuM ke have mane suSamA maLe tema nathI tyAre teNe suSimAnuM mAthuM dhaDathI alaga karI nAMkhyuM. eka hAthamAM potAnI premikAnuM mAthuM coTalAthI pakaDyuM ane bIjA hAthamAM lohI nItaratI talavAra pakaDIne te jaMgalamAM bhAgyo. haiyuM krodhathI dhamadhamI rahyuM hatuM. rAganuM pAtra na maLatAM te aMdaramAM akaLAmaNa anubhavI rahyo hato, tene kyAMya cena paDatuM nahotuM. varSo sudhI potAnI evI mAnyatA hatI ke, mane suSimA maLaze to huM sukhI thaIza paNa emAM e saphaLa thaI zakyo na hato. 171 aMdaranI akaLAmaNathI bebAkaLo banelo te kyAMka sukha-zAMti zodhato hato. tevAmAM kalpI na zakAya tevA koI puNyodayanA yoge, eka cAraNa muni tenI najare caDhyA. muninI zAMta mudrAthI te AkarSAyo ane teNe gussAmAMne gussAmAM munine sukhI thavAno mArga pUchyo. muni viziSTa jJAnI hatA. teo 'upazama-viveka-saMvara' ema mAtra traNa paddo uccArI AkAzamAM UDI gayA. te vakhate cilAtiputrano bhautika sAmagrI mane sukha Apaze tevo bhrama bhAMgI cukyo hato ane tenA aMtaramAM sAcA sukhanI tIvra jijJAsA pragaTI hatI. vadhumAM munine jotAM ja A mane je mArga batAvaze te cokkasa sukhano ja mArga haze tevo dRDha vizvAsa tenA hRdayamAM pragaTI cUkyo hato, tethI te muninA traNa pado upara UMDu ciMtana karavA lAgyo. vicAra karatAM karatAM tenAmAM sahaja ja evo kSayopazama thayo ke jenA dvArA tene samajAyuM ke, rAgAdi kaSAyo ja mArA duHkhanuM kAraNa che. kaSAyono upazama te ja sAcuM sukha che. pArakAne potAnA mAnavArUpa avivekanA kAraNe ja huM du:khI chuM. vAstavamAM suSamA paNa mArI nathI ke A deha paNa mAro nathI. huM A badhAthI bhinna chuM.' Avo viveka pragaTatAM tenuM citta kAMIka zAMta thavA lAgyuM. 'saMvara' pada upara ciMtana karatAM tene potAnI hiMsA, corI vagere sarva pApa pravRttio pratye dhRNA thavA lAgI. pariNAme varSonI sAdhanA pachI paNa durlabha banI 2he tevuM tattva tene lAdhyuM. sarva pApa pravRttiono tatkSaNa tyAga karI, potAnA zarIra uparanI mamatAthI para banI te karma khapAvavA mATe upasargone sahana karavA lAgyo. lohInI gaMdhathI AkarSAyelI jaMgalI kIDIoe dhyAnamAM lIna evA cilAtiputrane pagathI mAthA sudhI viMdhI nAMkhyA, Ama chatAM nirmama evA teo zAMta rahyA. A traNa padonI vicAraNA dvArA ja temanAmAM mahAvratono pariNAma pragaTa thayo ane upazama, viveka tathA saMvaranA bhAvone sparzI durgatimAM laI jAya tevAM karmano nAza karI aDhI divasamAM teo svarge sIdhAvyA. A prasaMga ja batAve che ke, jo AtmazuddhinA lakSyapUrvaka eka padanuM paNa jJAna prApta karAya, to te nAnuM pada paNa doSo ane duHkhono nAza karI anaMtakALanuM sukha prApta karAvavA samartha bane che. II75 // For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra avataraNikA : cilAtiputranA prasaMgamAM zaMkA karIne samAdhAna kare chezloka : na cAnekAntArthAvagamarahitasyAsya phalitam, kathaM mAdhyasthyena sphuTamiti vidheyaM bhramapadam / samAdheravyaktAdyadabhidadhati vyaktasadRza, phailaM yogAcAryA dhruvamabhinivezai vigalite // 76|| (zikhariNI) zabdArtha : 9. nehAntAva!AmarahitaNa - ane 'anekAntanA arthanA bodha vagaranA - AnuM = cilatiputranuM (traNa padanuM jJAna) 2. madhyagrena - (mAtra) mAdhyacyathI rU. 2the - kevI rIte 4/5. skuTam kRtritam - spaSTa phaLavALuM thayuM ?" 6/7. ti pramapam - evuM bhramapada = evI zaMkA8/2. na vidheyaM - na karavI. 10. yar - kAraNa ke, 99/12, maniveza vinti - jyAre abhiniveza nAza pAmI jAya che tyAre 13/14, vyavattAnuM samAdha: - avyakta samAdhithI (paNa) 15. dhruvam - nakkI 16/17, vyavettaradRzaM pharsTa - vyakta (samAdhi) jevuM phaLa maLe che, ema) 18. yoII: - yogAcAryo 12. madhati - kahe che. zlokArtha : anekAnta arthanA bodha vagaranA cilAtiputranuM upazama-viveka-saMvara A traNapadanuM jJAna mAdhyazmathI kevI rIte spaSTa phaLavALuM thayuM?' AvI zaMkA na karavI, kemake yogAcAryo kahe che ke, jyAre khoTo Agraha nAza pAmI jAya che, tyAre avyakta samAdhithI paNa vyakta samAdhi jevuM ja phaLa prApta thAya che. bhAvArtha : cilAtiputrae pUrve koI anekAntazAstrano abhyAsa karyo nahoto. Ama chatAM teo uttama kakSAnI samAdhi prApta karI, vipula nirjarA sAdhI zakyA. A prasaMga sAMbhaLI koIne evI zaMkA thaI zake ke, atyAra sudhI to graMthakArazrI evuM jaNAvatAM AvyA che ke, zAstrAbhyAsathI madhyasthabhAva pragaTe ane tenAthI Atmahita sAdhI zakAya, to pachI cilAtiputra zAstrAbhyAsa vagara kevI rIte Atmahita sAdhI zakyA ? AvI zaMkA na karavI, kema ke, yogazAstromAM kahyuM che ke, jyAre asadgaha nAza pAmI jAya che ane mAdhyacya pragaTe che, tyAre anekAntazAstranA bodhapUrvaka thatI vyakta-samAdhi jevuM ja phaLa anekAntanA bodha vagara tevA prakAranA karmanA kSayopazamathI utpanna thatI avyaktasamAdhi dvArA paNa maLI zake che. vizeSArtha : yogamArga upara cAlanArA mahAna AcAryo mAne che ke, zAstranA abhyAsathI prApta thayelI vyaktasamAdhi dvArA jevuM Atmahita sAdhI zakAya che, tevuM ja Atmahita anekAnta zAstranA abhyAsa vagara prApta thatI avyaktasamAdhithI paNa sAdhI zakAya che. zarata eTalI ja ke AtmAmAMthI asadUgraha nAza pAmI javo joIe ane madhyasthabhAva pragaTavo joIe. For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cilAtiputrano madhyasthabhAva - gAthA-76 173 anekAntazAstranA abhyAsathI jyAre eka evI spaSTa samajaNa prApta thAya ke, rAgAdi doSo ja mArA du:khanuM kAraNa che ane kSamA, udAratA Adi guNo mArA sukhanuM kAraNa che, tyAre jIva te doSonA ucchada mATe zAstranA AdhAre prayatna kare che. pariNAme mAdhyacya bhAva pragaTatAM tene je samAdhi prApta thAya che te vyaktasamAdhi kahevAya che. keTalAka jIvone zAstrAbhyAsa vagara paNa tevA prakAranA karmanA kSayopazamane kAraNe madhyasthabhAva pragaTatAM avyaktapaNe AvI samaja prApta thAya che. jema meghakumAranA jIve pUrve hAthInA bhAvamAM paga nIce AvI besI gayelA sasalAne bacAvavAM aDhI divasa sudhI paga UMco rAkhI samAdhi sAdhelI. hAthIe koI zAstrAbhyAsa nahoto karyo, paraMtu tevA prakAranA karmanA kSayopazamane kAraNe je tene avyaktapaNe paNa udAratA, kSamA vagere guNomAM sukha dekhAyuM hatuM. A udAratAnA pariNAme te avyaktasamAdhi sAdhI sadgati pAmI zakyo. A ja rIte cilAtiputre paNa anekAntazAstrano abhyAsa nahoto karyo, paraMtu temane potAnA pApa pratyenA bhAre pazcAttApa sahita Atmika sukhanI bhUkhathI eTale ke tattvanI eka UMDI jijJAsAthI mahAtmAnA upazamaviveka-saMvara pado sAMbhaLyAM tyAre temane mAtra tevA prakAranA karmanA kSayopazamathI rAgAdi doSo ja du:khanuM kAraNa che te samajAyuM hatuM. A samajaNanA AdhAre temaNe aMtaraMga rIte Atmika zuddhi karavAno daDha yatna cAlu karyo, jethI madhyasthabhAva pragaTatAM uttama kakSAnI samAdhi prApta karI. zAstrAbhyAsa vagara madhyasthabhAvanA kAraNe prApta thayelI temanI A samAdhine avyaktasamAdhi kahevAya che. AthI ja yogAcAryoe kahyuM che ke, vyakta ke avyakta banne samAdhi Atmika hita sAdhI zake che, tethI cilAtiputrano prasaMga sAMbhaLI koIe evI zaMkA na karavI joIe ke, anekAntazAstranA abhyAsa vagara temane mAtra traNa padanuM jJAna kevI rIte phaLyuM ? hakIkatamAM sarva zAstranuM prayojana to eka ja hoya che ke, asadgahano tyAga karI yogya AtmAone sarvatra ucita pravRttimAM joDavA. moTAbhAganA jIvo zAstranA vizada abhyAsa pachI ja ucita pravRtti karI zake che, jyAre keTalAka jUja jIvo zAstra adhyayana vinA paNa tathA prakArano karmano kSayopazama thavAne kAraNe ucita pravRttimAM joDAya che, tethI kyAreka zAstrAbhyAsa vagara paNa Atmahita sAdhI zakAya che, paraMtu tevuM bhAgye ja banatuM hovAthI sAmAnyathI to mokSasukhane icchatA sAdhako mATe zAstra-AjJA ke tene samajatA zAstrajJane parataMtra banI zAstrayoganI zuddhi sAdhavA prayatna karavo te Atmika sukha pAmavAno rAjamArga che. kAraNa ke, lagabhaga loko A ja rIte mokSe pahoMcyA che. ll76l. 1. badala dise jIvanAjI vyavahAre zivayoga chIMDI tAke... IkarI. - graMthakArazrI racita 125 gAthAnuM stavana // For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra zAstrayogazuddhi adhikArano sAra gAthA-77 avataraNikA : zAstrayoga zuddhino upasaMhAra karatAM zAstra pratye pragaTela bhaktinA phaLane vizeSathI jaNAve chebloka : vizeSAdoghAdvA sapadi ta danaikAntasamaye samunmIladbhaktirbhavati ya ihAdhyAtmavizadaH / bhRzaM dhIrodAttapriyatamaguNojjAgararuci-25 IcA cagatinA pracinI"I77|| (zikti ) zabdArtha : 9. ta6 - te kAraNathI 2. sanechAndasamaye - anekAntazAstramAM rU. vizeSAddodhA - vizeSathI ke sAmAnyathI 4, sADhi - turaMta che. samunzIjI : - uchaLatI bhaktivALo 6. ya: - je (che, te sAdhaka) 7. dhyAtmaviza8: - adhyAtmamAM vizada 8, mati - thAya che 1. rUda - ahIM = adhyAtmakSetramAM 9099. tAruM - tenA khoLAne 12/1rU. kRza ghArIvAttapriyatamaguNokhkhI!Aravi:- dhIra ane udAtta evA priyatamanA guNomAM ujAgara ane tIvra rucivALI 14/16. yazAzrI: prathinI - yazalakSmIrUpI premikA 16/07/18, hApa na naMti - kyAre paNa choDatI nathI. zlokArtha : (je kAraNathI vyaktasamAdhi ke avyaktasamAdhi banne sarakhAM phaLa upajAve che) te kAraNathI anekAntazAstramAM vizeSathI ke sAmAnyathI turaMta uchaLatI bhaktivALo je (che, te sAdhaka) adhyAtmavizada bane che. vaLI, A (adhyAtmika kSetramAM) dhIra ane udAtta priyatamanA guNo pratye ujAgara ane tIvra rucivALI yazalakSmIrUpI premikA te sAdhakanA khoLAne kyAre paNa choDatI nathI. bhAvArtha : sAdhaka zAstra pratye vizeSa bhaktivALo hoya ke sAmAnya bhaktivALo hoya, tenI zAstrane samajavAnI ane tadanusAra ja pravRtti karavAnI vRtti, tene adhyAtmamAM vizada banAve che. AvA adhyAtmamAM kuzaLa vyaktimAM dhairya ane udAtta Azaya sahaja rIte prabaLa banelA hoya che. pariNAme jagatamAM cAre bAju teno yaza phelAya che. adhyAtmanA lakSyavALo sAdhaka paraMparAe to mokSanA mahAsukhane prApta kare ja che, paNa jyAM sudhI te saMsAramAM hoya che tyAM sudhI paNa puNyAnubaMdhI puNyathI prApta thayelI bhautika samRddhi ane viziSTa guNasaMpattithI tenuM virala vyaktitva satata zobhatuM rahe che. For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhi adhikArano sAra - gAthA-77 175 vizeSArtha : AtmasAdhanA karI sukhI thavA mATe madhyasthabhAva hovo jarUrI che ane tenI prApti mukhyatayA anekAntazAstranA abhyAsathI thAya che. anekAntazAstranuM AvuM mAhAbhya sAMbhaLI Atmika sukha jhaMkhatA sAdhakane anekAntasiddhAntano bodha karAve tevAM zAstro pratye avazya tIvra ruci pragaTe che, tethI AvA sAdhako potAnI prajJAno pUrNa upayoga karI UMDuM zAstra-adhyayana kare che. pariNAme teo zAstramAM darzAvelA alaukika bhAvone jANI zake che. AvA jJAnathI temanI zAstra pratyenI ruci, zraddhA ane tadanusAra cAlavAnI vRttirUpa bhakti uttarottara tIvra tIvratara tIvratama banatI jAya che. AvI zAstra-adhyayanapUrvaka pragaTelI zAstra pratyenI bhaktine vizeSabhakti kahevAya che. sarvajJanA zAstro pratyenI tIvra ruci hovA chatAM paNa keTalAka jIvo viSamasaMyogonA kAraNe ke prajJAnI alpatAne kAraNe zAstranuM adhyayana karI, zAstrIya padArthono sUkSma bodha prApta karI zakatA nathI. AvA jIvone paNa zAstra pratye zraddhA ane bhakti to hoya ja che, paraMtu zAstranA sUkSma ane alaukika bhAvo nahIM jANavAne kAraNe, teo uttama viveka keLavI saMpUrNapaNe zAstrAnusAre cAlavA samartha banI zakatA nathI. pariNAme temanI zAstra pratyenI bhaktimAM paNa tevI tIvratA nathI hotI, tethI temanI bhakti sAmAnyabhakti kahevAya che. samarpaNano bhAva te ja sAcA arthamAM bhakti che. tethI zAstra pratye sAmAnya bhaktivALA ke vizeSabhaktivALA sAdhakanA manamAM eTaluM jarUra hoya che ke sukhI thavuM hoya to mAre mAruM jIvana zAstrane samarpita karavuM joIe. mAre mArI sarva pravRttio prabhu AjJAnusAra ja karavI joIe. A bhAvanAnA kAraNe teo sarva pravRttio prabhu AjJAnusAra karavA prayatna kare che. ane tenAthI teo Atmika zuddhi prApta paNa karI zake che. A Atmazuddhine pAmelo sAdhaka atIndriya evA adhyAtmanA mArge kema cAlavuM ane AtmAnA sukhane kema mANavuM te jANI zake che, mATe zAstra pratye sAmAnya bhaktivALA ke vizeSa bhaktivALA banne prakAranA sAdhako adhyAtmamAM vizada eTale ke kuzaLa kahevAya che. adhyAtmavizada sAdhako doSa TALavA ane guNa pAmavA athAga yatna kare che. paugalika duniyAthI manane pAchuM vALI AtmAmAM sthira thavA satata mahenata kare che, AthI temanAmAM dhIratA, gaMbhIra sahajapaNe pragaTe che. dhIratA eTale seMkaDo saMkaTo vacce paNa aDaga rahI kAryanA aMta sudhI pahoMcavAnI kSamatA ane gaMbhIratA eTale guNa-doSane pacAvavAnI kSamatA. koI paNa paristhitinI asarathI mukta rahevAnuM sAmarthya. vaLI te udAtta hoya che, tethI tenuM mana haMmezA upara uparanI bhUmikA prApta karavA mathatuM hoya che. adhyAtmavizadanI nirmaLa buddhi ane teno udAtta Azaya ja tene bhaviSyamAM samatAnI uccatara bhUmikA kevI rIte prApta karavAnI, tenI AMtarasUjha bakSe che. A sUjha eTale ja jJAnayoga; jenI vizeSa vAto AgaLanA adhikAramAM graMthakArazrI svayaM karavAnA che. dhIratA, udAratA ane nirmaLa prajJAne kAraNe AvA sAdhako sarvatra ucita pravRtti kare che. jenA kAraNe teo puNyAnubaMdhI puNyanI viziSTa saMpattinuM upArjana kare che. puNyathI prApta thatAM yaza-kIrti Adine teo kyAreya Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra icchatA nathI, paraMtu temanAmAM rahelI guNasaMpatti ane puNyayoge maLelI bhautika Rddhi-samRddhinA kAraNe yazakIrti temano cheDo choDatI nathI. AvA sAdhako paraMparAe to zivavadhune varI anaMtakALa sudhI mokSanuM paramasukha mANe che, paraMtu jyAM sudhI teo saMsAramAM hoya che, tyAM sudhI sArA priyatamane jANe zodhatI na hoya tevI yazazrI, A sAdhakonI sAthene sAthe ja rahe che. A rUpaka dvArA graMthakArazrIe zAstrayogazuddhi adhikAranA aMtima zlokamAM potAnA nAmano paNa garbhita rIte ullekha karyo che. II77nA zAstrayogazuddhi adhikArano upasaMhAra : A adhikA2nA abhyAsu sAdhako eTaluM to jarU2 samajI zakyA haze ke samatA, madhyasthatA Adi guNonA vikAsa vinA Atmika sukha prApta thatuM nathI. ane A guNono vikAsa vItarAga-vacananA sahArA vinA prAya: saMbhavita nathI. kema ke, vItarAganA vacanamAM evI tAkAta che ke, te AkhI duniyAne du:khI karanArA ane anAdikALathI AtmAmAM aDDo jamAvIne beThelA rAgAdi doSone TALI, sarva jIvone sukha ApanArA ane AtmAnI potIkI milkata samAna samatA Adi guNone pragaTAvI zake. A ja kAraNathI sukheththu sarva sAdhakoe sau prathama ekAnta hitakAraka evA sarvajJanA vacano kayAM zAstramAM che tenuM anveSaNa cAluM karavuM joIe. te mATe vividha zAstronI kaSAdi parIkSA karavI joIe. A sarvajJanuM vacana che tevo nirNaya thayA pachI, te zAstranA pratyeka vacananA hArda sudhI pahoMcavA mahenata karavI joIe. jenA tANevANe naya, pramANa ane saptabhaMgI vaNAyelAM che, jenA pade pade utsarga ane apavAdanA vidhAno che, tevA aneka arthane jaNAvanArA zAstravacananA tAtparya sudhI pahoMcavuM saheluM nathI hotuM. jJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI pragaTatI buddhinI sUkSmatA ane mohanIya karmanA kSayopazamathI pragaTatI cittanI nirmaLatA prApta thAya to ja samyak prakAre zAstronA marma sudhI pahoMcI zakAya che, tethI zAstravacano jyAM sudhI samyak prakAre na samajAya tyAM sudhI zAstrajJanI sevAmAM tatpara rahevuM joIe. AtmakalyANanA viSayamAM teo je kahe te niHzaMkapaNe svIkArI te pramANe vartavuM joIe. teo kadAca ekAda pada paNa kaMThastha karavA kahe ke, tenA u52 ciMtana karavAnuM kahe, vinaya ke vaiyAvaccamAM joDAvAnuM kahe ke tapAdi ka2vAnuM kahe, te sarva bAbatamAM te ja pramANe ka2vAno Agraha rAkhavo joIe. A rIte je sAdhakanA manamAM eka evo saMkalpa pedA thAya ke, 'mAre zAstra jema kahe che tema ja pravRtti karavI che ane jyAM sudhI huM svayaM zAstra na samajI zakuM tyAM sudhI zAstra samajelA gurune parataMtra banI jIvavuM che, kAraNa ke tema karavAthI mAruM kalyANa che.' te sAdhakamAM zAstrayoganI zuddhisvarUpa adhyAtmabhAva pragaTyo kahevAya. zAstravacanAnusAra ja pravRtti ka2vAno saMkalpa karavA chatAM pravRttimAM jeTalI khAmI rahI jAya teTalI zAstrayoganI zuddhimAM paNa nyUnatA samajavI. A rIte zAstra ke zAstrajJane parataMtra rahevAnA bhAvavALo sAdhaka nakkI samatA Adi guNonA mArge AgaLa vadhI AtmAnA anaMtA AnaMdane mANI zake che. zuddha Atmatattvane pragaTa karavAnAM tenAM zamaNAM sAkAra karI zake che. For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhi adhikArano sAra - gAthA-77 177 AnAthI viparIta, jeo potAnI svataMtra mati anusAra ugra tapa kare ke viziSTa saMyama pALe, zAstrano abhyAsa kare ke satata dhyAnAdimAM lIna rahe, teonuM AtmakalyANa thaI zakatuM nathI. AtmakalyANa to prabhunI AjJAne ane tene samajanArA sadguru bhagavaMtane AdhIna che. puNyanA yoge jeo jainakuLamAM janmyA hoya, gatAnugatikapaNe kadAca saMyama jIvana sudhI paNa pahoMcI gayA hoya, anekAntazAstrono abhyAsa paNa karyo hoya; paraMtu Ama chatAM jeo tenA hArda sudhI na pahoMcyA hoya ane tenA kAraNe ja "A zAstravacana ja mane saMsAra sAgarathI tAraze, saMkaleza janya du:khothI bacAvaze ane paramAnaMda sudhI pahoMcADI zakaze' tevI zraddhA ane tIvra bhakti jenAmAM pragaTI na hoya, tevA sAdhakonuM kalyANa thaI zakatuM nathI. AthI A adhikAra bhaNIne AtmAnaMdane icchatA sarva sAdhakoe bhagavAnanA vacanamAM daDha zraddhA ane bhakti pragaTAvI zAstrAnusAre yathAzakti cAlavA yatna karavo joIe. to ja adhyAtmanI duniyAno alaukika AnaMda mANI zakAze. / / iti paNDitazrInayavijayagaNicaraNarajacaJcarIkeNa paNDitapadmavijayagaNisahoderaNa nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite adhyAtmopaniSatprakaraNe zAstrayogazuddhinAmA prathamo'dhikAraH / / For Personal & Private Use Only www jainelibrary.org Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhi adhikAra pariziSTa 1 thI 14 For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhi - pariziSTa pariziSTa-1 nayonuM svarUpa (zloka - 4) triAmasaMgravyavArthasUtrazA naH zi34 ] dazI dvi-tri-meTrI || zarU I - tattvArthadhigamasUtra nagama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda e pAMca gayo che. (34) naigamanayanA sAmAnya ane vizeSa e be ane zabdanayanA sAMprata, samabhirUDha ane evaMbhUta e traNa bhedo che. (35) apekSA, abhiprAya, daSTi, naya e badhA zabdo ekArthaka che. koI eka vastu aMge judI judI dRSTie vicAra karavAmAM Ave to temAM aneka guNadharmo rahelA che ema jaNAze. temAM paraspara virodhI lAge tevA paNa guNadharmo rahelA che ema jaNAze. nirbaLatA ane baLa e baMne dharmo paraspara virodhI chatAM eka ja vyaktimAM rahelA hoya che. eka ja vyakti vidvAna paNa hoya che ane mUrkha paNa hoya che. eka ja mANasa nirbhaya paNa hoya che ane bhIru paNa hoya che. eka ja vastu lAbhakAraka paNa hoya che ane nukasAnakAraka paNa hoya che. Ama pratyeka vastumAM parasparavirodhI dharmo rahelA hoya che. A sAMbhaLIne keTalAkane Azcarya ke zaMkA thAya ke A zI rIte saMbhave ? zuM prakAza ane aMdhakAra eka sthaLe rahI zake ? A Azcarya ke zaMkAne dUra karavA sarvajJa bhagavaMtoe eka suMdara siddhAMta batAvyo che. A siddhAMta che. anekAntavAda. anekAntavAda kahe che ke, eka ja vastumAM rahelA dharmo ke je tamane paraspara virodhI bhAse che, te dharmo paraspara virodhI che ja nahi. jo paraspara virodhI hoya to eka ja vastumAM rahI ja na zake. eka ja vastumAM rahelA nirbaLatA ane baLa vagere dharmo tamane paraspara viruddha lAge che te tamArI bhramaNA che. paraspara viruddha dekhAtA dharmo apekSAbhedathI aviruddha che. koI paNa dharmomAM apekSAbhedathI virodha che ja nahi. anekAnta zabdamAM chUTA chUTA traNa zabdo che. an, parva ane satta e traNa zabdothI anetti zabda banyo che. adAhya zabdano artha niSedha iMnahi evo thAya che. eTale eka. satta eTale pUrNatA. ekathI pUrNatA nahi te netta. koIpaNa vastunI pUrNatA koI eka dharmathI nathI, paraMtu aneka dharmothI che. apekSAbhede vastumAM aneka dharmo rahelA che. temAM ApaNane paraspara viruddha lAge tevA paNa dharmo hoya che, paNa anekAntavAda apekSAbhedathI temAM avirodha che, ema siddha karI Ape che. anekAntAda eTale eka ja vastumAM rahelA viruddha dharmomAM apekSAbhedathI avirodha che ema batAvanAra siddhAnta. jyAre koI tamane pUche ke hAthI baLavAna che ke nirbaLa ? to tame turata kahezo ke hAthI baLavAna hoya che. For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra eTale ke hAthImAM baLa dharma hoya che. baLavAna hAthI paNa siMhanA paMjAmAM sapaDAya che tyAre te kevo mAyakAMgalo che oziyALo banI jAya che ! AthI hAthImAM nirbaLatAdharma paNa che. e hAthI nirbaLa na hota to siMhane dUra pheMkI deta. eTale ke hAthImAM nirbaLatA dharma paNa che ja. hAthImAM gAya, baLada Adi prANIonI apekSAe baLa dharma che ane siMhanI apekSAe nirbaLatA dharma paNa che. saMskRta Adi aneka bhASAomAM vidvattA dharAvanAra prophesarane jyAre khetI karavA aMgenA prazno pUchavAmAM Ave tyAre tene mAthuM khaMjavALavuM paDe che. saMskRta Adi bhASAomAM vidvAna hovA chatAM khetInA viSayamAM to te mUrkha ja che. e ja pramANe khetIne sArI rIte jANanAra kheDUta bhASAnA viSayamAM mUrkha hovA chatAM khetInA viSayamAM vidvAnaikuzaLa che. prophesara bhASAjJAnanI apekSAe vidvAna che ane khetInA jJAnanI apekSAe mUrkha che. je na samaje te mUrkha ane je sArI rIte samaje te vidvAna, kheDUta bhASA vize kAMI ja samajato nathI chatAM khetI vize suMdara samaje che, AthI kheDUta bhASAjJAnanI apekSAe mUrkha che ane khetIjJAnanI apekSAe vidvAna che. eka ja mANasa nirbhaya ane bhIru paNa hoya che. mane eka mAnavano anubhava che ke, te divase koInAthI Dare nahi, paNa rAte te bahu ja Dare. AthI te rAte kadI ekalo kyAMya jAya nahi. kaho, te vyaktimAM paraspara virodhI dekhAtA nirbhayatA ane bhIrutA e be dharmo che ke nahi ? te vyaktimAM divasanI apekSAe nirbhayatA dharma che ane rAtrinI apekSAe bhIrutA dharma che. jyAre ApaNane jheranI smRti thAya ke jherane joIe tyAre jhera eTale jIvanano aMta lAvanAra vastu evo ApaNane khyAla Ave che, paNa jo ApaNe jhera aMge sUkSmatAthI vicAra karIe to jhera nUtana jIvananI bheTa Ape che ema paNa khyAla Avaze. jheramAM jema jIvanano aMta lAvavAno dharma che tema nUtana jIvana arpaNa karavAno paNa dharma che. kema ke, jheramAM amuka rogone nAbUda karavAnI paNa zakti hoya che. AthI ja aneka auSadhomAM jheranuM mizraNa thAya che. tame mAno ke na mAno paNa eka satya ghaTanA che. eka zaheramAM eka DaoNkTaranA mitra bImAra thayA. DaoNkTare temanI sAravAra zarU karI. mitranA kuTuMbamAM koI na hatuM. mitra ekalA ja hatA. mitranI milakata paNa ThIka ThIka hatI. DaoNkTaranI sevAthI khuza thayelA mitre DaoNkTarane kahI dIdhuM ke mArA mRtyu bAda mArI badhI milakata tamane maLe e mATe tamArA nAmanuM vila karI laIe. vila DaoNkTaranA nAmanuM thaI gayA bAda DaoNkTaranI dAnata bagaDI. teNe mitrane auSadhane badale jhera ApI dIdhuM. DaoNkTara mitranA mRtyunI rAha joI rahyA, paNa mitranA zarIramAM te jhera amRtarUpa banI gayuM. temano roga dUra thaI gayo. Ama jhera amuka paryAyonI apekSAe auSadhaiMamRtarUpa che ane amuka paryAyonI apekSAe jherarUpa che. uparanAM cAre udAharaNomAM apekSA zabda vaparAyelo che. ahIM apekSA zabdano prayoga khAsa jarUrI che. vastumAM te te dharma paNa che, ane apekSAbhedathI te te dharmano abhAva paNa che. anekAntavAdano mahela apekSAbhedanA staMbha upara ja TakI rahyo che. AthI ja anekAntavAdane syAdvAda ke apekSAvAda paNa kahevAmAM Ave che. sthati zabdano artha apekSA che. apekSA eTale naya. anekAntavAda ane naya vacce aMgAMgIbhAva che. For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayonuM svarUpa - pariziSTa-1 anekAntavAda aMgI che, nayo tenA aMgo che. jenAthI vastumAM rahelA aneka dharmomAMthI koI eka dharmano bodha thAya te naya, ane jenAthI paraspara viruddha bhAsatA dharmono bodha thAya te anekAntavAda. anekAntavAdane jo mahela kahIe to nayo tenA pAyA che. nayonA pAyA upara ja anekAntavAdano mahela racAyelo che. nayo vinA anekAntavAda na TakI zake. anekAntavAdanA sAhityane samajavA mATe nayono bodha jarUrI che (AthI ja A graMthane samajavA paNa A pariziSTano abhyAsa jarUrI che.) kAraNa ke nayo tenuM vyAkaraNa che. bhASAnA vyAkaraNa vinA te te bhASA samajI na zakAya tethI ja saMskRta Adi bhASAne jANavA tenuM vyAkaraNa jANavuM jema jarUrI che tema nayorUpa vyAkaraNa vinA anekAntavAda na samajI zakAya. anekAntavAda e gUDha rahasyorUpI nidhAnathI bharelAM zAstrorUpa maMdiranuM tALuM che, ane nayo e tALAne kholavAnI cAvI che. anekAntavAda sAdhya che, nayo tenuM sAdhana che. sAdhana vinA sAdhyanI siddhi na thAya. sAdhya vinA sAdhana nakAmAM che. AthI anekAntavAda ane nayavAda e baMne ekabIjAnA pUraka che. AthI anekAntavAdane samajavA nayavAdanA bodhanI paNa jarUra che. 181 upara ApaNe joI gayA ke naya eTale apekSA. ApaNo saghaLo vyavahAra apekSAthIiMnayathI cAle che vastumAM rahelA aneka dharmomAMthI ApaNane je vakhate je dharmanuM prayojana hoya te vakhate te dharmane AgaLa karIne ApaNe vyavahA2 karIe chIe. eka ja vyaktimAM vidyArthIpaNuM, kuzaLatA, saumyatA, bahAdurI vagere aneka guNoiMdharmo hovA chatAM je vakhate je dharmanuM prayojana hoya tene AgaLa karIe chIe. e vyakti jyAre nizALa Adi sthaLe hoya tyAre tenA vidyArthIpaNAne AgaLa karIne tene vidyArthI kahIe chIe. jyAre te koI kAryamAM nIDaratA batAvIne vijaya meLave che tyAre tenI bahAdurIne AgaLa karIne tene bahAdura kahIe chIe. jyAre tenA suMdara mukha tarapha najara jAya che tyAre tenA mukha upara taravaratA saumyatA dharmane AgaLa karIne tene saumya kahIe chIe. Ama eka ja vastumAM aneka guNo hovA chatAM vyavahAramAM ApaNe dareka vakhate saghaLA guNo tarapha dRSTi karatA nathI, thaI zake paNa nahi, kintu prasaMgAnusAra te te guNane=dharmane AgaLa karIe chIe. vyavahAramAM te te apekSAthI te te guNane=dharmane AgaLa karavAmAM Ave che. jeTalI apekSAo che teTalA nayo che. apekSAo anaMta che, mATe nayo paNa anaMta che. anaMta nayono bodha ka2vA ApaNe asamartha chIe. AthI mahApuruSoe saghaLA nayono saMkSepathI sAta nayomAM samAveza karI ApaNI samakSa sAta nayo mUkyA che. 1. naigama, 2. saMgraha, 3. vyavahAra, 4 RjusUtra, 5. sAMprata=zabda. 