Book Title: Abhidhan Rajendra Koshme Sukti Sudharas Part 06
Author(s): Priyadarshanashreeji, Sudarshanashreeji
Publisher: Khubchandbhai Tribhovandas Vora
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002321/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa SaSThama khaNDa a. rA. koSa 1 a. rA. koSa m a. rA. koSa 5. a. rA. koSa 7 a. rA. koSa 2 ka a. rA. koSa 6 a. rA. koSa 4 DaoN. priyadarzanAzrI DaoN. sudarzanA zrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vizvapUjya zrI' : jIvana-rekhA janma : I. san 3 disambara 1827 pauSa zuklA saptamI rAjasthAna kI vIrabhUmi evaM prakRti kI suramyasthalI bharatapura meM janma-nAma : ratnarAja / mAtA-pitA : kezara devI, pArakha gautrIya zrI RSabhadAsajI dIkSA : I. san 1845 meM zrImad pramodasUrijIma. sA. kI tAraka nizrA meM jhIloM kI nagarI udayapura meM / adhyayana : guru-caraNoM meM rahakara vinayapUrvaka zrutArAdhana ! vyAkaraNa, nyAya, darzana, kAvya, koSa, sAhityAdi kA gahana adhyayana evaM 45 jainAgamoM kA saTIka gaMbhIra anuzIlana ! AcAryapada : I. san 1868 meM Ahora (rAja.) / kriyoddhAra : I. san 1869, vaizAkha zuklA dasamI ko jAvarA (ma. pra.) tIrthoddhAra : zrI bhANDavapura, korAjI, svarNagiri jAlora evaM tAlanapura / nUtanatIrtha-sthApanA : zrI mohanakher3A tIrtha, jilA-dhAra (ma. pra.) / dhyAna-sAdhanA ke mukhya kendra : svarNagiri, cAmuNDavana va maaNgiituNgii-phaadd'| sAhitya-sarjana : abhidhAna rAjendra koSa, pAiyasaddambuhi, kalpasUtrArtha prabodhinI, siddhahaima prAkRta TIkAdi 61 grantha | vizvapUjya upAdhiH unake mahattama graMtharAja abhidhAna rAjendra koSa ke kAraNa 'vizvapUjya' ke pada para pratiSThita hue| divaMgata : rAjagar3ha ji. dhAra (ma.pra.) 21 disaMbara 1906 1 samAdhi sthala : unakA bhavyatama kalAtmaka samAdhimaMdira mohanakher3A (rAjagar3ha ma.pra.) tIrtha meM deva -vimAna ke samAna zobhAyamAna hai / prati varSa lAkhoM zraddhAlu guru-bhakta vahA~ darzanArtha jAte haiM / melA pauSa-zuklA saptamI ko prativarSa lagatA hai / isa camatkArika maMdirajI meM mele ke dina amI-kesara jharatA hai / landana meM jaina maMdira meM unakI nava-nirmita pratimA leTesTara meM pratiSThita haiN| vizvapUjya prema aura karuNA ke rUpa meM sabake hRdaya-maMdira meM virAjamAna haiN| vizvapUjya ne zikSA aura samAjotthAna ke lie sarasvatI-maMdira, sAMskRtika utthAna ke lie saMskRti kendra- maMdira evaM grAma-grAma, nagara-nagara paidala vihAra kara ahiMsAtmaka krAnti aura naitika jIvana jIne ke lie mAnavamAtra ko abhiprerita kiyaa| vizvapUjya kA jIvana jyotirmaya thA / unakA saMdeza thA - 'jIo aura jIne do' - kyoMki sabhI prANI maitrI ke sUtra meM ba~dhe hue haiN| 'parasparopagraho jIvAnAm' kI nirmala gaMga-dhArA pravAhita kara unhoMne na kevala bhAratIya saMskRti kI garimA bar3hAI, apitu vizva-mAnasa ko bhagavAn mahAvIra ke ahiMsA aura prema kA amRta pilAyA / unakI racanAe~ loka-maMgala kI amRta gagariyA~ haiN| unakA abhidhAna rAjendra koSa vizvasAhitya kA cintAmaNi-ratna haiN| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUri zatAbdi-dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM SaSThama khaNDa abhidhAna rAjendra koSa meM, * sAta-sadhArasa ANSXSXSANSAR SaSThama khaNDa divyAzISa pradAtA : parama pUjya, parama kRpAlu, vizvapUjya prabhuzrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. AzISapradAtA : rASTrasanta vartamAnAcAryadeveza zrImadvijaya jayantasenasUrIzvarajI ma. sA. XRESS prerikA : pa. pU. vayovRddhA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. lekhikA : sAdhvI DaoN. priyadarzanAzrI, (ema. e. pIeca-DI.) sAdhvI DaoN. sudarzanAzrI, (ema. e. pIeca-DI.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukRta sahayogI zrI saudharma bRhattapogacchIya sakala zrIsaMgha, dhANasA (rAjasthAna) jilA-jAlora prApti sthAna zrI madanarAjajI jaina dvArA - zA. devIcandajI chaganalAlajI Adhunika vastra vikretA sadara bAjAra, bhInamAla-343029 phona : (02969) 20132 __ prathama AvRtti vIra samvat : 2525 rAjendra samvat : 92 vikrama samvat : 2055 IsvI san : 1998 mUlya : 75-00 pratiyA~ : 2000 akSarAGkana lekhita 10, rUpamAdhurI sosAyaTI, mANekabAga, ahamadAbAda-15 mudraNa sarvodaya ophaseTa premadaravAjA bahAra, ahamadAbAda. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: . kikikik AWA OO.0-8 k OYAL anukrama kahA~ kyA ? (50, TOTATOPA O OM.. 1. samarpaNa - sAdhvI priya-sudarzanAzrI zubhAkAMkSA - pa.pU.rASTrasanta zrImadjayantasenasUrIzvarajI ma.sA. maMgalakAmanA - pa.pU.rASTrasanta zrImadpadmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. 4. rasa-pUrti - pa.pU.munipravara zrI jayAnandavijayajI ma.sA. 9 5. purovAk - sAdhvIdvaya DaoN. priya-sudarzanAzrI AbhAra - sAdhvIdvaya DaoN. priya-sudarzanAzrI sukRta sahayogIzrI saudharma bRhattapogacchIya sakala zrIsaMgha, dhANasA (rAjasthAna) jilA-jAlora ( 8. Amukha - DaoN. javAharacandra paTanI mantavya - DaoN. lakSmImalla siMghavI OM (padmavibhUSaNa, pUrvabhAratIya rAjadUta-briTena) *.. 10. do zabda - paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA (* 11. 'sUkti-sudhArasa': merI dRSTi meM - DaoN. nemIcaMda jaina / 12. mantavya - DaoN. sAgaramala jaina *. 13. mantavya - paM. govindarAma vyAsa * 14. mantavya - paM. jayanaMdana jhA vyAkaraNa sAhityAcArya 15. mantavya - paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. 16. mantavya - DaoN. akhilezakumAra rAya OM.. 17. mantavya - DaoN. amRtalAla gA~dhI VANYOOOOO.OR40 toyoyATOYAYOGo) OYOGoalo HAN Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. mantavya bhAgacanda jaina kavADa, prAdhyApaka (aMgrejI) 37 19. darpaNa 20. 'vizvapUjya': jIvana-darzana 21. 'sUkti-sudhArasa' (SaSThama khaNDa) 22. prathama pariziSTa - (akArAdi anukramaNikA) 23. dvitIya pariziSTa - (viSayAnukramaNikA) 24. tRtIya pariziSTa (abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA) 25. caturtha pariziSTa - jaina evaM jainetara granthaH gAthA/ zlokAdi anukramaNikA 26. paMcama pariziSTa ('sUkti-sudhArasa' meM prayukta saMdarbha-grantha sUcI) 27. vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya 28. lekhikA dvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ 39 43 55 209 239 267 277 289 293 299 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ READ S E AWATION THAN ADA vizvapUjya prAtaHsmaraNIya - prabhu zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pU. rASTrasanta AcArya zrImad vijaya jayantasena sUrIzvarajI ma. sA. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama pUjyA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P-01 -01 samarpaNa . - . . . ravi-prabhA sama hai mukhazrI, candra sama ati prazAnta / timira meM bhaTake janake, dIpa ujjavala kAnta // 1 // laghutA meM prabhutA bharI, vizva-pUjya munIndra / karuNA sAgara Apa the, yati ke bane yatIndra // 2 // loka-maMgalI the kamala, yogIzvara gururAja / sumana-mAla sundara sajI, kare samarpaNa Aja // 3 // abhidhAna rAjendra koSa, racanA racI lalAma / nita caraNoM meM Apake, vidhiyut kareM praNAma // 4 // kAvya-zilpa samajheM nahIM, phira bhI kiyA prayAsa / guru-kRpA se yaha bane, jana-mana kA vizvAsa // 5 // priyadarzanA kI darzanA, sudarzanA bhI sAtha / rAja rahe rAjendra kA, caraNa jhukAte mAtha // 6 // . -. . - zrI rAjendraguNagItaveNu - zrI rAjendrapadapadmareNu sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI sudarzanAzrI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zubhAkAMkSA ! vizvavizruta hai zrI abhidhAna rAjendra koSa / vizva kI AzcaryakAraka ghaTanA hai| sAdhana durlabha samaya meM itanA sArA saMgaThana, saMkalana apane Apa meM eka alaukika sA pratIta hotA hai| racanAkAra nirmAtA ne varSoM taka isa koSa praNayana kA cintana kiyA, manoyogapUrvaka manana kiyA, pazcAt isa bhagIratha kArya ko saMpAdita karane kA samAyojana kiyA / / mahAmaMtra navakAra kI agAdha zakti ! kauna kaha sakatA hai zabdoM meM usakI zakti ko / usa mahAmaMtra meM unakI thI parama zraddhA saha anurakti evaM sampUrNa samarpaNa ke sAtha unakI thI parama bhakti! . isa triveNI saMgama se saMkalpa sAkAra huA evaM zubhAraMbha bhI ho gayA / 14 varSoM kI satata sAdhanA ke bAda nirmita huA yaha abhidhAna rAjendra koSa / isameM samAyA hai sampUrNa jaina vAGmaya yA yoM kaheM ki jaina vAGmaya kA pratinidhitva karatA hai yaha koSa / aMgopAMga se lekara mUla, prakIrNaka, cheda granthoM ke sandarbho se samalaMkRta hai yaha virATkAya grantha / ___ isa bRhad vizvakoSa ke nirmAtA haiM parama yogIndra sarasvatI putra, samartha zAsanaprabhAvaka , satkriyA pAlaka, zithilAcAra unmUlaka, zuddhasanAtana sanmArga pradarzaka jainAcArya vizvapUjya prAtaH smaraNIya prabhu zrImad vijaya rAjendra sUrIzvarajI mahArAjA ! sAgara meM ratnoM kI nyUnatA nahIM / 'jina khojA tina pAiyA~' yaha koSa bhI sAgara hai jo gaharA hai, athAha hai aura apAra hai / yaha jJAna siMdhu nAnA prakAra kI sUkti ratnoM kA bhaMDAra hai / isa grantharAja ne jijJAsuoM kI jijJAsA zAnta kii| manISiyoM kI manISA meM abhivRddhi kii| isa mahAsAgara meM muktAoM kI kamI nahIM / sUktiyoM kI zreNibaddha paMktiyA~ pratIta hotI haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.6 - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka hai jana-jana ke sammukha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa) / merI AjJAnuvartinI viduSI susAdhvI zrI DaoN. priyadarzanA zrIjI evaM susAdhvIzrI DaoN. sudarzanAzrIjI ne apanI gurubhakti ko pradarzita kiyA hai isa 'sUkti-sudhArasa' ko Alekhita karake / gurudeva ke prati saMpUrNa samarpita unake bhAva ne hI yaha anUThA upahAra pAThakoM ke sammukha rakhane ko protsAhita kiyA hai unako / yaha 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) jijJAsu janoM ke lie atyanta hI sundara hai / 'gAgara meM sAgara hai' / gurudeva kI amara kRti kAlajayI kRti hai, jo unakI utkRSTa tyAga bhAvanA kI satata apramatta sthiti ko ujAgara karanevAlI kRti hai / nirantara jJAna-dhyAna meM lIna rahakara tapodhanI gurudevazrI 'mahato mahiyAn' pada para pratiSThita ho gae haiM; unheM kaSAyoM para vijayazrI prApta karane meM bar3I saphalatA milI aura ve bIsavIM zatAbdi ke sadA ke lie saMsmaraNIya paramazreSTha puruSa bana gae haiM 1 1 prastuta kRti kI lekhikA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI abhinandana kI pAtrA haiM, jo aharniza 'abhidhAna rAjendra koSa' ke gahare sAgarameM gote lagAtI rahatI haiM / 'jina khojA tina pAiyA~ gahare pAnI peTha' kI ukti ke anusAra zrama, samaya, mana-mastiSka sabhI ko sArthaka kiyA hai zramaNI dvayane / merI ora se hArdika abhinaMdana ke sAtha khUba - khUba badhAI isa kRti kI lekhikA sAdhvIdvaya ko / vRddhi ho unakI isa pravRtti meM, yahI AkAMkSA / rAjendra sUri jaina jJAnamaMdira ahamadAbAda di. 29-4-98 akSaya tRtIyA - vijaya jayantasena sUri abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 7 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagala kAmanA viduSI DaoN. sAdhvIzrI priya-sudarzanAzrIjIma. Adi, anuvaMdanA sukhasAtA / Apake dvArA preSita 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUriH jIvana-saurabha), 'abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) evaM 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' kI pANDulipiyA~ milI haiN| pustakeM suMdara haiM / ApakI zruta bhakti anumodanIya hai / ApakA yaha lekhanazrama aneka vyaktiyoM ke liye citta ke vizrAma kA kAraNa banegA, aisA maiM mAnatA hU~ / Agamika sAhitya ke ciMtana svAdhyAya meM ApakA sAhitya madadagAra bnegaa| uttarottara sAhitya kSetra meM ApakA yogadAna milatA rahe, yahI maMgala kAmanA karatA huuN| udayapura 14-5-98 padmasAgarasUri zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra . kobA-382009 (guja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.8 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888888888888 %888333333000 8000 jinazAsana meM svAdhyAya kA mahattva sarvAdhika hai| jaise deha prANoM para AdhArita hai vaise hI jinazAsana svAdhyAya para / AcAra-pradhAna granthoM meM sAdhu ke lie pandraha ghaMTe svAdhyAya kA vidhAna hai| nidrA, AhAra, vihAra evaM nihAra kA jo samaya hai vaha bhI svAdhyAya kI vyavasthA ko surakSita rakhane ke lie hai arthAt jIvana pUrNa rUpa se svAdhyAyamaya hI honA cAhie aisA jinazAsana kA udghoSa hai / vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA aura dharmakathA ina pA~ca prabhedoM se svAdhyAya ke svarUpa ko darzAyA gayA hai, inakA krama vyavasthita evaM vyAvahArika hai| zramaNa jIvana evaM svAdhyAya ye donoM-dUdha meM zakkara kI mIThAsa ke samAna ekameka haiM / vAstavika zramaNa kA jIvana svAdhyAyamaya hI hotA hai / kSamAzramaNa kA artha hai 'kSamA ke lie zrama rata' aura kSamA kI upalabdhi svAdhyAya se hI prApta hotI hai| svAdhyAya hIna zramaNa kSamAzramaNa ho hI nahIM sakatA / zramaNa varga Aja svAdhyAya rata haiM aura usake pratiphala rUpa meM aneka sAdhu-sAdhvI AgamajJa bane haiN| prAtaHsmaraNIya vizva pUjya zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ne abhidhAna rAjendra koSa ke sapta bhAgoM kA nirmANa kara svAdhyAya kA suphala vizva ko bheMTa kiyA hai| una sAta bhAgoM kA manana cintana kara viduSI sAdhvIratnAzrI mahAprabhAzrIjIma. kI vinayaratnA sAdhvIjI zrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ne " abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" ko sAta khaNDoM meM nirmita kiyA haiM jo AgamoM ke aneka rahasyoM ke marma se otaprota haiN| sAdhvI dvaya satata svAdhyAya magnA haiM, inheM adhyayana evaM adhyApana kA itanA rasa hai ki kabhI-kabhI AhAra kI bhI AvazyakatA nahIM rhtii| adhyayanaadhyApana kA rasa aisA hai ki jo AhAra ke rasa kI bhI pUrti kara detA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-609 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sUkti sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ke mAdhyama se inhoMne pravacanasevA, dAdAgurudeva zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ke vacanoM kI sevA, tathA saMgha-sevA kA anupama kArya kiyA hai| 'sUkti sudhArasa' meM kyA hai ? yaha to yaha pustaka svayaM darzA rahI hai| pAThaka gaNa isameM darzita patha para calanA prAraMbha kareMge to kaSAya pariNati kA hAsa hokara guNazreNI para ArohaNa kara ati zIghra mukti sukha ke upabhoktA baneMge; yaha nissaMdeha satya hai| sAdhvI dvaya dvArA likhita ye 'sAta khaNDa' bhavyAtmA ke mithyAtvamala ko dUra karane meM evaM samyagdarzana prApta karavAne meM sahAyaka baneM, yahI aMtarAbhilASA. bhInamAla vi. saMvat 2055, vaizAkha vadi 10 muni jayAnaMda ayAna gosTa kapa ki puthA apa.00 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 10 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagabhaga dasa varSa pUrva jAlora - svarNagiritIrtha - vizvapUjya kI sAdhanA sthalI para hamaneM 36 divasIya akhaNDa maunapUrvaka Ayambila va japa ke sAtha ArAdhanA kI thI, usa samaya hamAre hRdaya-mandira meM vizvapUjya zrImad rAjendra sUrIzvarajI gurudeva zrI kI bhavyatama pratimA pratiSThita huI, jisake darzana kara eka calacitra kI taraha hamAre nayana-paTa para guruvara kI saumya, prazAnta, karuNArdra aura komala bhAvamudrA sahita madhura muskAna aMkita ho gaI / phira hameM unake eka ke bAda eka abhidhAna rAjendra koSa ke sapta bhAga dikhAI die aura una granthoM ke pAsa eka divya maharSi kI nayana ramya chavi jagamagAne lgii| unake nayana khule aura unhoMne AzIrvAda mudrA meM hameM saMketa die ! aura hama citra likhitasI raha gaIM / tatpazcAt A~kheM kholI to na to vahA~ gurudeva the aura na unakA koSa / tabhI se hama donoM ne dRr3ha saMkalpa kiyA ki hama vizvapUjya evaM unake dvArA nirmita koSa para kArya kareMgI aura jo kucha bhI madhu-saJcaya hogA, vaha janatA-janArdana ko deMgI ! vizvapUjya kA saurabha sarvatra phailaaeNgii| unakA varadAna . hamAre samasta grantha-praNayana kI AtmA hai / 16 jUna, san 1989 ke zubha dina 'abhidhAna rAjendra koSa' meM, 'sUktisudhArasa' ke lekhana -kArya kA zubhArambha kiyA / vastutaH isa grantha-praNayana kI preraNA hameM vizvapUjya gurudevazrI kI asIma kRpA-vRSTi, divyAzIrvAda, karuNA aura prema se hI milI hai / 'sUkti' zabda su + ukti ina do zabdoM se niSpanna hai| su arthAt zreSTha aura ukti kA artha hai kathana / sUkti arthAt sukathana / sukathana jIvana ko susaMskRta evaM mAnavIya guNoM se alaMkRta karane ke lie upayogI hai| saikar3oM dalIleM eka tarapha aura eka cuTaila subhASita eka tarapha / suttanipAta meM kahA 'viJcAta sArAni subhAsitAni' 1 subhASita jJAna ke sAra hote haiM / dArzanikoM, manISiyoM, saMtoM, kaviyoM tathA sAhityakAroM ne apane sadgranthoM meM mAnava ko jo hitopadeza diyA hai tathA 1. suttanipAta - 2/21/6 . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 11 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi-jJAnIjana apane pravacanoM ke dvArA jo suvacanAmRta pilAte haiM - vaha saMjIvanI auSadhitulya hai| ____ni:saMdeha subhASita, sukathana yA sUktiyA~ utpreraka, mArmika, hRdayasparzI, saMkSipta, sAragarbhita anubhUta aura kAlajayI hotI haiM / isIkAraNa sukathanoM / sUktiyoM kA vidyut-sA camatkArI prabhAva hotA hai / sUktiyoM kI mahattA para prakAza DAlate hue maharSi vaziSTha ne yogavAziSTha meM kahA hai - "mahAn vyaktiyoM kI sUktiyA~ apUrva Ananda denevAlI, utkRSTatara pada para pahu~cAnevAlI aura moha ko pUrNatayA dUra karanevAlI hotI haiM / "1 yahI bAta zabdAntara meM AcArya zubhacandra ne jJAnArNava meM kahI hai - "manuSya ke antarhRdaya ko jagAne ke lie, satyAsatya ke nirNaya ke lie, loka-kalyANa ke lie, vizva-zAnti aura samyak tattva kA bodha dene ke lie satpuruSoM kI sUkti kA pravartana hotA hai / " / suvacanoM, sukathanoM ko dharatI kA amRtarasa kaheM to koI atyukti nahIM hogI / kAlajayI sUktiyA~ vAstava meM amRtarasa ke samAna cirakAla se pratiSThita rahI haiM aura amRta ke sadRza hI unhoMne saMjIvanI kA kArya bhI kiyA hai| isa saMjIvanI rasa ke sevana mAtra se mRtavat mUrkha prANI, jinheM hama asala meM mare hue kahate haiM, jIvita ho jAte haiM, prANavAn dikhAI dene lagate haiN| manISiyoM kA kathana haiM ki jisake pAsa jJAna hai, vahI jIvita hai, jo ajJAnI hai vaha to marA huA hI hotA hai / ina mRta prANiyoM ko jIvita karane kA amRta mahAn grantha abhidhAna-rAjendra koSa meM prApta hogA / zivalIlArNava meM kahA hai - "jisa prakAra bAlU meM par3A pAnI vahIM sUkha jAtA hai, usIprakAra saMgIta bhI kevala kAna taka pahu~cakara sUkha jAtA hai, kintu kavi kI sUkti meM hI aisI zakti hai, ki vaha sugandhayukta amRta ke samAna hRdaya ke antastala taka pahu~cakara mana ko sadaiva AhlAdita karatI rahatI hai| isIlie 'subhASitoM kA rasa anya rasoM kI apekSA adhika zreSTha hai / ' 4 amRtarasa chalakAtI ye sUktiyA~ antastala 1. 2 apUrvAhlAda dAyinya: uccastara padAzrayAH / atimohApahAriNyaH sUktayo hi mahiyasAm / / yogavAziSTha 54/5 prabodhAya vivekAya, hitAya prazamAya ca / samyak tattvopadezAya, satAM sUkti pravartate // jJAnArNava karNagataM zuSyati karNa eva, saMgItakaM saikata vArirItyA / AnandayatyantaranupraviSya, sUkti kave reva sudhA sagandhA // - zivalIlArNava nUnaM subhASita rasonyaH rasAtizAyI - yoga vAziSTha 54/5 3. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 12 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko sparza karatI huI pratIta hotI hai / vastutaH jIvana ko surabhita va suzobhita karanevAlA subhASita eka anamola ratna hai / subhASita meM jo mAdhurya rasa hotA hai, usakA varNana karate hue kahA hai - "subhASita kA rasa itanA madhura [mIThA] hai ki usake Age drAkSA mlAnamukhI ho gaI / mizrI sUkhakara patthara jaisI kirakirI ho gaI aura sudhA bhayabhIta hokara svarga meM calI gii|" 1 ___abhidhAna rAjendra koSa kI ye sUktiyA~ anubhava ke 'sAra' jaisI, samudra-manthana ke 'amRta' jaisI, daghi-manthana ke 'makkhana' jaisI aura manISiyoM ke AnandadAyaka 'sAkSAtkAra' jaisI "dekhana meM choTe lage, ghAva kare gambhIra" kI ukti ko caritArtha karatI haiM / inakA prabhAva gahana haiM / ye antara jyoti jagAtI haiN| vAstava meM, abhidhAna rAjendra koSa eka aisI amarakRti hai, jo dezavideza meM lokapriyatA prApta kara cukI hai| yaha eka aisA virAT zabda-koSa hai, jisameM parama madhura ardhamAgadhI bhASA, ikSurasa ke samAna puSTikAraka prAkRtabhASA aura amRtavarSiNI saMskRta bhASA ke zabdoM kA sarasa va sarala nirupaNa huA hai| vizvapUjya paramArAdhyapAda maMgalamUrti gurudeva zrImad rAjendra-sUrIzvarajI mahArAjA sAheba purAtana RSi paramparA ke mahAmunIzvara the, jinakA tapobala evaM jJAna-sAdhanA anupama, advitIya thii| isa prajJAmaharSi ne san 1890 meM isa koSa kA zrIgaNeza kiyA tathA sAta bhAgoM meM 14 varSoM taka apUrva svAdhyAya, cintana evaM sAdhanA se san 1903 meM paripUrNa kiyA / loka-maGgala kA yaha koSa sudhAsindhu hai| . isa koSa meM sUktiyoM kA nirupaNa-kauzala paNDitoM, dArzanikoM aura sAdhAraNa janatA-janArdana ke lie samAna upayogI hai| isa koSa kI mahanIyatA ko darzAnA sUrya ko dIpaka dikhAnA hai / hamane abhidhAna rAjendra koSa kI lagabhaga 2700 sUktiyoM kA hindI saralArtha prastuta kRti 'sUkti sudhArasa' ke sAta khaNDoM meM kiyA hai| 'sUkti sudhArasa' arthAt abhidhAna rAjendra-koSa-sindhu ke manthana se niHsRta amRta-rasa se gUMthA gayA zAzvata satya kA vaha bhavya guladastA hai, jisameM 2667 sukathanoM/sUktiyoM kI muskarAtI kaliyA~ khilI huI haiM / aise vizAla aura virATa koSa-sindhu kI sUkti rUpI maNi-ratnoM ko 1. drAkSAmlAnamukhI jAtA, zarkarA cAzmatAM gatA, subhASita rasasyAgre, sudhA bhItA divaMgatA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.13 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khojanA kuzala gotAkhora se sambhava hai| hama nipaTa ajJAnI haiM - na to sAhityavibhUSA ko jAnatI haiM, na darzana kI garimA ko samajhatI haiM aura na vyAkaraNa kI bArIkI samajhatI haiM, phira bhI hamane isa koSa ke sAta bhAgoM kI saktiyoM ko sAta khaNDoM meM vyAkhyAyita karane kI bAlaceSTA kI hai| yaha bhI vizvapUjya ke prati hamArI akhaNDa bhakti ke kAraNa / hamArA bAla prayAsa kevala aisA hI hai - vaktuM guNAn guNa samudra ! zazAGkakAntAn / kaste kSamaH suraguru pratimo'pi buddhyA kalpAnta kAla pavanoddhata nakra cakraM / ko vA tarItumalamambunidhiM bhujAbhyAm // hamane apanI bhujAoM se koSa rUpI vizAla samudra ko tairane kA prayAsa kevala vizva-vibhu parama kRpAlu gurudevazrI ke prati hamArI akhaNDa zraddhA aura pa.pU. paramArAdhyapAda prazAntamUrti kaviratna AcArya deveza zrImad vijaya vidyAcandrasUrIzvarajI ma.sA. tatpaTTAlaMkAra pa. pUjyapAda sAhityamanISI rASTrasanta zrImad vijaya jayantasenasUrIzvarajI mahArAjA sAheba kI asImakRpA tathA parama pUjyA paramopakAriNI guruvaryA zrI hetazrIjI ma.sA. evaM parama pUjyA saralasvabhAvinI sneha-vAtsalyamayI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. [hamArI sAMsArika pUjyA dAdIjI] kI prIti se kiyA hai / jo kucha bhI isameM haiM, vaha inhIM paJcamUrti kA prasAda hai| ___ hama praNata haiM una paMcamUrti ke caraNa kamaloM meM, jinake sneha-vAtsalya va AzIrvacana se prastuta grantha sAkAra ho sakA hai| hamArI jIvana-kyArI ko sadA sIMcanevAlI parama zraddhayA [hamArI saMsArapakSIya dAdIjI] pUjyavaryA zrI ke ananya upakAroM ko zabdoM ke dAyare meM bA~dhane meM hama asamartha haiN| unake dvArA prApta amita vAtsalya va sahayoga se hI hameM satata jJAna-dhyAna, paThana-pAThana, lekhana va svAdhyAyAdi karane meM harataraha kI suvidhA rahI hai| Apake ina ananta upakAroM se hama kabhI bhI uRNa nahIM ho sktiiN| hamAre pAsa ina gurujanoM ke prati AbhAra-pradarzana karane ke lie na to zabda hai, na kauzala hai, na kalA hai aura na hI alaMkAra ! phira bhI hama inakI karuNA, kRpA aura vAtsalya kA amRtapAna kara prastuta graMtha ke Alekhana meM sakSama bana sakI haiN| hama unake pada-padmoM meM ananyabhAvena samarpita haiM, natamastaka haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.14 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM jo kucha bhI zreSTha aura maulika hai, usa guru-sattA ke zubhAzISa kA hI yaha zubha phala hai| vizvapUjya prabhu zrImad rAjendrasUri zatAbdi-dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM abhidhAna rAjendra koSa ke sugandhita sumanoM se zraddhA-bhakti ke svarNima dhAge se gUMthI yaha SaSThana sumanamAlA unheM pahanA rahI haiM, vizvapUjya prabhu hamArI isa nanhIM mAlA ko svIkAra kreN| hameM vizvAsa hai yaha zraddhA-bhakti-sumana jana-jIvana ko dharma, nItidarzana-jJAna-AcAra, rASTradharma, Arogya, upadeza, vinaya-viveka, namratA, tapasaMyama, santoSa-sadAcAra, kSamA, dayA, karuNA, ahiMsA-satya Adi kI saurabha se mahakAtA rahegA aura hamAre tathA jana-jana ke AsthA ke kendra vizvapUjya kI yazaH surabhi samasta jagat meM phailAtA rhegaa| isa grantha meM truTiyA~ honA svAbhAvika hI hai, kyoMki hara mAnava kRti meM kucha na kucha truTiyA~ raha hI jAtI haiN| isIlie lenina ne ThIka hI kahA hai : truTiyA~ to kevala usI se nahIM hogI jo kabhI koI kAma kare hI nhiiN| . gacchataH skhalanaM kvApi, bhavatyeva pramAdataH / ..... hasanti durjanAstatra, samAdadhati sajjanAH // - zrI rAjendraguNagItaveNu __- zrI rAjendrapadapadmareNu DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e., pIeca.-DI. DaoN. sudarzanAzrI, ema. e., pIeca.-DI. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 15 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .) | AbhAra hama parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad jayantasena sUrIzvarajI ma. sA. "madhukara", parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad padmasAgara sUrIzvarajI ma. sA. evaM pa. pU. munipravara zrI jayAnanda vijayajI ma. sA. ke caraNa kamaloM meM vaMdanA karatI haiM, jinhoMne asIma kRpA karake apane mantavya likhakara hameM anugRhIta kiyA hai| hameM unakI zubhapreraNA va zubhAzISa sadA milatI rahe, yahI karabaddha prArthanA hai| isake sAtha hI hamArI suvinIta gurubahaneM susAdhvIjI zrI AtmadarzanAzrIjI, zrIsamyagdarzanAzrIjI (sAMsArika sahodarabahaneM), zrI cArUdarzanAzrIjI evaM zrI prItidarzanAzrIjI (ema.e.) kI zubhakAmanA kA sambala bhI isa grantha ke praNayana meM sAtha rahA hai / ataH unake prati bhI hRdaya se AbhArI haiN| ____ hama padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta briTena, vizvavikhyAta vidhivettA evaM mahAn sAhityakAra mAnanIya DaoN. zrImAn lakSmImallajI siMghavI ke prati kRtajJatA prakaTa karatI haiM, jinhoMne ati bhavya mantavya likhakara hameM prerita kiyA hai| tadartha hama unake prati hRdaya se atyanta AbhArI haiN| isa avasara para hindI-aMgrejI ke suprasiddha manISI saralamanA mAnanIya Do. zrI javAharacandrajI paTanI kA yogadAna bhI jIvana meM kabhI nahIM bhulAyA jA sakatA hai| pichale do varSoM se satata unakI yahI preraNA rahI ki Apa zIghrAtizIghra 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa], 'abhidhAna rAjendra koSa meM jainadarzana vATikA', 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma' aura 'vizvapUjya' (zrImada rAjendrasUriH jIvana-saurabha) Adi granthoM ko sampanna kreN| unakI sakriya preraNA, saphala nirdezana, satata protsAhana va AtmIyatApUrNa sahayogasujhAva ke kAraNa hI ye grantha [1 se 10 khaNDa] yathAsamaya pUrNa ho sake haiN| paTanI sA0 ne apane amUlya kSaNoM kA sadupayoga prastuta grantha ke avalokana meM kiyaa| hamane yaha anubhava kiyA ki dehayaSTi vArdhakya ke kAraNa kRza hotI hai, parantu AtmA ajara amara hai| gItA meM kahA hai : nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArUtaH // karmayogI kA yahI amara svarUpa hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 16 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama sAdhvIdvaya unake prati hRdaya se kRtajJA haiM / itanA hI nahIM, apitu prastuta granthoM ke anurUpa apanA Amukha likhane kA kaSTa kiyA tadartha bhI hama AbhArI haiN| unake isa prayAsa ke lie hama dhanyavAda yA kRtajJatA jJApana kara unake amUlya zrama kA avamUlyana nahIM karanA cAhatIM / basa, itanA hI kaheMgI ki isa sampUrNa kArya ke nimitta unheM jJAna ke isa athAha sAgara meM bAra-bAra DubakiyA~ lagAne kA jo suavasara prApta huA, vaha unake lie mahAn saubhAgya hai / tatpazcAt anavarata zikSA ke kSetra meM saphala mArgadarzana denevAle zikSA gurujanoM ke prati bhI kRtajJatA jJApana karanA hamArA parama kartavya hai / bI. e. [prathama khaNDa ] se lekara Ajataka hamAre zodha nirdezaka mAnanIya DaoN. zrI akhilezakumArajI rAya sA. dvArA saphala nirdezana, satata protsAhana evaM nirantara preraNA ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA, jisake pariNAma svarUpa adhyayana ke kSetra meM hama pragatipatha para agrasara huiiN| isI kar3I meM zrI pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI ke nidezaka mAnanIya DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke dvArA prApta sahayoga ko bhI jIvana meM kabhI bhI bhulAyA nahIM jA sakatA, kyoMki pArzvanAtha vidyAzrama ke parisara meM sAlabhara rahakara hama sAdhvI dvaya ne 'AcArAMga kA nItizAstrIya adhyayana' aura 'Anandaghana kA rahasyavAda' - ina donoM zodhaprabandha-granthoM ko pUrNa kiyA thA, jo pIeca. DI. kI upAdhi ke lie avadheza pratApasiMha vizvavidyAlaya rIvA (ma.pra) ne svIkRta kiye / ina donoM zodhaprabandha granthoM ko pUrNa karane meM DaoN. jaina sA. kA amUlya yogadAna rahA hai / itanA hI nahIM, prastuta granthoM ke anurUpa mantavya likhane kA kaSTa kiyA / tadartha bhI hama AbhArI haiN| - inake atirikta vizruta paNDitavarya mAnanIya zrImAn dalasukha bhAI mAlavaNiyAjI, vidvavarya DaoN. zrI nemIcandajI jaina, zAstrasiddhAnta rahasyavid ? paNDitavarya zrI govindarAmajI vyAsa, vidvadvarya paM. zrI jayanandanajI jhA, paNDitavarya zrI hIrAlAlajI zAstrI ema. e., hindI aMgrejI ke suprasiddha manISI zrI bhAgacandajI jaina, evaM DaoN. zrI amRtalAlajI gA~dhI ne bhI mantavya likhakara snehapUrNa udAratA dikhAI, tadartha hama una sabake prati bhI hRdaya se atyanta AbhArI haiM / anta meM una sabhI kA AbhAra mAnatI haiM jinakA hameM pratyakSa va parokSa sahakAra / sahayoga milA hai / yaha kRti kevala hamArI bAlaceSTA hai, ataH suvijJa, udAramanA sajjana hamArI truTiyoM ke lie kSamA kareM / pauSa zuklA saptamI 5 janavarI, 1998 - DaoN. priyadarzanA zrI - DaoN. sudarzanAzrI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 17 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gxxmom 303333333333888888888888888 zrutajJAnapremI, dharmAnurAgI sakala zrIsaMgha, dhANasA ! dhanyavAda kA pAtra hai zrIsaMgha jinhoMne 'abhidhAna rAjendra koSa' meM, 'saktisudhArasa' (SaSThama khaNDa) ke mudraNa kA lAbha lekara atyanta hI prazaMsanIya kArya kiyA hai| paDhamaM nANaM tao dayA / - pahale jJAna phira dayA [AcaraNa] / yaha zrIsaMgha kA sarvaprathama lakSya rahA hai| zrIsaMgha kI mahimA bhI jJAnopAsanA meM nihita hai| jainadharma ke saptakSetroM meM jinabimba, jinAlaya, jinAgama, sAdhusAdhvI evaM zrAvaka-zrAvikA ke poSaNa kA prabhune Adeza diyA hai / zrIsaMgha, jinazAsana rUpI svarNa-rajata-ratnamaya suratha ke cakatulya hai| kumArapAla pratibodha meM kahA hai - 'aNudiyahaM ditassavi jhijjhanti na sAyarassa rynnaaii'| - pratidina dete hue bhI sAgara ke ratna kabhI samApta nahIM hote| Avazyaka niyukti meM kahA hai - nANaM payAsagaM / jJAna prakAza karanevAlA hai / jJAna se hI viveka jagatA hai / upAdhyAya yazovijayajI ma. ne kahA hai - 'jJAna' samudra manthana ke binA prAdurbhUta amRta hai, binA auSadhi kA rasAyana hai aura kisI kI apekSA nahIM rakhanevAlA aizvarya hai| bRhatkalpa bhASya meM to 'sUyaM taiyaM cakkhu'-arthAt zrutajJAna ko tIsarA netra batAyA hai| itanA hI nahIM, sUktamuktAvalI meM kahA hai-jJAna duniyA kI A~kha hai| isa saMsAra meM jJAna se bar3hakara anya koI pavitra vastu nahIM hai / zrI saMgha dhANasA ko isa sukRta ke lie hamArI jIvana-nirmAtrI parama pUjanIyA sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. (pU. dAdIjI ma. sA.) AzIrvAda pradAna karatI haiN| sAtha hI hamArI ora se AbhAra aura dhanyavAda / hama AzA karatI haiM ki zrIsaMgha, dhANasA isIprakAra bhaviSya meM bhI sukRtyoM meM sadA sahayoga detA rahegA / yahI abhyarthanA ! - sAdhvI DaoN. priyadarzanA zrI - sAdhvI DaoN. sudarzanA zrI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 18 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m bhUba - DaoN. javAharacandra paTanI, ema. e. (hindI-aMgrejI), pIeca. DI., bI.TI. vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI virale santa the| unake jIvana-darzana se yaha jJAta hotA hai ki ve loka maMgala ke kSIra-sAgara the| unake prati merI zraddhAbhakti taba vizeSa bar3hI, jaba maiMne kalikAla kalpatarU zrI vallabhasarijI para 'kalikAla kalpatarU' mahAgrantha kA praNayana kiyA, jo pIeca. DI. upAdhi ke lie jodhapura vizvavidyAlaya ne svIkRta kiyA / vizvapUjya praNIta 'abhidhAna rAjendra koSa' se mujhe bahuta sahAyatA milI / unake punIta pada-padmoM meM koTizaH vandana ! phira pUjyA DaoN. sAdhvI dvaya zrI priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ma. ke grantha - 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA', 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa], 'vizvapUjya' [zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha), 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma', 'sugandhita sumana', 'jIvana kI muskAna' evaM 'jina khojA tina pAiyA~' Adi granthoM kA avalokana kiyaa| viduSI sAdhvI dvaya ne vizvapUjya kI tapazcaryA, karmaThatA evaM komalatA kA jo varNana kiyA hai, usase maiM abhibhUta ho gayA aura mere sammukha isa bhogavAdI Adhunika yuga meM purAtana RSi-maharSi kA virATa aura vinamra karuNAI tathA sarala, loka-maMgala kA sAkSAt rUpa dikhAI diyA / zrI vizvapUjya itane dRr3ha the ki bhayaMkara jhaMjhAvAtoM aura saMgharSoM meM bhI aDiga rahe / sarvajJa vItarAga prabhu ke paramapunIta smaraNa se ve apanI nanhIM dehakaztI ko uphanate samudra meM nirbhaya calAte raheM / smaraNa ho AtA hai, parama gItArtha mahAn AcArya mAnatuMgasUrijI racita mahAkAvya bhaktAmara kA yaha amara loka - 'ambho nidhau kSubhita bhISaNa nakra cakra, pAThIna pITha bhaya dollA vATanAranau / raGgattaraMga zikhara sthita yAna pAtrA - strAsaM vihAya bhavataH smaraNAd vrajanti // ' abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6019 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he svAmin ! kSubdha bane hue bhayaMkara magaramacchoM ke samUha aura pAThIna tathA pITha jAti ke matsya va bhayaMkara var3avAnala agni jisameM hai, aise samudra meM jinake jahAja laharoM ke agrabhAga para sthita haiM; aise jahAjavAle loga ApakA mAtra smaraNa karane se hI bhayarahita hokara nirvighnarUpa se icchita sthAna para pahu~cate haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya ne vizvapUjya ke virATa aura komala jIvana kA yathArtha varNana kiyA hai / usase yaha sahaja pratIti hotI hai ki vizvapUjya karmayogI mahaSi the, jinhoMne usa yuga meM vyApta bhraSTAcAra aura ADambara ko miTAne ke lie grAma-grAma, nagara-nagara, vana-upavana meM paidala vihAra kiyaa| vyasanamukta samAja ke nirmANa meM apanA samasta jIvana samarpita kara diyA / viduSI lekhikAoMne yaha batAyA hai ki isa maharSi ne vyakti aura samAja ko susaMskRta karane hetu sadAcAra-sucaritra para bala diyA tathA satsAhitya dvArA bhAratIya gauravazAlinI saMskRti ko apanAne ke lie abhiprerita kiyA / isa maharSi ne hindI meM bhaktirasa-pUrNa stavana, pada evaM sajjhAyAdi gIta likhe haiN| jo sarvajanahitAya, svAntaH sukhAya aura bhaktirasa pradhAna haiN| inakI samasta kRtiyA~ lokamaMgala kI amRta gagariyA~ haiN| gItoM meM zAstrIya saMgIta evaM pUjA-gItoM kI lAvaNiyA~ haiM jinameM mAdhurya bharapUra haiN| vizvapUjya ne rUpaka, upamA, utprekSA evaM dRSTAnta Adi alaMkAroM kA apane kAvya meM prayoga kiyA hai, jo aprayAsa hai| aisA lagatA hai ki kavitA unakI hRdaya vINA para sahaja hI jhaMkRta hotI thii| unhoMne yadyapi svAntaH sukhAya gIta racanA kI hai, parantu inameM lokamAGgalya kA amRta sravita hotA hai| unake tapomaya jIvana meM prema aura vAtsalya kI amI-vRSTi hotI hai / ____ vizvapUjya ardhamAgadhI, prAkRta evaM saMskRta bhASAoM ke advitIya mahApaNDita the| unakI amarakRti - 'abhidhAna rAjendra koSa' meM ina tIna bhASAoM ke zabdoM kI sAragarbhita aura vaijJAnika vyAkhyAe~ haiM / yaha kevala paNDitavaroM kA hI cintAmaNi ratna nahIM hai, apitu janasAdhAraNa ko bhI isa amRta-sarovara kA amRta-pAna karake parama tRpti kA anubhava hotA hai| udAharaNa ke lie - jainadharma meM 'nIvi' aura 'gahu~lI' zabda pracalita haiM / ina zabdoM kI vyAkhyA mujhe kahIM bhI nahIM milii| ina zabdoM kA samAdhAna isa koSa meM hai| 'nIvi' arthAt niyamapAlana karate hue vidhipUrvaka AhAra lenA / gahu~lI guru-bhagavaMtoM ke zubhAgamana para mArga meM akSata kA svastika karake unakI vadhAmaNI karate haiM aura guruvara ke pravacana ke pazcAt gIta dvArA gahu~lI gIta gAyA jAtA hai| inakI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 20 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpatti - vyAkhyA 'abhidhAna rAjendra koSa' meM miliiN| purAtanakAla meM gehU~ kA svastika karake gurujanoM kA satkAra kiyA jAtA thA / kAlAntara meM akSatacAvala kA pracalana ho gayA / yaha zabda yogarUr3ha ho gayA, isalie guru bhagavaMtoM ke sammAna meM gAyA jAnevAlA gIta bhI gahu~lI ho gayA / svarNa moharoM yA ratnoM se gahu~lI kyoM na ho, vaha gahu~lI hI kahI jAtI hai / bhASA vijJAna kI dRSTi se aneka zabda jinavANI kI gaMgotrI meM lur3haka - lur3haka kara ghisa - ghisa kara zAligrAma bana jAte haiM / vizvapUjya ne pratyeka zabda ke udgama srota kI gahana vyAkhyA kI hai / ataH yaha koSa vaijJAnika hai, sAhityakAroM evaM kaviyoM ke lie rasAtmaka haiM tathA janasAdhAraNa ke lie ziva prasAda hai / - jaba koSa kI bAta AtI hai to hamArA mastaka himagiri ke samAna virAT guruvara ke caraNa-kamaloM meM zraddhAvanata ho jAtA hai / SaSTipUrti ke tIna varSa bAda 63 varSa kI vRddhAvasthA meM vizvapUjya ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kA zrIgaNeza kiyA aura 14 varSa ke anavarata parizrama va lagana se 76 varSa kI Ayu meM ise parisampanna kiyA / inake isa mahatdAna kA mUlyAGkana karate hue mujhe maharSi dadhIci kI paurANika kathA kA smaraNa ho AtA hai, jisameM indra ne devAsura saMgrAma meM devoM kI hAra aura asuroM kI jaya se nirAza hokara isa maharSi se asthidAna kI prArthanA kI thii| sat vijayAkAMkSA kI maMgala-bhAvanA se isa maharSi ne anazana tapa se deha sukhAkara asthidAna indra ko diyA thA, jisase vajrAyudha banA / indra ne vajrAyudha se asuroM ko parAjita kiyA / isaprakAra sat kI vijaya aura asat kI parAjaya huI | 'satyameva jayate' kA udghoSa huA / sacamuca yaha koSa vajrAyudha ke samAna satya kI rakSA karanevAlA aura asatya kA vidhvaMsa karanevAlA hai / viduSI sAdhvI dvaya ne isa mahAgrantha kA manthana karake jo amRta prApta kiyA hai, vaha janatA - janArdana ko samarpita kara diyA hai / sArAMza meM. - yaha grantha 'satyaM zivaM suMdaram' kI paramojjvala jyoti saba yugoM meM jagamagAtA rahegA yAvatcandradivAkarau / - isa koSa kI lokapriyatA itanI hai ki sANDerAva grAma (jilA - pAlIrAjasthAna) ke laghu pustakAlaya meM bhI isake navIna saMskaraNa ke sAtoM bhAga vidyamAna haiN| yahI nahIM, bhArata ke samasta vizvavidyAlayoM, zreSTha mahAvidyAlayoM tathA pAzcAttya dezoM ke vidyA saMsthAnoM meM ye upalabdha haiM / inake binA vizvavidyAlaya aura zodha saMsthAna rikta lagate haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 21 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSI sAdhvI dvaya ni:saMdeha yazopAtrA haiM, kyoMki unhoMne vizvapUjya ke pANDitya ko hI apane granthoM meM nahIM darzAyA hai; apitu inake loka-mAGgalya kA bhI prazasta varNana kiyA hai| . ye mahAn karmayogI pattharoM meM phUla khilAte hue, marUbhUmi meM gaMgA-jamunA kI pAvana dhArAe~ pravAhita karate hue, bikhare hue samAja ko kalaha ke kA~ToM se bAhara nikAla kara prema-sUtra meM bA~dhate hue, pIr3ita prANiyoM kI vedanA miTAte hue, paryAvaraNa - zuddhi ke lie Atma-jAgRti kA pAJcajanya zaMkha bajAte hue 80 varSa kI Ayu meM prabhu zaraNa meM kalpapuSpa ke samAna samapita ho ge| .. zrI vAlmIki ne rAmAyaNa meM yaha batAyA hai ki bhagavAn rAma ne 14 varSoM ke vanavAsa kAla meM achUtoM kA uddhAra kiyA, du:khI-pIr3ita prANiyoM ko jIvana-dAna diyA, asura pravRtti kA nAza kiyA aura prANi-maitrI kI rasavantI gaMgadhArA pravAhita kI / isa kAlajayI yugavIra AcArya ne isIlie 14 varSa koSa kI racanA meM lagAye hoNge| 14 varSa zubha kAla hai - maMgala vidhAyaka hai| maharSiyoM ke rahasya ko maharSi hI jAnate haiM / lAkhoM-karor3oM manuSyoM kA prakAza-dIpa bujha gayA, parantu vaha bujhA nahIM hai| vaha samasta jagat ke jana-mAnasoM meM karUNA aura prema ke rUpa meM pradIpta viduSI sAdhvI dvaya ke granthoM ko par3hakara maiM isa niSkarSa para pahuMcA hU~ ki vizvapUjya kevala tristutika AmnAya ke hI jainAcArya nahIM the, apitu samasta jaina samAja ke gaurava kirITa the, ve hinduoM ke santa the, musalamAnoM ke phakIra aura IsAiyoM ke pAdarI / ve jagadguru the| vizvapUjya the aura haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya kI bhASA-zailI vasanta kI parimala ke samAna manohAriNI hai / bhAvoM ko kalpanA aura alaMkAroM se ikSurasa ke samAna madhura banA diyA hai| samarasatA aisI hai jaise - surasari kA pravAha / / __darzana kI gambhIratA bhI sahaja aura sarala bhASA-zailI se sarasa bana gayI hai| . ina viduSI sAdhviyoM ke maMgala-prasAda se samAja susaMskAroM ke prazastapatha para agrasara hogaa| bhaviSya meM bhI ye sAdhviyA~ tRSNA tRSita Adhunika yuga ko apane jIvana-darzana evaM satsAhitya ke sugandhita sumanoM se mahakAtI raheMgI! yahI zubhecchA ! pUjyA sAdhvIjI dvaya ko vizvapUjya zrImada rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. kI pAvana preraNA prApta huI, isase inhoMne ina abhinava granthoM kA praNayana kiyaa| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 22 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha saca hai ki ravi-razmiyoM ke pratApa se sarovara meM saroja sahaja hI prasphuTita hote haiM / vAsantI pavana ke halake se sparza se sumana saurabha sahaja hI prasRta hote haiN| aisI hI vizvapUjya ke vAtsalya kI parimala inake granthoM ko surabhita kara rahI haiN| unakI kRpA inake granthoM kI AtmA hai| jinheM mahAjJAnI sAhityamanISI rASTrasanta pa. pU. AcAryadeveza zrImadjayantasenasUrIzvarajI ma. sA. kA ArzIvAda aura parama pUjyA jIvana nirmAtrI (sAMsArika dAdIjI) sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. kA amita vAtsalya prApta hoM, unake lie aise granthoM kA praNayana sahaja aura sugama kyoM na hogA ? nizcaya hii| vAtsalya bhAva se mujhe Amukha likhane kA Adeza diyA pUjyA sAdhvI dvaya ne / usake lie AbhArI hU~, yadyapi maiM isake yogya kiJcit bhI nahIM huuN| iti zubham ! pauSa zuklA saptamI 5 janavarI, 1998 kAlandrI jilA-sirohI (rAja.) pUrvaprAcArya zrI pArzvanAtha ummeda kaoNleja, phAlanA (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.23 - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 mantabya * Do. lakSmImalla siMghavI (padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta - briTena) -- AdaraNIyA DaoN. priyadarzanAjI evaM DaoN. sudarzanAjI sAdhvIdvaya ne "vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha ) ', "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa " (1 se 7 khaNDa), evaM abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" kI racanA meM jaina paramparA kI yazogAthA kI amRtamaya prazasti kI hai / ye graMtha viduSI sAdhvI - dvaya kI zraddhA, niSThA, zodha evaM dRSTi-sampannatA ke paricAyaka evaM pramANa haiM / eka prakAra se isa graMthatrayI meM jaina- paramparA kI AdhArabhUta ratnatrayI kA projjvala pratibimba hai| yugapuruSa, prajJAmaharSi, manISI AcArya zrImad rAjendrasUrijI ke vyaktitva aura kRtitva ke virAT kSitija aura dharAtala kI vihaMgama chavi prastuta karate hue sAdhvI - dvaya ne itihAsa ke eka zalAkApuruSa kI yaza - pratimA kI saMracanA kI haiM, unakI apratima upalabdhiyoM ke jyotirmaya adhyAya ko pradIpta aura rekhAMkita kiyA hai| ina graMthoM kI zailI sAhityika hai, vivecana vizleSaNAtmaka hai, saMpreSaNa rasa-sampanna evaM manohArI hai aura rekhAMkana kalAtmaka hai / 1 puNya zloka prAta:smaraNIya AcArya zrImad rAjendrasUrijI apane janma ke nAma ke anusAra hI vAstava meM 'ratnarAja' the / apane samaya meM ve jainaparamparA meM hI nahIM balki bhAratIya vidyA ke vizruta vidvAn evaM vidvattA ke ziromaNi the / unake vyaktitva aura kRtitva meM sAgara kI gaharAI aura parvata kI U~cAI vidyamAna thI / isIlie unako vizvapUjya ke alaMkaraNa se vibhUSita karate hue vaha alaMkaraNa hI alaMkRta huA / bhAratIya vAGmaya meM "abhidhAna rAjendra koSa" eka advitIya, vilakSaNa aura virAT kIrtimAna hai jisameM saMskRta, prAkRta evaM ardhamAgadhI kI triveNI bhASAoM aura una bhASAoM meM prApta vividha paramparAoM kI sUktiyoM kI sarala aura sAMgopAMga vyAkhyAe~ haiM, zabdoM kA vivecana aura dArzanika saMdarbhoM kI akSaya sampadA hai| lagabhaga 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAoM evaM sAr3he cAra lAkha zlokoM ke aizvarya se mahimAmaMDita yaha graMtha jaina paramparA evaM samagra bhAratIya vidyA kA apUrva bhaMDAra hai / sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrI evaM DaoN. sudarzanAzrI kI yaha prastuti eka aisA sAhasika sArasvata abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 24 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAsa hai jisakI sarAhanA aura prazasti meM jitanA kahA jAya vaha svalpa hI hogA, aparyApta hI mAnA jAyagA / unake pUrvaprakAzita graMtha "AnaMdaghana kA rahasyavAda" evaM AcArAMga sUtra kA nItizAstrIya adhyayana" pratyUSa kI taraha ina viduSI sAdhviyoM kI pratibhA kI pUrva sUcanA de rahe the / vizva pUjya kI amara smRti meM sAdhanA ke ye nava divya puSpa aruNodaya kI razmiyoM kI taraha haiN| 24-4-1998 4F, White House, 10, Bhagwandas Road, New Delhi-110001 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 25 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 'do zabda' - paM. dalasukha mAlavaNiyA pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhvIdvayane "abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" evaM "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa" (1 se 7 khaNDa), Adi grantha likhakara taiyAra kie haiM, jo atyanta mahattvapUrNa evaM gauravamayI racanAe~ haiM / unakA yaha athaka prayAsa stutya hai sAdhvIdvaya kA yaha kArya upayogI to hai hI, taduparAnta jijJAsujanoM ke lie bhI upakAraka ho, vaisA hai / I isaprakAra jainadarzana kI sarala aura saMkSipta jAnakArI anyatra durlabha hai| jijJAsu pAThakoM ko jainadharma ke sad AcAra-vicAra, tapa-saMyama, vinaya - viveka viSayaka Avazyaka jJAna prApta ho jAya, vaisI kRtiyA~ haiM / fanich: 30-4-98 mAdhurI-8, AperA sosAyaTI, pAlar3I, ahamadAbAda- 380007 pUjyA sAdhvIdvaya dvArA likhita ina kRtiyoM ke mAdhyama se mAnava samAja ko jainadharma-darzana sambandhI eka dizA, eka naI cetanA prApta hogI / aise uttama kArya ke lie sAdhvIdvaya kA jitanA upakAra mAnA jAya, vaha svalpa hI hogA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-626 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | sUkti-sudhAramaH merI dRSTi meM HTHE - DaoN. nemIcanda jaina ___saMpAdaka "tIrthaMkara" 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sakti-sudhArasa' ke eka se sAta khaNDa taka meM, maiM gote lagA sakA huuN| Anandita huuN| rasa-vibhora huuN| kavi bihArI ke dohe kI eka paMkti bAra-bAra A~khoM ke sAmane A-jA rahI hai : "bUr3e anabUr3e, tire je bUr3e saba aMga" | jo DUbe nahIM, ve DUba gaye haiM aura jo DUba sake haiM sira-se-paira taka ve tira gaye haiM / adhyAtma, vizeSataH zrImad rAjendrasUrIzvarajI ke 'abhidhAna rAjendra koSa' kA yahI Alama hai / DUbiye, tira jAe~ge; sataha para rahiye, DUba jaaeNge| vastutaH 'abhidhAna rAjendra koSa' kA eka-eka varNa bahumukhItA kA dhanI hai| yaha apratima kRti 'vizvapUjya' kA 'vizvakoza' (ensAyaklopIDiyA) hai| jaise-jaise hama isake talAtala kA Alor3ana karate haiM, vaise-vaise jIvana kI divya chabiyA~ thirakatI-ThumakatI hamAre sAmane A khar3I hotI haiM / hamArA jIvana sarvottama se saMvAda banane lagatA hai| ___'abhidhAna rAjendra' meM saMyogataH sammilita sUktiyA~ aisI sUktiyA~ haiM, jinameM zrImad kI manISA-svAti ne durlabha/dIptimanta muktAoM ko janma diyA hai| ye sUktiyA~ loka-jIvana ko mA~jane aura use svaccha-svastha dizA-dRSTi dene meM advitIya haiN| mujhe vizvAsa hai ki sAdhvIdvaya kA yaha prathama puruSArtha una tamAma sUktiyoM ko, jo 'abhidhAna rAjendra' meM prasaMgataH samAviSTa haiM, prastuta karane meM saphala hogA / mere vinamra mata meM yadi inameM se kucheka sUktiyoM kA mandiroM, devAlayoM, svAdhyAya-kakSoM, skUla-kaoNlejoM kI bhittiyoM para aMkana hotA hai to isase hamArI dhArmika asaMgatiyoM ko to eka nirmala kAyAkalpa milegA hI, rASTrIya caritra ko bhI naitika uThAna milegaa| maiM na sirpha 2667 sUktiyoM ke 7 bRhat khaNDoM kI pratIkSA karU~gA, apitu cAhU~gA ki ina sapta sindhuoM ke sAvadhAna parimanthana se koI 'rAjendra sUkti navanIta' jaisI laghupustikA sUraja kI pahalI kiraNa dekhe / tAki saMtapta mAnavatA ke ghAvoM para candana-lepa saMbhava ho / 27-04-1998 65, patrakAra kAlonI, kanAr3iyA mArga, indaura (ma.pra.)