________________
દ્વિતીય પરિછેદ ]
અર્થ, સમય તથા નામ
૨૫
અગ્નિમિત્રનો શુંગવંશ ખતમ થતાં નહપાણે પણ તે જ થયાનું લેખવું ઉચિત મનાશે. એટલે ગભીલ સ્થાને ગાદી કરેલ. તેમ ગર્દભીલે પણ તે જ સ્થાનને ગંધર્વસેનની રાજગાદી અને શક પ્રજાએ કરેલ નગરીને મહત્ત્વ આપેલ. વળી શક પ્રજાએ આવીને ગર્દભીલને નાશ, તે બન્ને બનાવ વિદિશાને લાગુ પડતા જ હરાવ્યા ત્યારે નગરને જે ખાલી જોયું હતું એમ ગણવા પડશે. વાયુપુરાણનું લખવું થાય છે તે આ વિદિશાનગરી આ પ્રમાણે વિદિશાનું સ્થાપન થવું ઈ. સ. પૂ. ગણવી. એટલે ગર્દભીલના જોરજુલમથી પ્રજાએ જે પર૭ના અરસામાં અને તેને નાશ-(વિનાશ નહીં હિજરત કરેલી તે પણ વિદિશાનગરીનો જ ત્યાગ પણ ઉજજડ બનવાપણું) ઈ. સ. પૂ. ૫૭માં ગણતાં હત એમ લખવું. પછી હિજરતે ગયેલી પ્રજાને તેની જાહેરજલાલીને કાળ સાડીચારસો વરસને ગણાશે. વિદિશાનો ત્યાગ કરીને પાસેનું જ બેસનગર વસાવતી ઉપરમાં જણાવ્યું છે કે પુષ્પપુરને જૈનધર્મ લેખવી કે ઉજૈની નગરીએ જતી ગણવી, તે નિરાળો સાથે પક્ષપાત છે. તે પ્રશ્નનો વિચાર કરીને આ પ્રશ્ન છે. તેમજ શકારિ વિક્રમાદિત્યે પોતાની રાજધાની
પરિચ્છેદ પૂરા કર્યા બાદ આ તરીકે જે નગરની જમાવટ કરી છે, તે મૂળ નગર પુષ્પપુર જૈન પારાની હકીકત ભલે જેનસંપ્રદાયઉજ્જૈનના સ્થાનનું સમજવું. આખી ચર્ચાને સાર એ દષ્ટિએ વાળાને વિશેષ ઉપયોગી છે, છતાં થે કે, મૌર્યવંશની, શુંગવંશની અને છેવટે નહપાણની ભારતીય ઈતિહાસના અભ્યાસીને, કોઈ વસ્તુના રાજધાની વિદિશામાં જ હતી અને તેનું જ બીજું પરિચયથી અનભિન્ન રહેવું ન હોય, તે તેમને પણ નામ પુષ્પપુર હતું ૮. પછી ગર્દભીલના તથા શક તેમાંથી કાંઈક જાણવાનું તે મળી રહેશેજ. પ્રજાના સમયે કયાં ગાદી હતી તે નક્કી થતું નથી. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના વર્ણને દર્શાવી ગયા છીએ કે કદાચ વિદિશામાં પણ તે હેય અથવા ઉજૈનીમાં પણ તેણે પિતાના ધર્મના પ્રચાર માટે અનેક પ્રકારની હેય. બેમાંથી ગમે તે સ્થાને હોય, તો પણ એક નગરી યોજનાઓ ઘડીને અમલમાં મૂકી હતી; જેમકે પિતાના તે સમયે ભાંગી છે અને બીજી તેજવંત બની છે ધર્મના પ્રવર્તકે ગણાય તેવા તીર્થકરોની નિર્વાણ ભૂમિના એટલું નક્કી છે. છતાં વિક્રમાદિત્યે ઉજૈનીને સમૃદ્ધ સ્થાનેર (૧) મોટા ખડકલેખ૩; પોતાના કુટુંબીઓ બનાવી છે તે હકીકત વિચારતાં, તો વિદિશાનો જ નાશ વિગેરના સ્વર્ગસ્થાન જગ્યાએ (૨) નાના ખડકલેખે;
(૪૮) ઉપર ટી, નં. ૩૭ માં આપણે ઉજૈનીનું નામ
અષ્ટાપદ, ગિરનાર, ચંપાપુરી અને પાવાપુરી (જુઓ ૫.૧ પુષ્પપુર લખ્યું છે. પણ તે વ્યુત્પત્તિના અર્થમાં સામાન્ય પૃ. ૭૭ ટી. નં. ૧૩ તથા તેનો અર્થ) આ સ્થાને તે “નામ તરીકે લેખવું. વિશેષ નામ તરીકે નહીં.
સમયે ધૌલી-જાગડા, કાશિ, જુનાગઢ અને રૂપનાથ તરીકે (૪૯) નીચેની ટી. નં. ૫૦ જુઓ.
અનુક્રમે ઓળખાવાયાં છે. આમાંના કેટલેક ઠેકાણે ખડક તે (૫૦) બીજી બાજુ એમ વિચાર થાય છે કે, આ શક નાના કદના છે, પણ તેનું મહત્ત્વ વધારે છે, તે સૂચવવા * પ્રજા કાલિકસૂરિના આભારમાં હતી અને વિદિશા તે કાલિક- સમ્રાટ પ્રિયદશિને પિતાની સહી તરીકે પોતાનું સાંકેતિક
સૂરિના ધર્મનું સ્થાન છે તેમ શક પ્રજા પોતે પણ તે જ ચિન્હ જે હસ્તિ છે (જુઓ પુ. ૨ પ્રિયદર્શિનનું વૃત્તાંત) તે ધર્મ ઉપર પ્રેમ ધરાવે છે. એટલે વિદિશાનો નાશ તે પ્રજા કતરાખ્યો છે. ઉપરના પાંચ સ્થાનોમાંનું જે છેલ્લે પાવાપુરી જાણી જોઈને ન જ કરે, જેથી ગભીલ વંશની રાજગાદી છે, તે સ્થાન હજુ શોધી કઢાયું નથી. પણ આગળ જતાં ઉજનમાં માન્ય રાખવી પડે છે.
(જુઓ પૃ. ૨૮) મેં અનુમાન બાંધી બતાવ્યો છે કે તે (૫૧) સરખા નીચે ટી. નં. ૬૧.
સ્થાન વિદિશા-ભિલ્લા-સાંચી વાળો પ્રદેશ જ છે. હાલ તો (૫૨) મોટા એટલે મોટા કદના નહીં પણ મહત્વની તે અનુમાન જ રહેવાનું છે. પણ સંશોધનખાતાને પ્રિયદષ્ટિએ મોટા: સરખાવો નીચેની ટીકા ૫૩.
દશિને કાતરાવેલ ખડકલેખ છે હાથીના ચિન્હ સાથે મળી (૫૩) તીર્થંકરના નિર્વાણસ્થાન પાંચ છે: સમેતશિખર, આવે છે તે મારું અનુમાન એક સત્ય સ્થિતિ સૂચવતો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