6 samabhirUDha ane 7. evaMbhUta e sAta nayo che. 1. naigamanaya :- A nayanI aneka dRSTio che. gama eTale dRSTi=jJAna. jenI aneka dRSTio che te naigama. vyavahA2mAM thatI lokarUDhi, A naigamanayanI dRSTithI che. A nayanA mukhya traNa bhedo che. (1) saMkalpa, (2) aMza ane (3) upacAra. (1) saMkalpa :- saMkalpane siddha ka2vA je koI anya pravRtti karavAmAM Ave che tene paNa saMkalpanI ja pravRtti kahevAmAM Ave che. jemake-2maNalAle muMbaI javAno saMkalpa=nirNaya karyo. AthI te potAne jarUrI kapaDAM Adi sAmagrI potAnI peTImAM bharavA lAgyo. A vakhate teno mitra caMpakalAla tyAM Avyo. teNe 2maNalAlane kyAMka For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra javA mATenI taiyArI karato joI pUchyuM - 'tame kyAM jAva cho ?' ramaNalAle kahyuM 'huM muMbaI jAUM chuM.' ahIM muMbaI javAnI kriyA to hajI have thavAnI che. hamaNAM to mAtra tenI taiyArI thaI rahI che. chatAM mitrae vartamAnakALano gamanakriyAno prazna karyo ane 2maNalAle javAba paNa vartamAnakALamAM Apyo. vartamAnakALamAM muMbaI tarapha gamana na hovA chatAM, vartamAnakALano prazna ane javAba saMkalparUpa naigamanayanI dRSTithI satya che. A naya kahe che ke jyArathI saMkalpa karyo tyArathI te saMkalpa pUrNa na thAya tyAM sudhI te mATenI saghaLI kriyAo saMkalpanI ja kahevAya. eTale muMbaI javAnI taiyArI paNa muMbaInA gamananI kriyA che. 182 (2) aMza :- aMzano pUrNamAM upacAra. makAnano bhIMta Adi koI eka bhAga=aMza paDI jatAM ApaNe 'makAna paDI gayuM' ema kahIe chIe. AMgaLIno eka bhAga pAkyo hovA chatAM 'AMgaLI pAkI' ema kahevAmAM Ave che. pustakanuM ekAda pAnuM phATI jatAM 'pustaka phATI gayuM' ema kahevAya che. A saghaLo vyavahAra aMza naigamanI dRSTithI cAle che. (3) upacAra :- bhUtakALano vartamAnamAM, bhaviSyakALano vartamAnamAM, kAraNano kAryamAM, Adheyano AdhA2mAM ema aneka rIte upacAra karavAmAM Ave che. jyAre divALI Ave che tyAre ApaNe 'Aje divALInA divase bhagavAna mahAvIra nirvANa pAmyA' ema kahIe chIe. bhagavAna mahAvIra nirvANa pAmyA tene 2500 varSa uparAMta kAla thaI gayo. chatAM ApaNe bhUtakALano vartamAnakALamAM Aropa karIne 'Aje bhagavAna mahAvIra nirvANa pAmyA' ema bolIe chIe. thI jIvana che ema bolAya che. ghI jIvana thoDuM che ? ghI to jIvavAnuM sAdhana cheiMkA2Na che. kA2NamAM kAryano upacAra karIne 'ghI jIvana che' ema kahevAmAM Ave che. nagaranAM loko raDI rahyA hovA chatAM 'nagara 2De che' ema bolavAmAM Ave che. ahIM Adheya lokono AdhArarUpa nagaramAM upacAra karavAmAM Avyo che. parvata upara raheluM ghAsa baLavA chatAM 'parvata baLe che' ema kahevAmAM Ave che. siMha samAna baLavALA mANasane 'A to siMha che' ema siMha tarIke saMbodhavAmAM Ave che. keTalIkavAra ApaNe vartamAnakALamAM bhUtakALano Aropa karIe chIe. jemake dUdhapAka taiyAra thaI rahyo che te vakhate koI pUche ke - 'Aje zuM banAvyuM che ?' to 'Aje dUdhapAka banAvyo che' ema kahevAmAM Ave che. ahIM dUdhapAka hajI have banavAno che, banI rahyo che, chatAM 'banAvyo' ema bhUtakALano prayoga karavAmAM Ave che. e pramANe keTalIka vAra bhaviSyakALano vartamAnamAM Aropa karIe chIe. koI kArya aMge bahAra javAne jarA vAra hovA chatAM 'kyAre javAnA cho ?' ema pUchavAmAM Ave to 'hamaNAM ja jauM chuM' ema kahevAmAM Ave che. ahIM javAnI kriyA to bhaviSyakALamAM=thoDIvAra pachI thavAnI che, ethI 'hamaNAM ja jaIza' ema kahevuM joIe tenA badale 'hamaNAM ja jauM chuM' ema vartamAnakALano prayoga karavAmAM Ave che. Ama aneka prakAranI vyavahArarUDhi=lokarUDhi A naigamanayanI dRSTithI che. have bIjI rIte naigamanayane vicArIe. 1. naigamanaya :- naigamanayanA sarvaparikSepI ane dezaparikSepI ema be bheda che. sarvaparikSepI eTale sAmAnyagrAhI ane dezaparikSepI eTale vizeSagrAhI. pratyeka vastu sAmAnya ane vizeSa ema ubhayasvarUpa che. jema ke ghaTa. mATInI dRSTie ghaTa vizeSa che, kAraNa ke mATInI aneka vastuo bane che. mATInI dareka vastumAM For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayonuM svarUpa - pariziSTa-1 183 mATI rahelI che mATe mATI sAmAnya ane temAMthI banelI dareka vastu vizeSa che. AthI mATInI apekSAe ghaTa vizeSa che. ghaTanA paNa aneka prakAro hoya che. judA judA prakAranA ghaTanI apekSAe ghaTa e sAmAnya che ane judA judA prakAranA ghaTa vizeSa che. Ama dareka vastu apekSAbhedathI sAmAnya-vizeSasvarUpa che. naigamanaya sAmAnya vizeSa ubhayane avalaMbe che, paNa teno AdhAra lokarUDhi che. naigamanaya lokarUDhi pramANe kyAreka sAmAnyane avalaMbe che to kyAreka vizeSane avalaMbe che. jemake, bhAratamAM amadAvAdanI amuka poLamAM amuka naMbaranA gharamAM rahetA caMdrakAMtane jyAre jyAre anya ajANa vyakti tame kyAM raho cho ?" e prazna pUche che tyAre tyAre te eka sarakho uttara Apato nathI, kintu bhinna bhinna uttara Ape che. jyAre te amerikAmAM hoya tyAre jo koI tene "tame kyAM raho cho ?' ema pUche to te kahe che ke "huM bhAratamAM rahuM chuM." jyAre te bhAratamAM mahArASTra Adi dezamAM hoya tyAre te "huM gujarAtamAM rahuM chuM." ema uttara Ape che. kyAreka te "amadAvAdamAM rahuM chuM." ema uttara Ape che. kyAreka "amuka poLamAM amuka naMbaranA gharamAM rahuM chuM' ema uttara Ape che. ahIM prazna eka ja che. tenA javAbo aneka che. dareka javAba satya che ema naigamana kahe che. ahIM amerikA, raziyA vagere dezonI apekSAe bhArata vizeSa che, paNa bhAratanA gujarAta, mahArASTra Adi bhAgonI apekSAe bhArata sAmAnya che. bhAratanI apekSAe gujarAta vizeSa che. paNa gujarAtanA kacchakAThiyAvADa vagere bhAgonI apekSAe gujarAta sAmAnya che. naigamanaya sAmAnya vizeSa ubhayane grahaNa kare che. 2. saMgrahanaya :- je naya sarva vizeSono eka rUpe=sAmAnyarUpe saMgraha karI le te saMgrahanaya. dareka vastu apekSAbhedathI sAmAnya ane vizeSa ema ubhayarUpa che ema ApaNe joyuM. AthI dareka vastumAM sAmAnya aMza ane vizeSa aMza banne rahe che. saMgrahanaya sAmAnya aMzane grahaNa kare che. te kahe che ke sAmAnya vinA vizeSa rahI zake ja nahi. sAmAnya vinA vizeSa AkAza kusumavat asatuM ja che. sAmAnya vanaspati vinA vizeSa lImaDo hoI zake ja nahi. AthI jyAM jyAM vizeSa che tyAM tyAM sAmAnya avazya hoya che. AthI saMgrahanaya dareka vastunI oLakhANa sAmAnyarUpe Ape che. enI dRSTi sAmAnya tarapha ja jAya che. AthI A nayanI dRSTi vizALa che. te sarva vizeSono sAmAnyathI ekarUpe saMgraha karI le che. jemake cetana ane jaDa e baMne padArtho judA che, paNa A naya te baMnene ekarUpe saMgrahI le che. jaDa ane cetana e baMne padArtho sat che. sat tarIke baMne samAna che=eka che. pratyeka jIva bhinna bhinna hovA chatAM A naya sarva jIvone caitanyathI ekarUpe mAne che. kAraNa ke darekamAM caitanya samAna eka che. sADI, zarTa, blAujha, dhotiyuM vagere aneka prakAranI va ranI vastune kApaDa kahIne ekarUpa mAne che. Ama A naya sAmAnya aMzane grahaNa kare che. sAmAnya aMzamAM aneka taratamatA hoya che. AthI saMgrahanayanA dareka dRSTAMtamAM paNa taratamatA rahevAnI. sAmAnya aMza jeTalo vizALa teTalo saMgrahanaya vizALa. sAmAnya aMza jeTalo saMkSipta teTalo saMgrahanaya 3. vyavahAranaya : je naya vizeSa tarapha dRSTi karIne dareka vastune judI judI mAne te vyavahAranaya. A naya kahe che ke, vizeSa sAmAnyathI juduM nathI e vAta sAcI, paNa vizeSa vinA vyavahAra na cAlI zake. zuM 'vanaspati lAva" eTaluM kahevA mAtrathI lAvanAra vyaktine muMjhavaNa nahIM thAya ke kaI vanaspati lAvavI. tethI ahIM tamAre kahevuM ja paDaze ke "amuka vanaspati lAva.' Ama kahevAthI te joItI vastu lAvI zake che. vizeSane mAnyA sivAya vyavahAra cAle ja nahi, AthI vyavahAranaya vizeSa aMzane mAne che. For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra - ahIM sudhI ApaNe joI gayA ke naigama, saMgraha ane vyavahAra e traNa nayomAM naigamanaya sAmAnya ane vizeSa ema ubhayane svIkAre che. saMgrahanaya kevaLa sAmAnyane svIkAre che. vyavahAranaya kevaLa vizeSane svIkAre che. saMgraha ane vyavahAranaya paraspara sApekSa che. AthI eka ja vicAra saMgrahanayano paNa hoya ane vyavahAranayano paNa hoya. jemake, "A nagaramAM manuSyo rahe che.' A vicAra saMgrahanayano paNa che ane vyavahAranayano paNa che. nagaramAM manuSya uparAMta pazuo paNa rahe che. AthI pazu ane manuSya e baMne jIva che. jIvanI dRSTie manuSya vizeSa che. AthI jIvanI dRSTie "A nagaramAM manuSyo rahe che' e vicAra vyavahAranayathI che. manuSyomAM strI, puruSa, bALaka, yuvAna, vRddha vagere hoya che. manuSyanA strI, puruSa Adi vizeSa bhedonI apekSAe "A nagaramAM manuSyo rahe che." e vicAra saMgrahanayano kahevAya che. A pramANe eka ja vicAra saMgrahanayano paNa kahevAya ane vyavahAranayano paNa kahevAya. AthI tAtparya e AvyuM ke - jeTalA aMze sAmAnya tarapha dRSTi teTalA aMze saMgrahanaya ane jeTalA aMze vizeSa tarapha dRSTi teTalA aMze vyavahAranaya. 4. RjusUtranaya :- je naya kevaLa vastunI vartamAna avasthA tarapha lakSya rAkhe te RjusUtranaya. A naya vastunA vartamAna paryAyane ja mAnya rAkhe che. atIta ane anAgata paryAyone te mAnya rAkhato nathI. A naya vartamAnamAM je zeThAI bhogavato hoya tene ja zeTha kahe che, jyAre vyavahAranaya vartamAnamAM te zeThAI na bhogavato hoya, paNa bhUtakALamAM teNe zeThAI bhogavI hatI, e dRSTie tene vartamAnamAM paNa zeTha kaheze. Rjusutranaya je vartamAnamAM rAjyano mAlika hoya tene ja rAjA kahe che. jyAre vyavahAranaya je bhaviSyamAM rAjyano mAlika banavAno che tene paNa rAjA kahe che. A pramANe vyavahAranayanI apekSAe RjusUtranaya sUkSma 5. sAMprata-zabdanaya :- ApaNe samajavuM hoya ke anyane samajAvavuM hoya to zabdonI jarUra paDe che. zabdo vinA vyavahAra na cAle. zabdothI thatA arthanA bodhamAM zabdanayanI pradhAnatA che. zabdanaya eTale zabdane AzrayIne thatI arthavicAraNA. zabdanaya liMga, kALa, vacana vagerenA bhedathI arthabheda mAne che. arthAta bhinna bhinna zabda, liMga Adino artha paNa bhinna bhinna svIkAre che * liMgabheda :- nara, nArI, kALo, kALI, kALuM, pyAlo, pyAlI, ghaDo ghaDI, copaDo, copaDI vagere judA judA liMganA judA judA artho che. * kALabheda :- hato, che, haze, ramyo, rame che, ramaze vagere judA judA kALanA judA judA artho che. itihAsa-lekhakane bhUtakALanA amadAvAdanuM varNana karavuM che. AthI lekhakanA kALamAM amadAvAda hovA chatAM lekhaka "amadAvAda hatuM' ema lakhe che. ahIM bhUtakALano prayoga zabdanayanI dRSTie che. zabdanaya kahe che ke bhUtakALamAM je amadAvAda nagara hatuM ane atyAre je che te baMne judA che. itihAsa-lekhake bhUtakALano ja prayoga karavo joIe. * vacanabheda :- gAya, gAyo, mANasa, mANaso vagere judA judA vacananA judA judA artha che. For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayonuM svarUpa - pariziSTa-1 185 * kArakabheda :- chokaro, chokarAne, chokarAthI vagere kArakanA bhedathI arthabheda thAya che. A pramANe zabdanaya liMga AdinA bhedathI arthabheda mAne che, paNa eka ja zabdanA paryAyavAcI zabdonA bhedathI arthabheda nathI svIkArato. manuSya, mANasa, manuja vagere zabdo judA judA hovA chatAM eka ja zabdanA paryAyavAcI zabdo hovAthI te sarva zabdono mAnava evo eka ja artha thaze. RjusUtra ane zabdanayamAM vizeSatAH- RjusUtranaya liMga AdinA bhedathI arthabheda mAnato nathI, ane nAma vagere cAreya nikSepAno svIkAra kare che. zabdanaya liMga AdinA bhedathI arthabheda mAne che, ane mAtra bhAva nikSepAno ja svIkAra kare che. (vi. A. bhA. gA. 2226) 7. samabhirUDhanaya :- A naya e ja paryAyavAcI vastuno zabdabhede arthabheda svIkAre che. zabdanaya paryAyavAcI zabdono artha eka ja mAne che, paNa samabhirUDhanaya zabdabhedathI arthabheda mAne che. te kahe che ke, jo liMga AdinA bhedathI arthano bheda mAnavAmAM Ave to vyutpattibhedathI paNa arthano bheda mAnavo joIe. dareka zabdanI vyutpatti judI judI che, mATe dareka zabdano artha paNa judo judo che. AthI nRpa bhUpa, rAjA vagere dareka zabdanA artha paNa judA judA che. je mANasanuM rakSaNa kare te nRpa, je pRthvInuM pAlana kare te bhUpa, je rAjacinhothI zobhe te rAjA. prazna :- zuM zabdanaya zabdabhedathI arthabheda sarvathA nathI svIkArato ? javAba :- zabdanaya zabdabhedathI arthabheda svIkAre paNa che ane nathI paNa svIkArato, zabdanaya eka paryAyavAcI zabdo sivAyanA zabdomAM zabdabhedathI arthabheda mAne che. jemake candra, sUrya, indra vagere zabdonA artha judA judA che, paNa eka paryAyavAcI zabdomAM zabdabhedathI arthabheda nathI mAnato. jyAre samabhirUDhanaya eka paryAyavAcI zabdomAM paNa zabdabhedathI arthabheda mAne che. A ja zabdanaya ane samabhirUDhanAmAM vizeSatA cheThataphAvata che. 7. evaMbhUtanaya :- je naya vastumAM jyAre zabdano vyutpattisiddha artha ghaTato hoya tyAre ja te zabdathI te vastune saMbodhe te evaMbhUtanaya. A naya gAyaka tene ja kaheze ke je vartamAnamAM gAyana gAto hoya. gAyaka jyAre gAyana sivAyanI kriyA karato hoya tyAre tene A naya gAyaka nahi kahe. rasoIyo jyAre rasoI banAvato hoya tyAre ja tene rasoIyo kahevAya. nRpa mANasonuM rakSaNa karI rahyo hoya tyAre ja nRpa kahevAya. rAjA rAjacihnothI zobhI rahyo hoya tyAre ja tene rAjA zabdathI bolAvAya, ne tyAre tene rAjA zabdathI ja bolAvAya, nRpa vagere zabdothI nahi. Ama evaMbhUtanaya arthathI zabdanuM ane zabdathI arthanuM niyamana kare che. (vi. A. bhA. gA. 2252) A pramANe A naya kriyAbhedathaivyutpattisiddha arthanA bhedathI arthabheda mAne che. je zabdano je artha hoya te arthamAM te zabdanI vyutpattithI je kriyA jaNAya te kriyA jyAre thatI hoya tyAre ja te artha mATe te zabdano prayoga karavo joIe ema A naya mAne che. A sAta nayonA saMkSepamAM dravyArthika-paryAyArthika, nizcaya-vyavahAra, zabda-artha, jJAna-kriyA vagere aneka rIte be vibhAgo paDe che. For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra dravyArthika-paryAyArthika naya:- naigama Adi sAta nayonA saMkSepathI dravyArthika naya ane paryAyArthika naya ema be vibhAga che. je mukhyatayA dravyane vastu mAne te dravyArthika naya. je mukhyatayA paryAyane vastu mAne te paryAyArthika naya. dravyanayanI dRSTie dravya eTale sAmAnya, arthAt mUlabhUta padArtha. paryAya eTale vizeSa, arthAt mULabhUta padArthanI bhinna bhinna avasthA. pratyeka vastumAM sAmAnya ane vizeSa ema be aMza che te ApaNe u52 joI gayA chIe. dravyArthika naya sAmAnya=dravyarUpa aMza tarapha lakSya Ape che. paryAyArthika naya vizeSaiMparyAyarUpa aMza tarapha lakSya Ape che. 187 jemake, mIThAInI dukAna jotAM 'ahIM mIThAI maLe che' evo je vicAra Avyo te mIThAIrUpa sAmAnya aMzane AzrayIne hovAthI dravyArthika che ane 'ahIM lADavA maLe che' evo vicAra vizeSa mIThAIne AzrayIne hovAthI paryAyArthika che. aMtima cA2 nayo vizeSaiMparyAya aMza tarapha lakSya ApatA hovAthI paryAyArthika che. nizcaya-vyavahAranaya : nizcayanaya eTale sUkSma dRSTi ke tattvadRSTi. nizcayanaya koI paNa viSayano temAM UMDo UtarIne tattvasparzI vicAra kare che. vyavahAranaya eTale sthUla dRSTi ke upacAradRSTi. vyavahAranaya koI paNa viSayano sthUladaSTithI vicAra kare che. dA.ta. nizcayanaya jemAM cAritranA pariNAma thayA che tene sAdhu kaheze, pachI bhale temAM sAdhuveza na hoya. sAdhunA veSavALo paNa jo cAritra rahita hoya to nizcayanaya tene sAdhu nahi kahe, jyAre vyavahAranaya jemAM bAhya sAdhuveza ane sAdhunI kriyA joze tene sAdhu kaheze, pachI bhale temAM cAritranA pariNAma na hoya. vyavahAranaya sthUladRSTi hovAthI lokaprasiddha arthano svIkAra kare che. dA.ta. bhramaramAM pAMca varNo hovA chatAM lokamAM te kRSNa tarIke prasiddha hovAthI vyavahAranaya tene kRSNa kahe che. nizcayanaya tene paMcaraMgI kahe che. prathamanA traNa naya vyavahAranaya che. aMtima cAra naya nizcayanaya che. temAM paNa pachI pachIno naya adhika sUkSmadRSTi che. evaMbhUtanaya sauthI adhika sUkSmadraSTi-tattvasparzI che. zabda-artha naya :- jemAM arthano vicAra pradhAnapaNe hoya te arthanaya. jemAM zabdano vicAra pradhAnapaNe hoya te zabdanaya. ahIM artha eTale padArtha-vastu. prathamanA cA2 nayomAM padArthane mukhya rAkhIne vicAraNA thatI hovAthI prAraMbhanA cAra naya arthanaya che. aMtima traNa nayomAM zabdane mukhya rAkhIne vicAraNA thatI hovAthI aMtima traNa naya zabdanaya che. jJAna-kriyAnaya :- je naya jJAnane (tAttvika vicArane) pradhAna mAne te jJAnanaya. je naya kriyAne (tattvAnusArI AcArane) pradhAna mAne te kriyAnaya. mokSa cAritrathI thAya ke jJAnathI thAya e praznanA uttaramAM jJAnanaya kahe che ke jJAnathI mokSa thAya. jJAnathI mukti thAya e viSayamAM jJAnanaya nIce mujaba dalIlo Ape che. (1) jJAna cAritranuM kAraNa che. jJAnanuM phaLa cAritra che. AthI jJAna vinA cAritra ja na hoya to mukti to kyAMthI hoya ? (2) jema AMdhaLo mANasa game teTaluM cAle chatAM iSTa sthAne pahoMcI zake nahi. nagaranA mArganA jJAna For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayonuM svarUpa - pariziSTa-1 187 vinA game teTaluM cAlavAmAM Ave topaNa nagaramAM pahoMcI zakAya nahi, tema jJAna vinA cAritrathItrakriyAthI muktirUpa nagaramAM pahoMcI zakAya nahi. (3) heyanA tyAgarUpa ane upAdeyanA svIkArarUpa pravRtti jJAnapUrvaka karavAthI saphaLa bane che. jJAna vinA e pravRttithI phaLa maLe ke na paNa maLe. (4) cAritranI kaThora sAdhanA karanArane paNa kevalajJAna vinA mukti maLatI nathI. (5) paDhamaM nApAM to rayA = prathama jJAna, pachI dayA; nItyo ya vihAro vImo nIyanislima maNiborDa gItArthano ane gItArthanI nizrAvALo e be ja vihAra jinezvaroe kahyA che vagere AgamavacanothI paNa jJAnanI pradhAnatA siddha thAya che. kriyAnaya kahe che ke muktinuM kAraNa cAritra che. kAraNa ke, (1) pravRtti vinA mAtra jJAnathI kArya na thAya. auSadhanA sevana vinA mAtra auSadhanA jJAnathI Arogya na thAya. (ra) jema nagaranA mArganuM jJAna hovA chatAM je paMtha na kApe=besI rahe te iSTa sthAne pahoMcI zake nahi. tema jJAnI paNa cAritrahIna hoya to mukti na pAme. (3) AgamamAM cAritrahIna jJAnIne caMdanano boja uThAvanAra gadheDAnI upamA ApI che. (4) jema seMkaDo dIvAo paNa AMkha vinA nirarthaka che, tema ghaNuM jJAna paNa cAritra vinA nirarthaka che. (5) kevalajJAna thayA pachI paNa jyAM sudhI sarvasaMvararUpa cAritra na Ave tyAM sudhI mukti thatI nathI. sunaya-durnaya :- nayanA sunaya ane durnaya ema be bheda che. je naya svamAnya aMza sivAya anya aMzono apalApa na kare (sarvathA niSedha na kare), kiMtu e aMzo pratye udAsIna=madhyastha rahe te sunaya, ane apalApa kare te durnaya ke nayAbhAsa che. jema ke kriyAthI mokSa thAya e vAkya sunaya che. kAraNa ke AmAM jJAnano apalApa nathI. kriyAthI ja mokSa thAya e vAkya durnaya che. kAraNa ke AmAM jakArano prayoga karIne jJAnano apalApa vAmAM Avyo che. TUMkamAM, ekAnta mAnyatA darnaya che. AthI ja anya darzanomAM potapotAnI AMzika mAnyatA satya hovA chatAM anya aMzono apalApa hovAthI te durnaya che, ethI anyadarzano mithyAdarzano che. ahIM nayavicAraNA pUrI thAya che. nayonA vijJAnamAM sauthI mahattvanI vastu e che ke nayo pramANanA vibhAgarUpa che. pramANasiddha padArtha ja nayono viSaya bane che. 2 nayomAM apekSAnuM bahu mahattva che. apekSA nayavijJAna zAstranA prANa rUpa che. apekSA badalAtAMnI sAthe ja naya badalAI jAya che. yonuM vyavasthita jJAna prApta karavA nayakarNikA, anuyogadvAra, na rahasya, anekAntavyavasthA prakaraNa, nayopadeza, pramANanayatattvAlaka, nayaprakAza, nayacakrasAra, nayacakrA-lApapaddhati vagere graMthonuM saMgIna adhyayana anivArya che. - pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI kRta tattvArthadhigama sUtranA vivecanamAMthI sAbhAra. 1. pramANanaya pariccheda 7, sUtra 2 + A graMthanI gAthA naM. 36 2. pramANanaya pariccheda 7, sUtra 1 For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 jAtiprAyaH yuktio (als - 7) sAdhamma ane vaidharmathI sAdhyanI je anupapatti che, tenuM pradarzana karavuM tenuM nAma jAti. vAdI jo udAharaNa sAdharmsathI sAdhyanI upapatti batAve to te ja samaye prativAdI udAharaNanA vaidhammathI sAdhyanI asiddhi batAve cha, sAne gati he cha. ti yovIsa 2nI hoya che. (1) sAdhabhyasamA (2) vaidhabhyasamA (3) 38rsssm| (4) 25.4pasamA (5) 19yasabhA (7) avayasabhA (7) vipasamA (8) sAdhyasamA (8) prAptisamA (10) prAptisabhA (11) prasaMgasabhA (12) pratiSTAntasabhA (13) manu55ttisabhA (14) saMzayasamA (15) 5429|sbhaa (17) tusamA (17) arthApattisabhA (18) bhavizeSasabhA (18) 55ttisamA (20) upasabdhisabhA (21) anupalabdhisabhA (22) nityasamA (23) manityasamA (24) AryasamA tathA samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte, jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyaM kimapi pratyavasthAnaM jAtiH dUSaNAbhAsa ityarthaH / sA ca caturviMzatibhedA / sAdhAdi-pratyavasthAnabhedena yathA "sAdharmyavaidhotkarSA'pakarSa-vA'varNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntA'nutpattisaMzayaprakaraNahetvarthApattyavizeSopapatyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamAH" / / 2 tatra sAdharmyaNa pratyasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnaM nitya zabdo, niravayavatvAt, AkAzavat / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabdaH, na punarAkAzasAdhAd niravayavatvAd nitya iti / vaidhayeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtirbhavati / anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavadityatraiva prayoge, sa eva pratiheturvedhaya'Na prayujyate nityaH zabdo, niravayavatvAt / anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghttaadiiti| na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdhAt kRtakatvAdanityaH zabdaH na bhavataH / tatraiva prayoge, dRSTAntadharmaM kaJcit sAdhyadharmiNyApAdayan utkarSasamAM jAtiM prayuGkte / yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdaH ghaTavadeva mUrto'pi bhavatu, na ced mUrtaH, ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarSastu ghaTaH kRtakaH san azrAvaNo dRSTaH, evaM zabdo'pyastu, no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapa-karSatIti / ityetAzcatasro diGmAtradarzanArthaM jAtaya uktAH / evaM zeSA api viMzatirakSapAdazAstrAdavaseyAH / atra tvanupayogitvAd na likhitAH / / - sthAvArI bhAvArtha: vAdI ke dvArA samyaka hetu athavA hetvAbhAsa ke prayoga karane para, vAdI ke hetu kI sadoSatA kI binA parIkSA kiye hae, hetuke samAna mAlUma honevAlA zIghratA se kucha bhI kaha denA jAti hai / arthAt dUSaNAbhAsa yaha jAti "sAdharmya, vaidharmya, utkarSa, apakarSa, varNya, avarNya, vikalpa, sAdhya, prApti, aprApti, prasaMga, pratidRSTAMta, anutpatti, saMzaya, prakaraNa, hetu, For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiprAya: yutimao - pariziSTa-2 189 arthApatti, avizeSa, upapatti, upalabdhi, anupalabdhi, nitya, anitya aura kAryasama" ke bheda se caubIsa prakAra kI hai / (1) sAdharmya se upasaMhAra karane para dRSTAMta kI samAnatA dikhalAkara sAdhya se viparIta kathana karane ko sAdharmyasamA jAti kahate haiM / jaise, vAdIne kahA, 'zabda anitya hai, kyoki kRtaka hai, jo kRtaka hotA hai, vaha anitya hai, jaise ghaDA' / isameM doSa deneke lie prativAdI kahatA hai, 'yadi kRtaka rUpa dharma se zabda aura ghaDe meM samAnatA hai, to niravayava rUpa dharma se zabda aura AkAza meM bhI samAnatA hai, ata eva zabda AkAza ke samAna nitya honA cAhiye' / yahA~ vAdI dvArA zabda ko anitya siddha karane meM kRtakatva hetu kA prativAdI ne bilakula khaNDana nahIM kiyA / aura kevala dRSTAnta kI samAnatA dikhAne se sAdhya kA khaNDana nahIM hotA / usa ke lie hetu denA cAhie, yA vAdI ke hetu kA khaNDana karanA cAhiye / (2) vaidharmya ke upasaMhAra karane para vaidharmya dikhalA kara khaNDana karanA, vaidharmyasamA jAti hai / 'jaise, 'zabda anitya hai, kRtaka hone se, ghaTa kI taraha' / isake khaNDana meM prativAdI kA kathana hai, zabda nitya hai, niravayava hone se, AkAza kI taraha / yahA~ prativAdI kA kahanA hai ki yadi nitya AkAza ke vaidharmya se zabda anitya hai, to anitya ghaTa ke vaidharmya se kRtaka hone ke kAraNa zabda nitya nahIM ho / ata eva isase vAdI ke hetu kA koI khaNDana nahIM hotaa| (3) dRSTAMta ke dharma ko sAdhya meM milA kara vAdI ke khaNDana karane ko utkarSasamA jAti kahate haiM / jaise, vAdI ne kahA, 'zabda anitya hai, kRtaka hone se, ghaTa kI taraha' / isa anumAna meM doSa dene ke liye prativAdI kahatA hai, jaise ghaTa kI taraha zabda anitya