-452001 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 27 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 DaoN. sAgaramala jaina pUrva nirdezaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) nAmaka isa kRti kA praNayana pUjyA sAdhvIzrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI ne kiyA hai / vastuta: yaha kRti abhidhAnarAjendrakoSa meM AI huI mahattvapUrNa sUktiyoM kA anUThA Alekhana haiN| lagabhaga eka zatAbdi pUrva IsvIsan 1890 Azvina zuklA dUja ke dina zubha lagna meM isa koSa grantha kA praNayana prArambha huA aura pUjya AcArya bhagavanta zrImad rAjendrasUrijI ke athaka prayAsoM se lagabhaga 14 varSa meM yaha pUrNa huA phira isake prakAzana kI prakriyA prArambha huI jo punaH 17 varSo meM pUrNa huii| jainadharma sambandhI vizvakoSoM meM yaha koSa grantha Aja bhI sarvopari sthAna rakhatA hai / prastuta koSa meM jaina dharma, darzana, saMskRti aura sAhitya se sambandhita mahattvapUrNa zabdoM kA akArAdi krama se vistArapUrvaka vivecana upalabdha hotA hai| isa vivecanA meM lagabhaga zatAdhika granthoM se sandarbha cune gaye haiM / prastuta kRti meM sAdhvI dvaya ne isI koSagrantha ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA Alekhana kiyA haiM / unhoMne abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka khaNDa ko AdhAra mAnakara isa 'sUkti-sudhArasa' ko bhI sAta khaNDoM meM hI vibhAjita kiyA haiM / isake prathama khaNDa meM abhidhAna rAjendra koSa ke prathama bhAga se sUktiyoM kA Alekhana kiyA hai / yahI krama Age ke khaNDoM meM bhI apanAyA gayA haiM / 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa kA AdhAra abhidhAna rAjendra koSa kA pratyeka bhAga hI rahA haiM / abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA saMkalana karane ke kAraNa sUktiyoM ko na to akArAdikrama se prastuta kiyA gayA hai aura na unheM viSaya ke AdhAra para hI vargIkRta kiyA gayA haiM, kintu pAThakoM kI suvidhA ke lie pariziSTa meM akArAdikrama se evaM viSayAnukrama se zabda - sUciyA~ de dI gaI haiM, isase jo pAThaka akArAdi krama se athavA viSayAnukrama se inheM jAnanA cAhe unheM bhI suvidhA ho skegii| ina pariziSToM ke mAdhyama se prastuta kRti akArAdikrama athavA viSayAnukrama kI kamI kI pUrti kara detI hai / prastutakRti meM pratyeka abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 28 A Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti ke anta meM abhidhAna rAjendra koSa ke sandarbha ke sAtha-sAtha usa mUla grantha kA bhI sandarbha de diyA gayA hai, jisase ye sUktiyA~ abhidhAna rAjendra koSa meM avatarita kI gii| mUlagranthoM ke sandarbha hone se yaha kRti zodha-chAtroM ke lie bhI upayogI bana gaI haiN| vastutaH sUktiyA~ atisaMkSepa meM hamAre AdhyAtmika evaM sAmAjika jIvana mUlyoMko ujAgara kara vyakti ko samyakjIvana jIne kI preraNA detI haiM / ataH ye sUktiyA~ jana sAdhAraNa aura vidvat varga sabhI ke lie upayogI haiM / AbAlavRddha unase lAbha uThA sakate haiM / sAdhvIdvaya ne parizramapUrvaka jo ina sUktiyoM kA saMkalana kiyA hai vaha abhidhAna rAjendra koSa rUpI mahAsAgara se ratnoM ke cayana ke jaisA haiM / prastuta kRti meM pratyeka sUkti ke anta meM usakA hindI bhASA meM artha bhI de diyA gayA hai, jisake kAraNa prAkRta aura saMskRta se anabhijJa sAmAnya vyakti bhI isa kRti kA lAbha uThA sakatA haiM / ina sUktiyoM ke Alekhana meM lekhikA-dvaya ne na kevala jainagranthoM meM upalabdha sUktiyoM kA saMkalana/saMyojana kiyA hai, apitu veda, upaniSada, gItA, mahAbhArata, paMcatantra, hitopadeza Adi kI bhI abhidhAna rAjendra koSa meM gRhIta sUktiyoM kA saMkalana kara apanI udArahRdayatA kA paricaya diyA hai| nizcaya hI isa mahanIya zrama ke lie sAdhvI-dvaya-pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhuvAda kI pAtrA haiM / anta meM maiM yahI AzA karatA hU~ ki jana sAmAnya isa 'sUktisudhArasa' meM avagAhana kara isameM upalabdha sudhArasa kA AsvAdana karatA huA apane jIvana ko saphala karegA aura isI rUpa meM sAdhvI dvaya kA yaha zrama bhI saphala hogaa| dinAMka 31-6-1998 pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI (u.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.29 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 vidyAvratI zAstra siddhAnta rahasya vid ? paM. goviMndarAma vyAsa -- I uktiyA~ aura sUkta - sUktiyA~ vAG maya vAridhi kI viveka vIciyA~ haiM / vidyA saMskAra vimarzitA vigata kI vivecanAe~ haiM / vivarddhita-vADmaya kI vaibhavI vicAraNAe~ haiM / sArvabhauma satya kI stutiyA~ haiM / pratyeka pala kI paramArzadAyinI - pAradarzinI prajJA pAramitAe~ haiM / samAja, saMskRti aura sAhitya kI sarasatA kI chaviyA~ haiM / kAntadarzI kovidoM kI pAradarzinI paribhASAe~ haiN| manISiyoM kI manISA kI mahattva pratipAdinI pIpAsAe~ haiM / krUra-kAla ke kautukoM meM bhI AyuSmatI hokara anAgata kA avabodha detI rahI haiM / aisI sUktiyoM ko sazraddha namana karatA huA vAgdevatA kA vidyA - priya vipra hokara vAG mayI pUjA meM prayogavAn bana rahA hU~ / zramaNa-saMskRti kI svAdhyAya meM svAtma-niSThA nirAlI rahI hai| AcArya haribhadra, abhaya, malaya jaise mUrdhanya mahAmatimAn, siddhasena jaise ziromaNi, sakSama, zraddhAlu jinabhadra jaise kSamAzramaNoM kA jIvana vAGmayI varivasyA kA vizeSa aMga rahA hai 1 . svAdhyAya kA zobhanIya AcAra adyAvadhi - hamAre yahA~ akSuNNa pAyA jAtA hai / isIlie svAdhyAya evaM pravacana meM apramatta rahane kA samAdaza zAstrakAroM svIkAra kiyA hai / vastutaH naitika mUlyoM ke jAgaraNa ke lie, AdhyAtmika cetanA ke UrdhvakaraNa ke lie evaM zAzvata mUlyoM ke pratiSThApana ke lie AryApravarA dvaya dvArA racita prastuta grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' eka upAdeya mahattvapUrNa gauravamayI racanA hai / Atma-abhyudayazIlA, svAdhyAya-parAyaNA, satata anuzIlana ujjvalA AryA DaoN. zrI priyadarzanAjI evaM DaoN. zrI sudarzanAjI kI zAstrIya - sAdhanA sarAhanIyA hai / inhoMne apane AmnAya ke Adya-puruSa kI pratibhA kA paricaya prApta karane kA prayAsa kara apanI cAritra - sampadA ko vAGmayI sAdhanA meM samarpitA karatI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 30 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huI 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha') kA rahasyodghATana kiyA viduSI zramaNI dvaya ne prastuta kRti 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ko koSoM ke kArAgAroM se muktakara jIvana kI vANI meM vizada karane kA vizvAsa upajAyA hai / ata: AryA yugala, isaprakAra kI vAGmayI-bhAratI bhakti meM bhUSitA raheM evaM AtmatoSa meM toSitA hokara sArasvata itihAsa kI asAmAnyA viduSI banakara vAGmaya ke prAMgaNa kI pronnatA bhUmikA nibhAtI raheM / yahI merA AtmIya amogha AzIrvAda hai| inakA vidyA-vivekayoga, zrutoM kI samArAdhanA meM acyuta rahe, apanI nirahaMkAritA ko atIva nirmalA banAtA rahe aura uttarottara samutsAha-samunnata hokara svAntaH sukha ko samullasita racatA rhe| yahI sadAzayA zobhanA zubhAkAMkSA caitrasudI 5 budha 1 apraila, 98 harajI jilA - jAlora (rAja.) abhiyAna kedra koSa meM, sUkka sudhArasa khaNDa 0. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 31 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mantavya paM. jayanaMdana jhA, vyAkaraNa sAhityAcArya, sAhitya ratna evaM zikSAzAstrI dadica manuSya vidhAtA kI sarvottama sRSTi hai / vaha apane udAtta mAnavIya guNoM ke kAraNa sAre jIvoM meM uttarottara cintanazIla hotA huA vikAsa kI prakriyA meM anavarata pravardhamAna rahA hai| usane puruSArtha catuSTaya kI prApti hI jIvana kA parama dhyeya mAnA hai, para jJAnIjana ne isa saMsAra ko hI parama dhyeya na mAnakara adhyAtma jJAna ko hI sarvopari sthAna diyA hai / ataH jIvana ke carama lakSya mokSa - prApti meM dharma, artha aura kAma ko kevala sAdhana mAtra mAnA hai / isaliye adhyAtma cintana meM bhArata vizvamaMca para ati zraddhA ke sAtha prazaMsita rahA hai / isakI dharma sahiSNutA anokhI evaM mAnavamAtra ke liye anukaraNIya rahI hai / yahA~ vaiSNava, jaina tathA bauddha dharmAcAryoM ne milakara dharma kI tIna pavitra nadiyoM kA saMgama "triveNI" pavitra tIrtha sthApita kiyA hai jahA~ sAre dharmAcArya apane-apane cintana se sAmAnya mAnava ko bhI mila-baiThakara dharmacarcA ke liye vivaza kara dete haiM / isa kSetra meM kisa dharma kA kitanA yogadAna rahA hai, yaha nirNaya karanA alpa buddhi sAdhya nahIM hai 1 para, itanA nirvivAda hai ki jaina manISI aura santa apanI-apanI viziSTa vizeSatAoM ke liye AtmotkarSa ke kSetra meM tape hue maNi ke samAna sahasrasUrya- kiraNa ke kIrtistambha se bhAratIya darzana ko prodbhAsita kara rahe haiM, jo kAla kI sImA se rahita hai| jainadharma va darzana zAzvata evaM cirantana hai, jo vividha AyAmoM se isake anekAntavAda ko paribhASita evaM puSTa kara rahe haiM / jJAna aura tapa to isakI akSaya nidhi hai / se jaina dharma meM bhI mandira mArgI - tristutika paramparA ke sarvotkRSTa sAdha jainadharmAcArya "zrImad rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. apanI tapa:sAdhanA aura jJAnamImAMsA paramapUta hone ke kAraNa sArvakAlika sArvajanIna vandya evaM prAtaH smaraNIya bhI haiM jinakA sampUrNa jIvana sarvajana hitAya evaM sarvajana sukhAya samarpita hai / inakA sampUrNa - jIvana athAha samudra kI bhA~ti hai, jahA~ nirantara gotA lagAne rahA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 32 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kevala ratna kI hI prApti hotI hai, para yaha amUlya ratna kevala sAdhaka ko hI mila pAtA hai| sAdhaka kI sAdhanA jaba ucca koTi kI ho jAtI hai taba sAdhya saMbhava ho pAtA hai / rAjendra koSa to inakI akSaya zabda maMjUSA hai, jo zabda yahA~ nahIM hai, vaha anyatra kahIM nahIM hai / aise mahAn manISI evaM santa ko akSarazaH samajhAne ke liye DaoN. priyadarzanAzrI jI evaM DaoN. sudarzanAzrI jI sAdhvIdvaya ne (1) abhidhAna rAjendra koSa meM, "sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) (2) abhidhAna rAjendra koSa meM, "jainadarzana vATikA" tathA (3) 'vizvapUjya' (zrImad rAjendra sUri : jIvana-saurabha) ina amUlya granthoM kI racanA kara sAdhaka kI sAdhanA ko atIva sarala banA diyA hai / parama pUjyA ! sAdhvIdvaya ne ina granthoM kI racanA meM jo apanI buddhimattA evaM lekhana-cAturya kA paricaya diyA hai vaha stutya hI nahIM, apitu isa bhautikavAdI yuga meM jana-jana ke liye adhyAtmakSetra meM pAtheya bhI bnegaa| maiMne ina granthoM kA vihaMgama avalokana kiyA hai| bhASA kI prAMjalatA aura viSayabodha kI sugamatA to pAThaka ko uttarottara adhyayana karane meM rUci paidA karegI, vaha sahaja hI sabake liye hRdayagrAhiNI bnegii| yahI lekhikAdvaya kI lekhanI kI sArthakatA bnegii| anta meM yahA~ yaha kathana atizayoktipUrNa nahIM hogA ki "raghuvaMza" mahAkAvya-racanA ke prAraMbha meM kAlidAsa ne likhA hai ki "titIrghardustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram" para vahI kAlidAsa kavi samrAT kahalAye / isItaraha Apa donoM kA yaha parama lokopakArI athaka prayAsa bhautikavAdI mAnavamAtra ke liye zAzvata zAnti pradAna karane meM sahAyaka bana pAyegA / iti / zubham / 25-7-98 ugha - 12 madhubana hA. bo. bAsanI, jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 33 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 6600 viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanA zrI ema. e., pIeca. DI. evaM DaoN. sudarzanA zrI ema. e. pIeca. DI. dvArA racita grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) subhASita sUktiyoM evaM vaiduSyapUrNa hRdayagrAhI vAkyoM ke rUpa meM eka pIyUSa sAgara ke samAna hai I paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. Aja ke girate naitika mUlyoM, bhautikavAdI dRSTikoNa kI azAnti evaM tanAvabhare sAMsArika prANI ke lie to yaha eka rasAyana hai, jise par3hakara Atmika zAnti, dRDha icchA-zakti evaM naitika mUlyoM kI cAritrika surabhi apane jIvana ke upavana meM vyakti evaM samaSTi kI udAtta bhAvanAe~ gahagahAyamAna ho sakegI, yaha atizayokti nahIM, eka vAstavikatA hai / ApakA prayAsa svAntaH sukhAya lokahitAya hai / 'sUkti-sudhArasa' jIvana meM saMgharSoM ke prati sAhasa se aDiga rahane kI preraNA detA hai / mahAvIra janma kalyANaka, guruvAra di. 9 apraila, 1998 jyotiSa- sevA rAjendranagara jAlora (rAja.) aise satsAhitya 'satyaM zivaM sundaram' kI mahaka se vyakti ko jIvaMta banAkara AdhyAtmika zivamArga kA pathika banAte haiM / ApakA prayAsa bhagIratha prayAsa hai| bhaviSya meM zubha kAmanAoM ke sAtha | nivRttamAna saMskRta vyAkhyAtA rAja. zikSA-sevA rAjasthAna abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 34 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888888888888888888888 - DaoN. akhilezakumAra rAya sAdhvIdvaya Do. priyadarzanAzrIjI evaM Do. sudarzanAzrIjI dvArA racita prastuta pustaka kA maiMne AdyopAnta avalokana kiyA hai| inakI racanA 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) meM zrImad rAjendrasUrIzvara jI kI amarakRti 'abhidhAna rAjendra koSa' ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara kucha pramukha sUktiyoM kA suMdara-sarasa va sarala hindI bhASA meM anuvAda prastuta kiyA gayA hai| sAdhvIdvaya kA yaha saMkalpa hai ki 'abhidhAna rAjendra koSa' meM upalabdha lagabhaga 2700 sUktiyoM kA sAta khaNDoM meM saMcayana kara sarvasAdhAraNa ke liye sulabha karAyA jAya / isaprakAra kA anUThA saMkalpa apane ApameM advitIya kahA jA sakatA hai / merA vizvAsa hai ki aisI sUkti sampanna racanAoM se pAThakagaNa ke caritra nirmANa kI dizA nirdhArita hogii| - aba suhRdjanoM kA yaha punIta kartavya hai ki ve ise adhika se adhika logoM ke paThanArtha sulabha karAyeM / maiM isa mahattvapUrNa racanA ke liye sAdhvIdvaya kI sarAhanA karatA hU~; inheM sAdhuvAda detA hU~ aura yaha zubhakAmanA prakaTa karatA hU~ ki ye isaprakAra kI aura bhI aneka racanAyeM samAja ko upalabdha kraayeN| dinAMka 9 apraila, 1998 caitra zuklA trayodazI 1/1 prophesara kAlonI, mahArAjA koleja, chatarapura (ma.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 35 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28ASHBAREEBOOK - DaoN. amRtalAla gA~dhI sevAnivRtta prAdhyApaka, samyagjJAna kI ArAdhanA meM samarpitA viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. sudarzanA zrIjI ma. ne 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) kI 2667 sUktiyoM meM abhidhAna rAjendra koSa ke manthana kA makkhana sarala hindI bhASA meM prastuta kara janasAdhAraNa kI sevArtha yaha grantha likhakara jaina sAhitya ke vipula jJAna bhaNDAra meM sarAhanIya abhivRddhi kI hai| sAdhvIdvaya ne koSa ke sAta bhAgoM kI sUktiyoM / sukathanoM kI alaga-alaga sAta khaNDoM meM vyAkhyA karane kA saphala suprayAsa kiyA hai, jisakI maiM sarAhanA evaM anumodanA karate hue svayaM ko bhI isa pavitra jJAnagaMgA kI pavitra dhArA meM AMzika sahabhAgI banAkara saubhAgyazAlI mAnatA huuN| __ vastuta: abhidhAna rAjendra koSa payonidhi hai| pUjyA viduSI sAdhvIdvayane sUkti-sudhArasa racakara eka ora koSa kI vizvavikhyAta mahimA ko ujAgara kiyA hai aura dUsarI ora apane zubha zrama, maulika anusaMdhAna dRSTi, abhinava kalpanA aura haMsa kI taraha muktAcayana kI vivekazIlatA kA paricaya diyA hai| maiM unako isa mahAn kRti ke lie hArdika badhAI detA huuN| jayanArAyaNa vyAsa vizva vidyAlaya, dinAMka : 16 apraila, 1998 738, neharUpArka roDa, jodhapura (rAjasthAna) jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 36 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 - bhAgacanda jaina kavAr3a prAdhyApaka (aMgrejI) prastuta graMtha "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) 5 pariziSToM meM vibhakta 2667 sUktiyoM se yukta eka bahumUlya evaM amRta kaNoM se paripUrNa grantha hai / vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI dvArA prastuta grantha meM anyAnya upayogI jIvana darzana se sambandhita viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai| udAharaNa svarUpa jIvanopayogI, naitikatA tathA AdhyAtmika jagat ko sparza karane vAle viSaya yathA - 'dharma meM zIghratA', 'Atmavat cAho', 'samAdhi', 'kiJcid zreyaskara', 'akathA', 'krodha pariNAma', 'apazabda', saccA bhikSu, dhIra sAdhaka, puNya karma, ajIrNa, buddhiyukta vANI, balaprada jala, saccA ArAdhaka, jJAna aura karma, pUrNa Atmastha, durlabha mAnava-bhava, mitra-zatru kauna ?, kartAbhoktA AtmA, ratnapArakhI, anuzAsana, karma vipAka, kalyANa kAmanA, tejasvI vacana, satyopadeza, dharmapAtratA, syAdvAda Adi / sarvatra grantha meM amRta-kaNoM kA kalaza chalaka rahA hai tathA unakI suvAsa vyApta hai jo pAThaka ko bhAva vibhora kara detI hai, vaha kucha kSaNoM ke lie atizaya Atmika sukha meM lIna ho jAtA hai| viduSI mahAsatiyA~ dvaya DaoN. priyadarzanA zrI jI evaM DaoN. sudarzanA zrI jI ne apanI prakhara lekhanI ke dvArA gUr3hatama viSayoM ko saralatama rUpa se prastuta kara pAThakoM ko sahaja bhAva se sudhA kA pAna karAyA hai / dhanya hai unakI athaka sAdhanA lagana va parizrama kA suphala jo isa dharatI para sarvatra Aloka kiraNeM bikheregA aura dhanya evaM pulakita ho uTheMge hama saba / caitra zuklA trayodazI agravAla garlsa koleja dinAMka 9 apraila 1998 madanagaMja (rAja.) vijaya nivAsa, kacaharI ror3a, kizanagar3ha zahara (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 37 5-6.37 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' grantha kA prakAzana 7 khaNDoM meM huA hai| prathama khaNDa meM 'a' se 'ha' taka ke zIrSakoM ke antargata sUktiyA~ saMjoyI gaI haiM / anta meM akArAdi anukramaNikA dI gaI haiN| prAyaH yahI krama 'sUkti sudhArasa' ke sAtoM khaNDoM meM milegA / zIrSakoM kA akArAdi krama hai| zIrSaka sUcI viSayAnukrama Adi hara khaNDa ke anta meM pariziSTa meM dI gaI hai| pAThaka ke lie pariziSTa meM upayogI sAmagrI saMjoyI gaI hai| pratyeka khaNDa meM 5 pariziSTa haiM / prathama pariziSTa meM akArAdi anukramaNikA, dvitIya pariziSTa meM viSayAnukramaNikA, tRtIya pariziSTa meM abhidhAna rAjendra : pRSTha saMkhyA, anukramaNikA, caturtha pariziSTa meM jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA aura paJcama pariziSTa meM 'sUkti-sudhArasa' meM prayukta sandarbha-grantha sUcI dI gaI hai / hara khaNDa meM yahI krama milegA / 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa meM sUkti kA krama isaprakAra rakhA gayA hai ki sarva prathama sUkti kA zIrSaka evaM mUla sUkti dI gaI hai| phira vaha sakti abhidhAna rAjendra koSa ke kisa bhAga ke kisa pRSTha se uddhRta hai / sUkti-AdhAra grantha kauna-sA hai ? usakA nAma aura vaha kahA~ AyI hai, vaha diyA hai| anta meM sUkti kA hindI bhASA meM saralArtha diyA gayA sUkti-sudhArasa ke prathama khaNDa meM 251 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke dvitIya khaNDa meM 259 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke tRtIya khaNDa meM 289 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke caturtha khaNDa meM 467 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke paMcama khaNDa meM 471 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke SaSTama khaNDa meM 607 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke saptama khaNDa meM 323 sUktiyA~ haiM / kula milAkara 'sUkti sudhArasa' ke sapta khaNDoM meM 2667 sUktiyA~ haiN| isa grantha meM na kevala jainAgamoM va jaina granthoM kI sUktiyA~ haiM, apitu veda, abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.41 - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaniSada, gItA, mahAbhArata, Ayurveda zAstra, jyotiSa, nItizAstra, purANa, smRti, paMcatantra, hitopadeza Adi granthoM kI bhI sUktiyA~ haiM / 1. vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya 2. lekhikA dvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 42 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vizvapajyaH jIvana-darzana Page #52 -------------------------------------------------------------------------- Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-darzana mahimAmaNDita bahuratnAvasundharA se samalaMkRta parama pAvana bhAratabhUmi kI vIra prasavinI rAjasthAna kI brajadharA bharatapura meM san 1827 - 3 disambara ko pauSa zuklA saptamI, guruvAra ke zubha dina eka divya nakSatra saMtaziromaNi vizvapUjya AcArya zrImad rAjendrasUrijI ne janma liyA, jinhoMne assI varSa kI Ayu taka lokamAGgalya kI gaMgadhArA samasta jagat meM pravAhita kii| unakA jIvana bhAratIya saMskRti ko punarjIvita karane ke lie samarpita huaa| vaha yuga aMgrejI rAjya kI dhUmila ghana ghaTAoM se AcchAdita thaa| pAzcAttya saMskRti kI cakAcauMdha ne bhArata kI sarala AtmA ko kuNThita kara diyA thaa| nava pIr3hI IsAI mizanariyoM ke dharmapracAra se prabhAvita ho gaI thii| aMgrejI zAsana meM pada-lipsA ke kAraNa zikSita yuvApIr3hI atizaya AkarSita thii| aise andhakAramaya yuga meM bhAratIya saMskRti kI garimA ko akSuNNa rakhane ke lie jahA~ eka ora rAjA rAmamohanarAya ne brahmasamAja kI sthApanA kI, to dUsarI ora dayAnanda sarasvatI ne vaidika dharma kA zaMkhanAda kiyaa| usI yuga meM punarjAgaraNa ke lie prArthanA samAja aura enI besenTa ne thiyosophikala sosAyaTI kI sthApanA kii| 1857 ke prathama svataMtratA saMgrAma ko aMgrejI zAsana kI topoM ne kucala diyA thaa| bhAratIya janatA ko nirAzA aura udAsInatA ne ghera liyA thaa| ____ jAgRti kA zaMkhanAda phUMkane ke lie lokamAnya bAlagaMgAdhara tilaka ne yaha udghoSaNA kI - 'svarAjya merA janmasiddha adhikAra hai|' mahAmanA madanamohana mAlavIya ne banArasa hindu vizvavidyAlaya kI sthApanA kii| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 45 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mohanadAsa karmacanda gAndhI (rASTrapitA - mahAtmA gA~dhI) ko mahAn saMta zrImad rAjacandra kI svIkRti se unake pitAzrI karmacandajI ne iMglaiMDa meM bAra-eTa-laoN upAdhi hetu bhejA / gA~dhIjI ne mahAn saMta zrImad rAjacandra kI tIna pratijJAe~ pAlana kara bhArata kI gauravazAlinI saMskRti ko ujAgara kiyaa| ye tIna pratijJAe~ thIM - 1. mAMsAhAra tyAga 2. madirApAna tyAga aura 3. brahmacarya kA pAlana / ye pratijJAe~ bhAratIya saMskRti kI ravi-razmiyA~ haiM, jinake prakAza se bhArata jagadguru ke pada para pratiSThita haiM, parantu AMgla zAsana ne hamArI ujjvala saMskRti ko naSTa karane kA bharasaka prayAsa kiyA / __aise samaya meM aneka divya evaM tejasvI mahApuruSoM ne janma liyA . jinameM zrI rAmakRSNa paramahaMsa, svAmI vivekAnaMda, zrI AtmArAmajI (suprasiddha jainAcArya zrImad vijayAnanda sUrijI) evaM vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI ma. Adi haiN| zrImad rAjendrasUrijI ne caritra nirmANa aura saMskRti kI punarsthApanA ke lie jo kArya kiyA, vaha kSaNAkSaroM meM aGkita hai / eka ora unhoMne bhAratIya sAhitya ke gauravazAlI, cintAmaNi ratna ke samAna 'abhidhAna rAjendra koSa' ko sAta khaNDoM meM racakara bhAratIya vAGmaya ko vizva meM gauravAnvita kiyA, to dUsarI aura unhoMne sarala, taponiSTha, tyAga, karuNAI aura komala jIvana se sabako maitrI-sUtra meM gumphita kiyA / vizvapUjya kI upAdhi unako janatA janArdana ne, unake prati agAdha zraddhA-prIti aura bhakti se pradAna kI hai, yadyapi ye nirmohI anAsakta yogI the| na to kisI upAdhi-padavI ke AkAGkSI the aura na apanI yazopatAkA phaharAne ke lie lAlAyita the / / ___ unakA jIvana ananta jyotirmaya evaM karuNA rasa kA sudhA-sindhu . thA ! . ___ unhoMne apane jIvanakAla meM mahanIya 61 granthoM kI racanA kI hai jinameM kAvya, bhakti aura saMskRti kI rasavaMtI dhArAe~ pravAhita haiN| ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 46 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuta: unakA mUlyAMkana karanA hamAre vaza kI bAta nahIM, phirabhI hama prItivaza yaha likhatI haiM ki jisa samaya bhArata ke manISIsAhityakAra evaM kavi bhAratIya saMskRti aura sAhitya ko punarjIvita karanA cAhate the, usa samaya vizvapUjya bhI bhArata ke gaurava ko udbhAsita karane ke lie 63 varSa kI Ayu meM san 1890 Azvina zuklA 2 ko koSa ke praNayana meM juTa ge| isa koSa ke sapta khaNDoM ko unhoMne san 1903 caitra zuklA 13 ko parisampanna kiyaa| yaha zubha dina bhagavAn mahAvIra kA janma kalyANaka divasa hai| zubhArambha navarAtri meM kiyA aura samApana prabhu ke janma-kalyANaka ke dina vasanta Rtu kI manamohaka sugandha bikherate hue kiyA / yaha ullekha karanA samIcIna hai ki usa yuga meM maikAle ne aMgrejI bhASA aura sAhitya ko bhAratIya vidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM anivArya kara diyA thA aura naI pIr3hI aMgrejI bhASA tathA sAhitya ko par3hakara bhAratIya sAhitya va saMskRti ko heya samajhane lagI thI, aise parAbhava yuga meM bAlagaMgAdhara tilaka ne 'gItA rahasya', jainAcArya zrImad buddhisAgarajI ne 'karmayoga', zrImad AtmArAmajI ne 'jaina tattvAdarza' va 'ajJAna timira bhAskara',1 mahAn manISI aravinda ghoSa ne 'sAvitrI' mahAkAvya likhakara pazcima-jagat ko abhibhUta kara diyA / usa yuga meM prajJA maharSi jainAcArya vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI gurudeva ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kI racanA kii| unake dvArA nirmita yaha anamola grantharAja eka amarakRti hai| yaha eka aisA vizAla kArya thA, jo eka vyakti kI sImA se pare kI bAta thI, kintu yaha dAyitva vizvapUjya ne apane kaMdhoM para or3hA / ____ bhAratIya saMskRti aura sAhitya ke punarjAgaraNa ke yuga meM vizvapUjya ne mahAn koSa ko racakara jagat ko aisA amara grantha diyA jo cira navIna hai| yaha 'ena sAiklopiDiyA' samasta bhASAoM kI karuNA 1 ajJAna timira bhAskara ko par3hakara aMgreja vidvAn hArnela itane prasanna hue ki unhoMne zrImad AtmArAmajI ko 'ajJAna timira bhAskara ke alaMkaraNa se vibhUSita kiyA tathA unhoMne apane grantha 'upAsaka dazAMga' ke bhASya ko unheM samarpita kiyA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 47 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA saMskRta, janamAnasa meM gaMga-dhArA ke samAna bahanevAlI janabhASA ardhamAgadhI aura janatA-janArdana ko priya laganevAlI prAkRta bhASA - ina tInoM bhASAoM ke zabdoM kI suspaSTa, sarala aura sahaja vyAkhyA udbhAsita karatA hai| ___isa mahAkoSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM gItA, manusmRti, Rgveda, padmapurANa, mahAbhArata, upaniSada, pAtaMjala yogadarzana, cANakya nIti, paMcataMtra, hitopadeza Adi granthoM kI subodha TIkAe~ aura bhASya upalabdha haiN| sAtha hI Ayurveda ke suprasiddha grantha 'caraka saMhitA' para bhI vyAkhyAe~ haiN| 'abhidhAna rAjendra koSa' kI prazaMsA bhAratIya evaM pAzcAttya vidvAn karate nahIM thakate / isa grantha ratnamAlA ke sAta khaNDa sAta anupama divya ratna haiM, jo apanI prabhA se sAhitya-jagat ko pradIpta. kara rahe haiN| isa bhAratIya rAjarSi kI sAhitya evaM tapa-sAdhanA purAtana RSi ke samAna thii| ve gaphAoM evaM kandarAoM meM rahakara dhyAnAlIna rahate the| unhoMne svarNagiri, cAmuNDAvana, mAMgItuMgI Adi guphAoM ke nirjana sthAnoM meM tapa evaM dhyAna-sAdhanA kI / ye sthAna vanya pazuoM se / bhayAvaha the, parantu isa brahmarSi ke jIvana se jo prema aura maitrI kI dugdhadhArA pravAhita hotI thI, usase hiMsra pazu-pakSI bhI unake pAsa zAMta baiThate the aura bhayamukta ho cale jAte the / aise mahApuruSa ke caraNa kamaloM meM rAjA-mahArAjA, zrImanta, rAjapadAdhikArI natamastaka hote the| ve atyanta madhura vANI meM unheM upadeza dekara garva ke zikhara se vinaya-vinamratA kI bhUmi para utAra lete the aura ve dIna-dukhiyoM, daridroM, asahAyoM, anAthoM evaM nirbaloM ke lie sAkSAt bhagavAn the| unhoMne sAmAjika kurItiyoM-kuparamparAoM, burAiyoM ko samApta karane ke lie tathA dhArmika rUr3hiyoM, andhavizvAsoM, mithyAdhAraNAoM aura kusaMskAroM ko miTAne ke lie grAma-grAma, nagara-nagara paidala vihAra kara vibhinna pravacanoM ke mAdhyama se upadezAmRta kI ajasradhArA pravAhita abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.48 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kii| tRSNAtura manuSyoM ko saMtoSAmRta pilAyA / kusaMpoM ke phuphakArate phaNidharoM ko zAMta kara samAja ko susaMpa kA sudhA-pAna kraayaa| vizvapUjya ne nArI-garimA ke utthAna ke lie bhI kanyApAThazAlAe~, daheja unmUlana, vRddha-vivAha niSedha Adi kA AjIvana pracAra-prasAra kiyaa| 'yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA:' ke anurUpa sandeza diyA apane pravacanoM evaM sAhitya ke mAdhyama se| gurudeva ne paryAvaraNa-rakSaNa ke lie vRkSoM ke saMrakSaNa para jora diyaa| unhoMne pazu-pakSI ke jIvana ko amUlya mAnate hue unake prati premabhAva rakhane ke lie upadeza die / parvatoM kI hariyAlI, vanaupavanoM kI zobhA, zAnti evaM antara-sukha denevAlI hai| unakA rakSaNa hamAre jIvana ke lie atyAvazyaka hai / isaprakAra unhoMne samasta jIvarAzi ke saMrakSaNa ke lie upadeza diyA / ___kAvya vibhUSA : unakI kAvya kalA anupama hai / unhoMne zAstrIya rAga-rAginiyoM meM aneka sajjhAya va stavana gIta race haiM / unhoMne zAstrIya rAgoM meM ThumarI, kalyANa, bhairavI, AzAvarI Adi kA apane gItoM meM suramya prayoga kiyA hai| lokapriya rAginiyoM meM vanajhArA, garabA, khyAla Adi priyaMkara haiM / prAcIna pUjA gItoM kI lAvaniyoM meM 'salUNA', 'rekhatA', 'tIrathanI AzAtanA navi karie re' Adi rAgoM kA prayoga manamohaka haiN| unhoMne urdU kI gajala kA bhI apane gItoM meM prayoga kiyA hai| caityavaMdana - stutiyoM meM - dohA, zikharaNI, sragdharA, mAlinI, paMddhaDI pramukha haiN| paddhaDI chanda meM racita zrI mahAvIra jina caityavaMdana kI eka vAnagI prastuta hai - "saMsAra sAgara tAra dhIra, tuma viNa koNa mujha harata pIra / mujha citta caMcala tuM nivAra, hara roga soga bhayabhIta vAra // 1 eka nizchala bhakta kA dainya nivedana mauna-madhura hai / sAtha hI apane parama tAraka paramAtmA para akhaNDa vizvAsa aura zraddhA-bhakti ko prakaTa karatA hai| 1. jina - bhakti - maMjUSA bhAga - 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 49 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caupar3a kIr3A- sajjhAya meM alaukika niraMjana zuddhAtma cetana rUpa priyatama ke sAtha vizvapUjya kI zuddhAtmA rUpI priyA kisa prakAra caupar3a khelatI hai ? ve kahate haiM - 'raMga rasIlA mArA, prema panotA mArA, sukharA sanehI mArA sAhibA / piu morA copar3a iNavidha khela ho // cAra copar3a cAroM gati, piu morA corAsI jIvA jona ho / . koThA corAsiye phire, piu morA sArI pAsA vaseNa ho. // " 1 yaha caupar3a kA sundara rUpaka hai aura usake dvArA caturgati rUpa saMsAra meM caupar3a kA khela khelA jA rahA hai| sAdhaka kI zuddhAtma-priyA cetana rUpa priyatama ko caupar3a ke khela kA rahasyodghATana karate hue kahatI hai ki caupar3a cAra paTTI aura 84 khAne kI hotI hai| isItaraha caturgati rUpa caupar3a meM bhI 84 lakSayoni rUpa 84 ghara-utpatti-sthAna hote haiN| caturgati caupar3a ke khela ko jItakara AtmA jaba vijayI bana jAtI hai, taba vaha mokSa rUpI ghara meM praveza karatI hai| adhyAtmayogI saMta AnaMdaghana ne bhI aisI hI caupar3a khelI hai - "prANI mero, khelai caturagati copara / narada gaMjaphA kauna ginata hai, mAnai na lekhe buddhivara // . rAga dosa moha ke pAse, Apa vaNAe hinadhara / jaisA dAva parai pAse kA, sAri calAvai khilakara // " 2 vizvapUjya kA kAvya aprayAsa hRdaya-vINA para anuguMjita hai / 'piu' [priyatama] zabda kavitA kI aMgUThI meM hIrakakaNI ke samAna mAno jar3a diyaa| ___vizvapUjya kI AtmaramaNatA unake padoM meM dRSTigata hotI hai| ve prakANDa vidvAn - manISI hote hue bhI adhyAtma yogIrAja Anandaghana kI taraha apanI masta phakIrI meM ramate the| unakA yaha pada manamohaka hai'avadhU Atama jJAna meM rahanA, kisI ku kucha nahIM kahanA // ' 3. 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 3. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 2 Anandaghana granthAvalI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 50 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'maunaM sarvArtha sAdhanam' kI abhivyaMjanA isameM mukharita huI hai / unake padoM meM vyakti kI cetanA ko jhakajhora dene kA sAmarthya hai kyoMki ve unakI sahaja anubhUti se niHsRta hai / vizvapUjya kA aMtaraMga vyaktitva unakI kAvya-kRtiyoM meM vyApta hai / unake padoM meM kabIrasA phakkar3apana jhalakatA hai / unakA yaha pada draSTavya hai - " grantha rahita nirgrantha kahIje, phakIra phikara phakanArA jJAnavAsa meM base saMnyAsI, paMDita pApa nivArA re sadguru ne bANa mArA, mithyA bharama vidArA re // " 1 vizvapUjya kA vyaktitva vairAgya aura adhyAtma ke raMga meM raMgA thA / unakI AdhyAtmikatA anubhavajanya thI / unakI dRSTi meM AtmajJAna hI mahattvapUrNa thA / 'parabhAvoM meM ghUmanevAlA AtmAnanda kI anubhUti nahIM kara sakatA / unakA mata thA ki jo para padArthoM meM ramatA hai vaha saccA sAdhaka nahIM hai / unakA eka pada draSTavya hai 'Atama jJAna ramaNatA saMgI, jAne saba mata jaMgI / para ke bhAva lahe ghaTa aMtara, dekhe pakSa duraMgI // soga saMtApa roga saba nAse, avinAsI avikArI / terA merA kachu nahIM tAne, bhaMge bhavabhaya bhArI // alakha anopama rUpa nija nizcaya, dhyAna hiye bica dharanA / dRSTi rAga tajI nija nizcaya, anubhava jJAnakuM varanA // 12 unake padoM meM prema kI dhArA bhI abAdhagati se bahatI hai| unhoMne zAMtinAtha paramAtmA ko priyatama kA rUpaka dekara prema kA rahasyodghATana kiyA hai| ve likhate haiM 'zrI zAMtijI piu morA, zAMtisukha siradAra ho / preme pAmyA prItar3I, piu morA prItinI rIti apAra ho // zAMti salUNI mhAro, prema nagIno mhAro, sneha samIno mhAro nAhalo / piu pala eka prIti pamADa ho, prIta prabhu tuma premanI, pIu morA muja mana meM nahiM mAya ho // " 3 1. jina bhakti maMjUSA bhAga 2 jina bhakti maMjUSA bhAga 1 - 1 -- - 3. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 51 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi unakI dRSTi meM prema kA artha sAdhAraNa-sI bhAvuka sthiti na hokara AtmAnubhavajanya paramAtma- prema hai, AtmA-paramAtmA kA vizuddha nirUpAdhika prema hai | isaprakAra vizvapUjya kI kRtiyoM meM jahA~-jahA~ prema-tattva kA ullekha huA hai, vaha nara-nArI kA prema na hokara Atmabrahma - prema kI vizuddhatA hai / 1 vizvapUjya meM dharma sadbhAva bhI bharapUra thA / ve niSpakSa, nispRhI mAnava-mAnava ke bIca abheda bhAva evaM prANi mAtra ke prati prema - pIyUSa kI varSA karate the / unhoMne arihanta, allAha - Izvara, rUdra- ziva, brahmA-viSNu ko eka hI mAnA hai| eka pada meM to unhoMne sarva dharmoM meM pracalita paramAtmA ke vividha nAmoM kA eka sAtha prayoga kara samanvaya-dRSTi kA acchA paricaya diyA hai| unakI sarva dharmoM ke prati samAdaratA kA nimnAMkita pada mananIya hai 'brahma eka che lakSaNa lakSita, dravya anaMta nihArA / sarva upAdhi se varjita ziva hI, viSNu jJAna vistArA re // Izvara sakala upAdhi nivArI, siddha acala avikArA / ziva zakti jinavANI saMbhArI, rUdra hai karama saMhArA re // allAha Ama Apahi dekho, rAma Atama ramanArA / karmajIta jinarAja prakAse, nayathI sakala vicArA re // ' vizvapUjya ke isa pada kI tulanA saMta AnaMdaghana ke pada se kI jA sakatI hai / 2 yaha saca hai ki jise paramatattva kI anubhUti ho jAtI hai, vaha saMkIrNatA ke dAyare meM Abaddha nahIM raha sakatA / usake lie rAmakRSNa, zaMkara - girIza, bhUtezvara, govinda, viSNu, RSabhadeva aura mahAdeva 1 pR. 72 1. jina bhakti maMjUSA bhAga 2. 'rAma kahau rahimAna kahau, kou kAnha kahau mahAdeva rI / pArasanAtha kahau kou brahmA, sakala brahma svayamevarI // - bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rI / taise khaNDa kalapanA ropita, Apa akhaNDa sarUpa rI // nija pada ramai rAma so kahiye, rahama kare rahamAna rI / karaSai karama kAnha so kahiyai, mahAdeva niravANa rI // parasai rUpa so pArasa kahiyai, brahma cinhai so brahma rI 1 ihavidha sAdhyo Apa Anandaghana, cetanamaya niHkarmarI // ' AnaMdaghana granthAvalI, pada 65 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 52 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA brahma Adi meM koI antara nahIM raha jAtA hai / usakA to apanA " eka dharma hotA hai aura vaha hai - Atma-dharma (zuddhAtma-dharma) / yahI bAta vizvapUjya para pUrNarUpeNa caritArtha hotI hai| sAmAnyatayA jaina paramparA meM parama tattva kI upAsanA tIrthaMkaroM ke rUpa meM kI jAtI rahI hai; kintu vizvapUjya ne paramatattva kI upAsanA tIrthaMkaroM kI stuti ke atirikta zaMkara, zaMbhu, bhUtezvara, mahAdeva, jagakartA, svayaMbhU, purUSottama, acyuta, acala, brahma-viSNu-girIza ityAdi ke rUpa meM bhI kI hai| unhoMne nirbhIka rUpa se udghoSaNA kI hai - "zaMkara zaMbhu bhUtezvaro lalanA, mahI mAheM ho valI kisyo mahAdeva, jinavara e jayo lalanA / jagakartA jinezvaro lalanA, svayaMbhU ho sahu sura kare seva, jinavara e jayo lalanA // veda dhvani vanavAsI lalanA, caumukhe ho cAre veda sucaMga, jina. / vANI anakSarI dilavasI lalanA, brahmANDe bIjo brahma vibhaMga, ji.|| puruSottama paramAtamA lalanA, govinda ho gisvo guNavaMta, ji. / acyuta acala che opamA lalanA, viSNu ho kuNa avarakahaMta, ji.|| nAbheya riSabha jiNaMdajI lalanA, nizcaya thI ho dekhyo deva dmiish| ehija sUrizajendra jI lalanA, tehija ho brahmA viSNu girIza, ji.||" __ vAstava meM, vizvapUjya ne paramAtmA ke loka prasiddha nAmoM kA nirdeza kara samanvaya-dRSTi se paramAtma-svarUpa ko prakaTa kiyA hai / isaprakAra kahA jA sakatA hai ki vizvapUjya ne dharmAndhatA, saMkIrNatA, asahiSNutA evaM kUpamaNDUkatA se mAnava-samAja ko Upara uThAkara ekatA kA amRtapAna kraayaa| isase unake samaya kI rAjanaitika evaM dhArmika paristhiti kA bhI paricaya milatA hai| ___'abhidhAna rAjendra koSa' kathAoM kA sudhAsindhu hai / kathAoM meM jIvana ko susaMskRta, sabhya evaM mAnavIya guNa-sampadA se vibhUSita karane kA sarasa zailI meM abhilekhana huA hai| kathAe~ ikSurasa ke samAna madhura, sarasa aura sahaja zailI meM Alekhita haiM / zailI meM pravAha haiM, prAkRta aura saMskRta zabdoM ko hIraka kaNiyoM ke samAna tarAza kara 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 pR. 72 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.53 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAoM ko sugama banA diyA hai / upasaMhAra : __vizvapUjya ajara-amara hai| unakA jIvana 'taptaM taptaM punarapi punaH kAJcanaM kAnta varNam' kI ukti para kharA utaratA hai / jIvana meM tapa kI kaMcanatA hai, kavi-sI komalatA hai / vidvattA ke himAcala meM se karuNA kI gaMga-dhArA pravAhita hai| unhoMne jagat ko 'abhidhAna rAjendra koSa' rUpI kalpatarU dekara isa dharatI ko svarga banA diyA hai, kyoMki isa koSa meM jJAna-bhakti aura karmayoga kA triveNI saMgama huA hai| yaha loka mAGgalya se bharapUra kSIra-sAgara hai| unake dvArA nirmita yaha koSa Aja bhI AkAzI dhruvatAre kI bhA~ti TimaTimA rahA hai aura hameM satata dizA-nirdeza de rahA hai / vizvapUjya ke lie aneka alaMkAra DhU~r3hane para bhI hameM kevala eka hI alaMkAra milatA hai - vaha hai - ananvaya alaMkAra - arthAt vizvapUjya vizvapUjya hI hai| unakA svargavAsa 21 disambara san 1906 meM huA, parantu kauna kahatA hai ki vizvapUjya vilIna ho gaye? ve jana-jana ke zraddhA kendra sabake hRdaya-maMdira meM vidyamAna haiM ! abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6054 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa (SaSThama khaNDa) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala kA artha maMgijjae'dhigammai, jeNa hiaM teNa maMgalaM hoi / ahavA maMgo dhammo, taM lAi tayaM samAdatte // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 8] - vizeSAvazyaka bhASya 22 jisake dvArA hita kI yAcanA evaM prApti hotI hai; use 'maMgala' kahate haiM athavA maMgala kA artha dharma hai aura usa dharma ko jo grahaNa karatA hai, vaha maMgala hai| _ 'maMgala' zabda kI vyutpatti mAM gAlayati bhavAditi maGgalaM saMsArAdapanayatItyarthaH / athavA zAstrasya mA bhUdgalo vighno'smAditi maGgalam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 9] _ - vizeSAvazyaka bhASya 24 TIkA / jo mujhe saMsAra se dUra karatA hai vaha 'maMgala' hai athavA 'mA' niSedhArtha hai aura 'gala' vighnavAcaka hai / ata: 'maMgala' kA artha hotA hai - zAstra ke prArambha meM vighna na ho| .... 