________________
૨૭૦
ખારવેલના
[ દશમ ખંડ
જે મગધપતિ બૃહસ્પતિમિત્રને-કે બૃહસ્પતિરાજને- આંક જે છે, તેને નંદસંવત સાથે૪૫ કઈ પ્રકારને પિતાના પગે નમાવેલ હાથીગુંફાના લેખમાં લખેલ છે સંબંધ જ નથી. તેમ તે આંક મૌર્યસંવતનો પણ ઠરાવી તે ઈ. સ. પૂ. પાંચમી કે છઠ્ઠી સદીથી માંડીને ઇ. સ. શકાય તેમ નથી. કારણકે જે બહસ્પતિરાજને મર્યપૂ. ૧૮૮ સુધીના કેઈક સમયે મગધની ગાદીએ વંશી ઠરાવો તે, ચક્રવર્તી ખારવેલને પણ તેના વંશની બિરાજે છે જેને જ. હવે આપણે જે મગધ સાથે નમૂર્તિને માટે પરાપૂર્વથી વેરઝેર ચાલ્યું આવતું પતિઓની વંશાવળી તપાસીશું તે (જુઓ પુ. ૧ પૃ. હતું તેમ ગણવું રહે. એટલે ઉપરની દલીલમાં જેમ ૩૯૩; ૫. ૨ પૃ. ૪૧૩; તથા પુ. ૩ પૃ. ૪૦૪) એકદમ નંદવંશને બૃહસ્પતિરાજ માનવાથી, તેને સંવત વાપઅને તુરત જ માલૂમ પડશે કે, આ ત્રણ ચાર સદીના રત ખારવેલને માનવામાં, જે પ્રકારને બાધ નડે છે
ળમાં મગધપતિ તરીકે માત્ર ત્રણ વંશએ જ સત્તા તે જ પ્રકારને બાધ અત્ર બહસ્પતિમિત્રને મૈર્યવંશી ભોગવી છે. (૧) શિશુનાગવંશ (૨) નંદવંશ અને (૩) ધારી લેવામાં અને તેના વંશને મૈર્યસંવતનો ઉપયોગ મૌર્યવંશ. તેમાં પ્રથમ શિશગવશ તો અતિ પ્રાચીન કરતે ખારવેલને માની લેવામાં આવશે. એટલે તે જ છે એટલે તેને આપણી ગણનામાંથી મુક્ત કરવો રહે દલીલ અને તે જ સિદ્ધાંતના આધારે. બૃહસ્પતિમિત્ર છે. બાકીના બે વંશમાંથી જ કઈક વંશનો નૃપતિ તે મૈર્યના સંવતને ઉપયોગ, ચક્રવર્તી ખારવેલથી હાથીબૃહસ્પતિમિત્ર હેવો જોઈએ એમ સિદ્ધ થયું. બીજી ગુફા લેખમાં કરાયો નથી એમ આપોઆપ સ્વીકારવું જ બાજુ ખારવેલ પિતે જ લખી રહ્યો છે કે, તેને અને રહે છે. આ પ્રમાણે દરેક રીતે હાથીગુફામાં કેતરાયલ નંદવંશના ભૂપતિઓને બિયાબારું ચાલ્યું આવતું હતું, આંકને, નંદસંવત્સરના કે મૈર્યસંવત્સરના આંક તરીકે કેમકે તેના પૂર્વજોના સમયમાં, કોઈક મગધપતિ નંદ- વધાવી લેવાને, ડગલેને પગલે વિરોધ ઊભો થયો જ રાજાએ, કલિંગદેશમાંથી જનમૂર્તિનું હરણ કર્યું હતું: જેના કરે છે. મતલબ કે તે આંક નથી નંદસંવતનો કે નથી કારણે પિતાને મગધ ઉપર ચડાઈ લઈ જવી પડી મૈર્ય સંવતને. હતી. મતલબ એ થઈ કે, ખારવેલને અને નંદરાજાને ત્યારે હવે સવાલ એ થાય છે કે, આ ૧૦૩ નો વેરઝેર કેટલાય વખતથી ચાલ્યાં આવતાં હતાં. હવે આંક જે વિદ્વાનોએ છેવટના ઉકેલ તરીકે માન્ય જે તેવી દુશ્મનાવટ ચાલી આવતી હાય-અને દુશ્મ- રાખ્યો છે તે ક્યાં સંવત્સરનો હોઈ શકે? આ તત્વ નાવટ હતી જ, તે દીવાની જ્યોત જેવી પ્રગટ હકીકત જો શોધી શકાય છે, અનેક મુશ્કેલીઓનો ફડચ છે તો શું ખારવેલ જે ચતુર અને અતુલ પરાક્રમી આવી જાય. અત્ર આપણે પ્રાચીન સમયના રાજાઓના રાજા, પિતાના દુશ્મન રાજાના નામે ચલાવેલ સંવત્સ, કેટલાંક મૂળ ભૂત-સૂત્ર સિદ્ધાંતે કેવાં હતાં તે જાણી રને આશ્રય ધે ખરે? અને તે પણ જે શિલાલેખ લેવાની જરૂર ઉભી થાય છે પુ. ૨ માં સિક્કાઓનું રાજદ્વારી નજરે પોતે જ આટલી બધી મહત્વતાને વર્ણન કરતાં (જુઓ પૃ. ૫૫ થી ૭૨) એમ જોઈ લેખીને, તેને શાશ્વત જળવાઈ રહેલો જોવાની ઇચ્છા ગયા છીએ કે પ્રાચીન સમયે રાજાઓને મમત્વ તથા ધરાવે છે તેમાં જ, તે આંક કોતરાવવા જેવી ભૂલ અહંભાવ બહુધા નહતાં અને તેથી પિતાના નામને કરે કે ઈચછા સેવે; એ સ્વપ્ન પણ ખ્યાલ આવે સંવત્સર પણ ચલાવવાની ઇચ્છા ધરાવતા નહીં. ખરા ? તેમ કદી પણ થાય જ નહીં. એટલે માનવું જ તેમજ ગમે તેવું સર્વોત્કૃષ્ટ કાર્ય પતે કર્યું હોય તે પણ, રહે છે; તેમ હવે તે બિનાને તદન સાબિત થયેલી જ તે કાર્યની સાથે પોતાનું નામ સરીખું જોડવાને પણ ગણવી રહે છે કે, હાથીગુંફાના લેખમાં ૧૦૩નો તેઓ ખચકાતા હતા. માત્ર જે કઈ સમયનો
(૪૫) આ આંક નંદસંવત હોવા વિશેની કેટલીક ચર્ચા છે. ૧ ૫, ૩૩૦ ઉપર કરવામાં આવી છે તે જુઓ,
(૪૬) જુઓ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું આખું જીવન વૃત્તાંત; આ કારણને લીધે જ તેણે બનાવેલી, નાની કે મેટી રે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