hai, vaise hI use ghaTa kI taraha mUrta bhI mAnanA cAhiye / yadi zabda mUrta nahIM hai, to vaha ghaTa kI taraha anitya bhI nahIM hai / ' yahA~ vAdI ghaTa kA dRSTAnta dekara zabda meM anityatva siddha karanA cAhatA hai, parantu prativAdI ghaTa ke dUsare dharma mUrtatva ko zabda meM siddha karake vAdI kA khaNDana karatA hai / / (4) utkarSasamA kI ulTI apakarSasamA jAti kahI jAtI hai / sAdhyadharmI meM se dRSTAnta meM nahIM rahanevAle dharma ko nikAla kara vAdI ke prati viruddha bhASaNa karane ko apakarSasamA jAti kahate haiM / jaise, 'zabda anitya hai, kRtaka hone se, ghaTa kI taraha' / isa prativAdI kA kathana hai, 'jaise ghaTa kRtaka hone se zravaNa kA viSaya nahIM hai, isI taraha zabda ko bhI zravaNa kA viSaya nahIM honA cAhie / yadi zabda azrAvaNa nahIM hai, to vaha ghaTa kI taraha anitya bhI nahIM ho sakatA / granthameM kevala cAra jAtiyoM kA digdarzana karAyA gayA hai, para bAkI jAnakArI nimnokta hai / (5, 6) "jisakA kathana kiyA jAtA hai, use varNya aura jisakA kathana nahIM kiyA jAtA, use avarNya kahate haiM / varNya yA avarNya kI samAnatA se jo asadattara diyA jAtA hai, use varNyasamA yA avarNyasamA kahate haiM / jaise, yadi sAdhya meM siddhi kA abhAva hai, to dRSTAMta meM bhI honA cAhiye (varNyasamA), aura yadi dRSTAnta meM siddhi kA abhAva nahIM hai, to sAdhya meM bhI na honA cAhiye (avarNyasamA) / (7) dUsare dharmo ke vikalpa uThA kara mithyA uttara denA, vikalpasamA jAti hai / jaise, kRtrimatA aura gurutvakA sambandha ThIka ThIka nahIM milatA, gurutva aura anityatvakA nahIM milatA, anityatva aura mUrtatva kA nahIM milatA, ata eva anityatva aura kRtrimatA kA bhI sambandha na mAnanA cAhiye, jisase kRtrimatA se zabda anitya siddha kiyA jA sake / (8) vAdI ne jo sAdhya banAyA hai, usIke samAna dRSTAnta Adi ko pratipAdana kara mithyA uttara denA sAdhyasamA jAti hai / jaise, yadi miTTI ke Dhele ke samAna AtmA hai, to AtmA ke samAna miTTI ke Dhele ko bhI mAnanA cAhiye / AtmA meM For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra 'kriyA' sAdhya (siddha karane yogya, na ki siddha) hai, to miTTI ke Dhele meM bhI sAdhya mAno / yadi aisA nahIM mAnate ho to AtmA aura miTTI ke Dhele ko samAna mata mAno / ye saba mithyA uttara haiM, kyoMki dRSTAnta meM saba dharmo kI samAnatA nahIM dekhI jAtI; usameM sirpha sAdhya aura sAdhana kI samAnatA jAtI hai / vikalpasamA meM jo aneka dharmoM ke sAtha yadi sAdhana kI vyApti na mile, to isase sAdhana ko vyabhicArI nahIM kaha sakate / hA~, yadi sAdhya-dharma ke sAtha vyApti na mile, to vyabhicArI ho sakatA hai / dUsare dharmoM ke sAtha vyabhicAra Ane se sAdhya ke sAtha bhI vyabhicAra kI kalpanA vyartha hai / ghUma kI yadi patthara ke sAtha vyApti nahIM milatI, to yaha nahIM kahA jA sakatA ki dhUmakI vyApti, agni ke sAtha bhI nahIM hai / (9-10) prApti aura aprApti kA prazna uThAkara sacce hetu ko khaNDita pratipAdana karanA, prAptisamA aura aprAptisamA jAti hai / jaise, hetu sAdhya ke pAsa rahakara sAdhya ko siddha karatA hai, yA dUra rahakara ? yadi pAsa rahakara to kaise jJAta hogA ki yaha sAdhya hai aura yaha hetu hai (prAptisamA) / yadi dUra rahakara to yaha sAdhana amuka dharma kI hI siddhi karatA hai, dUsare kI nahIM yaha kaise jJAta ho (aprAptisamA) / ye asaduttara haiM, kyoMki dhuMA Adi pAsa rahakara agni kI siddhi karate haiM tathA dUra rahakara bhI pUrvacara Adi sAdhana, sAdhya kI siddhi karate haiM / jinameM avinAbhAva sambandha hai, unhoM meM sAdhya-sAdhakatA ho sakatI hai, na ki sabameM / ___ (11) jaise sAdhya ke liye sAdhana kI jarUrata hai, usI prakAra dRSTAnta ke lie bhI sAdhana kI jarUrata hai, yaha kathana prasaMgasamA jAti hai / dRSTAnta meM vAdI aura prativAdI ko vivAda nahIM hotA, ata eva usake lie sAdhana kI AvazyakatA pratipAdana karanA vyartha hai, anyathA vaha dRSTAnta hI na khlaayegaa| (12) vinA vyApti ke kevala dUsarA dRSTAnta dekara doSa lagAnA pratidRSTAntasamA jAti hai / jaise ghaDe ke dRSTAnta se yadi zabda anitya hai, to AkAza ke dRSTAMta se vaha nitya kahalAye / pratidRSTAnta denevAle ne koI hetu nahIM diyA hai jisase yaha kahA jAya ki dRSTAnta sAdhaka nahIM hai - pratidRSTAnta sAdhaka hai / kintu vinA hetu ke khaNDana-maNDana kaise ho sakatA hai ? (13) utpatti ke pahale, kAraNa kA abhAva dikhalA kara mithyA khaNDana karanA anutpattisamA hai / jaise utpatti ke pahale zabda kRtrima hai, yA nahIM ? yadi hai, to utpatti ke pahale maujUda hone se zabda nitya ho gayA; yadi nahIM hai to hetu AzrayAsiddha ho gayA / yaha uttara ThIka nahIM hai, kyoMki utpatti ke pahale zabda hI nahIM thA, phira kRtrima akRtrimakA prazna hI kyA ? (14) vyApti meM mithyA sandeha pratipAdana kara vAdI ke pakSa kA khaNDana karanA, saMzayasamA jAti hai / jaise, kArya hone se zabda nitya hai-yahA~ yaha kahanA ki indriya kA viSaya hone se zabda kI anityatA meM sandeha hai, kyoMki indriyoM ke viSaya nitya bhI hote haiM (jaise gotva, ghaTatva Adi sAmAnya) aura anitya bhI (jaise ghaTa, paTa Adi) / yaha saMzaya ThIka nahIM, kyoMki jaba taka kAryatva aura anityatva kI vyApti khaNDita na kI jAya, taba taka vahA~ saMzaya kA praveza nahIM ho sakatA / kAryatva kI vyApti yadi nityatva aura anityatva donoM ke sAtha ho to saMzaya ho sakatA hai, anyathA nahIM / lekina kAryatva kI vyApti donoM ke sAtha nahIM ho sktii| (15) mithyA vyApti ke Upara avalambita dUsare anumAna se doSa denA, prakaraNasamA jAti hai / jaise, yadi anitya (ghaTa) sAdharmya se kAryatva hetu zabda kI anityatA siddha karatA hai, to gotva Adi sAmAnya ke sAdharmya se aindriyakatva (indriya kA viSaya honA) hetu nityatAko siddha kare / ata eva donoM pakSa samAna kahalAye / yaha asatya uttara hai, kyoMki anitya aura For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhatiprAya: yuktiyo - pariziSTa - 2 kAryatva kI vyApta hai, lekina aindriyakatva aura nityatva kI vyApti nahIM / (16) bhUta Adi kAla kI asiddhi pratipAdana kara hetu mAtra ko hetu kahanA, ahetusamA jAti hai / jaise hetu sAdhya ke pahale hotA hai, yA pIche hotA hai, yA sAtha hotA hai ? pahale to ho nahIM sakatA, kyoMki jaba sAdhya hI nahIM, taba sAdhaka kisa kA ? na pIche ho sakatA hai, kyoMki jaba sAdhya hI nahIM rahA, taba vaha siddha kise karegA ? athavA jisa samaya sAdhya thA, usa samaya yadi sAdhana nahIM thA, to vaha sAdhya kaise kahalAyegA ? donoM eka sAtha bhI nahIM bana sakate, kyoMki usa samaya yaha sandeha ho sakatA hai ki kauna sAdhya hai; kauna sAdhaka hai ? jaise, viMdhyAcala se himAlaya kI aura himAlaya se viMdhyAcala kI siddhi karanA anucita hai, usI taraha eka kAla meM honevAlI vastuoM ko sAdhya-sAdhaka ThaharAnA anucita hai / yaha asatya uttara hai, kyoMki isa prakAra trikAla kI asiddhi pratipAdana karane se jisa hetu ke dvArA jAtivAdI ne hetu ko ahetu ThaharAyA hai, vaha hetu (jAtivAdI kA trikAlasiddhi hetu) bhI ahetu Thahara gayA, jisase jAtivAdI kA vaktavya svayaM khaNDita ho gayA / dUsarI bAta yaha hai ki kAlabheda honese yA abheda honese avinAbhAva sambandha bigaDatA nahIM hai, yaha bAta pUrvacara, uttaracara, sahacara, kArya, kAraNa, Adi hetuoM ke svarUpa se spaSTa vidita ho jAtI hai / jaba avinAbhAva sambandha nahIM bigaDatA, taba hetu, ahetu kaise kahA jA sakatA hai ? kAlakI ekatA se sAdhya - sAdhanameM sandeha nahIM ho sakatA, kyoki do vastuoM ke avinAbhAva meM hI sAdhya - sAdhana kA nirNaya hotA hai / athavA do meM se jo asiddha ho vaha sAdhya, aura jo siddha ho, use hetu mAna lene se saMdeha miTa jAtA hai / (17) arthApatti dikhalAkara mithyA dUSaNa denA, arthApattisamA jAti hai / jaise, yadi anitya ke sAdharmya (kRtrimatA) se zabda anitya hai, to isakA matalaba huA ki nitya (AkAza) ke sAdharmya (sparza rahitatA) se nitya hai / yaha uttara asatya hai, kyoMki sparza rahita honese hI koI nitya kahalAne lage, to sukha vagairaha bhI nitya kahalAyeMge / 191 (18) pakSa aura dRSTAnta meM avizeSatA dekha kara kisI anya dharma se saba jagaha (vipakSa meM bhI) avizeSatA dikhalAkara sAdhya kA Aropa karanA, avizeSasamA jAti hai / jaise, zabda aura ghaTa meM kRtrimatA se avizeSatA honese anityatA hai, vaise hI saba padArthoM meM sattva dharma se avizeSatA hai, ata eva sabhI (AkAzAdi-vipakSa bhI) ko anitya honA cAhie / yaha asatya uttara hai, kyoki kRtrimatA kA anityatA ke sAtha avinAbhAva sambandha hai, lekina sattva kA anityatA ke sAtha nahIM / (19) sAdhya aura sAdhyaviruddha, ina donoke kAraNa dikhalAkara mithyA doSa denA, upapattisamA jAti hai / jaise, yadi zabda ke anityatva meM kRtrimatA kAraNa hai to usake nityatva meM sparzarahitatA kAraNa hai / yahA~ jAtivAdI apane hI zabdoM se apane kathana kA virodha karatA hai / jaba usane zabda ke anityatva kA kAraNa mAna liyA to nityatva kA kAraNa kaise mila sakatA hai ? phira sparzarahitatA kI nityatva ke sAtha vyApti nahIM hai / T (20) nirdiSTa kAraNa (sAdhya kI siddhi kA kAraNa sAdhana) ke abhAva meM sAdhya kI upalabdhi batAkara doSa denA, upalabdhisamA jAti hai / jaise, prayatna ke bAda paidA hone se zabda kA anityatva pratipAdana karanA / lekina aise bahuta se zabda haiM jo prayatna ke bAda na hone para bhI anitya haiM; udAharaNa ke lie, megha garjanA Adi meM prayatna kI AvazyaktA nahI hai / yaha dUSaNa mithyA hai, kyoki sAdhya ke abhAva meM sAdhana ke abhAva kA niyama hai, na ki sAdhana ke abhAva meM sAdhya kA / agni ke abhAva meM niyama se dhu~A nahI rahatA, lekina dhu~e ke abhAva meM niyama se agnikA abhAva nahIM kahA jA sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra (21) upalabdhi ke abhAva meM anupalabdhi kA abhAva kathana kara dUSaNa denA, anupalabdhisamA jAti hai / jaise, kisIne kahA ki uccAraNa ke pahale zabda nahIM thA, kyoMki upalabdha nahIM hotA thA / yadi kahA jAya ki usa samaya zabda para AvaraNa thA, isalie anupalabdha thA, to usakA AvaraNa to upalabdha honA cAhie thA / jaise kapaDe se DhakI huI koI vastu bhale hI dikhAI na de lekina kapaDA to dikhAI detA hai, usI taraha zabda kA AvaraNa to upalabdha honA cAhie / isake uttara meM jAtivAdI kahatA hai, jaise AvaraNa upalabdha nahIM hotA, usI taraha AvaraNa kI anupalabdhi (abhAva) bhI to upalabdha nahIM hotI / yaha uttara ThIka nahIM hai, kyoki AvaraNa kI anupalabdhi nahIM hone se hI AvaraNa kI anupalabdhi upalabdha ho jAtI (22) eka kI anityatA se saba ko anitya pratipAdana kara dUSaNa denA, anityasamA jAtI hai / jaise, yadi kisI dharma kI samAnatA se zabda ko anitya siddha kiyA jAye, to sattva kI samAnatA se saba vastue~ anitya siddha ho jAyeMgI / yaha uttara ThIka nahIM / kyoMki vAdI aura prativAdI ke zabdo meM bhI pratijJA Adi kI samAnatA to hai hI, isalie jisa prakAra prativAdI (jAti kA prayoga karanevAlA)ke zabdo meM vAdI kA khaNDana hogA, usI prakAra prativAdI kA bhI khaNDana ho jAyegA / ata eva jahA~ jahA~ avinAbhAva ho, vahIM vahIM sAdhya kI siddhi mAnanA cAhie, na ki saba jagaha / (23) anityatva meM nityatva kA Aropa karake khaNDana karanA, nityasamA jAti hai / jaise zabda ko anitya siddha karate ho, to zabda meM anityatva nitya hai, yA anitya ? yadi anityatva anitya hai, to zabda nitya kahalAyA (dharma ke nitya hone para dharmI ko nitya mAnanA paDegA) / yadi anityatva anitya hai, to zabda nitya kahalAyA / yaha asatya uttara haiM, kyoMki jaba zabda meM anityatva siddha hai, to usIkA abhAva kaise kahA jA sakatA hai| dUsare, isa taraha koI bhI vastu anitya siddha nahIM ho sakegI / tIsare anityatva eka dharma hai, yadi dharma meM bhI dharma kI kalpanA kI jAyegI to anavasthA ho jAyegI / __ (24) kArya ko abhivyakti ke samAna mAnanA (kyoMki donoM meM prayatna kI AvazyakatA hotI hai) aura kevala itane se hI satya hetu kA khaNDana karanA, kAryasamA jAti hai / jaise prayatna ke bAda zabda kI utpatti bhI hotI hai, aura abhivyakti (pragaTa honA) bhI, phira zabda ko anitya kaise kahA jA sakatA hai ? yaha uttara ThIka nahIM hai, kyoMki prayatna ke anantara hone kA matalaba hai, svarUpa lAbha karanA / aura abhivyakti ko svarUpa lAbha nahIM kaha sakate / prayatna ke pahale yadi zabda upalabdha hotA, yA usakA AvaraNa upalabdha hotA, to abhivyakti kahI jA sakatI thii|" - syAdvAdamaMjarI Do. jagadIzacandra jaina ke bhASAntara meM se For Personal Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 hiMsAnA prakAro (zloka - 28) jaina zAsanamAM traNa prakAranI hiMsA batAvAI che : 1. svarUpahiMsA, 2. hetuhiMsA, 3. anubandhahiMsA. A traNe prakAranI hiMsAnA svarUpane samajAvatAM 5. pU. mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.sAhebe doDhaso gAthAnA stavanamAM jaNAvyuM che ke, hiMsAhetu ayatanA bhAve, jIvavadhe te svarUpa; ANAbhaMga mithyAmati bhAve, te anubaMdha virUpa. 4-19 1. svarUpahiMsA : 'jIva vadhe te svarUpa' je pravRttimAM uparachallI najare jIvonA prANanAzarUpa hiMsA dekhAtI hoya, paraMtu temAM jIvonI hiMsA ka2vAno bhAva na hoya, balke jIvone bacAvavAno pariNAma jvalaMta hoya, pravRttinuM lakSya mAtra AtmakalyANa ke mokSa meLavavAnuM hoya, tevI zubha bhAvanI vRddhi mATe bhagavAnanI AjJA mujaba thatI pravRttimAM na chUTake je hiMsA thaI jAya te hiMsAne 'svarUpahiMsA' kahevAya che. AvI hiMsA mAtra svarUpathI hiMsA jevI che paNa vAstavamAM hiMsA nathI. mokSanA uddezathI, jinAjJAnusAra, yathAzakaya jayaNApUrvaka zubha pravRtti karanAra sAdhakanuM mana to chae kAyanA jIvonI rakSA karavAnuM hoya che. chae jIvanikAyanI rakSA saMyamajIvana vinA zakaya nathI, ane saMyamajIvananuM sAmarthya vItarAganI bhakti vinA prApta thatuM nathI. AthI ja vairAgyAdi zubhabhAvonI vRddhi mATe sAdhaka potAnI bhUmikA anusAra devabhakti, gurubhakti ane sAdharmikabhakti AdinAM kAryo kare che. A kAryo karatAM potAnA pariNAmanI vRddhi arthe te je kAMI kare che, temAM jayaNAno bhAva eTale ke jIvane bacAvavAno pariNAma jAgRta hoya che, satata te mATe prayatna paNa hoya che. AvI pravRttithI leza paNa azubha karmabandha thato nathI ane baMdhAya to mAtra puNyakarma ja baMdhAya che. A vAta paNa khAsa khyAlamAM rAkhavI ke saMsArI ke saMyamI koIpaNa jIva jyAM sudhI zarIra sAthe saMkaLAyelo che, ane kAyAdi yogano vyApAra jyAM sudhI cAlu che, tyAM sudhI pravRtti dvArA hiMsA to thavAnI ja che, tethI teramA guNasthAnaka sudhI hiMsA to cAlu ja rahevAnI che. yoganirodha karI sAdhaka jyAre caudamA guNasthAnake For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra jAya tyAre ja kAyAdino vyApAra sarvathA baMdha thavAnA kAraNe te sarvathA hiMsAthI bacI zake che. A sivAya jIva kyAreya hiMsAthI bacI zakato nathI, kemake potAnA kAyAdiyogothI vAyukAyAdi jIvonI virAdhanA to satata cAlu ja rahe che. AthI ja upa2challI hiMsAnI vAto sAMbhaLI, hiMsAthI gabharAIne koIpaNa sAdhake kayAreya potAnI bhUmikA anusAra AtmonnatimAM u5kA2ka jinapUjAdi zubha anuSThAno choDI devAnI jarUra nathI; paraMtu hiMsA ane ahiMsAnA paramArthane jANavAnI khAsa jarUra che, kema ke dekhItI ahiMsA kayAreka hiMsAnI paraMparA sarje che, to kayAreka dekhItI hiMsA ja ahiMsAnI paraMparAne sarjI zake che. jema ke, zrAvakajIvana ucita jinapUjA, ane zramaNajIvana ucita navakalpI vihAra dekhItI rIte pANI, agni, vanaspati vagere jIvonI hiMsArUpa che; chatAM A anuSThAno rAgAdi bhAvono tyAga karAvI sAdhakane cheka mokSa sudhI pahoMcADI zake che, mATe uparachallI hiMsAne joI AvI zubha pravRtti kayAreya mUkI devI joIe nahi. vyavahA2mAM paNa AvuM jovA maLe che ke, charI pheravavAnuM kArya DokTara ane DAku banne kare che; chatAM ekane dayALu kahevAya che ane ekane hiMsaka kahevAya che; kema ke DokTarano bhAva dardIne bacAvavAno che, tenA duHkhane dUra karavAno che; jyAre DAkuno bhAva sAmI vyaktine parezAna karavAno che. bacAvavAnA bhAvathI charI pheravatAM kayAreka dardI marI jAya topaNa DokTa2ne koI mAranAra kahetuM nathI, tene koI sajA thatI nathI; ane mAravAnA IrAdAthI charI pheravanAra DAkunA hAthathI koI bacI paNa jAya topaNa DAkune mAranAra kahevAya che, ane sajA paNa ka2vAmAM Ave che. A ja vAta svarUpahiMsAmAM barAbara lAgu paDe che. 2. hetuhiMsA : 'hiMsA hetu ayatanA bhAve' je pravRttimAM pragaTapaNe hiMsA hoya ke na paNa hoya, paraMtu hiMsAnA kAraNabhUta, pramAda, ajayaNA, anupayoga jemAM pravartatA hoya, tevI pravRttine hetuhiMsA kahevAya che. jo ke AvI pravRttimAM pragaTapaNe hiMsA dekhAtI nathI, topaNa hiMsAnA kAraNabhUta pramAda temAM pravartI rahyo hoya che. temAM jIvane bacAvavAno bhAva nathI hoto mATe hiMsA na hoya topaNa tyAM hiMsAjanya karmabandha cAlu ja rahe che. moTA bhAganA saMsArI jIvo manojJa zabda, rUpa, 2sa, gaMdha, sparza meLavavArUpa pramAdamAM paDelA hoya che. AvA jIvo pratyakSa rIte hiMsA nahi karatA hovA chatAM paNa potAnA vAMchita bhautika sukha meLavavA mATe bIjAnA sukhanI upekSA karavAno bhAva teomAM satata vartato hoya che. temano Avo bhAva ja hetuhiMsArUpa che. jema saMsArI jIvo pramAdane vaza thaI hetuhiMsA karatA hoya che, tema sAdhu, viSaya-kaSAya Adi pramAda potAnA jIvanamAM pravezI na jAya te mATe sAvadha hovA chatAM, kayAreka anupayoga ane ajayaNAthI kayAMka cUkI jAya che. temanI AvI jayaNAvihIna pravRtti paNa hetuhiMsAmAM pariNAma pAme che. AthI ja jIvane bacAvavAno pariNAma hovA chatAM jo nIcuM joIne na calAya to hetuhiMsA gaNAya che, ane nIcuM joIne cAlavA chatAM jo jIvane bacAvavAno pariNAma na hoya topaNa hetuhiMsA gaNAya. vaLI, koI vA2 jIvane mAravAno bhAva na For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsAnA prakAro - pariziSTa-3 195 hoya, bacAvavAno pariNAma hoya, jayaNA hoya, chatAM vaiSayika sukhanI icchAthI pravRtti thatI hoya, topaNa hetuhiMsA thAya che. 3. anubaMdha hiMsA: ANAbhaMga miththAmati bhAve, anubaMdha virU5' anubaMdha eTale paraMparA; jenAthI hiMsAnI paraMparAnuM sarjana thAya athavA anaMtA bhavo sudhI jenAM kaDavAM phaLo bhogavavAM paDe tevI pravRttine anubaMdha hiMsA kahevAya che. anubaMdhahiMsAnAM be mukhya kAraNa che (1) bhagavAnanI AjJAnI upekSA ane (2) mithyAtvathI vAsita mati. mithyAtvanA udaya vinA bhagavAnanI AjJAnI upekSA thatI nathI, ane AjJAnI upekSA vinA anubaMdha hiMsA ghaTatI nathI; kema ke hiMsAnI paraMparAnuM kAraNa che bhavanI paraMparA, ane bhavanI paraMparAnuM kAraNa che bhagavAnanI AjJAnI upekSA. mATe bhagavAnanI AjJAnI upekSA te ja anubaMdhahiMsA che. paramatAraka paramAtmAnuM pratyeka vacana sarva jIvonA sukha mATe che, temanI eka eka AjJA sarva jIvonI rakSA mATe hoya che. AvA vacananI upekSA eTale ja jIvonA sukhanI ke rakSAnI upekSA. AthI ja bhagavAnanI AjJAnI upekSAne anubaMdhahiMsA kahevAI che. sarvajJa ane sarvadarzI prabhu jagatanA sarva jIvone yathArtharUpe jue che ane jANe che. jIvamAtrane sukha ane duHkha kevI rIte prApta thAya che, te paNa teo samajI zake che. A ja kAraNathI temaNe sarva jIvonA hitane lakSyamAM rAkhIne sAdhaka mATenAM sarva vidhi-vidhAno darzAvyAM che. jagatanA jIvone pIDA na thAya, teone du:khanI paraMparA na cAle, tenuM dhyAna rAkhI pratyeka sAdhake pota-potAnI bhUmikA anusAra kevI rIte jIvana jIvavuM joIe, dharmanI ke anya koIpaNa pravRtti kaI vidhithI, kayA prakAre karavI joIe; tenuM suMdara mArgadarzana prabhue ApyuM che. A ja vAtone tyAra pachInA AcArya bhagavaMtoe zAstranA pAne noMdhI che. zAstramAM jaNAvela A vacanone smaraNamAM rAkhI jo jIvana jivAya, ke pratyeka pravRtti karAya, to jarUra sva-para prANonI surakSA thaI zake; paraMtu jo temanA vacananI upekSA karAya athavA vacanathI viparIta rIte pravRtti karavAmAM Ave ke upadeza ApavAmAM Ave, to temAM anaMtA jIvonuM hita haNAya che, ghaNA jIvonA dravya-bhAva prANonI surakSA ya che. mATe AvI pravRtti te ja anabaMdhahiMsArUpa bane che. AvI pravRtti karanAra bAhyadRSTithI kadAca dharmAtmA jevA paNa dekhAtA hoya, ugra tapazcaryA Adi paNa karatA hoya, Ama chatAM paNa prabhunI AjJA pratye anAdaravALA hovAne kAraNe teo satata anubaMdhahiMsAvALA kahevAya che. anubaMdha hiMsA duraMta saMsAranuM kAraNa che, kliSTa karmabandhano hetu che ane tenA vipAko ati kaTu hoya che. mATe sAdhake AvI hiMsAthI bacavA satata prayatna karavo joIe ane AjJAsApekSa jIvana jIvavuM joIe. hA ! kayAreka evuM bane ke bhagavAnanI AjJA pramANe karavAnI bhAvanA hovA chatAM matimaMdatAnA kAraNe AjJAviruddha pravRtti thaI jAya, paraMtu vAstavikatAno khyAla AvatAM turaMta pAchA vaLavAnI bhAvanA hoya, athavA kayAreka pramAdAdi doSone kAraNe AjJAnusArI pravRtti na thaI zakatI hoya, paNa jo sAdhakanA hRdayamAM tenuM pArAvAra duHkha ane DaMkha hoya, to tenI AvI pravRtti anubaMdhahiMsArUpa banatI nathI. jyAre zAstra pratye For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra anAdaravALA ke niHsaMkoca AjJAnirapekSa upadeza ApanAra ke pravRtti karanAra AvI anubaMdha hiMsAthI bacI zakatA nathI. jyAM sudhI buddhi tIvra mithyAtvathI vAsita hoya tyAM sudhI prabhaAjJA pratyeno Adara kayAreya pragaTI zakato nathI, ane prabhuAjJAnA Adara vinA AvI hiMsAthI bacI zakAtuM nathI. anubaMdhahiMsA karanAra vyakti aneka bhavonI paraMparA ane hiMsAnAM kaDavAM phaLa bhogave che, tethI ja te hiMsAne anubaMdhahiMsA kahI che. jo ke ekalI svarUpahiMsAthI vizeSa karmabandha thato nathI, jyAre hetuhiMsAthI cokkasa vizeSa karmabandha thAya che, ane hetuhiMsA karatAM paNa anubaMdhahiMsA ghaNAM ja kaDavAM phaLa ApanArI bane che. mATe anubaMdhahiMsAthI bacavA to khAsa khyAla rAkhavo joIe, ane te mATe pratyeka pravRtti karatAM prabhaAjJAno vicAra avazya karavo joIe. svarUpahiMsA hetuhiMsA anubaMdhahiMsA dekhItI hiMsA hoya paNa | dekhItI hiMsA hoya ke na paNa dekhItI hiMsA hoya ke na hoya, hiMsAjanya bhavavRddhi | hoya, topaNa hiMsAjanya pApakarmano | topaNa hiMsAnAM kaDavAM phaLa hoya; Adi phaLa jemAM na hoya. baMdha hoya. temAM jo AjJAnI kema ke ahIM je jinAjJAnI sApekSatA hoya to karmabaMdha ocho | upekSAno bhAva che, te bhavanI thAya. paraMparAnI vRddhi karanAra che. - sUtra saMvedanA-4mAMthI sAbhAra Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana sAra - pariziSTa-4 197 pariziSTa - 4 sAMkhyadarzana sAra (zloka - 45) sAMkhyadarzananA praNetA kapila RSi che. A eka prAcIna darzana manAya che. saMkhyA eTale samyagu jJAna (saM=samyakukhyA=jJAna). prakRti ane puruSanA vivekajJAna=anyatAkhyAtine saMkhyA kahevAya che. saMkhyA jemAM pradhAna che te darzana eTale sAMkhyadarzana. sAMkhyadarzana nirIzvaravAdI che. sAMkhyadarzanamAM mukhya tattvo be che : 1) puruSa ane 2) prakRti. prakRtimAMthI bIjA trevIsa tattvonI utpatti thAya che. Ama kula tattvo paccIsa che. te nIce mujaba che. puruSa, prakRti, mahattattva (buddhi), ahaMkAra, pAMca jJAnendriyo, pAMca karmendriyo, mana, pAMca tanmAtrAo ane paMcamahAbhUta. puruSa : puruSa eTale AtmA. te zuddha caitanyasvarUpa che, jJAtA che, adhikArI che, kUTastha nitya che, vyApaka che, asaMga che, apariNAmI che, niSkriya che ane aneka che. prakRti prakRti eTale jaDa tattva. te eka ja che chatAM pratipuruSa bhinna bhAse che, nitya che, utpAdikA che, utpannA nathI, niravayanA che. sattva, rajasuM ane taman - A traNa guNonI sAmyavasthA e prakRti che. jagadvartI dareka padArthamAM traNa bhAvo avazya jovA maLe che. koIka sukhakArI, koI du:khakArI ane koI AbhAsI. A traNa bhAvonA mULa dharmo anukrame sattva, rajasuM ane tamasuM che, sattvano svabhAva che jJAna-prakAza-AnaMda. te laghu che. rajasUno svabhAva che gati, du:kha. te caMcala che. tamasuno svabhAva che ajJAna, avarodha ane moha. te guru da che, rajas lAla che ane tamAruM kALuM che. A traNe guNo jyAre samAna avasthAmAM hoya tyAre "prakRti' kahevAya che. puruSanA atyaMta sAnnidhyane kAraNe jyAre guNomAM vikSobha pedA thAya che ane guNo viSama banIne ekabIjAno abhibhava karavA lAge che tyAre sRSTinuM sarjana thAya che. vikRta banelA guNomAMthI sarva prathama 'mahattattva' uttapanna thAya che. je jagatanI utpattinuM bIja che. tethI ja tenuM nAma mahatva che. atyaMtara dRSTie mahattattvane ja buddhi kahe che. nizcaya ane adhyavasAya buddhinA vizeSa dharmo che. buddhimAM sattvaguNanI pradhAnatA hoya che, tethI te darpaNa jevI nirmala hoya che. nirmalatA ane ati nikaTatAne kAraNe buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tenAthI puruSane bhrama thAya che ke pratibiMba te ja huM chuM. buddhinI sakriyatAne te potAnI mAnI le che ane temAMthI "ahaMkAra'no janma thAya che. ahaMkAra traNa prakArano che : 1) sAttvika 2) rAjasika 3) tAmasika. AmAM rAjasika ahaMkAranI preraNAthI anya be ahaMkAro navA pariNAma pedA kare che. sAttvika ahaMkArathI pAMca jJAnendriyo, pAMca karmendriya ane mana utpanna thAya che. sparzana, cakSu, rasana, dhrANa, zravaNa A pAMca jJAnendriyo che. vANI, paga, hAtha, jananendriya, For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra maladvAra A pAMca karmendriya che. daza indriyo jJAnanuM bAhya sAdhana che. mana, ahaMkAra ane buddhi A traNa jJAnanuM abhyattara sAdhana che. temane "aMta:karaNa' kahevAya che. A banne maLIne trayodazakaraNa' kahevAya che. tAmasa ahaMkArathI pAMca tanmAtrAo janme che. tanmAtra eTale sUkSma tattva - zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha A pAMca tatpAtra che. zabda tanmAtrathI zabda guNavALA AkAzanI utpatti thAya che. sparzataknAtra, zabdatanmAtra sAthe maLIne zabda-sparzaguNavALA vAyunI utpatti kare che. rUpatanmAtra zabda-sparzataknAtra sAthe maLIne tejane utpanna kare che temAM zabda-sparza-rUpa A traNa guNa hoya che. rasa tanAtra pUrvavarti traNa tanmAtra sAthe maLIne jalane utpanna kare che zabda-sparza-rUpa-rasa tenA guNa che. uparokta cAra tanmAtra sAthe maLIne gaMdhatanmAtra pRthvIne utpanna kare che jemAM pAMceya guNa hoya che. tanmAtra bhUta guNa AkAza vAyuM teja zabda zabda zabdasparza zabda, sparza zabdasparza+rUpa zabda, sparza, rUpa zabdasparzarUparasa jala zabda, sparza, rUpa, rasa zabdasparza+rUpa+rasa+gaMdha pRthvI zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha A pacIsa tattvomAM puruSa tattva vikArya-vikAraka bhAvathI rahita che. prakRti tattva vikArajanaka che, vikArya nathI. pAMca bhUta, dasa indriya, ane mana avikAraka eTale aMtimotpanna tattvo che. mahatuM ahaMkAra, ane pAMca tanmAtrAo vikArya che ane vikAraka paNa che. sAMkhyadarzana traNa pramANone mAne che : pratyakSa, anumAna ane zabda. sAMkhya darzanamAM pramAtmaka jJAnanA vyApAranI prakriyA viziSTa che. jyAre puruSa caitanyanuM buddhimAM pratibiMba paDe tyAre jJAna janme che. (pratibiMbita caitanyane vyAvahArika AtmA kahevAya che.) buddhi dvArA jJAna karavA mATe ahaMkAra, mana ane indriyono sahAro levo paDe che. buddhino e svabhAva che ke mana tathA indriyo je viSaya tenI sAme prastuta kare teno AkAra dhAraNa karI le, tene "vRtti' kahevAya che. buddhinI vRtti para caitanyano prakAza paDe che, tene jJAna kahevAya che. sAMkhyo satkAryavAdI che. upAdAna kAraNamAM kArya avazya vidyamAna hoya che, to ja kArya janmI zake che. sattva, rajasuM ane tamas prakRtimAM che tethI tamAma vikRtimAM paNa Ave che. AnAthI viparIta taiyAyiko asatkAryavAdI' che. avidyAne kAraNe prakRti ane puruSano saMyoga thayo che tethI, puruSane Adhibhautika, Adhivaidika ane AdhyAtmika duHkhanA bhAjana banavuM paDe che. A traNa duHkhathI mukata thavA prakRti ane puruSanA bhedajJAnanI jarUra che. bhedajJAnathI ja mukti maLe che. paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH / / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 5 bauddhadarzana sAra (zloka - 49) bauddhadarzananA Adya praNetA ane devatA gautamabuddha che. kSaNikavAda ane saMghAtavAda A be bauddhadarzananA mULabhUta ane viziSTa siddhAMto che. jagatanA dareka padArthonuM vAstavika astitva mAtra eka kSaNa pUratuM hoya che. A kSaNikavAdano siddhAMta che ane "A jagatamAM dareka padArtho paramANuonA samUhathI niSpanna thatA vividha AkArarUpa che. paramANunA samUhathI juduM padArthanuM svataMtra astitva nathI' A saMghAtavAdano siddhAMta che. AtmA paNa pratyakSa dekhAtI mAnasika pravRttionA pejasvarUpa ja che. te sivAya AtmAnI pRthak sattA nathI. A be siddhAMto je satyone najara samakSa rAkhIne ghaDAyA che te satyone 'Aryasatya' kahe che. Arya eTale ke vicArazIla AtmAo ja A satyane samajI zake che ane pAmI zake che. pAmara jano A satya sudhI pahoMcI zakatA nathI. teo mAtra jIve che ane marI jAya che. satyo to saMsAramAM saMkhyAtIta che paNa cAra satyo sarvezreSTha che : 1) du:kha 2) du:khasamudaya (du:khanA kAraNa) 3) du:khanirodha 4) du:khanirodhamArga, (1) paheluM Aryasatya duHkha che : du:khanI sattA eTalI Thosa che ke tene siddha karavAnI jarUra nathI. saMsAra duHkharUpa che arthAt kSaNajIvI paramANuonA banelA skandho du:kharUpa che. kAraNa ke te zAzvatano ane avayavIno bhrama utpanna kare che. A du:kharUpa skandho pAMca prakAranA che : 1) rU5 2) saMjJA 3) vedanA 4) saMskAra 5) vijJAna. rU5 : je vastumAM gurutva (bhArepaNuM) hoya ane je sthAna rokatI hoya te vastune rUpa kahevAya. pRthvI, jala, teja, vAyu ane tajanya zarIra rUpa kahevAya che. rUpathI viruddha dharmo dharAvatuM eTale je guru na hoya ane sthAna na roke te dravya "nAma" che, nAma arthAt mana ane mAnasika pravRttio. bauddha mata mujaba AtmA nAmarUpAtmaka che eTale zarIra, mana tathA bhautika ane mAnasika pravRttionA samuccayasvarUpa che. svataMtra cetanAsvarUpa ke caitanyano adhiSThAtA nathI. saMjJA : padArthanA sAkSAtkArane saMjJA kahevAya che. vedanA : saMjJA dvArA = padArthanA anubhava dvArA janmatAM sukha, duHkha ke udAsInatAnA bhAvane vedanA kahevAya che. saMskAra : smRtinI kAraNabhUta ane anubhavajanya sUkSma mAnasika pravRttine saMskAra kahe che. For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200. adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra vijJAna : loko jene caitanya kahe che te vijJAna che. vijJAna ane saMjJAmAM nirvikalpa ane savikalpa pratyakSa jevo taphAvata che. nAmajAtyAdiyojanA-rahita pratyakSa vijJAna" che. nAmajAtyAdiyojanA-sahita pratyakSa "saMjJA" che. A pAMca skandho du:kharUpa che. (2) bIju Aryasatya du:kha samudaya che : 1) jarAmaraNa 2) jAti 3) bhava 4) upAdAna 5) tRSNA 9) vedanA 7) sparza 8) khaDAyatana 9) nAmarUpa 10) vijJAna 11) saMskAra 12) avidyA : A bAra du:khanA kAraNo che. avidyA du:khonuM mULa kAraNa che. kAraNa ke samudaya zRMkhalAne paNa te ja janmAve che ane TakAve che. avidyA' eTale ajJAna. ajJAna, pUrvajanmanAM karma ane anubhavathI utpanna saMskAronuM kAraNa che eTale ke avidyA "saMskAra'ne janma Ape che. saMskAra vijJAnane janma Ape che. vijJAnane kAraNe garbhamAM bhUNane nAmarUpa maLe che. nAmarUpa eTale zarIra ane mana dvArA racAtuM saMsthAna. nAmarUpathI "paDAyatana" janme che. pAMca indriya ane mana e paDAyatana che. indriya ane mana dvArA viSayano saMparka thAya che tene "sparza' kahe che. sparzaiindriyaviSayanA saMparkathI sukha, du:kha ke udAsInatAnI anubhUti thAya che te "vedanA" che. vedanAthI 'tRSNA' janme che. tRSNA che icchA. tRSNAthI 'upAdAna' janme che. upAdAnaiAsakti. (icchAthI Asakti pedA thAya che.) AsaktithI punarjanma utpanna karavAvALuM karma che "bhava' utpanna thAya che. bhavathI janma ane janmathI jarAmaraNanI utpatti thAya che. Ama, A dvAdaza nidAna du:khanuM kAraNa bane che. dvAdaza nidAnanA pratyeka aMga paraspara kAryakAraNabhAvathI saMkaLAyelA che ane bhavacakranuM kAraNa che. bhUta, bhaviSya ane vartamAna traNe bhava A kAraNazRMkhalA sAthe saMbaMdhita che. avidyA, saMskAra A be nidAna atIta bhava sAthe saMbaddha che. vijJAna, nAmarUpa, khaDAyatana, sparza, vedanA, tRSNA, upAdAna ane bhava A ATha vartamAna bhAva sAthe saMbaddha che ane jAti ane jarAmaraNa A be nidAna bhaviSyajanma sAthe saMbaMdhita che. dvAdaza nidAnanI A prakriyAne pratItyasamutpAdanA nAme paNa oLakhavAmAM Ave che je bauddhono mULa siddhAMta kahevAya che. pratItya che anyanA AdhAre, utpAda = utpatti, arthAt sApekSakAraNatAvAda. (3) trIjuM Aryasatya duHkhanirodha che : du:khanAM kAraNo dUra thavAthI thato samasta du:khono abhAva, nirvANa athavA mokSa e ja du:khanirodha che. (4) cothuM Aryasatya duHkhanirodhamArga che : duHkhanirodhagAminI pratipatuM eTale ke nirvANano upAya e ja du:khanirodhamArga che. AryaaSTAMgika mArga . du:khane dUra karavAno eka mAtra upAya che. te A pramANe che : For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzana sAra - pariziSTa-5 201 1) samyagu jJAna 2) samyaka saMkalpa 3) samyagu vacana 4) samyak karmAta (= sadAcaraNa) 5) samyagu AjIva (= nyAyayukta dravyasAdhanA) 9) samyagu vyAyAma (= sArI mAnasikatA mATe udyama) 7) samyapha smRti (citta zarIra vi.nI anityaazucitAnI bhAvanA) 8) samyak samAdhi A aSTAMgika mArganA sevanathI prajJAno udaya thAya che ane tethI nirvANanI prApti thAya che. bauddhadarzanano saMkSipta sAra A che : dArzanika pRSThabhUmi para bauddhadarzanano vikAsa thayo tene kAraNe bauddha darzana cAra vibhAgamAM vaheMcAI gayuM. 1) vaibhASika 2) sautrAMtika 3) yogAcAra 4) mAdhyamika saMghAtavAda ane saMtAnavAdanA mULa siddhAMtomAM visaMvAda na hovA chatAM bAhyArtha = saMsAra ane nirvANanA svarUpamAM cAre saMpradAyomAM paryApta matabheda che. uparokta cAra vibhAgomAM vaibhASika ane sautrAMtika bAhyarthanI sattA svIkAre che paNa yogAcAra ane mAdhyamika bAhyArthanI sattA svIkAratA nathI. 1) vaibhASika : indriyo dvArA bAhyarthanI sattAno anubhava thAya che mATe bAhyArtha satya che. te ja pramANe nirvANa pachI paNa caitanyanI zuddha dhArA akhaMDa rahe che mATe nirvANa paNa vastusat padArtha che. vaibhASikanI A mAnyatAno bAhyArtha pratyakSavAda kahe che. 2) sautrAMtika : A saMpradAya bAhyarthanI sattAne svIkAre che, paraMtu je rIte vaibhASika saMpradAya bAhyarthane indriyagrAhya jaNAve che te rIte indriyagrAhya mAnato nathI. dareka saMskAra=padArtha kSaNika che. je padArthono indriya sAthe saMparka thAya che te padArtho kSaNika hovAthI je kSaNe indriya jJAna kare che te kSaNe te padArtha vidyamAna ja nathI tethI tenuM pratyakSa zakya nathI. cittane te padArthanAM saMvedanathI tenA rUpAdinuM anumAna thAya che. Ama bAhyArtha satuM hovA chatAM pratyakSa nathI paNa anumeya che te sautrAMtikono bAhyArthAnameyavAda che. nirvANanA viSayamAM paNa teo vaibhASikothI bhinnamata dharAve che. nirvANa samaye cittanI tamAma dhArAo vilaya pAme che. zuddha caitanya paNa rahetuM nathI. Ama nirvANa avastRsat padArtha che. 3) yogAcAra : A saMpradAya vijJAnavAdane svIkAre che. bAhyartha vastuta: satya nathI. jeno bAhyartha tarIke loko anubhava kare che ane vyavahAra kare che te temane thayeluM jJAna ja che mATe vastuta: bAhyartha satya nathI paNa tenuM vijJAna satya che. pravRtti vijJAna ane Alaya vijJAna e pramANe vijJAnanA be prakAro che. jagatanI pravRttinuM nirvAhaka pravRtti vijJAna che ane cittanI dhArA Alaya vijJAna che. nirvANa pachI zuddha cittanI dhArAnuM For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra astitva rahe che mATe nirvANa sat padArtha che. 4) mAdhyamika: mAdhyamika saMpradAya na to bAhyarthane satu mAne che na vijJAnane. temanI dRSTie 'zUnya' ja paramArtha sat che. zUnya eTale abhAva nahi paNa sadu, asad, sadasatuM ane sadasabhinna A cAra koTithI nirmukta anirvacanIya padArtha. A zunya ja satya che. nirvANa pachI paNa kazuM ja zeSa rahetuM nathI, mATe nirvANa asatya che. bauddha darzananA cAra vibhAgone nIce pramANe vaheMcI zakAya : 1) vaibhASika - bAhyArthapratyakSavAda, nirvANa satya. 2) sautrAMtika - bAhyArthAnameyavAda, nirvANa asatya. 3) yogAcAra - vijJAnavAda, nirvANa satya. 4) mAdhyamika - zUnyavAda, nirvANa asatya. cAre saMpradAyomAM vaibhASika saMpradAyano saMbaMdha hInayAna sAthe che ane anya traNa matono saMbaMdha mahAyAna sAthe che. vaibhASiko dvArA puraskRta tattvamImAMsA A pramANe che. vaibhASiko pratyeka sat padArthane "dharma' kahe che. tenuM vibhAjana A rIte karavAmAM AvyuM che : 1) pAMca skandho : rU5, vedanA, saMjJA, saMskAra, vijJAna. 2) dvAdazaAyatana: Ayatana iM anubhavanuM sAdhana. te bAra che. cha indriya ane cha viSayo. cakSurAdi pAMca indriyo ane temanA pAMca viSayo uparAMta mana ane atIndriya viSayane dharmAyatana kahevAya che. 3) aSTAdaza dhAtu: uparokta 12 Ayatana uparAMta cakSurvijJAna, zrautravijJAna, dhrANavijJAna, rasavijJAna, sparzavijJAna, manovijJAna A cha vijJAna maLIne 18 dhAtuo che. dhAtu eTale ghaTanAonA pravAhane niSpanna karanArI zakti. vijJAnavAdamAM vijJAnane be prakAranuM mAnavAmAM AvyuM che. 1) pravRttivijJAna ane 2) AlayavijJAna. dharmopacAra ane AtmopacArayukta vijJAna te pravRttivijJAna che. skandha, dhAtu, Ayatana, rUpa, vedanA, saMskAra, vi.no upacAra te dharmopacAra che ane jIvajaMtu, manuSya vi. AtmopacAra che ane te dharmopacAra ane AtmopacAra yukta vijJAna te pravRttivijJAna che. jyAM je vastu nathI tyAM te vastune mAnavI te upacAra che. upacAra kalpita hoya che. vijJAna sivAya badhuM ja kalpita che. samasta dharmonI utpAdana zaktino Azraya AlayavijJAna che. A vizva je vijJapti zaktino vilAsa che te AlayavijJAna che. zUnyavAda mata pramANe satya be prakAranAM che : 1) pAramArthika satya For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 bauddhadarzana sAra - pariziSTa-5 2) sAMvRtika satya pAramArthika satyatA mAtra catuSkoTi nirmukta "zUnya'mAM che. saMvRti eTale ke avidyA athavA ajJAnane kAraNe jAgatika padArthomAM AbhAsamAna thatI satyatA te sAMvRtika satyatA che. bauddhamatamAM pratyakSa ane anumAna e be pramANa che. pratyakSapramANa : koI paNa prakAranI kalpanAthI rahita jJAnane pratyakSa kahevAya che. nirvikalpajJAna pratyakSa pramANa che. anumAna pramANa hetu dvArA sAdhyanuM jJAna te anumAna. hetunAM traNa rUpa che : 1) pakSasattva 2) sapakSasattva 3) vipakSavyAvRtti. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 yogadarzana sAra (zloka - 47) yogadarzananA praNetA maharSi pataMjali che. sAMkhyadarzana ane yogadarzananI dArzanika vicAradhArA eka ja che. pharaka mAtra eTalo ja che ke sAMkhyadarzana nirIzvara vAdI che jyAre yoga-darzana samAdhinI siddhi mATe Izvarane mAne che. prakRti ane puruSanAM bhedajJAna mATe yoga" jarUrI che. A yoga, tenA sAdhano ane tenAthI prApta thatI siddhionuM vizada varNana e yogazAstrano pratipAdya viSaya che. yoga eTale cittanI vRttiono nirodha. jJAnanA atyaMtara kAraNa ahaMkAra, buddhi ane manarUpa aMta:karaNane ja citta kahevAya che. indriyoe buddhi samakSa upasthita karelA viSayonA AkAramAM buddhinuM pariNata thavuM te ja vRtti che. vRttinA pAMca bheda che : 1) pramANa 2) viparyaya 3) vikalpa 4) nidrA 5) smRti pramANaH yathArthavRtine pramANa kahevAya che. tenA traNa bheda che : pratyakSa - anumAna ane Agama. viparyaya : ayathArthavRtti je viparyaya kahevAya. vikalpa: asatya padArthonuM jJAna jema ke, saha : zisamrAhya vi. ne vikalpa kahevAya. nidrA ane smRti spaSTa che. tamAma vRttio be prakAranI hoya che. kliSTa ane akliSTa. kliSTa eTale klezathI sahita vRtti. akliSTa eTale klezathI rahita vRtti. kleza eTale du:khanAM kAraNo. kleza pAMca che. avidyA-asmitA-rAgaveSa-abhiniveza. anityane nitya mAnavuM, azucine zuci mAnavuM, du:khane sukha mAnavuM ane je AtmA nathI tene AtmA mAnavo A cAra avidyAnA mukha che. paravartI cAra klezonuM mULa kAraNa avidyA che. prakRti ane puruSanA atyaMta abhedano bhrama asmitA che. rAga-dveSa prasiddha che. abhiniveza eTale maraNano bhaya. A pAMca kleza karbhAzayanuM mULa che. tene kAraNe ja janma-janmAMtaramAM AyuSya ane bhogarUpa vipAka bhogavavA paDe che. cittajanya vRttiono tenAM kAraNamAM laya karavo tene nirodha kahevAya che. nirodhanA be upAya che : 1) abhyAsa 2) vairAgya cittane ekAgra avasthAmAM sthira karavA punaH punaH prayatna karavo te abhyAsa che. duSTa ane adRSTa sukhonI tRSNAno abhAva vairAgya che. te be prakArano che - para ane apara. jAgatika viSayonI tRSNAno abhAva apara vairAgya che ane prakRtinA guNonI tRSNAno abhAva para vairAgya che. For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana - pariziSTa-6 205 abhyAsa ane vairAgya uparAMta Izva2praNidhAnathI paNa yoga siddha thAya che. Izvarane potAnAM samasta kAryonuM samarpaNa ka2vuM te ja tenuM praNidhAna che. 'om' kAra Izvarano vAcaka che. praNidhAnathI prasanna thayelo Izvara vikSepo ane aMtarAyone dUra karI yoganI prasAdI Ape che. 'cittavRttinirodha' yoganuM sAmAnya lakSaNa che. vizeSa lakSaNa pramANe yoganA prakAra che : saMprajJAtayoga ane asaMprajJAtayoga. cittanI pAMca avasthAo che : kSipta, vikSipta, mUDha, ekAgra, niruddha. kSiptAvasthA sattvapradhAna che paNa temAM rajasnuM prAbalya che. vikSiptAvasthA paNa sattvapradhAna che, temAM rajanuM prAbalya nathI. mUDhAvasthA tamaHpradhAna che. A traNa avasthAo samAdhimAM anupayogI che. 'ekAgra' ane 'niruddha' avasthAmAM samAdhino udaya thAya che. jyAre anya tamAma vRttiono nirodha karIne citta dhyeya para ekAgra bane che, tene saMprajJAtasamAdhi kahe che. dhyeya vRttino paNa nirodha thavAthI niruddha avasthAmAM asaMprajJAtasamAdhino udaya thAya che. vRttinirodha thavAthI tajjanya duHkhanA bhogathI nivRtti maLe te saMprajJAta samAdhinuM phaLa che. temAM dhyeyano sAkSAtkAra thAya che, 'samApatti' thAya che. asaMprajJAta avasthAmAM vRttionAM AzrayabhUta cittano paNa nAza thAya che ane prArabdhakarmano nAza thatAM mokSa maLe che. A avasthAmAM puruSa potAnA svarUpamAM avasthita 2he che. saMprajJAtasamAdhinA cAra prakAra che - savitarka, savicAra, sAnaMda, sAsmita. 1) jemAM skUla viSayone AzrayIne anitya-azuci-du:kha-anAtmatArUpanI bhAvanA bhAvavAmAM Ave te savitarkasamAdhi. 2) jemAM sUkSma (tanmAtra) viSayone AzrayIne anityAdi bhAvanA karavAmAM Ave te savicA2samAdhi. 3) sUkSma tattvano sAkSAtkAra karyA pachI indriyomAM dhAraNAdinI pravRtti thAya tene sAnaMdasamAdhi kahe che. 4) asmitAvRttinI dhAraNA-dhyAnanI pravRttine sAsmitasamAdhi kahe che. samAdhinI sAdhanA mATe yoganAM ATha aMgo sahAyaka bane che. yama-niyama-Asana-prANAyAma-pratyAhAradhAraNA-dhyAna-samAdhi A ATha yogAMgo che. ahiMsA-satya- acaurya-brahmacarya ane aparigraha A pAMca 'yama' che. zauca-saMtoSa-tapa-svAdhyAya-IzvarapraNidhAna A 'niyamo' che. 'Asana' eTale zarIranA saMsthAnavizeSa. 'prANAyAma' eTale zvAsa-prazvAsanI gatino viccheda karavo. 'pratyAhAra' eTale indriyanigraha. 'dhAraNA' eTale padArthanA je dezamAM (mastaka vi.) dhyeyanuM ciMtana karavuM hoya tyAM cittane sthira karavuM. For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra dhyAna' eTale dhyeyamAM cittanI ekAgratA. samAdhi' eTale dhyAnamAM jyAre dhyAtA-dhyaya-dhyAnano bheda vilIna thaI jAya te avasthA samAdhi che. yama-niyama-Asana-prANAyAma ane pratyAhArathI deha, indriya ane prANano nigraha thAya che.' dhAraNA-dhyAna-samAdhithI cittano nigraha thAya che. dhAraNA, dhyAna, samAdhinI ekatra pravRttine "saMyama' kahe che. tenAthI anekavidha siddhio prApta thAya che ane vRttino nirodha thavAthI guNo puruSArthazUnya banI potapotAnA kAraNamAM vilaya pAmI jAya che. phaLasvarUpe puruSa svarUpamAM pratiSThita banI kevalya prApta kare che. For Personal Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 7 vaizeSika darzana sAra (zloka - 47) vaizeSika sUtronA racayitA kaNAda munie pravartAveluM darzana te vaizeSika darzana che. vizeSa' nAmanA viziSTa padArthanI mAnyatAne kAraNe A darzananuM nAma "vaizeSika" evuM paDyuM che. jagatkartA Izvara zaMkara deva tarIke upAsya che. jJAnano viSaya bane tene (ya) athavA abhidhA = zabdano viSaya bane (abhidheya) tene padArtha kahevAya. padArtho sAta che : dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAya ane abhAva. 1. dravya kAryanAM samavAyI kAraNa tathA guNa ane karmanA AzrayabhUta padArthane dravya kahevAya. dravyo nava che : pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA ane mana. pRthvI : gabdha nAmano asAdhAraNa guNa dharAvatuM dravya pRthvI che. tenA be prakAra che : nitya tathA anitya. paramANurUpa pRthvI nitya che. kAryarUpa pRthvI anitya che. tenA traNa bheda che : zarIra, indriya ane viSaya. jala : zItasparza viziSTa dravya "jala" che. agniH uSNasparza viziSTa dravya "agni che. vAyuM anuSkAzItasparza viziSTa dravya vAyu che te rUparahita che. pRthvInI jema A traNa dravyonA nitya ane anitya bheda samajI levA. AkAzaH zabda guNanuM Azraya dravya - 'AkAza che. te nitya che, parama mahatuM parimANavALuM che, amUrta che. kAlaH bhUta-bhaviSya-vartamAnanuM asAdhAraNa kAraNa banatuM dravya "kAla' che. AkAzanI jema te paNa nityavibha-amUrta che. dizA : pUrvAdi dezanA vyavahAranuM asAdhAraNa kAraNabhUta dravya dizA che, te paNa nitya-vibhu ane amUrta che. AtmAH jJAnAdi vizeSa guNono Azraya AtmA che. te nitya che, vibhu che, amUrta che. potAno AtmA pratyakSa che anyano AtmA anumeya che ane prati zarIra bhinna paNa che. AtmA be prakAranA che : jIvAtmA ane paramAtmA. jIvAtmA aneka che. paramAtmA eka. paramAtmA nitya che, vizeSa guNono Azraya che, sRSTinuM nimitta kAraNa che. mana jenI sahAyatAthI AtmA sukhAdino anubhava kare che te "mana" che. te aNuparimANa dharAve che. 2. guNa : dravyamAM AzrayIne rahenAro nirguNa ane niSkriya padArtha "guNa' che tenI saMkhyA covIsa che. (prAcIna sUtramAM 17 guNo che. temAM 7 umeravAmAM AvyA che) rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMkhyA, parimANa, For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, buddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayatna, gurutva, dravatva, sneha, saMskAra, zabda, dharma ane adharma. (mULamAM 'vega" ne pacIsamAM guNa tarIke darzAvavAmAM Avyo che.) guNo be prakAranA che : sAmAnya ane vizeSa. buddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa prayatna, dharma ane adharma A ATha guNa mAtra AtmAmAM ja rahe che mATe vizeSa guNa che. bIjA sAmAnya guNo che. (pratyeka guNonAM lakSaNabhedanuM varNana tarkasaMgrahamAM jovA maLe che.) 3. karma H guNanI jema ja karma paNa dravyavRtti dharma che te guNathI bhinna che. pRthvI jala-teja vAyu ane mana A pAMca dravyomAM ja karma = kriyA jovA maLe che. tenA pAMca prakAra che : (1) uttepaNa = upara tarapha gativALI kriyA (2) apakSepaNa = nIce tarapha gativALI kriyA (3) AkuMcana = saMkoca (4) prasAraNa = vistAra (5) gamana. 4. sAmAnya : je svayaM eka che paNa anekamAM rahe che te sAmAnya' tenuM bIjuM nAma jAti che. sajAtIya dravyAdimAM samAnatA ane vijAtIya dravyAdimAM bheda jAtine kAraNe jovA maLe che, te nitya che. para ane apara be prakAranA sAmAnya che. dravya-guNa-karma traNeyamAM vartamAna sattA nAmanI jAti para sAmAnya che. te sivAyanI jAtio ekabIjAnI apekSAe para ke apara bane che. 5. vizeSa : samAna jAtIya padArthomAM bheda karanAra vizeSa che. be paramANuomAM vizeSane kAraNe bheda che. te nitya dravyamAM rahe che ane svayaM nirvizeSa che, anaMta che. 3. samavAya : padArtho be prakAranA hoya che : (1) yutasiddha ane (2) ayutasiddha. yutasiddha padArtho eTale je padArtho anyathA AdhAra vinA svataMtrapaNe astitva dharAvatA hoya. je padArthone astitva mATe anyanA AdhAre avalaMbita rahevuM paDatuM hoya te ayutasiddha padArtho che. ayutasiddha padArtho pAMca che. (1) avayava - avayavI (2) guNa - guNI (3) kriyA - kriyAvAna (4) jAti - vyakti (5) vizeSa - nitya dravyo. yutasiddha padArthono saMyoga saMbaMdha hoya che jyAre ayutasiddha padArthono saMbaMdha "samavAya' kahevAya che. samavAya saMbaMdha nitya che. kArya-kAraNa bhAvano AdhAra A saMbaMdha che. 7. abhAva : cha padArthothI bhinna padArthane abhAva kahe che. tenA be prakAra che : saMsargAbhAva ane anyonyAbhAva - be vastunA saMbaMdhono niSedha saMsargAbhAvathI thAya che, ane be vastu vacce bheda anyonyAbhAvathI sAbita thAya che. saMsargabhAvanA traNa prakAra che : (1) prAgabhAva (2) praasAbhAva (3) atyaMtabhAva prAgabhAva = vastunI utpatti pahelAM jaNAto te vastuno abhAva. pradhvasAbhAva = vastunA nAza bAda jaNAto te vastuno abhAva. atyaMtAbhAva = je vastuono saMsarga vidyamAna nathI temano atyaMtabhAva hoya che. prAgabhAva ane For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana sAra - pariziSTa-7 209 praasAbhAvathI bhinna saMsargabhAvane atyaMtAbhAva kahevAya che. koI paNa vastu koI paNa adhikaraNamAM saMbaMdha vizeSathI ja vidyamAna hoya che eTale AdhAra AdheyabhAva, saMbaMdhane AdhAre ja ghaDAya che. be vastuono saMsarga traNe kALamAM vidyamAna na banI zake tema hoya tyAM te vastuno atyaMtAbhAva hoya che. jema ke, bhUtala para ghaTa saMyoga saMbaMdhathI hoya che paNa samavAya saMbaMdhathI traNe kALamAM hoto nathI. mATe bhUtala para samavAya saMbaMdhathI ghaTano atyaMtabhAva pratIta thAya che. svAbhAvika rIte ja te nitya che. jeno abhAva hoya te abhAvano pratiyogI kahevAya che. atyaMtAbhAvamAM pratiyogitA saMsargAvacchinna hoya che. arthAt koI vastuno anya vastumAM vizeSa saMbaMdhane AdhAre ja abhAva svIkAravAmAM Ave che. nyAya temaja vaizeSika banne darzanoe kAlAMtare samAna padArtha vyavasthA svIkArI, tethI eka gaNAvA lAgyA chatAM temanAmAM prAcIna-navInano mAnyatA bheda rahyo che. ghaNI bAbatamAM prAcIna ane navInonA mata judA che. navya matane samajavA avacchedaka - anuyogI - pratiyogI - avacchinna vagere ghaNI paribhASAo samajavI paDe che. je tajjJa pAse sUtragraMthonuM adhyayana karavAthI jANI zakAya che. pramANanI vyavasthA nyAyadarzana pramANe ja che. pramANa cAra che. pratyakSa anumAna, upamAna ane zabda. For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 8 mImAMsAdarzana sAra (zloka - 48-49) mImAMsA darzananA praNetA koI nathI, sarvajJa-sarvadarzI ke sarva zaktimAna devatAmAM mImAMsako vizvAsa karatA nathI. nitya ane apauruSeya "veda" ja mImAMsakonA devatA che. vedamAM darzAvavAmAM AvelAM "karmo ja dharmarUpa che ane te karmonI vyavasthA karavI te ja mImAMsAnuM prayojana che. mImAMsAno AdhArabhUta graMtha "jaimini sUtro" che. jaimini RSi tenA kartA che. tattvasamIkSAnI bAbatamAM mImAMsAnA traNa mata che. jeno AdhAra bhinna bhinna vicArasaraNI che. 1) gurumata : prabhAkaramizra tenA pravartaka che. 2) bhATTamataH kumArila bhaTTa tenA pravartaka che. 3) mizramataH murArimizra tenA pravartaka che. gurumata anusAra padArtha vyavasthA : padArtho ATha che : dravya-guNa-karma-sAmAnya-parataMtratA-zakti-sAdRzya ane saMkhyA. dravya, guNa ane karma, kAryajanaka nathI. temanAmAM rahela "zakti' nAmano padArtha kAryajanaka che. sAdRzya eTale samAnatA ane saMkhyA eTale ekatva-dvivAdi gaNanA. bhAdRmatAnusAre padArtha vyavasthA : padArtho pAMca che : dravya-guNa-karma-sAmAnya ane abhAva. dravya agiyAra che. pRthvI-jala-tejo-vAyu-AkAzakAla-dizA-AtmA-mana-aMdhakAra ane zabda. guNa-karma vagere anya padArthonuM varNana vaizeSiko pramANe ja che. mizramatAnusAre padArtha vyavasthA : 'muraskRtIya: pancA:' A ukti anusAra murArimizranI padArtha vyavasthA taddana alaga paDe che. murArinA mate brahma ja ekameva satya padArtha che. laukika vyavahAranI upapatti mATe anya cAra padArtho mAnyA che 1) dharmAvizeSa - ghaTatAdinA AdhAra ghaTAdi. 