3. maGgala catuSka cattAri maMgalaM-arihaMtA maMgalaM, siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM kevalIpaNNatto dhammo maMgalaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 16] - Avazyaka sUtra - 4 maMgala cAra haiM-arihaMta, siddha, sAdhu aura kevalI prarupita dharma / 'mA~sa' zabda kI nirukti mAM sa bhakSayitA'mutra, yasya mAMsa mihAmyaham / etanmAMsasya mAMsatvaM, pravadanti manISiNaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 32] - manusmRti 5/55 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 57 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "maiM jisake mA~sa ko yahA~ khAtA hU~, vaha mujhe bhI paraloka meM khAyegA / " manISIgaNa 'mAMsa' zabda kA yahI mAMsatva batAte haiM / 5. samAna phala kise ? varSe varSe'zvamedhena, yo yajeta zataM samAH / mAMsAni ca na khAdedya-stayostulyaM bhavet phalam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 34] - manusmRti 5/53 pratyeka varSa sau bAra azvamedha yajJa karanevAle aura mAMsa bhakSaNa nahIM karane vAle ina donoM puruSoM ko barAbara phala milatA hai / 6. brahmacarya se uttama gati eka rAtrauSitasyApi, yA gati brahmacAriNaH / na sA kratusahastreNa, prAptuM zakyA yudhiSThiraH ! // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 34] ___ - syAdvAdamaMjarI se uddhRta pR. 209 he yudhiSThira ! eka rAta brahmacarya se rahanevAle puruSa ko jo uttama gati milatI hai, vaha gati hajAroM yajJa karane se bhI nahIM miltii| . 7. vaira-virodha-tyAga pabhU dose nIrA kiccA; Na virujjhejja keNaI / maNasA vayasA ceva, kAyasA ceva aMtaso // ___- zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 43] - sUtrakRtAMga - Inin2 jitendriya sAdhaka mithyAtva Adi doSoM ko dUra karake kisI bhI prANI ke sAtha jIvanabhara mana-vacana aura kAyA se vaira-virodha na kareM / 8. nA kAhU se vaira Na virujjhejja kennii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 43] - sUtrakRtAMga - Inin2 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 58 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. kisI ke bhI sAtha vaira - virodha mata karo / sarvatra ahiMsA uDDhaM ahe tiriyaM ca, je kei tasa - thAvarA / savvattha viratiM kujjA, saMti nivvANamAhiyaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 43] sUtrakRtAMga 12121 - urdhvaloka, adholoka aura tiryagloka meM jitane bhI trasa aura sthAvara jIva haiM; sarvatra una saba kI hiMsA se dUra rahanA cAhie / vaira kI zAnti ko hI nirvANa kahA gayA hai / 10. jJAnI kA sAra eyaM khu NANiNo sAraM, jaM na hiMsati kaMcaNaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 43 ] sUtrakRtAMga - 11110 kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanA hI jJAnI hone kA sAra hai / - 11. samyagdarzana, dIpastambha bujjhamANANa pANANaM, kiccaM taNe e kammuNA / AghAtI sAhu taM dIvaM, patiTThesA pakuccaI // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 45 ] sUtrakRtAMga - 11/23 midhyAtva avirati Adi saMsAra - sAgara ke srotoM ke pravAha meM 1 bahate hue tathA apane karmoM ke dvArA kaSTa pAte hue prANiyoM ke lie samyagdarzana (nirvANa - mArga) hI vizrAma sthAna hai / tattvajJoM kA kathana hai ki samyagdarzana ( nirvANa - mArga) hI mokSa - prApti kA AdhAra hai / 12. samAdhi se dUra buddhAmotti ya mannaMtA, aMtara te samAhie / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 45] sUtrakRtAMga - 11/25 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 59 - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnavaza apane Apako jJAnI samajhanevAlA samAdhi se bahuta dUra 13. muni-pravRtti, mokSa pradhAna nivvANaM paramaM buddhA, NakkhattANaM va caMdimA / tamhA sadA jae daMte, nivvANaM saMghae muNI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 45] - sUtrakRtAga - 1122 jaise-candramA sabhI nakSatroM meM pradhAna hai, vaise hI mokSa bhI sabhI puruSArthoM meM pradhAna hai / ataeva muni ko sadA yatanAzIla aura jitendriya hokara nirvANa ko kendra meM rakhakara sabhI pravRttiyA~ karanI caahie| 14. mokSa-mArga-sAdhanA sadA jae daMte, nivvANaM saMghae muNI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 45] - sUtrakRtAMga - 11/22 sadA jitendriya aura saMyamazIla hotA huA muni nirvANa kI sAdhanA kreN| 15. dharmopadeSTA kauna ? Ayagutte sayA daMte, chinnasoe aNAsave / je dhammaM suddhamakkhAi, paDipunnamaNelisaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 45] - sUtrakRtAMga - 11/24 jo sadA Atma-gupta tathA indriya-damana karanevAlA hai, chinnasrota evaM anAsrava hai; vahI isa zuddha, pUrNa evaM anupama dharma kA upadeza karatA hai / 16. kaMkapakSIvat pApI-adhama visaesaNaM jhiyAyaMti, kaMkA vA kalusAhamA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 46] - sUtrakRtAMga In128 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6, 60 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo viSaya bhogoM kA dhyAna kiyA karate haiM; ve kaMkapakSI ke samAna pApI aura adhama haiM / 17. saMyama, Atma-rakSA kavaca atatAe parivva / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 46] sUtrakRtAMga - 1/11/32 Atma-rakSA (AtmA ko pApa se bacAne ) ke lie saMyamazIla hokara vicaraNa kareM / 18. meruvat acala ahaNaM vayamAvannaM; phAsAuccAvayA phuse / viNihaNejjA vAraNa ve mahAgirI || zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 47 ] sUtrakRtAMga - 11/37 jisaprakAra mahAgiri meru havA ke jhaMjhAvAta se vicalita nahIM hotA, usI prakAra vrataniSTha puruSa sama-viSama, U~ca-nIca aura anukUla-pratikUla pariSahoM ke Ane para bhI dharma - patha se vicalita nahIM hotA / 19. magnatA 1 - pratyAhRtyendriyavyUhaM samAdhAya manonijam / dadhaccinmAtravizrAntirmagna ityabhidhIyate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 47 ] jJAnasAra 21 jo AtmA indriya samUha ko niyantrita aura mana ko samAdhistha ( ekAgra ) kara kevala caitanya svarUpa jJAna meM vizrAma karatI hai, vaha magna kahalAtI hai / 20. jJAna - lInatA - ? - yasya jJAna - sudhA-sindhau parabrahmaNimagnatA / viSayAntarasaMcArastasya halAhalopamam // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 61 " Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 48] jJAnasAra - 22 jJAnAmRta ke samudra-rUpI paramAtma svarUpa meM jisakA mana DUba gayA hoM, use anya viSaya meM bhaTakanA viSa ke samAna lagatA hai / 21. parabrahmalIna parabrahmaNi magnasya, zlathA paudgalikI kathA | zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 48 ] - jJAnasAra 2/4 paramAtma svarUpa meM lIna manuSya ko lagatI hai / 22. gotA jJAna sarovara kA jJAnamagnasya yaccharma, tadvaktuM naiva zakyate / pudgala - sambandhI bAta nIrasa zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 49] jJAnasAra 26 jJAna-sarovara meM AkaNTha DUbe hue vyakti ko jo sukha santoSa prApta hotA hai, vaha mukha se kahA nahIM jA sakatA / jJAna-magna kA sukha avarNanIya aura hai / anupama 23. pIyUSavarSI yogIzvara - yasya dRSTi: kRpAvRSTirgiraH zamasudhAkiraH / tasmai namaH zubhajJAnadhyAnamagnAya yogine // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 50] jJAnasAra 2/8 jinakI dRSTi kRpA kI vRSTi hai aura jinakI vANI upazama rUpI amRta kA chir3akAva karanevAlI hai, aise prazasta - jJAna - dhyAna meM sadA lIna rahanevAle una mahAn yogIzvara ko namaskAra ho / 24. jJAna - pIyUSa meM magna zamazaityapuzo yasya vipruSo'pi mahAkathA / kiM stumo jJAna - pIyUSe, tasya sarvAGga-magnatAm // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 62 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 50] jJAnasAra 2/7 sahaja zItalatA ko poSaNa karanevAlA eka bindu mAtra jJAnAmRta kA bhI bar3A prabhAva hotA hai to phira jo jJAnAmRta meM pUrNa rUpa se DUbA huA ho, usakI to bhalA hama kina zabdoM meM stuti kareM ? 25. madirA - pAna - hAni - 27. madyaM punaH pramAdAGgaM, tathA saccittanAzanam / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 60] hAribhadrIyASTaka 19/1 madya pramAda kA kAraNa hai aura zubha citta kA nAza karanevAlA hai / - 26. munivara madhyastha samazIlaM mano yasya sa madhyastho mahAmuniH / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 64] jJAnasAra - 16/3 jinakA mana samasvabhAvI haiM, aise munivara vAstava meM madhyastha haiM / - - mana: bachar3A-bandara manovatso yuktigavIM, madhyasthasyAnudhAvati / tAmAkarSati pucchena, tucchAgrahamanaH kapiH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 64] - jJAnasAra - 16/2 madhyastha puruSa kA manarUpI bachar3A yukti rUpI gAya ke pIche daur3atA hai, jabaki dIna-hIna vRttivAle puruSa kA manarUpI bandara yuktirUpI gAya kI pU~cha pakar3akara pIche khIMcatA hai / 28. madhyastha dRSTi niSpakSapAtI svAgamaM rAgamAtreNa, dveSamAtrAt parAgamam / na zrayAmaH tyajAmo vA, kintu madhyasthayA dRzA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga pR.64] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 63 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 16/7 madhyastha dRSTi vyakti anurAgavaza apane AgamazAstra ko svIkAra nahIM karate aura dveSavaza anya ke dharmazAstra kA tyAga nahIM karate / apitu ve zAstra ko madhyastha dRSTi se svIkAra karate haiM arthAt madhyastha dRSTi jIva tattvAtattva kA nirNaya karake hI yogya ko grahaNa karate haiM aura ayogya kA tyAga karate haiM / 29. bhAvitAtmA - saMjameNa tavasA appANaM bhAvemANe viharati / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 72] - upAsakadazA - 1/76 sAdhaka saMyama aura tapa se AtmA ko satata bhAvita karatA rhe| - 30. ekAgratA se lAbha egaggacitteNaM jIve, maNagutte saMjamArAhae bhavai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 83] - uttarAdhyayana 29/53 ekAgra citta se jIva manogupti aura saMyama kA ArAdhaka ho jAtA hai / (jisake citta meM ekAgratA nahIM hotI, use kahIM bhI saphalatA nahIM milatI / ) 31. manonigraha - phala - maNaguttayAeNaM jIve ega'ggaM jaNaya / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 83] uttarAdhyayana 29/53 manogupti se jIva ekAgra hotA hai / 32. AkRtiH mana kA darpaNa - iMgitAkArairjJeyaiH kriyAbhi rbhASite ca / netravaktravikAraizca gRhyate antargataM manaH // - " zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 83] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 64 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - manusmRti 846 anuyogadvAra pramANAdhikAra 143 AkRti se, izAroM se, cAla-DhAla (gati) se, ceSTA se, vANI/ bolI se, netra aura mu~ha ke badalate hue bhAvoM se mana meM rahe hue vicAroM (bAta) kA patA laga jAtA hai / 33. mAnavIya karma cauhiM ThANehiM jIvA maNussatAe kammaM pagareti / taMjahA-pagaibhaddayAe, pagati viNIyAe, sANukkosayAe, amacchariyAe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 99] - sthAnAMga - 4/4/4/373 / - sahaja saralatA, sahaja vinamratA, dayAlutA aura amatsaratA-ye cAra prakAra ke vyavahAra mAnavIya karma haiM / (inase AtmA mAnavajanma prApta karatI 34. mRdutA-phala maddavayAyeNaM aNussiyattaM jaNayai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 104] - uttarAdhyayana 29/49 mRdutA se jIva ahaMkAra rahita ho jAtA hai / 35. pazuvat 'maiM' 'maiM' putro me bhrAtA me, svajanoM me gRhakalatravargoM me / iti kRta meme zabda, pazumiva mRtyurjanaM harati // ' - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 104] . - AcArAMga saTIka 120 evaM AgamIya sUktAvalI pR. 18 ___ merA putra, merA bhAI, mere svajana, merA ghara, merI patnI, merA parivAra Adi pazuvat 'maiM' 'maiM' karatA huA manuSya mAnavajanma hAra jAtA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 65 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. tiraskAra-varjana na bAhiraM paribhave / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 106] - dazavakAlika 8/30 dUsaroM kA tiraskAra mata kro| 37. jJAna meM bhI nirabhimAna suyalAbhe na mjjejjaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 106] - dazavakAlika - 8/30 zrutajJAna prApta hone para bhI abhimAna mata karo / 38. pApa-jananI kauna ? adu iMkhiNiyA upAviyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 107] - sUtrakRtAMga Innn nindA pApoM kI jananI hai| 39. nirabhimAnI muni muNI Na mijjai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 107] - sUtrakRtAMga - 1222 muni abhimAna nahIM karatA hai| . 40. tiraskAra se bhramaNa jo paribhavai paraM jaNaM, saMsAre parivattaI mahaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 107] - sUtrakRtAMga Innn jo dUsaroM kA tiraskAra karatA hai, vaha saMsAra-aTavI meM dIrghakAla taka bhaTakatA rahatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6, 66 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. eka bAra maraNa ege maraNe aMtima sArIriyANaM / - - sthAnAMga - 1196 (26) mukta honevAlI AtmAoM kI vartamAna deha kA aMtima maraNa ekabAra hotA hai / dUsarI bAra nahIM / 42. dvividha maraNa zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 108] - santi me ya duve ThANA, akkhAyA mAraNantiyA / akAmamaraNaM ceva, sakAma maraNaM tahA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 117] - uttarAdhyayana 51 tattvajJa puruSoM ne maraNa do prakAra ke batAe haiM - eka akAmamaraNa aura dUsarA kAmamaraNa / 43. paNDita - mRtyu paMDiyANaM sakAmaM tu ukkoseNa saiM bhave / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 117] - uttarAdhyayana 51 paMDitajanoM kI (sakAmamaraNa) mRtyu utkRSTata: eka bAra hI hotI hai 44. ajJAnI - mRtyu - bAlANaM akAmaM tu maraNaM asaI bhave / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 117] uttarAdhyayana 5/3 mUrkho kI mRtyu bAra-bAra hotI hai / 45. bhautika dRSTi - na me diTThe pare loe, cakkhUdiTThA imA raI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-667 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47. - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 118] - uttarAdhyayana - 5/5 ajJAnI jana aisA kahate haiM ki paraloka to hamane dekhA nahIM haiM, kintu yaha vidyamAna kAma-bhoga kA Ananda to cakSu-dRSTa hai arthAt pratyakSa A~khoM ke sAmane hai| 46. kAma se saMkleza kAmabhogANurAeNaM kesaM saMpaDivajjai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 118) - uttarAdhyayana 5/1 kAma-bhoga se jIva kleza pAtA hai / ajJAnI zokAkula jahA sAgaDio jANaM, samaM hiccA bhahApahaM / visamaM maggamoiNNo, akkhe bhagammi soyai // evaM dhammaM viukkamma, ahammaM paDivajjiyA / bAle maccu-muhaM patte akkhe bhagge va soyaI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 120] - uttarAdhyayana 5405 jaise-koI gAr3IvAn samatala rAjapatha ko jAnatA huA bhI use chor3akara viSama duruha mArga se cala par3atA hai aura gAr3I kI dhUrI TUTa jAne ke pazcAt zokAkula hotA hai, vaise hI dharma kA ullaMghana kara jo ajJAnI adharma ke kumArga ko svIkAra kara letA hai / vaha mRtyu ke mukha meM par3ane para usI prakAra zoka karatA hai jisaprakAra dhUrI TUTa jAne para gAr3IvAna karatA hai| 48. bhaya se saMtrasta tao se maraNaMtammi bAle saMtassai bhayA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 120] - uttarAdhyayana - 546 ajJAnI jIva maraNAnta samaya meM bhaya se saMtrasta hotA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.68 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49. apekSA se zreSTha kauna ? santi egehiM-bhikkhUhiM gAratthA saMjamuttarA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 121] - uttarAdhyayana 5/20 kaI bhikSuoM kI apekSA gRhastha saMyama meM zreSTha hote haiN| 50. gRhastha banAma sAdhu zreSTha gAratthehiya savvehi, sAhavo saMjamuttarA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 121] - uttarAdhyayana - 5/20 . sabhI gRhasthoM kI apekSA sAdhugaNa saMyama meM zreSTha hote haiM / 51. bAhyopakaraNa rakSaka nahIM cIrA jiNaM nigiNiNaM, jaDi-saMghADi-muMDiNaM / eyANi vi na tAyaMti, dussIlaM pariyAgataM // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 121] - uttarAdhyayana 5/21 cIvara, mRgacarma, nagnatA, jaTAe~, kanthA (cithar3oM se banI huI gudar3I) aura siramuMDana-ye sAre bAhya upakaraNa AcArahIna sAdhaka kI rakSA nahIM kara skte| 52. suvratI gihavAso'vi suvvo| ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 122] - uttarAdhyayana 5/24 dharma-zikSA sampanna gRhastha gRhavAsa meM bhI suvratI hai / divyagati bhikkhAe vA gihetthe vA suvvae kamati divaM / --- - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 122] 53. dilyA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.69 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana - 5/22 cAhe bhikSu ho yA gRhastha ho, jo sadAcArI hai; vaha devagati pAtA hai 54. AtmA prasanna kaise ? tuliyA visesamAyAya dayAdhammassa khaMtie / vippasIejja medhAvI, tahA bhUeNa appaNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 123] - uttarAdhyayana 530 medhAvI sAdhaka pahale apane Apako tole / usake bAda bAla maraNa se paNDita maraNa kI vizeSatA jAneM aura phira sakAma maraNa ko svIkAra kara dayApradhAnadharma kSamAdi guNoM ke dvArA apanI AtmA ko prasanna rakheM / 55. anudvigna na saMtasaMti maraNante sIlavaMtA bahussuA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 123] - uttarAdhyayana - 5/29 bahuzruta jJAnI aura sadAcArI sAdhaka mRtyukAla meM bhI udvigna nahIM hote haiN| 56. dharma dhmmmaayaannh| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 124) - AcArAMga - 1/84/202 dharma ko smjho| 57. karma-bandhana se mukta je nibuDA pAvehi kammehiM aNiyANA te viyAhiyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 124] ____ evaM [bhAga 7 pR 494] - AcArAMga - 1/48 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 70 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo pApa-karmoM se nivRtta haiM, ve nidAna rahita karma bandhana ke mUla se mukta kahe gae haiN| 58. dharma kahA~ ? gaamevaaaduvaarnne,nevgaamenevrnnedhmmmaa''yaannh| . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 124) - AcArAMga 1/8/202 dharma gA~va meM hotA hai athavA jaMgala meM ? vastuta: vaha na to gA~va meM hotA hai aura na hI jaMgala meM / vaha to AtmA meM hai arthAt samyag AcaraNa ko dharma jaano| 59. jIva-hiMsA je ve'nne eehiM kAehiM daMDaM samAraMbhaMti, tesi pi vayaM lajjAmo / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 124] . - AcArAMga - 1/84/203 yadi koI anya bhikSu bhI jIva-nikAya kI hiMsA karate haiM to unake isa jaghanya kArya se bhI hama lajjita hote haiN| 60. deha kI puSTi aura kSINatA AhArovacayA dehA parisahA pabhaMgurA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 126] - AcArAMga - 1/83210 zarIra AhAra se bar3hatA hai; puSTa hotA hai aura pariSahoM se kSINa hotA hai| 61. maiM akelA ege ahamaMsi, na me asthi koi, nayA'hamavi kassavi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 127] - AcArAMga - 1/8/6/222 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 71 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. maiM eka hU~ akelA hU~ / na koI merA hai, aura na maiM kisI kA hU~ / AtmA ekAkI egAgiNameva appANaM samabhijANijjA / 66. - apanI AtmA ko ekAkI hI anubhava kareM / 63. jIvana anAkAMkSA 64. mRtyu jIviyaM nAbhikaMkhejjA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 130] AcArAMga - 1/8/8/19 paNDita sAdhaka jIne kI AkAMkSA nahIM kareM / se niSkAma -- zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 127] AcArAMga 1/8/6/222 maraNaM novi patthae / - - 65. titikSA paMDita sAdhaka mRtyu - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 130] AcArAMga - 1/8/8/19 kI bhI kAmanA nahIM kareM / appAhAre titikkhae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 130] 1/8/8/18 AcArAMga sAdhaka alpAhAra karatA huA sahanazIlatA - titikSAbhAva rakheM / kaSAya-kRzatA kasAye - payaNU kiccA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 130 ] AcArAMga 1/8/8/18 kaSAyoM ko patalA (kRza) kareM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 72 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. mRtyu kalA ke samyagvettA duvihaM pi viittANaM, buddhA dhammassa pAragA / anupuvvIi saMkhAe, ArambhA ya tiuTTaI // dharma ke samyagvettA prabuddha sAdhaka bAhya aura Abhyantara tapa kA AcaraNa karake athavA paMDita aura apaNDita dvividha maraNoM samajha kara yathAkrama se saMyama kA pAlana karate hue mRtyu ke samaya ko jAna kara zarIra poSaNa rUpa ArambhoM se mukta hote haiM / 68. dharmavettA 70. zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 130] AcArAMga - 1/8/8/17 buddhA dhammassa pAragA / prabuddha puruSa dharma ke pAragAmI hote haiM / 69. jIvana-mRtyu meM anAsakta - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 130] AcArAMga 1/88/7 duhato vi Na sajjejjA jIvite maraNe tahA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 130] AcArAMga sAdhaka jIvana aura mRtyu donoM meM hI Asakta na ho / adhyAtma-anveSaNa 1/8/8. - aMto bahiM viussijja ajjhatthasuddhasae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 131 ] AcArAMga bAhyAbhyantara mamatva kA visarjana kara sAdhaka vizuddha adhyAtma kA 1/8/8/20 - anusaMdhAna kareM / 71. bhikSu kaisA ho ? - majjhattho nijjarApehI samAhimaNupAlae / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 73 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 131] - AcArAMga - 118/8/20 madhyastha arthAt samabhAva meM sthita aura nirjarAkAMkSI bhikSu samAdhi kA anupAlana kreN| 72. granthiyoM se mukta gaMthehiM vivittehiM, AukAlassapArae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 131] - AcArAMga - 1/8/8/26 sAdhaka ko bAhya aura antaraMga sabhI granthiyoM se mukta hokara AyuSyakAla (jIvana-yAtrA) pUrNa karanA cAhie / 73. maryAdA kA anulaMghana .. nAivelaM uvacare mANusse hi vi puDheva / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 131] - AcArAMga 1/8/8/23 muni manuSyakRta (anukUla-pratikUla) upasargoM se AkrAnta hone para bhI maryAdA kA ullaMghana na kreN| 74. muni AcAra iMdiehi gilAyanto, samiyaM Ahare muNI / tahA vise agarihe, acale je samAhie // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 132] - AcArAMga - 1/8/8/29 indriyoM se kSINa hone para bhI muni samatA dhAraNa kareM / yadi vaha acala aura samAhita hai to parimita sthAna meM zArIrika ceSTA karate hue bhI niMdya nahIM hai| 75. nazvara kAma bheuresu Na rajjejjA, kAmesu bahuyaresu vA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 133] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 74 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga 1/8/8/38 vividha prakAra ke kSaNabhaMgura vipula kAma - bhogoM meM lipta na ho / - 76. dehAsakti-tyAga vosire savvaso kAyaM, na me dehe parIsahA / - - AcArAMga 1/8/8/36 zarIra kA saba taraha se moha chor3a deM / pariSaha upasthita hone para vicAra kare ki merI deha para koI pariSaha hai hI nahIM / 77. icchA - lobha - varjana G - - icchAlobhaM na sevijjA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 133] - icchA aura lobha kA sevana nahIM karanA cAhie / GURENS 78. anAsakta jIvana-yAtrA zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 133] AcArAMga - 1/8/8/38 savvadvehiM amucchie AukAlassa pAra / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 134] AcArAMga - 1/8/8/40 sAdhaka sabhI viSayoM meM mUrcchita nahIM hotA huA ( anAsakta) - jIvana-yAtrA ko pUrNa kareM / 79. avizvAsa kisameM ? 80. titikSA divvaM mAyaM na sahe / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 134] AcArAMga - 1/8/8/39 bhikSu divya mAyA para bhI vizvAsa nahIM kareM / titikkhaM paramaM naccA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 75 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ titikSA ko sarvazreSTha samajho / 81. sazalya mRtyu se bhramaNa rAgadosAbhihayA, sasallamaraNaM maraMti je mUDha / te dukkhasallabahulA, bhamaMti saMsAra kaMtAre // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 135] maraNasamAdhi prakIrNaka 51 rAga-dveSa se abhibhUta jo mUr3ha manuSya zalyapUrvaka marate haiM, ve vividha duHkharUpa zalyoM se pIr3ita hokara saMsAra rUpa aTavI meM paribhramaNa karate haiM / 82. AlocanA se halkApana Stay zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 134 ] AcArAMga - 1/8/8/40 pAvo vi maNUso Aloiya niMdiya gurusagAse / hor3a airega lahuo, ohariya bharuvva bhAravaho || zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 136] maraNasamAdhi prakIrNaka - 102 - jaise - bhAravAhaka bojha utAra kara atyanta halkApana mahasUsa karatA hai, vaise hI pApI manuSya bhI guru ke samIpa apane duSkRtyoM kI AlocanAniMdA kara pApa se halkA ho jAtA hai / 83. ArAdhaka nahIM supi bhAvalaM aNuddharittA u jo kuNai kAlaM / lajjAi gAraveNa ya na hu so ArAhao bhaNio // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 136] maraNasamAdhiprakIrNaka 98 - -- jo lajjA athavA garvavaza sUkSma bhI bhAvazalya kI zuddhi nahIM karatA hai aura zalya sahita hI mara jAtA hai to vaha ArAdhaka nahIM mAnA jAtA hai / 84. bhAvazalya se bhramaNa jaM kuNai bhAvasallaM, aNuddhariyaM uttamaTTakAlammi / dullahaM bohiyataM, anaMta saMsAriyattaM ca // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 76 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to uddharaMti gAravarahiyA, mUla puNabbhavalayANaM / micchAdaMsaNa sallaM mAyAsallaM niyANaM ca // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 136] - maraNasamAdhi prakIrNaka - 111-112 antima ArAdhanA kAla meM yadi bhAvazalya kI zuddhi nahIM kI jAya, to vaha zalya AtmA kA bar3A ahita karatA hai / phalata: AtmA ko bodhi durlabha ho jAtI hai aura use dIrghakAla taka saMsAra bhramaNa karanA par3atA hai / ataeva AtmArthI puruSa gArava kA tyAga kara bhavalatA ke mUla mithyAdarzana, mAyAzalya aura nidAnazalya kI zuddhi karate haiM / 85. AnupUrvI se AlocanA jaM puvvaM taM puvvaM jahANupubbi jahakkammaM savvaM / Aloijja suvihio kamakAlavihi abhidaMto // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pra. 136] . - maraNasamAdhi prakIrNaka 105 . suvihita puruSa (zreSTha AcAravAle) ko krama aura kAlavidhi kA bhedana nahIM karate hue, lage hue doSoM kI kramaza: AlocanA karanI caahie| jo doSa pahale lagA ho usakI AlocanA pahale aura bAda meM lage doSoM kI AlocanA bAda meM kareM / isataraha AnupUrvI se AlocanA karanI caahie| 86. anAlocaka, anArAdhaka lajjAe gAraveNa ya, je nA''loyaMti gurusagAsammi / dhammaM taM pi suyasamiddhA na hu te ArAhagA huMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 136] - maraNasamAdhiprakIrNaka - 103. jo lajjAvaza athavA garva ke kAraNa guru ke samIpa apane doSoM kI AlocanA nahIM karate, ve zruta se atizaya samRddha hote hue bhI ArAdhaka nahIM 87. jJAna bina cAritra nahIM esA jiNANa ANA, na'tthi carittaM viNA nANaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 77 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 137] maraNasamAdhi - 138 jJAna ke binA cAritra (AcaraNa) nahIM hotA, aisI janAjJA hai / 88. jJAnayukta AcaraNa nANasahiyaM caritaM / 89. - cAritra jJAnapUrvaka hotA hai / anyonyAzrita nANeNa viNA karaNaM, na hoi nANaM'pi karaNahINaM tu / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 137] maraNasamAdhi - 137 jJAnarahita kiyA aura kriyA rahita jJAna bhI nahIM hotA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 137] maraNasamAdhi - 138 90. vahI anazana zreSTha so nAma aNasaNa tavo, jeNa maNo'maMgalaM na ciMtei / jeNa na iMdiyahANI, jeNa ya jogA na hAyaMti // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 137] maraNasamAdhi - 134 vaha anazana tapa zreSTha hai, jisase ki mana amaMgala na soce / indriyoM kI hAni na ho aura nitya prati kI yogadharma kI kriyAoM meM bhI vighna na Ae~ / - 91. bahuzruta - darzana candravat kiM ? itto laTThayaraM, accherayaraM va sundarataraM vA / caMdamiva savvalogA, bahussuyamuhaM paloeMti // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 137] maraNasamAdhi - 144 - isase bar3hakara manohara sundara aura AzcaryakAraka kyA hogA ? ki loga bahuzruta ke mukha ko candradarzana kI taraha dekhate rahate haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 78 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92. duHkhakSaya kisase ? hai / 93. nANeNa ya karaNeNa ya, dohi vi dukkhakhayaM hoi / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 137] maraNasamAdhi 147 jJAna aura cAritra- ina donoM kI sAdhanA se hI duHkha kA kSaya hotA -- svAdhyAya, parama tapa navi asthi na'vi ya hohi / sajjhAya samaM tavokammaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 137 ] evaM [bhAga 7 pR. 1144] bRhatkalpabhASya 1169 svAdhyAya ke samAna anya koI tapa na atIta meM kabhI vartamAna meM kahIM hai; aura na hI bhaviSya meM kabhI hogA / 94. phira bhI ArAdhaka - - STR huA, evaM uvaTThiyassavi Aloe u vizuddhabhAvassa / jaM kiMci vi vissariyaM sahasakkAreNa vA cukkaM // ArAhao tahavi so gAravaparikuMcaNAmaya vihUNo / jiNadesiyassa dhIro saddahago muttimaggassa // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 137] maraNasamAdhiprakIrNaka 121-122 vizuddha bhAvapUrvaka AlocanA ke lie upasthita vyakti AlocanA karate hue yadi smaraNa zakti kI kamajorI ke kAraNa athavA jaldabAjI meM kisI doSa kI AlocanA karanA bhUla jAya, phira bhI mAyA, mada evaM gArava se rahita vaha dhairyazAlI puruSa ArAdhaka hI hai aura vaha jinopadiSTa mukti mArga kA zraddhAvAn hI mAnA jAegA / 95. jJAna-zikSaNa - - na nANaM susikkhiyavvaM, nareNa laddhUNa dullahaM bohiM / . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-6* 79 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 137] - maraNasamAdhi 139 durlabha-bodhi prApta karake manuSya ko acchI taraha jJAna sIkhanA caahie| 96. kaSAya vijaya upAya kohaM khamAi mANaM, maddavayA ajjaveNa mAyaM ca / saMtoseNa va loha, nijjiNa cattAri vi kasAe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 138] - maraNasamAdhi prakIrNaka 189 krodha ko kSamA se, mAna ko mRdutA se, mAyA ko RjutA se aura lobha ko santoSa se jIteM / isaprakAra cAroM kaSAyoM ko jItanA cAhie / 97. na sukha, na duHkha ko dukkha pAvijjA ? kassaya dukkhehiM vimmao hujjaa| ko va na labhijja mukkhaM ? rAgaddosA jai na hujjA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 139] __- maraNasamAdhi prakIrNaka 139 yadi rAgadveSa nahIM ho to saMsAra meM na koI du:khI hogA aura na koI sukha pAkara hI vismita hogA, balki sabhI mukta ho jAe~ge / 98. ahitakartA, rAgadveSa navi taM kuNai amitto saTuvi ya virAhio smtthovi| jaM do vi anigmahiA, karaMti rAgo ya doso ya // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 139] - maraNasamAdhi prakIrNaka 198 samartha zatru kA bhI kitanA hI virodha kyoM na kiyA jAya, phira bhI vaha AtmA kA utanA ahita nahIM karatA jitanA ki vaza meM nahIM kie hue rAga-dveSa karate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 80 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99. trividha-kSamApanA rAgeNa va doseNa va ahavA avAyannuNA paDiniveseNaM / jo me kiMci vi bhaNio tamahaM tiviheNa khAmemi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 139] - maraNasamAdhi prakIrNaka 214. rAga-dveSa, akRtajJatA athavA Agrahavaza maiMne jo kucha bhI kahA hai, usake lie maiM mana-vacana aura kAyA se sabhI se kSamA cAhatA hU~ / 100. jina-vacana meM apramatta jiNavayaNammi guNAgara ! khaNamavi mA kAhisi pamAyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 139] - maraNasamAdhi prakIrNaka - 205 he guNasAgara ! tU jinavacana meM kSaNabhara kA bhI pramAda mata kara / 101. akelA hI caturgati pravAsa ikko jAyai marai, ikko aNuhavai dukkaya vivAgaM / ikko aNusarai jIo, jaramaraNa cauggai guvilaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa. [bhAga 6 pR. 140] - maraNasamAdhi prakIrNaka 243 jIva akelA hI janmamaraNa karatA hai, akelA hI duSkRta-vipAka kA anubhava karatA hai aura akelA hI janmamaraNa rUpa gahana caturgati meM paribhramaNa karatA hai| 102. aihika sukha se atRpti na hu sakko tippeuM, jIvo saMsAriya suhehiM / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 140] - maraNasamAdhi prakIrNaka 250 .. sAMsArika sukhoM se jIva tRpta nahIM ho sktaa| 103. zraddhA se AcaraNa jeNa virAgo jAyai, taM taM savvA''yareNa karaNijjaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 81 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 141] - maraNasamAdhi prakIrNaka 296 evaM mahApratyAkhyAna 106 jisa kisI bhI kriyA se vairAgya kI jAgRti hotI ho, usakA pUrNa zraddhA ke sAtha AcaraNa karanA cAhie / 104. dhairya se mRtyu dhIreNa vi mariyavvaM, kAuriseNa'vi avassamariyavvaM / tamhA avassamareNa, varaM khu dhIratteNa mariuM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 142] - Atura pratyAkhyAna 64 .. dhIra puruSa ko bhI ekadina avazya maranA hai aura kAyara ko bhii| jaba donoM ko hI maranA hai to acchA hai ki dhIratA (zAnta-bhAva) se hI marA jaay| 105. mamattva-tyAga chiMda mamattaM suvihiya ! jai icchasi mucciu duhANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 144]. - maraNasamAdhiprakIrNaka 405 | he suvihita ! yadi tU du:khoM se mukta honA cAhatA hai, to mamattva ko dUra kara / 106. sarvatra akelA hI akelA ikko karei kamma, phalamavi tassekkao samaNuhavai / ikko jAyai marar3a ya, paraloyaM ikkao jAi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 148] - maraNasamAdhiprakIrNaka - 586 AtmA akelA janma letA hai, akelA maratA hai, akelA hI karma karatA hai, usakA phala bhI akelA hI anubhava karatA hai aura paraloka meM bhI / akelA hI jAtA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 82 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107. akelA duHkha-bhoktA sayaNassa ya majjhagao, rogAbhihao kilissai ihgo| sayaNo'viya se rogaM, na viriMcai neva nAsei // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 148] - maraNasamAdhiprakIrNaka 584 isa saMsAra meM roga se pIr3ita jIva svajanoM ke bIca rahA huA akelA hI kleza pAtA hai, kintu svajanavarga bhI usake roga ko na to dUra kara sakate haiM aura na hI samApta / 108. koI rakSaka nahIM puttA-mittA ya piyA, sayaNo baMdhavajaNo a attho y| na samatthA tAeuM, maraNA siMdAvi devagaNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 148] - maraNasamAdhiprakIrNaka 583 mAtA-pitA, putra, mitra, svajana-baMdhujana aura dhana-ye saba vyakti kI rakSA karane meM samartha nahIM haiM aura marane para devagaNa bhI use apanI AzISa se bacA nahIM skte| 109. Atma-cintana annaM imaM sarIraM anno'haM baMdhavA'vi me anne ! . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 148] - - maraNasamAdhiprakIrNaka 589 yaha zarIra anya hai, maiM anya hU~ aura ye bandhujana bhI anya haiM / 110. paramapada ke nikaTa kauna ? jaha jaha dosovaramo, jaha jaha visaesu hoi veraggaM / taha-taha viyANAhi, AsannaM se payaM paramaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 149] - maraNasamAdhiprakIrNaka - 632. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6, 83 % Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka jaise-jaise dveSa se dUra haTatA jAtA hai aura jaise-jaise use viSayoM ke prati vairAgya hotA jAtA hai, tyoM-tyoM vaha mokSa ke adhikAdhika nikaTa pahu~catA jAtA hai| 111. pApa-jahara - na hu pAvaM havai hiyaM, visaM jahA jIviya'tthissa / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 149] - maraNasamAdhiprakIrNaka 614 jaise jIvitArthI ke lie jahara hitakara nahIM hotA, vaise hI kalyANArthI ke lie pApa hitakara nahIM hai| 112. jJAna-lagAma huMti guNakAragAI, suyarajjUhiM dhaNiyaM niyamiyAiM / niyagANi iMdiyAiM, jaiNo turagA iva suMdatA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 149] - maraNasamAdhiprakIrNaka 623 jJAna kI lagAma se niyantrita hone para apanI indriyA~ bhI vaise hI saMyamita ho jAtI haiM / jaise-lagAma se niyantrita hone para teja daur3anevAlA ghor3A / 113. anartha-mUla atthomUlaM aNatthANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 149] - maraNasamAdhiprakIrNaka - 703 artha anarthoM kA mUla hai| 114. vicitra mAnava jAti mANusajAI bahu vicittaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 150] - maraNasamAdhi prakIrNaka - 641 mAnava-jAti bahuta vicitra haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.84 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115. duHkhopazamana meM asamartha na'vi mAyA na'viya piyA, na puttadArAnaceva baMdhujaNo / na vi ya dhaNaM na vi dhannaM, dukkhamuinnaM uvasameMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 150] .- maraNasamAdhiprakIrNaka 646 isa saMsAra meM mAtA-pitA, putra, strI, baMdhujana aura dhanadhAnya bhI jIva ke udaya meM Ae hue du:kha kA upazamana nahIM kara sakate / 116. atrANa-azaraNa ammA piyaro bhAyA, bhajja puttA sarIra attho ya / bhavasAgarammi ghore, na hu~ti tANaM ca saraNaM ca // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 150] - maraNasamAdhiprakIrNaka 645 isa ghora saMsAra-sAgara meM mAtA, pitA, bhAI, patnI, putra, zarIra aura dhana-inameM se koI bhI jIva ko trANa aura zaraNa nahIM de sakate / 117. kise prayojana nahIM ? jassa na chuhA na taNhA, na ya sI uNhaM na dukkhmukkittuN| na ya asuiyaM sarIraM, tassa'saNAIsu kiM kajjaM ? - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 150] - maraNasamAdhiprakIrNaka - 655 jisakI bhUkha-tRSNA miTa gaI hai, jise utkRSTa du:kha nahIM hai, jisakI sardI-garmI samApta ho cukI hai aura jisakA zarIra apavitra nahIM rahA hai, use bhojana-snAnAdi se kyA prayojana ? arthAt koI prayojana nahIM / 118. vaira-vismRti ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vaira-parityAgaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 181] evaM [bhAga 6 pR. 1460] - pAtaMjalayogadarzana 2/35 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 85 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kI pUrNasAdhanA hone para sAdhaka ke nikaTastha prANiyoM meM paraspara vaira bhAva nahIM rahatA / 119. jJAna, paramamitra sajjJAnaM paramaM mitraM / - sadjJAna zreSTha mitra hai / 120. ajJAna, mahAzatru ajJAnaM paramo ripuH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 191] hAribhadrIya TIkA 26 ajJAna mahAzatru hai / 121. saMtoSa, zreSTha sukha saMtoSaH paramaM saukhyaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 191 ] hAribhadrIya TIkA 26 - saMtoSa zreSTha sukha hai 1 122. AkAGkSA, mahAduHkha zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 191] hAribhadrIya TIkA 26 AkAGkSA duHkhamuttamam / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 191 ] hAribhadrIya TIkA 26 AkAGkSA (mahattvAkAMkSA) mahAdu:kha hai / 123. mUrkha, paradoSa - parAyaNa kiM etto kaTTayaraM jaM mUDho khANugaMmi apphiDio / khANussa tassa rusaiNa appaNo duppaogassa // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 192] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-6* 86 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Avazyaka niyukti 9/8 mUrkha vyakti kisI ThUTha se TakarAne para usa DhUMTha para hI krodhita hotA hai, kintu apanI dUSita pravRtti para krodha nahIM karatA / 124. kAmAndha-pariNAma brahmAlUnaziroharidRzisask vyAlupta ziznoharaH / sUryo'pyullikhito'nalo'pyakhilabhuksomaH klNkaaNkitH|| svaranAtho'pi visaMsthUlaH khalu vapuH saMsthairyasthaiH kRtaH / sanmArga skhalanAd bhavanti vipadaH prAyaH prabhUNAmapi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 193] - anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA saTIka kAmAndha hokara brahmAjI ne apanA zira kaTavAyA, viSNu netra-rogI bane, mahAdevajI kA ziracchedana huA, sUrya chIlA gayA, agni sarvabhakSI banA, candramA sakalaMka banA tathA indra kA zarIra sahasra bhAga yukta banA / saca hai sanmArga se patita ho jAne para cAhe kitane hI samartha vyakti kyoM na ho, ve prAya: vipadgrasta ho hI jAte haiN| 125. tRSNA kA karizmA tRSNe ! devi ! viDambaneyamakhilAlokasya yussmtkRtaa| . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 193] - anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikA saTIka he tRSNAdevI ! yaha viDambanA hI hai ki tumane isa sampUrNa loka ko apane adhIna kara liyA hai| 126. zrAvaka-svarUpa zraddhAlutAM zrAti padArthacintanAd, dhanAni pAtreSu vapatyanAratam / kiratyapuNyAni susAdhu sevanA, dadyApi taM zrAvakamAhurajjasA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 87 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 219) - zrAddhavidhi, 3/72 pR. dharmasaMgraha 2021 'zrA' arthAt zraddhA-jo tattvArtha cintana dvArA zraddhAlutA ko sudRr3ha karatA hai / 'va' arthAt viveka-jo niraMtara satpAtroM meM dhana rUpa bIja botA hai 'ka' arthAt kriyA-jo susAdhu kI sevA karake pApa-dhUli ko dUra pheMkatA rahatA hai, ata: use uttama puruSoMne 'zrAvaka' kahA hai| . 