________________
તૃતીય પરિyદ ] રાજ્ય વિસ્તાર
૧૭ સિવાયના સર્વ હિંદુસ્તાન ઉપર તેને રાજદંડ ફરતે કયા હશે? તે સંબંધી જરા વિવેચન કરવા જેવું થઈ ગયો હતો. આવડા મોટા વિસ્તાર ઉપર ચક્કણે દેખાય છે.
સ્વામિત્વ મેળવ્યા બાબતનું વર્ણન અત્ર તે, તેના સંજોગોનો વિચાર કરતાં પ્રશ્ન એ થાય છે કે, તે બિરૂદ પ્રાપ્તિના ઈતિહાર રૂપે રજુ કરાયું છે. જો કે તે કોઈ મૂર્તિ ચઠણની છે તે ખરી, પણ ક્ષત્રપ તરીકેની છે શિલાલેખના આધારે જણાવાયું નથી, છતાં સદભાગ્ય કે મહાક્ષત્રપ તરીકેની, તે નક્કી થાય તો તેની સાલ અત્યારે પ્રચલિત માન્યતા પ્રમાણે જ તેને રાજ્ય નક્કી કરવાની સરળતા થઇ જાય. કારણ કે પૂર્વે વિસ્તાર હોવાનું આવીને ઉભું રહે છે. આ પ્રચલિત જ્યારે એક કનિષ્ક જ હેવાનું મનાતું આવ્યું હતું માન્યતા સુદર્શન તળાવની એક પ્રશસ્તિ, જેને ચક્કણના ત્યારે તે માર્ગ સરળ પણ હતા, પરંતુ હવે પિત્ર રૂદ્રદામને મેળવેલ દેશવિજયની નેધ તરીકે તે બે કનિષ્ક થયેલ હોવાનું તથા બન્ને કનિષ્કની લેખી છે તેનો આધાર લઈને ગોઠવાઈ છે. એટલે વચ્ચે લગભગ ૨૫ વર્ષ જેટલે ગાળો પડી ગયાનું વાચક મહાશયે એમ સમજી લેવું નહીં કે તે રૂદ્રદામનની સાબિત થઇ ચૂક્યું છે. ઉપરાંત તેમના શકને યશગાથા ગાતી હકીકત સાથે હું સંમત છું. ઉલટું આરંભકાળ પણ પચીસ વર્ષ મોડે લઈ જવાય છે. મારી સમજ પ્રમાણે તે આ આખી પ્રશસ્તિમાં ઘણી આવી રીતે બે ત્રણ પ્રકારને સુધારા થઈ ગએલ ઘણી જાતની ગેરસમજૂતિ થવા પામી છે. પરિણામે હોવાથી તે મૂર્તિ ક્ષત્રપની છે કે મહાક્ષત્રપની, તે મુદ્દો અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાઓ ફેરવવી પડે તેમ છે. તે નક્કી કરવાની આવશ્યકતા વિશેષપણે પ્રગટ થાય સર્વનું વર્ણન રૂદ્રદામનના વૃત્તાંતે જણાવવામાં આવશે. છે. તેમાં વળી તે લેખકે એક વખત૮ જણાવ્યું રાજ્ય વિસ્તારની દૃષ્ટિએ વિચારતાં, તેના આખાયે છે કે “The statues of Kanishka and વંશમાં તેને નંબર પ્રથમ આવે છે, અને બીજો નંબર Chasthana being found together, તેના પિત્ર રૂદ્રદામનને આવે છે. જો કે બહુ વિશ્વાસ would be contemporaries and even પાત્ર નોંધ કરી શકાય તેવા ખાત્રીપૂર્ણ આધાર પ્રાપ્ત relatives=કનિક અને ચણનાં પુતળાં સાથેજ હજુ નથી થયા, છતાં જે એમ કહેવાઈ જવાય કે માલુમ પડયાં છે એટલે બને સમસમયી કહેવાય અને રૂદ્રદામનનું રાજ્ય તેના દાદા કરતાં વિસ્તારમાં કાંઈક વળી સગાં પણ થતાં હેય.” એટલે કે ચ9ણના મોટું હતું તે પણ વાસ્તવિક ગણી શકાશે. હોદ્દા વિશે એક શબ્દ પણ ઉચ્ચાર્યો નથી. બ૯કે તે - જ્યારે જ્યારે જરૂરિયાત લાગી છે ત્યારે ત્યારે કેમ જાણે ક્ષત્રપ પણ બનવા પામ્યો હેય નહિ, એ કુશનવંશના વર્ણનમાં એક કરતાં વધારે વાર ચઠણની આભાસ ઉભો થવા જેવી સ્થિતિમાં મૂકી દીધા છે.
મૂર્તિ જે મથુરાથી ચદ માઈલ જ્યારે તેમણે તેજ પુસ્તકના પૃ. ૬૧ ઉપર તે સાફ સાથે મળી દૂર આવેલ માટ ગામમાંથી શબ્દોમાં જણાવી દીધું છે કે, “ Chasthan held આવેલી કનિષ્ક કનિષ્કની સાથે કોતરાવેલ મળી his office as great Kshatrap under qua agril 24141 221 @camy po Kushan dynasty. i. e. under Kadphe મૂર્તિ વિશે આપણે કરી બતાવ્યો છે. એટલે sisII=કુશાન વંશના સમયે, એટલેક ડફસીઝ બીજાના
હવે તે વાત નવી તો નથી જ, હાથ તળે ચ9ણુ, મહાક્ષત્રપ પદને અધિકાર ભોગવતે પરંતુ તે કેવા સંજોગોમાં ઘડાઈ હશે અને તેને સમય હતે.” ભલે તેમણે કડફસીઝનો સમય બતાવ્યો છે.
(૨૭) જ, આ. હિ.રી. સે. પુ. ૨ ભાગ ૧ પૃ. ૧૨ જુએ.
વળી જુઓ ૧૯૩૪ ના “સુધા' માસિકને માર્ગશીર્ષ માસને અંક ૫, ૧ થી ૬
વળી જાઓ ૧૯૩૩ જાન્યુઆરીને “ગંગા” માસિકના ખાસ અંક પૃ. ૧૭૦
(૨૮) જ, આ. હિ વિ. સે. પુ. ૨ ભાગ ૨ ૫, ૬૨
ST :
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