2) dharmavizeSa - ghaTanAM Adheya ghaTatvAdi. 3) AdhAravizeSa - kAlakRta bheda. rUAna ghaTa: tavAna ghaTa: 4) pradezavizeSa - dezakRta bheda. gRhe paTa: mUtapara: ityAdi For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsAdarzana sAra - pariziSTa-8 211 pramANanA cha prakAra che : pratyakSa, anumAna, upamAna, zabda, arthApatti ane anupalabdhi. sAdhAraNa matabheda sivAya pratyakSa ane anumAna pramANanI vyAkhyAo vaizeSika sammata ja che. upamAna pramANa: najara sAme dekhAtI vastunA sAdRzyathI mRta vastunAM sAdRzyanuM jJAna te upamAna che. temAM AptavAkyanAM zravaNanI jarUra nathI. zabda : zabdo arthanuM jJAna karAve che. zabdo dvArA te te padothI te te padArthonI upasthiti thAya che. A padajanya padArthonI upasthiti jyAre eka asaMnikRSTa vAkyanA arthano bodha karAve tyAre te zabdo pramA kahevAya che. vAkya be prakAranAM che : nitya ane anitya. laukikavAkyo anitya che ane vedavAkyo nitya che. vedavAkyo pAMca prakAranAM che. vidhi, maMtra, nAmadheya, niSedha ane arthavAda. (1) karma karavAnI preraNA ApatAM vAkyo vidhivAkyo che. "svAmI neta' (svarganI kAmanAvALo yajJa kare) A vAkya svarganI icchA dharAvanAra vyaktine yajJanI preraNA kare che. (2) anuSThAnanA arthanuM smaraNa karAvatAM vAkyo maMtravAkyo che. (3) je vAkyo dvArA yajJanuM nAma sUcavavAmAM Ave te nAmadheyavAkyo che. (4) anucita kAryono niSedha darzAvanAra vAkyo niSedhavAkyo che. (5) prazaMsA paraka vAkyone arthavAdavAkyo kahevAya che. pAMceya prakAranA vAkyomAM vidhi' pradhAna che. anya cAra prakAranAM vAkyonuM tAtparya paNa vidhivAkyamAM ja hoya che. 'vidhi' cAra prakAranI che. 1) utpattividhi 2) viniyogavidhi 3) adhikAravidhi 4) prayogavidhi yajJAdi karmonAM svarUpane darzAvanAra vAkyo utpattividhi kahevAya. aMga ane pradhAnano saMbaMdha darzAvanAra vAkyo viniyogavidhi kahevAya. karmathI utpanna thatAM phaLanAM svAmitvano bodha karAvatAM vAkyo adhikAravidhi kahevAya. For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra kramAdipUrvaka yoganI saMpannatA prayogavidhi dvArA darzAvavAmAM Ave che. vistRta viSayavALA vedanAM vidhivAkyonA arthano nirNaya karavA mATe cha pramANono upayoga thAya che. (1) zruti (2) liMga (3) vAkya (4) prakaraNa (5) sthAna (9) samAkhyA. arthApattipramANa : daSTa arthanI vyAkhyA karavA mATe adRSTa arthanI kalpanA karavI te arthapatti che. anyathA-anupapatti e arthapattinuM bIja che. je adRSTa arthanI kalpanA vagara (anyathA) dRSTa arthanI upapatti iM saMgati na thaI zake (anupapatti) te adRSTArthanI kalpanA arthapattipramANa che. (juo zloka - 9) jema ke pInoDavuM kevadratto divA na muMjo | ahIM pInatva dRSTArtha che. (ane dIvA abhojana) rAtribhojana adRSTArtha che. rAtribhojana vinA pInatva ane dIvA abhojananI upapatti zakya nathI. arthapatti be prakAranI che : dRSTArthopatti, kRtArthapatti. jyAM upapatti mATe anya "vastunI kalpanA karavAmAM Ave te dRSTArthopatti ane jyAM upapatti mATe anya "zabda"nI kalpanA karavAmAM Ave te zrutAthapatti. anupalabdhipramANa : koI padArthanI upasthiti mATe samagra sAdhana upalabdha che chatAM tenI upalabdhi na thAya tethI teno abhAva siddha thAya. yogyAnupalabdhine kAraNe vastunA abhAvanI upasthitinuM grAhaka pramANa anupalabdhi prabhAkara (gurumata) anupalabdhine pramANa mAnatA nathI. prAmANyavicAra : "prAmANyavAda' mImAMsakono viziSTa siddhAMta che. '3yaM dhaTa:' vagere jJAna utpanna thayA pachI e jJAnanI satyatA (utpanna thayeluM A jJAna sAcuM che ke khoTuM ? teno nirNaya) te jJAna dvArA ja thAya che ke te mATe anya jJAnanI apekSA rahe che ? A prazna prAmANyavAdanuM hRdaya che. prAmANya = jJAnanI satyatA, naiyAyiko jJAnanI satyatA mATe anya jJAnanI apekSA rAkhe che. '3yaM ITa: ti jJAnavAnaE' athavA 'ghaTamarda nAnAni' e enu-vyavasAyAtmaka jJAna prathama jJAnanA (ayaM ghaTa:) prAmAyano nizcaya karAve che. Ama, jJAnanuM prAmANya anya jJAna para AdhArita hovAthI naiyAyiko parata: prAmANyavAdI kahevAya che. mImAMsako svataHprAmANyavAdI che. arthAt jJAnanI satyatAno nirNaya jJAna svayaM ja kare che. te mATe anyanI = paranI jarUra nathI. A temanI mAnyatA che. svata: prAmANyavAdI hovA chatAM mImAMsAnA traNe mato alaga alaga rIte tenI samaja Ape che gurumataH dareka jJAna sAcuM ja hoya che. "bhrama'nuM astitva ja nathI mATe je sAmagrI jJAnajanaka che, te sAmagrI ja jJAnanA prAmAyano graha karAve che. jema dIpakano prakAza svayaMne ane anya padArthane prakAzita For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsAdarzana sAra - pariziSTa-8 213 kare che tema jJAna paNa svayaMne ane padArthane prakAzita kare che. bhaTTamata : 'yaM ghaTa:' evuM jJAna jyAre utpanna thAya che tyAre ja jJAnanA viSaya ghaTamAM 'jJAtatA' nAmanA padArthanI utpatti thAya che. jJAto ghaTaH' e pratIti jJAtatAnI sAdhaka che. A jJAtatA jJAnanAM prAmANyano nizcaya karAve che. mizramata : naiyAyikonI jema ja mizra paNa anuvyavasAyAtmaka jJAna prAmANyotpAdaka che tema mAne che. (traNe matomAM vAstavika svata: prAmANyatA gurumatanI ja jaNAya che.) prAmANyanI jema aprAmANyano paNa nizcaya svataH thAya che ke parata: e prazna che. mImAMsako aprAmANyagrahane parata: ja mAne che. zaktimAM rajatanuM jJAna anya jJAnathI bAdhita thAya to ja tenA aprAmANyano nizcaya thAya che. bhramAtmakajJAnanA viSayamAM mImAMsakono svataMtra mata che. prabhAkaramizranI mAnyatA pramANe dareka jJAna pramAtmaka ja hoya che. "bhrama'nuM astitva ja nathI. zaktimAM rajatanAM jJAnane bhramAtmaka kahevAmAM Ave che te satya nathI. bhramasthaLe cAkacikya vagere 2jatanA dharmo joI rajatanI smRti thAya che. (te smRti che, bhrama nathI) ane zakti ane rajatano bheda pakaDAto nathI A ja bhramanI prakriyA che. vastutaH te bhrama nathI paNa bhedAgraha che. teno A mata akhyAtinA nAme prasiddha che. bhaTTa ane murAri banneno mata naiyAyika jevo ja che. tene viparItAkhyAti kahe che. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da pariziSTa vedAntadarzana sAra (zloka - 50-51) 'vedAMta' eTale vedono aMtabhAga, vedonA pUrvabhAgamAM yajJAdi karmonAM maMtro che ane uttarabhAgamAM AtmajJAnamAM maMtro che, tene upaniSad maMtro kahevAya che. upaniSado vedanA aMtamAM che tethI te vedAMta che ane upaniSad maMtronI ekavAkyatA sthApavA mATe racAyelA siddhAMto te 'vedAMtadarzana' che. bAdarAyaNa RSinAM 'brahmasUtro' vedAMtano mUlAdhAra che. vedAMtane uttaramImAMsA paNa kahevAya che. pUrvamImAMsAnI jema ja vedAMtamAM koI devivazeSa Izvara tarIke saMmata nathI. upaniSadonAM tamAma vAkyonuM tAtparya eka ane pratyeka AtmA sAthe abhinna 'brahma' - tattvamAM che. A vedAMtano kendravartI vicAra che. brahmanI ja ekamAtra sattAno svIkAra ane brahma sivAya tamAma padArthanI sattAno asvIkA2 ka2vAne kA2Ne A darzana 'advaitavAdI' darzana tarIke prasiddha che. dvaitaiMbheda, advaitaiMabheda. tamAma tattvonA brahma sAthe abhedanuM pratipAdana advaita siddhAMtamAM karavAmAM Ave che. advaitavAdane samajavA keTalAka anya siddhAMto khyAlamAM rAkhavA jarUrI che. (1) AtmA svayaMsiddha che. tenI siddhi mATe koI pramANanI jarUra nathI. (2) AtmA jJAna = jJaptisvarUpa che. (3) jJAtA ane jJAna bhinna bhinna nathI. (4) jJAnanA viSayabhUta padArthonuM svataMtra astitva nathI. jagatamAM dekhAtI vastuonuM AkAra sahita svarUpa je uttpattizIla ane vinAzazIla che te satya nathI. kAraNa ke satya haMmezAM trikAlAtIta hoya che. tamAma padArthonuM mULa upAdAnasvarUpa je sadA avinAzI che te ja satya che ane te eka ja che. A tattvanuM nAma ja 'brahma' che. brahma jagatanI utpatti sthiti, layanuM kAraNa che, sat, cit ane AnaMdasvarUpa che, te triguNAtIta che. jIva ke jagatanA koI guNa tenI para Aropita nathI. te traNa prakA2nA bhedathI mukata che. bhedanA traNa prakAra che : (1) vijAtIyabheda (2) sajAtIyabheda (3) svagatabheda. manuSya ane pazunI jAti bhinna che mATe te be vacce vijAtIyabheda che. bhAratIya manuSya ane videzI manuSya vacce dezakRta sajAtIyabheda che ane pratyeka manuSya anya tamAma manuSyothI ane vastuothI judo che te 'svagatabheda'ne kAraNe che. dazyamAna jagatamAM dvaitanI pratIti 'mAyA'ne kAraNe thAya che. mAyA eTale ajJAna. jema agninI dAhaka zakti che tema mAyA brahmanI ja eka zakti che. te sat paNa nathI, asat paNa nathI. sadasat paNa nathI. sadasad bhinna paNa nathI. tenA svarUpanuM nirvacana karavuM zakya nathI, te sattva rajasa, tamas A traNa guNAtmaka che ane jJAnanI virodhinI che. For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedAntadarzana sAra - pariziSTa-9 215 A mAyAne ja samaSTinA = samUhanA abhiprAyathI eka ane vyaSTinA abhiprAyathI aneka kahevAmAM Ave che. samaSTi ajJAnanI utkRSTa upAdhi che te vizuddha che, kAraNa sattvaguNa pradhAna che. utkRSTopAdhirUpa caitanyane Izvara kahevAya che, te badhAM ja kAryonuM kAraNa che mATe tene kAraNa zarIra kahevAya che. sAttvika hovAthI AnaMdamayakoSa kahevAya che. samaSTimAM badhAM ja kAryono uparama thAya che tethI tene "suSupti' kahevAya che. vyaSTi ajJAnanI nikRSTa upAdhi che. temAM rajalsa ane tamasuthI abhibhUta - malina sattvanI pradhAnatA hoya che. A upAdhiyukta caitanya prAjJa kahevAya che. pra = prakRSTa ajJa = ajJAnI. alpajJa ane anIzvara. A upAdhi paNa kAraNa zarIra - AnaMdamayakoSa - ane suSuptisvarUpa che. ajJAnanI be zakti che. AvaraNa ane vikSepa. AvaraNa zakti eTale vastumAM mULa svarUpane DhAMkI devAnI zakti ane vikSepa zakti eTale eka vastu para anya vastuno Aropa karavAnI zakti. AvaraNa zaktine kAraNe kartutva-bhoknatva-sukha duHkhAdi bhAvono anubhava thAya che. vikSepazakti prapaca utpanna kare che, te tama: pradhAna hoya che. tama:sahita ajJAnopahita caitanya AkAzanI utpattinuM kAraNa bane che. AkAzathI vAyu, vAyuthI agni, agnithI jala, jalathI pRthvI utpanna thAya che. temAM sattva, rajasu, tamasuM, pragaTe che. A pAMca bhUtone 'tanmAtra' kahe che. temAMthI ja sUkSma zarIra ane sthUla zarIranI utpatti thAya che. bhUtotpattinI paMcIkaraNa' prakriyA vedAMtamAM vistArathI jovA maLe che. sUkSma zarIranA sattara avayavo che. pAMca jJAnendriya, buddhi ane mana, pAMca karmendriya ane pAMca vAyu. jJAnendriya, mana ane buddhi aMta:karaNa che ane aMta:karaNAvacchinna caitanyane vyAvahArika jIva kahevAya che. je ihaloka-paralokamAM gamana kare che. jJAnendriyo sahita buddha "vijJAnamayakoSa' bane che. jJAnendriya sahita mana "manomayakoSa' bane che. pAMca vAyuM (prANa, udAna, apAna, samAna, vyAna) karmendriya sAthe maLIne prANamayakoSa bane che. vijJAnamayakoSa + manomayakoSa + prANamayakoSa A traNe koSa maLIne sUkSma zarIra bane che. temAMthI sthUla zarIranI utpatti thAya che. vyaSTi upahita caitanya jyAre skUla zarIrAdimAM praveze tyAre "vizva" bane che. A samagra vizva vastuta: AtmasvarUpa nathI paNa adhyAropane kAraNe AtmarUpa bhAse che. A adhyAropanI nivRtti mATe zravaNa, manana, nididhyAsana ane samAdhyanuSThA apekSita che. sAdhanacatuSTayasaMpanna pramAtA brahmavid guru pAse niraMtara zravaNAdinuM anuSThAna kare to tenA bhramanI nivRtti thAya che ane advaitano anubhava thAya che. (1) nityAnitya vastuviveka, (2) ihaloka paraloka saMbaMdhI phaLanA upabhogano virAga (3) zamAdi cha guNonI prApti (zama, dama, uparAMti (= karmatyAga) titikSA (sahanazIlatA), samAdhi ane zraddhA A cha guNo che.) (4) mumukSA = mokSanI icchA. A cAra guNonA sevanapUrvaka zravaNAdi sevavA joIe. pramANanI bAbatamAM vedAMta ane mImAMsA darzanano mata eka ja che. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 10 cArvAka (lokAyata) mata sAra (zloka - 52) lokAyatamatanA praNetA bRhaspati nAmanA ajJAta AcArya che. te koI iSTa devatAne mAnatA nathI. A darzananuM bIjuM nAma cArvAkadarzana che. tattvapraNAlI : pRthvI, jala, tejasa, vAyu A cAra mULa tattvo che. te cAre tattvonAM saMmizraNathI za2I2, indriya ke viSayanI racanA thAya che. cAra mULa tattvonuM viziSTa saMyojana thavAthI caitanyanI utpatti thAya che. jema kAthA ane cUnAnAM mizraNathI lAlAza pedA thAya che. kiNva nAmanA bIja tema ja itara padArthonAM saMyojanathI madirA (madyazakti) janme che. te ja rIte caitanya bhUtonA saMyojanathI ja janme che ane te saMyojana tUTI jatAM nAza pAme che. AtmA nAmanuM koI tattva nathI. A jIvanamAM upalabdha bhogonuM sevana karavuM te ja parama puruSArtha che ane ma2Na e ja mokSa che. pratyakSa sivAya koI pramANa nathI. (zabdapramANano aMtarbhAva pratyakSamAM ja thaI jAya che.) je padArtho indriyagrAhya banatA nathI temanI sattA ja nathI. Izvara, svarga, naraka, puNya-pApa, karma, paraloka vagere kazuM ja nathI mATe ja tattvajJAnanI jarUra nathI. khAvuM, pIvuM moja ka2vI e ja jIvananuM 52ma lakSya che. maraNa pachI koI caitanyanuM astitva ja rahetuM nathI. - A graMthanA preraka dIkSAyugapravartaka tapAgacchAdhirAja AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya pa.pU. munirAja zrI vairAgyarativijayajI ma.sA. dvArA saMpAdita SaDdarzana samuccayamAMthI sAbhAra. For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 11 padArtha-vAkyartha mahAvAkyArtha-aidatparyArtha (zloka - kapa) padArtha, vAkyartha, mahAvAkyartha ane aidampardhArthane 'sarvAna mUtana na dantavyani' A zAstrokta vAkyanA AdhAre vicArIe to A pramANe padArtha Adi prApta thAya. padArtha = jIvAnAm pIDAM na viddhyAt / sarva jIvo haNavA yogya nathI' A vAkyano padArtha to spaSTa ja che ke koIpaNa jIvane manathI ke vacanathI ke kAyAthI lezamAtra pIDA upajAvavI nahi. vAkyArtha = cAlanAgamyaH evaM sati caityagRhalocakaraNAdikam akaraNIyaM sAdhuzrAddhAnAm akartavyam Apannam, tatrApi parapIDAnugamAt / jo koIpaNa jIvane pIDA na upajAvavI e kartavya hoya to zrAvakone mATe jinamaMdira baMdhAvavA yogya raheze nahi. kAraNa ke temAM ghaNAM trAsasthAvara jIvone thanArI pIDA TALI zakAya tema nathI. tema ja sAdhuo mATe ekabIjAno kezaloca karavAnuM paNa ucita nahi gaNAya. kAraNa ke temAM paNa bIjAne gADha pIDA UpajatI hoya che. A eka saMdeha che ane te ja vAkyArtharUpa che. tenuM ja bIjuM nAma cAlanA che. mahAvAkyArtha = pratyavasthAna A cAlanAnuM pratyavasthAna eTale ke samAdhAna e ja mahAvAkyartha che. avidhikaraNanAntarIyakAsatpravRttinivRttipariNAmajanitasyAhiMsAnubandhasya pracyavAt, tasmAt vidhinA eva yatitavyam / jinamaMdiranuM nirmANa karavAmAM ke kezalocAdi karavAmAM hiMsAno doSa to che, paNa te avidhithI karavAmAM Ave to, anyathA nahi. vidhinuM pAlana karavAthI asatupravRttithI nivRttino pariNAma jAgyA vinA raheto nathI ane asat pravRttithI nivRttino je pariNAma che te AtmAne ahiMsAnI dizAmAM pragati karAvanAra che mATe caityagRha ane kezaloca vagere kAryomAM vidhipUrvaka pravartavuM joIe. "avidizaraki mAvihipa humeva si | to vigiTnamavaM ||" ti muvidhaaFrUvaM tu - upadeza pada zrI upadezapadanA 867 zlokamAM paNa kahyuM che ke, "avidhi karavAmAM AjJAnI virAdhanA thatI hovAthI caityagRhAdinuM karavuM doSa yukta che mATe vidhipAlanamAM prayatna karavo e mahAvAkyarthanuM svarUpa che. edamparyArtha = AjJA dharme sAraH 'mAva sarvatra dharme sAra:' A rIte koIpaNa jIvanI hiMsA na karavI" A vAkyano audampardhArtha e phalita thAya che ke bhagavAnanI AjJA e ja dharmakRtyamAM sAra che." - upadezarahasya For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 12 mULa zloka tathA zlokArtha / / atha prathamo'dhikAraH / / 1 aindravRndanataM natvA, vItarAgaM svayambhuvam / adhyAtmopaniSannAmA, grantho'smAbhirvidhIyate / / 1 / / 2 AtmAnamadhikRtya syAdyaH paJcAcAracArimA / zabdayogArthanipuNAstadadhyAtma pracakSate / / 2 / / 3 rUDhyarthanipuNAstvAhuSTiAttaM maitryAdivAsitam / adhyAtma nirmalaM bAhyavyavahAropabRMhitam / / 3 / / 4 evambhUtanaye jJeyaH, prathamo'rtho'tra kovidaiH / yathAyathaM dvitIyo'rtho, vyavahArarjusUtrayoH" / / 4 / / 5 galannayakRtabhrAntiryaH syAdvizrAntisammukhaH / syAdvAdavizadAlokaH', sa evAdhyAtmabhAjanam / / 5 / / 6 manovatso yuktigavIM madhyasthasyAnudhAvati / tAmAkarSati pucchena tucchAgrahamanaHkapiH / / 6 / / 7 anarthAyaiva nArthAya, jAtiprAyoTA yuktayaH / hastI hantIti vacane, prAptAprAptavikalpavat / / 7 / / 8 jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu niSTAyaH / / 8 / / 9 AgamaSTopapattiSTA, sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmAnAM, sadbhAvapratipattaye / / 9 / / 10 antarAM kevalajJAnaM chadmasthAH khalvacakSuSaH / hastasparzasamaM zAstrajJAnaM tadvyavahArakRt / / 10 / / 11 zuddhoJchAdyapi zAstrAjJAnirapekSasya no hitam / bhautahanturyathA' tasya padasparzaniSedhanam / / 11 / / For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 II prathama adhikAra II indronA samUha jeozrIne namaskAra kare che, tevA vItarAga sarvajJa paramAtmAne namIne ame 'adhyAtma upaniSad' nAmanA granthanI racanA karIe chIe. 1 219 zabdanI vyutpattine AzrayIne artha ka2vAmAM kuzaLa vidvAno AtmAne AzrayIne (AtmAnA zuddha svarUpane lakSya banAvIne) paMcAcArano je prakarSa thAya che tene adhyAtma kahe che. 2 vaLI rUDhi pramANe zabdano artha ka2vAmAM kuzaLa vidyAno maitrI, pramoda, karuNA ane madhyasthabhAvanAthI vAsita, bAhya vyavahA2thI puSTa, ane nirmaLa evA cittane adhyAtma kahe che. 3 bIjA ane trIjA zlokamAM jaNAvelA 'adhyAtma'nA be arthomAM paMDitoe prathama artha evambhutanaya pramANe jANavo ane bIjo artha je rIte ghaTe te rIte vyavahAra ane RjusUtranayAnusAra che. tema jANavuM. 4 eka ja nayathI = eka ja dRSTikoNathI; padArthane jotAM utpanna thayelI bhramaNAo jenI nAza pAmI rahI hoya, je vizrAntine sanmukha banyo hoya ane jenAmAM syAdvAdanI nirmaLa vizALa dRSTi eTale ke sarva dRSTikoNathI padArthane jovAnI trevaDa pragaTI hoya te ja vyakti adhyAtmano adhikArI bane. 5 madhyastha vyaktinuM manarUpI vAcharaDuM yuktirUpI gAyanI pAchaLa doDe che. jyAre tuccha AgrahavALA vyaktinuM manarUpI vAMdaruM yuktirUpI gAyane pUMchaDAthI kheMce che. 6 'hAthI mAre che' - AvuM vacana sAMbhaLatAM 'te prAptane mAre ke aprAptane mAre' (aDelAne mAre ke nahi aDelAne mAre ?) - evA vikalpanI jema jAtiprAya: (doSavALI) yuktio anarthakArI ja thAya che. tenAthI koI lAbha thato nathI. 7 jo hetuvAdathI eTale ke anumAna (yukti) ane tarka dvArA, atIndriya padArtho jANI zakAtA hota to ATalA kALa sudhI buddhimAna puruSo dvArA atIndriya padArthonA viSayamAM nizcaya karAI ja gayo hota. 8 atIndriya padArthonA sadbhAvano (sattAno) svIkAra-bodha ka2vA mATe eTale ke 'atIndriya padArtho astitva dharAve che, vidyamAna che.' ane tenuM svarUpa kevuM che teno bodha ane svIkAra karavA mATe Agama ane upapatti sampUrNa dRSTisvarUpa che. 9 kevaLajJAna vinAnA chadmastha jIvo kharekhara cakSu vinAnA che. (temanA mATe) zAstrathI meLaveluM atIndriya padArthanuM jJAna hAthanA sparzathI thatAM padArthanA jJAna jevuM che. (aMdha jema hAthathI sparza karI vyavahAra kare che tema A jJAna paNa) vyavahA2 karAvanAruM che. 10 bhautagurunI hatyA karanAra vyaktino bhauta gurune pagathI sparza ka2vAno niSedha jema hitakA2I nathI, tema zAstrAjJAne bAju upara mUkI zuddha bhikSA Adino Agraha rAkhavo paNa hitakArI nathI. 11 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra 12 zAsanAt trANazaktepTo, budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasyaM, tattu nAnyasya kasyacit" / / 12 / / 13 vItarAgo'nRtaM naiva, brUyAttaddhatvabhAvataH / yastadvAkyeSvanAzvAsastanmahAmohavijRmbhitam / / 13 / / 14 zAstre puraskRte tasmAt, vItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasmin, niyamAt sarvasiddhayaH / / 14 / / 15 enaM kecit samApatti, vadantyanye dhruvaM padam / prazAntavAhitAmanye, visabhAgakSayaM pare / / 15 / / 16 carmacakSurbhUtaH sarve', devASTAvadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhA, yoginaH zAstracakSuSaH / / 16 / / 10 17 parIkSante kaSacchedatApai: yathA kAzaddhi, parIkSantA tathA budhAH / / 17 / / 18 vidhayaH pratiSedhASTA, bhUyAMso yatra varNitAH / ekAdhikArA dRzyante, kaSazuddhiM vadanti tAm / / 18 / / 19 siddhAnteSu yathA dhyAnAdhyayanAdividhivrajAH / hiMsAdInAM niSedhASTA bhUyAMso mokSagocarAH / / 19 / / 20' arthakAmavimizraM yad, yaJca klRptakathA''vilam' / AnuSaGgikamokSArthaM, yanna tat kaSazuddhimat' / / 20 / / 21 vidhInAM ca niSedhAnAM', yogakSemakarI kriyA / varNyate yatra' sarvatra, tacchAstraM chedazuddhimat" / / 21 / / 22 kAyikAdyapi kurvIta , guptapTA samito muniH / kRtye" jyAyasi kiM vAcya-"mityuktaM samaye yathA / / 22 / / 23 anyArthaM kiJcidutsRSTaM, yatrAnyArthamapodya(hya)te / durvidhipratiSedhaM tad , na" zAstraM chedazuddhimat / / 23 / / 24 niSiddhasya vidhAne'pi hiMsAderbhUtikAmibhiH / dAhasyeva na sadvaidhe-ryAti prakRtiduSTatA / / 24 / / For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muLa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 221 (zAstra) zAsana kare che ane rakSaNa karavAnuM sAmarthya dharAve che, tethI ja buddhizALI puruSo tene "zAstra' kahe che. te zAstra to vItarAganuM vacana ja che; anya koInuM vacana nahIM. 12 vItarAga kadI khoTuM na ja bole, asatya bolavAnA (rAgAdi) kAraNo ja temanAmAM nathI, Ama chatAM temanA vacana upara je avizvAsa thAya che, te mahAmohano vilAsa che. 13 zAstra e vItarAganA ja vacanarUpa hovAthI zAstrane AgaLa karIne pravRtti karAye chate vItarAga ja AgaLa karAya che ane vItarAgane AgaLa karavAthI nakkI sarva siddhio prApta thAya che. 14 A vItarAga puraskaraNane keTalAka "samApatti' kahe che. koIka "dhruvapada' kahe che, anya 'prazAMtavAhitA' kahe che ane vaLI bIjA koIka 'visabhAgakSaya' kahe che. 15 jagatanA sarvajIvo carmacakSane dhAraNa karanArA che. devatAo avadhijJAnarUpI cakSuvALA e siddhabhagavaMto comera (upayogarUpa) cakSuvALA che ane yogIo zAstrarUpI cakSuvALA che. 19 je prakAre loko kaSa, cheda ane tApa vaDe suvarNanI parIkSA kare che, te prakAre vidvAna puruSo zAstraviSayaka paNa varNikAddhinI parIkSA kare. 17 je zAstramAM varNana karAyelA ghaNAM vidhi ane pratiSadho (mokSarUpa) eka adhikAravALA dekhAya che, tene zAstrakAro zAstra saMbaMdhI kaSa-zuddhi kahe che. 18 jema ke, jaina siddhAMtomAM mokSaviSayaka ghaNAM dhyAna-adhyayanAdi vidhinA samUho ane hiMsAdinA niSedho che. (te kAraNe te zAstra kaSazuddha che.) 19 je zAstra artha, kAma(nI vAto)thI mizrita hoya, ane je lUpta-upajAvI kADhelI khoTI kathAthI-kAlpanika vAtothI kharaDAyela hoya ane jemAM mokSa mATenI vAto mukhyarUpe nahi paNa AnuSaMgika rIte ja rajU karAI hoya te zAstra kaSazuddhivALuM nathI. 20 je zAstramAM vidhi ane niSedhone yoga ane kSema karanArI kriyA sarvatra varNavAI hoya, te zAstra chedazuddhivALuM che. 21 jema ke "muni kAyikAdi paNa gupta ane samita banIne kare (to) moTA kRtyanA viSayamAM zuM kahevuM?' e pramANe (jaina) zAstromAM kahevAyuM che. (tethI jaina zAstro chedazaddha che.) 22 jyAM kAMIka anyane uddezIne utsargamArgathI kathana hoya ane kAMIka anya viSayane uddezIne apavAdamArgathI kathana hoya te kutsita vidhi-niSedhavALuM zAstra chedazuddhivALuM nathI. 23 savaidyo vaDe karAtA dAhanI prakRtiduSTatA jema jatI nathI, tema AbAdI-samRddhinI icchA vALA bhUtikAmIo vaDe niSiddha evI hiMsAdinuM vidhAna karAyuM chate paNa (bhUtikAmIo vaDe karAtI evI) hiMsAdinI prakRtiduSTatA jatI nathI. 24 For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra 25 hiMsA bhAvakRto' doSo, bhUtyarthaM tadvidhAne'pi, bhAvadoSaH kathaM gataH ' ? / / 25 / / 90 11 26 vedoktatvAnmanaH zuddhyA karmayajJo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti / / 26 / / 3 X 5 6 7 8 27 vedAntavidhizeSatvamataH karmavidherhatam / bhinnAtmadarzakAH zeSA, vedAntA evaM karmaNaH / / 27 / / 28 karmaNAM niravadyAnAM, cittazodhakatA param / sAGkhyAcAryA apIcchantI-tyAstAmeSo'tra vistaraH / / 28 / / 29 yatra'sarvanayA''lambivicAraprabalAgninA / tAtparyazyAmikA na syAt, tacchAstraM tApazuddhimat / / 29 / / 30 yathA''ha somila ne, jinaH syAdvAdasiddhaye / dravyArthAdahameko'smi, dRgjJAnArthAdubhAvapi / / 30 / / .. 