127. duHkha-bhoktA kauna ? gabbhAo gabbhaM, jammAo jammaM, mArAo mAraM, NaragAo NaragaM caMDe thaddhe cavale paNiyAvibhavai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 243] - sUtrakRtAMga 2/2/25 jAti-kula Adi kA abhimAna karanevAlA, capala evaM raudra pariNAmI vyakti eka garbha se dUsare garbha ko, eka janma se dUsare janma ko, eka maraNa se dUsare maraNa ko aura eka naraka se dUsare naraka meM du:khoM kA bhoktA banatA 128. samaya cUki puni kA pachatAne ! iya dullaha laMbhaM mANusattaNaM, pAviuNa jo jIvo / ' na kuNai pArattahiyaM, so soyai saMkamaNakAle // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 248] . - AvazyakasUtra 836 jo jIva durlabhatA se prApta isa mAnavatA ko pAkara isa janma meM parahita yA pAralaukika dharma nahIM karatA, use mRtyu ke samaya pachatAnA par3atA 129. kAyara kauna ? taM taha dullaha laMbhaM, vijjulayA caMcalaM mANusattaM / labhrUNa jo pamAyai, so kApuriso na sappuriso // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 88 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 248] Avazyaka niyukti 840 ko prApta bijalI kI camaka ke samAna caMcala durlabha manuSyatva karake bhI jo vyakti pramAda kA sevana karatA hai, vaha kAyara puruSa hai, na ki satpuruSa / 130. mAtR - gaurava upAdhyAyAn dazAcAryaH, AcAryANAM zataM pitA / sahastraM tu piturmAtA, gauraveNAtiricyate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 251] - manusmRti 2145 * dasa adhyApakoM se eka AcArya mahAn haiM, sau AcAryoM se bar3hakara eka pitA aura hajAra pitAoM se eka mAtA mahAn haiM / - 131. mAyA - mRSA tyAjya aNumAyaM pi mehAvI, mAyAmosaM vivajjae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 254] dazavaikAlika - 5/2/49 Atmavid sAdhaka aNumAtra bhI mAyA - mRSA ( daMbha aura asatya) 1 kA sevana na kare / 132. mAyA se saralatA mAyA vijaeNaM ujjubhAvaM jaNaya / -- zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 255] uttarAdhyayana 29/69 mAyA ko jIta lene se RjutA ( saralabhAva ) prApta hotI hai / 133. mithyAtva - svarUpa adeve devabuddhi ryA, gurudhIragurau ca yA / adharme dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 274] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 89 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazAstra 2/3 jisameM devoM ke guNa na ho, usameM devatva buddhi, guru ke guNa. na ho, usameM gurutva buddhi aura adharma meM dharmabuddhi rakhanA mithyAtva hai / samyaktva se viparIta hone ke kAraNa yaha 'mithyAtva' kahalAtA hai / 134. samatA se mukti A-saMbaro a seyaMbaro a buddho ya ahava anno vA / samabhAvabhAviappA, lahei mukkhaM na saMdeho // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 276] sambodhasattari - 2 vyakti cAhe digambara hoM yA zvetAmbara ho, bauddha ho yA anya bauddhetara kyoM na ho, jabataka usameM samatAbhAva kI prApti nahIM hotI tabataka mokSa kI prApti nahIM hotI / samatA bhAva prApta hote hI avazya mokSa prApta hotA hai| isameM koI sandeha nahIM / AC 135. sUrya chipe nahIM, bAdala chAye suTruvi mehasamudaye, hor3a pahA caMdasUrANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 277] - naMdIsUtra 75 ghane meghAvaraNoM ke bhItara bhI candra-sUrya kI prabhA kucha-na-kucha prakAzamAna rahatI hI hai / 136. mithyAcAra se dUra bAhyendriyANi saMyamya, yaH Aste manasA smaran / indriyArthAn vimUDhAtmA, mithyAcAraH sa ucyate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 278] bhagavadgItA - 3/6 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 90 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he arjuna ! ve vyakti mithyAcArI daMbhI kahe gae haiM, jo bAhya rUpa se indriyoM kA damana kara saMyama kA dikhAvA karate haiM aura mana se indriya-viSayabhogoM kA smaraNa karate haiN| aise mUr3ha buddhi vyakti indriyoM ke jJAna meM vimUr3ha haiM / indriyA~ aise vyakti ko hI viSayoM kI ora Asakta kara sakatI haiM / ata: isa prakAra ke mithyAcAra se dUra rahanA hI sacce saMyamI kA lakSaNa hai / 137. paramotkRSTa yogabIja jineSu kuzalacittaM tannamaskAra eva ca / praNamAdi ca saMzuddhaM; yogabIjamanuttamam // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 283] yogadRSTisamuccaya 23 ( dvA. 21 dvA. ) arhantoM ke prati zubhabhAvamaya citta; unheM namaskAra tathA mAnasika, vAcika aura kAyika zuddhipUrNa namana Adi bhakti bhAvamaya pravRtti paramotkRSTa yogabIja haiM / - 138. mUrkha kauna ? * zAThyena mitraM kaluSeNa dharmaM, parAvamAnena samRddhibhAvam / sukhena vidyAM paruSeNa nArIM, vAJchanti ye nUnamapaMDitAste // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 285] narAbharaNa 6 dhUrtatA se mitratA, kaluSatA se dharma, dUsare ke apamAna se sampatti, sukha se vidyA aura kaThoratA se nArI ko, jo prApta karanA cAhate haiM; ve mUrkha haiM / 139. jaisA saMga vaisA raMga - jo jAriseNa mittIM, karei acireNa [ so ] tAriso hoi / kusumehiM saha vasantA, tilAvi taggaMdhiyA huMti // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 285] Avazyaka bRhadvRtti 3 adhyayana jo jaisI mitratA karatA hai vaha zIghra hI vaisA hI ho jAtA hai / jaise phUloM ke sAtha rahane para tila bhI usake samAna gaMdhavAle ho jAte haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 91 - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140. jAnA hai ekadina caittANaM imaM dehaM, gantavvamavasassa me / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] - uttarAdhyayana - 1946 isa zarIra ko chor3akara ekadina mujhe avazya jAnA hai / 141. duHkha bhAjana zarIra dukkha kesANa bhAyaNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] - uttarAdhyayana - 1942 yaha zarIra du:khoM aura klezoM kA bhAjana hai / 142. azAzvata-nivAsa asAsayA vAsamiNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294) - uttarAdhyayana - 1912 yaha zarIra AtmA kA azAzvata nivAsasthAna hai / 143. kSaNabhara bhI AnaMda nahIM ! mANusatte asArammi, vAhi-rogANa Alae / jarA-maraNa ghatthammi, khaNaM pi na ramAmahaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] - uttarAdhyayana - 1944 yaha manuSya-zarIra asAra hai, vyAdhi aura rogoM kA ghara haiM tathA jarA va mRtyu se grasta haiM / ata: isameM mujhe eka kSaNa bhI Ananda nahIM mila rahA hai| 144. pAtheya bina duHkhI addhANaM jo mahaMtaM tu, appAheo pavajjaI / gacchanto so duhI hoI, chuA taNhAi pIDio // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 92 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] - uttarAdhyayana 1948 jo pathika jIvana kI isa lambI yAtrA meM binA pAtheya lie lambe mArga para cala detA hai, vaha Age jAtA huA bhUkha aura pyAsa se pIr3ita hokara atyanta du:khI hotA hai| 145. bhoga-pariNAma, duHkhada ammatAyae bhogA, bhuttA visaphalovamA / pacchA kaDuyavivAgA, aNubaMdha duhAvahA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] - uttarAdhyayana 1902 he mAtA-pitA ! maiMne bhoga bhoga lie haiM / ye bhoge hue bhoga viSaphala ke samAna haiM, anta meM kaTuphala denevAle haiM aura nirantara duHkhoM ko lAnevAle haiN| 146. duHkhamaya saMsAra aho dukkho hu saMsAro / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] - uttarAdhyayana - 1945 nizcaya hI yaha saMsAra cAroM ora se du:kha hI du:kha se bharA hai / 147. pariNAma duHkhada jaha kiMpAga phalANaM, pariNAmo Na sundaro / evaM bhuttANa bhogANaM, pariNAmo na suMdaro // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] - uttarAdhyayana - 1947 ____jaise kiMpAkavRkSa ke phaloM kA antima pariNAma sundara nahIM hotA, vaise hI bhoge hue bhogoM kA pariNAma bhI sundara nahIM hotA / 148. duHkha hI duHkha jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsaMti jaMtuNo // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 93 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 294] uttarAdhyayana 19/15 1 janma du:kha rUpa hai, bur3hApA, roga aura mRtyu bhI duHkha rUpa hai / are ! isa saMsAra meM cAroM ora duHkha hI duHkha hai / jahA~ prANI nirantara kleza pAte rahate haiM / BEDO - 149. zarIra kaisA ? imaM sarIraM aNiccaM, asuiM asuisaMbhavaM / EXE zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 294] uttarAdhyayana 19/12 yaha zarIra anitya hai, apavitra hai, aura apavitra vastuoM se hI yaha utpanna huA hai / 150. pAnI kerA bulabulA asAsae sarIrammi, rakhaM novalabhAmahaM / pacchA purA va caiyavve, pheNa bubbuya-sannibhe // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 294] uttarAdhyayana 1913 yaha zarIra pAnI ke bulabule ke samAna kSaNabhaMgura hai aura pahale yA pIche kabhI bhI ise chor3anA hI hogA / merI isa azAzvata zarIra ke prati tanika bhI Asakti nahIM hai / 151. nizibhojana - tyAga duSkara S cauvi vi AhAre, rAIbhoyaNaM vajjaNA / sannihI saMcao, ceva vajjeyavvo sudukkaraM || zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] uttarAdhyayana 19 /31 anna Adi caturvidha AhAra kA rAtri meM sevana nahIM karanA cAhie tathA dUsare dina ke lie bhI rAtri meM khAdya padArthoM kA saMgraha karanA niSiddha haiM / ataH rAtribhojana kA tyAga vAstava meM bar3A duSkara hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 94 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152. zramaNatva duSkara jahA tulAe toleuM, dukkaraM maMdarogiri / tahA nihua nIsaMkaM, dukkaraM samaNattaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/42 jaise-meru-parvata ko tarAjU se tolanA bahuta kaThina kArya hai, vaise hI nizcala aura ni:zaMka hokara zramaNatva kA pAlana karanA kaThina hai / 153. damana dustara jahA bhuyAhi tariuM, dukkaraM rayaNAyaro / tahA aNuvasanneNaM, dukkaraM damasAyaro // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/43 ... jaise-bhujAoM se samudra ko tairanA atikaThina hai, vaise hI anupazAnta vyakti ke lie indriya-damana rUpI samudra ko pAra karanA atikaThina hai| 154. zramaNatva, agnipAnavat jahA aggisihAdittA, pAuM hoi sudukkaraM / tahA dukkaraM kareuM je, tAruNa samaNaMttaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/40 jaise-prajjvalita agni-zikhA kA pAna karanA ati duSkara hai, vaise hI yuvAvasthA meM zramaNa-dharma kA pAlana karanA atikaThina hai / 155. zramaNatva, mahAn gurutarabhAra jAvajjIvamavissAmo, guNANaM tu mahabbharo / guruo lohabhAva, jo puttA hoi duvvaho // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/37 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 95 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zramaNa-caryA meM jIvanabhara kahIM vizrAma nahIM hai / bhArI lohamAra kI taraha sadA guNoM kA mahAn gurutara bhAra uThAnA bahuta hI muzkila hai / 156. nirdoSa vastu atiduSkara aNavajjesaNijjassa giNhaNA avidukkaraM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] uttarAdhyayana 1928 pradatta vastu ko bhI gaveSaNApUrvaka aura nirdoSa hI grahaNa karanA ati - - durlabha hai / 157. ahiMsA duSkara pANAivAyavirai, jAvajjIvAya dukkaraM / uttarAdhyayana 19 /26 jIvanabhara prANiyoM kI hiMsA nahIM karanA, bahuta hI kaThina kArya hai / - 158. zramaNatva duSkara zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] sAmaNNaM putta duccaraM / - cabAnA hai / - uttarAdhyayana zramaNadharma kA AcaraNa atyanta duSkara hai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295 ] 19/25 - 159. lohe ke cane cabAnA javA lohamayA ceva, cAveyavvA sudukkaraM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] uttarAdhyayana 19/39 zramaNa jIvana kA pAlana karanA moma ke dA~toM se lohe ke cane 160. AtmoddhAra hetu udgAra jahA gehe palitammi, tassa gehassa jo pahU / sArabhaMDANi nINei, asAraM avaujjhai // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 96 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM loe palittaMmi, jarAe maraNeNa ya / appANaM tAraissAmi, tubbhehiM aNumannio // - uttarAdhyayana 19/23-24 jaise gharameM Aga laga jAne para gRhapati mUlyavAn - sArabhUta vastuoM ko bAhara nikAla lAtA hai aura mUlyahIna vastuoM ko vahIM chor3a detA hai, vaise hI jarA aura mRtyu kI agni se prajjvalita isa saMsAra meM se maiM bhI sArabhUta apanI AtmA ko bAhara nikAla lU~gA arthAt uddhAra karU~gA / 161. saMyama duSkara jahA dukkha bhAre je, hoi vAyassa kutthalo / tahA dukkhaM kareDaM je, kIveNa samaNattaNaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] uttarAdhyayana 1941 jaise - kapar3e ke thaile ko havA se bharanA kaThina hai, vaise hI kAyara vyakti ke lie zramaNa-dharma kA pAlana karanA bhI kaThina kArya hai / 162. sahastra guNadhAraka bhikSu zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] guNANaM tu sahassAiM dhAreyavvAiM bhikkhuNA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/25 bhikSu ko hajAroM guNa dhAraNa karane hote haiM / kaThina hai / 163. atikaThina kyA ? - savvAraMbha pariccAo, nimmamattaM sudukkaraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] uttarAdhyayana 1930 sabhI hiMsAtmaka pravRttiyoM aura mamattva kA tyAga karanA atyanta abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 97 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164. saMyama, bAlUmodaka bAluyAkavale ceva, nirassAe u saMjame / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/38 . saMyama, bAlU-retI ke kaura kI taraha nIrasa hai, svAda rahita hai| 165. zatru-mitra meM samatA samayA savvabhUesu sattumittasu vA jge| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana - 19/26 sAdhu, jagat ke zatru athavA mitra sabhI jIvoM ke prati samabhAva rakhate haiN| 166. hitakArI satya bhAsiyavvaM hiyaM saccaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/27 sadA hitakArI satya bole / 167. adatta-tyAga daMtasohaNamAissa, adattassa vivajjaNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana 19/27 aura to kyA ? sAdhaka binA kisI kI anumati ke dA~ta sApha karane ke lie eka tinakA bhI nahIM letA / 168. brahmacarya atikaThina dukkhaM baMbhavvayaM ghoraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana - 19/33 ghora brahmacarya ko dhAraNa karanA atikaThina hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 98 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169. saMyama - sAdhanA, samudra tairanA bAhAhiM sAgaro ceva tariyavvo guNoyahi / S uttarAdhyayana 19/36 jJAnAdi guNoM ke sAgara-saMyama ko pAra pAne kA kArya bhujAoM se zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] / samudra tairane jaisA duSkara hai| 170. tapAcaraNa, asidhArAvat asidhArAgamaNaM ceva, dukkaraM cariDaM tavo / - uttarAdhyayana 19 /37 tapAcaraNa karanA talavAra kI dhAra para calane jaisA duSkara hai / 171. sukhI kauna ? addhANaM jo mahaMtaM tu, sapAo pavajjaI / gacchanto so sahI hoi, chuA-taNhA vivajjio / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] MOTON uttarAdhyayana 19 /21 jo pathika lambI yAtrA ke pathapara apane sAtha pAtheya lekara calatA hai; vaha Age jAtA huA bhUkha aura pyAsa se kiJcit bhI pIr3ita na hokara atyanta sukhI hotA hai / 172. cAritra duSkara ahIveganta diTThie, carite putta ! duccare / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 295] uttarAdhyayana 1938 jaise - sarpa ekAnta dRSTi se calatA hai, vaise hI ekAnta dRSTi se cAritra dharma kA pAlana karanA bahuta hI kaThina kArya hai / 173. brahmacarya duSkaratama uggaM mahavvayaM baMbhaM dhAreyavvaM sudukkaraM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 99 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 25] - uttarAdhyayana 19/29 ugra brahmacarya mahAvrata ko dhAraNa karanA atikaThina kArya hai / 174. dharmI, sukhI evaM dhammapi kAuNaM, jo gacchai paraM bhavaM / gacchanto se suhI hoi, appakamme aveyaNe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 295] - uttarAdhyayana - 19/22 jo manuSya yahA~ bhalI bhA~ti dharma kI ArAdhanA karake paraloka jAtA hai; vaha vahA~ alpakarmI tathA pIDArahita hokara atyanta sukhI hotA hai| . 175. adharmI, duHkhI evaM dhammaM akAUNa, jo gacchai paraM bhavaM / gacchanto se duhI hoi, vAhIrogehiM pIDio // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 2951 - uttarAdhyayana - 19/20 jo manuSya binA dharmAcaraNa kie paraloka meM jAtA hai, vaha vahA~ anekAneka roga aura vyAdhiyoM (kaSToM) se pIr3ita hokara atyanta du:khI hotA hai| 176. ananta vedanAmaya saMsAra sarIrAmANasA ceva veyaNAo aNaMtaso / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 296] - uttarAdhyayana 19/46 isa saMsAra meM zArIrika aura mAnasika ananta vedanAe~ haiM / 177. tRSNA ihaloge nippivAsassa, na'tthi kiMcivi dukkaraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 296] - uttarAdhyayana 19/44 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 100 . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMsAra meM jisakI tRSNA bujhna cukI hai, abhilASA-icchA zAnta ho gaI hai, usake lie kucha bhI kaThina nahIM hai / 178. pApAtmA kI durdazA daddho-pakko a avaso, pAvakammehiM pAvio / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 297] - uttarAdhyayana 19/58 yaha pApAtmA pApa-karmoM dvArA Aga se jalAyI gayI, pakAyI gayI aura du:kha jholane ke lie vivaza kI gayI / 179. jIva-durdazA kappio phAlio chinno, ukkitto a aNegaso // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 297] - uttarAdhyayana - 19/63 yaha AtmA anekabAra kaiMciyoM se kATI gayI hai, phAr3I gayI va chedI gayI hai aura isakI camar3I bhI udher3I gaI hai| 180. narka vedanA-vibhISikA mahabbhayAo bhImAo, naraesu duhaveyaNA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 297] - uttarAdhyayana 19/03 narakoM meM duHkha-vedanAe~ mahAn bhayaMkara aura bhISaNa hotI haiM / 181. nArakIya vedanA anaMta jArisA mANuse loe tathA dIsaMti veyaNA / . eto aNaMtaguNiyA, naraesu dukkhaveyaNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 297] - uttarAdhyayana - 1974 manuSyaloka meM jo vedanAe~ najara A rahI haiM; narakoM meM unase anantaguNI adhika du:kha-vedanAe~ haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 101 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182. pakSI-paricaryA parikammaM ko kuNai, araNNe mIgapakkhiNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 299] - uttarAdhyayana - 1907 jaMgaloM meM rahanevAle pazu va pakSiyoM kI paricaryA-cikitsA kauna karatA hai ? 183. nindA-avajJA-varjana no hIlae no viya khisaijjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 299-1174] - uttarAdhyayana - 19/84 evaM dazavaikAlika - 9302 na to kisI kI niMdA karo aura na avajJA / 184. muni kA vAstavika svarUpa nimmamo nirahaMkAro, nissaMgo cttgaarvo| samo ya savvabhUesu, tasesu thAvaresu ya // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 300] - uttarAdhyayana - 1990 muni vahI hai, jisane mamatA ko mAra DAlA hai, ahaMkAra ko cakanAcUra kara diyA hai, saba prakAra ke parigraha kA tyAga kara diyA hai; bar3appana ko chor3a diyA hai aura jo jaMgama tathA sthAvara prANI ke prati samAna bhAva rakhatA hai| 185. muni sabase mukta gAravesu kasAyasudaMDa-salla bhaesu ya / Niyato hAsa-sogAo, aNiyAo abaMdhaNo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 300] - uttarAdhyayana 19192 muni garva, kaSAya, daNDa, zalya, bhaya, hAsya aura zoka se nivRtta tathA nidAna aura baMdhana se mukta hotA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 102 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186. sarpa - keMculIvat mamattva - tyAga mamattaM chiMdai tAhe, mahAnAguvva kaMcuyaM / -- uttarAdhyayana 1986 Atma-sAdhaka mamattva ke bandhana ko vaise hI tor3a phaiMkatA hai / jaise sarpa zarIra para AI huI keMculI ko utAra pheMkatA hai / 187. muni vahI lAbhAlAbhe suhe - dukkhe, jIvie maraNe tahA / samo niMdApasaMsAsu, tahA mANAvamANao // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 300] jo lAbha - alAbha, sukha-du:kha, jIvana-maraNa, niMdA - prazaMsA aura mAna-apamAna meM samabhAva rakhatA hai, vahI vastutaH muni hai / 188. sAdhu kI kasauTI, samatA zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 300] uttarAdhyayana 1991 aNissio ihaloe, paraloe aNissio / vAsIcandaNa kappo a, asaNe aNasaNe tahA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 300] - uttarAdhyayana 1992 sAdhu isaloka aura paraloka meM nirapekSa bhAvase rahe / vasule se kATe jAne para athavA candana lagAye jAne para, bhojana milane para yA na milane para hara paristhiti meM vaha samabhAva se rahe / 189. zramaNa, AtmAnuzAsI ajjhaSpajjhANa jAgehiM, pasatthadamasAsaNe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 300] uttarAdhyayana- 19/93 saMyamI sAdhaka adhyAtma tathA dhyAna-yoga se AtmA kA damana evaM anuzAsana karanevAlA hotA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 103 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190. anAstravI zramaNa appasatthehiM dArehiM, savvao pihiyAsavo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 300] - uttarAdhyayana 1993 muni karma-Agamana ke sabhI aprazasta dvAroM ko saba ora se banda kara anAsravI bana jAtA hai| 191. duHkhavardhaka kyA ? viyANiyA dukkhavivaddhaNaM dhaNaM / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 301] - uttarAdhyayana 1989 dhana du:khavardhaka hai| 192. bhayAvaha kyA ? mamattabaMdhaM ca mahabbhayAvahaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 301] - uttarAdhyayana - 1989 mamattva kA bandhana atyanta bhayAvaha hai / 193. dharma-dhurA suhAvahaM dhammadhuraM aNuttaraM, dhAreha nivvANa guNAvahaM mhN| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 301] - uttarAdhyayana 19/09 jo sukhAvaha aura nirvANa ke guNoM ko denevAlI hai, aisI anuttara mahAn dharma-dhurA ko dhAraNa karo / 194. uttama caritra tavappahANaM cariyaM ca uttamaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 301] - uttarAdhyayana 1998 tapomUlaka cAritra hI zreSTha cAritra hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 104 - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195. anyonyAzrita kyA ? ja sammattaM pAsaha, taM moNaM pAsaha / jaM moNaM pAsaha, taM sammataM pAsaha // - jo samyaktva ko dekhatA hai, vaha munitva ko dekhatA hai / jo munitva ko dekhatA hai, vaha samyaktva ko dekhatA hai / 196. samatvadarzI paMtaM lUhaM sevaMti vIrA sammattadaMsiNo / sevana karate haiM / 197. mauna zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 309] evaM [bhAga 7 pR. 737] AcArAMga 12/6/99 1//5/3/155 samatvadarzI vIra sAdhaka rukhe-sUkhe nIrasa AhAra kA samatApUrvaka zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 309] AcArAMga 1/5/3/155 - muNI moNaM samAyAya dhuNe kammasarIragaM / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 309] evaM [bhAga 7 pR. 737] AcArAMga 12/6/99 muni mauna ( saMyama athavA jJAna ) ko grahaNa kara karmarUpa zarIra ko 'dhuna DAlatA hai arthAt AtmA se dUra kara detA hai / 198. muni kauna ? -- manyate yo jagattattvaM sa muniH parikIrtitaH / samyaktvameva maunaM, maunaM samyaktvameva ca // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 309] jJAnasAra 13/1 jo jagat ke svarUpa kA jJAtA hai, use muni kahA gayA hai / ata: samyaktva hI zramaNatva hai aura zramaNatva hI samyaktva hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 105 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199. sarvazreSTha mauna sulabhaM vAganuccAraM maunamekendriyeSvapi / pudgaleSu apravRttistu yoginAM maunamuttamam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 310] - jJAnasAra 13/1 vANI kA anuccAra rUpa mauna ekendriya jIvoM meM bhI AsAnI se prApta ho sakatA hai, lekina pudgaloM meM mana-vacana, aura kAvA kI koI pravRtti na ho; yahI yogI puruSoM kA sarvazreSTha mauna hai / 200. kriyA, jJAnamayI jyotirmayI va dIpasya kriyA sarvA'pi cinmyii| yasyAnanyasvabhAvasya tasya maunamanuttaram // __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 311] - jJAnasAra 1318 jaise dIpaka kI samasta kriyAe~ (jyoti kA U~cA-nIcA honA, vakra honA aura kama jyAdA honA) prakAzamaya hotI haiM, vaise hI AtmA kI sabhI kriyAe~ jJAnamayI hotI haiM / usa ananya svabhAvavAle muni kA mauna anuttara hotA hai| 201. karmakSaya se mokSa kRtsnakarmakSayo muktiH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 316] - dvAtriMzat dvAtriMzikA 3118 samagra karmoM kA kSaya ho jAne se mokSa prApta hotA hai / 202. nirlobhatA-phala muttIeNaM akiMcaNattaM jaNayai / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 318] - uttarAdhyayana 29/47 nirlobhatA se akiMcanabhAva (parigraha rahita) kI prApti hotI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 106 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203. satya se siddhi savvA u maMta jogA sijjhati dhamma atthakAmA ya / sacceNa pariggahiyA, rogA sogA ya nassaMti // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 326] dharmasaMgraha adhikAra 2, zloka 26 TIkA - - satya ke prabhAva se sabhI mantra, yoga, dharma, artha aura kAma siddha ho jAte haiM aura sAre roga - zoka bhI naSTa hote haiM / 204. satya sarvasva saccaM jasassamUlaM, saccaM vissAsa kAraNaM paramaM / saccaM saggaddAraM, saccaM siddhIi sopANaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 326] dharmasaMgraha 2/59 satya yaza kA mUla kAraNa hai, satya vizvAsa kA mukhya kAraNa hai, satya svarga kA dvAra hai aura satya siddhi kA sopAna hai / 205. satya hI bhagavAn - taM saccaM bhagavaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] - praznavyAkaraNa 2/7//24 satya hI bhagavAn hai / 206. satya, prakAzaka saccaM ...... pabhAsakaM bhavati savvabhAvANa / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327 ] praznavyAkaraNa 2/7/24 satya-samasta bhAvoM-viSayoM kA prakAza karanevAlA hai / 207. satya hI sArabhUta - saccaM logammi sArabhUyaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 107 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa 2/7//24 'satya' hI loka meM sArabhUta tattva hai / - 208. satya, saumya - tejasvI saccaM.....somataraM caMdamaMDalAo, dittataraM sUramaMDalAo / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] - praznavyAkaraNa 2/7//24 satya, candramaNDala se bhI adhika saumya aura sUryamaNDala se bhI adhika tejasvI hai / 209. kaisA satya nahIM bole ? saccaM pi ya saMjamassa uvarohakArakaM kiMci vi na vattavvaM / - praznavyAkaraNa 2/7/24 satya bhI yadi saMyama kA ghAtaka ho to, nahIM bolanA cAhie / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] 210. asatya ke samakakSa kyA ? appaNo thavaNA, paresu niMdA / - praznavyAkaraNa 2/7/24 apanI prazaMsA aura dUsaroM kI niMdA bhI asatya ke hI samakakSa hai zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] 211. satya - camatkAra - - sacceNa ya tattatella tauloha sIsagAI chivaMti, dhareMti Na ya ujjhati maNussA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa 2/7/224 lohe satyaniSTha manuSya satya ke prabhAva se ubalate hue tela, kathIra, aura sIse ko chU lete haiM, unheM hathelI para rakha lete haiM, phira bhI jalate nahIM haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 108 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212. satya-prabhAva sacceNa ya udagasaMbhamammi vi Na bujjhai Na ya maraMti thAhaM te lahaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] - - praznavyAkaraNa - 20/24 satya ke prabhAva se jala kA upadrava hone para bhI manuSya na to bahate haiM aura na marate hI haiM, apitu pAnI kA thAha pA lete haiM / 213. satyaniSTha sacceNa ya agaNi saMbhamammi vi Na DajhaMti ujjugA maNussA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] - praznavyAkaraNa 24/24 yaha satya kA hI prabhAva hai ki jalatI huI agni ke bhayaMkara ghere meM par3e hue sarala satyavAdI manuSya jalate nahIM haiN| 214. satya para pratiSThita jeviya logammi aparisesA maMta jogA jayA ca vijjA y| jaMbhagA ya atthANi ya satthANi ya sikkhAo ya // AgamA ya savvAiM pi tAI sacce pittttiyaaiN| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] - praznavyAkaraNa - 20/24 isa loka meM jitane bhI maMtra, yoga, japa vidyAe~, juMbhaka, astrazastra, zikSAe~ aura Agama haiM; ve sabhI satya para avasthita haiM arthAt ina sabakA mUlAdhAra satya hai / 215. satya, laMgara sacceNa mahA samuddamajjhe vi ciTuMti na nimajjeti mUDhANiyA vi poyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 109 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNa- 2/7//24 ke madhya digbhrAnta sainikoM ke jahAja satya ke prabhAva - mahAsamudra se sthira rahate haiM, ve DUbate nahIM haiM / 216. satya vacana, satyaM zivaM sundaram saccavayaNaM suddhaM suciyaM sivaM sujAyaM subhAsiyaM suvvayaM sukahiyaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa 2/7/24 yaha satya vacana zuddha hai, pavitra hai, ziva hai, sujAta hai, subhASita - hai, uttama vratarUpa hai aura kathita hai / 217. satya kaisA hai ? saccaM logammi sArabhUyaM, gaMbhIrataraM mahAsamuddAo, thistaraM meru pavvayAo, somataraM caMdamaNDalAo, dittataraM sUramaMDalAo, vimalataraM sarayanahatalAo, surahitaraM gaMdhamAyaNAo / www zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa 2/7//24 satya hI loka meM sArabhUta tattva hai, yaha mahAsamudra se bhI adhika gaMbhIra hai, meruparvata se adhika sudRDha hai, candramaNDala se adhika saumya hai, sUryamaNDala se adhika pradIpta hai, zaradakAlIna AkAzatala se adhika nirmala hai aura gandhamAdana parvata se bhI adhika surabhita hai / 218. satyavrata - mahimA saccavayaNa tava Niyama pariggahiyaM sugaipahadesagaM ya loguttamaM vayamiNaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa - 6 * 110 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa 2/7/24 yaha satya vrata tapa aura niyama se svIkRta hai, sadgati kA patha pradarzaka hai aura loka meM uttama hai / 219. satya, siddhidAtA taM saccaM maMtosahi vijjA sAhaNatthaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa - 2/7/24 satya ke prabhAva se maMtrauSadhi aura vidyAoM kI siddhi hotI hai / - 220. satyAnurAgI ...................... sA devvANi ya devayAo kareMti saccavayaNe rattANaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa 2/1/24 - satya se AkRSTa hokara devatA bhI satyAnurAgI vyaktiyoM kA sAnnidhya arthAt sevA sahAyatA karate haiM / 221. sA~ca ko A~ca nahIM pavvaya kaDakAhiM muccaMte Na maraMti sacceNa ya pariggahiyA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 327] - praznavyAkaraNa - 2/7//24 satyaniSTha manuSya ko U~ce parvata-zikhara se nIce phaiMka diyA jAya to - bhI vaha maratA nahIM hai / 222. satyaniSTha, vandanIya-arcanIya * maNugayANaM vaMdaNijjaM amaragaNANa accaNijjaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] praznavyAkaraNa 2/7/24 satyaniSTha vyakti, manuSyoM dvArA vandanIya - stavanIya hai| itanA hI nahIM, devagaNoM ke lie bhI vaha arcanIya hotA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 111 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mA 223. satyavAdI nirApada vahabaMdhAbhiyoga veraghorehiM pamuccaMti ya amittamajjhAhi NiyaMti aNahAya saccavAI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] - praznavyAkaraNa - 2024 satyavAdI manuSya ghora vadha, bandhana, sabala prahAra aura vaira-virodhiyoM ke bIca meM se bhI mukta ho jAte haiM tathA zatruoM ke caMgula se bacakara binA kisI kSati ke sakuzala bAhara nikala Ate haiM / 224. satya-kavaca asipaMjaragayA samarAo vi NiyaMti aNahAya sccvaaii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 327] - praznavyAkaraNa 2/1/25 satyavAdI manuSya cAroM ora se talavAradhAriyoM ke piMjare meM par3e hue bhI akSata zarIra saMgrAma se bAhara nikala Ate haiM / 225. satya-apUrva mahimA satyenAgnibhavecchIto'gAdhaM datte'mbu satyataH / / nAsizchinatti satyena, satyAd rajjUyate phaNI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 328] - AgamIya sUktAvalI pR. 34 satya se agni zItala ho jAtI hai, athAha jala thAha de detA hai arthAt DUbotA nahIM hai, talavAra kATatI nahIM hai aura sarpa rassI ke samAna bana jAtA hai| 226. nirNIta satya vacana samikkhiyaM saMjaeNa kAlammi ya vattavvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 328-330] - praznavyAkaraNa - 20/24 buddhi se samyaktayA nirNIta satyavacana zramaNa ko yathAvasara hI bolanA caahie| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 112 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227. priya- satya bolo priyaM satyaM vAkyaM harati hRdayaM kasya na jane ? giraM satyAM lokaH pratipadamimAmarthayati ca // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 328] praznavyAkaraNa - AgamIya sUktAvalI pR. 34 priya satyavacana kisake mana ko AkarSita nahIM karatA ? arthAt sabhI ko mohita karatA hai| yaha loka pracalita vANI saMsAra meM kadama-kadama para sArthaka hotI hai / 228. satya se bar3hakara nahIM ! satyAd vAkyAd vratamabhimataM nAsti bhuvane ? zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 328] praznAvyAkaraNa - AgamIya sUktAvalI pR. 34 satyavacana se bar3hakara isa saMsAra meM anya koI vrata nahIM hai / - - 229. nirgrantha kauna ? aNuvIyabhAsI se NiggaMthe / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 330] AcArAMga 2/3/5/2 jo vicArapUrvaka bolatA hai, vahI saccA nirgrantha hai / - - 230. bolo, parapIr3AkAraka nahIM Naya parassa pIDAkaraM sAvajjaM / WYN zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 330] praznavyAkaraNa 2/7/25 para ko pIr3A utpanna karanevAlA pApayukta vacana mata bolo / 231. krodhajetA nirgrantha kohaM parijANai se NiggaMthe / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 330 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 113 - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArAMga - 23 krodha kA kuTu phala jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vaha nirgrantha hai| 232. asatya se dUSita vacana aNaNuvIyi bhAsI se NiggaMthe samAvajjijjA mosaM vayaNAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 330] - AcArAMga -23453 jo nirgrantha vicArapUrvaka nahIM bolatA hai, usakA vacana kabhI-nakabhI asatya se dUSita ho sakatA hai / 233. hita-mita priya ! saccaM ca hiyaM ca miyaM ca gAhagaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 330] - praznavyAkaraNa - 24/25 aisA satyavacana bolanA cAhie, jo hita-mita aura grAhya ho / 234. asatya kaba ? kohAppatte-kohI taM samAvaijjA mosaM vayaNAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 330] - AcArAMga 28 krodha kA prasaMga Ane para krodhI vyakti Avezavaza asatya vacana bola detA hai| 35. krodhAndha kuddho...........saccaM sIlaM viNayaM haNejja / / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 331] - praznavyAkaraNa 2125 krodha meM aMdhA huA vyakti satya, zIla aura vinaya kA nAza kara DAlatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 114 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236. lobhI-lAlacI luddho lolo bhaNejja aliyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) - praznavyAkaraNa 24/25 mAnava lobhI aura lAlacI hokara jhUTha bolatA hai / 237. lobhI lobhapatte lobhI samAvaijjA mosaM vayaNAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) - AcArAMga 38 lobha kA prasaMga Anepara lobhI manuSya asatya kA Azraya le letA 238. saccA nirgrantha lobhaM parijANai se NiggaMthe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) - AcArAMga- 2/31 . jo lobha ko acchItaraha parakhanA jAnatA hai, vahI saccA nirgrantha sAdhaka hai| 239. apamAna kA kAraNa kyA ? para paribhava kAraNaM ca hasaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) - praznavyAkaraNa 27/25 parihAsa, dUsaroM ke apamAna-tiraskAra kA kAraNa hotA hai / 240. .lobhI jhUThoM kA saradAra kAraNasaesu luddho bhaNejja aliyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) ___ - praznavyAkaraNa 2125 lobhI-lAlacI manuSya saikaDoM prayojanoM se jhUTha bolatA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 115 - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241. nirlobhatA lobho na seviyavvo / 242. krodhI - lobha mata karo / kuddho caMDikkio maNUso aliyaM bhaNejja / zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) praznavyAkaraNa 2/1/25 zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) praznavyAkaraNa 2/1/25 krodhI manuSya raudrasvabhAvI bana jAtA hai aura aisI sthiti meM vaha - mithyAbhASaNa karatA hai / 243. lobhI - lAlacI pravRtti karatA hai / luddho lolo bhaNejja aliyaM IDDhIe va sokkhassa va kANa / praznavyAkaraNa 2/7/25 lobhI- lAlacI manuSya Rddhi-vaibhava aura sukha kelie mithyAbhASaNa zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331 ) .. 244. hAsya meM nindA priya - para parivAyappiyaM ca hAsaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa ( bhAga 6 pR. 331) praznavyAkaraNa 2/1/25 hAsya- parihAsa meM parakIya nindA - tiraskAra hI priya lagatA hai / 245. hAsya - varjana hAsa Na seviyavvaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa ( bhAga 6 pR. 331) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-6 * 116 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - praznavyakaraNa 2025 ha~sI mata kro| 246. krodha-varjana koho Na seviyvvo| _ - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) - praznavyAkaraNa 2/1/25 krodha mata kro| 247. hAsya parapIDAkAragaM ca hAsaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) __ - praznavyAkaraNa 2125 hAsya parapIDAkAraka hotA hai| 248. nimrantha kauna ? bhayaM pariyANaI se niggaMthe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) - AcArAMga 23 jo sAdhaka bhaya kA duSphala jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vaha nirgrantha hai| 249. vahI nirgrantha hAsaM parijANai se niggaMthe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa (bhAga 6 pR. 331) __ - AcArAMga 23 jo sAdhaka hAsya ke aniSTa pariNAma ko jAnakara usakA parityAga kara detA hai, vaha nirgrantha hai| 250. bhaya se asatya bhayApatte bhIru samAvaijjA mosaM vayaNAe / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 117 ) - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa ( bhAga 6 pR. 331) AcArAMga 2/3 bhaya kA prasaMga Anepara bhayabhIta vyakti bhayAviSTa hokara asatya - bola detA hai / 251. hAsya se mithyAbhASaNa hAsApatte hAsI samAvaijjA mosaM vayaNAe / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 paM. 331] AcArAMga - 2/3 ha~sI-majAka kA prasaMga Ane para ha~sI karane vAlA vyakti hAsyavaza jhUTha bola detA hai| 252. trividha-mUrkha tivihA mUDhA paNNatA taM jahA - NANamUDhA, daMsaNamUDhA, carittamUDhA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 337] sthAnAMga - 3/4/203 mUrkha tIna prakAra ke kahe gae haiM- jJAna se mUrkha (jJAnahIna), darzana se mUrkha (zraddhAhIna) aura cAritra se mUrkha ( AcaraNahIna ) / - 253. mRtyu - mUla maraNasya mUlaM duHkhaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 337] uttarAdhyayana saTIka - 32 a. mRtyu kA mUla duHkha haiM / 254. akalpa bhI kalpa NANAtikAraNAvekkha akappasevaNA kappA | zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 340 ] nizItha cUrNi 92 jJAnAdi kI apekSA se kiyA jAnevAlA akalpa sevana bhI kalpa hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 118 - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255. darpa, kalpa kaba ? pamAyA dappA bhavati, appamAyA kappA bhavati / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 340 ] nizItha cUrNi - 91 pramAdabhAva se kiyA jAnevAlA apavAda sevana darpa hotA hai aura vahI apramAdabhAva se kiyA jAnepara kalpa - AcAra ho jAtA hai / - 1 256. jJAna - prakAza NANujjoyA sAdhu / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 355] nizItha bhASya 225 bRhatkalpa bhASya 3453 sAdhu jJAna kA prakAza lie jIvana-yAtrA karatA hai / 257. zramaNa-kriyA kyoM ? - - jA ciTThA sA savvA, saMjamaheuM ti hotI samaNANaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 360] nizItha bhASya 264 zramaNoM kI sabhI ceSTAe~ - kriyAe~ saMyama ke hetu hotI haiM / - 258. darpikA-kalpikA svarUpa rAgadosANugayA tu dappiyA tu tadabhAvA / ArAdhaNA u kappe, virAdhaNA hoti dappeNaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 426] nizIthabhASya - 363 bRha bhASya 4943 rAga-dveSapUrvaka kI jAnevAlI pratisevanA (niSiddha AcaraNa) darpikA hai aura rAga-dveSa se rahita pratisevanA (apavAda - kAla meM paristhitivaza kiyA jAnevAlA niSiddha AcaraNa) kalpikA hai / kalpikA meM saMyama kI ArAdhanA hai aura darpikA meM virAdhanA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 119 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259. abrahmacarya tyAjya abaMbhacariyaM ghoraM, pamAyaM durAhiTThiyaM / nAyaraMti muNI loe, bheyAyayaNa vajjiNo // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 426] dazavaikAlika - 6/15 jo muni saMyama-vighAtaka doSoM se dUra rahate haiM, ve loka meM rahate hue bhI pramAda kA ghara aura asevya bhayaMkara abrahmacarya kA kabhI AcaraNa nahIM karate / 260. abrahmacarya, mahAdoSoM kA srota mUlameyamahammassa mahAdosa samussayaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 427] dazavaikAlika 6/16 abrahmacarya adharma kA mUla aura mahAdoSoM kA srota sthAna hai / - 261. mokSa eka ege mokkhe | - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 431] sthAnAMga 1A ATha karmoM ke nAza kI dRSTi se mokSa eka hai | 262. mahAn anarthakara tapodhanAnAM pAdena sparzanaM mahate anarthAya saMpadyate / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 438] dvAtriMzat dvAtriMzikA saTIka 13/6 tapasviyoM ko apane paira kA sparza ho jAnA (paira kI Thokara laganA) - bhI mahAn anarthakAraka hotA hai / 263. saMsAra - mokSa - hetu je jattiyA ya heu bhavassa, te ceva tattiyA mokkhe / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 120 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 439] - oghaniyukti 53 jo aura jitane hetu saMsAra ke haiM, ve aura utane hI hetu mokSa ke haiN| 264. caritra mahAn caraNaguNa vippahINo, vuDDhai subahupi jANato / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 442] - Avazyakaniyukti 97 jo sAdhaka cAritra ke guNoM se hIna hai, vaha bahuta se zAstra par3ha lene para bhI saMsAra-samudra meM DUba jAtA hai / 265. jyotihIna dIpaka dIvasayasahassa koDI vi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 442] - Avazyakaniyukti - 98 . una karor3oM dIpakoM se bhI kyA lAbha hai ? jinameM jyoti nahIM hai ? 266. andhe ko dIpaka dikhAnA subahuMpi suyamahiyaM, kiM kAhI caraNavippahANassa / aMdhassa jaha palittA, dIvasayasahassa koDivi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 442] - Avazyakaniyukti.98 - zAstroM kA bahuta sA adhyayana bhI caritrahIna ke lie kisa kAma kA ? kyA karor3oM dIpaka jalA dene para bhI andhe ko koI prakAza mila sakatA hai ? 