________________
કનિષ્કનાં
[ નવમ ખંડ one ten-armed Brahmanical figure, are હીરેકલીઝ, સરપીઝ, સ્કંદ, વિશાખ ફેર (આ બધાં all jain=દશ હાથવાળી એક બ્રાહ્મણધમર દેવનાં નામ દેખાય છે) ઈ. છે. પરંતુ બુદ્ધની કોઈ સિવાયની જે સધળી મૂર્તિઓ કનિંગહામને પ્રાપ્ત થઈ આકૃતિ કે નામ સુદ્ધાં પણ નથી.” તેમના કહેવાની છે તે સર્વે જૈનધર્મને લગતી છે. ” એટલે કે કનિ- મતલબ એ છે કે તે રાજાનાં સિક્કાચિત્રોમાં અનેક ગહામ જેમ મથુરામાંથી મળી આવેલ સર્વે મૂર્તિઓને પ્રકારના દેવદેવીઓનું મિશ્રણ કરાયેલું છે, છતાં જેનની માને છે તેમ પોતે પણ તેજ મતના છે. એક ચિત્રમાં બુદ્ધદેવની આકૃતિ કે નામનિશાન પણ છતાં પોતાના શબ્દો કનિંગહામના કથન ઉપર ટીકા નથી. એટલે કે, જે સઘળાઓ તે રાજાને બહધમાં તરીકે ઉતાર્યા છે એમ જો ગણીએ તો, તે શબ્દોને કહે છે તેમાં પોતે તદ્દન અસંમત છે. છતાં વાચકોના ભાવાર્થ તે પોતે કનિંગહામના મતથી જુદા પડતા મનમાં કાંઈક વસવસે ઉત્પન્ન થઈ જાય તેવી તેમને હોવાનું જણાય છે. આ બન્ને વિદ્વાન ગ્રંથકારો ભીતિ રહેલી હોવાને લીધે વળી આગળ ચાલતાં તેજ
ધખોળ ખાતામાં હમેશાં સત્તાસમાન લેખાયા છે. પૃષ્ઠ ઉપર તે જણાવે છે કે, “ Like Kanishka, છતાં તેમના અભિપ્રાય કિંચિદેશે (જો ઉપરમાં he was a liberal patron to Buddhist જણાવેલ વિકલ્પવાળ ભાવાર્થ પ્રહણ કરાય તે) religious endowments. Probably he was ભિન્ન પડયા કહી શકાય. જ્યારે એક બંગાળી ગ્રંથ- growing a Hindu=કનિષ્કની પેઠે તે પણ બાહકાર તે બાબતમાં લખતાં જણાવે છે કે “He ધર્મની સંસ્થાઓ પ્રત્યે ઉદારવૃત્તિથી જેનાર હતો. also had a great liking for a curious સેવા તે હિંદુત્વ તરફ ઢળતા જતા હતા.” મતલબ mixture of Greek, Indian and Persian કે તેની અનેક કૃતિમાં શ્રદ્ધધર્મની જે કાંઈ છાયા gods. The types of his coins had પડી જતી નજરે દેખાતી હોય, તે પણ તે બૌદ્ધધર્મી Heracles, Sarapies, Skanda, Visakha, જ હોવો જોઈએ એમ કેઈએ અર્થ નથી કરવાને; Pharro and others, but no figure and પણ એક રાજા તરીકે પોતાની પ્રજાના સર્વે ધર્મો name of Buddha ગ્રીક, હિંદી અને ઈરાની પ્રત્યે મીઠી નજરે જોવું જોઈએ તે પ્રમાણે તે ગુણ દેવતાઓનું કૌતુક ઉપજાવે તેવી રીતે મિશ્રણ કરવાનો ધારક હે જોઈએ; અને તે હતાજ એમ સમજવું તેને ૫ ભારે શોખ હતો. તેના સિક્કાની ભાતમાં એ ગર્ભિત સૂર તે સંભળાવે છે. ઉપરાંત તે રાજા
(૨૨) દશ હાથની છે માટે બ્રાહ્મણ ધમની જ હોય બીજાને નામે લખાઈ જવાઈ છે. અને અન્યની ન હોય એમ આમાં કયાં સાબિત કરેલ છે (ર૧) આ પ્રમાણે બનવાનું કારણ ગમે તે હશે. પd
(૨૩) બૌદ્ધધર્મની એક પણ મતિ નથી એ વસ્તુસ્થિતિ મારી કલ્પનામાં નીચે પ્રમાણે આવે છે. (૧) હિંદની બહાર સ્પષ્ટ કરે છે. એટલે કે બૌદ્ધધમી મતિઓ હોવાનો સાફ જેને હિંદી સંસ્કૃતિ કહેવાય છે તેવી સાફ ઈન્કાર થઈ જાય છે.
મૂર્તિમંત થઈ નહીં હોય; તેથી પણ ગમે તે આકારના દેવ(૨૪) હિં. હિ. પૂ. ૬૫૬
દેવીઓ કેતરી કાઢયા હોય. (૨) અથવા તે કુશાન પ્રજામાં (૨૫) આ શબ્દ રાજા હવિષ્યનું વર્ણન કરતાં તેમણે જે અનેક (પાંચ પ્રજની બનેલી તે હતી જ) તો સમાયેલાં તે લખ્યા છે. પણ અત્યારે જેમ તે વંશમાં એક કનિષ્ક હતાં તેનું પ્રતિનિધિત્વ જાળવવા માટે પણ જાતજાતનાં થયો હોવાનું ધરાય છે, જ્યારે ખરી રીતે બે કનિષ્ક થયાનું ચિત્રો કેતરાયાં હોય. હવે સાબિત થાય છે તેમ આ ગ્રંથકારે પુસ્તક લખ્યું છે તે આ પ્રમાણે શરૂઆતમાં કરવામાં આવ્યું હોય. પણ સમયે, કનિષ્ક પહેલ કે હવિષ્ક પહેલો તે યથાર્થ સમજાયું જેમ જેમ તેમનો વસવાટ હિંદમાં લખાતે ગયે તેમતેમ નહીં હોય; કેમકે પહેલા કનિષ્કની પછી અને બીજા કનિષ્કની તેમની સંસ્કૃતિએ અમક સ્વરૂપ ધારણ કરવા પર્વેજ કવિક થયેલ છે. આ પ્રમાણે એની હકીકત અને તે તેમના સિક્કામાં સ્પષ્ટ રીતે છેતરાવવા માંડ્યું છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