31 akSayaSTAvyayaSTazAsmi N, pradezArthavicArataH / anekabhUtabhAvAtmA", paryAyArthaparigrahAt / / 31 / / 99 32 dvayorekatvabuddhyApi', 'cha' / nayaikAntadhiyApyevamanaikAnto na gacchati' / / 32 / / 33 sAmagryeNa' na' mAnaM' syAd dvayorekatvadhI' ryathA / vaMzabuddhirjJeyA nayAtmikAM / / 33 / / 8 34 ekadezena caikatvardhIrdvayoH syAdyathA' mA / tathA vastuni vastvaMzabuddhirjJeyAM nayAtmikAM / / 34 / / 6 9 35 itthaM ca saMzayatvaM' yannAnAM bhASate paraH / tadapAstaM dvayAlambaH pratyeka na nayeSu yat / / 35 / / 9 36 sAmagryeNa' dvayAlambe'pyavirodhe samuccayaH / virodhe ' durnayavrAtAH svazastreNa svayaM hatAH' / / 36 / / 37 kathaM vipratiSiddhAnAM na virodhaH samuccaye' ? | apekSAbhedo hanta, kai vipratiSiddhA / / 37 / / For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 223 'hiMsA, e bhAvathI karAyelo doSa che; jyAre dAha tevA prakArano (doSa) nathI. (A pramANe dRSTAMtanuM ja vaiSamya che)" ema jo tuM kaheto hoya to aizvaryAdi mATe yajJagata je hiMsAnuM vidhAna che, temAM paNa bhAvadoSa kaI rIte dUra thaI zake ? 25 "vedokta hovAthI karmayajJa paNa manazuddhi dvArA brahmayajJasvarUpa ja bane che." evuM mAnatA (vedAntI) yogIo zyanayAgane zuM kAma tyaje che ? 26 AthI karIne = zyanayAganI jema karmayajJa manazuddhinuM kAraNa nathI ethI karIne; karmavidhine vedAMta vidhinuM aMga manAya nahIM, (paraMtu) karmayajJathI judA ja svarUpavALA AtmAne oLakhAvanArAM vedavAkyo ja vedAnta vidhinAM aMga kahevAya. 27 sAMgAcAryo paNa evuM mAne che ke, "niravadya karma ja zreSTha cittazodhaka che' ethI karIne ahIM = zAstranI bedazuddhinA viSayamAM prAsaMgika cAlu thayela "yajJagata hiMsA sadoSa che ke nirdoSa che' tenI carcAmAM ATalI rajUAta paryApta che. 28 je zAstranA vacanane sarvanayane AdhAre karAtA vicArarUpI agni dvArA khUba tapAvavAmAM Ave ane chatAM paNa jo tenuM tAtparya kALuM na paDe eTale ke tAtparya asaMgata na banI jAya, to te zAstrane tApa-parIkSAmAM saphaLa mAnavuM. 29 jema ke somile prazna pUchayo tyAre, sAduvAdanA siddhAMtanI siddhi karavA mATe jinezvara bhagavAne kahyuM ke, 'dravyArthathI vicAro to huM eka chuM, darzana tathA jJAnanA pariNAmathI vicAro to huM ubhayarUpa chuM, pradezArthathI vicAraNA karatAM huM akSaya ane avyaya chuM ane paryAyArthano svIkAra karI vicAra karIe to huM atItakALanA aneka bhAvo svarUpa chuM.' upalakSaNathI vartamAnanA ane bhaviSyanA aneka paryAyasvarUpa chuM. 30-31 jema sAme rahelA be padArthomAM apekSAe ekapaNAnI buddhi utpanna thAya che, tyAre paNa te banne padArthamAM raheluM ddhitva nAza pAmatuM nathI. e pramANe nayanI ekAntabuddhithI paNa anekAnta nAza pAmatuM nathI. 32 je pramANe sAme rahelI be vastumAM ekatvanI buddhi samagratayA pramANabhUta thatI nathI te pramANe (anaMta dharmavALI) vastunA viSayamAM (tenA eka dharmane sAme rAkhIne) vastu-aMzanI nayAtmikA buddhi paNa samagratayA pramANabhUta nathI tema jANavuM. 33 jema sAme paDelA be padArthomAMthI koIpaNa ekamAM utpanna thayelI ekatva buddhi eka dezathI yathArtha gaNAya tema vastumAM nayAtmikA evI vastu-aMzanI buddhi paNa vastunA eka dezathI yathArtha jANavI. 34 ane A rIte = nayAtmikA buddhine eka dezathI pramANabhUta svIkAravAne kAraNe, anya darzanakAro (paraspara virodhI) nayomAM je saMzayapaNAno Aropa kare che te TakI zakato nathI, kema ke aneka nayonA samUhamAMnA koI eka nayamAM be viruddha dharmonuM AlaMbana hotuM nathI. 35 samagrarUpe be (dharmanuM) Alambana hovA chatAM paNa jo te bannemAM virodha na Avato hoya to banneno saMgraha thAya che ane jo virodha Avato hoya to durnayonA samuho potAnA zastrathI pote ja haNAyelA che. 36 eka ja padArthanA paraspara virodhI evA dharmono saMgraha karavAmAM Ave to virodha kema na thAya ? tevA purvapakSInA praznano javAba ApatAM (vidvAna gaNAtA praznakAranI aNasamaja upara kheda vyakta karatA) haMta ! karIne graMthakArazrI kahe che ke apekSAno bheda hovAthI virodhitA ja kyAM che ? eTale ke virodha ja nathI. 37 For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 X 38 bhinnApekSA yathaikatra pitRputrAdikalpanA / nityAnityAdyanekAntastathaiva na virotsyate / / 38 / / adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra 10 39 vyApakeLe satyanekAnte', svarUpapararUpayoH / AnekAntyAnna kutrApi, nirNItiriti cenmatiH' . / / 39 / / 40 avyApyavRttidharmANAM, yathA'vacchedakAzrayA~ / nA'pi tataH parAvRttistat, kiM nA'tra tethekSyate / / 40 / / 2122 7 41 AnaigamAntyabhedaM' tat` parAvRttAvapi sphuTam / abhipretAzrayeNaiva nirNayo' vyavahArakaH / / 41 / / 19 6 42 anekAnte'pyanekAntA' - daniSThaivamapAkRtA / nayasUkSmekSikAprAnte vizrAnteH sulabhatvataH / / 42 / / 3 43 AtmAzrayAdayo'pyatra / pramANasiddhArthAt, prakRtyaiva parAGmukhAH / / 43 / / 5 10 44 utpanna dadhibhAvena', naSTaM dugdhatayAM payaH / gorasatvAt sthiraM jAnan syAdvAdadviD janApi kaH / 44 / / 45 icchan pradhAnaM sattvAdyairviruddhai gumphitaM guNaiH / sAGkhyaH saGkhyAvatAM mukhyo, "nAnekAntaM" pratikSipet" / / 45 / / 6 46 vijJAnasyaikamAkAraM, nAcchaMstathAgataH prAjJo, nAnekAntaM46 / / 6 3 7 47 citramekamanekaM ca, rUpaM prAmANikaM vadan / yoga vaizeSika vApa, nAnekAntaM 'pratikSipet / / 47 / / 48 pratyakSaM mitimAtraMze', meyAMze tadvilakSaNam / gururjJAnaM vadane, nAnekAntaM pratikSipet / / 48 / / 6 da 49 jAtivyaktyAtmakaM vastu, vadannanubhavocitam / bhaTTa murvA, pratikSipet' 6 7 1 8 50 abaddhaM paramArthena, baddhaM vyavahAraH / bruva brahma vedAntI, "nAnekAntaM pratikSipet" / / 50 / / / / 49 / / 9 51 bruvANALe bhinnabhinnArthAn, nayabhedavyapekSayA / pratikSipeyunoM vedAH, syAdvAdaM sArvatAntrikam / / 51 / / For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 225 jema eka vyaktimAM apekSAbhedathI pitA-putrAdinI kalpanA virodhI banatI nathI. te pramANe ja eka padArthamAM nityaanityAdisvarUpa anekAnta paNa virodhI thaze nahi. 38 'anekAntane sarvatra svIkAravAmAM Ave to svarUpa ane pararUpamAM paNa anekAnta hovAthI, kyAMya paNa vastunA svarUpano nirNaya nahIM thaI zake' - AvI taiyAyikanI dalIla sAme graMthakArazrI kahe che ke, je pramANe avacchedakanA AdhAre avyAptavRtti dharmono nirNaya thayA pachI temAM pheraphAra thato nathI tema ahIM paNa apekSAnA AdhAre je nirNaya thAya temAM koI pheraphAra thato nathI. 39-40 naigamanayathI mAMDIne cheka sAta nayomAM chellA bhedarUpa evaMbhUtanaya sudhI vastunA sva-rUpa ane para-rUpa viSayaka abhiprAyo spaSTapaNe badalAyA kare che, to paNa abhipretanA AzrayathI ja je nirNaya thAya che, tenA AdhAre vyavahAra karI zakAya che. 41 anekAntanA siddhAntamAM paNa anekAnta hovAthI je anavasthA prApta thatI hatI, te A pramANe = zloka 40mAM jaNAvyuM tema avacchedakano Azraya karIne dUra karAya che, kemake nayanI sUkSmadraSTinA aMte vizrAnti sulabha che. 42 anavasthAnI jema AtmAzraya Adi doSono paNa anekAntamAM kyAreya avakAza raheto nathI, kAraNa ke anekAnta e pramANasiddha artha hovAne kAraNe anekAnta pratye te doSo prakRtithI ja parAmukha che. 43 'dUdharUpe nAza pAmela ane dahIMrUpe utpanna thayela paya: (pravAhIrUpa dravya) dUdha ane dahIMrUpa banne avasthAmAM gorasarUpe sthira rahe che' evuM jANato evo paNa kayo mANasa syAdvAdano dveSI thAya ? 44 'pradhAna' nAmano padArtha sattva, tamas ane rajas evA traNa viruddha dharmothI yukta che' - evuM mAnato buddhimAnomAM mukhya evo sAMkhya mata anekAntano pratikSepa na kare. na karI zake. 45 'vijJAnano eka AkAra, vividha AkArothI yukta che' - evuM mAnatA buddhizALI bauddha anekAntano niSedha na karI zake. 46 eka ane aneka citrarUpane prAmANika kahetAM yoga ke vaizeSika darzana paNa anekAntano pratikSepa na karI zake. 47 parokSa che' 'eka ja jJAna, anumiti ane anumAtAnA aMzamAM pratyakSa che ane anumeyanA aMzamAM tenAthI vilakSaNa = evuM kahetA guru' (prabhAka2-mImAMsaka matanA eka vibhAganA puraskartA) anekAntano pratikSepa na karI zake. 48 vastu jAti ane vyakti ema ubhayasvarUpa che ema anubhavane anusare tevI vAta karanArA mImAMsako kumArila bhaTTa ke murAri mizra anekAntavAdano pratikSepa na karI zake. 49 'brahma eTale ke AtmA paramArthathI baMdhAyela nathI ane vyavahArathI baMdhAyela che' - AvuM bolanAra vedAntI anekAntano pratikSepa na karI zake. 50 judA judA nayanI apekSAthI judA judA arthone kahenArA vedo sArvatAntrika - sarva zAstromAM vyApaka - evA syAdvAdano pratikSepa na karI zake. 51 For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra 52 vimatiH sammatirvApi, cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu, yasya muhyati zemuSI / / 52 / / 53 tenAnekAntasUtraM yad, yadvA sUtraM nayAtmakam / tadeva tApazuddhaM syAd na" tu" durnayasaMjJitam" / / 53 / / 54 nityaikAnte na hiMsAdi, tatparyAyAparikSayAt / manaHsaMyoganAzAdau , vyApArAnupalambhataH / / 54 / / 55 buddhilepo'pi ko nityanirlepAtmavyavasthitau / sAmAnAdhikaraNyena', bandhamokSau hi saGgatau / / 5 / / 56 anityaikAntapakSe'pi, hiMsAdikamasaGgatam' / svato vinAzazIlAnAM , kSaNAnAM nAzako'stu kaH ? / / 56 / / 57 Anantarya kSaNAnAM tu', na hiMsAdiniyAmakam / vizeSAdarzanAttasya , buddhalubdhakayomithaH / / 57 / / 58 saGklezena vizeSaSTodAnantaryamapArthakam / na hi tenApi saMkliSTamadhye bhedovidhIyate" / / 58 / / 59 manovAkkAyayogAnAM" bhedAdevaM kriyAbhidA / samagraiva vizIryaMtetyetadanyatra carcitam / / 59 / / 60 nityAnityAdyanekAntazAstraM tasmAdviziSyate / taddaSTyaiva hi mAdhyasthyaM gariSThamupapadyate / / 60 / / 61 yasya sarveSu samatA, nayeSu tanayeSviva / tasyAnekAntavAdasya, kva nyUnAdhikazemuSI / / 61 / / 62 svatantrAstu nayAstasya, nAMzAH kintu prakalpitAH / rAgadveSau kathaM teSAm, dUSaNe'pi ca bhUSaNe / / 62 / / 63 arthe mahendrajAlasya, dUSite'pi ca bhUSite / yathA janAnAM mAdhyasthyaM, durnayArthe tathA mune': / / 63 / / For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 227 cArvAkanI buddhi paraloka, AtmA, mokSa Adi viSayone samajavA-svIkAravAmAM muMjhavaNa anubhave che tethI tene sAduvAda saMmata che ke nahIM; te vicAratuM nathI. para zloka 29 thI 1ra sudhInA zlokomAM jaNAvyuM te pramANe syAdvAdathI jagatanI vyavasthA susaMgata thAya che, te kAraNathI je anekAntasUtra pramANasUtra che ane je nayAtmaka sUtra che, te ja tApazuddha kahevAya paraMtu durnaya yukta zAstro tApazuddha na kahevAya. pa3 AtmAne ekAtte nitya mAnanAranA manamAM hiMsAdi ghaTatAM nathI. kema ke, hiMsyanA paryAyano nAza thato nathI. (jo pUrvapakSI ema kahe ke, "AtmAno mana sAthe je saMyoga che, te saMyoganA nAza vagere rUpa hiMsA ghaTI zake che,' to tene granthakArazrI kahe che ke, mana sAthenA saMyoganA nAzamAM (hiMsakanI) koI pravRtti dekhAtI nathI (ke jene hiMsArUpe mAnI zakAya). 54 AtmA jo nitya ane nirlepa hoya to buddhilepa paNa zuM ? kAraNa ke sAmAnAdhikaraNyathI (ja) bandha ane mokSa saMgata che. 55 AtmAne ekAtte anitya mAnanArAnA matamAM paNa hiMsAdi ghaTatAM nathI. kemake svayaM ja nAza pAmanArI kSaNono - jIvAdi padArthono nAzaka koNa thAya ? 59 vaLI 'kSaNonuM je (visabhAgasaMtatirUpa) Anantarya che eTale eka kSaNa pachI koIpaNa aMtara vagara visabhAgasaMtati calAve tevI tarata AvatI kSaNano je eka viziSTa dharma che te ja hiMsAdino niyAmaka bane che' - evuM kahevuM yogya nathI, kemake buddha ke zikArImAM paraspara te kSaNo saMbaMdhI AnantaryanA vizeSanuM darzana thatuM nathI eTale ke kSaNonuM Anantarya to buddha ane zikArImAM samAna che. 57 visabhAgasaMtatinA utpAdaka buddha ane zikArImAM, saMklezanA kAraNe vizeSa (pharaka) che ema ja kaho to Anantarya (hiMsAnuM niyAmaka mAnavuM) vyartha che, kemake AnantaryathI paNa kAMI saMkliSTa vyaktio vacce bheda karAto nathI. vaLI, A rIte vibhAgasaMtati utpanna thAya tenI pUrva kSaNamAM vartatA buddha ane zikArImAM mAtra saMklezanA AdhAre pharaka che ema svIkArazo to mana-vacana-kAyAnA yoganA bhedathI je kriyAnA bhedo paDe che, te samagra nAza pAmI jAya. A viSayanI carcA anya granthomAM karela che. 58-59 (AtmAne ekAtte nitya ke ekAnta anitya mAnavAmAM hiMsAdi ghaTI zakatAM nathI,) te kAraNathI AtmAne nityAnityarUpe svIkAranAra anekAntazAstra vizeSatAne pAme che arthAtu yuktiyukta Thare che. vaLI anekAnta zAstranI dRSTithI ja kharekhara utkRSTa madhyasthabhAva prApta thAya che. 60 je anekAntavAdanI sarvanayo pratye putronI jema samAnabuddhi hoya che, te anekAMtavAdanI kayA nayomAM nyUna ke adhika buddhi hoya ? arthAtu kyAMya na hoya. 61 svata- nayo anekAntavAdanA aMzo nathI, paraMtu te mAtra kalpita che, tethI teonA dUSaNamAM ke bhUSaNamAM paNa rAga-dveSa kevI rIte thAya ? 62 jema indrajALanA dUSita ke bhUSita karAyelA padArthomAM samaju loko madhyastha rahe che, enI upekSA kare che, tema muni paNa (kAlpanika evA) durnayo rUpa padArthamAM madhyastha rahe che. 93 For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 1-zAstrayogazuddhi adhikAra 64 dUSayedajJa evoccaiH, syAdvAdaM na tu paNDitaH / ajJapralApe sujJAnAM, na dveSaH karuNaiva tu / / 64 / / 65 trividhaM jJAnamAkhyAtaM , zrutaM cintA ca bhAvanA / AdyaM koSThagabIjAbhaM , vAkyArthaviSayaM matam" / / 65 / / 66 mahAvAkyArthajaM yattu sUkSmayuktizatAnvitam / tadvitIyaM jale, taila - bindurItyA prasRtvaram / / 66 / / 67 aidamparyagataM yacca', vidhyAdau yatnavacca yat / tRtIyaM tadazuddhoccajAtyaratnavibhAnibham / / 67 / / 68 Aye jJAne manAk puMsastadrAgAddarzanagrahaH / dvitIye na bhavatyeSa" cintAyogAtkadAcana / / 68 / / 69 cArisaJjIvinIcArakArakajJAtato'ntime' / sarvatraiva hitA vRttirgAmbhIryAttattvadarzinaH / / 69 / / 70 tena' syAdvAdamAlambya' sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezAvizeSeNa, yaH pazyati sa zAstravit / / 70 / / 71 mAdhyasthyameva zAstrArtho yena taccAru sidhyati / sa eva dharmavAdaH syAdanyad bAlizavalganam / / 71 / / 72 putradArAdi saMsAro, dhaninAM mUDhacetasAm' / paNDitAnAM tu saMsAraH, zAstramadhyAtmavarjitam / / 72 / / 73 mAdhyasthyasahitaM hyekapadajJAnamapi pramA' / zAstrakoTivRthaivAnyA tathA coktaM mahAtmanA / / 73 / / 74 vAdAMTA prativAdAMTA, vadanto niSTiAtAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti tilapIlakavadgatau / / 74 / / 75 iti yativadanAtpadAni buddhvA, prazamavivecanasaMvarAbhidhAni / pradalitaduritaH kSaNAJcilAtitanaya, iha" tridazAlayaM jagAma / / 5 / / 76 nacAnekAntArthAvagamarahitasyAsya' phalitam, kathaM mAdhyasthyena sphuTamiti vidheyaM bhramapadam / samAdheraivyakttAdabhidadhati vyaktasadRzeM, phala yogAcAryA, dhruvamabhinivezai vigalite / / 76 / / 77 vizeSAdoghAdvA sapadi tadanekAntasamaye samunmIladbhaktirbhavati ya ihAdhyAtmavizadaH / bhRzaM dhIrodAttapriyatamaguNojjAgararUciryazazrIstasyAGka" tyajatina kadApi praNayinI / / 77 / / / / iti prathamo'dhikAraH / / For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 229 ajJAnI puruSo ja syAdavAdane atyaMta dUSita kare, paMDita puruSo nahi ane jJAnI puruSone AvA ajJAnIonA bolavA upara dveSa thato nathI, paraMtu karuNA ja thAya che. 14 zruta, cintA ane bhAvanA ema traNa prakAranuM jJAna kahevAyuM che, temAM paheluM zrutajJAna koThImAM paDelA bIja jevuM ane vAkyArthaviSayaka hoya che. 65 vaLI je jJAna mahAvAkyArthathI utpanna thayuM hoya, seMkaDo sUkSma yuktiothI yukta hoya, tema ja telanuM eka TIpuM jema pANImAM prasarI jAya tema cAre bAju phelAvAnA svabhAvavALuM hoya te bIjuM cittAjJAna che. je jJAna aidaMparya eTale ke tAtparyaviSayaka hoya tathA je vidhi AdimAM vizeSa yatna karAve tevuM hoya te trIjuM bhAvanAjJAna azuddha paNa uMcA jAtivAna ratnanI kAMti tulya che. 67 zrutajJAnamAM puruSane zrutajJAnanA rAgathI potAnA darzanano thoDo Agraha arthAtu thoDI pakkaDa hoya che; jyAre cintAjJAnamAM UMDuM cintana hovAnA kAraNe kyAreya potAnA darzananI khoTI pakkaDa hotI nathI. 68 aMtima bhAvanAjJAnamAM gaMbhIratA hovAne kAraNe cArimAM saMjIvanInuM bhakSaNa karAvanAra strInA dRSTAMtanI jema tattvane jANanAra puruSa badhe ja hitakArI pravRtti kare che. 39 bhAvanA jJAna dvArA syAdvAdanuM AlaMbana laIne 'sarvadarzanomAM mokSano uddeza samAna che" e rUpe je sarvadarzananI tulyatAne joI zake che, te ja sAco zAstravettA che tema kahevAya. 70 mAdhyazya ja zAstrArtha=zAstrano aidaMparyArtha che. jenAthI te madhyasthabhAva sArI rIte siddha thAya, te ja dharmavAda che. anya = jenAthI madhyasthabhAva siddha na thato hoya tevI zAstranI carcA, te bAlizavalgana arthAt murkha mANasanI kUdAkUda jevI che. 71 jema mUDhacittavALA dhanavAnane putra, strI Adi saMsAra che tema vaLI paMDitone adhyAtmavinAnuM zAstra (jJAna) saMsAra che. 72 madhyasthabhAvathI yukta evuM zAstranA eka padanuM jJAna paNa pramAM che, jyAre madhyasthabhAva vagaranuM karoDo zAstronuM jJAna paNa nakAmuM che. tema mahAtmA pataMjali vaDe (paNa) kahevAyuM che. 73 jema ghANIno baLada satata (eka ja prakAranI) gati karavA chatAM tenA pariNAmane pAmato nathI tema nizcita evA (eka ja prakAranA)vAda ane prativAdane karatAM sarvadarzanamAM rahelA mumukSuo paNa tattvanA aMtane pAmatAM nathI. 74 madhyasthabhAvapUrvakanuM eka padanuM jJAna paNa pramA che, ethI karIne patinA mukhathI prazama, viveka ane saMvara evAM mAtra traNa padone jANIne jenAM pApo nAza pAmyAM hatAM evA cilAtiputra kSaNamAM svargamAM gayA, evuM jainazAsanamAM jovA maLe che. 75 anekAnta arthanA bodha vagaranA cilatiputrane upazama-viveka-saMvaranuM jJAna mAtra mAdhyazmathI kevI rIte spaSTa phaLavALuM thayuM ?' AvI zaMkA na karavI, kemake yogAcAryA kahe che ke, jyAre khoTo Agraha nAza pAmI jAya che tyAre avyakta samAdhithI paNa vyakta samAdhi jevuM ja phaLa prApta thAya che. 76 (je kAraNathI vyakta samAdhi ke avyakta samAdhi banne sarakhAM phaLa upajAve che) te kAraNathI anekAntazAstramAM vizeSathI ke sAmAnyathI turaMta uchaLatI bhaktivALo je (che, te sAdhaka) adhyAtmavizad bane che. vaLI, A adhyAtmika kSetramAM) dhIra ane udAtta priyatamanA guNo pratye ujAgara ane tIvra rucivALI yazalakSmIrUpI premikA te sAdhakanA khoLAne kyAre paNa choDatI nathI. 77 // prathama adhikAra samApta .. For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 / / atha dvitIyo'dhikAraH / / 78 dizA' darzitayA zAstrairgacchannacchamatiH pathi / jJAnayogaM prayuJjIta tdvishessoplbdh|| / / 79 yogajAdRSTajanitaH, prAtibhasaMjJitaH / sandhyeva dinarAtribhyAM, , kevalazrutayoH 8 10 80 padamAtraM hi nAnceti, zAstra e digdarzanottaram' / jJAnayogo' muneH pArzvarmAkaivalyaM na muJcati" / / 3 / / 84 AsvAditA sumadhurA, 5 3 10 81 tattvato' brahmaNaH zAs na' cAdRSTAtmatattvasya, dRSTabhrAntirnivartate" / / 4 / / 82 tenAtmadarzanAkAGkSI, jJAntarmukhAtmA muktirdRzyaikAtmyaM bhavabhramaH adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 2-jJAnayogazuddhi adhikAra " 89 sarvaM 7 83 AtmajJAne'munirmagnaH, sarvaM pudgalavibhramam / mahendrajAladve / / 6 / / zaM duHkhaM, 7 87 yogArambhadazAsthasya, duHkhamantarbahiH sukham / sukhamantarbahirduHkham, siddhayogasya tu sarvamAtmavazaM pRthak 6 3 5 85 sattattvacintayA yasyAbhisamanvAgAi / AtmavAn jJAnavAn, vedadharmavaH // 8 / / 6 7 10 9 4 | na lagatyeva tacceto, viSayeSu viSe / / 7 / / 10 86 viSayAn sAdhakaH pUrvamaniSTatvAi tyajet / na tyajenna ca gRhNIyAt, siddhoH / 9 / / / / 2 / / 90 F 7 88 prakAzazaktyAM yadrUpamAtmano' jJAnamucyate' / sukhaM svarUpavizrAntizaktyA vAcyaM tadeva / / 11 / / 7 For Personal & Private Use Only / / 5 / / 8 9 .99 duktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH / / 12 / / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 231 II dvitIya adhikAra | zAstra batAvelI dizAthI mokSamArgamAM cAlato nirmaLabuddhivALo sAdhaka mokSamArganI vizeSa prApti mATe jJAnayogano prayoga kare. 1 vaLI, divasa ane rAtrithI jema saMdhyA judI che, tema te jJAnayoga kevaLajJAna ane zrutajJAnathI judo che, (zAstra)yogathI utpanna thayelA adaSTathI (kSayopazamathI) pedA thayo che ane 'pratibhajJAna" tarIke oLakhAya che. 2 dizA batAvyA pachI zAstra eka pagaluM paNa AgaLa cAlatuM nathI; jyAre jJAnayoga to kevaLajJAnanI prApti na thAya tyAM sudhI muninuM paDakhuM choDato nathI. 3 , paramArthathI zAstra zuddha AtmatattvasvarUpa brahmanuM lakSaka che; paraMtu darzaka nathI ane jeNe Atmatattva joyuM nathI teno dRSTapadArthaviSayaka bhrama nAza pAmato nathI. 4 zAstradvArA Atmadarzana na thatuM hovAnA kAraNe, Atmadarzana karavAnI icchA dharAvanAra sAdhake jJAnayoga dvArA antarmukha thavuM joIe. draSTAnI = AtmAnI; dagu sAthenI = jJAnazaktirUpa dRSTi sAthenI ekAtmatA e mukti che. ane dazya = bAhyapadArtho sAthenuM aikAbhya e bhavabhrama che. 5 AtmajJAnamAM magna banelA munibhagavaMta sarva pudagalanA vibhramane moTI indrajALa samAna jANe che, tethI te temAM kyAreya raMgAtA nathI. huM je munie sumadhura evI jJAnaratirUpa amRtano svAda cAkhyo che, te muninuM citta viSa jevA viSayomAM kyAreya paNa lAgatuM nathI. 7 satu-tattvanuM ciMtana karavAthI eTale ke AtmasvarUpanuM ke vAstavikatAnuM ciMtana karavAthI; jene viSayo vaza thaI gayA hoya te sAdhaka AtmavAna che, jJAnavAna che, vedadharmavAna che (athavA vedavAna che dharmavAna che) ane brahmavAna che. 8 sAdhayogI prAraMbhika kakSAmAM "viSayo aniSTa che' - evI buddhithI viSayono tyAga kare che, jyAre siddhayogI viSayono tyAga paNa karato nathI ke viSayone grahaNa paNa karato nathI; te to viSayone tattvathI jANe che. 9 yoganI prAthamika bhUmikAmAM sAdhakane aMdara du:kha hoya che ane bahAra sukha hoya che, jyAre siddhayogIne to nizcitapaNe aMdaramAM sukha hoya che ane bahAra du:kha hoya che. 10 AtmAnuM je rUpa prakAzazaktinI apekSAe jJAna kahevAya che, (AtmAnuM) te ja (rUpa) svarUpamAM karavAnI zaktinI apekSAe sukha kahevAya che. 11 paravaza sarva du:kha che ane Atmavaza sarva sukha che' arthAtu "je parAdhIna che te sarva du:kharUpa che ane je svAdhIna che te sarva sukharUpa che,' saMkSepamAM A sukha-du:khanuM lakSaNa kahyuM che. 12 For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 2-jJAnayogazuddhi adhikAra 90 jJAnamagnasya yaccharma tadvaktuM naiva pAryate / nopameyaM priyAzleSaipi", taccandanadravaiH / / 13 / / 91 tejolezyAvivRddhiryA paryAyakramavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau setthambhUtasya yujyate / / 14 / / 92 cinmAtralakSaNenAnyavyatiriktatvamAtmanaH / pratIyate yadazrAntaM tadeva jJAnamuttamam / / 15 / / 93 zubhopayogarUpo'yaM, samAdhiH savikalpakaH / zuddhopayogarUpastu', nirvikalpastadekadRk / / 16 / / 94 AdyaH' sAlambano nAma yogo'nAlambanaH paraH / chAyAyA darpaNAbhAve, mukhavizrAntisannibhaH / / 17 / / 10 95 yada dRzya mananIyaM ca yada bha rasaMliSTaM, na zuddhadravyalakSaNam / / 18 / / 96 apadasya padaM nAstItyupakramyAgame tataH' / upAdhimAtravyAvRttyA, proktaM zuddhAtmalakSaNam / / 19 / / 97 yato vAco nivartante , a(hya)prApya manasA saha / iti zrutirapi vyaktametadarthAnubhASiNI / / 20 / / 98 atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenApi, naiva gamyaM kadAcana / / 21 / / 99 keSAM na kalpanAdI, zAstrakSIrAnnagAhinI / viralAstadrasAsvAdavido'nubhavajihvayA / / 22 / / 100 pazyatu" brahma nirdvandvaM, nirdvandvAnubhavaM vinA / kathaM lipimayI dRSTiH, vAGmayI vA manomayI / / 23 / / 101 na suSuptiramohatvAnnApi ca svApajAgarau / kalpanAzilpavizrAntesturyAnubhavo dazA / / 24 / / 102 adhigatyAkhilaM zabdabrahma zAstradRzA muniH' / svasaMvedyaM paraM brahmAnubhavairadhigacchati / / 25 / / 103 ye paryAyeSu niratAste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM, dhruvA svasamayasthitiH / / 26 / / For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 jJAnayogamAM magna banelA yogInuM je sukha che tenuM varNana ka2vuM paNa zakya nathI, kema ke tene priyAnA AliMgananA sukhanI sAthe ke candananA vilepanathI upajatAM sukhanI sAthe sa2khAvI zakAya tevuM nathI. 13 233 jema jema cAritraparyAyanI vRddhi thAya tema tema tejolezyAnI eTale ke cittanA sukhanI vRddhi thAya che, evuM bhagavatIsUtra vagere AgamomAM kahevAyuM che. temAM darzAvelI tejolezyAnI vRddhi AvA prakAranA sAdhumAM eTale ke jJAnamagna banelA jJAnayogI mahAtmAmAM ja ghaTe che. 14 caitanyasvarUpe AtmA sarva padArthothI judo che evuM je satata pratIta thAya che, te ja uttama jJAna che. 15 zubha upayoga svarUpa A = pUrvanI gAthAmAM varNaveluM uttama jJAna savikalpasamAdhirUpa che. tathA zuddhaupayoga svarUpa te uttamajJAna takadag nirvikalpasamAdhirUpa che eTale ke, zuddhajJAna sAthenI ekatAsvarUpe nirvikalpasamAdhirUpa che. 16 pahelI savikalpasamAdhi te pahelo sAlambanayogarUpa jJAnayoga che ane bIjI nirvikalpa samAdhi te darpaNanA abhAvamAM chAyAnI mukhamAM vizrAnti jevo nirAlambanayogarUpa jJAnayoga che. 17 jagatamAM je padArtha dazya che, je vAcya che ane je mananIya che, te rUpa bIjAnA saMyogavALuM che, te zuddha AtmadravyanuM lakSaNa nathI. 