267. zAstra, jyoti appaM pi suyamahiyaM, pagAsayaM hoi caraNajuttassa / ekko vi jaha paivo sa cakkhu asso payAsei // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 443] - Avazyakaniyukti 99 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 121 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra kA thor3A sA adhyayana bhI saccaritra sAdhaka ke lie prakAza denevAlA hotA hai / jisakI A~kheM khulI haiM use eka dIpaka bhI kAphI prakAza de detA hai| 268.. kriyAhIna jJAna haya nANaM kiyA hINaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 443] - Avazyakaniyukti - 201 AcArahIna jJAna naSTa ho jAtA hai / 269. jJAna, bhArabhUta jahA kharo caMdaNabhAravAhI, bhArassa bhAgI na u caMdaNassa / evaM khu nANI caraNeNa hINo, nANassa bhAgI na u suggaIe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 443] - Avazyakaniyukti - 100 jaise caMdana kA bhAra uThAnevAlA gadhA sirpha bhAra DhonevAlA hai, use caMdana kI sugaMdha kA koI patA nahIM calatA, isIprakAra caritrahIna jJAnI sirpha jJAna kA bhAra DhotA hai, use sadgati prApta nahIM hotii| 270. jJAna-kriyA, andha-paMguvat hayanANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho, dhAvamANo ya aMdhao // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 443] - Avazyakaniyukti - 201 AcArahIna jJAna naSTa ho jAtA hai aura jJAna-hIna AcAra / jaise vana meM agni lagane para paMgu use dekhatA huA aura aMdhA daur3atA huA bhI Aga se baca nahIM pAtA, jalakara naSTa ho jAtA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 122 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271. saMyama, pAparodhaka saMjaya guti karo / - - saMyama pApoM kA nirodha karatA hai / 272. triveNI saGgama tihaMpi samAoge mokkho jiNasAsaNe bhaNio / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 444] Avazyaka niyukti 103 jJAna-tapa evaM saMyama ina tInoM ke samavAya se hI mokSa hotA hai / - yahI jinazAsana kA kathana hai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 444] Avazyakaniyukti 103 273. jJAna, prakAzaka nANaM payAsayaM / - jJAna prakAza karanevAlA hai / - 274. tapa - vizuddhi sohao tavo / prApti nahIM hotI / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 444] Avazyakaniyukti 103 - tapa vizuddhi karatA hai / 275. kevalajJAna kaba ? kevaliyanANa laMbho'naNNattha khae kasAyANAM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 445] Avazyakaniyukti 104 krodhAdi kaSAyoM ko kSaya kie binA kevalajJAna (pUrNa jJAna ) kI - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 444] Avazyaka niyukti 103 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 123 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276. cAritra, karmarodhaka caritteNaM niginnhaaii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 448] - uttarAdhyayana 28/35 AtmA cAritra se karma-dvAroM ko rokatI hai| 277. tapa-saMyama se karmakSaya khavittA puvva kammAiM, saMjameNa taveNa ya / savvadukkha pahINaTThA, pakkamati mahesiNo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 448] - uttarAdhyayana - 28/36 samasta du:khoM se mukti cAhanevAle maharSi saMyama aura tapa ke dvArA apane pUrvasaMcita karmoM ko kSaya kara parama siddhi ko pAte haiM / 278. darzana se zraddhA sammatteNa ya sddhe| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 448] - uttarAdhyayana - 28/35 AtmA darzana se zraddhA karatI hai| 279. tapa se zuddhi taveNa prisujjhi| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 448] - uttarAdhyayana - 28/35 AtmA tapa se pUrvakRta karmoM kA kSaya karake zuddha hotI hai / 280. mukti -mArga nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo tahA / esa maggutti pannatto, jiNehiM varadaMsihi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 448] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 124 - Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana 28/2 sarvajJa - sarvadarzI paramAtmA ne pharamAyA hai ki jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI ArAdhanA hI mokSa mArga hai / 281. AtmA, jJAtA nANeNa jANai bhAve | sayyom - uttarAdhyayana 28/35 AtmA jJAna se padArthoM ko jAnatI hai / 282. moha se janma-maraNa moheNa gabdhaM maraNAi ei, ettha mohe puNo puNo / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 456] AcArAMga 1/5A/142 ajJAnI moha se bAra-bAra garbha meM AtA hai, janma-maraNAdi pAtA hai / isa janma-maraNa kI paramparA meM use bAra-bAra moha (vyAkulatA ) utpanna hotA hai / -- zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 448 ] - 283. ahaM brahmAsmi zuddhAtmadravyamevAhaM, zuddhajJAnaM guNo mama / nAnyo'haM na mamAnye, cetyaho mohAstramulbaNam // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 457 ] - - jJAnasAra - 4/2 maiM zuddha Atmadravya hU~ aura zuddha jJAna ' merA' sthAyI guNa hai / maiM usase alaga nahIM hU~ / usake binA anya koI 'maiM' yA 'merA' nahIM hai / isa prakAra kI dRDha mAnyatA hI moha nikandana ke lie atitIkSNa zastra hai / 284. "maiM aura merA" ahaM mameti mantro'yaM mohasya jagadAndhyakRt / ayameva hi na pUrvaH, pratimaMtro'pi mohajit // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 457] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 125 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra - 4/1 'maiM' aura 'merA' isa moha-mantra ne sAre jagat ko andhA banA rakhA haiM | isakA viloma - mantra moha mAtra ko jItane vAlA pratimantra banatA hai / 285. pApa-paMka se nirlipta B yo na muhyati lagneSu, bhAveSvaudayikAdiSu / AkAzamiva paGkena, nA'sau pApena lipyate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 457] jJAnasAra - 4/3 jo jIva lage hue audayikAdi bhAvoM meM mohamUDha nahIM hotA hai / jaise kIcar3a se AkAza potA nahIM jA sakatA, vaise hI vaha pApoM se lipta nahIM hotA hai / - 286. ekatva bhAvanA egoshaM na tthi me koi, nAhamannassa kassavi / evaM adINamaNaso, appANamaNusAsai // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 457] saMthArAporasI 11 - maiM akelA hU~, na koI merA hai aura na maiM kisIkA hU~ / isaprakAra adInabhAva se apanI AtmA ko anuzAsita kareM / 287. amUDha, akhinna pazyanneva paraM dravyaM nATakaM pratinATakam / bhavacakra purastho'pi, nA mUDhaH parivardhati // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 457] - jJAnasAra 4/4 amUr3ha puruSa pudgala dravya ko dekhate hue aura bhava-cakra ke nATaka prati nATaka ko dekhate hue bhI khinna nahIM hotA / 288. AtmA sphaTikavat nirmala sphaTikasyeva sahajaM rUpamAtmanaH / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 126 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 458] jJAnasAra 4/6 AtmA kA sahaja svarUpa nirmala sphaTika ratna jaisA hai / 289. mUr3ha cetA amitraM kurute mitraM, mitraM dveSTi hinasti ca / karma cArabhate duSTaM, tamAhurmUDhacetasam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 459] - dharmabindu 214 mahAbhArata ( udyogaparva 33/33) jo zatru ko mitra banAtA hai, mitra se dveSa karatA hai, use hAni pahu~cAtA hai, bure karmoM kA Arambha karatA hai; use mUDha cetA kahate haiM / 290. mUDha, magazailiyA pASANa arthavantyupapannAni, vAkyAni guNavanti ca / naiva mUDho vijAnAti, mumUrSuriva bheSajam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 459] - dharmabindu 215 jaise maraNAsanna vyakti ko auSadhi kA asara nahIM hotA vaise hI mUr3ha ko sadupadeza kA koI asara nahIM hotaa| 291. mUrkha, zilAvat / saMprAptaH paNDitaH kRcchU, prajJayA pratibudhyate / mUDhastu kRcchramAsAdya, zilevAmbhasi majjati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 459] - dharmabindu 216 paMDitajana kaSTa pAkara bhI buddhi se pratibodha pA jAte haiM arthAt zikSA dene para use grahaNa kara lete haiM, parantu mUrkha kaSTa A jAne para zilA kI bhA~ti jalapravAha meM DUba jAtA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 127 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292. nakalI brahmacArI abaMbhayArI je kei, baMbhayAriti haM vae / gaddavva gavAM majjhaM, vissaraM nayai nadaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 463] dazAzrutaskandha 912 jo brahmacArI na hote hue bhI apane Apako yaha kahe ki "maiM brahmacArI hU~", to vaha gAyoM ke samUha ke bIca gadarbha kI taraha visvara nAda karatA hai / 293. mahAmoha se karmabandha - - dhaMse jo abhUeNaM, akampaM attakammuNA / aduvA tuma makAsi tti mahAmohaM pakuvva // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 463] dazAzrutaskandha - 9/25 jo apane kie hue duSkarma ko dUsare nirdoSa vyakti para DAlakara use lAMchita karatA hai ki 'yaha pApa tUne kiyA hai' vaha mahAmoha karma kA baMdha karatA hai / K 294. mizrabhASA se karmabandha ANamANo parIsAe, saccamosA Na bhAsae / acchINa DaMDollurae, mahAmohaM kuvvati // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 463] dazAzrutaskandha 9/26 jo sahI sthiti ko jAnatA huA bhI sabhA ke bIca meM aspaSTa evaM mizrabhASA (kucha saca, kucha jhUTha ) kA prayoga karatA hai, vaha mahAmoha karma kA baMdha karatA hai / 295.. sampatti haraNa se karmabandha - jaM Nissito uvvahar3a, jasasA'hi gameNa vA / tassa lubbhai vittammi, mahAmohaM pakuvvati // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 128 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 463] - dazAzrutaskandha - 945 jisake Azraya, paricaya tathA sahayoga se jIvana-yAtrA calatI ho, usakI sampatti kA apaharaNa karanevAlA duSTa jana mahAmoha karma kA bandha karatA hai| 296. paropakArI kI hatyA se mahAmoha baMdha bahujaNassa neyAraM, dIvaM tANaM ca pANiNaM / eyArisaM naraM haMtA, mahAmohaM pakuvvai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 463] - dazAzrutaskandha 937 du:kha sAgara meM DUbe hue du:khI manuSyoM kA jo dvIpa ke samAna sahArA hotA hai, jo bahujana samAja kA netA haiM; aise paropakArI vyakti kI hatyA karanevAlA mahAmoha karma kA baMdha karatA hai / 297. guNa-vRddhi nANeNaM dasaNeNaM ca caritteNaM taveNa ya / khaMtIe, muttIe, vaDDhamANo bhavAhi ya // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 496] - uttarAdhyayana - 22/26 jJAna, darzana, cAritra, tapa, kSamA aura nirlobhatA kI ora satata baDhate rheN| 298. hiMsA, azreyaskara jai majjha kAraNA ee, hammati subahU jiyA / na me eyaM tu nisseyaM, paraloge bhavissaI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 496] - uttarAdhyayana 22/19 yadi mere kAraNa se bahuta se jIvoM kA ghAta hotA hai, to yaha isa loka aura paraloka meM mere lie kiJcit bhI zreyaskara nahIM hogaa| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 129 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299. vezamAtra se zramaNatva nahIM ! . govAlo bhaMDavAlo vA, jahA taddavva'Nissaro / evaM aNIsaro taMpi, sAmannassa bhavissasi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 498] - uttarAdhyayana - 22/46 jisaprakAra koI gopAla gauoM ko carAne mAtra se unakA svAmI nahIM bana sakatA athavA koI (koSAdhyakSa) dhana kI rakSA karane mAtra se hI usakA svAmI nahIM ho sakatA ThIka isItaraha he ziSya ! tU bhI kevala sAdhuveza kI rakSA-mAtra se hI zrAmaNya kA svAmI nahIM bana skegaa| 300. rAtribhojana-tyAga atthaMgayammi Aicce, puratthAya aNuggae / AhAra maiyaM savvaM, maNasA'vi Na patthae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 510] - dazavakAlika - 8/28 saMyamI AtmA sUryAsta se lekara puna: sUryodaya taka saba prakAra ke AhAra kI mana se bhI icchA na kareM / 301. rAtribhojana kisake samakakSa ? raktI bhavanti toyAni, annAni pizitAni ca / / rAtrau bhojanAsaktasya, grAse tanmAMsabhakSaNAt // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 510] - dharmasaMgraha 2/73 rAtri bhojana meM Asakta vyakti ke grAsa meM kisI jIva ke A jAne se pAnI raktavat evaM anna mA~savat ho jAtA hai| 302. sUryAsta sUtaka mRte svajanaM mAtre'pi sUtakaM jAyate kila / astaMgate divAnAthe, bhojanaM kriyate katham ? // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 510] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 130 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza prAsAda 1 svajana ke marane para bhI sUtaka hotA hai, to phira sUrya ke asta hone para ( mara jAne para) bhojana kaise kiyA jAe ? 303. rAtri - bhojana tyAjya saMti me suhamA pANA, tasA aduvA thAvarA / jAI rAo apAsaMto, kahamesaNiaM care ? zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 510] dazavaikAlika 6/23 saMsAra meM bahuta se trasa aura sthAvara prANI atyanta sUkSma hote haiM, ve rAtri meM dRSTigata nahIM hote to phira rAtri meM bhojana kaise kiyA jA sakatA hai ? - - 304. rAtri - bhojana-phala ulUka- kAka- mArjAra-gRdha - zambara zUkarAH / ahi- vRzcika - godhAzca jAyante rAtribhojanAt // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 510] yogazAstra - 3/67 rAtri bhojana karane se manuSya marakara ullU, kAka, billI, gIdha, sambara, zUkara, sarpa, bicchU aura goha Adi adhama gine jAne vAle tiryaMcoM ke rUpa meM utpanna hote haiM / sande - 305. vaijJAnika dRSTi se varjita hannAbhipadma saMkocazcaNDarocirapAyataH / ato naktaM na bhoktavyaM sUkSmajIvAdanAdapi // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 510] yogazAstra 3/60 sUryAsta ho jAne para zarIra sthita hRdaya - kamala evaM nAbhi-kamala sikur3a jAte haiM aura usa bhojana ke sAtha sUkSma jIva bhI khAne meM A jAte haiN| isalie bhI rAtri bhojana nahIM karanA cAhie / - - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 131 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306. tIrtha-yAtrA - phala eka bhaktAzanAnnityamagnihotraphalaM bhavet / anastabhojananityaM; tIrthayAtrA phalaM labhet // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 510] skandapurANa- kapAlamocanastotra hamezA ekabAra bhojana karane se agnihotra kA phala milatA hai aura jo sUryAsta ke pUrva bhojana karate haiM, unheM hamezA tIrthayAtrA kA phala milatA hai / -- 307. rAtri - varjita kArya naivA huti rna ca snAnaM dAnaM vA vihitaM rAtrau bhojanaM tu vizeSataH // ? zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 510] yogazAstra 3/56 rAtri meM homa, snAna, zrAddha, devapUjana yA dAna karanA ucita nahIM hai, kintu bhojana to vizeSa rUpa se niSiddha hai 1 308. rAtri - bhojana varjita - savvAhAraM na bhuMjaMti, niggaMthA rAi bhoaNaM / - na zrAddhaM devatArcanam / " zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 510] dazavaikAlika 6/26 nirgratha muni, rAtri ke samaya kisI bhI prakAra kA AhAra nahIM krte| 309. rogotpatti - kAraNa NavahiM ThANehiM roguppattI siyA - accAsaNAte ahitAsaNAte atiNiddAe atijAgariteNa uccAra niroheNa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 132 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsavaNa niroheNa addhANa gamaNeNaM bhoyaNa paDikUlatAe iMdiyastha vikovaNayAte // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 579] - sthAnAMga - 90/667 nau kAraNoM se rogoM kI utpatti hotI haiM / jaise - (1) adhika baiThe rahane se yA adhika bhojana karane se / (2) ahitakara Asana se baiThane se yA ahitakara bhojana karane se / (3) ati nidrA se / (4) ati jAgaraNa se| (5) malavega ko rokane se| (6) mUtra ke vega ko rokane se / (7) adhika bhramaNa (mArga gamana)se / ... (8) bhojana kI pratikUlatA se / (9) ativiSaya se yA kAmavikAra se / 310. karmaNa kI gati nyArI ! mAtA bhUtvA duhitA, bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / vrajati ca sutaH pitRtvaM, bhrAtRtvaM punaH zatrutAM ceva // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 594] - prazamarati 156 karmAnusAra saMsAra meM jIva pUrvajanma kI mAtA, janmAntara meM beTIbahana aura patnI banatI hai....aura putra marakara pitA, bhrAtA tathA zatru banatA hai / isaprakAra karma kA cakra calatA rahatA hai / 311. yathA AkRti tathA guNa yathA netre tathA zIlaM, yathA nAsA tathArjavam / yathA rUpaM tathA vittaM, yathAzIlaM tathA guNaH // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 133 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 595] - kalpasubodhikA saTIka zloka 2 vyakti ke jaise netra hote haiM vaisA hI usakA sadAcAra hotA hai, jaisI nAsikA hotI hai vaisI hI saralatA hotI hai| jaisA rUpa saundarya hotA hai vaisA hI dhana hotA hai aura jaisA zIla-sadAcAra hotA hai, ThIka vaise hI usameM guNa hote haiN| 312. garjata so varSata nahIM garjati zaradi na varSati, varSati varSAsu niHsvano meghH| nIco vadati na kurute, na vadati sAdhu karotyeva // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 697] . - kalpasubodhikA TIkA - 1/5 nItidviSaSTikA ( anubandha - 29) bAdala zaradaRtu meM kevala garajatA hai, barasatA nahIM aura varSARtu meM binA garaje hI barasatA hai / isItaraha nIca vyakti bolatA hai, karatA kucha nahIM, parantu sajjana puruSa bolatA nahIM, kintu karatA hai / 313. thothA canA bAje ghaNA asArasya padArthasya, prAyeNADambaro mahAn / na hi svarNe dhvanistAddaga, yAddaka kAMsye prajAyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 697] - kalpasubodhikA TIkA 1/5 yazastilaka caMpU 1/35 ni:sAra padArtha kA prAya: ADambara adhika hotA hai / sone kI utanI AvAja nahIM hotI, jitanI AvAja kA~sI ke bartana meM hotI hai / 314. hAtha kaMgana ko ArasI kyA ? 'mAtuH puro mAtulavarNanaM tat / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 697] - kalpasubodhikA 1/5 mAtA ke sAmane mAmA kA varNana karanA vANI kA vilAsa hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 134 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315. jIvAjIvAdhAra ajIvA jIva paiTThiyA, jIvA kamma paiTThiyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 714] - bhagavatIsUtra 1/6 jar3a padArtha jIva ke AdhAra para rahe hue haiM aura jIva (saMsArI prANI) karma ke AdhAra para rahe hue haiN| 316. na bhUto na bhaviSyati NaM evaM bhUtaM vA bhavvaM vA bhavissati vA, jaM jIvA ajIvA bhavissaMti, ajIvA vA jIvA bhavissaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 715] - sthAnAMga - 100/704 na aisA kabhI huA hai, na hotA hai aura na kabhI hogA hI ki jo cetana haiM ve kabhI acetana-jar3a ho jAe~ aura jo jar3a-acetana haiM ve kabhI cetana ho jaaeN| 317. pudgala-svabhAva suruvA poggalA duruvattAe pariNamaMti / duruvA poggalA suruvattAe pariNamaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 721] - jJAtAdharmakathA - 12 surupa pudgala (sundara vastue~) kurupatA meM pariNata hote rahate haiM aura asundara vastue~ surupatA meN| 318. zIlasampanna vinIta suvisuddhasIlajutto pAvai kIttiM jasaM ca ihaloe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 722-1181] - dharmaratna prakaraNa 1/8 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 135 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvizuddha zIla-sadAcAra sampanna vinIta vyakti isa loka meM yaza kIrti pAtA hai aura sabakA priya bana jAtA hai evaM paraloka meM bhI sadgati IT bhAgI banatA hai / 319. loka-svarUpa aNate nitie loe, sAsae na viNassai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 723] sUtrakRtAMga 11/46 yaha loka dravya kI apekSA se anaMta, nitya aura zAzvata hai / isakA - kabhI nAza nahIM hotA / 320. kaSAya caukar3I - varjana "ukkasaM jalaNaM NUmaM, majjhatthaM ca vicie / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 724] sUtrakRtAMga - 11/4/12 saMyamarata sAdhaka krodha - mAna mAyA aura lobha kA parityAga kareM / - 321. janma-maraNa-cakra mAyA meti piyA me, bhagiNI bhAyA ya puttadArA me / atthammi ceva giddhA, jammamaraNANi pAvaMti // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 725] AcArAMga niyukti 186 pU. 67 mAtA-pitA, bhaginI, bhrAtA, patnI putrAdi evaM dhana meM jo Asakta - - haiM, ve janma-maraNa ko prApta karate haiM / 322. AjJArahita muni aNANAe muNiNo paDilehaMti / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 727] AcArAMga 12/2 vItarAga AjJA se bAhara muni viSayoM kI ora tAkane lagate haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 136 - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323. mohAvRtta puruSa maMdA moheNa pAuDA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 727] - AcArAMga - 12/2 maMdamati manuSya moha se ghire hue hote haiN| 324. mukta kauna ? vimuttA hu te jaNA je jaNApAragAmiNo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 727] - AcArAMga 1/2274 jo jana kAmanAoM ko pAra kara gae haiM, ve nizcaya hI mukta haiN| 325. niSkAma sAdhaka lobhamalobheNa duguMchamANe laddhe kAme nAbhigAhai / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 727] - AcArAMga - 12274 . alobha se lobha ko tiraskRta karanevAlA sAdhaka prApta kAmabhogoM kA bhI sevana nahIM krtaa| 326. na ghara kA na ghATa kA ettha mohe puNo puNo sannA, no havvAe no pArAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 727] - AcArAMga - 12203 bAra-bAra mohagrasta honevAle vyakti na isa pAra A sakate haiM aura na hI usa pAra jA sakate haiN| 327. jJAtA-draSTA viNA vi lobhaM nIkkhama esa akamme jANa pAsai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 727] - AcArAMga - 12275 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 137 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa sAdhaka ne loka-paraloka kI binA kisI kAmanA ke niSkramaNa kiyA hai, pravrajyA grahaNa kI hai; vaha akarma (bandhana-mukta) hokara saba kucha dekhatA hai; jAnatA hai arthAt jJAtA draSTA ho jAtA hai / 328. asthira sAdhaka aNANAe puTThAvi ege niyaTaTaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 727] - AcArAMga - 12/2/13 kucha sAdhaka saMkaTa Ane para dharmazAstra kI avajJA kara vApasa ghara meM bhI cale jAte haiN| 329. parigraha se alipta jahettha kusale novaliMpijjAsi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 728] - AcArAMga - 12216-12/501 Arya mArga para calanevAlA kuzala vyakti parigraha meM lipta nahIM hotaa| 330. jIva, sukhapriya bhUehiM jANa paDileha sAyaM / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 729] . - AcArAMga - 123 / pratyeka jIva ko sukha/zAtA priya hai, yaha dekho aura usapara sUkSmatApUrvaka vicAra kro| 331. na koI hIna, na koI mahAn No hINe No airite No apIhie / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 729] - AcArAMga 123 na to koI hIna hai aura na koI mahAn / isalie sAdhaka ucca gotra kI spRhA na kreN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 138 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332. U~ca-nIca gotra meM janma se asaI uccagoe, se asaI nIAgoe / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 729] - AcArAMga 1237 yaha jIvAtmA aneka bAra ucca gotra meM aura aneka bAra nIca gotra meM janma le cukI hai| 333. na harSita, na kupita tamhA paMDie no harise no kuppe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 729] - AcArAMga 1/23/07 sAdhaka ko ucca yA nimna kisI bhI paristhiti meM na harSita honA cAhie aura na hI kupita / 334. upadeza jAi maraNaM pariNNAya, care saMkamaNe dddhe| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] - AcArAMga 1/23 janma-maraNa ke svarUpa ko bhalI bhA~ti jAnakara dRr3hatApUrvaka mokSa patha para bar3hate rheN| 335. mandabuddhi vivekazUnya kurAI kammAiM bAla pakuvvamANe teNa 'dukkheNa saMmUDhaM vippariyAsamuvei / .. - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731-741] - AcArAMga 12/4, 128, 1/5/6, 1/5n ___ maMda buddhivAlA krUra karma karatA huA aura usI du:kha se viveka zUnya hokara anta meM viparIta dazA ko prApta hotA hai / 336. rAga-dveSI, bhavapAra nahIM apAraMgamA ee no ya pAraMgamittae / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 139 - Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] - AcArAMga 123 jo rAga-dveSa ko pAra nahIM kara pAe haiM, ve saMsAra-sAgara se pAra nahIM ho skte| 337. mRtyu, mehamAna natthi kaalssnnaagmo| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] - AcArAMga 128 mRtyu kisI bhI samaya A sakatI hai| usake lie koI bhI kSaNa nizcita nahIM hai| 338. zAzvata sukhAkAMkSI iNameva nAvakaMvaMti je jaNA dhuvacAriNo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] ' - AcArAMga 120/80 jo puruSa zAzvata sukha-kendra mokSa kI ora gatizIla hote haiM, ve aisA viparyAsapUrNa (sukha ke badale duHkha pUrNa) jIvana nahIM cAhate / 339. bhavapAra nahIM aNohaMtarA ee no ya ohaM tarittae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] . - AcArAMga 123 jo manuSya vAsanA ke pravAha ko nahIM taira sakate haiM, ve saMsAra ke pravAha ko kabhI nahIM taira skte| 340. mUr3ha, satya-patha meM sthita nahIM AyANijjaM ca AyAyataMmi ThANe na ciTThai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] - AcArAMga 123 mUDha puruSa satya-mArga ko prApta karake bhI usa sthAna meM sthita nahIM ho paataa| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 140 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341. ajJa sAdhaka vitahaM pappa'kheyanne tammi ThANammi ciTThai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] - AcArAMga 1/23/80 ___ ajJAnI sAdhaka jaba kabhI asatya vicAroM ko suna letA hai to vaha unhIM meM ulajha kara raha jAtA hai / 342. kinAre nahIM atIraMgamA e e noya tIraM gamittae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] - AcArAMga 12/3 indriya janya kAma-bhogoM meM jo DUbe hue haiM, ve saMsArasAgara ke taTa para nahIM pahu~ca sakate / 343. lakSmI jAne ke mArga taMpi se egayA dAyAyA vibhayaMti adattahAro vA avaharaMti rAyANo vA se vilupaMti, Nassati vA se viNassati vA se agAra dAheNa vA se Dajjhati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 731] - AcArAMga 123 jIvana meM kabhI eka samaya aisA AtA hai ki parigrahAsakta vyakti dvArA saMgrahita saMpatti meM se dAyAda-beTe-pote hissA ba~Ta lete haiM, cora curA lete haiM, rAjA use chIna lete haiM yA vaha anya prakAra (durvyasanAdi) se naSTavinaSTa ho jAtI hai yA kabhI gRha-dAha Adi se jalakara bhasma ho jAtI hai / 344. tattvadraSTA uddeso pAsagassa na'tthi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 732] - AcArAMga 123/81 tattvadraSTA ko kisI ke upadeza kI apekSA nahIM hotI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 141 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345. deha-azucitA aMto aMto pUDU dehaMtarANi pAsati pUDho vi saMvatAI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 733] - AcArAMga 1215 manuSya isa zarIra ke bhItara se bhItara azucitA dekhatA hai aura zarIra se jharate hue alaga-alaga azuci srotoM (antaroM) ko bhI dekhatA hai / paNDita isakA cintana kreN| 346. vIra-prazasti esa vIre pasaMsie, je baddhe paDimoyae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 733] - - AcArAMga 12/503 vaha vIra prazaMsA pAtra hotA hai jo svayaM ko tathA dUsaroM ko baMdhana mukta karavAtA hai| 347. kAma, durlaMghya kAmA duratikkamA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 733] - AcArAMga 12/5/92 kAmanAoM kA pAra pAnA bar3A kaThina hai / 348. pratikAra jIviyaM duppaDibUhagaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 733] - AcArAMga 12/5/02 naSTa hote jIvana kA koI pratikAra nahIM hai / 349. kAma kI mRgatRSNA kAma kAmI khalu ayaM purise, se soyai jurai tippai paritappai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 142 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 733] - AcArAMga 12/502 jo puruSa kAma bhoga kI kAmanA rakhatA hai kintu vaha tRpta nahIM ho sakatI, isalie vaha zoka karatA hai, zarIra se sUkha jAtA hai, A~sU bahAtA hai; pIr3A aura pazcAttApa se du:khI hotA rahatA hai / 350. bAhara bhItara asAra jahA aMto tahA bAhi, jahA bAhiM tahA aNto| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 733] - AcArAMga 1/2/543 yaha zarIra jaisA andarameM asAra hai, vaisA hI bAhara meM hai| jaisA bAhara meM asAra hai, vaisA hI andara meM asAra hai / 351. ajara-amara mAnyatA amarAiya mhaastttthii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 734] - AcArAMga 12/5 ___bhoga aura artha meM mahAn zraddhA rakhanevAlA vyakti svayaM ko amara tulya mAnane lagatA hai| 352. parityakta kAma-bhoga : se maimaM parinnAya mA ya hu lAlaM paccAsI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 734] - AcArAMga 121594 buddhimAna sAdhaka lAra cATanevAlA na bane arthAt parityakta bhogoM kI puna: kAmanA na kare / 353. svayaMkRta makar3I-jAla saeNa vippamAeNa pUDhovayaM pakuvvai, jaMsi me pANA pavvahitA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 143 - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 735] - AcArAMga 12/6 . mUrkha mAnava apane ati pramAda ke kAraNa janma-zrRMkhalA kA nirmANa karatA hai jahA~ para prANI atyanta du:kha bhogate haiM / 354. svakRta vyathA saeNa dukkheNa muDhe vippariyAsei / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 735] - AcArAMga 12/6 mUrkha vyakti svakRta vyathA se hI viparIta sthiti prApta karatA hai| 355. asatkarma tyAjya pAvakammaM neva kujjA na kAravejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 735] - AcArAMga 12/686 pApa karma arthAt asatkarma na svayaM kare, na dUsaroM se krvaae| 356. mamattva vijetA se hu diTe pahe muNI jassa Natthi mamAiyaM / ' - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 736] - AcArAMga 12/6 jisake pAsa mamattva-parigraha nahIM hai vastuta: vahI muni mokSa-mArga kA draSTA hai| 357. vIra nirvikalpa avimaNe vIre tamhA vIre na rajjai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 736] - AcArAMga 12/6 vIra puruSa nirvikalpa hotA hai, isalie vaha kisI meM rasa nahIM letA hai abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 144 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358. mamattva-tyAga je mamAiyamaI jahAi se cayai mamAiyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 736] - AcArAMga 12/608 jo mamattva buddhi kA tyAga karatA hai / vastuta: vahI mamattva kA tyAga kara sakatA hai / vahI muni yathArtha meM patha kA draSTA hai, jo kisI bhI prakAra kA mamattva bhAva nahIM rakhatA hai / 359. lokaiSaNA-tyAga vaMtA logasannaM, se maimaM parikkamejjAsi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 736] - AcArAMga 12/6, 1/2/4 evaM 130 buddhimAn puruSa lokaiSaNA ko chor3akara saMyama meM puruSArtha kareM / 360. vIrasAdhaka asahiSNu NAratiM sahatI vIre, vIre na sahai ratiM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 736] - AcArAMga 12/698 vIra sAdhaka saMyama ke prati aruci ko sahana nahIM karatA aura viSayoM kI abhiruci ko bhI sahana nahIM karatA / 361. lokaraMjanArtha dharma-tyAga yathA cintAmaNiM datte, baTharo badarIphalaiH / ihA jahAti saddharmaM, tathaiva janaraJjane // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 740] - jJAnasAra - 232 jaise koI mUrkha bera ke badale meM ciMtAmaNi ratna beca detA hai, ThIka vaise hI koI mUrkha lokaraMjana ke lie amUlya ciMtAmaNi rUpa apane dharma ko chor3a detA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 145 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362. virale AtmaratnapArakhI stokAhi ratnavaNijaH stokAzca svAtmasAdhakA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 740 ] jJAnasAra 23/5 jaise ratna kI parakha karanevAle jauharI bahuta kama hote haiM vaise hI Atmonnati hetu prayatna karanevAloM kI saMkhyA nyUna hI hotI hai / 363. rAjahaMsavat mahAmuni G lokasaMjJAmahAnadyAmanuzroto'nugA na ke / pratizroto'nugastveko, rAjahaMso mahAmuniH // - jJAnasAra 23/3 lokasaMjJA rUpI mahAnadI meM lokapravAha kA anusaraNa karanevAle bhalA kauna nahIM hai ? pravAha - viruddha calanevAle rAjahaMsa ke samAna mAtra munIzvara hI haiN| 364. jJAna kA sAra zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 740] nANaM saMjamaM sAraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 741] AcArAMga niyukti 245 pU. 132 jJAna kA sAra saMyama hai / 365. saMyama se nirvANa saMjamasAraM ca nivvANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 741] AcArAMga niyukti 245 pR. 132 cAritra se nirvANa pada kI prApti hotI hai / sArabhUta 366. jIvana asthira, jalabinduvat se pAsati phusiyamiva kusagge paNunnaM nivaiyaM vAeriyaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 146 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 741] - AcArAMga 1/5M jJAnI puruSa jIvana ko kuza kI noka para Tike hue asthira aura vAyu ke jhoMke se kampita hokara gire hue jala-biMdu kI bhA~ti dekhatA hai / 367. muni, sadA sukhI lokasaMjJojjhitaH sAdhuH parabrahmasamAdhimAn / sukhamAste gatadroha mamatAmatsarajvaraH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 741] - jJAnasAra 23/8 jisakA droha, mamatA aura dveSa rUpI jvara calA gayA hai tathA jo loka saMjJA se rahita parabrahma meM samAdhistha haiM, aise muni sadA-sarvadA sukhI rahate haiN| 368. sakAmI-niSkAmI guru se kAmA, tao se mAraM te, jao se mAraM te tao se dUre, neva se aMto neva duure| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 741] - AcArAMga 1/5441 jisakI kAmanAe~ tIvra hotI haiM, vaha mRtyu se grasta hotA hai aura jo mRtyu se grasta hotA hai; vaha zAzvata sukha se dUra rahatA hai, parantu jo niSkAma hotA hai; vaha na to mRtyu se jakar3A hotA hai aura na zAzvata sukha se dUra / 369. sArabhUta dharma logassa sAra dhammo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 741] - AcArAMga niyukti 245 pR. 132 samagra vizva meM sArabhUta tattva ekamAtra dharma hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 147 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370. sArabhUta jJAna dhammapi ya nANaM sAriyaM viti / ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 741] - AcArAMga niyukti 245 pR. 132 dharma meM bhI sArabhUta tattva jJAna hai / 371. mUrkha-dhAraNA etthavi bAle paripaccamANe ramati pAvehiM kammehiM asaraNe saraNaMti mannamANe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 742] - AcArAMga 1/50 mUrkha duHkhoM meM pacatA rahatA hai, phira bhI pApa karane meM AnaMda mAnatA hai, azaraNa ko bhI zaraNa mAnatA hai| 372. moha ettha mohe puNo punno| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 742] . - AcArAMga 1/5M isa janma-maraNa kI paraMparA meM moha bAra-bAra AkarSita karatA rahatA hai| 373. rUpAsakti-pariNAma ege rUvesu giddhe pariNijjamANe ettha phAse puNo punno| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 742] - AcArAMga 1/5M jo manuSya rUpAdi indriya-viSayoM meM Asakta haiM, ve viSayoM meM khiMce jA rahe haiM aura isa pravAha meM bAra-bAra durgati ke du:khoM ko bhogate rahate haiM / 374. kuzala kauna ? je chee sAgAriyaM na sevai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 148 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 742] - AcArAMga 1/5M044 jo kuzala hai, vaha kAma-bhoga kA sevana nahIM karatA / 375. saMzaya-parijJAna saMsayaM pariANao saMsAre pariNAe bhavai / saMsayaM apariyANao saMsAre apariNAe bhavai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 742] - AcArAMga 1/54043 jise saMzaya kA parijJAna ho jAtA hai, use saMsAra ke svarUpa kA jJAna ho jAtA hai / jo saMzaya ko nahIM jAnatA, vaha saMsAra ko bhI nahIM jAna paataa| 376. uTho, pramAda mata karo __ uTThie no pmaaye| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 743] - AcArAMga 1/52146 . jo kartavya-patha para uThakara khar3A ho cukA hai, use puna: pramAda nahIM karanA caahie| 377. manuSya-rUci pUDho chaMdA iha maannvaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 743] - AcArAMga 1/52046 isa saMsAra meM manuSya bhinna-bhinna vicAravAle haiM / 378. duHkha-sukha apanA jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 743] - AcArAMga 12/4/82 evaM 120/68 pratyeka vyakti kA du:kha-sukha apanA-apanA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 149 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379. zakti-sadupayoga no nihaNijja vIriyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 744] - AcArAMga 1/53051 sAdhaka ko apanI zakti kabhI nahIM chupAnA cAhie / 380. samabhAva, dharma samiyAe dhamme Ayarie paveie / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 744] - AcArAMga 1/8/3/207 evaM 1/53451 Arya mahApuruSoM ne samabhAva meM dharma kahA hai| 381. saMzayAtmA, samAdhistha nahIM ! vitigicchaM samAvanneNaM appANeNaM no lahai samAhiM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 745] . - AcArAMga 1/5/5061 saMzayAtmA ko kabhI samAdhi nahIM milatI / 382. mithyAdRSTi asamiyaMti mannamANassa samiA vA asamiA hoi uvahAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 747] - AcArAMga 1/5/5 vyavahAra vAstava meM samyag ho yA asamyaga, kiMtu asamyaktva ko mAnanevAle ke lie mAdhyasthabhAva ke kAraNa vaha mithyAtva rUpa hI hotA hai / 383. AtmA, zAzvata na jAyate mriyate vA kadAcit nAyaM bhUtvA bhavitA na bhUyaH / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 150 - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 747] - bhagavadgItA 2/20 yaha AtmA na janma letA hai, na maratA hai / ekabAra astitva meM A jAne ke bAda usakA astitva phira kabhI samApta nahIM hotA / 384. bAlabhAva bAlabhAve appANaM no uvadaMsijjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 747] - AcArAMga 1/5/5 tuma ajJAna dazA meM apane Apako pradarzita mata karo / 385. samyagdRSTi samiyaMti mannamANa samiyA vA asamiyA vA samiyA hoi / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 747] - AcArAMga 1/5/5 samyag dRSTi AtmA ke lie satya ho yA asatya, sabhI satya rUpa meM hI pariNata ho jAyA karate haiM / 386. tU hI tU ! tumaMsi nAma sacceva jaM hantavvaM ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM ajjAveyavvaM ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM pariyAveyavvaM ti manasi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 747] - AcArAMga 1/5/5064 .jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU zAsita karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai aura jise tU paritApa denA cAhatA hai, vaha bhI tU hI hai| (svarUpa dRSTi se sabhI caitanya eka samAna hai / yaha advaitabhAva hI ahiMsA kA mUlAdhAra hai / ) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 151 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387. Rju, pratibuddhajIvI aMju ceya paDibuddhajIvI tamhA Na haMtA Na vighaate| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 747] - AcArAMga 1/5/5 muni Rju (saralAtmA) tathA pratibuddhajIvI hotA hai / isalie vaha svayaM hanana nahIM karatA hai aura nahIM dUsaroM se karavAtA hai / 388. zraddhAzIla vIra NiTThiyaTThI vIre AgameNa sayA parakkame / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 748] - AcArAMga 1/5/6 niSThitArthI (zraddhAzIla) vIra puruSa sadA Agama nirdiSTa Adeza - nirdezAnusAra parAkrama kreN| 389. Agamavid AvaTuM tu pehAe ettha viramijja viyavI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 748] - AcArAMga 15/6 Agamavid puruSa saMsAra cakra ko dekhakara viSaya-bhogoM se dUra raheM / 390. Adeza anatikramaNa niddesaM nAivaTTejjA mehAvI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 748] - AcArAMga 1/5/6 buddhimAna kabhI bhI jinezvarAdi ke Adeza-upadeza kA atikramaNa nahIM kreN| 391. Asakti, karmAstrava dvAra uDDhe soyA ahe soyA tiriyaM soyA viyAhiyA ee soyA... akkhAyA jehiM saMgatiyA saha / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 152 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 748] - AcArAMga 1/5/6168 ara (Asakti ke) srota haiM, nIce bhI vahI srota haiM; madhya meM bhI vahIM Asakti ke sthAna haiM / ve karmoM ke Asrava dvAra kahe gae haiN| inake dvArA samasta prANiyoM meM Asakti paidA hotI hai| 392. AtmA, anirvacanIya savve sarA niyaTati, takkA jattha na vijjai / maI tattha na gAhiyA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 748] - AcArAMga 1/5/6170 AtmA ke varNana meM saba ke saba svara-zabda nivRta ho jAte haiM - samApta ho jAte haiM / vahA~ tarka kI gati bhI nahIM hai aura na buddhi hI use ThIka taraha grahaNa kara pAtI hai aura koI upamA bhI usake lie vidyamAna nahIM 393. AtmA, avAcya arUpI satA apayassapayaM natthi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 749] - AcArAMga 1/5/6 AtmA arUpI sattAvAlA hai / use kahane ke lie koI zabda nahIM hai / vaha vAstava meM avAcya hai / 394. lobhajaya-phala * lobha vijaeNaM santosIbhAvaM jaNayai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 755] - uttarAdhyayana 29/20 * lobha ko jItane se saMtoSa guNa kI prApti hotI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 153 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395. vacana gupta kauna ? vayaNa vibhattI kusalo, vaogayaM bahuvihaM viaannNto| divasaM pi bhAsamANo, tahAvi vaiguttayaM patto // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 758] ___ - dazavakAlika niyukti 291 jo vacana-kalA meM kuzala hai aura vacana kI maryAdA kA jAnakAra hai, vaha dinabhara bhASaNa karatA huA bhI 'vacana gupta' kahalAtA hai| 396. vacanagupti-phala vaiguttayAeNaM nimvikArattaM jaNayai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 759] - uttarAdhyayana 29/54 vacana-gupti se nirvikAra sthiti prApta hotI hai / 397. nirvikAra se dhyAna nimviyAreNaM jIve vaigutte ajjhappajogasAhaNa jutte yAvi bhavai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 759] - uttarAdhyayana 29/54 nirvikAra hone para jIva sarvathA vacanagupta tathA adhyAtma yoga ke . sAdhanabhUta dhyAna se yukta hotA hai| 398. vandana se lAbha vaMdaNaeNaM nIyAgoyaM kammaM khavei / uccAgoyaM kammaM nibaMdhai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 770] - uttarAdhyayana 2940 vandana se AtmA nIca gotra karma ko kSaya karatI hai aura ucca gotra karma kA arjana karatI hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 154 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399. manuSya-vanaspati tulanA imaMpi jAi dhammayaM, eyaMpi jAi dhammayaM / imaMpi vuDDhi dhammayaM, eyaMpi vuDDhi dhammayaM / imaMpi cittamaMta yaM, eyaMpi cittamaMta yaM / imaMpi chinnaM milAti, eyaMpi milatI / imaMpi AhAragaM, eyapi AhAragaM / imaMpi aNiccayaM, eyapi aNiccayaM / imaMpi asAsayaM, eyaM pi asAsayaM / imaMpi cayAvacaiyaM, eyaMpi cayAvacaiyaM / imaMpi vipiraNAma dhammayaM, eyaMpi vipariNAma dhammayaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 806-807] - AcArAMga 1415 . yaha manuSya bhI janma letA hai, yaha vanaspati bhI janma letI hai / yaha manuSya bhI bar3hatA hai, yaha vanaspati bhI bar3hatI hai| yaha manuSya bhI cetanA yukta hai, yaha vanaspati bhI cetanAyukta hai / yaha manuSya zarIra chinna hone para mlAna ho jAtA hai, yaha vanaspati bhI chinna hone para mlAna hotI hai / yaha manuSya bhI AhAra karatA hai, yaha vanaspati bhI AhAra karatI yaha manuSya zarIra bhI anitya hai, yaha vanaspati kA zarIra bhI anitya hai| yaha manuSya zarIra bhI azAzvata hai, yaha vanaspati zarIra bhI azAzvata hai| __ yaha manuSya zarIra bhI AhAra se bar3hatA hai aura AhAra ke abhAva meM durbala hotA hai| yaha vanaspati zarIra bhI upacita-apacita (bar3hatA hai, durbala) hotA yaha manuSya zarIra bhI vividha avasthAoM ko prApta hotA hai aura yaha vanaspati zarIra bhI vividha avasthAoM ko prApta hotA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 155 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400. bhogAsvAdI puNo puNo guNAsa vaMkasamAyare / -- AcArAMga 11/5 jo bAra-bAra indriyoM ke viSayoM kA AsvAdana karatA hai vaha kuTila - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 806] AcaraNavAlA hai / 401. dikhAu tyAgI patte agAramAvase / - AcArAMga 1/5 jo pramAdI hai, dikhAu tyAgI hai arthAt viSaya rUpI viSa se mUcchita hai, vaha gRhatyAgI hokara bhI vAstava meM gRhavAsI hI hai / 402. jaisA yoga vaisA baMdha zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 806] jaha jahA appatarA se jogA, tahA tahA appataro se baMdho / niruddha jogissa va jo Na hoti, achiddapotassa ya ambuNodhe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 870] bRha bhASya 3926 1 jaise-jaise mana, vacana va kAyA ke yoga (saMgharSa) alpatara hote jAte haiM vaise-vaise baMdha bhI alpatara hotA jAtA hai / yoga cakra kA pUrNata: nirodha hone para AtmA meM baMdha kA sarvathA abhAva ho jAtA hai, jaise samudra meM rahe hue achidra jalayAna meM jalAgamana kA abhAva ho jAtA hai / 403. dravya - bhAva hiMsA kA svarUpa Ahacca hiMsA samitassa jA u, sA davvato hoti NaM bhAvato u / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 156 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAve na hiMsA tu asaMjatassa, jaM vA 5 vi satteNa sa dAva ceti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 871] - bRha. bhASya 3963 saMyamI sAdhaka ke dvArA kabhI hiMsA ho bhI jAya to vaha dravya hiMsA hotI hai, bhAva hiMsA nahIM, kiMtu jo asaMyamI hai, vaha jIvana meM kabhI kisI kA vadha na karane para bhI bhAva rUpa se satata hiMsA karatA rahatA hai| 404. vratI-avratI kI hiMsA meM antara jANaM kareti ekko, hiMsamajANaM puNo avirato ya / tatthavi baMdhaviseso, mahaMtaraM desito samae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 871] - bRha. bhASya 3938 _eka avirata (asaMyamI) jAnakara hiMsA karatA hai aura dUsarA virata (saMyamI) anajAna meM / zAstra meM ina donoM ke hiMsAjanya karmabaMdha meM mahAn antara batAyA hai arthAt tIvra bhAvoM ke kAraNa jAnane vAle kA apekSAkRta karmabaMdha tIvra hotA hai| 405. apramatta, nirjarAbhAgI virato puNa jo jANaM, kuNati ajANaM ca appamatto ya / tattha vi ajjhatta samA, saMjAyati NijjarANa cao // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 872] - bRha. bhASya 3939 apramatta saMyamI cAhe jAna meM (apavAda sthiti meM) hiMsA kare yA anajAna meM, use antaraMga zuddhi ke anusAra nirjarA hI hogI, baMdha nahIM / 406. bala jaisA bhAva dehabalaM khalu vIriyaM, bala sariso ceva hoti pariNAmo / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 873] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 157 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bRha. bhASya 3948 deha kA bala hI vIrya hai aura bala ke anusAra hI AtmA meM zubhAzubha bhAvoM kA tIvra yA maMda pariNamana hotA hai / 407. saMyamI kI pravRtti nirdoSa saMjama heU jogo, pauMjamANo adosayaM hoi / jaha Arogya nimittaM, gaMDacchedova vijjassa // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 874] - bRha. bhASya 3951 saMyama nirvAha hetu kI jAnevAlI pravRttiyA~ nirdoSa hotI haiM, jaise ki vaidya ke dvArA kiyA jAnevAlA vraNaccheda (phor3e kA oparezana) Arogya ke lie hone se nirdoSa hotA hai| 408. asaMgrahI sAdhaka viDamubbheimaM loNaM tellaM sappiM ca phANiyaM / na te sannihi micchanti, nAyaputta vaorayA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 887] . - dazavakAlika 617 jo loga mahAvIra ke vacanoM meM anurakta haiM ve makkhana, namaka, tela, ghRta, gur3a Adi kisI vastu ke saMgraha karane kA mana meM saMkalpa taka nahIM lAte / 409. parapIr3aka satyAsatya-varjana appaNaTThA paraTThA vA, kohA vA jai vA bhayA / hiMsagaM na mUsaM bUyA, no vi annaM vayAvae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 887] - dazavaikAlika 61 nirgrantha apane svArtha ke lie yA dUsaroM ke lie krodha se yA bhaya se kisI prasaMga para dUsaroM ko pIr3A pahu~cAnevAlA satya yA asatya vacana na to svayaM bole, na dUsaroM se bulvaae|| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 158 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410. saMyamopakaraNa kyoM ? jaM pi vatthaM ca pAyaM vA, kaMbalaM pAyapucchannaM / jaM pi saMjamalajjaTThA, dhAranti pariharanti ya // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 887 ] dazavaikAlika 6/20 - jo bhI vastra, pAtra, kaMbala aura rajoharaNa haiM, unheM muni saMyama aura lajjA kI rakSA ke lie hI rakhate haiM / kisI samaya ve saMyama kI rakSA ke lie inakA parityAga bhI karate haiN| I 411. saMgraha - vRtti: lobha-pravRtti lohassesa aNuphphAso, manne annayarAmavi / - - saMgraha karanA yaha aMdara rahanevAle lobha kI jhalaka hai / 412. asatya, avizvasanIya avissAso ya bhUyANaM, tamhA mosaM vivajjae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 