18 (je kAraNathI je dazyAdi padArtho indriyo ke manano viSaya bane che te zuddha AtmAnuM svarUpa nathI) te kAraNathI AgamamAM 'apadane pada nathI' evuM kahIne upAdhimAtranI vyAvRtti karavA dvArA zuddha AtmAnuM lakSaNa batAvyuM che. 19 je kAraNathI mananI sAthe vANI (paNa zuddha AtmasvarUpane) pAmyA vinA pAchI phare che (te kAraNathI zuddha AtmasvarUpa vacanAtIta che).' e pramANenI zruti paNa = vedanuM vacana paNa spaSTapaNe A arthane = pUrva zlokamAM jaNAvela 'AtmAne zabdothI varNavI zakAto nathI' e arthane anusaranArI che. 20 vizuddha evA anubhavajJAna vagara indriyathI agocara evuM parama brahma = Atmatattva, zAstranI seMkaDo yuktio vaDe paNa kyAreya jANI zakAya tema nathI ja. 21 konI kalpanArUpI kaDachI (camaco) zAstrarUpI khIramAM praveza karatI nathI ? arthAt sarvanI kare che, paraMtu anubhavarUpI jIbha vaDe teno = zAstrarUpI khI2nA rasano, svAda mANanArA virala hoya che arthAt koIka ja hoya che. 22 nirdhadgha anubhava vinA lipimayI, vAGamayI ke manomayI daSTi nirdendra evA brahmane kevI rIte juve ? 23 nirdendra anubhava, e suSupti dazA nathI, kemake temAM moha nathI hoto ane te svapna ke jAgara dazA paNa nathI. te to kalpanAzilpanI vizrAnti hovAne kA2Ne turyA-cothI ja dazA che. 24 muni zAstradRSTithI samasta zabdabrahmane jANIne aneka anubhavo dvArA svasaMvedya evA parabrahmane jANe che. 25 jeo paryAyomAM nirata che, teo parabhAvamAM rahelA che ane jeo AtmasvabhAvamAM sthita che teo nakkI svarUpamAM sthita che. 26 For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, ra-jJAnayogazuddhi adhikAra 104 AvApodvApavizrAntiyatrAzuddhanayasya tat / zuddhAnubhavasaMvedyaM, svarUpaM paramAtmanaH / / 27 / / 105 guNasthAnAni yAvanti', yAvantyaSTApi mArgaNAH / tadanyatarasaMzleSo , naivAtaH paramAtmanaH / / 28 / / 106 karmopAdhikRtAn bhAvAn, ya Atmanyadhyavasyati / tena svAbhAvika rUpaM na" buddhaM paramAtmanaH / / 29 / / 7 107 yathA bhRtyaiH kRtaM yuddhaM, svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena, karmaskandhorjitaM tathA / / 30 / / 108 muSitatvaM yathA pAnthagataM pathyupacaryate / tathA vyavaharatyajJaSTiAdvape karmavikriyAm / / 31 / / 109 svata eva samAyAnti, karmANyArabdhazaktitaH' / ekakSetrAvagAhena jJAnI tatra na doSabhAk / / 32 / / 110 dAruyantrasthapAJcAlInRtyatulyAH pravRttayaH / yogIno naiva bAdhAyai , jJAnino lokavartinaH / / 33 / / 111 prArabdhAdRSTajanitA, sAmAyikavivekataH / kriyApi jJAnino vyaktAmaucitI nAtivartate / / 34 / / 112 saMsAre nivasan svArthasajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko , jJAnasiddho na lipyate / / 35 / / 113 nAhaM pudgalabhAvAnAM kartA kArayitA ca na / nAnumantApi cetyAtmajJAnavAn lipyate katham / / 36 / / 13 111013 114 lipyate pudgalaskandho, na lipye rahama / citravyomAJjaneneva' dhyAyanniti na lipyate / / 37 / / 115 liptatAjJAnasampAtapratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya, kriyA sarvopayujyate / / 38 / / 116 tapaHzrutAdinA mattaH, kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasampanno, niSkriyo'pi na lipyate / / 39 / / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 jemAM azudghanayanA AvApa-udyApanI arthAt padArthano nirNaya karavA karAtA UhApohanI vizrAnti che, te zuddha anubhavathI saMvedya evuM pa2mAtmAnuM svarUpa che. 27 235 azudghanayanA AvApa-udyApanI jyAM vizrAnti che, te paramAtmAnuM svarUpa che; AthI jeTalAM paNa guNasthAnako che ane jeTalI paNa mArgaNAo che, te bannemAMthI koInI paNa sAthe 5ramAtmAno saMbaMdha ja nathI. 28 karmanI upAdhithI utpanna thayelA bhAvone je vyakti AtmAnA potAnA bhAvo tarIke svIkAre che, tenA vaDe paramAtmAnuM svAbhAvikasvarUpa jaNAyuM ja nathI. 29 jema nokara evA yoddhAoe karela yuddhano svAmIne viSe ja upacAra thAya che, tema avivekanA kAraNe karmanA samUhathI utpanna thayela bhAvono zuddhAtmAmAM upacAra thAya che. 30 jema mArgamAM musAphara lUMTAya to 'A mArga lUMTAya che' evo upacAra thAya che, tema ajJAnI vyakti karmanI vikriyAno AtmAmAM vyavahAra kare che. 31 udayamAM AvelA karmanI ArabdhazaktithI eka kSetramAM rahelA hovAthI karmo svayaM ja Ave che - rahe che. temAM = A rIte karmo AvIne rahe che te viSayamAM, jJAnayogI = jJAnI doSano bhAgI banato nathI. 32 lokamAM rahelA jJAnayogIonI lAkaDAnA yantramAM rahelI pUtaLInA nRtya jevI pravRttio temane bAdhaka banatI nathI. 33 jJAnInI prArabdha adRSTathI utpanna thayelI kriyA paNa temanAmAM sAmAyikajanya viveka hovAne kAraNe spaSTa jaNAtA aucityanuM ullaMghana karatI nathI. 34 kAjaLanA ghara samAna saMsAramAM 2hetA, paudgalika svArthane sAdhavAmAM tatpara evA duniyAnA sarva loko (karmathI) lepAya che, paNa jJAnasiddhayogI lepAtA nathI. 35 "huM pudgalabhAvono kartA nathI, karAvanAra nathI ane anumodanA ka2nA2 paNa nathI" AvA (anubhUtipUrNa) AtmajJAnavALo yogI kevI rIte lepAya ? (arthAt na lepAya) 36 'vicitra raMgovALuM dekhAtuM AkAza jema kAjaLavaDe eTale ke te te avakAzI raMgo vaDe lepAtuM nathI, tema pudgalothI huM lepAto nathI paNa pudgalano samUha lepAya che.' A pramANe dhyAna karato jJAnasiddhayogI lepAto nathI. 37 nirlepajJAnamAM magna banelA mahAtmAne mAtra liptatA-jJAnanA saMpAtane (liptatA jJAnane AvI paDatuM) aTakAvavA mATe sarve kriyA upayogI che. 38 tapa, zruta vagerethI matta = ahaMkArI banelo sAdhaka (AvazyakAdi) kriyAvALo hoya topaNa karmothI lepAya che (jyAre) bhAvanAjJAnathI bhAvita mativALo sAdhaka niSkriya hoya topaNa lepAto nathI. 39 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 8 99 12 117 samalaM nirmalaM cedamiti / dvaitaM" nirmalaM " brahma, tadaikamaziSyate / / 40 / / 6 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 2-jJAnayogazuddhi adhikAra 7 19 5 6 118 mahAsAmAnyarUpe'sminmajjanti nayA bhidA / mullAH, pavanonmAthanirmitAH / / 41 / / 3 4 8 119 SaDdravyaikAtmyasaMsparzi, satsAmAnyaM hi yadyapi / parasyAnupayogitvAt svataM / 42 / / 120 nayena saGgraheNaivamRjusUtropajIvinA / sccidaannd||43|| 2 7 8 121 sattvavittvAdidharmANAM bhedAbhedavicAraNe / na cArtho'yaM vizIryeta, nirvikalpaprasiddhitaH N / / 44 / / 5 8 122 yogajAnubhavArUDhe, sanmAtre nirvikalpa / vikalpaughAsahiSNutvaM bhUSaNaM na tu 45 99 123 yo hyAkhyAtumazakyo'pi pratyAkhyAtuM na zakyate / prAjJairna dUSaNIyo'rthaH sa vizeSa / / 46 / / 13 7 10 11 124 kumArI' na yathA' vetti, sukha bhogam / " jAnAti " tathA loko, yoginAM jJAnajaM sukham ' 5 9 10 125 atyantapakvabodhAya, samAdhirnirvikalpakaH / vAcyo'yaM nArdhavijJasya, tathA coktaM" parairapi' 126 Adau' zamadamaprAyairguNaiH ziSyaM prabodhayet / pAt sarvamidaM brahma, zuddhastvamiti dhat / / 49 / / 7 9 8 127 ajJasyArdhaprabuddhasya, sarakajAleSu sa tena viniyojitaH' For Personal & Private Use Only , 10 3 8 128 tena zodhayeccittaM sadvikalpairvratAdibhiH / yatkAmAdivikArANAM pratisaGkhyAnAzya / / 51 / / / / 48 / / / / 50 / / / / 47 / / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 237 A saMsAravartI jIvonuM brahma malavALuM che ane mokSavartI jIvonuM brahma nirmaLa che' AvuM vaita jyAre cAlyuM jAya che tyAre eka advaita nirmaLa brahma ja bAkI rahe che. 40 pavananA AvegathI utpanna thayelA taraMgo jema samudramAM ja samAI jAya che tema nathI utpanna thayelA bhedo mahAsAmAnya evA zuddha brahmamAM samAI jAya che. 41 jo ke mahAsAmAnya jIva, ajIva Adi chae dravyamAM je aikya che = ekAtmatA che tene sparzanAruM che; topaNa para = jIva sivAyanA anya dravyo anupayogI hovAthI te = mahAsAmAnya mAtra jIvamAM vizrAnta pAme che. 42 A rIte = AtmA sivAyanAM dravyo zuddha AtmasvarUpane pAmavA mATe upayogI na hovAthI satu sAmAnyane brahma mAtramAM RjusutranayanA AdhAre jonAra, ane bolanAra saMgrahanayathI brahma satu-citu-AnaMdasvarUpe vyavasthita thAya che. 43 sattva, cittva Adi dharmo saMbaMdhI bheda-abhedanI vicAraNA karavAmAM Ave tyAre A artha = "advaita brahma saccidAnaMdamaya che' e artha asaMgata nahIM thAya; kemake nirvikalpanI prasiddhi che. 44 sAdhaka jyAre cAritrayogathI utpanna thayelA anubhavajJAnamAM ArUDha thAya che tyAre "sat' mAtranA viSayavALA nirvikalpajJAnanA upayogamAM vikalponA samUhane sahana na karavA - na sparzavAM te bhUSaNa che, paraMtu dUSaNa nathI. 45 mAdhuryavizeSanI jema yogaja anubhava varNavavo paNa zakya nathI ane niSedha karavo paNa zakya nathI (tethI) anubhavasvarUpa artha prAjJa puruSo vaDe dUSita karavA yogya nathI. 46 jema kuMvArI kanyA patinA samAgamathI thayelAM sukhane jANatI nathI, tema sAmAnya loka yogIonA jJAnajanya sukhane jANato nathI. 47 A nirvikalpa samAdhinI vAta atyaMta paripakva bodhavALAne ja kahevA yogya che; adhakacarA jJAnavALAne A kahevA yogya nathI, ane tema anya darzanakAroe paNa kahyuM che. (je A pachInA zlokamAM kahevAze.) 48 yoganI prAraMbhika bhUmikAmAM ziSyane zama, dama pramukha guNo vaDe pratibodhe ane pachIthI tene "A badhuM brahma che' ane 'tuM zuddha che' evo bodha Ape. 49 brahmanA - AtmAnA svarUpane haju jeNe pUrepUruM jANyuM nathI te ardhaprabuddha evA ajJAnIne je upadezaka ema kahe ke, A sarva brahma che" te upadezaka vaDe te ajJAnI jIva mahAnarakanI jALamAM phasAvAya che. 50 AgaLanA zlokomAM jaNAvyA mujaba "je upadezaka prAraMbhika bhUmikAvALA ziSyane (apakva bhUmikAvALAne) advaitabrahmano upadeza Ape che, te ziSyane mahAnarakanI jALamAM phasAve che' te kAraNathI yoganI prAraMbhika dazAmAM savikalporUpa vratAdi dvArA cittane zuddha karavuM joIe, kAraNa ke, kAmAdivikAro pratisaMkhyAna dvArA = pratipakSabhAvanA dvArA nAza pAme tevA che. 51 For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 2-jJAnayogazuddhi adhikAra 129 vikalparUpA mAyeyaM, vikalpenaiva' ' / avasthAntarabhedena, tathA coktaM parairapi / / 52 / / 130 avidyayaivottamayA, svAtmanAzodyamotthayA, / vidyA samprApyate rAma, sarvadoSApahAriNI / / 53 / / 131 zAmyatiLe `hyastramastreNa, mana kSAlya 132 IdRzI bhUtamAyeyaM, yA svanAzena harSada'! 6 10 13 malaH / zamaM viSaM viSerNeti, ripuNA" hanyate" ripuH" / / 54 / / / 'ne lakSyate svabhAvo'syAH, prekSyamANaiva nazyati / / 55 / / 8 133 vratAdiH zubhasaGkalpo, nirnnaashyaashubhvaasnaam| dAhyaM' vineva' dahanaH svayameva vinaGkSyati N / / 56 / / 8 134 iyaM naiSTAyikI N zakti 2 135 dvitIyApUrvakaraNe, kSAyopazamikA guNAH / kSamAdyA api yAsyanti, sthAsyanti zubhasaGkalpanAzArthaM yoginAmupayujyate" / / 57 / / 6 8 136 itthaM', yathAbalamanudyamamudyamaM ca kurvan dazAnuguNamuttamamA 99 cinmAtranirbharanivezitapakSapAtaH prAtaryuratnamivaM dIptimupaiti yogI' / / 59 / / ( vasantatilakA) 1 137 abhyasya tu pravitataM vyavahAramArga, prajJApanIya iha sadguruvAkyaniSThaH / ciddarpaNapratiphalattrijagadvivarte, vartate kiM' punarasau sahajAtmarUpeM / / 60 / / (vasantatilakA) 3 138 bhavatu' kimapiM tattvaM' bAhyamAbhyantaraM vA, hRdi vitarati' sAmyaM nirmalaSTidvicAraH / 'tadihaM nicitapaJcAcArasaJcAracArusphuritaparamabhAve pakSapAto'dhiko naH / / 61 / / (mAlinI) 10 11 12 10 6 139 sphuTamapairamabhAve naigamastAratamyaM, pravadatu' na tu hRSyet 13 kalitaparamabhAvaM ciccamatkArasAraM, sakalanayavizuddhaM cittamekaM pramANam 8 8 For Personal & Private Use Only 7 16 7 / / / 62 / / (mAlinI) 3 140 harirraparanayAnAM' garjitaiH kuJjarANAM sahajavipinasu api tu bhavati lIlojjRmbhijRmbhonmukhe'smin galitamadabharAste" nocchvasantyairvaM bhItAH / / 63 / / (mAlinI) 7 58 / / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 239 avasthAntaravizeSa hovAthI vikalparUpa A mAyA vikalpa dvArA ja nAza pAme che. tema anya darzanakAroe paNa kahyuM che. 52 he rAma ! potAno (adhama evI avidyAno) nAza karavAnA udyamathI utpanna thayelI uttama evI avidyA dvArA ja sarvadoSono nAza karanArI vidyA saMprApta thAya che. 53 astrathI ja astra zame che, maLathI maLa sApha thAya che, viSathI viSanuM zamana thAya che ane zatruthI zatru haNAya che. 54 eka RSimuni harSadane saMbodhIne kahe che ke, "he harSada ! avidyArUpa A bhUtamAyA evA prakAranI che ke, je svanAza rUpe = adhama avidyAnA nAzarUpe, jovAtI ja nAza pAme; teno Avo svabhAva tArA vaDe joI zakAto nathI. papa indhana vinA jema agni svayaM zAMta thaI jAya che, tema (asarvikalpone zAMta karavA utpanna karelA) sarvikalpo, azubha vAsanAone nAza karIne svayaM ja nAza pAmI jAya che. paDa A naizcayikI zakti pravRtti nathI ke kriyA paNa nathI. te yogIone zubhasaMkalpano nAza karavA mATe upayogI bane che. pa7 bIjA apUrvakaraNamAM kSAyopathamika bhAvanA kSamAdi guNo paNa cAlyA jaze, paraMtu kSAyika bhAvanA evA kSamAdi guNo raheze. 58 A rIte aMtaraMga pariNAmone zuddha karavA potAnA cittanI bhUmikAsvarUpa dazAne anusAra ane potAnI mAnasika, vAcika, kAyika ane Atmika zakti pramANe udyama ane anudyama karato, AtmAmAM atyaMta sthApitapakSapAtavALo. yogI prAta:kALa jema sUryane prApta kare che, tema kevaLajJAnarUpI kAMtine prApta kare che. 59 sadgurunA vAkya pratye niSThAvALo ane prajJApanIya evo A yogI vistRta evA vyavahAra-mArgano abhyAsa karIne sahaja AtmasvarUpamAM vartavAne kAraNe AtmAnA jJAnaguNasvarUpa darpaNamAM pratibiMbita thatA traNa jagatanA vivartAmAM = vividha paryAyomAM vaLI kevI rIte varte ? (kevI rIte rAgAdine AdhIna thAya ?) 60 tattva bAhya ke abhyattara kAMI paNa ho, (paraMta) hRdayamAM nirmala evo AtmAno vicAra samatA utpanna kare che, te kAraNathI amane saMcita paMcAcAranA sevanathI pragaTa thatA paramabhAvamAM adhika pakSapAta che. 61 naigamanaya aparamabhAvamAM spaSTa karatamatAne bhale kahe, paraMtu jJAnayogI teTalA mAtrathI khuza thatA nathI, kema ke teone to jeNe paramabhAvano anubhava karyo che, caitanyano eTale ke jJAnano camatkAra jemAM pradhAna che ane sakaLa nayothI je vizuddha che te citta ja eka mAtra pramANa che, mAnya che. 62 nizcaya sivAyanA anya nayosvarUpa hAthIonI garjanAothI sahaja evA jaMgalamAM sUtelo nizcayanayarUpI siMha Darato nathI. UlaTuM jyAre lIlApUrvaka bagAsuM khAIne A siMha sanmukha Ave tyAre te hAthIono mada gaLI jAya che ane DarI gayelA teo zvAsa paNa laI zakatA nathI. 93 For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 2-jJAnayogazuddhi adhikAra 141 kalitavividhabAhyavyApakolAhalaughavyuparamaparamArthe 16 1513 kvacanaM kimapi zocyaM' nAsti naivAsti mocyaM, na ca kimapi vidheyaM naiva geyaM na deyam / / 64 / / (mAlinI) 1 142 iti' supariNatAtmakhyAticAturyakeli-rbhavati' yatipatiryaSTidbharodbhAsivIryaH' / 7 9 / 8 harahimakarahArasphAramandAragaGgA-rajatakalazazubhrA syAttadIyA yazaH zrIH / / 65 / / (mAlinI) / / iti dvitIyo'dhikAraH / / For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 - AtmabhAvanAthI pavitra thayelA yogIone aneka prakAranA bAhya vyavahAranA vistAranA kolAhalano samuha zAMta thavAnA kAraNe AtmAnI anubhUtisvarUpa paramArtha jaNAya tyAre kyAMya kAMI paNa zoka karavA yogya, choDavA yogya, ka2vA yogya, ApavA yogya ke gAvA yogya rahetuM nathI ja. 64 241 A pramANe = zloka 64mAM kahyuM te pramANe sArI rIte pariNata pAmI gayela AtmakhyAtimAM cAturyapUrvaka 2maNa karanAra je yutipati zuddha caitanyathI sabhara banela bhAvamAM eTale ke jJAnayogamAM utpanna thayelA vIryavALA thAya che, tenI yazarUpI lakSmI zivajI, candra, dedIpyamAna hAra, mogarAnA phula, gaMgA ane cAMdInA kaLaza jevI ujjvaLa thAya che. 65 II dvitIya adhikAra samApta II For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 3-kriyAyogazuddhi adhikAra / / atha tRtIyo'dhikAraH / / 143 yAnyeva sAdhanAnyAdI', gRhNIyAjjJAnasAdhakaH / siddhayogasya tAnyeva, lakSaNAni svabhAvataH / / 1 / / 144 ata eva jagau yAtrAM, sattaponiyamAdiSu / yatanAM somilaprane, bhagavAn svasya niSTiAtAm / / 2 / / 145 ataSTIva sthitaprajJabhAvasAdhanalakSaNe / anyUnAbhyadhike prokte, yogadRSTyA parairapi / / 3 / / 146 nAjJAnino vizeSyeta, yathecchAcaraNe punaH / jJAnI svalakSaNAbhAvAt, tathA coktaM parairapi / / 4 / / 147 buddhA'dvaitasattattvasya, yathecchAcaraNaM yadi / zunAM tattvadRzAM caiva, ko bhedo'zucibhakSaNe / / 5 / / 8 9 10 148 abuddhipUrvikA vRttirna duSTA tatra yadyapi / tathApi yogajAdRSTamahimnA sA na sambhavet" / / 6 / / 149 nivRttamezubhAcArAcchubhAcArapravRttimat' / 'syAdvA cittamudAsInaM, sAmAyikavato muneH / / 7 / / 4 5 1 150 vidhayaTA niSedhApTA na tvajJAnaniyantrita yaivAgame 8 10. 7 prokto, noddezaH pazyakasya yat / / 8 / / 151 ne caM sAmarthyayogasya, yuktaM zAstraM niyAmakam / kalpAtItasya maryAdApyasti na jJAninaH kvacit / / 9 / / 152 bhAvasya siddhyasiddhibhyAM, yaccAkiJcitkarI kriyA / jJAnameva kriyAmuktaM, rAjayogastadiSyatAm / / 10 / / 153 maivaM nAkevalI pazyo nApUrvakaraNaM vinA / dharmasanyAsayogI cetyanyasya niyatA kriyA / / 11 / / For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 II tRtIya adhikAra // kevaLajJAnano sAdhaka prAraMbhamAM je paNa sAdhanone grahaNa kare che te ja siddhayogInA svabhAvathI lakSaNo che. 1 AthI karIne ja = sAdhanAnI zarUAtamAM jJAnano sAdhaka je sAdhanone grahaNa kare che, te ja sAdhano siddhayogInAM svabhAvathI lakSaNa che ethI karIne ja; somilanA praznano uttara ApatAM bhagavAne samyag tapa, niyamAdinA viSayamAM nizcita yatanAne potAnI saMyamayAtrA kahI hatI arthAt potAnA kriyAyogarUpe varNavI hatI. 2 243 prathama zlokamAM batAvyuM ke jJAnayogano sAdhaka AdimAM je sAdhanone grahaNa kare che, te ja siddhayogInA svabhAvathI lakSaNo che e kathana yogya che; ethI karIne ja anyadarzanakAroe paNa yogadRSTithI sthitaprajJabhAvane prApta karavAnA sAdhano ane tenA lakSaNo samAna saMkhyAmAM jaNAvyA che. 3 jJAnI jo icchA pramANe AcaraNa kare to ajJAnI karatAM jJAnI vizeSa nahIM rahe arthAt jJAnI ane ajJAnImAM koI pharaka nahIM rahe, kema ke (tapa-niyamAdi vinA jo) icchA pramANe vartana karAya to jJAnImAM potAnA lakSaNano abhAva prApta thAya eTale ke jJAnI jJAnI na rahe' tevuM anyadarzanakAroe paNa kahyuM che. 4 advaita brahmane jeNe jANyuM che evo jJAnI paNa jo svacchaMda rIte AcaraNa kare, to azuci-viSTA AdinuM bhakSaNa ka2nA2 kUtarAmAM ane viSayorUpI azucinuM sevana karanAra tattvadraSTAmAM zuM pharaka ? arthAt koI pharaka nathI. (dekhAvathI bhale kUtarA ane jJAnI judA dekhAya paNa azucinuM sevana ka2vAnA viSayamAM to banne sarakhA ja che. kUtarA viSTA gUMthe che ane jJAnI viSayone viSarUpe jANavA chatAM viSayorUpI viSTA gUMthe che.) 5 jo ke chaThThI dRSTivALA aviratasamyagdaSTi jIvomAM je abuddhipUrvakanI pravRttio viSayomAM 'A mArA sukhanuM kA2Na che' tevI buddhi vagaranI bhogAdinI pravRttio dekhAya che te duSTa nathI, chatAM paNa jyAre cAritramohanIyakarmano kSayopazama thAya tyAre tenA mahimAthI te rasa vinAnI bhogAdinI pravRttio paNa saMbhavatI nathI. 6 sAmAyikavALA muninuM citta azubha AcArathI nivRtta ane zubha AcAramAM pravRttivALuM hoya che athavA udAsIna hoya che. 7 = je kAraNathI jJAnathI niyatrita na hoya evA vidhi ane niSedho (mokSanA kAraNa banatA) nathI. (tathA) AgamamAM (vidhi-niSedhano) uddeza bALane ja kahevAyo che pazyakane=draSTAbhAvavALA jJAnIne nahI (te kAraNathI kriyA vinAnuM jJAna ja mokSa prApti mATe rAjayogasvarUpe icchAya che.) 8 (vaLI je kAraNathI) sAmarthyayogavALA yogIne niyAmakarUpe zAstra Avazyaka nathI, kemake kalpAtIta evA jJAnIne kyAMya paNa maryAdA nathI. (te kAraNathI paNa kriyAthI mukta evuM jJAna ja mokSaprApti mATe rAjayogasvarUpe icchAya che.) 9 ane je kAraNathI bhAvanI siddhi tathA asiddhi dvArA kriyA vyartha che, te kAraNathI kriyA vagaranuM jJAna ja mokSaprApti pratye rAjayogasvarUpe svIkAravuM joIe. 10 jJAnanayanuM je mAnavuM hatuM ke, jJAna ja mokSaprAptinuM mukhya kAraNa che kriyA nahi, te yogya nathI, kema ke kevaLI sivAya koI pazyaka (Atmatattvane jonAra jJAnI) nathI ane dvitIya apUrvakaraNa(nI kriyA) vinA dharmasaMnyAsayogI banAtuM nathI, ethI kevaLI ke dharmasaMnyAsayogI sivAyanA anya sarva jIvone kriyA niyata che. 11 For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 3-kriyAyogazuddhi adhikAra 154 sthairyAdhAnArya siddhasyAsiddhasyAnayanAya ca / bhAvasyaiva kriyA zAntacittAnAmupayujyate / / 12 / / 210 155 kriyAvirahitaM hanta, jJAnamAtramanarthakam / gati vinA pathajJo'pi, nApnoti puramIpsitam' / / 13 / / . 156 svAnukUlAM kriyAM kAle, jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpaH svaprakAzo'pitailapUrtyAdikaM yathA / / 14 / / 157 bAhyabhAvaM puraskRtya, ye kriyA'vyavahArataH / vadane kavalakSepaM vinA te tRptikAGkSiNaH / / 15 / / 158 guNavadbahumAnAdernityasmRtyAM ca satkriyA / jAtaM na pAtayedbhAvamajAtaM janayedapi / / 16 / / 159 kSAyopazamike' bhAve, yA kriyA kriyate tayA~ / patitasyApi tadbhAvapravRddhirjAyate' punaH / / 17 / / 160 guNavRddhyai tataH kuryAt, kriyAmaskhalanAyaM vA / ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate / / 18 / / 161 ajJAnanAzakatvena nanu jJAnaM viziSyate / na hi rajjAvahibhrAntirgamanena nivartate / / 19 / / 162 satyaM kriyAgamaproktA, jJAnino'pyupayujyate / saJcitAdRSTanAzArtha, mAsUro'pi yadabhyadhAt / / 20 / / 163 taNDulasya yathA varma, yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra, puruSasya tathA~ malam / / 21 / / 164 jIvasya taNDulasyeva, malaM sahajamapyalam / nazyatyeva na sandehastasmAdudyamavAn bhave / / 22 / / 165 avidyA ca didRkSA, ca, bhavabIjaM ca vAsanA / sahajaM ca malaM ceti, paryAyAH karmaNaH smRtAH / / 23 / / 166 jJAnino nAstyadRSTaM ced, bhasmasAtkRtakarmaNaH / zarIrapAtaH kiM na, syAjjIvanAdRSTanAzataH / / 24 / / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 245 siddhabhAvane sthira karavA mATe ane asiddhabhAvane pragaTa karavA mATe zAMtacittavALAne kriyA upayogI ja che. (ahIM Uva kAra bhinnakramavALo che.) 12 khedanI vAta che ke, mArgano jANakAra paNa cAlavAnI kriyA karyA vagara icchita nagarane prApta karI zakato nathI, tema kriyA vagaranuM ekaluM jJAna (mokSaphaLa ApavA mATe) nirarthaka che, asamartha che. 13 jema dIpaka svayaM prakAzarUpa hovA chatAM tela pUravuM Adi kriyAnI apekSA rAkhe che, tema pUrNajJAnI kevaLajJAnI paNa avasare svabhAvarUpa kAryane anukULa kriyAnI apekSA rAkhe che. 14 bAhyabhAvane = paudgalikabhAvane AgaLa karIne kriyAnA avyavahArathI = kriyA nahIM karIne jeo tRptine = mokSane icche che, teo mukhamAM koLiyo mUkyA vinA tRptinI icchA rAkhanArA jevA che. 15 guNavAna pratyenA bahumAna Adi dvArA ane vratAdinuM nitya smaraNa karavA dvArA thatI satakriyA, utpanna thayelA bhAvano nAza thavA detI nathI ane nahi utpanna thayelA bhAvane utpanna kare che. 19 kSAyopathamika bhAvamAM vartatA je tapa-saMyamAdinI kriyAo karAya che, te kriyA vaDe (saMyamAdithI) paDI gayelA vyaktione paNa pharI te bhAvanI=vrata, saMyama AdinA pariNAmanI prakRSTa vRddhi thAya che. 17 (guNavAna pratyenA bahumAnAdipUrvaka lAyopathamikabhAvamAM vartatA je kriyAo thAya che, te kriyAomAM zubhabhAvane utpanna karavAnuM, vadhAravAnuM ke paDI gayelA bhAvane puna: prakRSTa banAvavAnuM sAmarthya raheluM che,) tethI karIne guNanI vRddhi mATe athavA bhAvane akhaMDita rAkhavA mATe kriyA karavI joIe (kema ke) eka ja saMyamasthAna to (mAtra) jinone rahe che. (bAkInA sAdhakonA saMyama sthAnamAM - saMyamanA bhAvomAM caDhAva-utAra AvyA kare che.) 18 kriyAnayanI vAtamAM natu thI virodha darzAvatAM jJAnanaya kahe che ke, jJAna ajJAnanuM nAzaka hovAne kAraNe mahattvanuM che, kemake (vyavahAramAM paNa dekhAya che ke, doraDAmAM "A sApa che' evo bhrama kAMI doraDA tarapha javAnI kriyAthI nAza pAmato nathI. (paNa "A sApa nathI" evA jJAnathI nAza pAme che.) 19 (kriyAnaya jJAnanayanA maMtavyano AMzika svIkAra karatAM kahe che ke,) tArI vAtano hetu sAco hovA chatAM te pUrNatayA satya nathI, kema ke, jJAnIne paNa saMcita karmono nAza karavA AgamamAM jaNAvelI kriyA upayogI che, kAraNa ke (AgaLanA zlokamAM) AsUra RSie paNa kahyuM che... 20. he putra ! kriyAthI jema DAMgaranA photarA ke tAMbAnI kALAza nAza pAme che, tema kriyAthI jIvano maLa paNa nAza pAme che. (A sAMbhaLI zaMkA thAya ke tAMbAnI kALAza to AgaMtuka che, tethI te nAza pAmI zake paNa jIvano mala to sahaja che, anAdikALathI jIvamAM rahelo che, te zuM nAza pAmI zake ? tethI AsUraRSi potAnI vAtane puSTa karavA bIjA zlokamAM jaNAve che ke, taDulanI jema jIvano sahaja paNa mala (kriyAmAM udyama karavAthI) atyaMta nAza pAme che. temAM koI saMdeha nathI, tethI te udyama kara. 21-22 avidyA, hiMdakSA, bhavabIja, vAsanA ane sahajamala; A dareka karmanA paryAyavAcI zabdo kahevAyela che. 23 je jJAnIe karmone bhasmasAt karI nAMkhyA che, temane jo karma ja nathI to jIvana nirvAhaka karmano paNa nAza thavAthI temanA zarIrano paNa pAta kema na thAya ? 24 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 3-kriyAyogazuddhi adhikAra 89 167 zarIramIzvarasyeva, viduSo'pyavatiSThate / anyAdRSTavazeneti, kaTizadAha' tadakSamam' 10 10 168 zarIraM viduSaH ziSyAdyadRSTAdyadi tiSThati / tadA'suhRdadRSTena, na nazyediti kA pramI / / 26 / / 169 na copAdAnanAze'pi, kSaNaM kAryaM / tArkikaiH sthitimattadvacciraM vidvattanusthitiH / / 27 / / / / 25 / / 89 170 nirupAdAnakAryasyai, kSaNaM yattArkikaiH sthitiH / nAzahetvantarAbhAvAdiSTA'tra ca sa durvacaH / / 28 / / 171 anyAdRSTasyaM tatpAtapratibandhakatA yadi / mriyamANo'pi jIvyeta, ziSyAdRSTavazAd guruH / / 29 / / 10 172 svabhAvAnnirupAdAnaM, yadi vidvattanusthitiH / tathApi kAlaniyame, tatra yuktirna vidyate ' 173 ucchRGkhalasyaM taccintyaM, martaM vedAntino hyadaH / prArabdhAdRSTataH kintu, jJeyAM vidvattanusthitiH / / 31 / / / / 30 / / 174 tatprArabdhetarAdRSTaM, jJAnanAzyaM yadISyate / lAghavena vijAtIyaM, tannAzyaM tatprakalpyatAm / / 32 / / 175 itthaM caM jJAninoM jJAnanAzyakarmakSasa / kriyaikanAzyakarmoMghakSayArtha, sApi yujyate / / 33 / / For Personal & Private Use Only 176 sarvakarmakSayai jJAnakarmaNostatsamuccayaH / anyo'nyapratibandhenaM, tathA coktaM parairapi / / 34 / / 177 na yAvatsamamabhyasto, jJAnasatpuruSakrama / eko'pi naitayostAvat, puruSasyeha sidhyati / / 35 / / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 247 koIka kahe che ke, izvaranA zarIranI jema jJAnInuM zarIra paNa anyanA karmathI TakI rahe che' te vAta gaLe utare tevI nathI, paNa taddana ayogya che. 25 (jJAnarUpI agnimAM AyuSya karma sahita sarva karmano nAza karyA pachI paNa) jo ziSyanA adRSTathI jJAnInuM zarIra TakI rahetuM hoya to, zatrunA adRSTathI (nAza paNa pAmavuM joIe, chatAM te) nAza pAmatuM nathI, emAM zuM pramANa che ? 26 naiyAyiko jema upAdAna kAraNano nAza thayA pachI paNa (kAraNa vinAnuM) kArya eka kSaNa rahe che evuM mAne che. tenI jema (adRSTa evA kAraNano nAza thayA pachI paNa) vidvAnanA zarIranI sthiti lAMbo kALa rahe che, evuM tamAruM samAdhAna yogya nathI. 27 (pUrva zlokamAM vedAntIe kareluM samAdhAna yogya nathI, kAraNa ke (upAdAnakAraNanA nAza sivAya) kAryanAza pratye anya koI hetu na hovAne kAraNe; naiyAyiko vaDe je nirupAdAna kAryanI kSaNa sthiti svIkArAI che, te temanA mATe iSTa che. (paraMta) ahIM = adRSTa vinA paNa jJAnInuM zarIra lAMbo kALa Take che te prastuta viSayamAM, te (hanu) = zarIranAza pratye anya koI kAraNa hAjara nathI evo (hetu) durvaca che eTale ke asaMgata che. 28 anyanuM ziSyanuM adaSTa jo jJAnInA dehapAtamAM pratibandhaka banatuM hoya to maratA evA paNa jJAnI guru ziSyanA adRSTane kAraNe jIvavA joIe. 29 upAdAna vagara paNa eTale ke AyuSya karma vinA paNa vidvAnanA zarIranI sthiti svabhAvathI ja saMbhave evuM tamAruM kathana svIkArI laIe topaNa te svabhAvathI TakeluM jJAnInuM zarIra keTalo samaya Takaze e saMbaMdhI koI yukti vidyamAna nathI. 30 (ja kAraNathI uchaMkha vedAntIo bhagavadgItAnA vacananuM tAtparya jANatA nathI) te kAraNathI ucchaMkhala vedAntIono A mata vicAraNIya che eTale ke asaMgata che; paraMtu prArabdha-adaSTanA kAraNe ja vidvAnanuM zarIra TakI rahe che ema jANavuM. 31 (je kAraNathI prArabdha-adaSTathI jJAnInuM zarIra Take che) te kAraNathI jo tamArA vaDe prArabdhatara adaSTane ja jJAnanAzya tarIke icchAya che to lAghava hovAthI tamAre vijAtIya evA adRSTanI ja jJAnanAzya adRSTa tarIke kalpanA karavI joIe. 32 ane A rIte vijAtIya karma ja jJAnanAzya che evI kalpanA karavAthI jyAre jJAnInA jJAnanAzya karmano kSaya thaI jAya tyAre mAtra kriyAthI ja nAza pAme tevA karmono kSaya karavA mATe jJAnIne paNa zAstrokta kriyA upayogI bane che. (Ama aneka yukti-prayuktio pachI zloka 20nI vAta satya Thare che.)33 jJAna ane kriyAne ekabIjA sAthe pratibandha hovAthI sarvakarmanA nAzamAM te banneno samuccaya kAraNa bane che (paNa te bane svataMtrarUpe sarvakarmanA nAza pratye kAraNa banI zakatA nathI tevuM anyadarzanakAro paNa kahe che. 34 sAdhaka jyAM sudhI jJAna ane mahApuruSonA ucita AcArono samAna rIte abhyAsa karato nathI, tyAM sudhI tene jJAna ane ucita AcAro (kriyAomAMthI eka paNa siddha thatAM nathI. 35 For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 3-kriyAyogazuddhi adhikAra 178 yathA chAdmasthike jJAnakarmaNI sahakR(ga)tvare / kSAyika api vijJeye, tathaiva matizAlibhiH / / 36 / / 179 samprAptakevalajJAnA, api yajjinapuGgavAH / kriyA yoganirodhAkhyA, kRtvA siddhyanti nAnyathA / / 37 / / 180 tena ye kriyayA muktA, jJAnamAtrAbhimAninaH / te bhraSTA jJAnakarmabhyAM nAstiko nAtra saMzayaH / / 38 / / 181 jJAnotpattiM samudbhAvya kAmAdInanyadRSTitaH / aphRvaanailokebhyo, nAstikairvaJcitaM jagat / / 39 / / 182 jJAnasya' paripAkAchi', kriyA'saGgatvamaGgati / na tu prayAti pArthakya, candanAdiva saurabham / / 40 / / 183 prItibhaktivaco'saGgaranuSThAnaM caturvidham / yatparairyogibhirgItaM taditthaM yujyate'khilam / / 41 / / 184 jJAne caiva kriyAyAM ca, yugapadvihitAdaraH / dravyabhAvavizuddhaH san, prayAtyevaM paraM padam / / 42 / / .. 185 kriyAjJAnasaMyogavizrAntacittA, samudbhUtanirbAdhacAritravRttAH, __nayonmeSanirNItaniHzeSabhAvAstapaH zaktilabdhaprasiddhaprabhAvAH / / 43 / / 186 bhayakrodhamAyAmadAjJAnanidrA-pramAdojjhitAH zuddhamudrA munIndrAH / yazaHzrIsamAliGgitA vAdidantismayocchedaharyakSatulyA jayanti / / 44 / / / / iti tRtIyo'dhikAraH / / For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 249 je pramANe chabastha avasthAmAM jJAna ane kriyA sAthe cAlanArA che te pramANe kSAyika jJAna ane kriyA paNa sAthe ja rahe che, tema buddhizALIoe jANavuM joIe; kAraNa ke kevaLajJAna prApta thaI gayuM hoya evA jinavRSabho (jinezvarabhagavaMto) paNa yoganirodha nAmanI kriyA karIne siddha thAya che, te sivAya nahi. 36-37 (ekaluM jJAna karmanAza karavA asamartha che paNa jJAna ane kriyAno samuccaya ja karmakSaya karavA samartha che) te kAraNathI jeo kriyAthI rahita che ane jJAnamAtranA abhimAnI che, teo jJAna ane kriyAthI bhraSTa thayelA nAstiko ja che, temAM koI saMzaya nathI. 38 petAne jJAna utpanna thayuM che evuM prakAzita karIne nAstiko eka judo ja dRSTikoNa raju karI lokothI kAmAdine chupAvIne jagatane chetare che. 39 jJAnanA paripAkathI ja kriyA asaMgapaNAne pAme che. gaMdha jema caMdanathI chUTI paDatI nathI tema A asaMgabhAvane pAmelI kriyA jJAnathI pRthaktAne pAmatI nathI arthAt jJAnathI judI nathI rahetI. 40. anya darzanamAM rahelA yogIoe je prIti, bhakti, vacana ane asaMga ema cAra prakAranA anuSThAno kahyA che te sarva bhedo paNa A rIte jJAna ane kriyAno samuccayavAda svIkAravAthI ja ghaTe che. 41 jJAna ane kriyAmAM ekI sAthe yatna karavAvALo vyakti ja dravya ane bhAvathI zuddha thato paramapadane pAme ja che. 42 1, jJAna ane kriyAnA saMyogathI jeonuM citta vizrAnta thayuM che, 2. nirAbAdha = niraticAra cAritra vrata jemane pragaTa thayuM che, 3. nayanI dRSTi khUlavAthI jeoe dareka padArthanA saMpUrNabhAvone nirNAta karyA che = jeo dareka padArthanA yathArtha svarUpane jANe che, 4. tapanI zaktithI jeoe cArekora prasiddha prabhAva prApta karyo che, 5. jeo bhaya-krodha-mAyA-mada-ajJAna-nidrA-pramAda Adi kASAyika bhAvothI mukta che, 7. jeo zuddhamudrAne dhAraNa kare che, 7. jeone yaza rUpI lakSmIe AliMgana karyuM che = jeono yaza traNe lokamAM phelAyelo che tathA 8. jeo vAdIrUpI hAthIonA madane utAravAmAM siMha jevA che, te munIndro jaya pAme che. 43-44 I tRtIya adhikAra samApta .. For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 4-sAmyayogazuddhi adhikAra / / atha caturtho'dhikAraH / / 187 jJAnakriyAzcadvayayuktasAmyarathAdhirUDhaH zivamArgagAmI / na grAmapU:kaNTakajAratInAM,jano'nupAnatka ivaoNrtimati / / 1 / / 188 AtmapravRttAvatijAgarUkaH, parapravRttau badhirAndhamUkaH / sadA cidAnandapadopayogI, lokottaraM sAmyamupaiti yogI / / 2 / / 189 parISahaipTI prabalopasargayogAJcalatyeva na sAmyayuktaH / sthairyAdviparyAsamupaiti jAtuM, kSamA naM zailairna ca' sindhunAthaiH / / 3 / / 190 itastatauM nArativahniyogAduDDIya gacchedyadi cittasUtaH / sAmyaikasiddhauSadhamUrchitaH san kalyANasiddherna tadA vilambaH / / 4 / / 191 antarnimagnaH samatAsukhAbdhau, bAhye sukhe nau ratimeti yogI / aTatyaTavyoM ke ivArthalubdhoM, gRhe samutsarpati kalpavRkSa / / 5 / / 192 yasminovidyArpitabAhyavastuvistArajabhrAntirUpaiti zAntim / tasmiMSTiAdekArNavanistaraGgasvabhAvasAmya ramateM subuddhiH / / 6 / / 193 zuddhAtmatattvapraguNAM vimarzAH, sparzAkhyasaMvedanamAdadhAnAH / yonyabuddhiM vinivartayanti, tadA~ samatvaM prathate'vaziSTam / / 7 / / 194 vinA samatvaM prasaranmamatvaM, sAmAyika mAyikameva manye / Aye samAnAM sati sadguNAnAM, zuddhaM hi tacchuddhanayA vidanti / / 8 / / 195 nizAnabhomandiraratnadIprajyotirbhiradyotitapUrvamantaH / vidyotata tatparamAtmatattvam, prasRtvarai sAmyamaNiprakAze / / 9 / / 196 ekAM vivekAGkuritI zritA yoM, nirvANamApuratAdibhUpAH / saivarjumArgaH'samatA munInAmanyastu tasyA nikhilaH prapaJcaH / / 10 / / For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 251 II caturtha adhikAra II pagarakhAM vagarano mANasa jema gAma ke nagaranA kAMTAthI utpanna thatI aratinI pIDAne pAme che, (paraMtu rathamAM beThelA mANasane AvI pIDA thatI nathI) tema jJAna ane kriyArUpI be ghoDAothI yukta samatArUpI rathamAM ArUDha thayelA mokSagAmI yogIne paNa koI prakAranI pIDA utpanna thatI nathI. 1 Atmahitakara pravRttimAM atyaMta jAgRta rahetA, para saMbaMdhI pravRtti pratye = paugalika pravRtti pratye baherA, AMdhaLA ane mUMgA banelA tathA zuddha caitanyanA AnaMdanA sthAnabhUta mokSapadane pAmavA sadA upayogazIla rahetA yogI lokottara sAmyane prApta kare che. 2 pRthvI jema parvato ke samudro vaDe kyAreya paNa asthira banatI nathI tema sAmyayoga-vALA yogI prabaLa parISaho ke upasargonA yogathI kyAreya paNa calAyamAna thatA nathI. 3 samatArUpI eka siddha auSadhithI mUchita karavAmAM Avelo manarUpI pAro jo arati rUpI agninA yogathI UDIne Amatema na jAya arthAt vihvaLa na thAya to mokSanI prAptisvarUpa kalyANanI siddhi thavAmAM koI vilamba na thAya. 4 jenuM hRdaya samatArUpI sukhamAM DUbeluM che tevA yogIne bAhya paugalika sukhamAM AnaMda Avato nathI. kharekhara jyAre gharamAM ja kalpavRkSa utpanna thayuM hoya tyAre dhanano lobhI kayo mANasa jaMgalamAM rakhaDavA jAya ? 5 je sAmyayogamAM avidyAthI yukta bAhya vastunA vistArathI utpanna thayelI bhrAnti zAnta thaI che te caitanyarUpI eka samudranA nistaraMga svabhAva svarUpa sAmyayogamAM subuddhi rame che. huM jyAre zuddha Atmatattvane puSTa karanArA spardhAtmaka saMvedanAvALA viziSTa koTinA vicAro, anya = bAhyapadArthomAM rahelI buddhine arthAtu para padArtho saMbaMdhI viparIta buddhine pAchI vALe che, tyAre bAkI rahelo samatAbhAva paNa vistare che. 7 samatAbhAva vinA vistAra pAmatA mamatAbhAvavALuM sAmAyika mAyArUpa ja che' ema huM mAnuM chuM. (vAstavamAM to jIvamAtramAM je guNo) samAna hoya tevA sadgaNono lAbha thaye chate ja zuddhanayo sAmAyikane zuddha jANe che. 8 candra, sUrya ke dIvAnI dedIpyamAna jyotithI paNa je paramAtmatattva pUrvamAM prakAzita thayuM nathI, te paramAtmatattva samatArUpI maNino prakAza phelAtAM aMtaramAM prakAzita thAya che. 9 vivekathI utpanna thayelI evI je eka samatAno Azraya karanArA bharatAdi rAjAo nirvANane pAmyA te samatA ja muniono (moze pahoMcavAno) saraLa mArga che. bAkI sarva (mArgo yogo) to samatAno prapaMca che, eTale ke samatAno AgaLa-pAchaLano vistAra che. 10 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 4-sAmyayogazuddhi adhikAra 197 alpe'pi sAdhurne kaSAyavAvahnAya vizvAsamupaiti bhItaH / pravardhamAnaH sa dahed guNoghaM, sAmyAmbupUrairyadi" nApanItaH / / 11 / / 198 prArabdhajA jJAnavatAM' kaSAyA, AbhAsikA ityabhimAnamAtram / nAzyo hi bhAvaH pratisaGkhyayA yo, nAbodhavat sAmyaratau sa tiSThet / / 12 / / 199 sAmyaM vinA yasya tapaHkriyAde - niSThA pratiSThArjanamAtra evaM / svardhenucintAmaNikAmakumbhAn karotyasauM kANakapardamUlyAn / / 13 / / 200 jJAnI kriyAvAn viratastapasvI, dhyAnI ca maunI sthiradarzanaSTA / sAdhurguNaM taM labhate na jAtu prApnoti yaM sAmyasamAdhiniSThaH / / 14 / / 201 duryodhanenAbhihatapTAkopa, na pANDavairyo na nuto jaharSa / stumo bhadantai damadantamantaH, samatvavantaM munisattama tam / / 15 / / 202 yo dahyamAnAM mithilAM nirIkSya, zakreNa nunno'pi namiH purIM svAm / na mai'tra kiJcijjvalatIta mene, sAmyena tenoyazau vitene / / 16 / / 203 sAmyaprasAdAstavapurmamatvAH, sattvAdhikAH svaM dhruvameva matvA / na sehire'tti kimu tIvrayantra-niSpIDitAH skandhakasUriziSyAH / / 17 / / 204 lokottaraM cArucaritrametana-metAryasAdhoH samatAsamAdheH / hRdApyakupyanna yadAcarma-baddhe'pi mUrdhanyayamApa tApam / / 18 / / 205 jajvAla nAntaH zvasurAdhamena, projjvAlite'pi jvalanena maulau / maulimunInAM sa na kairniSevyaH kRSNAnujanmA samatAmRtAdhaiiH / / 19 / / 206 gaGgAjale yo na jahA~ sureNa, viddho'pi zUle samatAnuvedham / prayAgatIrthodayakaeNnmunInA, mAnyaH saM sUristanujo'nikAyoH / / 20 / / 207 strIbhrUNagobrAhmaNaghAtajAtapApAdadhaHpAtakRtAbhimukhyAH / dRDhaprahAripramukhAH kSaNena, sAmyAvalambAtpadamuccamApuH / / 21 / / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 253 pApabhIru sAdhu thoDA paNa kaSAyarUpI agni upara satvare vizvAsa mUkato nathI, kema ke vadhatA evA te kaSAyarUpI agnine jo sAmyarUpI pANInA pUrathI ThAravAmAM na Ave to te guNonA samudAyane bALI nAMkhe. 11 jJAnIonA kaSAyo mAtra prArabdhathI utpanna thayelA hovAthI AbhAsika che (paNa vAstavika nathI)," AvuM kahevuM te abhimAna mAtra che. kema ke, je (kASAyika) bhAva pratipakSathI nAza pAme tevo hoya te sAmyarati utpanna thaye chate na rahe, jema (jJAna utpanna thaye chate teno pratipakSI evo) abodha raheto nathI. 12 je jIvanA tapa, kriyA vagere anuSThAno samatA prApta karyA vinA mAtra pratiSThA prApta karavAmAM samApta thAya che, e jIva kAmadhenu, ciMtAmaNi ane kAmakuMbha (samAna anuSThAnone) phUTI koDInA mUlyavALA karI nAMkhe che. 13 jJAnI, kriyAvAna, viratidhara, tapasvI, dhyAnI, maunI ane sthirasamyagudarzanavALA sAdhu paNa te guNane kyAreya prApta karatA nathI ke je guNane sAmya samAdhimAM sthira thayela sAdhu prApta kare che. 14 duryodhana vaDe haNAyA to paNa jemaNe kopa na karyo ane pAMDavo dvArA nimAyA topaNa jemaNe harSa na karyo, aMtaramAM samatAbhAvavALA te zreSTha muni zrI damadatta bhadaMtanI ame stuti karIe chIe. 15 Indra dvArA prerAyelA paNa je namirAjarSi potAnI mithilA nagarIne baLatI joIne samatAbhAvathI evuM mAnatA hatA ke, 'AmAM mAruM kAMI paNa baLatuM nathI'; tethI temano yaza cAre kora phelAyo. 16 samatAnA prabhAvathI zarIranI mamatAno nAza karanArA atyaMta sattvazALI evA skandhakasUrinA ziSyoe (tela pIlavAnI ghANIrUpa) karkaza yatramAM atyaMta pIDAno bhoga banavA (chatAM paNa) potAnA AtmAne zAzvata mAnIne zuM pIDA sahana na karI ? 17 samatArUpI samAdhivALA metAryamuninuM A lokottara evuM suMdara caritra che, kema ke bhInA cAmaDAthI baMdhAyuM hovAnA kAraNe teo (taDakAmAM) tapyA, paraMtu hRdayathI (krodharUpI tApathI) krodhita na thayA. 18 adhama sasarAe smazAnanA aMgArAthI mastaka saLagAvyuM, topaNa jeo aMtarathI baLyA nahi arthAtu krodhita thayA nahi, te muniomAM mugaTa samAna, samatArUpI amRtanA sAgara jevA, zrIkRSNa mahArAjAnA nAnA bhAI gajasukumAla muni konA vaDe sevya nathI ? 19 gaMgAjaLamAM deva vaDe zuLI upara viMdhAyA chatAM paNa jemaNe samatAnA anuvedhane na choDyo te prayAgatIrthano udaya karanArA arNikAputra AcArya munio mATe AdaraNIya che. 20 strI, garbha, gAya ane brAhmaNanI hatyAthI utpanna thayelA pApanA kAraNe adha:patanane abhimukha banelA daDhaprahArI vagere samatAnA AlaMbanathI kSaNavAramAM mokSapada pAmyA. 21 For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo, 4-sAmyayogazuddhi adhikAra 208 aprAptadharmA'pi purAdimArhanmAtA zivaM yadbhagavatyavApa / nApnoti pAraM vacaso'nupAdhisamAdhisAmyasya vijRmbhita tat / / 22 / / 209 iti zubhamatirmatvA sAmyaprabhAvamanuttaraM, ya iha nirato nityAnandaH kadApi na khidyate / vigaladakhilAvidyaH pUrNasvabhAvasamRddhimAna, sa khalu labhate bhAvArINAM jayenaM yazaHzriyam / / 23 / / / / iti caturtho'dhikAraH / / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa zloka tathA zlokArtha - pariziSTa-12 255 pUrve kyAreya dharma prApta na karyo hovA chatAM paNa AdinAtha bhagavAnanI mAtA bhagavatI marudevAe je mokSa meLavyo te upAdhi vinAnI samAdhisvarUpa sAmyayoganuM ja phaLa hatuM. A sAmyayoga vacananA pA2ne pAmato nathI arthAt zabdAtIta che. 22 A adhikA2nA prathama zlokathI mAMDIne atyAra sudhI jaNAvyuM e pramANe anuttara evA samatAnA prabhAvane mAnIne, je zubhamativALo sAdhaka ahIM = A sAmyayogamAM- samatAbhAvamAM magna banI jAya che, te nitya AnaMdane anubhavanAro kyAreya kheda pAmato nathI. tenI saghaLIe avidyAo gaLatI jAya che ane pUrNa svabhAvanI samRddhivALo te bhAvazatruonA jayathI yazarUpI lakSmIne pAme che. 23 II caturtha adhikAra samApta II For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-13 A granthanA pahelA adhikAramAM darzAvela padArtho anya je granthamAM prApta thayA che te darzAvatuM saMkSipta koSTaka gAthA gAthA saMdarbha graMtha nAma gAthA krama kartA krama 1. aindavRnda0 AtmAnama0 rUDhyartha 358 yogabindu SoDazaka dvA. dvA. yogabindu pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI 4.| vimUta 182 380 thI 400 66-72 galannaya0 manovatso0 1/2 14/12 anarthAyaiva0 91 8. jJAna 9.| gamazo. yogabindu yogabindunI TIkA jJAnasAra adhyAtmasAra yogadRSTisamuccaya tA. tA. yogadaSTisamuccaya yogabiMdu dvA. lA. jJAnasAra yogadRSTisamuccaya yogabiMdu yogasAraprAmRta vize. bhASya yogabiMdu adhyAtmasAra upadezapada paMcAzaka dharmaratnaprakaraNa jJAnasAra upadezarahasya prazamarati pU. haribhadrasUrIzvarajI , pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI zrImad amitagati pU. jinabhadragaNakSamAzramaNa pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. zAMtisUri ma.sA. graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI pU. umAsvAtijI ma.sA. 10. 237 146 67 thI 9 23/31 26/4 101 412 7/42 320 315-316 u/31-32 777 8/13 128 24/ 5 186 attara 11. zuddhochao zAsanAt0 For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta koSTaka - pariziSTa-13 gAthA krama 13. 14. 15. gAthA vItarAgo0 zAstre0 18. enaM kecit 0 16. | carmacakSuSkRta:0 17. parIkSante0 vidhayaH0 19. | siddhAnteSu0 20. arthakAma0 21. vidhInAM ca0 kAyikAdyapi 0 anyArtha0 niSiddhasya0 22. 23. 24. 25. hiMsA0 26.| vevokta0 27. | vevAntavidhi. 28. karmaNAM0 nAma yogabindu |jJAnasAra yogabindu bhASArahasya SoDazaka saMbodhasaptati jJAnasAra dA.hA. yogabindu yogadRSTisamuccaya SoDazaka dA.dhI. adhyAtmasAra jJAnasAra |samayasAra (jJAnasAra Tabo) pravacanasAra dharmabindu paMcavastuka nyAyavArtika dharmabindu paMcavastuka dharmabindu paMcavastuka paMcavastuka syAdvAdamaMjarI saMdarbha graMtha gAthA krama 188 2423 53 2014 35 244 2225 2-vRttau 176 2/15 24222 24 1 Agama0 234 2/33 1067 235 1068 236 1022 1074 11/176 For Personal & Private Use Only kartA pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. ratnazekharasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI zrI kuMdakuMdAcArya zrI kuMdakuMdAcArya pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI zrI vAcaspatimizrA pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI kalikAlasarvajJa pU. hemacandrAcArya 257 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 gAthA gAthA krama 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. itthaM ca 36. | sAmaghyena0 37. kathaM 0 38. bhinnApekSA0 39. vyApake0 40. avyApyavRtti0 41. AnaigamA0 42. anekAnte'pya0 43. 44. 45. 46. 47. yatra0 yathAha0 akSaya0 dvayorekatva0 sAmagryeNa ekadezena0 AtmAzrayA0 utpannaM0 icchan0 sAdAdarahasya vijJAnasyai kamAkAraM0 citrameka manekaJca0 48. pratyakSaM0 49.| nAtivya0 50. abaddhaM0 51. bruvANA 52. vimatiH0 53.| tenAneAnta nityaikAnte0 54. nAma sammatitarka sammatitarka anekAnta vya. pra. zAstravArtAsamuccaya vItarAgastotra vItarAgastotra syAdvAdarahasya vItarAgastotra syAdvAdarahasya mahAvI2stava vItarAgastotra aSTakaprakaraNa al. al. adhyAtmasAra bhaga.gItA saMdarbha graMtha gAthA krama 317 3227 pR.83 7/3 8/10 graMthakArazrIjI 808 cle OM 44 8/11 14/1,2 8/15 12 24,25 2/23 thI30 For Personal & Private Use Only adhyAtma upaniSad - bhAga pahelo kartA zrI siddhasenadivAkarasUrIzvarajI zrI siddhasenadivAkarasUrIzvarajI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI kalikAlasarvajJa pU. hemacandrAcArya kalikAlasarvajJa pU. hemacandrAcArya graMthakArazrIjI kalikAlasarvajJa pU. hemacandrAcArya granthakArazrIjI granthakArazrIjI kalikAlasarvajJa pU. hemacandrAcArya pU. haribhadrasUrIzvarajI granthakA2zrIjI granthakArazrIjI vyAsamuni Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta koSTaka - pariziSTa-13 gAthA krama 55. vuddhioo'pi0 anityaikAnta 56. pakSe'pio 57. 61. 62. 58. | saozena0 59. manovAkkAya0 60. nityAnityA0 73. 74. gAthA 75. 76. *66 AnantaryaM 0 63. 64. | vRSayejJa0 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. yasya0 svatantrAstu0 arthe mahendra0 trividhaM jJAna0 mahAvAkyA0 aimparyagataM Adye jJAne0 cAriJjIvi 0 tena syAdvAda0 mAdhyasthyameva putradArAdi0 mAdhyasthyameva0 * vAdAMzca iti yativadanAt na cAnekAntArthA0 vizeSAdoghAdvA0 nAma dA.dhI. aSTakaprakaraNa zAstravArtA samu. adhyAtmasAra aSTakaprakaraNa al. al. adhyAtmasAra aSTakaprakaraNa adhyAtmasAra al. al. anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA SoDazaka al. al. |upadezapada upadezarahasya vairAgya kalpalatA aSTakaprakaraNa yogabiMdu adhyAtmasAra yogasAraprAbhRta |jJAnasAra yogabindu |jJAnasAra yogasAraprAkRta saMdarbha graMtha gAthA krama 11/25 15/2 7/12 12/33 15/1 thI 5 8/23 12/33thI37 17/1 12/38, 39 8/25 30 11/7thI13 2/10,11,14 835thI868 157thI176 1/1050 12 6 501 1/23 744 42 65 54 7/33 For Personal & Private Use Only kartA granthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakA2zrIjI kalikAlasarvajJa pU. hemacandrAcArya pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI zrImad amitagati graMthakArazrIjI pU. haribhadrasUrIzvarajI graMthakArazrIjI zrImad amitagati 259 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma upaniSad prakaraNa adhyAtma upaniSa kAtrizatuM kAtrizikA adhyAtmasAra anekAntavyavasthAprakaraNa sammatitarkaprakaraNa SoDazaka upadezapada upadezarahasya jJAnasAra - teno Tabo padarzanasamuccaya sADA traNaso gAthAnuM stavana 125 gAthAnuM stavana abhidhAnaciMtAmaNi jinasahasranAmastotra vedAntasAra yogazataka syAdvAdarahasya vItarAgastotra vizeSAvazyaka bhASya sUtrasaMvedanA yogasAra zAntasudhArasa nayarahasya tattvArthAdhigama sUtra tarkasaMgraha pariziSTa-14 saMdarbha graMtha sUci - 5. zrI praviNabhAI mAtA muni yazovijayajI mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNIvarya mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNIvarya mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNIvarya zrI siddhasena divAkarasUrIzvarajI mahArAjA sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNIvarya mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNIvarya sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNIvarya mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNIvarya kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya mahArAjA 5. AzAdhara zAstrI paramahaMsa parivrAjakAcArya sUripUraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNIvarya kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya mahArAjA zrI jinabhadragaNI kSamAzramaNa sA. zrI prazamitAzrIjI ciraMtanAcAryajI upAdhyAya zrI vinayavijayajI ma.sA. mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNIvarya vAcakavarya umAsvAtijI mahArAja zrImad annabhaTTa For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha graMtha sUci - pariziSTa-14 291 nyAyasidhdhAntamuktAvalI zrI vizvanAtha paMcAnana bhaTTAcArya yogadRSTisamuccaya paMcAzaka - sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA vAcakavarya zrI umAsvAtijI mahArAjA kalikAlasarvajJa pa. pU. hemacaMdrAcArya prazamarati maharSi pataMjali syAdvAdamaMjarI na, 4 Adi upaniSado pataMjalayogasUtra zrI AcArAMgasUtra Agama zrI bhagavatIsUtra Agama pramANanayatattvAvaloka gaNadhara bhagavaMta nayopadeza svayambhastotra zAstravArtAsamuccaya rAjavArtika sAMkhyatattva kaumudI nIlakaMThI gaNadhara bhagavaMta zrIvAdidevasUrIzvarajI mahArAjA mahAmahopAdhyAya zrIyazovijaya gaNivarya zrI samantabhadrAcArya sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA zrI akalaMkadeva rAmazaMkara bhaTTAcArya kalpasUtra pa.pU. rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA.nuM - gaNadharavAdanuM vyAkhyAna samyakatva sthAna copAI yogabindu zrI bhadrabAhusvAmIjI bhAvAcArya bhagavaMta AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivarya sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA paMDita zrI padmavijayajI mahArAjA sADA traNaso gAthAnA stavanano bAlAvabodha For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAne jANavA, mAnavA ane mANavAno mArga batAvatA A vivaraNanA AjJA-AzIrvAdadAtA pU.A.zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe svahaste lakhela A graMthano eka ati mananIya zloka khAte AtmapavanAbAmamA gaika: paramaanobAyaka: / sadA cidAnandrapahopayogI sokottara sAmya muni yogI // 1 // armAna 24/no svAnA hAya to 21 sAnya (sazchstipo sArA 224/ saMbha 21-2panA 7 sA nara ne dAyare mAmA mAmA2) ma nAma-41-3141nAnA svAmIja-1 sAyA rAmanapurA sA 2020 namA aba saya RE-E56 janamorarepApAjA-/ 27. BhIna sahA 194rAmA sabhya 16, sA 2 sabhyAsAhi spa35 2400ranAza anamo bhanina735 9424tizaya bhATI mana mAjanA 2 /2 bhAmarinara upa rAniya355 minI 42/rjatant, meghA mAdha oft/ +cutter muMo org 2000 460 ll Indent 2ndar 3 4 saha mA2-1-Y MENT Designed by KHUSHI DESIGNS. PH.09227504555