887] dazavaikAlika 6/13 asatya, manuSyoM ke lie avizvAsa kA sthAna hai / ata: isakA - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 887] dazavaikAlika 6/18 tyAga kareM / 413. bolo, asatya nahIM hiMsagaM na mUsaM bUyA / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 887] dazavaikAlika 6/12 parapIr3Ajanaka asatya mata bolo| 414. asatya niMdanIya musAvAo u logammi savva sAhuhiM garahio / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 159 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 887] - dazavakAlika 613 saMsAra meM sabhI satpuruSoM dvArA asatya niMdanIya hai / 415. svAmI adatta agrAhya taM appaNA na giNhaMti no vi giNhAvae paraM / annaM vA giNhamANa pi nANujANati saMjayA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 887] - dazavakAlika 614 saMyamI sAdhaka binA pUche koI bhI vastu nahIM uThAtA aura na dUsaroM ko lene ke lie preraNA detA hai aura na hI lenevAloM kI anumodanA karatA hai / 416. sAdhu gRhIvat jo siyA sannihi kAme, gihI pavvaie na se / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 887] - dazavakAlika 619 jo sAdhu hokara sadA saMgraha kI bhAvanA rakhatA hai, vaha sAdhu nahIM, kintu sAdhuveSa meM gRhastha hI hai| 417. jJAnI, nirmamatva avi appaNo videhami nAyaraMti mamAiyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 887] - dazavaikAlika 6/22 aura to kyA, jJAnI puruSa apane zarIra ke prati bhI mamatva nahIM rakhate / 418. mamattva hI parigraha mucchA pariggaho vutto| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 887] - dazavaikAlika 6/21 mUrchA (mamatvabhAva) hI vastuta: parigraha hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 160 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419. sabhI jIva sukha priya savve jIvA vi icchaMti, jIviuM na marijjiuM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 888] - dazavakAlika 6nl samasta prANI sukhapUrvaka jInA cAhate haiM / maranA koI nahIM cAhatA / 420. ahiMsA-darzana ahiMsA niuNA diTThA, savvabhUesu sNjmo| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 888] - dazavaikAlika 63 sabhI prANiyoM ke prati svayaM ko saMyata rakhanA-yahI ahiMsA kA pUrNa darzana hai| 421. prANIvadha pApa pANivahaM ghoraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 888] - dazavaikAlika 641 prANiyoM kA vadha (jIva hiMsA) ghora pApa hai / 422. hiMsA tyAjya jAvanti loe pANA, tasA aduva thAvarA / te jANamajANa vA, na haNe no vidhAyae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 888] - dazavaikAlika 600 isa loka meM jitane bhI trasa aura sthAvara prANI haiM una sabakI jAna-anajAna meM hiMsA nahIM karanA aura na dUsaroM se karavAnA cAhie / 423. hiMsA sarvatra tyAjya na haNe no vighaaye| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 888] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 161 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika 6/10 jJAnIjana na to svayaM hiMsA kare aura na hI dUsaroM se karavAe / - 424. vaha vacanagupta nahIM vayaNa vibhatti akusalo, vaogayaM bahuvihaM ayANaMto / jaivi na bhAsai kiMcI, na ceva vayaguttayaM patto // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 891] - dazavaikAlika niyukti 290 jo vacana-kalA meM akuzala hai aura vacana kI maryAdAoM se anabhijJa hai vaha kucha bhI na bole, taba bhI 'vacana gupta' nahIM ho sakatA / 425. nirgrantha-bala kyA ? AgamabaliyA samaNA niggaMthA / - zramaNa / nirgranthoM kA bala ' Agama' (zAstra) hI hai / 426. vyavahAra, balavAn vavahAro'pi ha balavaM / hu zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 906] vyavahArasUtra 10/3 zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 934] Ava. ni. bhASya 123 saMgha evaM samAja-vyavasthA meM vyahAra hI sabase balavAn hai / ame 427. saMgha - vyavasthA meM vyavahAra balavAn vavahAro vi hu balavaM, jaM chaumatthaM pi vaMdar3a arahA / jA hoI ANAbhiNo, jANaMto dhammayaM eyaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 934] Avazyaka niyukti bhASya 123 saMgha-vyavasthA meM vyavahAra mahattvapUrNa hai / kevalI bhI apane chadmastha ko svakartavya samajhakara tabataka vaMdanA karate rahate haiM jabataka ki guru usakI sarvajJatA se anabhijJa rahate haiM / guru abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 162 - - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suddheNa jADa ki gajendra kA 428. dharma kA mUlaH vyavahAra-zuddhi vavahAra suddhi dhammassa, mUlaM savvaNNUbhAsae / vavahAreNa tu suddheNaM, atthasuddhI tao bhave // suddheNaM ceva attheNaM, AhAro hoi suddho| AhAreNaM tu suddheNaM, deha suddhI jao bhave // suddheNaM ceva deheNaM, dhamma juggo a jAyai / jaM jaM kuNai kiccaM tu, taM taM te saphalaM bhave // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 935] - dharmasaMgraha saTIka 2 adhi. sarvajJabhASI tIrthaMkara paramAtmA ne dharma kA mUla vyavahAra-zuddhi batAyA hai / cU~ki vyavahAra-zuddhi se artha-zuddhi hotI hai / artha-zuddhi se AhAra-zuddhi hotI he / AhAra-zuddhi se zarIra-zuddhi hotI hai aura zarIra-zuddhi se vyakti dharmayukta hotA hai aura dharmayukta hone para aise vyaktiyoM dvArA jo-jo kArya kie jAte haiM, ve saba saphala hote haiM / 429. saMkaTa meM dhairya Na uccAvayaM maNaM NiyaMchejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 959] - AcArAMga 230 saMkaTa meM mana ko U~cA-nIcA arthAt DAMvADola nahIM hone denA caahie| 430. gRhastha-paricaya niSedha gihi saMthavaM na kujjA / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 959] - dazavakAlika 82 zramaNa ko gRhastha se paricaya-samparka nahIM karanA cAhie / 431. tulasI saGgata sAdhu kI kujjA sAhUhiM saMthavaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 163 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 959] - dazavakAlika 82 . sAdhupuruSoM-sajjanoM ke sAtha samparka karanA cAhie / 432. sUtrArtha gurugamya niuNo khalu suttattho, Na hu sakko apaDibodhi to gAuM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. '971] - ni. bhASya 5252 - bRha bhASya 3333 sUtra kA artha arthAt zAstra kA mUlabhAva bahuta hI sUkSma hotA hai, vaha AcArya ke dvArA pratibodhita hue binA nahIM jAnA jAtA / 433. sadoSa-nirdoSa kaba ? nikkAraNammi dosA, paDibaMdhe kAraNammi nidosA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 973] - nizItha bhASya 5284 binA viziSTa prayojana ke apavAda doSa rUpa hai, kiMtu viziSTa prayojana kI siddhi ke lie vahI nirdoSa hai / 434. yogya meM yogya kA AdhAna jo jassa u pAuggo, so tassa tahiM tu dAyavyo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 974] - nizItha bhASya 5291 - braha. bhASya 3370 jo jisake yogya ho, use vahI denA cAhie / 435. karuNAzIla ahiMsaka iha saMtigayA daviyA NAvakaravaMti jIviuM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1061] - AcArAMga IAM abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 164 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNAzIla bhavyAtmAe~ jIvahiMsA karake jInA nahIM cAhatIM / 436. ahiMsaka samartha __ pahu ejassa duguNchnnaae| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1061] - AcArAMga 1AM __ ahiMsaka puruSa vAyukAyika jIvoM kI hiMsA se nivRtta hone meM samartha ho jAtA hai| 437. svacchandAcArI AraMbhasattA pakareMti saMgaM / a - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1062] - AcArAMga 1AM svacchaMdAcArI puruSa AraMbha meM Asakta hokara naI naI AsaktiyA~ aura nae-nae baMdhanoM ko bar3hAte rahate haiM / 438. trivAda zuSkavAdo vivAdazca, dharmavAda stathA paraH / ityeSa trividho vAdaH kIrtitaH paramarSibhiH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1081] - hAribhadrIyASTaka 12 tattvadarziyoM ne tIna prakAra kA vAda kahA hai-zuSkavAda, vivAda aura dharmavAda / 439. vAcanA se nirjarA vAyaNAeNaM nijjaraM jaNayai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1088] - uttarAdhyayana 2949 vAcanA (paThana-pAThana) se nirjarA hotI hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 165 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440. gupta rahasya kaba prakaTa kareM ? khetta kAlaM purisaM, nauNa pagAsae guttaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1093] - ni. bhASya 6227 - bRha. bhASya 790 deza, kAla aura vyakti ko samajhakara hI gupta rahasya prakaTa karanA caahie| 441. jJAna-garimA nANammi asaMtammi, carittaM pi na vijjae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1094] . - vyavahAra bhASya 7/217 jJAna nahIM hai to cAritra bhI nahIM hai / 442. dIkSA nirarthaka jai na'tthi nANa caraNaM, dikkhA hu niratthiyA tAsi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1094] - vyavahArabhASya 7/215 yadi jJAna aura tadanusAra AcaraNa nahIM hai to usakI dIkSA nirarthaka 443. jJAna se cAritra nANeNa najjae caraNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1094] - vyavahAra cUlikA bhASya 7/316 jJAna se hI cAritra (kartavya) kA bodha hotA hai / 444. jJAna, prakAzaka savvajagujjoyakaraM nANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1094] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 166 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vyavahArabhASya 7/216 jJAna vizva ke samagra rahasyoM ko prakAzita karanevAlA hai / 445. duHkha-mUla, krodha mUlaM koho duhANa savvANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1144] - dharmaratnaprakaraNa 1 adhi. 3 guNa sabhI du:khoM kA mUla krodha hai / 446. anartha-mUla, mAna mUlaM mANo aNatthANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1144] . - dharmaratnaprakaraNa / adhi. 3 guNa sabhI anarthoM kA mUla abhimAna hai / 447. sukha-mUla, kSamA khaMtI suhANa mUlaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1144] - saMbodha sattari 70 kSamA sabhI sukhoM kA mUla hai / 448. zreSTha kyA ? jiNa jaNaNI ramaNINaM, maNINa ciMtAmaNI jahA pavaro / kalpalayA ya layANaM, tahA khamA savva dhammANaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1144] - dharmaratnaprakaraNa 1 adhi. 3 guNa jaise sabhI striyoM meM jinezvara paramAtmA kI mAtA zreSTha hai, sabhI ratnoM meM ciMtAmaNi ratna zreSTha hai aura sabhI latAoM meM kalpalatA zreSTha hai vaise hI sabhI dharmoM meM kSamA hI zreSTha hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 167 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449. guNa-mUla, vinaya viNao guNANa mUlaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1144] - dharmaratnaprakaraNa 1 adhi. 3 guNa sabhI guNoM kA mUla vinaya hai| 450. tukhne tAsIra sauhabate asara saMtaptAyasi saMsthitasya payaso nAmApi na jJAyate / muktAkAratayA tadeva nalinI patrasthitam rAjate // svAtyAM sAgarazukti madhyapatitaM tanmauktikaM jAyate / prAyeNAdhamamadhyamottamaguNAH saMsargato dehinAm // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1144] - bhartRharikRta nItizataka 67 garama lohe para jala kI bUMda par3ane se usakA nAmonizAna bhI nahIM rahatA, vahI jala kI bUMda kamala ke patte para par3ane se motI-sI camakane lagatI hai aura vahI jala kI bUMda svAtI nakSatra meM samudra kI sIpa meM par3ane se motI ho jAtI hai / isase siddha hotA hai ki saMsAra meM adhama, madhyama aura uttama guNa prAya: saMsarga se hI Ate haiN| (ni:saMdeha adhama, madhyama aura uttama guNa prAya: saMsarga yA sauhabata se hI hote haiM / yadi saMsarga adhama hotA hai to manuSya adhama ho jAtA hai aura yadi saMsarga uttama hotA hai to manuSya uttama ho jAtA hai / 451. saMgati se guNa-doSa prAyeNAdhamamadhyamottamaguNAH saMsargato dehinAm / .. - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1144] - bhartRharikRta nItizataka 67 ni:saMdeha adhama, madhyama aura uttama guNa manuSyoM meM prAya: saMgati se hI Ate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 168 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452. vidyAH vazIkaraNamaMtra vidyayA rAjapUjya:syA-dvidyayA kAminI priyaH / vidyA hi sarvalokasya, vazIkaraNakArmaNam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1148] - sthAnAMga saTIka 5 ThANA 3 u. vidvAn vidyA se hI rAjAoM dvArA pUjita hotA hai| vidyA se kAminI | aGganAoM ko bhI vaza meM kara letA hai / ata: vidyA hI saMsAra meM sarvazreSTha vazIkaraNa mantra tathA sammohana maMtra hai / 453. vANI-vinaya hiyamiya apharUsavAI, aNuvII bhAsivAio vinno| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1154] - dazavaikAlika niyukti 322 - hita, mita, mRdu aura vicArapUrvaka bolanA, vANI kA vinaya hai / 454. vinIta kauna ? ANA niddesa kare, guruNamuvavAyakArae / iMgiyAgArasaMpanne, se viNIe tti vuccaI // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1158] - uttarAdhyayana 12 jo gurujanoM kI AjJAoM kA yathocita pAlana karatA hai, unake nikaTa saMparka meM rahatA hai evaM unake hara saMketa va ceSTA ke prati sajaga rahatA hai-use 'vinIta' kahA jAtA hai| 455. kaisA ziSya bahiSkRta ? jahA suNI pUikaNNI Nikkasijjai savvaso / evaM dussIla paDiNIe, muharI nikkasijjai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1158] - uttarAdhyayana 1/4 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 169 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jilaprakAra sar3e hue kAnoMvAlI kutiyA~ jahA~ bhI jAtI hai, nikAla dI jAtI hai usIprakAra duHzIla, uddaNDa aura mukhara-vAcAla manuSya bhI sarvatra dhakke dekara nikAla diyA jAtA hai| . 456. avinIta kauna ? ANA'niddesa kare, guruNamaNuvavAya kArae / paDiNIe asaMbuddhe, aviNIetti vuccai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1158] - uttarAdhyayana 13 jo guru kI AjJA aura nirdeza kA pAlana nahIM karatA, jo guru kI zuzrUSA nahIM karatA, jo guru ke pratikUla vartana karatA hai aura jo tathya ko / nahIM jAnatA; vaha 'avinIta' kahA jAtA hai| 457. vAcAla, bahiSkRta muharI nikkasijjai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1158] - uttarAdhyayana 1/4 vAcAla ziSya sar3e kAnoM vAlI kutiyA~ kI bhA~ti dhat-dhat karake bahiSkRta kara diyA jAtA hai| 458. duHzIla, zUkaravat kaNa kuDagaM jahittANaM, viTeM bhuMjai sUyaro / evaM sIlaM jahittANa, dussIle ramaI mie // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1159] . - uttarAdhyayana 1/5 jisaprakAra cAvaloM kA svAdiSTa bhojana chor3akara zUkara viSThA khAtA hai, usIprakAra pazuvat jIvana bitAnevAlA ajJAnI, zIla-sadAcAra ko chor3akara duHzIla-durAcAra ko pasanda karatA hai| 459. Atma-hita cAhaka viNae Thavijja appANaM, icchanto hiyamappaNo / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 170 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1159) - uttarAdhyayana 1/6 AtmA kA hita cAhanevAlA sAdhaka svayaM ko vinaya-sadAcAra meM sthira kre| 460. sAra sAra ko gahIle aTTha juttANi sikkhijjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1159] - uttarAdhyayana 1/8 arthayukta (sArabhUta) bAteM hI grahaNa karanA caahie| 461. thothA deya ur3Aya nirasTANi uvjje| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1159] - uttarAdhyayana 1/8 nirarthaka kAryoM/bAtoM ko chor3a denA cAhie / 462. vinayAnveSaNa tamhA viNayamesijjA, sIlaM pddilbhejjo| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1159] - uttarAdhyayana 14 vinaya kI khoja karanA cAhie jisase ki zIla-sadAcAra kI prApti ho| 463. anuzAsana priya aNusAsio na kuppijjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] - uttarAdhyayana 14 gurujanoM ke anuzAsana se kupita-kSubdha nahIM honA cAhie / 464. ajJAnI-saMsarga vayaM bAlehiM saha saMsaggi, hAsaM kIDaM ca vajjae / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 171 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] - uttarAdhyayana IN bAla arthAt ajJAnI ke sAtha saMparka, ha~sI-majAka, krIr3A Adi nahIM karanA caahie| 465. kSamA-sevana khaMti sevejja paMDie / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] - uttarAdhyayana 14 kSamAzIla bno| 466. kama bolo bahuyaM mAya Alave / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] - uttarAdhyayana 100 bahuta nahIM bolanA caahie| 467. chipAe nahIM ! Ahacca caMDAliyaM kaTaTu, na niNhavijja kaNhui / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] - uttarAdhyayana 111 yadi sAdhaka kabhI koI cANDalika-duSkarma kara le, to phira use chipAne kI ceSTA na kare / 468. hai, vaisA kaho kaDaM kaDe tti bhAsijjA, akaDaM no kaDe tti ya / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] - uttarAdhyayana 11 binA kisI chipAva yA durAva ke kie hue karma ko kiyA huA kahie tathA nahIM kie hue karma ko nahIM kiyA huA kahie / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 172 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469. ar3iyala ziSya mA galiyasseva kasaM, vayaNa micche puNo puNo / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] uttarAdhyayana 112 bAra-bAra cAbuka kI mAra khAnevAle galitAzva arthAt aDiyala yA durbala ghor3e kI taraha kartavya pAlana ke lie punaH punaH guruoM ke nirdeza kI apekSA mata rakho | 470. saindhava ziSya kasaM va daTTu mAinno, pAvagaM parivajjae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1160] uttarAdhyayana 1/12 jaise uttama jAti kA ghor3A cAbuka ko dekhate hI unmArga ko chor3a detA hai vaise hI vinIta ziSya guru ke iMgitAkAra ko dekhakara pApakarma - azubha AcaraNa ko chor3a deM / 471. nIcakarma - tyAga mAya caMDAliyaM kAsI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1160] uttarAdhyayana 110 krodhAveza meM Akara bhI koI cANDAlika karma arthAt nIcakarma mata karo / 472. pahale adhyayana phira dhyAna kAleNa ya ahijjittA, ojhAijjaego / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1160 ] uttarAdhyayana 110 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 173 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAsamaya adhyayana karake phira usake bAda tattva kA dhyAna - cintana - manana karanA caahie| 473. vacana-nIti NA'puTTho vAgare kiMci / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1161] - uttarAdhyayana 144 binA pUche kucha bhI mata bolo / 474. krodha-viphala kohaM asaccaM kuvijjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1161] - uttarAdhyayana 104 krodha ko viphala banA do| 475. samabhAva dhArijjA piyamappiyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1161] - uttarAdhyayana 104 priya-apriya ko samabhAva se dhAraNa kro| 476. mithyA bhASaNa-tyAga puTTho vA nA'liyaM vae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1161] - uttarAdhyayana 104 pUchane para jhUTha mata bolo| 477. svadamana zreSTha varaM me appA daMto, saMjameNa taveNa ya / . mA'haM parehi dammaMto, baMdhaNehiM bahehi ya // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1162] - uttarAdhyayana 146 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 174 - - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujhe dUsare vadha aura baMdhana Adi se damana kareM, isase to acchA hai ki maiM svayaM hI saMyama aura tapa ke dvArA apanI icchAoM kA damana kara 478. Atma-niyantraNa appAmeva dameyavvo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1162] - uttarAdhyayana 145 apane Apa para niyantraNa rakhanA cAhie / 479. Atma-niyantraNa duSkara appA hu khalu duddmo| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1162] - uttarAdhyayana 145 AtmA bahuta durdabha hai, arthAt usapara niyantraNa rakhanA bar3A hI kaThina hai| 480. sukhI kauna ? apyA daMto suhI hoi| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1162] - uttarAdhdhayana 145 apane Apa para niyantraNa rakhanevAlA sukhI hotA hai| 481. mauna anucita kaba ? AyariehiM vAhiM to, tusiNIo Na kayAi vi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1163] - uttarAdhyayana 120 AcAryoM ke dvArA bulAe jAne para ziSya kisI bhI avasthA meM mauna na rhe| ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 175 ) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482. anuzAsita ziSya AlavaMte lavaMte vA, Na NisIjjA kayAi vi / caittA AsaNaM dhIro, jao jattaM paDissuNe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1163] - uttarAdhyayana 121 buddhimAn ziSya guru ke dvArA ekabAra yA bAra-bAra bulAne para kabhI bhI baiThA na rahe, kiMtu Asana ko chor3akara yatnapUrvaka unake Adeza ko svIkAra kreN| 483. prazna-pRcchA kaise ? AsaNagao Na pucchijjA, Neva sijjAgao kayA / AgammukkuDuo saMto pucchijjA paMjalI gaDe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1163] - uttarAdhyayana 1/22 vinIta ziSya Asana para athavA zayyA para baiThA huA guru se prazna na pUche, kiMtu unake samIpa jAkara utkaTikAsana karatA huA hAtha jor3akara sUtrAdi artha puuche| 484. ziSya-vinayazIlatA na pakkhao na purao, neva kiccANa piTThao / na juMje uruNA uruM, sayaNe no paDissuNe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1163] - uttarAdhyana 108 AcAryoM ke sAtha saTakara na baiThe, Age-pIche na baiThe, pITha karake na baiThe, unake ghuTane se ghuTanA saTAkara na baiThe, Age bhI na baiThe tathA zayyA para baiThA huA hI unakI vANI ko na sune / 485. ajJa-prAjJa ziSya hiyaM taM mannae panno, vessaM bhavai'sAhuNo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1164] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 176 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana 1/28 prajJAvAn ziSya gurujanoM kI jina zikSAoM ko hitakara mAnatA hai, durbuddhi duSTa ajJa ziSya ko ve hI zikSAe~ burI lagatI haiM / 486. vinIta ziSya jaM me buddhA'Nu sAsaMti, sIeNa pharuseNa vA / mama lAbhutti pehAe, pavaorA (taM) paDissuNe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1164] - uttarAdhyayana 127 vinIta ziSya-ziSyA kA yaha cintana hotA hai ki tattvadarzI guru kA madhura va kaThora anuzAsana mere lAbha ke lie hI hai / isalie mujhe unakA khUba dhyAna rakhanA cAhie / sAvadhAnI ke sAtha use sunanA cAhie / 487. kaThora anuzAsana pharusamappaNusAsaNaM / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1164] - uttarAdhyana 1/29 - anuzAsana cAhe kaThora hI kyoM na ho, anuzAsita kiyA jAne para krodha na kreN| 488. anuzAsita prAjJa ziSya aNusAsaNamovAyaM, . dukkaDa'ssa ya pareNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1164] - uttarAdhyayana 1/28 duSkRta (pApakarma) ko dUra karanevAlA, gurujanoM kA upAya yukta anuzAsana prAjJa ziSya ke lie hita kA kAraNa hotA hai / 489. guru prasanna ramae paMDie sAsaM, hayaM bhadaM va vAhae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1165] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 177 ) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana 187 vinIta buddhimAn ziSya ko zikSA detA huA jJAnI guru vaise hI prasanna hotA hai jaise uttama azva (acche ghor3e) para savArI karatA huA ghur3asavAra / 490. guru khinna bAlaM sammai sAsaMto, galiassamiva vaahe| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1165] - uttarAdhyayana 137 avinIta, bAla arthAt jar3a mUr3ha ziSyoM ko zikSA detA huA guru usIprakAra khinna hotA hai jaise ar3iyala yA mariyala duSTa ghor3e para car3hA huA ghur3asavAra / 491. suziSya-kuziSya parIkSaNa khaDDuyAhiM cevaDAhiM, akkosehiM vahehi ya / kallANamaNusAsaMtaM, pAvadiTThitti mannai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1165] * - uttarAdhyayana 1/38 guru mujhe ThokareM (lAta) mArate haiM, thappar3a lagAte haiM, mujhe kosate haiM aura pITate haiM; isaprakAra gurujanoM ke kalyANakArI anuzAsana ko pApadRSTi ziSya kaSTakAraka mAnatA hai / suziSya kI guru dvArA kaThora parIkSA lene kA yaha eka tarIkA hai / isa parIkSA meM uttIrNa ho jAne para guru usa ziSya ko suziSya mAna lete haiN| 492. vinIta-avinIta-lakSaNa putto me bhAya nAitti, sAhU kallANa mannaI / pAvadiTThI u appANaM, sAsaM dAsaM va mannaI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1165] - uttarAdhyayana 1/39 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 178 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru mujhe putra, bhAI aura jJAtijana kI taraha AtmIya samajha kara zikSA dete haiM, aisA vicAra karake vinIta suziSya unake anuzAsana-zikSA ko kalyANa kara mAnatA hai, jabaki pApadRSTi-avinIta ziSya usI hitazikSA ko naukara ko dI gaI DA~Ta-DapaTa ke samAna kharAba mAnatA hai / 493. krodha tyAjya appANaM pi Na kovae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1166] - uttarAdhyayana 1/40 apane Apa para bhI kabhI krodha mata karo / 494. chidrAnveSI ziSya __na siyA tottagavesae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1166] - uttarAdhyayana 1/40 - (guru ko kharI-khoTI sunAne kI tAka meM) ziSya unakA chidrAnveSI na ho| 495. suvinIta ziSya AyariyaM kuviyaM naccA, patieNaM pasAyae / vijjha vijjA paMjaliuDe, vaejjA na puNottiya // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1166] - uttarAdhyayana 1/41 vinIta ziSya AcArya ko kupita hue jAnakara prItikAraka, vacanoM se unheM prasanna kareM, hAtha jor3akara unheM zAnta kareM aura apane muha~ se aisA . kahe ki "puna: maiM aisA nahIM kruuNgaa|" 496. dharmasaMgata vyavahAra dhammajjiyaM ca vavahAraM, buddhe hA''yariyaM sayA / tamAyaraMto vavahAraM, garahaM nAbhigacchai // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 179 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1166] uttarAdhyayana 1/42 jo vyavahAra dharmasaMgata hai, tattvajJa AcAryoM ne jisakA sadA AcaraNa kiyA hai, usa vyavahAra (sadAcAra) kA sadaiva AcaraNa karanevAlA manuSya kahIM para bhI niMdA kA pAtra nahIM banatA / 497. gurvAjJA maNogayaM vakkagayaM jaNittA'yariyassau / 1 taM parigijjha vAyAe, kammuNA uvavAyae // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1166] uttarAdhyayanaM 1/43 AcArya ke manogata aura vAkyagata bhAvoM ko samajha kara ziSya unheM vacana dvArA svIkAra karake phira use kAryarUpa meM pariNata kareM / 498. jJAna se vinamra NaccA Namai mehAvI / uttarAdhyayana 1/45 buddhimAn jJAna prApta karake namra ho jAtA hai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1167 ] 499. vinaya - jJAna yukta ziSya vitte acoie niccaM, khippaM havar3a sucoyae / jahopaTTha sukaDaM, kiccAI kuvvaI sayA // G - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1167] uttarAdhyayana 1/44 vinaya - sampanna ziSya guru dvArA binA preraNA die hI kArya karane meM pravRtta hotA hai vaha guru dvArA acchI taraha prerita kie jAne para zIghra hI unake upadezAnusAra sabhI kArya bhalI-bhA~ti sampanna kara letA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-6* 180 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500. guru-AzAtanA, vinAza kA kAraNa thaMbhA va kohA va mayappamAyA, gurussagAse viNayaM na sikkhe / so ceva U tassa abhUi bhAvo, phalaM va kIassa vahAya hoI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1168] - dazavakAlika 94 jo muni abhimAna, krodha, mAyA yA pramAdavaza guru ke nikaTa rahakara vinaya nahIM sIkhatA, unake prati vinaya kA vyavahAra nahIM karatA, usakA yaha avinaya bhAva bAMsa ke phala kI taraha svayaM ke lie vinAza kA kAraNa banatA 501. mukti, asaMbhava sio hu se pAvaya no DahijjA, AsI viso vA kuvio na bhakkhe / siA visaM hAlahalaM na mAre, na Avi mukkho guru hIlaNAe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1168 1169] - dazavaikAlika 9AM saMbhava hai kadAcit agni na jalAve, saMbhava hai kupita viSadhara na Dase aura yaha bhI saMbhava hai ki halAhala viSa bhI mRtyu kA kAraNa nahI bane, kintu guru kI avahelanA karanevAle sAdhaka ke lie mokSa kadApi saMbhava nahIM hai| 502. guru-AzAtanA je yAvi maMdatti guruM vaittA Dahare ime appasuya tti naccA / hIle tti micchaM paDivajjamANA, kareMti AsAyaNaM te guruNaM // _ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 181 ati pArasa. khaNDa-6. 181 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1168] - dazavaikAlika 942 jo avinIta guru ko mandabuddhi, alpavayaska evaM alpa zruta jAnakara unakI avahelanA karate haiM, ve mithyAtva ko prApta kara guru kI AzAtanA karate haiN| 503. guru-AzAtanA ahitakara jo pAvagaM jAliyamavakkamejjA, AsIvisaM vA vi hu kovaejjA / jo vA visaM khAyai jIviyaTThI, esovamAsAyaNayA guruNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1168] - dazavaikAlika 94/ jaise koI jalatI agni ko lAMghatA hai, AzIviSa sarpa ko kupita karatA hai aura jIvita rahane kI icchA se viSa khAtA hai vaise hI guru kI AzAtanA bhI inake samAna haiM-ye jisaprakAra hita ke lie nahIM hote, usIprakAra guru kI AzAtanA bhI hita ke lie nahIM hotI / 504. guru-AzAtanA se duSpariNAma jo pavvayaM sirasA bhettumicche, suttaM va sIhaM paDibohaejjA / jo vA dae sattiagge pahAraM, esovamAsAyaNayA gusaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1169] - dazavaikAlika 948 jaise koI vyakti gandhamAdana parvata ko sira se phor3anA cAhatA hai athavA soe hue siMha ko jagAtA hai yA jo bhAle kI noka para prahAra karanA cAhatA hai, vaise hI guru kI AzAtanA karanevAlA bhI inake tulya hI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 182 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 505. avahelanA se amukti siyA ha sIseNa giriM pi bhiMde, siyA hu sIho kuvio na bhakkhe / siyA na bhidejja va sattiaggaM, na yAvi mokkho guru hIlaNAe // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1169] dazavaikAlika 919 saMbhava hai zira se parvata ko bhI cheda DAle, siMha kupita hone para bhI na khAye aura bhAle kI noka bhI bhedana na kare, para guru kI avahelanA se mokSa kadApi sambhava nahIM hai / - 506. gurukRpA tatpara AyariyapAyA puNa appasannA, abohi AsAyaNa natthi mokkho / . tamhA ahAbAhasuhAmikkhIM, gurupsAyAbhimuho ramejjA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1169 ] dazavaikAlika 9110 AcArya pravara ke aprasanna hone para bodhi-lAbha nahIM hotA / guru kI AzAtanA se mokSa nahIM milatA / isalie mokSa - sukha cAhanevAlA muni guru-kRpA (guru-prasannatA) ke lie tatpara rahe / 507 AzAtanA se amukti milatA / AsAyaNaM natthi mokkho / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1169 ] dazavaikAlika 9175 AjJA-bhaMga meM mokSa nahIM hai arthAt AzAtanA karane se mokSa nahIM - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 183 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508. ziSya-vinaya evA''yariyaM uvaciTThaejjA, / aNaMta nANo vigao vasaMto / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1169] - dazavakAlika 9Aml ziSya bhale hI ananta jJAna sampanna kyoM na ho, phira bhI AcArya (guru bha.) ke pAsa vinayapUrvaka hI baitthe| 509. vinamratA kisake prati ? jassaMtie dhammapayAI sikkhe, tassaMtie veNaiyaM pauMje / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1169] - dazavaikAlika 942 jinake pAsa dharmapada-dharma kI zikSA leM, unake prati sadA vinamra bhAva rakhanA caahie| 510. guru-avahelanA na Avi mukkho guru hIlaNAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1169] - dazavakAlika 940 gurujanoM kI avahelanA karanevAlA kabhI baMdhana mukta nahIM ho sakatA / 511. mUla aura phala evaM dhammassa viNao, mUlaM paramo se mukkho / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1170] - dazavaikAlika 922 dharma kA mUla vinaya hai aura mokSa usakA antima phala hai / - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 184 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512. vinaya se iSTa-prApti jeNa kItti suyaM sigcha, nissesaM cAbhigacchai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1170] . - dazavaikAlika 922 vinaya se yaza, kIrti bar3hatI hai aura prazasta zrutajJAna ke lAbha Adi se samasta ISTa tattvoM kI prApti hotI hai / 513. avinIta, duHkhI dIsatI duhamehaMtA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1171] - dazavaikAlika 9200 avinIta AtmAe~ du:kha kA anubhava karatI huI najara A rahI haiN| 514. saMsAra-srota meM duHkhI kauna ? * je a caMDe mie thaddhe, duvvAI niyaDI saDhe / bujjhai se aviNIappaNA, kaTuM soayayaM jahA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1171] - dazavakAlika 923 jo manuSya krodhI, avivekI, abhimAnI, durvAdI, kapaTI aura dhUrta hai, vaha avinItAtmA saMsAra ke pravAha meM vaise hI pravAhita hotA rahatA hai jaise jala ke pravAha meM par3A huA kaasstth| 515. mUryopadeza kopa-hetu viNayaM pi jo uvAeNaM, coio kuppaI naro / divvaM so sirimijjaMti, daMDeNa paDisehae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1171] - dazavaikAlika 92/4 koI mahApuruSa suMdara zikSA dvArA jaba kisI manuSya ko vinaya-mArga para calane ke lie prerita karate haiM taba vaha kupita ho jAtA hai| aisI sthiti meM vaha svayaM apane dvAra para AI huI divya lakSmI ko DaMDA mArakara bhagA detA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sakti-sudhArasa * khaNDa-6. 185 ) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516. suvinIta sukhI dIsaMti suhamehaMtA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1171] - dazavaikAlika 921 suvinIta AtmAe~ sukha kA anubhava karatI huI dekhI jAtI hai / 517. guru-sevA-phala je Ayaria uvajjhAyANaM, sussUsA vayaNaMkarA / tesiM sikkhA pavaDDhati, jalasittA iva pAyavA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1172] . - dazavaikAlika 92/12 jo apane AcArya evaM upAdhyAyoM kI zuzrUSA-sevA tathA unakI AjJAoM kA pAlana karatA hai, usakI zikSAe~-vidyAe~ vaise hI baDhatI haiM | jaise jala se sIMce hue vRkSa bar3hate haiN| 518. bA~To, mukti asaMvibhAgI na hu tassa mukkho| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavakAlika 9223 . jo saMvibhAgI nahIM hai arthAt prApta sAmagrI ko sAthiyoM meM bA~TatA nahIM hai, usakI mukti nahIM hotii| 519. durvacana-lohakaMTaka muhutta dukkhAu havaMti kaMTayA, ao mayA te'vi tao suddharA / vAyAduruttANi duruddharANi, verANubaMdhINi mahabbhayANi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] : - dazavaikAlika 930 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 186 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lohe ke kA~Te alpakAla taka duHkhadAyI hote haiM aura ve bhI zarIra se sahajatayA nikAle jA sakate haiM, kintu durvacana rUpI kA~Te janma-janmAntara ke vaira kI paramparA bar3hAnevAle aura mahAbhayakArI hote haiM / 520. pUjya kauna ? aladdhaaM no paridevaijjA, laddhaM na vIkatthai (vA) sa pujjo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavaikAlika 93/4 jo lAbha na hone para khinna nahIM hotA hai aura lAbha hone para apanI bar3hAI nahIM hA~katA hai, vahIM pUjya hai| 521. vinaya-vartana rAyaNAhiesuM viNayaM pauMje / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavakAlika 8/41 eva 983 bar3oM (ratnAdhika) ke sAtha vinayapUrvaka vyavahAra karo / 522. vahI pUjya jo chaMdamArAhayaI sa pujjo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavakAlika 9AM jo gurujanoM kI bhAvanAoM kA Adara karatA hai, vahI ziSya pUjya hotA hai| 523. guru-zuzrUSA meM jAgarUka AyariaM aggimivA hi aggI, sUssUsamANo paDijAgarijjA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavaikAlika 9AM abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 187 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise agnihotrI agni kI zuzrUSA karatA huA jAgRta rahatA hai ThIka vaise hI AcArya (guru) kI zuzrUSA karate hue ziSya ko jAgaruka rahanA caahie| 524. vacana sahiSNu aNAsae jo u sahijja kaMTae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavaikAlika 986 jo kAnoM meM praveza karate hue vacana rUpI kA~ToM ko sahana karatA hai, vahIM pUjya hai| 525. pUjanIya kauna ? guruM tu nAsAyayaI sa pujjo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavaikAlika 9/32 jo guru kI AzAtanA nahIM karatA, vahI pUjya hai / 526. vahI pUjya saMtosapAhannarae sa pujjo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavakAlika 93/ jo saMtoSa ke patha meM ramatA hai, vahIM pUjya hai / 527. zikSA-prApti kise ? jasseyaM duhao nAyaM, sikkhaM se abhigcchii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1173] - dazavaikAlika 92/22 jise ye do bAteM-vinIta ko sampatti aura avinIta ko vipatti jJAta hai, vahI kalyANakAriNI zikSA prApta kara sakatA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 188 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 saMpatti - vipattibhAgI vivattI aviNIassa, saMpattI viNiassa ya / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1173] dazavaikAlika 9/2/22 avinIta vipatti kA bhAgI hotA hai aura vinIta saMpatti kA / 529. sAdhu - asAdhu kisase ? guNehi sAhU aguNe hi ' sAhU / - sadaguNoM se sAdhu kahalAtA hai aura durguNoM se asAdhu 1 530. AtmajJAnI viANiA appagamappaeNaM, jo rAgadosehi samosa pujjo // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1174] dazavaikAlika 9/3/11 jo apane ko apane dvArA jAnakara rAga-dveSa ke prasaMgoM meM sama rahatA - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1174] dazavaikAlika 9311 hai, vahI sAdhaka pUjya 531. niSkaSAyI pUjya hai / - cakkasAyAvagae sa pujjo / 532. vahI pUjya jo cAra kaSAya se rahita haiM, vahI pUjya hai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1174] dazavaikAlika 9/3/14 -- thaMbhaM ca kohaM ca cae, sa pujjo / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1174] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 189 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika 9/3/12 jo ahaMkAra aura krodha kA tyAga karatA hai, vahI pUjya hotA hai - 533. grAhya heya kyA ? giNhAhiM sAdhuguNa muMca asAhU | - - sadaguNoM ko grahaNa karo aura durguNoM ko chor3o / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1174] dazavaikAlika 9/3/11 534. bhASA - vivekI pUjya ohAraNi appiakAriNi ca, bhAsaM na bhAsijja sayA sa pujjo // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1174] dazavaikAlika 9/3/9 jo nizcayAtmaka aura apriyakAriNI bhASA kA prayoga nahIM karatA, vahI pUjya hai / 535. jitendriya pUjya jiiMdie jo sahai, sa pujjo / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1174] dazavaikAlika 9/3/8 jitendriya hotA huA jo kaTu vacanoM ko sahatA hai, vahI pUjya hai / 536. madhura vacana hai mAkhana mizrI hitaM mitaM cAparuSaM, bruvato'nuvicintya ca / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1175] dvAtriMzat dvAtriMzikA 29/5 soca-vicAra kara hita, mita aura mRdu bolanA cAhie / 537. jinavacana kA mUla vinayena vinA na syA-jjina pravacanonnatiH / payaH sekaM vinA kiM vA, vardhate bhUvi pAdapaH // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 190 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1176] dvAtrit dvAtriMzikA 29/17 vinaya ke binA jinapravacana kA utkarSa nahIM hotA / kyA binA jala se sIMce vRkSa vRddhi pA sakate haiM ? kadApi nahIM / 538. mano- vicikitsA kahaM kahaM vA vitigicchati -- jAnA cAhie / sUtrakRtAMga 1/14/6 mumukSu ko kisI na kisI taraha mana kI vicikitsA se pAra ho - / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1177 ] 539 truTi - svIkAra, bhava-pAra DahareNa vuDDheNaNusAsie u, rAiNie NAvi samavvaeNa / sammaM tayaM thirato NAbhigacche, NijjaMtae vAvi apArae se // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1177] sUtrakRtAMga 1/14/7 guru sAnnidhya meM nivAsa karate hue kisI sAdhu se kisI viSaya meM pramAdavaza bhUla ho jA to avasthA aura dIkSA meM choTe yA bar3e sAdhu dvArA anuzAsita-zikSita kie jAne para yA bhUla sudhArane ke lie prerita kie jAne para yadi vaha use samyaktayA svIkAra nahIM karatA hai, to vaha saMsAra samudra ko pAra nahIM kara sakatA / 540. nidrA - pramAda-tyAga - - niddaMca bhikkhU na pamAya kujjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1177] sUtrakRtAMga 1/14/6 zramaNa, nidrA aura pramAdAdi nahIM kare / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 191 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541. bolo ! karkaza nahIM Na yAvi kiMci pharasaM vadejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1178] - sUtrakRtAMga 1440 tanika bhI kaThora bhASA mata bolo / 542. asat AcaraNa-varjana seyaM khu meyaM Na pamAya kujjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1178] - sUtrakRtAMga 144N yaha mere lie nizcaya hI kalyANakArI hai, aisA samajhAkara pramAda arthAt asat AcaraNa nahIM kare / 543. nirdezaka guru sUrodaye pAsati cakkhuNeva / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1178) - sabakatAMga 10403 sUryodaya hone para (prakAza hone para) bhI A~kha ke binA nahIM dekhA jAtA hai, vaise hI svayaM meM koI kitanA hI catura kyoM na ho, kintu vaha nirdezaka guru ke abhAva meM tattvadarzana nahIM kara pAtA / 544. yathArthopadeSTA No chAyae No 'vi ya lUsaejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1179] - sUtrakRtAMga 1419 upadezaka satya ko kabhI chipAe nahIM, aura na hI use tor3a-maror3a kara upasthita kre| 545. parihAsa-varjana Na yA 5 vi panne parihAsa kujjA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 192 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1179] - sUtrakRtAMga 149 prajJAvAn puruSa kisI kI bhI haMsI-majAka nahIM kareM / 546. bolo, nizcayAtmaka nahIM ! Na yA '' siyA vAya viyAgarejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1179] - sUtrakRtAMga 1449 sAdhaka syAdvAda se rahita (nizcayakArI) vacana na bole / 547. ahaMkAra-pradarzana heya mANaM Na sevejja pagAsaNaM ca / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1179] - sUtrakRtAMga 1149 sAdhaka garva na kare aura na hI svayaM ko bahuzruta evaM mahAtapasvI ke rarUpa meM prakAzita kare / 548. mita-madhura niruddhagaM vAvi na dIhaijjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1180] - sUtrakatAMga 144/23 thor3e se meM kahI jAnevAlI bAta ko vyartha hI lambI na kareM / 549. anekAnta yuktavacana vibhajyavAyaM ca viyAgarejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1180] - sUtrakRtAMga 144/22 vicArazIla puruSa sadA vibhajyavAda arthAt syAvAda yukta vacana kA prayoga kare / 550. nirapekSa sAdhaka No tucchae No ya vikathaijjA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 193 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1180 ] sUtrakRtAMga 1/24/21 jJAnI sAdhaka na kisI ko tuccha - halkA batAe aura na sva-para jhUThI prazaMsA kare / 551. kaThora satya mata bolo ! oe tahIyaM pharusaM viyANe / - satya vacana bhI yadi kaThora ho, to mata bolo / 552. samayocita bhASA viyAgarejjA samayAsupanne / Bwa zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1180 ] sUtrakRtAMga 1/14/21 suprajJa samayAnusAra bole / 553. akaSAyI bhikSu akasAi bhikkhU / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1180] sUtrakRtAMga 1/14/21 zramaNa kaSAya-bhAva se rahita baneM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1180] sUtrakRtAMga 1/14/22 - 554. pIr3otpAdaka bhASA tyAjya Na katthai bhAsa vihiMsaijjA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1180] sUtrakRtAMga 1/14/23 aisI bhASA mata bolo jisase kisI ko pIr3A pahu~ce / 555. zuddha vacana ANAMisuddhaM vayaNaM bhijje / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 194 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1180] - sUtrakRtAMga 144/24 jinAjJAnusAra zuddha vacana bolo / 556. nirdoSa vacana abhisaMthae pAvavivega bhikkhU / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1180] - sUtrakRtAMga 144/24 bhikSu pApa kA viveka rakhatA huA nirdoSa vacana bole / 557. prastuti-zAstrAnurUpa alusae No pacchannabhAsI, No suttamatthaM ca karejjatAI / satthAra bhattI aNuvIivAyaM, suyaM ca samma paDivAyayaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1181] - sUtrakRtAMga 114/26 - sAdhu Agama ke artha ko dUSita na kareM tathA vaha siddhAnta ko chipAkara na bole / AtmatrAtA-sva paratrAtA sAdhu sUtrArtha ko anyathA (ulaTa-pulaTa) na kareM / zikSAdAtA - prazAstA guru kI sevA-bhakti kA dhyAna rakhate hue samyaktayA soca vicAra kara koI bAta kaheM, guru se jaisA sunA hai, vaisA hI dUsare ke samakSa siddhAnta yA zAstravacana kA pratipAdana kareM / 558. bolo, mita nAtivelaM vadejjA / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1181] - sUtrakRtAMga 144/25 AvazyakatA se adhika mata bolo / 559. samyagdRSTi se diTTimaM diTThi Na lUsaejjA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6. 195 ) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1181 ] sUtrakRtAMga 1/14/25 samyagdRSTi sAdhaka ko satyadRSTi kA apalApa nahIM karanA cAhie 560. vinaya - saurabha viNaNa Naro gaMdheNa caMdaNaM somayAi rayaNiyaro / mahura raseNa amayaM jaNapiyattaM lahai bhuvaNe // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1181] dharmaratnaprakaraNa 1 adhi. jaise sugandha ke kAraNa candana, saumyatA ke kAraNa candramA au madhuratA ke kAraNa amRta jagatpriya hai vaise hI vinaya ke kAraNa manuSya samasta jagat meM sabakA priya ho jAtA hai / 561. anuzAsita zramaNa etthArabhattI aNuvIivAyaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1181] sUtrakRtAMga 1/14/26 zramaNa prazAstA guru kI bhakti kA dhyAna rakhatA huA soca-vicAraka koI bAta kaheM / 562. vinIta sarvajanapriya - suvisuddhasIlajutto, pAvar3a kIttiM jasaM ca ihaloe savvajaNavallaho vi ya, suhagar3abhAgI ya paraloe // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1181 ] dharmaratnaprakaraNa 1 adhi. 4 guNa vizuddhazIla-sadAcAra sampanna vinIta vyakti isa loka meM yaza kIrti, mAna-sammAna va pratiSThA pAtA hai tathA saMsAra meM sarvavallabha bana jAtA hai aura paraloka meM sadagati kA bhAgI banatA hai / 563. deva tulya kauna ? dve eva devate va mAtApitA ca jIvaloke'smin / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 196 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1182] - Avazyaka kathA ] a.1 isa saMsAra meM mAtA aura pitA ye donoM hI devatulya haiN| 564. sAdhu-sevA ke phala upadezaH zubho nityaM, darzanaM dharmacAriNAm / sthAne vinaya ityetat, sAdhu sevA phalaM mahat // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1191] - dharmabindu / adhi. zubha upadeza kA milanA, dhArmika puruSoM ke nityadarzana aura ucita sthAna para vinaya karanA-ye sAdhu sevA ke mahAn phala haiM / 565. na deya, na Adeya na grAhyANi na deyAni, paJca dravyANi paMDitaiH / agnirviSaM tathA zastraM, madyamAMsaM ca paJcamam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1208] - dharmasaMgraha 2/83 paNDitoM ke dvArA Aga, jahara, zastra, madirA aura mAMsa-ye pA~ca vastue~ na kisI ko dI jAnI cAhie aura na lI jAnI caahie| 566. pApabhIru zrAvaka mahumajjamaMsa bhesajjamUla satthaggijaMtamaMtAI / na kayAvi hudAyavvaM, saGkehiM pAvabhIruhiM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1208] - dharmaratnaprakaraNa saTIka 1/614 pApabhIru zrAvakoM ke dvArA nimnAMkita vastue~ kadApi nahIM dI jAnI cAhie / madhu, madirA, mAMsa, auSadhi-mUla, zastra, agni aura jantra-mantrAdi / 567. lakSyAnurUpa gati aNusoyapaTTie bahujaNammi paDisoyaladdhalakkheNaM / paDisoyameva appA, dAyavvo houkAmeNaM // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 197 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1247] - dazavaikAlika cUlikA 22 ___bahuta se loga anusrota-viSaya pravAha ke vega se saMsArasamudra kI ora prasthAna kara rahe haiM, kintu jo mukta honA cAhatA hai jise pratisrota arthAt viSaya bhogoM ke pravAha se viparIta hokara saMyama ke pravAha meM gati kA lakSya prApta hai; use apanI AtmA ko pratisrota kI ora (sAMsArika viSayabhogoM ke jala pravAha se pratikUla) le jAnA cAhie / 568. anusrota-pratisrota aNusoya suhologo, paDisoo Asavo suvihiyANe / aNusoo saMsAro, paDisoo tassa uttAro // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1247] - dazavakAlika cUlikA 23 anusrota (viSayavikAroM ke anukUla pravAha) saMsAra hai aura pratisrota usase bAhara nikalane kA upAya dvAra hai / sAmAnya saMsArI manuSya anusrota arthAt viSayavikAroM ke anukUla pravAha meM bahanevAle aura usImeM sukhAnubhUti karanevAle hote haiM jabaki santapuruSoM kA lakSya pratisrota arthAt janma-maraNa se pAra jAne kA hotA hai| 569. satsahavAsa asaMkiliTehiM samaM vasejjA, muNI caritassa jao na hANI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1248] - dazavaikAlika cUlikA 22 muni saMklezarahita sAdhuoM ke sAtha rahe, jisase cAritrAdi guNoM kI hAni na ho| 570. muni-maryAdA gihiNo veyAvaDiyaM na kujjA, abhivAyaNaM vaMdaNaM pUyaNaM vA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 198 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1248] dazavaikAlika cUlikA 29 muni gRhastha kA vaiyAvRtya (sevA) na kare aura na hI unakA - G abhivAdana, vaMdana aura pUjana hI kare / 571. antarnirIkSaNa kiM me paro pAsai kiM ca appA ? kiM vAhaM khaliyaM na vivajjayAmi ? icceva sammaM aNupAsamANo, aNAgayaM no paDibaMdha kujjA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1248] dazavaikAlika cUlikA 213 kyA merI skhalanA (truTi) ko dUsarA koI dekhatA hai ? athavA kyA apanI bhUla ko maiM svayaM dekhatA hU~ ? athavA kauna - sI skhalanA maiM tyAga nahIM kara rahA hU~ ? isaprakAra AtmA kA samyak antarnirIkSaNa karatA huA muni anAgata meM pratibaMdha na kare arthAt vaha apane doSoM- bhUloM ko tatkAla sudhArane meM laga jAe, bhaviSya para na TAle ki maiM isa bhUla ko kala, parasoM yA bAda meM sudhAra lU~gA / 572. zIghra saMbhala ! - jattheva pAse kai duppauttaM, kAraNa vAyA amANaseNaM / tattheva dhIro paDisAharejjA, Ainnao rivappamivakkhalINaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1248] dazavaikAlika cUlikA 2/14 dhIra sAdhaka jaba kabhI apane Apako mana-vacana aura kAyA se kahIM bhI duSpravRtta hotA dekhe to vaha zIghra saMbhala jaae| jaise uttama jAti kA azva lagAma khIMcate hI zIghra saMbhala jAtA hai / - - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 199 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573. pratibuddha saMyamita jasseriyA joga jiiMdiyassa, dhimao sappurisassa niccaM / tamAhu loe paDibuddhajIvI, so jIvai saMjama jIvieNaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1248] dazavaikAlika cUlikA 2/15 jisa dhRtimAn jitendriya satparuSa ke mana-vacana-kAyA ke yoga nitya vaza meM rahate haiM, use hI loka meM sadA jAgrata kahA jAtA hai / vaha satpuruSa hamezA saMyamI jIvana jItA hai / 574. Atma- vicAraNA - jo puvvarattAvararattakAle, saMpahae appagamappageNaM / kiM me kaDaM, kiM ca me kiMccasesaM ? kiM sakkaNijjaM na samAyarAmi ? // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1248] dazavaikAlika cUlikA 2/12 zeSa rahA jo sAdhaka rAtri ke prathama prahara aura pichale prahara meM apanI AtmA kA apanI AtmA dvArA samyak antarnirIkSaNa karatA hai ki maiMne kyA (kaunasA karane yogya kRtya) kiyA hai ? mere lie kyA ( kauna-sA ) kRtya hai ? vaha kauna-sA kArya hai, jo mere dvArA zakya hai, kintu maiM pramAdavaza nahIM kara rahA hU~ ? - 575. mahApApa kyA ? brahmahatyA surApAnaM, steyaM gurvaGganAgamaH / mahAnti pAtakAnyAhu, rebhizca sahasaGgamam // (saMsargazcApi taiH saha ) - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1249] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 200 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - manusmRti 11/54 brahma hatyA, madirApAna, suvarNa Adi kI corI, guru-strIgamana, aura pApa karanevAloM ke sAtha saMsarga-ye bar3e bhArI pAtaka haiN| 576. kAma-bhoga, agnighRtavat na jAtu kAmaH kAmAnA-mupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivardhate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1256] - manusmRti 204 evaM mahAbhArata Adiparva 65 kAmanAoM ke upabhoga se kAma-vikAra kI kabhI zAMti nahIM hotI, pratyuta ghRta DAlane para agni kI taraha vaha aura jyAdA bar3hatI hai ! 577. viSa aura viSaya meM mahadantara viSasya viSayANAM ca, dUramatyantamantaram / - upabhuktaM viSaM hanti, viSayAH smaraNAdapi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1256] - upadezaprAsAda viSa aura viSayoM meM bahuta bar3A antara hai, viSa to khAne se mAratA hai kiMtu viSaya to smaraNamAtra se naSTa kara detA hai / 578. kAma-bhoga se atRpta taNa kadveNa va aggI, lavaNajalo vA naI sahassehiM / na imo jIvo sakko, tippeuM kAma bhogehiM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1257] - Atura pratyAkhyAna 50 evaM mahApratyAkhyAna 55 jisaprakAra tRNa aura kASTha se agni tathA hajAroM nadiyoM se samudra tRpta nahIM hotA hai, usIprakAra rAgAsakta AtmA kAma-bhogoM se tRpta nahIM ho pAtI hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 201 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 579. bhojana se atRpta taNakaTeNa va aggI, lavaNajalo vA naIsahassehiM / na imo jIvo sakko, tippeuM bhoyaNavihIe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1257] - AturapratyAkhyAna 57 jisaprakAra tRNa aura kASTha se agni tathA hajAroM nadiyoM se samudra tRpta nahIM hotA hai, usIprakAra rAgAsakta AtmA bhojana vidhi se tRpta nahIM ho pAtI hai| 580. vItarAgatA-phala vIyarAgayAeNaM NehANu baMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vocchidai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1336] - uttarAdhyayana 29/45 vItarAgatA se strI-putra, sage-sambandhI Adi kA sneha aura dhanadhAnya Adi kI tRSNA naSTa ho jAtI hai / 581. dharma, dIpaka dIve va dhammaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1391] __- sUtrakRtAMga 1/6/4 dharma dIpaka ke samAna hai| 582. brahmacarya savottama tapa tavesu va uttama bNbhce| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1394] - sUtrakRtAMga 1/6/23 tapoM meM sarvottama tapa-brahmacarya hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 202 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583. niSpApa satya saccesu vA aNavajjaM vayaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1394] - sUtrakRtAMga 1/6/23 satya vacanoM meM bhI anavadya satya arthAt hiMsA rahita satyavacana 584. nirvANa zreSTha nivvANa seTThA jaha savvadhammA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa. [bhAga 6 pR. 1394] - sUtrakRtAMga 1/6/24 sabhI dharmoM meM nirvANa ko zreSTha kahA gayA hai / 585. Asrava-saMvara kyA ? pamAya kammamAhaMsu, appamAyaM tahA'varaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1404] - sUtrakRtAMga 1/83 pramAda ko karma-Asrava aura apramAda ko akarma - saMvara kahA hai| 586. asaMyata Arao parao vA'vi, duhA'viya asaMjayA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1404] - sUtrakRtAMga 1/8/6 kucha loga loka aura paraloka-donoM hI dRSTiyoM se asaMyata hote haiM / 587. ajJAnI, pApI rAga dosassiyA bAlA, pAvaM kuvvaMti te bahuM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1405] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 203 - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrakRtAMga 1/8/8 ajJAnI jana rAga-dveSa kA Azraya lekara bahuta pApa karate haiM / 588. svajana saMvAsa anitya aNiyate ayaM vAse, NAyaehiM suhIhiM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1405] - sUtrakRtAMga 1/812 sukhazIla jJAtijanoM aura suhRdjanoM ke sAtha jo saMvAsa hai, vaha bhI anitya hai| 589. bhoga, duHkhAvAsa bhujjo bhujjo duhovAsaM, asuhattaM, tahA thaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1405] - sUtrakRtAMga 1/8nl bhogoM kI tallInatA bAra-bAra du:khoM kA hI ghara hai aura jyoM-jyoM duHkha, tyoM-tyoM azubha karma bar3hate hI rahate haiN| 590. vaira-vRtti verAI kuvvai verI, tao verehiM rajjatI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1405] - sUtrakRtAMga 1/81 vairavRttivAlA vyakti jaba dekho taba vaira hI karatA rahatA hai / vaha eka - ke bAda eka kie jAnevAle vaira se vaira ko bar3hAte rahane meM hI rasa letA hai / 591. pApa, duHkhada pAvovagA ya AraMbhA, dukkhaphAsA ya aMtaso / .. - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1405] - sUtrakRtAMga 1.37 pApAnuSThAna antata: du:kha hI dete haiM / ___abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 204 ) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592. jJAnI-zaraNa AriyaM uvsNpjje| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1406] - sUtrakRtAMga 1/803 jJAnI kI zaraNa meM jaao| 593. prazikSaNa sikkhaM sikkhejja paMDie / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1406] __ - sUtrakRtAMga 1/8ns paMDita puruSa paNDitamaraNa kI zikSA kA prazikSaNa leM / 594. anAsakti - mehAvI, appaNo giddhimuddhare / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1406] . - sUtrakRtAMga 1/813 buddhimAn sAdhaka cAroM ora se apanI Asakti haTA de / 595. saMlekhanA-prazikSaNa jaM kiMcuvakkamaMjANe, Aukkhemassa appaNo / tasseva antarA khippaM, sikkhaM sikkhejja paMDie // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1406] - sUtrakRtAMga 1/845 yadi paMDita puruSa kisI prakAra apanI Ayu kA kSayakAla jAna leM to usase pUrva zIghra hI vaha saMlekhanA rUpa zikSA kA prazikSaNa leM / 596. raho, kacchapavat jahA kumme sa aMgAI, sae dehe smaahre| evaM pAvAiM medhAvI, ajjhappeNa samAhare // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1406] - sUtrakRtAMga 1/846 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 205 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kachuA jisaprakAra apane aMgoM ko andara meM sameTa kara khatare se bAhara ho jAtA hai vaise hI sAdhaka bhI adhyAtma yoga ke dvArA antarmukha hokara apane ko pApa vRttiyoM se surakSita rakheM / 597. bolo, parimita appaM bhAsejja suvve| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1407] - sUtrakRtAMga 1/8/25 suvratI sAdhaka kama bole / 598. saMyama meM yatnazIla khaMte abhinivvuDe daMte, vItagiddhI sadA je| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1407] - sUtrakRtAMga 1/8/25 AtmahitaiSI sAdhaka kSamAzIla, krodha-lobhAdi kaSAya se rahita parama zAnta, jitendriya aura viSayabhogoM meM anAsakta rahakara saMyama meM sadA prayatnazIla bane / 599. tapazcaraNa azuddha tesiM pi tavo Na suddho, nikkhaMtA je mhaakulaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1407] - sUtrakRtAMga 1/8/24 jo mahAn kula meM janme hue haiM, lekina jinakA dhyeya apanI yaza: kIrti aura pUjA pratiSThA hI haiM unakI tapazcaryA bhI zuddha nahIM hai / 600. khAo-pIo, mita appapiMDAsi pANAsi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1407] - sUtrakRtAMga 1/8/25 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 206 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvratI sAdhaka kama khAe, kama pIye I 601. dehabhAva - visarjana ho. jhANa jogaM samAhaTTu, kAyaM viusejja savvaso / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1407] sUtrakRtAMga 1/8/26 dhyAnayoga kA avalambana kara dehabhAva kA sarvatobhAvena visarjana karanA cAhie / 602. jaya-parAjaya savIrie parAiNai, avIrie parAijjai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1408] bhagavatI sUtra 1/8 zaktizAlI (vIryavAn) jItatA hai aura zaktihIna (nirvIya) parAjita jAtA hai / - 603. jIva-svarUpa jIvA No vaDDhaMti no hAyaMti avaTTiyA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1419 ] bhagavatIsUtra 5/8 jIva na bar3hate haiM, na ghaTate haiM, kiMtu sadA avasthita rahate haiM / - - 604. vaiyAvRttya - paribhASA vaiyAvRttyama-bhaktAdibhi dharmopagrahakArivastubhirUpagrahakaraNe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 6 pR. 1451] sthAnAMga TIkA 5/1 dharma meM sahArA denevAlI AhAra Adi vastuoM dvArA upagraha sahAyatA karanA "vaiyAvRttya" kahalAtA hai| ('vaiyAvRttya' zabda sevA ke artha kA pratIka hai / ) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 207 - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605. rUgNa-sevA se nirjarA gelaNa veyAvacce karemANe samaNe niggaMthe mahAnijjare mahApajjavasANe bhavati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1451] - vyavahAra 10/37 zramaNa rugNasAthI kI sevA karatA huA mahAn nirjarA aura mahAna paryavasAna (parinirvANa) karatA hai| 606. vaiyAvRtya se tIrthaMkara veyAvacceNaM titthayara nAmagoyaM kammaM nibaMdhai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1460] - uttarAdhyayana 29/43 vaiyAvRttya (sevA) se AtmA tIrthaMkara hone jaise utkRSTa puNya karma kA upArjana karatI hai| 607. bhUkha, vedanA Natthi chuhAe sarisayA viyaNA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 6 pR. 1624] - oghaniyukti bhASya 290 saMsAra meM bhUkha ke samAna koI vedanA nahIM hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 208 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariziSTa akArAdi anukramaNikA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdi anukramaNikA a 6 6 6. 6 6 46 47 107 130 148 149 6 150 181-1460 191 6 . 254 274 17. attatAe parivvae / ahaNaM vayamAvannaM / 38. . adu iMkhiNiyA upAviyA / 65. appAhAre titikkhae / 109. annaM imaM sarIraM anno'haM / 113. atthomalaM aNatthANaM / 116. ammA piyaro bhAyA / 118. ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau / 120. ajJAnaM paramo ripuH / 131. aNumAyaM pi mehAvI / 133. adeve devabuddhiryA / 144. addhANaM jo mahaMtaM tu / 145. ammatAyae bhogaa| 146. ahodukkho hu sNsaaro| 150. asaasesriirmmi| 156. __ aNavajjesaNijjassa / 170. asidhArAgamaNaM ceva / . 171. addhANaM jo mahaMtaM tu / 172. ahIveganta diTThie / 188. aNissio ihaM loe / 189. ajjhappajjhANa jogehiM / 190. appasatthehiM dArehiM / 210. appaNo thavaNA, paresu niMdA / 224. asipaMjaragayA samarAo / 229. aNuvIyibhAsI se NiggaMthe / 294 294 294 295 295 295 295 300 300 300 327 327 6 330 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 211 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 330 426 443 457 * 459 6 6 459 463 510 697 714 6 723 232. apaghuvIya bhAsI se pithe| 259. abaMdhacariyaM ghoraM / 267. appaM pi suyamahiyaM / 284. ahaM mameti mantro'yaM / 289. ami karate mitraM / 290. arthavantyupapanAni / 292. abhayArI je kei| 300. atyaMgammi aaicce| 313. asArasya padArthasya / . 315. * ajIkA jIva paTThiyA / 319. aNaMte nitie loe / 322. aNANAe muNi o paDilehati / 328. aNANAe puDhAvi ege niyati / 336. apAraMgamA ee no| 339. aNohaMtarA e e no| 342. atIraMgamA e e| 351. amarAiya mahAsaTThI / 357. avimaNe vIre. tamhA / 382. asamiyaMti mannamANassa / / 393. arUpI satA apayassapayaM natthi / 409. appaNavA paTTA vA / 412. avissAso ya bhUyANaM / * 417. avi appaNo videhami / 420. ahiMsA niuNA divA / / 460. ajuttANi sikkhijjA / 463. anusAsio na kuppijjA / 478. appAmeva dameyavyo / 6 6 727 727 731 ___731 131 734 736 * 747 749 887 887 887 888 6 1159 6 6 1160 1162 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 212 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8888838 388383838330 388 1162 6 1162 1164 493. 1166 1173 1173 1173 1180 1180 567. 1181 1247 1247 1248 479. appA hu khalu duddamo / 480. appA daMto suhI hoi / 488. aNusAsaNamovAyaM / appANaM pi Na kovae / 518. asaMvibhAgI na hu tassa mukkho / 520. aladdhaaM no paridevaijjA / 524. aNAsae jo u sahijja / 553. akasAi bhikkhU / 556. abhisaMthae pAva vivega bhikkhU / 557. alusae No pacchannabhAsI / aNusoyapaTThie bhujnnmmi| 568. aNusoya suhologo| 569. asaMkiliTrehiM samaM vasejjA / 588. aNiyate ayaM vAse / 597. appaM bhAsejja suvvae / 600. appapiMDAsi pANAsi / 142 asAsayA vAsamiNaM / A Ayagutte sayAdate / AhArovacayA dehaa| 122. AkAGkSA duHkhamuttamam / A-saMbaro a seyaMbaro a| 340. AyANijjaM ca AyAya taMmi / 389. AvaTuM tu pehAe ettha / 403. Ahacca hiMsA samitassa jaau| 425. AgamavaliyA samaNA / 437. AraMbhasattA pakareMti sNg| 1405 1407 1407 6 294 294 15. 45 126 191 276 731 6 748 871 906 6 . 6 1062 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60213 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasasasasta mA 1158 1158 1160 481. 1163 1163 454. ANAniddesakare / 456. ANA'niddesakare / 467. Ahacca caMDAliyaM kaTu / AyariehiM vaahito| 482. AlavaMte lavaMte vaa| 483. AsaNagao Na pucchijjA / 495. AyariyaM kuviyaM naccA / / 506. Ayariya pAyA puNa appasannA / 507. AsAyaNaM natthi mokkho / / 523. AyariaM aggimivAhi aggI / 555. ANAisuddhaM vayaNaM bhijje / 586. Arao paraovA'vi / 592. AriyaM uvasaMpajje / 1163 1166 1169 ___ 1169 1173 1180 6 6 1404 1406 i 6 6 77. icchAlobhaM na sevijjA / 101. ikko jAyai marai / 106. ikko karei kammaM / 128. iya dullaha laMbhaM mANusattaNaM / 338. iNameva nAvakaMkhaMti / 149. imaM sarIraM aNiccaM / ihaloge nippivAsassa / 399. imaMpi jAi dhammayaM / 435. iha saMtigayA daviyA / 133 140 148 248 731 294 296 806-807 1061 177. 6 6 6 6 32. 74. iMgitAkArai jnyaiyaiH| iMdiehi gilAyanto / 6 6 83 132 -- ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 214 ) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. 130. 173. 304. 320. 344. 376. 391. 564. 6. 10. 30. sakti kA aza uD ahe tiriyaM ca / upAdhyAyAn dazAcArya: / uggaM mahavvayaM baMbhaM / ulUka- kAka- mArjAra / kasaM jaNaM maM / uddeso pAsagassa na'tthi / uTThie no pamAyae / uDDhaM soyA ahe soyA / upadeza: zubho nityaM / eka rAtrauSitasyApi / eyaM khu NANiNo sAraM / egaggacitteNaM jIve / 41. 61. 62. 87. 94. 174. evaM dhammaMpi kAuNaM / 175. 251. 286. 306. 326. 346. 371. u ege maraNe aMtima sArIriyANaM / ege ahamaMsi, na me atthi koi / gAgiNameva appANaM / e evaM dhammaM akAUNa / ege mokkhe | go'haM na tthi me koi / eka bhaktAzanAnnitya / esA jiNANaANA / evaM uvaTTiyassavi Aloe u / abhidhAna rAjendra kAra 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 43 251 295 510 724 732 743 748 1191 3333 34 43 ettha mohe puNo puNo santrA / esa vIre pasaMsie / etthavi bAle paripaccamANe / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 215 83 108 127 127 137 137 295 295 431 457 510 727 733 742 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33333333 6 742 6. 742 6 1169 6 1170 . 1181 372. etya mohe puNo puNo / 373. ege ruvesu giddhe pariNijjamANe / 508. evA''yariyaM uvaciTThaejjA / 511. evaM dhammassa vinno| 561. etthArabhattI aNuvIi vAyaM / o 534. ohAraNiM appiakAriNiM ca / 551. oe tahIyaM pharusaM viyANe / . aM 70. aMto bahiM vissijja / 345. aMto aMto pai dehaMtarANi / 387. aMju ceya paDibuddhajIvI / 1174 1180 6 131 733 747 130. 136 179. 66. kasAye payaNa kiccA / 82. kayapAvovi maNUso / kappio phAlio chinno| 458. kaNakuMDagaM jahittANaM / 468. kaDaM kaDe tti bhAsijjA / 470. kasaM va daTTha maainno|| 538. kahaM kahaM vA vitigicchatinne / 6 297 1159 1160 1160 1177 6 46. kAmabhogANugaeNaM / 240. kAraNasaesu luddho lolo| 347. kAmA duratikkamA / 349. kAma kAmI khalu ayaM purise / 472. kAleNa ya ahijjittA / 6 6 6 6 6 118 331 733 733 1160 . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 216 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235. kuddho........saccaM sIlaM viNayaM haNejja / 242. kuddho caMDikkio maNUso / 335. kuNiM kammAiM bAla pakuvvamANe / 331 331 731 -741 959 431. kujjA sAhUhi saMthavaM / / 201. kRtsnakarmakSayo muktiH / 316 445 97. 138 139 330 330 275. kevaliyanANa laMbho'naNNattha / ko 96. kohaM khamAimANaM / / ko dukkha pAvijjA ? 231. kohaM parijANai se NigaMthe / 234. kohAppatte-koha taM / koho Na seviyvyo| 474. kohaM asaccaM kuvvijjA / ki 91. kiM ? itto laTTayaraM / 123. ki etto kaTThayaraM jaM mUDho / 571. kiM me paro pAsai kiM ca appA / 246. 331 1161 137 192 1248 khavittA puvvakammAiM / 491. khaDDuyAhiM cevddaahiN| 448 1165 440. khettaM kAlaM purisaM / 1093 447. khaMtI suhANa mUlaM / 1144 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.217 - - Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA munikAzA mAna rAjana ko abhimAnaH rAjendra kora samAnamatikA 465. khaMti sevejja paMDie / 598. khaMte abhinivvuDe daMte / 6 6 1160 1407 243 127. gabbhAo gabhaM, jammAo jammaM / 312. garjati zaradi na varSati / 6 . 697 121 50. 58. 185. gAratthehi ya savvehiM / gAme vA aduvA raNe / gAravesu kasAyasudaMDa / . 124 300 6 959 52. gihavAso'vi suvvo| 430. gihi saMthavaM na kujjA / 533. giNhAhiM sAdhuguNa muMca asAhU / 570. gihiNo veyAvaDiyaM na kujjA / 1174 6 1248 295 741 162. guNANaM tu sahassAI / 368. guru se kAmA / 525. guruM tu nAsAyayaI sa pujjo / 529. guNehi sAhU aguNehi'sAhU / 6 1173 6 1174 1451 605. gelaNa veyAvacce karemANe / go 299. govAlo bhaMDavAlo vA / 498 72. gaMthehiM vivittehiM / 6 131 ___ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60218 mamaramanRIMILaamanawAISHAmsanema m a - - - Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saktihakA aza / 16 99 294 3. 33. 140. 151. 264. 276. 531. cattAri maMgalaM-arihaMtAmaMgalaM / cAhiM ThANehiM jIvA maNussatAe / caittANaM imaM dehaM / caubihevi AhAre / caraNaguNa vippahINo / caritteNaM nigiNhAI / caukkasAyAvagae sa pujjo / cI cIrAjiNaM nigiNiNaM / 295 442 448 1174 51. 6 121 chi 105. chidaM mamattaM suvihiya ! 144 120 149 150 47.. 110. 117. 147. 148. .152. 153. 294 294 295 295 jahA sAgaDio jANaM / jaha-jaha dosovaramo / jassa na chuhA na taNhA / jaha kipAgaphalANaM / jamma dukkhaM jarA dukkhaM / jahA tulAe toleuM / jahA bhuyAhi tariThaM / jahA aggisihA dittA / javA lohamayA ceva / jahA gehe palitammi / jahA dukkha bhAreuM je / jahA kharo caMdaNabhAravAhI / jai majjha kAraNA ee / jahettha kusale / / 154. 295 295 6 295 295 159. 160. 161. 269. 298. 329. 6 6 443 496 728 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 219 - - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8380868208686 38802830268 88888888888 32 6 733 870 1094 1158 malakA 350. jahA aMto tahA bAhi / 402. jahA jahA appatarA se jogaa| 442. jai na'tthi nANa caraNaM / 455. jahA suNI pUikaNNI / 509. jassaMtie dhammapayAI sikkhe / 527. jasseyaM dahao nAyaM / 572. jattheva pAse kai duppauttaM / 573. jasseriyA joga jiiMdiyassa / 596. jahA kumme saNgaaii| 6 . 1169 1173 1248 1248 1406 295 297 360. 463 155. jAvajjIvamavissAmo / 181. jArisA mANuse loe / 257. jA ciTThA sA savvA / 294. jANamANo parIsAe / 334. jAi maraNaM pariNNAya / 378. jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / 404. jANaM kareti ekko / 422. jAvanti loe pANA / 731 . 743 871 100. jiNavayaNammi guNAgara / 137. jineSu kuzalacittaM / 448. jiNajaNaNI ramaNINaM / 535. jiiMdie jo sahai / 139 283 1144 1174 6 63. jIviyaM nAbhikaMkhejjA / 6 130 348. jIviyaM duppaDibUhagaM / 6 733 603. jIvA No vuDDaMti no hAyati / 6 1419 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 220 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 124 141. 327 439 6 736 742 1168 1170 1171 57. je nivvuDA pAvehi kammehiM / 59. je ve'nne eehiM kAehi / 103. jeNa virAgo jAyai / 214. je viya logammi aparisesA / 263. je jattiyA ya heu bhavassa / 358. je mamAiyamaI jahAi / 374. je chee sAgAriyaM na sevai / 502. je yAvi maMdatti guruM vaittA / 512. jeNa kIti suyaM sigdhaM / 514. je a caMDe mie thaddhe / 517. je Ayaria uvajjhAyANaM / jo 40. jo parivabhai 6 jaNaM / 139. jo jAriseNa mittI / 416. jo siyA sannihi kAme / jo jassa u paaugo| 503. jo pAvagaM jaliyaM vakkamejjA / 504. jo pavvayaM sirasA bhettumicche / jo chaMdamArAhayaI sa pujjo| 574. jo puvvaratAvararata kaale| 1172 107 285 887 434 974 1168 1169 1173 1248 522. . 6 136 136 84. je kuNai bhAvasallaM / 85. jaM puvvaM taM puvvaM jahANupuTvi / 195. jaM sammattaM pAsaha, taM moNaM pAsaha / 295. jaM Nissito uvvahai / . 410. jaMpi vatyaM ca pAyaM vA / 309 6 463 887 - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUki-sudhArasa * khaNDa-60 221 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 595. 486. 200. 601. 539. 8. 230. 309. 316. 429. 498. 541. 545. 546. 554. 607. 254. 256. 360. 473. 388. sUkti kA aMza jaM kiMcuvakkamaM jANe / jaM me buddhA'NusAsaMti / jyotirmayIva dIpasya / jhANa jogaM samATTu 1 jhA Da DahareNa vuDDheNaNusAsie u / Na Na virujjhejja keNaI / Naya parassapIr3AkaraM sAvajjaM / vahiM ThANehiM guppattI siyA / Na evaM bhUtaM vA bhavvaM vA / Na uccAvayaM maNaM NiyaMchejjA / NaccA Namai mehAvI / Na yAvi kiMci pharusaM vadejjA / Na yA'vi panne parihAsa kujjA / Na yA sssiyAvAya / Na katthai bhAsa vihiMsaijjA / Natthi chuhAe sarisayA viyaNA / NA NANAtikAraNAvekkha / NAjjoyA sAdhu | tiM sahatI vIre / NA'puTTho vAgare kiMci / Ni abhidhAna sarvendra ma 6 6 6. 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 1406 1164 6 311 1407 1177 43 330 579 715 959 1167 1178 1179 1179 1180 1624 giTTiyaTThI vIre AgameNa / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-6 222 340 355 736 1161 748 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayAna sajanA namakakA agamA 6 729 331. No hINe No airite / 544. No chAyae No 'vi ya / 550.. No tucchae No ya / / 1179 6 1180 120 301 438 448 729 1159 48. tao se maraNaMtammi / 194. tavappahANaM cariyaM ca uttamaM / 262. tapodhanAnAM pAdena sparzanaM / 279. taveNa parisujjhai / 333. tamhA paMDie no harise / 462. tamhA viNaya mesijjA / 578. taNakaTTeNa va aggI / 579. taNakaTTeNa va aggI / 582. tavesu va uttama baMbhaceraM / ti 80. titikkhaM paramaM naccA / 252. tivihA mUDhA paNNatA taM jahA / 272. tiNhaMpi samAoge mokkho| 1257 1257 ..... 6 1394 .6 6 134 337 6 .. 444 54. 386. tuliyA visesamAyAya / tumaMsi nAma sacceva jN| .... 6... 123 6... 747 125. tRSNe ! devi ! viDambaneya / / ... 6:. . 193 599. tesi pi tavo Na suddho / 6 . 1407 129. taM taha dullaha laMbhaM / 248 manumnamasan abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6.223 - Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3933838 327 327 6 205 taM saccaM bhagavaM / 219. taM saccaM....maMtosahivijjA / 343. ' taMpi se egayA daayaayaa| 415. taM appaNA na giNhaMti / 731 887 500. 1168 thaMbhA va kohA va mayappamAyA / thaMbhaM ca kohaM ca cae / 532. 1174. 178. daddho-pakko a avaso / 297 79. divvaM mAyaM na sddhe| 6 134 442 1171 265. dIvasayasahassa koDI vi / 513. dIsaMtI duhamehaMtA / 516. dIsaMti suhamehaMtA / 581. dIve va dhammaM / 6 1171 6 . 1391 130 67. duvihaM pi viittANaM / .. 69. duhato vi Na sajjejjA / 141. dukkha-kesANa bhAyaNaM / 168. dukkhaM baMbhavvayaM ghoraM / 406. dehabalaM khalu viriyaM / . 167. dNtsohnnmaaiss| . 563. dve eva devate vata / 6 1182 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 224 - Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhadhAna rAjendra koSa sakti kAza 124 741 56. dhammamAyANaha / 370. dhammapi ya nANaM sAriyaM viti / 496. dhammajjiyaM ca vavahAraM / dhA 475. dhArijjA piyamappiyaM / ___ 1166 1161 104. dhIreNa vi mariyavvaM / 142 293. dhaMsei jo abhUeMNa / 463 106 118 6 6 6 6 36. na bAhiraM paribhave / 45. na me diTTe pare loe / 55. na saMtasaMti maraNaM te / / 93. navi atthi na'vi ya hohi / 98. navi taM kuNai amitto / 102. na hu sakko tippeuM / 111. na hu pAvaM havai hiyaM / 115. na'vi mAyA na'vi ya piyA / 337. natthi kAlassa NAgamo / 383. na jAyate mriyate vA kadAcit / 423. na haNe no vighAyae / 484. na pakkhao na purao / 494. na siyA tottagavesae / 510. na Avi mukkho guruhIlaNAe / 565. na grAhyANi na deyAni / 576. na jAtu kAmaH kAmanA / 6 6 6 6 123 137 139 140 149 150 731 747 888 1163 1166 1169 1208 1256 6 abhidhAna rAjendra, koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 225 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na / mukti kA aza abhiyAna rAjendra koSa ema . pRSTha nA 6 131 6 137 6 137 6. 137 137 273. 444 73. nAivelaM uvacare mANusse / nANasahiyaM caritaM / nANeNa viNA karaNaM / nANeNa ya karaNeNa ya / nANaM susikkhiyavvaM / nANaM payAsayaM / 280. nANaM ca daMsaNaM ceva / nANeNa jANai bhAve / nANeNaM dasaNeNaM c| 364. nANaM saMjamaM sAraM / 441: nANammi asaMtammi / 443. nANeNa najjae caraNaM / 558. nAtivelaM vadejjA / 448 281. 6 6 448 496 297. 6 741 1094 1094 6 1181 390. 13. nivvANaM paramaM buddhA / 184. nimmamo nirhNkaaro| 288. nirmala sphaTikasyeva / niddesaM nAivaTTejjA mehAvI / 397. nivviyAreNaM jIve vaigutte / 432. niuNo khalu suttattho / 433. nikkAraNammi dosA / 461. niraTrANi uvajjae / 540. nidaM ca bhikkhU na pamAya kujjA / 548. niruddhagaM vAvi na dIhaijjA / 584. nivvANaseThThA jh| 6 6 6 6 6 6 6 45 300 458 748 759 971 973 1159 1177 1180 1394 6 __ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 226 - Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAna rAjendra kAma pa saktikAza 307. naivA huti na ca snAnaM / 6 510 183. no hIlae no viya khisaijjA / 6 299 1174 379. no nihaNijja vIriyaM / 744 7. pamU dose nirA kiccA / parabrahmaNi magnasya / parikammaM ko kuNai / pavvayakaDakAhi muccaMte / para paribhavakAraNaM ca hAsaM / paraparivAyappiyaM ca hAsaM / parapIDAkAragaM ca hAsaM / pamAyA dappA bhavati / pazyanneva paraM dravyaM / pamatte agAramAvase / pahu ejassa duguMchaNAe / pamAya kammamAhaMsu / 182. 221. 239. 244. 247. 255. 287. 401. 436. .585. 6 6 6 6 6 299 327 331 331 331 340 457 806 1061 1404 157. pANAivAya viri| 355. pAvakammaM neva kujjA / 421. pANivahaM ghoraM / 591. pAvovagAya AraMbhA / 6. 6 295 735 888 1405 104 35. 108 putrA me bhrAtA me, svajanA me / puttA-mittA ya piyA / 148 - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 227 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti 400. puNo puNo guNAsae / 476. puTTho vA nA'liyaM vae / 492. putto me bhAya nAiti / 377. pUDho chaMdA iha mANavA / 43. 196. sakti kA aza 19. pratyAhRtyendriya-vyUhaM / 451. prAyeNAdhamamadhyamottama / 227. 44. 136. 169 164. 384. 464. 490. paMDiyANaM sakAmaM tu / paMtaM lUhaM sevaMti vIrA sammattaMdaMsiNo / pra priyaM satyaM vAkyaM harati / 487. pharusamappaNusAsaNaM / 296. bahujaNassa neyAraM / 466. bahuyaM mAya Alave / pU prA pri pha bA bAlANaM akAmaM tu maraNaM / bAhyendriyANi (karmendriya) saMyamya / | hiMsA bAluyA kavale ceva / bhAve appANaM / abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 806 1161 1165 743 117 309 47 1144 328 saha saMsagiMga / bAlaM samma sAto / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 228 1164 463 1160 117 278 295 295 747 1160 1165 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa mAga pRSTha bu 45 11 12. 68. bujjhamANANa pANANaM / buddhAmotti ya mannaMtA / buddhA dhammassa pAragA / 45 130 193 124. brahmA lUna ziroharidRzisaruk / 575. brahmahatyA surApAnaM / 1249 331 248. 250. 331 bhayaM pariyANaI se ni'gaMthe / bhayApatte bhIru samAvaijjA / bhA bhAsiyavvaM hiyaM saccaM / 166. 295 53... bhikkhAe vA gihatthe vA / / 6 122 1405 589. bhujo bhujjo duhovAsaM / bhU 330. bhUehiM jANa paDileha sAyaM / 729 75. bheuresu Na rajjejjA / 133 60 64 madyaM punaH pramAdAGgaM / manovatso yuktigavIM / maNaguttayAeNaM jIve / maddavayAyeNaM aNussiyattaM jaNayai / maraNaM novipatthae / 34. 64. 6 6 6 83 104 130 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 229 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAbhayAna rAjendra ko pakSa kisakA 131 297 300 301 71. majjhattho nijjarApehI / 180. mahabbhayAo bhiimaao| 186. mamattaM chidai taahe| 192. mamattabaMdhaM ca mahabbhayAvahaM / manyate yo jagattatvaM / 222. maNugayANaM vaMdaNijjaM / 253. ___ maraNasya mUlaM duHkhaM / 497. maNogayaM vakkagayaM / 566. mahumajjamaMsa bhesajjamUla ! 198. 309 327 337 1166 1208 150 6 114 mANusa jAi bahuvicitA 132. mAyA vijaeNaM ujjubhAvaM jaNayai / 143. mANusatte asArammi / 310. mAtA bhUtvA duhitA / 314. 'mAtuH puro mAtulavarNanaM tat' / 321. mAyA me ti piyA me / 469. mA galiyasseva kasaM / 471. mAya caMDAliyaM kAsI / 547. mANaM Na sevejja pagAsaNaM ca / 594 697. 725 1160 1160 1179 39. muNI Na mijjai / 197. muNI moNaM samAyAya dhuNe / 414. musAvAo u logammi savva / 202. muttIeNaM akiMcaNattaM jaNayai / 418. mucchA pariggaho putto / 457. muharI nikkasijjai / 519. muhattadukkhAu havaMti kaMTayA / 6 107 309 6887 6 318 6 887 1158 6 1173 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 230 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa mAga pRSTha 6 427 260. 445. 446. mUlameyamahammassa / mUlaM koho duhANa savvANaM / mUlaM mANo aNatthANaM / 1144 6 1144 302. mRte svajana mAtre'pi / 6 510 1406 594. mehAvI, appaNo giddhimuddhare / mo 282. moheNa gabbhaM maraNAi ei / 6 456 1. maMgijjae'dhigammai / 323. maMdA moheNa pAuDA / 68 6 727 2. 4. mAM gAlayati bhavAditi / mAM sa bhakSayitA'mutra / / 20. 23. 311. 361. yasya jJAna-sudhA-sindhau / yasya dRSTiH kRpAvRSTiH / yathA netre tathA zIlaM / yathA cintAmaNi datte / 595 740 yo 285. yo na muhyati lagneSu / 6 457 510 301. raktIbhavanti toyAni / 489. ramae paMDie sAsaM / 1165 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 231 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhiyAna rAjendra koSa bhAga pRSTha rA 135 139 81. rAgadosAbhihayA / 99. rAgeNa va doseNa va ahavA / rAgadosANugayA tu dappiyA / 521. rAyaNAhieK viNayaM pauMje / 587. rAga dosassiyA bAlA / 258. 426 1173 1405 86. lajjAe gAraveNa ya / 6 136 . lA 187. lAbhAlAbhe suhe-dukkhe / 6 300 331 331 331 331 331 236. luddho lolo bhaNejja aliyaM / 243. luddha lolo bhaNejja / lo 237. lobhapatte lobhI samAvaijjA / 238. lobhaM parijANai se NiggaMthe / 241. lobho na seviyavvo / 325. lobhamalobheNa duguMchamANe / 363. lokasaMjJAmahAnadyAmanu / 367. loka saMjJojjhitaH sAdhuH / 369. logassa sAra dhammo / 394. lobha vijaeNaM santosI / 411. lohassesa aNuphphAso / 727 740 741 741 755 887 634 5. varSe varSe'zvamedhena / 223. vahabaMdhAbhiyoga veraghorehiM / / 6 327 395. vayaNa vibhattIkusalo / 6 758 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 232 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti 396. 424. 426. 427. 428. 477. 439. mukti kA aza guttANaM nivvi / vaya vibhattiakusalo / vavahAro'pi hu balavaM / vavahAro viha balavaM / vavahAra suddhi dhammassa / varaM me appA daMto / vA vAyaNAeNaM nijjaraM jaNayai / 16. 191. 324. 327. 341. 381. 405. 408. 449. 452. vidyayA rAjapUjyaH syAt / 459. viNae Thavijja appANaM / 499. vitte acoie nicvaM / 515. viNayaM pi jo uvAeNaM / 528. vivattI aviNIassa / 530. 537. 549. 552. visaesaNaM jhiyAyaMti / viyANiyA dukkha viddhaNaM dhaNaM / vimutA hu te jaNA je / viNA vi lobhaM nikkhama / vihaM pappakheyanne / vi vitigicchaM samAvanneNaM / virato paNa jo jANaM / vimubhe imaM loNaM / viNao guNANa mUlaM / abhidhAna rAjendra koSa ma 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 759 891 934 934 935 1162 viANiA appagamappaeNaM / vinayena vinA na syAt / vibhajyavAyaM ca viyAgarejjA | viyAgarejjA samayAsupanne / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 233 1088 46 301 727 727 731 745 872 887 1144 1148 1159 1167 1171 1173 1174 1176 1180 1180 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mabhimAna rAjendra kAla bhAga sUta kA aza 560. viNaeNa Naro gaMdheNa / 577. viSasya viSayANAM ca / 6 1181 6 1256 vI 580. vIyaragayAe NaM NehANu / 1336 ve 1405 590. verAI kuvvai verii| 606. veyAvacceNaM titthayara / 1460 604. 1451 76. 6 133 vaiyAvRtyama-bhaktAdibhiH / vo vosire savvaso kAyaM / vaM vaMtA logasannaM, se maimaM / / vaMdaNaeNaM nIyAgoyaM / 736 359. 398. 770 45 14. sadA jae daMte nivvANaM / 26. samazIlaM mano yasya sa / 78. savvade'hiM amucchie / 134 107. sayaNassa ya majjhagao / 148 119. sajjJAnaM paramaM mitraM / 191 163. savvAraMbha pariccAo / 295 samayA savvabhUesu / 295 176. sarIrAmANasA ceva veynnaao| __ 6 296 203. savvA u maMtajogA sijhaMti / 6 326 204. sacvaM jasassamUlaM / 6 326 206. saccaM....pabhAsakaM bhavati savvabhAvANa / 6 327 207. saccaM logammi sArabhUyaM / 327 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 234 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUktiH lambAI 208. 209. 211. 212. 213. 215. 216. 217. 218. 225. 226. 228. 233. 278. 308. 353. 354. 380. 385. 392. 419. 444. 583. 602. 158. 220. sUktikA aza saccaM.... somataraM caMdamaMDalAo / saccaM piya saMjamassa / sacceNa ya tattatella tauloha / sacceNa ya udaga saMbhamammi / sacceNa ya agaNi saMbhamammi / sacceNa mahAsamuddamajjhe vi / saccavayaNaM suddhaM suciyaM / sanvaM logammi sArabhUyaM gaMbhIrataraM / saccavayaNa tava Niyama / satyenAgnibhavecchIto / samikkhiyaM saMjaNa / satyAd vAkyAd vrata | saccaM ca hiyaM ca | samma ya sahe / savvAhAraM na bhuMjaMti / saNa vippamANa | saNa dukkheNa muDhe | samiyA me / samiyaMti mannamANa samiyA / savve sa niyati / savve jIvA vi icchaMti / savvajagujjoyakaraM nANaM / . saccesu vA aNavajjaM vayaMti / savIrie parAi | sA abhidhAna rAjendra koSa 6 327 6 327 6 327 6 327 6 327 6 327 6 327 6 327 6 327 6 328 6 328-330 6 328 6 330 6 448 6 510 735 735 744 747 748 888 1094 1394 1408 6 6 6 6 6 6 6 6 sAmaNaM puttaduccaraM / sA devvANi ya devayAo / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6235 6 6 295 327 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara si 501 sio hu se pAvayaM no DahijjA / 505. 593. sUkti kA aMza siyA hu sIseNa giriM pibhide / sikkha sikkhejja paMDie / 37. 83. 135. suvi meha samudaye / 193. 199. sulabhaM vAganuccAraM / 266. subahupi suyamahiyaM / 332. 352. 356. 366. 542. 559. 90. suyalAbhe na majjejjA / suhumaMpi bhAvasallaM aNuddharittA / suhAvahaMdhammadhuraM aNuttaraM / 317. suruvA poggalA / 318. suvisuddha sIlajutto pAvai / 562. suvizuddha sIlajutto / su sU 543. sUrodaye pAsati cakkhuva / se asaI uccagoe / semaimaM parinnAya / sehu diTThe he muNI / se pAsati phusiyamiva / seyaM khu meyaM Na pamAya kujjA / seTTimaM diTTiNa / so abhidhAna rAjandra koSa bhAga 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 so nAma aNasaNa tavo abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 236 6 1168 1169 1169 1406 106 136 277 301 310 442 721 722 1181. 1181 1178 729 734 736 741 1178 1181 137 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa 274. sohao tavo / 444 72 117 121 121. 191 444 459 29. saMjameNa tavasA appANaM / 42. saMti me ya duve ThANA / saMti egehi-bhikkhUhi / saMtoSaH paramaM saukhyaM / 271. saMjamo ya guttikaro / 291. saMprAptaH paNDitaH kRcchre / 303. saMti me suhamA pANA / 365. saMjamasAraM ca nivvANaM / 375. saMsayaM pariANao / 407. saMjamaheU jogo / 450. saMtaptAyasi saMsthitaH / saMtosapAhannarae sa pujjo / 510 741 742 874 1144 1173 64 28. svAgamaM rAgamAtreNa / 362. stokAhi ratnavaNijaH / 740 24. zamazaityapuzo yasya / 50 138. zADhyena mitraM kaluSeNa dharmaM / F - 285 1081 438. zuSkavAdo vivAdazca / 283. zuddhAtmadravyamevAhaM / 457 126. zraddhAlutAM zrAti padArthacintanAd / 6 219 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 237 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmilAna sajendra kAya sakikA aza ho 268. hayanANaM kiyAhINaM / / 270. hayanANaM kiyAhINaM hayA aNNANao / 6 6 443 443 331 6 331 331 245. hAsa Na seviyavvaM / 249. hAsaM parijANai se niggaMthe / 251. hAsApatte hAsI samAvaijjA / hi 453. hiyamiya aphrusvaaii| . 485. hiyaM taM mannae panno / 536. hitaM mitaM cAparuSaM / 1154 1164 1175 no 305. hannAbhipadma saMkocaH / 510 hos 112. huMti gunnkaargaaii| 149 the 413. hiMsagaM na mUsaM bUyA / 887 22. jJAnamagnasyayacchama / 6 49 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 238 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTa viSayAnukramaNikA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA sUkti nambara sUkti zIrSaka kramAGka 49 . 98 11 . 101 12 107 13 113 14. 116 ajJAnI mRtyu ajJAnI zokAkula apekSA se zreSTha kauna ? anudvigna adhyAtma-anveSaNa anAsakta avizvAsa kisameM ? anAlocaka, anArAdhaka anyonyAzrita ahitakartA rAga-dveSa akelA hI caturgati pravAsa akelA duHkha-bhoktA anartha-mUla atrANa, azaraNa ajJAna: mahAzatru azAzvata nivAsa ahiMsA duSkara ati kaThina kyA ? adatta-tyAga adharmI, duHkhI anaMta vedanAmaya saMsAra anAstravI zramaNa anyonyAzrita kyA ? asatya ke samakakSa asatya se dUSita vacana asatya kaba? apamAna kA kAraNa ! akalpa bhI kalpa 15 120 16 142 17 157 . 163 . 167 175 176 190 . 195 210 232 234 239 254 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 241 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtA mAsaka 259 287 414 abrahmacarya tyAjya 260 abrahmacarya, mahAdoSoM kA srota 266 andhe ko dIpaka dikhAnA 283 ahaM brahmAsmi amUDha, akhinna 328 asthira sAdhaka 341 ajJasAdhaka 351 ajara-amara mAnyatA 355. asat karma tyAjya / 405 apramatta, nirjarAbhAgI 408 asaMgrahI sAdhaka 412 asatya, avizvasanIya asatya nindanIya 420 ahiMsA-darzana 436 ahiMsaka samartha 446 anartha-mUla, mAna 456 avinIta kauna ? 463 anuzAsana priya 464 ajJAnI saMsarga varNya ar3iyala ziSya anuzAsita ziSya 485 ajJa-prAjJa ziSya 488 anuzAsita prAjJa ziSya 505 avahelanA se amukti 513 avinIta duHkhI 542 asat AcaraNa-varjana 547 ahaMkAra-pradarzana heya anekAnta yukta vacana 553 akaSAyI bhikSu 561 anuzAsita zramaNa 568 anasrota-pratisrota abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 242 469 482 549 59 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 571 586 sakAmaka antanirIkSaNa asaMyata ajJAnI, pApI anAsakti 587 594 A 85 109 122 160 281 288 322 383 AkRti: mana kA darpaNa AtmA prasanna kaise? AtmA ekAkI AlocanA se halkApana ArAdhaka nahIM AnupUrvI se AlocanA Atma-cintana AkAGkSA mahAduHkha AtmoddhAra hetu udgAra AtmA, jJAtA AtmA sphaTikavat AjJA rahita muni AtmA zAzvata Agamavid Adeza-anatikramaNa Asakti karmAsrava dvAra AtmA anirvacanIya AtmA avAcya Atmahita cAhaka Atma-niyantraNa Atma-niyantraNa duSkara AzAtanA se amukti AtmajJAnI Atma-vicAraNA Asrava-saMvara kyA ? 389 390 391 392 393 459 478 479 507 530 574 585 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 243 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamAI pani nambara mu kti zIrSaka 77 icchA-lobha-varjana 4 194 334 uttama caritra upadeza uTho, pramAda mata karo 376 se 332 U~ca-nIca gotra meM janma 94 387 Rju, pratibuddhajIvI 95. 30. A 41 ekAgra ArAdhaka eka bAra maraNa ekatva bhAvanA 286 98 102 aihika sukha se atRpti 57 101 102 201 103 310 karma-bandhana se mukta kaSAya-kRzatA kaSAya vijaya upAya karma-kSaya se mokSa karmaNa kI gati nyArI kaSAya caukar3I-varjana karuNAzIla ahiMsaka kama bolo kaThora anuzAsana kaThora satya mata bolo 104 320 105 435 466 106 107 487 108 551 kA 10946 kAma se saMkleza ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 244 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamAla mukti nambara sUkti zIrSaka 110 124 129 111 112 347 kAmAndha-pariNAma kAyara kona ? kAma, durlaMghya kAma kI mRgatRSNA kAmabhoga agnighRtavat kAmabhoga se atRpta 113 114 349. 576 578 115 ki 116 117 342 kise prayojana nahIM ? kinAre nahIM ! 117 118 374 kuzala kauna ? 119 '275 kevalajJAna nahIM 120 209 kaisA satya nahIM bole ? kaisA ziSya bahiSkRta 121 455 122 -108 koI rakSaka nahIM 123 kaMka pakSIvat pApI-adhama 124 200 kriyA, jJAnamayI kriyAhIna jJAna 125 268 126 127 128 231 krodhajetA nirgrantha 235 krodhAndha 242 krodhI 246 krodha-varjana 474 krodha viphala abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 245 129 130 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 493 600 312 297 440 449 489 490 497 500 502 503 504 506 510 517 523 50 430 22 72 khA 533 ga gu gR go gra grA krodha tyAjya khAo-pIo mita garjata so varSata nahIM guNa- vRddhi gupta rahasya kaba prakaTa kare ? guNa-mUla, vinaya guru prasanna guru khinna gurvAjJA guru AzAtanA, vinAza kA kAraNa guru- AzAtanA guru- AzAtanA ahitakara guru - AzAtanA se duSpariNAma guru- kRpA - tatpara guru-avahelanA guru-sa - sevA - phala guru-zuzrUSA meM jAgaruka gRhastha banAma sAdhu zreSTha gRhastha- paricaya niSedha gotA jJAna sarovara kA granthiyoM se mukta grAhya-ya kyA ? abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 246 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramA sUkti nambara 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 264 172 276 467 494 321 602 140 100 535 537 35933 69 179 315 330 366 603 cA 139 402 chi ja jA ji jI sakti zIrSaka caritra mahAn cAritra duSkara cAritra, karmarodhaka chipAe~ nahIM ! chidrAnveSI ziSya janma-maraNa-cakra jaya-parAjaya jAnA hai ekadina jina vacana meM apramatta jitendriya pUjya jinavacana kA mUla jIva - hiMsA jIvana anAkAMkSA jIvana-mRtyu meM anAsakta jIva-durdazA jIvAjIvAdhAra jIva, sukhapriya jIvana asthira, jalabinduvat jIva-svarUpa jaisA saMga vaisA raMga jaisA yoga vaisA baMdha abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 247 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamAi sakti nambara sUkti sAvaka 174 265 ' jyotihIna dIpaka 175 170 176 274 177 178 277 279 tapAcaraNa, asidhAravat tapa-vizuddhi . tapa-saMyama se karmakSaya . tapa se zuddhi tattvadraSTA tapazcaraNa azuddha 179 344 180 599 181 182 tiraskAra-varjana tiraskAra se bhramaNa titikSA titikSA 183 184 185 306 tIrtha-yAtrA-phala 186 431 tulasI saMgata sAdhu kI tume tAsIra sauhabate asara 187 188 386 tU hI tU 189 125 tRSNA kA karizmA tRSNA 190 177 191 192 313 461 thothA canA bAje ghaNA thothA deya ur3Aya 461 193 153 damana dustara abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 248 - Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kamAi sakti nambara sakti zIrSaka 194 195 255 258 278 darpa, kalpa kaba ? dapikA-kalpikA svarUpa darzana se zraddhA 196 197 53 divyagati dikhAu tyAgI 198 401 199 442 dIkSA nirarthaka aav 200 519 durvacana lohakaMTaka 201 92 202 115 203 127 204 141 205 146 duHkhakSaya kisase? duHkhopazamana meM asamartha duHkhabhoktA kauna ? duHkha-bhAjana zarIra duHkhamaya saMsAra duHkha hI duHkha duHkhavardhaka kyA ? duHkha-sukha apanA duHkha-mUla, krodha duHzIla, zUkaravat 206 148 191 207 378 208 209 445 210 458 de 211 60 76 345 212 213 214 215 deha kI puSTi aura kSINatA dehAsakti-tyAga deha-azucitA devatulya kauna ? dehabhAva-visarjana 563 601 216 403 dravya-bhAva hiMsA-svarUpa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 249 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamA sakri nambara sakti sApaka dvi 217 42 dvividha-maraNa 218 219 220 221 68 222 174 dharmopadeSTA kauna ? dharma dharma kahA~ ? dharmavettA sAdhaka dharmI, sukhI dharma-dhurA dharma kA mUla : vyavahArazuddhi dharmasaMgata vyavahAra dharma, dIpaka 223 193 224 428 225 496 226 581 227 104 dhairya se mRtyu 228 97 229 75 230 180 231 292 232 316 na sukha, na duHkha nazvara kAma narka vedanA kI vibhISikA nakalI brahmacArI na bhUto na bhaviSyati na ghara kA na ghATa kA na koI hIna, na koI mahAn na harSita, na kupita na deya, na Adeya 233 326. 234 331 235 333. 236 565 237 ___181 nArakIya vedanA ananta nA kAhU se vaira 238 239 39 39 nirabhimAnI muni ___ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 250 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAma saki nayA sakizASaka 240 151 241 156 242 183 243 202 244 226 245 241 246 248 247 325 248 397 nizi bhojana tyAga duSkara niravadya-nirdoSa grAhya nindA-avajJA-varjana nirlobhatA-phala nirNIta satya vacana nirlobhatA nirgrantha kauna ? niSkAma-sAdhaka nirvikAra se dhyAna nirgrantha-bala kyA ? niSkaSAyI pUjya nidrA-pramAda-tyAga nirdezaka guru nirapekSa sAdhaka nirdoSa vacana niSpApa-satya nirvANa zreSTha 249 425 250 531 251 540 543 252 25 550 254 556 255 583 256 584 257 471 nIcakarma-tyAga 258 259 35 260 110 261 123 262 137 parabrahmalIna pazuvat 'maiM' 'maiM' paramapada ke nikaTa paradoSa-parAyaNa paramotkRSTa yoga bIja pariNAma du:khada pakSI-paricaryA paropakArI kI hatyA se mahA mohabaMdha parigraha se alipta parapIr3aka satyAsatya-varjana 263 147 264 182 265 296 266 329 267 409 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 251 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapADa sUkti nambara 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 472 545 597 38 111 144 150 178 285 566 591 23 554 317 520 525 43 348 483 557 573 593 pA 421 pI pu pU pra sUkti zIrSaka pahale adhyayana phira dhyAna parihAsa-varjana parimita bolo prA pApa - jananI kauna ? pApa-jahara pAtheya bina duHkhI pAnI ke bulabulA pApAtmA kI durdazA pApa-paMka se nirlipta pApabhIru zrAvaka pApa duHkhada pIyUSavarSI yogIzvara pIr3otpAdaka bhASA tyAjya pudgala - svabhAva pUjya kauna ? pUjanIya kauna ? paMDita mRtyu pratibuddhasaMyamita prazikSaNa prANivadha pApa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6252 pratikAra prazna- pRcchA kaise ? prastuti zAstrAnurUpa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka 291 227 priya satya bolo 292 phirabhI ArAdhaka sa 293 91 bahuzruta-darzana, candravat bala jaisA bhAva 294 406 295 51 296 384 bAhyopakaraNa rakSaka nahIM bAlabhAva bAhara bhItara asAra 297 350 352 ko buddhimAn sAdhaka 230 . 299 300 413 301 541 bolo, parapIDAkAraka nahIM bolo, asatya nahIM bolo, karkaza nahIM bolo, nizcayAtmaka nahIM bolo, mita 302 546 303 558 304 518 bA~To, mukti 305 306 brahmacarya se uttamagati brahmacarya atikaThina brahmacarya duSkara brahmacarya sarvottama tapa 168 173 582 307 308 309 48 310 bhaya se saMtrasta bhayAvaha kyA ? abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 253 192 ( Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAla sUkti nambara 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 250 339 84 534 71 607 145 400 579 589 45 2 2 7 8 7 ~ 19 25 27 28 31 73 105 262 293 335 356 bhA bhi bhU bho bhau ma sUkti zIrSaka bhaya se asatya bhavapAra nahIM bhAvitAtmA bhAvazalya se bhramaNa bhASA - vivekI, pUjya bhikSu kaisA ? bhUkha- vedanA bhoga- pariNAma duHkhada bhogAsvAdI bhojana se atRpta bhoga, duHkhAvAsa bhautika dRSTi magnatA madirA - pAna-hAni mana: bachar3A-bandara madhyasthadRSTi, niSpakSapAtI manonigraha - phala maryAdA kA anullaMghana mamattva-tyAga mahAn anarthakara mahAmoha se karmabandha mandabuddhi vivekazUnya mamattva - vijetA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 254 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamA satinavara 388888888 334 358 335 377 336 399 sakti zIrSaka mamattva-tyAga manuSya-ruci manuSya-vanaspati-tulanA mamattva hI parigraha madhura vacana hai mAkhana mizrI manovicikitsA mahApApa 337 418 338 536 538 339 340 575 mA 33 341 342 343 130 mAnavIya karma mAta-gaurava mAyA-mRSA-tyAjya mAyA se saralatA 131 344 132 345 133 136 346 347 mithyAtva-svarUpa mithyAcAra se dUra mizrabhASA se karmabandha mithyAdRSTi mithyAbhASaNa-tyAga mita-madhura 294 382 476 348 349 350 548 mu 351 352 353 354 . 355 356 13 26 74 184 185 187 munipravRtti, mokSapradhAna munivara madhyastha muni-AcAra muni kA vAstavika svarUpa . muni sabase mukta muni vahI muni kauna ? mukti-mArga mukta kauna ? muni sadA sukhI 357 198 280 358 359 360 324 367 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 255 ) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sakti nambara sUkti zIrSaka mukti asaMbhava muni-maryAdA 361 501 570 362 mU 363 138 364 289 365 290 366 291 mUrkha kauna ? mUDha cetA mUDha, magazailiyApASANa mUrkha, zilAvat mUDha, satyapatha meM sthita nahIM mUrkha-dhAraNA mUla aura phala mUryopadeza kopa-hetu 367 340 368 371 369 511 370 515 371 34 64 372 373 374 67 mRdutA-phala mRtyu se niSkAma mRtyu-kalA ke samyagvettA / mRtyu-mUla mRtyu, mehamAna 253 375 337 376 meruvat acala 377 14 378 261 379 282 mokSa-mArga-sAdhanA mokSa eka moha se janma-maraNa mohAvRtta puruSa moha 380 323 381 372 382 197 481 383 mauna anucita kaba ? 384 1 'maMgala' kA artha abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 256 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti nambara mukti zIrSaka 'maMgala' zabda kI vyutpatti maMgala catuSka 385 386 mA~sa zabda kI nirukti 388 maiM akelA maiM aura merA 389 390 311 yathA AkRti tathA guNa yathArtha upadeSTA 391 544 392 434 yogya meM yogya kA AdhAna 596 raho kacchapavat 394 300 395 396 397 301 303 304 307 308 336 rAtri bhojana-tyAga rAtri bhojana kisake samakakSa ? rAtri-bhojana tyAjya rAtri-bhojana-phala rAtri-vajita kArya rAtri-bhojana-vajita rAga-dveSI bhavapAra nahIM rAjahaMsavat mahAmuni 398 399 400 401 363 402 373 403 rupAsakti-pariNAma rugNa-sevA se nirjarA 403 605 605 309 rogotpatti-kAraNa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 257 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti sAzApaka 405 343 lakSmI jAne kA mArga lakSyAnurUpa gati 406 567 407 159 236 408 409 237 410 411 240 243 lohe ke cane cabAnA lobhI-lAlacI lobhI lobhI jhUThoM kA saradAra lobhI-lAlacI kI pravRtti loka-svarUpa lokaiSaNA-tyAga lokaraMjanArtha dharma-tyAga lobha jaya-phala 412 319 413 359 414 415 361 394 va 416 90 417 249 418 395 419 396 420 398 421 424 473 vahI anazana zreSTha vahI nirgrantha vacanagupta kauna ? vacanagupti-phala vandana se lAbha vaha vacanagupta nahIM vacana-nIti vahI pUjya vacana-sahiSNu vahI pUjya vahI pUjya 422 423 522 424 524 425 526 532 427 439 428 453 vAcanA se nirjarA vANI-vinaya vAcAla, bahiSkRta 429 457 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 258 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kramADUH sUkti nambara sakti zIrSaka 430 114 431 362 432 452 433 454 434 461 486 435 436 492 vicitra mAnava virale AtmaratnapArakhI vidyA, vazIkaraNa mantra vinIta kauna ? vinayAnveSaNa vinIta ziSya vinIta-avinIta lakSaNa vinaya-jJAna yukta ziSya vinamratA kisake prati ? vinaya se iSTa-prApti vinaya-vartana vinaya-saurabha vinIta sarvajana priya viSa aura viSaya meM mahadantara 437 499 509 512 438 439 440 441 442 521 560 562 4.12 577 444 346 357 445 vIra-prazasti vIra nirvikalpa vIrasAdhaka asahiSNu vItarAgatA-phala 146 360 . 447 580 10 448 299 vezamAtra se zramaNatva nahIM 449 450 451 .7 118 305 590 604 606 vaira-virodha-tyAga vairabhAva-vismRti vaijJAnika dRSTi se varjita vaira vRtti vaiyAvRttya-paribhASA vaiyAvRttya se tIrthaMkara 452 453 454 454 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 259 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAta sakti nambara sUkti zIrSaka 455 vyavahAra balavAn 456 vratI-avratI kI hiMsA meM antara 457 459 460 461 462 106 463 128 464 134 162 465 466 186 467 196 468 199 469 203 samAna phala kise ? sarvatra ahiMsA samyagdarzana : dIpastambha samAdhi se dUra sazalya mRtyu se bhramaNa sarvatra akelA hI akelA samaya cUki puni kA pachatAne samatA se mukti sahasra guNadhAraka bhikSu sarpa keMculIvat mamattva-tyAga samatvadarzI sarvazreSTha mauna satya se siddhi satya sarvasva satya hI bhagavAn satya, prakAzaka satya hI sArabhUta satya, saumya-tejasvI satya-camatkAra satya-prabhAva satyaniSTha satya para pratiSThita satya, laMgara satyavacana, satyaM zivaM sundaram satya kaisA hai ? 470 204 471 205 472 473 206 207 208 474 475 211 476 212 477 213 478 214 479 215 480 216 481 217 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 260 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti nambara 482 218 219 483 484 485 2201 222 486 223 487 224 225 488 489 228 490 238 sUkti zIrSaka satyavrata-mahimA satya, siddhi dAtA satyAnurAgI satyaniSTha vandanIya-arcanIya satyavAdI nirApada satya-kavaca satya-apUrva mahimA satya se bar3hakara nahIM saccA nirgrantha sampattiharaNa se karmabandha sakAmI-niSkAmI samabhAva, dharma samyagdRSTi sabhI jIva sukha priya sadoSa-nirdoSa kaba? samabhAva samayocita bhASA samyagdraSTi satsahavAsa 491 295 492 493 368 380 385 419 494 495 433 475 497 498 552 499 559 500 569 501 188 502 369 503 370 5004 416 sAdhu kI kasauTI, samatA sArabhUta dharma sArabhUta jJAna sAdhu gRhIvat sAra-sAra ko gahIle sAdhu-asAdhu kisase ? sAdhu-sevA ke phala 505 460 506 507 529 564 508 52 suvratI sukhI kauna ? 509 171 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 261 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakti zIrSaka | kramAGka sUkti nambara 510 447 511 480 512 491 sukha-mUla, kSamA sukhI kauna ? suziSya-kuziSya parIkSaNa suvinIta ziSya suvinIta sukhI 513 495 514 516 515 135 516 302 sUrya chipe nahIM, bAdala chAye sUryAsta sUtaka sUtrArtha guru gamya 517 518 470 saindhava ziSya 519 17 520 121 521 161 522 164 523 169 524 263 525 271 526 365 527 375 saMyama, AtmarakSA-kavaca santoSa, zreSTha sukha saMyama duSkara saMyama, bAlUmodaka saMyama-sAdhanA: samudra tairanA / saMsAra, mokSa-hetu saMyama pAparodhaka saMyama se nirvANa saMzaya-parijJAna saMzayAtmA, samAdhistha nahIM saMyamI-pravRtti, nirdoSa saMyamopakaraNa kyoM ? saMgrahavRttiH lobhapravRtti saMgha vyavasthA meM vyavahAra balavAn saMkaTa meM dhairya saMgati se guNa-doSa saMsAra srota meM duHkhI kauna ? saMpatti-vipatti bhAgI 528 381 410 529 407. 530 531 411 532427 533 429 534 451 535 514 536 528 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 262 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 sUkti nambara 595 598 221 353 93 354 415 437 477 588 149 165 379 267 338 484 508 527 318 572 555 sA~ za zA zi zI zu sUkti zIrSaka saMlekhanA - prazikSaNa saMyama meM yatnazIla sA~ca ko A~ca nahIM svayaMkRta makar3I jAla svAdhyAya, paramatapa svakRta vyathA svAmI adatta, agrAhya svacchandAcArI svadamana zreSTha svajana saMvAsa anitya zarIra kaisA ? zatru-mitra meM samatA zakti kA sadupayoga zAstra: jyoti zAzvata sukhAkAMkSI ziSya - vinayazIlatA ziSya - vinaya zikSA - prApti kise ? zIla sampanna vinIta zIghra, sambhala zuddhavacana abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 263 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka 558 103 559 152 560 561 154 155 158 zraddhA se AcaraNa zramaNatva, duSkara zramaNatva, agnipAnavat zramaNatva, mahAn gurutarabhAra zramaNatva, duSkara zramaNa, AtmAnuzAsI zramaNa-kriyA kyoM? zraddhAzIla vIra 562 563 189 564 257 565 388 566 126 zrAvaka kA svarUpa 567 229 zreSTha nirgrantha kauna ? zreSTha kyA ? 568 448 569 244 hAsya meM nindA priya hAsya-varjana 570 245 571 247 572 251 hAsya se mithyAbhASA hAtha kaMgana ko ArasI kyA ? 573 314 574 166 hitakArI satya hita-mita priya 575 233 576 ___468 hai, vaisA kaho 577 298 578 422 hiMsA, azreyaskara hiMsA-tyAjya hiMsA sarvatra tyAjya 579 423 abhidhAna gajendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 264 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka 580 143 kSaNabhara bhI Ananda nahIM kSamA-sevana 581 465 .582 99 252 583 584 trividha-kSamA trividha-mUrkha triveNI-saGgama vivAda 272 585 438 586 539 truTi svIkAra, bhavapAra 589 587 jJAnI kA sAra 588 jJAnalInatA jJAna-pIyUSa meM AkaNTha magna 590 jJAna meM bhI nirabhimAna 591 jJAna bina cAritra nahIM 592 jJAnayuta AcaraNa 593 95 jJAna-zikSaNa 594 112 jJAna, lagAma 595 119 jJAna, paramamitra 596 256 jJAna-prakAza 597 269 jJAna, bhArabhUta 598 270 jJAna-kriyA : andhapaMguvat 599 273 jJAna, prakAzaka 600 327 jJAtA-draSTA 601 364 jJAna kA sAra 602 jJAnI nirmamatva 441 jJAna-garimA 604 443 jJAna se cAritra 605 444 jJAna, prakAzaka abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 265 417 603 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sAta 498 606 607 jJAna se vinamra jJAnI-zaraNa 592 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 266 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariziSTa abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA bhAga-5 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA sUkti kama pRSThabhAga saMkhyA bhAga sUkti kama pRSTha saMkhyA 107 107 108 117 117 117 118 118 120 120 121 121 121 122 122 45 15 123 123 124 47 H 124 evaM bhAga 7 pR. 494 meM bhI hai 124 124 126 60 64 127 127 130 130 64 64 130 99 104 104 106 106 107. 130 130 130 130 131 131 131 131 132 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 269 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga sUkti pRSTha bhAga sakha 149 150 133 133 133 134 134 134 kama 113 114 115 116 117 118 150 135 150 181 evaM pR. 1460 meM bhI hai 191 191 136 136 136 136 119 120 121 122 101 191 136 123 137 124 137 137 192 193 193 125 126 127 219 137 137 128 137 129 130 137 evaM bhAga 7 pR.1144 meM bhI hai 131 132 133 134 135 243 248 248 251 254 255 274 276 277 278 283 136 139 137 138 139 139 140 141 294 142 294 103 104 139 140 140 141 142 144 148 148 143 144 294 105 106 107 108 148 145 146 147 148 149 150 294 294 294 294 294 294 294 295 109 110 148 149 149 149 111 112 151 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 270 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti 1 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 E sakhyA 6 22222 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 295 296 296 297 297 297 297 299 299-1174 300 300 300 300 300 300 300 301 sUkti 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 8 FREAT 6 301 301 301 309 309 evaM bhAga 7 pR. 737 meM bhI hai 309 evaM bhAga 7 pR. 737 meM bhI hai 309 310 311 316 318 326 326 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 327 328 328-330 328 * 328 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6* 271 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti GRA 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 pRSTha G 1981 sUkti 71 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 98 PROH 443 444 444 444 444 445 448 330 330 330 330 330 330 331 331 331 331 331 331 331 331 331 331 331 331 287 331 288 331 289 331 290 331 291 331 292 337 293 337 294 340 295 340 296 355 297 360 298 426 299 426 300 427 301 431 302 438 303 439 304 442 305 442 306 442 307 443 308 443 309 443 310 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 272 448 448 448 448 448 456 457 457 457 457 457 458 459 459 bhAga 459 463 463 463 463 463 496 496 498 510 510 510 510 510 510 510 510 510 579 594 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAra pati pAya kama 352 734 311 312 saMkhyA 695 697 697 697 735 735 313 353 354 355 356 357 714 358 359 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 360 361 362 363 735 736 736 736 736 736 740 740 740 741 741 741 741 741 741 741 742 742 715 721 722-1181 723 724 725 727 727 727 727 727 727 727 728 729 729 364 365 366 367 327 328 329 330 331 368 369 370 371 372 332 729 373 742 333 729 742 334 731 335 731-741 374 375 376 377 378 379 336 731 731 337 338 731 731 742 743 743 743 744 744 745 747 747 339 380 340 731 381 382 341 342 343 383 747 384 385 344 731 731 731 732 733 733 733 733 386 345 346 747 747 747 748 347 348 748 387 388 389 390 391 392 349 733 350 351 733 734 748 748 748 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 273 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 98 HET H sUkti CRU B PROST 749 434 755 435 758 436 759 437 759 438 770 439 806-807 440 806 441 806 442 870 443 871 444 871 445 872 446 873 447 874 448 887 449 887 450 887 451 887 452 887 453 887 454 887 455 887 456 887 457 887 458 887 459 888 460 888 461 888 462 888 463 888 464 891 465 906 466 934 467 934 468 935 469 959 470 959 471 959 472 971 473 973 474 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-6 274 974 1061 1061 1062 1081 1088 1093 1094 1094 1094 1094 1144 1144 1144 1144 1144 1144 1144 1148 1154 1158 1158 1158 1158 1159 1159 1159 1159 1159 1160 1160 1160 1160 1160 1160 1160 1160 1160 1160 1161 1161 N Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 516 476 517 477 478 479 480 518 519 520 521 522 523 524 481 482 483 525 484 485 486 487 526 527 528 529 530 ANO 531 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 1161 1161 1162 1162 1162 1162 1163 1163 1163 1163 1164 1164 1164 1164 1165 1165 1165 1165 1166 1166 1166 1166 1166 1167 1167 1168 1168-1169 1168 1168 1169 1169 1169 1169 1169 1169 1169 1170 1170 1171 1171 1171 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 paThamANa saMkhyA 1171 1172 1173 1173 1173 1173 1173 1173 1173 1173 1173 1173 1173 1174 1174 1174 1174 1174 1174 1174 1175 1176 1177 1177 1177 1178 1178 1178 1179 1179 1179 1179 . 1180 1180 1180 1180 1180 1180 1180 1180 1180 545 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 275 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti pA mArA kama 557 558 585 559 560 586 561 587 589 590 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 591 592 593 sakhA 1181 1181 1181 1181 1181 1181 1182 1191 1208 1208 1247 1247 1248 1248 1248 1248 1248 1248 1249 1256 1256 1257 1257 1336 1391 1394 594 595 596 597 598 1394 1394 1404 1404 1405 1405 1405 1405 1405 1406 1406 1406 1406 1406 1407 1407 1407 1407 1407 1408 1419 1451 1451 1460 1624 574 575 599 600 601 576 577 578 579 580 604 605 606 581 607 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 276 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariziSTa jaina evaM jainetara granthaH adhyayana/gAthA/zlokAdi anukramaNikA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 354 355 401 282 377 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi (anyayogavyavacchedanAnizikA saTIkA 1/2/6/96 1/2/6/96 1 124 saTIka 1/2/6/96 125 saTIka 356 1/2/6/97 (AcArAma satra 359 1/2/6/97 357 1/2/6/98 400 1/1/5/41 358 1/2/6/98 1/1/5/41 360 1/2/6/98 399 1/1/5/45 197 1/2/6/99 435 1/1/7/56 57 1/4/3/436 1/1/7/56 368 1/5/1/141 437 1/1/7/62 1/5/1/142 378 1/2/1/68 375 1/5/1/143 322 1/2/2/70 374 1/5/1/144 323 1/2/2/70 376 1/5/1/146 326 1/2/2/73 1/5/1/146 328 1/2/2/73 335 1/5/1/148 14 324 1/2/2/74 366 1/5/1/148 15325 1/2/2/74 372 1/5/1/148 16 . 327 1/2/2/75 373 1/5/1/149 17 329 1/2/2/76 371 1/5/1/150 1/2/3/75 379 1/5/3/151 1/2/3/76 380 1/5/3/151 332 1/2/3/77 195 1/5/3/155 333 1/2/3/77 196 1/5/3/155 334 1/2/3/78 381 1/5/5/161 337 1/2/3/78 386 1/5/5/164 336 1/2/3/79 382 1/5/5/169 339 1/2/3/79 384 1/5/5/169 340 1/2/3/79 385 1/5/5/169 342 1/2/3/79 387 1/5/5/170 343 1/2/3/79 390 1/5/6/338 1/2/3/80 391 1/5/6/168 341 1/2/3/80 392 1/5/6/170 344 1/2/3/81 388 1/5/6/173 345 1/2/5/92 389 1/5/6/174 347 1/2/5/92 393 1/5/6/176 348 1/2/5/92 1/8/1/202 349 1/2/5/92 1/8/1/202 346 1/2/5/93 1/8/1/203 350 1/2/5/93 60 1/8/3/210 351 1/2/5/93 1/8/6/222 352 1/2/5/94 18331 330 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 279 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88885 69 73 76 75 125 266 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 1/8/6/222 | 118 227 34 pR. 1/8/8/17 1/8/8/17 119 228 34 pR. 1/8/8/18 Avazyaka-kathA 66 1/8/8/18 120 563 1/1 1/8/8/19 Avazyaka sUtra 64 1/8/8/19 1/8/8/19 | 121 3 4 1/8/8/20 122 128 1/836 1/8/8/20 Avazyaka bAta 1/8/8/23 1393 1/8/8/26 74 1/8/8/29 Avazyaka niyakti 1/8/8/36 124 264 1/97 1/8/8/38 265 1/98 77 1/8/8/38 126 1/98 98 79 1/8/8/39 127 267 1/09 99 78 1/8/8/40 128 269 1/100 100 80 1/8/8/40 129 268 1/101 101 429 2/3/1/ 270 1/101 102 238 2/3/1/ 131 271 1/103 103 2/3/15/2 132 272 1/103 104 232 2/3/15/3 1/103 105 2/3/15/781 274 1/103 106 2/3/15/781 275 1/104 107 237 2/3/15/781 136 129 1/840 108 248 2/3/15/781 137 123 9/8 109 249 2/3/15/781 138 364 245/132 2/3/15/781 (Avazyaka niyukti bhASya) 111 251 2/3/15/781 139 426 1/123 (AcAsaMga niyukti 140 427 1/123 112 321 18667 pR. (Atura pratyAkhyAna 113. 365 245,132 pR. 141 10464 114 369 245/132 pR. utarAdhyayana satra) 115 370 245 132 pR. 142 454 1/2 (AcArAma saTIka 1/3 116 35 1/2/1 145 457 1/4 (AgamIya sUktAvalI 146 458 117_225 34 pR. 147 459 1/6 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 280 229 273 231 234 110 250 456 1/4 388888888888888888888 1/5 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 154 197 199 54 161 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 148 462 1/7 149460 1/8 150 461 1/8 151463 1/9 152 464 1/9 153 465 1/9 466 1/10 155 471 1/10 156 472 1/10 157 467 1/11 158 ___468 1/11 159 469 1/12 160 470 1/12 473 1/14 162 474 1/14 163 475 1/14 164476 1/14 165 478 1/15 166 , 479 1/15 167 480 1/15 168477 1/16 169 . 484 1/18 170 481 1/20 171 482 1/21 172 483 1/22 173 486 1/27 174 485 1/28 175 1/28 176 487 1/29 177 489 1/37 178 490 1/37 179 491 1/38 180 492 1/39 181 493 . 1/40 182 494 1/40 183 495 1/41 184 1/42 185 497 1/43 186 499 1/44 187 1/45 5/1 5/3 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 190 44 5/3 191 45 5/5 192 46 5/7 193 ___47 5/14-15 194 5/16 5/20 5/20 5/21 198 53 5/22 5/24 200 55 5/29 5/30 202 145 19/12 203 149 19/12 204 141 19/12 205 142 19/12 206 150 19/13 207 143 19/14 208 146 19/15 209 148 19/15 210 140 19/16 211 147 19/17 212 144 19/18 213 175 19/20 214 171 19/21 215 174 19/22 160 19/22-23-24 217 . 158 19/25 218 162 19/25 219 165 19/26 157 19/26 221 166 19/27 167 19/27 223 156 19/28 224 173 19/29 225 163 19/30 151 19/31 227 168 19/33 169 19/36 229 155 19/37 230 170 19/37 1 164 19/38 216 222 496 228 498 188 189 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 281 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka sUkti krama a. /u. / gAthAdi 232 172 19/38 233 159 19/39 234 154 19/40 235 161 19/41 236 152 19/42 237 153 19/43 238 177 19/44 239 176 19/46 240 178 19/58 241 179 19/63 242 180 19/73 243 181 19/74 244 182 245 183 246 186 247 184 248 249 185 nykkk 250 188 251 189 252 190 253 194 254 191 255 192 256 259 260 ng dh d d d 3 3 5 6 8 n n n n n n diin dn gyy 1 85 n gn d gyy 257 298 187 258 297 261 264 ddbhdnnnnn 193 19/99 19/99 22/19 22/26 22/46 28/2 28/35 28/35 279 28/35 281 28/35 28/36 29/10 29/19 29/43 29/45 29/47 29/49 29/53 29/53 299 262 278 280 265 277 266 398 267 439 606 268 269 580 270 202 271 34 272 273 19/77 19/84 19/86 19/90 30 19/91 19/92 19/92 19/93 19/93 19/98 19/99 kramAMka sUkti krama a. /u. / gAthAdi 274 396 29/54 275 397 29/54 276 132 29/69 277 394 29/70 uttarAdhyayana saTIka 32 upadeza prAsAda 278 279 280 281 282 283 253 577 302 1 upAsaka dazA sUtra 29 1/76 oghaniyakti sUtra 53 oghaniryuktibhASya 263 607 290 (kalpasubodhikA saTIka 284 314 285 311 1/5 2 dazAbhUtaskalpa sUtra 9/12 9/15 9/25 9/26 9/37 (dazavakAlika sUtra 286 292 287 295 288 293 289 294 290 296 291 131 292 420 293 422 294 423 295 419 296 421 297 409 298 413 299 412 300 414 301 415 302 259 5/2/49 6/9 6/10 6/10 6/11 6/11 6/11 6/12 6/13 6/13 6/14 6/15 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 282 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 348 8/2 314 2/9 36 kramAMka sUkti krama a./u. gAthAdi 303 260 6/16 304 408 6:17 305 411 6/18 306 416 6/19 307 410 6/20 308 418 6/21 309417 6/22 310 303 6/23 311 308 6/26 312 430 8/2 313 431 300 8/28 315 8/30 316 37 8/30 317 500 9/1/1 318 502 9/1/2 319 507 9/1/5 320 503 9/1/6 321. 501 9/1/7 322 510 9/1/7 33 504 9/1/8 324. 505 9/1/9 325 506 9/1/10 326 9/1/11 327 509 9/1/12 328 511 9/2/2 329 512 9/2/2 514 9/2/3 331 515 9/2/4 332 513 9/2/10 333 516 9/2/11 334 517 9/2/12 335 527 9/2/22 336 528. 9/2/22 337 518 9/2/23 338 522 9/3/1 339 523 9/3/1 525 9/3/2 341 9/3/3 342 520 9/3/4 343 526 9/3/5 344 524 9/3/6 345 519 9/3/7 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 346 535 9.3/8 534 9/3/9 529 9/3/11 349 530 9/3/11 350 533 9/3/11 351 532 9/3/12 352 531 9/3/14 dazavakAlika cAlakA 353 567 2/2 354 569 2/2 355 568 2/3 356 570 357 574 2/12 358 571 2/13 359 572 2/14 360 573 2/15 (dazavakAlika niyukti 361 424 290 362 395 291 363 453 322 rAvizatavAtrizikA saTIka 364 262 13/6 365 536 29/5 366 537 29/17 367 201 31/18 ongenose 508 203 226 369 204. 2/59 pR. 370 301 2/73 371 365 2/83 372 126 2/121 dharmasaMgraha saTIka 373428 428 2 521 374564 375 290 376 291 2/75 2/76 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 283 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/3 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi / (dharmarana prakaraNa 377 560 1 378 562 1/4 379 318 1/8 380 445 381 446 1/3 382 448 1/3 383 449 1/3 (dharmaralaprakaraNa saTIka) 384 566 1/6/14 lagabharaNa) 385 1386 " 413 U idacod29 219 nizItha cANa 416 | kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 402 206 2/7/24 403 207 2/7/24 208 2/7/24 209 2/7/24 210 2/7/24 211 2/7/24 212 2/7/24 213 2/7/24 214 2/7/24 215 2/7/24 412 216 2/7/24 217 2/7/24 414 218 2/7/24 415 2/7/24 220 2/7/24 417 221 2/7/24 418 222 2/7/24 223 2/7/24 224 2/7/24 2/7/24 230 2/7/25 2/7/25 235 2/7/25 425 236 2/7/25 426 2/7/25 2/7/25 241 2/7/25 242 2/7/25 430 243 2/7/25 244 2/7/25 245 2/7/25 246 2/17/25 34 247 2/7/25 419 420 388 156 491 226 2 386 255 91 387 25492 (nizItha bhASya 225 389 257 264 390 363 391 432 5252 392 433 5284 393 434 5291 410 6227 (nauti dviSaSTikA) 395 312 29 258 233 239 240 +28 04806650-6000- Mohading 45067 397 45167 3 3593 1169 Sax2583838885993583800MARRIAssam 398 13577 (pAtajala yogadAna (bahAvazyaka saya 399 118 2/35 436 402 3926 (prazamarati prakaraNa 437 404 3938 438 405 3939 400 310 156 439 406 3948 440 407 3951 401 205 2/7/24 441403 3963 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 284 Trong Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka sUkti kama a. /u. / gAthAdi bhagavatI sUtra 442 315 443 602 444 603 445 446 450 1/8/9 5/8/10 bhagavada gItA 383 136 447 578 448 579 449 103 451 1/6/25[1] UNIQITCH 55 57 106 mahAbhArata- udyoga parva 289 33/33 (mahAbhArata Adi parva 576 65/50 ( maraNa samAdhi prakIrNaka 2/20 3/6 51 98 102 103 105 kramAMka sUkti krama a. /u. / gAthAdi 475 107 584 476 106 586 477 109 589 478 111 614 479 112 623 480 110 632 481 114 641 482 645 483 646 484 655 485 703 (manuspati 2/145 5/53 5/55 8/16 11/54 111-112 121-122 486 487 488 489 490 491 452 81 453 83 454 82 455 86 456 85 457 84 458 94 459 90 134 460 89 137 461 87 138 462 88 138 463 95 139 464 97 139 465 91 144 466 92 147 467 96 189 468 98 198 469 100 205 470 99 214 471 101 243 472 102 250 473 105 405 474 108 583 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 285 492 493 494 495 496 116 115 117 113 497 498 130 5 4 32 575 yazastilaka caMpU 313 1/35 yogadRSTi samunvaya 137 133 307 305 304 vizeSAvazyaka bhASya 1 2 499 425 500 605 23 PRVIC 2/3 3/56 3/60 3/67 501 442 502 444 503 441 504 443 22 24 vyavahAra 26 10/3 10/37 7/215 7/216 7/217 7/316 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 505 506 319 507 1 546 508 509 510 511 512 513 514 553 / kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 545 539 1/14/7 546 541 1/14/9 547 542 1/14/9 548 543 1/14/13 549 544 1/14/19 545 1/14/19 1/14/19 547 1/14/19 550 1/14/21 551 1/14/21 1/14/21 549 1/14/22 557 552 1/14/22 558 548 1/14/23 1/14/23 1/14/24 1/14/24 558 1/14/25 559 1/14/25 1/14/26 1/14/26 566 127 2/2/25 saMghAsaporisI saba 567 286_ 11 515 516 517 591 ___587 589 520 588 592 518 519 555 556 R sakatA 1/1/4/6 1/1/4/12 1/2/2/2 1/2/2/2 1/2/2/2 1/6/4 1/6/23 1/6/23 1/6/23 1/8/3 1/8/6 1/8/7 1/8/7 1/8/8 1/8/11 1/8/12 1/8/13 1/8/13 1/8/15 1/8/15 1/8/16 1/8/24 1/8/25 1/8/25 1/8/25 1/8/26 1/11/10 1/11/11 1/11/12 1/11/12 1/11/22 1/11/22 1/11/23 1/11/24 1/11/25 1/11/28 1/11/32 1/11/37 1/14/6 1/14/6 361 165288000000000000001poor 528 529 595 525 596 599 527 597 598 600 601 531 10 532 9 533 7 534 8 535 13 536 14 537 11 538 15 539 12 540 16 541 17 ___18 530 568 134 2 569 447 (skandapurANa-kapAlamocana stotra) 570 306 1 sthAnAma sagha) 571 261 1/1/7 572 41 1/1/26 573 252 3/4/203 574 33 4/4/4/373 9/9/667 576 316 10/10/704 sthAnAga TIkA 577604 5/1 ___538 544 540 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 286 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi sthAnAga saTIka 578 4525/3 10 20 21 22 5796_209 pR. hArimadIyASTaka 580 438 12/1 581 25 19/1 8080948888888 2/1 2/2 2/4 2/6 2/7 2/8 4/1 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 24 283 4/2 285 4/3 4/4 26 26 287 288 4/6 582 583 584 585 119 120 121 122 26 26 599 198 199 200 27 26 586 317 1/12 600 601 602 603 604 605 28 13/1 13/7 13/8 16/2 16/3 16/7 23/2 23/3 23/5 23/8 361 363 362 367 606 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 287 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama pariziSTa 'sUkti-sudhArasa' meM prayukta saMdarbha-graMtha sUcI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama pariziSTa 1. anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikA saTIka 2. AcArAMga sUtra 3. AcArAMga niyukti 4. AgamIya sUktAvalI 5. Atura pratyAkhyAna 6. Avazyaka kathA 7. Avazyaka sUtra 8. Avazyaka niyukti 9. Avazyaka niyuktibhASya 10. Avazyaka bRhavRtti 11. upAsakadazAMga sUtra 12. uttarAdhyayana sUtra 13. uttarAdhyayana saTIka 14. upadeza prAsAda 15. oghaniyukti 16. oghaniyukti bhASya 17. kalpasubodhikA saTIka 18. dazAzrutaskandha 19. dazavaikAlika sUtra 20. dazavaikAlika cUlikA 21. dazavaikAlika niyukti 22. dvAtriMzad dvAtrizikA 23. dharmasaMgraha 24. dharmasaMgraha saTIka 25. dharmabindu 26. dharmaratna prakaraNa 27. dharmaratna prakaraNa saTIka 28. narAbharaNa 29. nandIsUtra 30. nizItha cUrNi 31. nizItha bhASya ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 291 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. nItizataka. 33. nIti dviSaSTikA 34. pAtaJjala yogadarzana 35. praznavyAkaraNa sUtra 36. prazamarati prakaraNa 37. bRhatkalpa bhASya ... 38... bhagavatI sUtra ... ... .... 39. bhagavadgItA 40. mahApratyAkhyAna 41. mahAbhArata-udyogaparva 42. mahAbhArata-Adiparva 43. maraNasamAdhi prakIrNaka 44. manusmRti 45. yazastilaka campU 46. yogadRSTi samuccaya - 47. yogazAstra 48. vyavahArasUtra 49. vyavahAra bhASya 50. sUtrakRtAMga sUtra 51. saMthArAporisI sUtra 52. sambodha sattari 53. skandapurANa-kapAlamocana-stotra 54. sthAnAMga sUtra 55. syAdvAdamaMjarI 56. zrAddhavidhi 57. hAribhadrIyASTaka 58. hAribhadrIya TIkA 59. jJAtAdharmakathAsUtra 60. jJAnasAra abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 292 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mI vizvapUjya praNIta | sampUrNa vAGmaya 984988 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya abhidhAna rAjendra koSa [1 se 7 bhAga] amarakoSa (mUla) aghaTa ku~vara caupAI aSTAdhyAyI aSTAhnikA vyAkhyAna bhASAntara akSaya tRtIyA kathA (saMskRta) Avazyaka sUtrAvacUrI TabbArtha uttamakumAropaMnyAsa (saMskRta) upadeza ratnasAra gadya (saMskRta) upadezamAlA (bhASopadeza) upadhAnavidhi upayogI cauvIsa prakaraNa (bola) upAsakadazAGgasUtra bhASAntara (bAlAvabodha) eka sau ATha bola kA thokaDA kathAsaMgraha paJcAkhyAnasAra kamalaprabhA zuddha rahasya karturIpsitatamaM karma (zloka vyAkha', karaNakAma dhenusAriNI kalpasUtra bAlAvabodha (savistara) kalpasUtrArtha prabodhinI kalyANamandira stotravRtti (tripATha) kalyANa (mandira) stotra prakriyA TIkA kAvyaprakAzamUla kuvalayAnandakArikA kesariyA stavana khApariyA taskara prabandha (padya) gacchAcAra payannAvRtti bhASAntara gatiSaSThayA - sAriNI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 . 295 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahalAghava cAra (catuH) karmagrantha - akSarArtha candrikA - dhAtupATha taraMga (padya) candrikA vyAkaraNa (2 vRtti) caityavandana cauvIsI caumAsI devavandana vidhi cauvIsa jinastuti cauvIsa stavana jyeSThasthityAdezapaTTakam jambUdvIpa prajJapti bIjaka (sUcI) jinopadeza maMjarI tattvaviveka tarkasaMgraha phakkikA terahapaMthI praznottara vicAra dvASaSTimArgaNA - yantrAvalI dazAzrutaskandha sUtracUrNI dIpAvalI (divAlI) kalpasAra (gadya) dIpamAlikA devavandana dIpamAlikA kathA (gadya) devavaMdanamAlA ghanasAra - aghaTakumAra caupAI dhraSTara caupAI dhAtupATha zlokabaddha dhAtutaraMga (padya) navapada olI devavaMdana vidhi navapada pUjA navapada pUjA tathA praznottara nItizikSA dvaya paccIsI paMcasaptati zatasthAna catuSpadI paMcAkhyAna kathAsAra paJcakalyANaka pUjA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 296 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamI devavandana vidhi pardUSaNASTAhnikA - vyAkhyAna bhASAntara pAiya saddambuhI koza (prAkRta) puNDarIkAdhyayana sajjhAya prakriyA kaumudI prabhustavana - sudhAkara pramANanaya tattvAlokAlaMkAra praznottara puSpavATikA praznottara mAlikA prajJApanopAGgasUtra saTIka (tripATha) prAkRta vyAkaraNa vivRtti prAkRta vyAkaraNa (vyAkRti) TIkA prAkRta zabda rUpAvalI bArevrata saMkSipta TIpa bRhatsaMgrahaNIya sUtra citra (TabbArtha) bhaktAmara stotra TIkA (paMcapATha) bhaktAmara (sAnvaya - TabbArtha) bhayaharaNa stotra vRtti bhartarIzatakatraya mahAvIra paMcakalyANaka pUjA mahAnizItha sUtra mUla (paMcamAdhyayana) maryAdApaTTaka munipati (rAjarSi) caupAI rasamaJjarI kAvya rAjendra sUryodaya laghu saMghayaNI (mUla) lalita vistarA varNamAlA (pA~ca kakkA) vAkya-prakAza bAsaTha mArgaNA vicAra vicAra - prakaraNa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-60 297 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viharamANa jina catuSpadI stuti prabhAkara svarodayajJAna - yaMtrAvalI sakalaizvarya stotra saTIka sadya gAhApayaraNa (sUkti-saMgraha) saptatizata sthAna - yaMtra sarvasaMgraha prakaraNa (prAkRta gAthA baddha) sAdhu vairAgyAcAra sajjhAya sArasvata vyAkaraNa (3 vRtti) bhASA TIkA sArasvata vyAkaraNa stubukArtha ( 1 vRtti) siddhacakra pUjA siddhAcala navvANuM yAtrA devavaMdana vidhi siddhAnta prakAza (khaNDanAtmaka) siddhAntasAra sAgara (bola -saMgraha) siddhama prAkRta TIkA siMdUrakara saTIka senaprazna bIjaka zaMkoddhAra prazasti vyAkhyA SaD dravya vicAra SaDdravya carcA SaDAvazyaka akSarArtha zabdakaumudI (zloka) 'zabdAmbudhi' koza zAMtinAtha stavana hIra praznottara bIjaka hemalaghuprakriyA ( vyaMjana saMdhi) holikA prabandha (gadya) holikA vyAkhyAna trailokya dIpikA - yaMtrAvalI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-6 * 298 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ Page #308 -------------------------------------------------------------------------- Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ AcArAGga kA nItizAstrIya adhyayana (zodha prabandha) lekhikA : DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e. pIeca.DI. Anandaghana kA rahasyavAda (zodha prabandha) lekhikA : DaoN. sudarzanA zrI, ema. e., pIeca.DI. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa (prathama khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti sudhArasa (dvitIya khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (tRtIya khaNDa) 5. 6. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (caturtha khaNDa). 7. 1. 2. 3. 4. 8. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (paMcama khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (SaSThama khaNDa) 9. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa ( saptama khaNDa) 10. 'vizvapUjya' : (zrImadrAjendrasUri : jIvana-saurabha ) (aSTama khaNDa) 11. abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA ( navama khaNDa) 12. abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma (dazama khaNDa) 13. rAjendra sUkti navanIta (ekAdazama khaNDa) 14. jina khojA tina pAiyA~ (prathama mahApuSpa) 15. jIvana kI muskAna (dvitIya mahApuSpa) 16. sugandhita - sumana (FRAGRANT-FLOWERS) (tRtIya mahApuSpa) prApti sthAna : zrI madanarAjajI jaina dvArA zA. devIcandajI chaganalAlajI - Adhunika vastra vikretA, sadara bAjAra, po. bhInamAla- 343029 jilA - jAlora (rAjasthAna) (02969) 20132 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 6 * 301 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjendra koSa 7 'abhidhAna rAjendra koSa' : eka jhalaka vizvapUjya ne isa bRhatkoSa kI racanA I. san 1890 siyANA (rAja.) meM prArambha kI tathA 14 varSoM ke anavarata parizrama se I. san 1903 meM ise sampUrNa kiyaa| isa vizvakoSa meM ardhamAgadhI, prAkRta aura saMskRta ke kula 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAe~ haiN| isameM sADhe cAra lAkha zloka haiN| isa koSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM zabdoM kA nirupaNa atyanta sarasa zailI meM kiyA gayA haiM / yaha vidvAnoM ke lie aviralakoSa hai, sAhityakAroM ke lie yaha rasAtmaka hai, alaMkAra, chanda evaM zabda-vibhUti se kavigaNa maMtramugdhaho jAte haiN| jana-sAdhAraNa ke lie bhI yaha isI prakAra sulabha hai, jaise-ravi sabako apanA prakAza binA bhedabhAva ke detA hai| yaha vAsantI vAyu ke samAna samasta jagat ko suvAsita karatA hai| yahI kAraNa hai ki yaha koSa bhArata ke hI nahIM, apitu samasta vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM upalabdha hai| vizvapUjya kI yaha mahAn amarakRti hamAre lie hI nahIM, varan vizva ke lie vandanIya, pUjanIya aura abhinandanIya bana gaI hai| yaha ciramadhura aura nita navIna hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI guru mandira (bhInamAla) vizvapUjya gurudevazrI dvArA pradatta abhidhAna rAjendra koSa : alaukika cintana sa14412 avikArI bano, vikArI nahIM ! bhikSuka (zramaNa) bano, bhikhArI nahIM ! dhArmika bano, adhArmika nahIM ! namra bano, akUr3a nahIM ! rAma bano, rAkSasa nahIM! jetAvijetA bano, parAjita nahIM ! nyAyI bano, anyAyI nahIM ! draSTA bano, dRSTirAgI nahIM ! komala bano, krUra nahIM ! SaTkAya rakSaka bano, bhakSaka nahIM !